E. Aronson - Czlowiek istota spoleczna

człowiek istota społeczna

ELLIOT ARONSON

Bibilioteka Psychologii Współczesnej

Elliot Aronson (ur. 1932) należy do grona powszechnie znanych amery­ kańskich psychologów społecznych. Prowadził badania i wykłady z psy­ chologii społecznej na Uniwersytecie Harvarda, na Uniwersytecie Minnesota, na Uniwersytecie Teksaskim w Austin, a od roku 1976 na Uniwersytecie Kalifornijskim w Santa Cruz, gdzie do tej pory jest profesorem psychologii. W roku 1970 uzyskał nagrodę Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego za twórcze badania z zakresu psychologii społecznej, a w 1973 nagrodę za książkę Człowiek - istota społeczna. Jest także lau­ reatem nagrody Gordona Allporta za wybitny wkład w rozwój badań nad problematyką relacji wewnątrzgrupowych. Aronson zajmuje się głównie problematyką badawczą dotyczącą małych grup społecznych i dynamiki ich rozwoju, teorią motywacji oraz problematyką dysonansu poznawczego. Przy jego współudziale, jako redaktora naukowego i współautora, wydano pięciotomowy podręcznik psychologii społecznej The Handbook of Social Psychology (1968), monografię poświęconą poznawczej regulacji zachowania Theories of Cognitive Consistency (1969), tom rozpraw o kierunku rozwoju psychologii Voices of Modern Psychology (1969), pracę o eksperymentowaniu w psychologii społecznej Experimentation in Social Psychology oraz o stosowaniu i funkcjonowaniu propagandy Wiek propagandy. Używanie i nadużywanie perswazji na co dzień (2003). Jest też autorem pozycji: The Jigsaw Classroom i The Methods of Research in Social Psychology oraz współautorem pozycji Psychologia społeczna. Serce i umysł (1997).

człowiek istota społeczna ELLIOT ARONSON

Przełożył Józef Radzicki

Wydawnictwo Naukowe PWN • Warszawa 2005

Z oryginału:

The Social Animal First published in the United States by Worth Publishers, New York, New York and Basingstoke Pierwsze wydanie w USA Worth Publishers, New York i Basingstoke Copyright © 1999 by Worth Publishers, Inc. Copyright© 1995, 1992, 1988, 1984, 1980, 1976, 1972 by W. H. Freeman and Company Ali rights reserved Wszelkie prawa zastrzeżone

Projekt graficzny okładki i stron tytułowych Marian Jankowski Redaktor Renata Włodek, Małgorzata Kasprzewska Redaktor techniczny Teresa Skrzypkowska

Copyright © for the Polish edition by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 2000

ISBN 83-01-14497-1

Wydawnictwo Naukowe PWN SA 00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10 tel. (0 22) 69 54 321 faks (0 22) 69 54 031 s-mail: pwn@pwn. com. pl www. pwn. pl

Dlaczego napisałem tę książkę? W roku 1970/71 zostałem zaproszony na roczny pobyt do Ośrodka Badawczego Nauk Behawioralnych w Stanford w Kalifornii. W ciągu tego roku udzielano mi wszelkiej pomocy i zachęty, pozwolono mi robić wszystko, na co bym miał ochotę, i zapewniono, że nie będę odpowiedzialny za nic przed nikim. Tam właśnie, na pięknym wzgórzu położonym w odległości ok. 50 km od San Francisco (mojego ulubionego miasta), mając przed sobą cały rok, aby robić to, czego dusza zapragnie, postanowiłem napisać tę książkę. Dlaczego przebywając w tak pięknej okolicy i tak blisko pokus San Francisco, zamknąłem się w czterech ścianach i pisałem książkę? Nie dlatego chyba, abym był pomylony, i nie dlatego również, że potrzebowałem pieniędzy. Jeśli istniał jakiś konkretny powód, który skłonił mnie do napisania tej książki, to jest nim zapewne fakt, że pewnego razu uderzyły mnie moje własne słowa, wypowiedziane do dużej grupy studentów II roku - że psychologia społeczna jest nauką młodą; słowa te sprawiły, że poczułem się nagle podobny do tchórza. Postaram się to wyjaśnić. My, psychologowie społeczni, lubimy mówić, że psychologia społeczna jest nauką młodą - i rzeczywiście jest to młoda nauka. Oczywiście, już co najmniej od czasów Arystotelesa wnikliwi obserwatorzy dzielili się interesującymi spostrzeżeniami i wysuwali fascynujące hipotezy w odniesieniu do zjawisk społecznych, lecz owe spostrzeżenia i hipotezy nie

DLACZEGO NAPISAŁEM TĘ KSIĄŻKĘ?

były poważnie i naukowo sprawdzane aż do XX wieku. O ile mi wiadomo, pierwszy eksperyment z zakresu psychologii społecznej przeprowadził Triplett w 1897 r. (badał on wpływ współzawodnictwa na wykonanie danej czynności), lecz eksperymentalna psychologia społeczna wystartowała naprawdę dopiero pod koniec łat trzydziestych naszego stulecia, głównie z inspiracji Kurta Lewina i jego utalentowanych uczniów. Interesujące jest również, że chociaż Arystoteles jako pierwszy sformułował ok. 350 r. p. n. e. niektóre podstawowe zasady społecznego oddziaływania i przekonywania, to jednak dopiero w połowie XX w. zasady te sprawdził eksperymentalnie Carl Hovland wraz ze swymi współpracownikami. Jednakże z drugiej strony stwierdzenie, że psychologia społeczna jest nauką młodą, stanowi coś w rodzaju wykrętu: jest to pewien sposób usprawiedliwiania się przed ludźmi, aby nie oczekiwali od nas zbyt wiele. Może to być zwłaszcza z naszej strony sposób uchylania się od przyjęcia odpowiedzialności w zakresie stosowania naszej wiedzy do rozwiązywania problemów świata, w którym żyjemy, i nieodłącznie związanego z tym ryzyka. W tym sensie oświadczenie, że psychologia społeczna jest nauką młodą, może być niedalekie od stwierdzenia, że nie jesteśmy jeszcze gotowi, aby powiedzieć coś ważnego, użytecznego czy (jeśli czytelnik wybaczy mi posłużenie się tym nadużywanym słowem) istotnego. Celem tej książki jest ukazanie bez osłonek (choć czynię to z pewnym niepokojem), jakie znaczenie mogą mieć badania z zakresu psychologii społecznej w odniesieniu do niektórych problemów dręczących współczesne społeczeństwo. Większość danych omawianych w tym tomie oparto na wynikach eksperymentów, natomiast większość ilustracji i przykładów zaczerpnąłem z problemów społecznych aktualnie występujących w Stanach Zjednoczonych takich, jak uprzedzenia, propaganda, wojna, alienacja, agresja, zamieszki i wstrząsy polityczne. Ta dwoistość odzwierciedla dwa moje osobiste prze­ świadczenia - przeświadczenia, które troskliwie pielęgnuję. Pierwsze - że metoda eksperymentalna jest najlepszym sposobem zrozumienia złożonego zjawiska. Jest truizmem w nauce stwierdzenie, że jedyna droga wiodąca do prawdziwego poznania świata polega na odtworzeniu go - innymi słowy, aby naprawdę zrozumieć „co powoduje co”, nie możemy ograniczać się do samej tylko obserwacji, lecz musimy wytworzyć pierwsze „co”, jeśli chcemy być pewni, że naprawdę spowodowało ono drugie „co”. Zgodnie z drugim moim przeświadczeniem, jedynym sposobem zdobycia pewności, że związki przy­ czynowe odkryte w laboratorium są prawdziwe, jest przeniesienie ich z labora­ torium do świata realnego. Tak więc jako naukowiec lubię pracować w labora­ torium; jednakże jako obywatel lubię także mieć okna, przez które mogę wyjrzeć na świat. Okna, oczywiście, funkcjonujące w obu kierunkach: często hipotezy wyprowadzamy właśnie z życia codziennego. Najlepiej można sprawdzać te hipotezy w sterylnych warunkach laboratorium; aby zaś uchronić nasze idee od wyjałowienia, staramy się nasze odkrycia laboratoryjne „wy-

DLACZEGO NAPISAŁEM TĘ KSIĄŻKĘ?

prowadzać” z powrotem przez to okno na zewnątrz, aby przekonać się, czy dadzą się one utrzymać w świecie rzeczywistym. U podstaw tego wszystkiego tkwi moje przekonanie, że psychologia społeczna jest niezwykłe ważną nauką i że psychologowie społeczni mogą odegrać znaczącą rolę w uczynieniu świata miejscem bardziej nadającym się do życia. Istotnie, w bardziej podniosłych momentach skłonny jestem żywić w skrytości przekonanie, iż psychologowie społeczni znajdują się w szczególnie uprzywilejowanej pozycji pod względem możliwości wywierania głębokiego i korzystnego wpływu na nasze życie, a to dzięki coraz lepszemu poznawaniu i rozumieniu takich ważnych zjawisk, jak konformizm, przekonywanie, uprze­ dzenia, miłość i agresja. Teraz, kiedy moje pielęgnowane w skrytości przekonanie przestało już być tajemnicą, mogę tylko obiecać, że nie będę starał się „wciskać” go czytelnikowi na dalszych stronicach książki. Przeciwnie, czytel­ nikowi pozostawię rozstrzygnięcie, po przestudiowaniu tego tomu, czy psycho­ logowie społeczni odkryli lub mogą kiedykolwiek odkryć coś użytecznego - nie mówiąc już o czymś niezwykle ważnym. W porównaniu z innymi podręcznikami psychologii społecznej nie jest to gruby tom - i nie jest takim celowo. Książka ta jest pomyślana jako krótkie wprowadzenie do świata psychologii społecznej, nie zaś jako encyklopedyczny katalog badań i teorii. Ponieważ zdecydowałem, iż nie będzie nazbyt obszerna, musiałem dokonywać selekcji. Tak więc pewnych tradycyjnych tematów postanowiłem w ogóle nie uwzględniać, a ponadto nie wchodziłem zbyt drobiazgowo w te tematy, które zdecydowałem się omówić. Z tego powodu książka była trudna do napisania. Musiałem być w niej bardziej „komentatorem” niż „sprawozdawcą”. Na przykład wielu sporów nie opisałem w całej ich rozciągłości, lecz wyrażałem raczej swoją własną o nich opinię. Dokonałem oceny (mam nadzieję - w sposób uczciwy) tego, co najwierniej obrazuje obecny stan rozważanej gałęzi wiedzy - i przedstawiłem to tak jasno, jak tylko umiałem. Decyzję taką podjąłem z myślą o studentach - dla nich bowiem napisana została ta książka, nie zaś dla moich kolegów. Jeśli przez prawie 40 lat prowadzenia wykładów nie nauczyłem się niczego innego, to w każdym razie nauczyłem się tego, że chociaż szczegółowa prezentacja wszystkich stanowisk jest użyteczna (a niekiedy nawet fascynująca) dla kolegów wykładowców, to jednak nie potrafi ona rozpalić studentów. Studenci pytają nas, która godzina, a my na to pokazujemy im mapę przedstawiającą różne strefy czasu na całym świecie, zapoznajemy ich z historią pomiaru czasu od zegara słonecznego do najnowszych, skomputeryzowanych urządzeń pomiarowych, wreszcie szczegó­ łowo opisujemy budowę staroświeckiego zegara stojącego. Zanim skończymy, znika już całe ich zainteresowanie tą sprawą. Nie ma nic bezpieczniejszego od przedstawienia wszystkich stron wszelkich zagadnień, lecz niewiele jest rzeczy nudniejszych. Chociaż więc omawiałem zagadnienia kontrowersyjne, nie wahałem się wyciągać wniosków. Krótko mówiąc, starałem się być zwięzłym, 7

DLACZEGO NAPISAŁEM TĘ KSIĄŻKĘ?

8

nie będąc stronniczym i próbowałem przedstawić złożone zagadnienia prosto i jasno, jednak bez nadmiernych uproszczeń. Tylko czytelnik może rozstrzygnąć, w jakiej mierze udało mi się osiągnąć każdy z tych celów. Kiedy w 1972 r. skończyłem pisać tę książkę, pomyślałem, że „mam ją z głowy”. Jakże byłem naiwny! Na początku 1975 r. po raz pierwszy zdecydowałem się, z pewną niechęcią, dokonać aktualizacji tej książki. Przez trzy lata wiele się wydarzyło. Od tego momentu w zimie 1972 r., kiedy na bloku żółtego papieru listowego nagryzmoliłem ostatnie słowo tekstu pierwszego wydania, nie tylko dokonano nowych odkryć w dziedzinie psychologii społecznej, lecz ponadto, co jeszcze istotniejsze, na świecie nastąpiło kilka poważnych zmian. Wymienię chociaż parę najważniejszych wydarzeń: brutalna, wyczerpująca i skłócająca naród wojna w Wietnamie zakończyła się; wiceprezydent i prezydent Stanów Zjednoczonych wskutek kompromitacji zostali zmuszeni do ustąpienia; ruch wyzwolenia kobiet zaczął wywierać znaczny wpływ na świadomość narodu. Były to wydarzenia psychospołeczne o największej doniosłości. Leniwy patałach, jaki siedzi we mnie, zdał sobie sprawę (z ciężkim westchnieniem), że każda książka, która ma być o nas i o naszym życiu, musi nadążać za duchem czasu. Nie skończyło się, niestety, na tej jednej modyfikacji. Okazało się, że nieustanny bieg wydarzeń zmuszał mnie do aktualizowania tej książki co trzy lub cztery lata. I znów nie tylko zjawiska społeczne ulegały szybkim zmianom, lecz także psychologia społeczna, jako nauka pełna życia i wigoru, nadał produkowała nowe, interesujące koncepcje i badania. Wyświadczyłbym złą przysługę solidnym studentom, gdybym nie uwzględnił tych badań. Trzeba tu jednak zachować pewną ostrożność. Autorzy podręczników pragną być ogromnie nowocześni i wykazują skłonność do pomijania całkowicie godnych uwagi badań tylko dlatego, że przypadkiem mają one więcej niż dziesięć lat. Dochodzi do tego w sposób następujący: chcemy zachować klasyków i chcemy dołączyć badania, jakie pojawiły się od czasu ostatniej edycji podręcznika. Nie chcemy jednak, żeby książka stała się zbyt gruba. Coś trzeba wyrzucić; usuwa się więc mnóstwo badań, niekoniecznie dlatego, że zastępuje się je czymś lepszym, lecz jedynie czymś nowszym. Stwarza to złudzenie, że w tej dziedzinie brak ciągłości: tzn., że są badania klasyczne i badania współczesne, a między nimi - bardzo niewiele. Wrażenie to jest zwykle okropnie mylące. Starałem się uporać z tym problemem, konsekwentnie unikając za­ stępowania świetnych badań „w średnim wieku” nowszymi na ten sam temat, jeśli te nowsze nie wzbogacają naszej wiedzy o danym zjawisku o coś ważnego. W niniejszym, ósmym wydaniu opisałem wiele nowych badań, które zostały przeprowadzone w ciągu ostatnich pięciu lat. Spieszę jednak dodać, że te badania są naprawdę nowe - a nie tylko niedawno przeprowadzone. Mam nadzieję, że ta zmodernizowana wersja Człowieka - istoty społecznej zachowuje wdzięk zwięzłości oryginału, a jednak nadal pozostaje aktualna bez eliminowania czy skracania wspaniałych badań z niedawnej przeszłości.

Podziękowania Na tytułowej stronie figuruje moje nazwisko jako jedynego autora tej książki. Z pewnością jest prawdą, że to ja napisałem wszystkie zawarte w niej słowa i wykonałem większość pracy myślowej przy ich produkowaniu. Jeśli więc są w książce jakieś głupstwa, to pochodzą one ode mnie; a jeśli coś, co przeczytasz na tych stronach, rozgniewa cię, to ja właśnie jestem osobą, którą powinieneś zwymyślać. Jednocześnie chcę wyznać, że nigdy nie robię niczego zupełnie samodzielnie: wielu ludzi wniosło swą wiedzę i swoje myśli do mej fabryki słów, chciałbym więc skorzystać z tej sposobności, aby podziękować im za ich szczodrą pomoc. Szczególną pomoc przy opracowywaniu pierwszego wydania tej książki okazały mi Vera Aronson (moja żona) i Ellen Berscheid (jedna z najwybitniej­ szych moich dawnych studentek). Starannie przejrzały rękopis, strona po stronie i wiersz po wierszu, czyniąc liczne uwagi i sugestie, które miały znaczny wpływ na ostateczny kształt tej książki. Co więcej, ich entuzjazm dla całego przedsięwzięcia był zaraźliwy i pomagał mi wygrzebywać się z licznych nawrotów „pisarskiej desperacji”. Wielu ludzi wniosło do tej książki wartościowe idee i sugestie. Trudno byłoby wymienić wszystkich, lecz ci, których wkład był największy, to: Nancy Aston, Leonard Berkowitz, David Bradford, John Darley, Richard Easterlin,

PODZIĘKOWANIA

Jonathan Freedman, James Freeł, Robert Helmreich, Michael Kahn, John Kaplan, Judson Mills i Jev Sikes. Podziękowania należą się także paniom Judy Hilton i Faye Gibson, które wielokrotnie przepisywały na maszynie różne wersje rękopisu, tak jakby naprawdę sprawiało to im przyjemność, Lynowi Ellisorowi, który cierpliwie opracowywał noty bibliograficzne, oraz Williamowi Ickesowi, który sporządził indeksy. Większą część tej książki napisałem wówczas, gdy gościłem w Ośrodku Badawczym Nauk Behawioralnych (Center for Advanced Study in the Behavioral Sciences) w Stanford w Kalifornii, i jestem głęboko wdzięczny personelowi tej wspanialej instytucji za zapewnienie mi wolnego czasu oraz wszelkich udogodnień. Na koniec miło mi stwierdzić, że mój przyjaciel i mistrz, Leon Festinger, nie miał bezpośrednio do czynienia z tym rękopisem. Nigdy go nie przeczytał, i o ile wiem, nie wiedział nawet, że nad nim pracuję. Jest on jednak odpowiedzialny za powstanie tej książki. Leon był cudownym nauczycielem i stawiającym wysokie wymagania wzorem pełnienia tej roli. Mógłbym powiedzieć, że nauczył mnie wszystkiego, co wiem o psychologii społecznej, lecz powiedziałbym wtedy o wiele za mało. Nauczył on mnie czegoś znacznie bardziej wartościowego, a mianowicie - jak odkrywać rzeczy, o których istnieniu nie wiedziałem ani ja, ani zapewne nikt inny. Marzec 1972

To już ósme wydanie tej książki *. Można by powiedzieć, że postarzałem się aktualizując ją. Z mieszanymi uczuciami śledziłem upływ czasu, obserwując, jak moja twarz staje się coraz bardziej pobrużdżona i siwobroda. Jak wynika z zamieszczonych wyżej podziękowań, kiedy po raz pierwszy opublikowałem tę książkę, pragnąłem wyrazić swą wdzięczność mojemu przyjacielowi i mi­ strzowi, Leonowi Festingerowi. Rozumie się samo przez się, że nadal żywię wdzięczność i serdeczną przyjaźń dla tego dobrego i wielkiego człowieka. Uczucia te nasiliły się jeszcze z upływem lat. Cieszyłem się, że jestem jego uczniem - i przypuszczam, że nigdy nim być nie przestanę. W 1989 r. Leon zmarł, co oznaczało koniec ważnej ery w psychologii społecznej. Dotkliwie odczuwamy jego brak - nie tylko ci z nas, którzy go znali i kochali, lecz także wszyscy będący pod wpływem jego badań i teorii, a do tych należy prawie każdy, kto kiedykolwiek studiował psychologię społeczną. Ponadto, w miarę jak ta książka i ja sam stawaliśmy się coraz starsi, zacząłem lepiej zdawać sobie sprawę z długu wdzięczności, jaki mam wobec moich uczniów. Gdy do każdego nowego wydania przerabiałem pierwotny

10

Niniejsze wydanie polskie jest przekładem z ósmego wydania oryginału (przyp. red. )

PODZIĘKOWANIA

rękopis, musiałem ponownie przeanalizować wiele własnych badań i przeformułować wiele moich koncepcji. W trakcie tego procesu uświadomiłem sobie, że nie są to tylko moje koncepcje - że są to koncepcje, które rozwinąłem we współpracy z jednym lub paroma z długiego szeregu wybitnie utalentowanych młodych badaczy, z jakimi miałem przyjemność pracować. Teraz, kiedy postarzałem się wielokrotnie aktualizując Człowieka - istotę społeczną, łatwiej jest mi dostrzec, że moi uczniowie bardzo dużo mnie nauczyli. Mam tu na myśli wszystkich swych uczniów, od pierwszych moich asystentów naukowo-badaw­ czych - a byli nimi w 1960 r., gdy dopiero rozpoczynałem swoją działalność, Merrill Carksmith, Tony Greenwald i John M. Darłey, którzy od tamtego czasu kontynuują swoje wspaniałe kariery - do tych utalentowanych młodych ludzi, którzy obecnie są moimi ulubionymi krytykami i współpracownikami. W przygotowanie ósmego wydania wiele trudu włożyli także Linda Tropp, Emily Hsiu-Yun Murai i William B. Heil. Cieszę się, że mogę im tu wyrazić wdzięczność za tę pomoc. W pewnym sensie książka ta jest też po części przedsięwzięciem rodzinnym. Dotyczy to szczególnie ostatnich lat, w których doświadczam ogromnej satysfakcji wynikającej stąd, że głęboki wpływ wywierają na mnie moje dorosłe dzieci - każde na swój własny sposób. Mój najmłodszy syn, Joshua Aronson (który sam jest utalentowanym psychologiem społecznym), uwielbia dbać o to, żebym był należycie zorientowany w ostatnich nowościach metodologicznych i teoretycz­ nych. Najstarszy syn, Hal Aronson (który jest socjologiem środowiskowym), pomaga mi w utrzymywaniu zakresu zainteresowań szerszego niż granice laboratorium. A moje średnie dzieci, Neal Aronson (który jest strażakiem w centralnej dzielnicy Santa Cruz) i Jullie Aronson (która przeprowadza badania pedagogiczne i ocenia skuteczność nauczania), służą ludziom każdego dnia, przypominając mi swoim przykładem, że w gruncie rzeczy psychologia społeczna musi usilnie starać się o to, aby była użyteczna dla ludzi w ich codziennym życiu. Jak może zauważyłeś, czytelniku, książka ta jest dedykowana „Verze, oczywiście”. Vera, o której tu mowa, to Vera Aronson, która jest moim najlepszym przyjacielem i ulubioną konsultantką od ponad czterdziestu łat, i która (ku mojemu ogromnemu szczęściu) jest przypadkiem także moją żoną. Dla każdego, kto zna nas dobrze, słowo „oczywiście” w tej dedykacji jest zbędne. A ponieważ nadmiar słów jest w nauczaniu ryzykiem zawodowym, muszę się przyznać - z rumieńcem - że prawie na pewno nie jest to ostatnie niepotrzebne słowo, jakie będziesz musiał znieść. Marzec 1998

Elliot Aronson

Człowiek - istota społeczna „Człowiek jest z natury istotą społeczną; jednostka, która z natury, a nie przez przypadek, żyje poza społeczno­ ścią, jest albo kimś niegodnym naszej uwagi, albo istotą nadludzką. Społeczność jest w naturze czymś, co ma pierwszeństwo przed jednostką. Każdy, kto albo nie potrafi żyć we wspólnocie, albo jest tak samowystarczalny, że jej nie potrzebuje, i dlatego nie uczestniczy w życiu społecz­ ności, jest albo zwierzęciem, albo bogiem”. Arystoteles, Polityka, ok. 328 r. przed Chr.

rozdział

1 Co to jest psychologia społeczna? O ile nam wiadomo, Arystoteles jako pierwszy sformułował podstawowe zasady społecznego oddziaływania i przekonywania. Prawdopodobnie jednak nie on pierwszy zauważył, że człowiek jest zwierzęciem społecznym czy istotą społeczną, ani też nie był pierwszym, którego zadziwiła prawdziwość tego twierdzenia, zaskakującego jednocześnie swą banalnością i płytkością. Chociaż z pewnością jest prawdą, że człowiek jest istotą społeczną, to samo dotyczy przecież mnóstwa innych stworzeń, od mrówek i pszczół aż do różnych gatunków małp. Co więc oznacza stwierdzenie, że człowiek jest „istotą społeczną”? Przypatrzmy się kilku konkretnym przykładom. Student imieniem Sam i jego czterej koledzy oglądają w telewizji kandydata na prezydenta, wygłaszającego przemówienie wyborcze. Kandydat ten wywarł na Samie korzystne wrażenie; ze względu na swą szczerość podoba mu się bardziej niż kandydat przeciwnej partii. Po skończeniu przemówienia jeden z kolegów stwierdza, że zraził się do tego kandydata - uważa go za pełnego fałszu i zakłamania i woli jego rywala. Wszyscy pozostali koledzy chętnie przyznają mu rację. Sam wygląda na zaskoczonego i trochę zaniepokojonego. W końcu mamrocze do swych znajomych: „Sądzę, że nie okazał się on tak szczery, jak można się było po nim spodziewać”.

W II klasie szkoły podstawowej nauczycielka pyta: „Ile to będzie - sześć dodać dziewięć dodać cztery dodać jedenaście? ” Chłopiec w trzecim rzędzie zastanawia się nad

CO TO JEST PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA?

pytaniem przez kilka sekund, waha się, podnosi niezdecydowanie rękę, a wywołany do odpowiedzi mówi niepewnie: „Trzydzieści? ” Nauczycielka potakuje, uśmiecha się, mówi: „bardzo dobrze, Ted” i przykleja mu złotą gwiazdę na czole. Następnie pyta klasę: „Ile to będzie - siedem dodać cztery dodać osiem dodać trzy dodać dziesięć? ” Nie czekając ani chwili, Ted zrywa się z miejsca i woła: „Trzydzieści dwa! ” Czteroletnia dziewczynka dostała na urodziny bębenek. Pobawiła się nim przez kilka minut, po czym odłożyła zabawkę na bok i przez kilka tygodni wcale nie zwracała na nią uwagi. Pewnego dnia przyszła w odwiedziny koleżanka i wzięła bębenek, chcąc się nim pobawić. Nagle mała „właścicielka” wyrywa bębenek z rąk swej koleżanki i zaczyna bębnić zapamiętale, tak jakby to zawsze była jej ulubiona zabawka. Dziesięcioletnia dziewczynka co dzień pochłania dwa talerze płatków owsianych, ponieważ na ich opakowaniu mistrzyni olimpijska w gimnastyce zachwala ten produkt, informując, że swoje sukcesy sportowe zawdzięcza po części spożywaniu owsianki właśnie tej marki. Właściciel sklepu, który przez całe swoje życie mieszka w małym miasteczku w Montanie, nigdy nie miał żadnej styczności z prawdziwymi, żywymi Murzynami, ale „wie”, że są oni niezaradni, leniwi i rozpustni. Charlie, uczeń ostatniej klasy szkoły średniej, przeprowadził się niedawno do innego miasta. Przedtem był całkiem popularny, teraz już nie jest. Chociaż w nowej szkole ludzie są wobec niego uprzejmi, to jednak nie są szczególnie przyjaźni. Czuje się samotny, niepewny i nieatrakcyjny. Pewnego dnia, podczas przerwy na lunch, przy tym samym stoliku co on zajmują miejsce dwie koleżanki z jego klasy. Jedna z nich jest atrakcyjna, olśniewająca, serdeczna i ożywiona; Charlie od dawna zachwycał się nią i marzył o niej. Przez kilka tygodni gorąco pragnął znaleźć sposobność porozmawiania z nią. Druga dziewczyna nie jest wcale tak pociągająca. Charlie ignoruje pełną życia dziewczynę swych marzeń i zaczyna poważną rozmowę z jej towarzyszką. Po tragedii, jaka wydarzyła się w 1970 r. na uniwersytecie stanowym w Kent (Ohio), gdzie funkcjonariusze Gwardii Narodowej stanu Ohio zastrzelili czterech studentów, nauczycielka szkoły średniej w Kent stwierdziła, że zabici studenci zasłużyli na śmierć - chociaż dobrze zdawała sobie sprawę z faktu, że co najmniej dwoje z nich nie brało udziału w demonstracji, lecz szło spokojnie przez teren uniwersytetu w czasie, gdy rozpoczęła się strzelanina. „Każdy, kto na ulicach miasta takiego jak Kent pojawia się z długimi włosami, w brudnej odzieży lub boso, zasługuje na to, żeby go zastrzelono” Kiedy wielebny Jim Jones ogłosił alarm, zgromadziło się przed nim ponad 900 mieszkańców położonej w głębi Gujany osady wyznawców Świątyni Ludu. Wiedział już, że niektórzy członkowie powołanej przez Kongres ekipy dochodzeniowej zostali zamordowani i że wkrótce święte odosobnienie Jonestown („Miasta Jonesa”) zostanie pogwałcone. Jones ogłosił, że nadszedł czas, by umrzeć. Przygotowano pojemniki z trucizną i wśród jedynie nielicznych krzyków protestu czy aktów oporu matki i ojcowie podawali zabójczą miksturę swym niemowlętom i dzieciom, pili ją sami i kładli się obok siebie ramię w ramię, czekając na śmierć. W dniu 26 marca 1997 r. w luksusowej posiadłości na terenie Rancho Santa Fe w stanie Kalifornia znaleziono 39 martwych ludzi, uczestników masowego samobójstwa. Wszyscy 14 oni byli członkami mało znanej sekty religijnej Wrota Niebios (Heaven’s Gate). Kilka

CO TO JEST PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA?

tygodni wcześniej paru członków tej sekty weszło do specjalistycznego sklepu i nabyło kosztowny teleskop o dużej mocy, aby móc lepiej obserwować kometę Hale’a-Boppa i statek kosmiczny, który według ich wierzeń podążał za nią - statek, o którym „wiedzieli”, że przybywa, żeby ich zabrać i przenieść do lepszego życia. Po paru dniach znów zjawili się w tym sklepie, oddali teleskop i uprzejmie poprosili o zwrot pieniędzy, Kiedy kierownik sklepu zapytał ich, czy mieli jakieś problemy z teleskopem, oświadczyli, że jest on wadliwy: „Znaleźliśmy kometę, ale nie mogliśmy znaleźć niczego podążającego za nią”.

Mary skończyła właśnie 9 lat. Na urodziny dostała w prezencie „Zosię Gosposię” - komplet przyborów do pieczenia i gotowania wraz „z własną małą kuchenką”. Rodzice Mary wybrali ten prezent, ponieważ dziewczynka zdaje się bardzo interesować sprawami kulinarnymi i zawsze pomaga marnie nakrywać do stołu, przygotowywać posiłki i sprzątać mieszkanie, „Czy to nie cudowne - powiedział ojciec Mary - że ona, mając 9 lat, interesuje się już prowadzeniem domu? Małe dziewczynki muszą chyba mieć gospodarowanie zaprogramowane w genach. Ci zwolennicy ruchu wyzwolenia kobiet sami nie wiedzą co mówią”. Mój przyjaciel z lat chłopięcych, George Woods, jest Amerykaninem pochodzenia afrykańskiego. Gdy w latach czterdziestych XX wieku dorastaliśmy obaj w pewnej miejscowości w stanie Massachusetts, uważał on siebie za „kolorowego” chłopca, za kogoś gorszego od swych białych kolegów. Było wiele powodów takiego samopoczucia, Fakt, że biała społeczność traktowała George’a jako gorszego, miał oczywiście bezpośredni wpływ na chłopca; poza tym szereg innych czynników oddziaływało na niego w sposób bardziej pośredni. W tym czasie George, gdy chciał się rozerwać, mógł włączyć radio i słuchać „Amosa i Andy’ego”; w tym niezwykle popularnym słuchowisku dorośli Murzyni byli przedstawiani jako naiwne dzieci, głupie, leniwe i niepiśmienne, choć dość sprytne - w sumie niezbyt różniące się od zaprzyjaźnionych zwierząt domowych. Role Murzynów grali, oczywiście, biali aktorzy. W kinie George mógł zobaczyć tylko stereotypowych „kolorowych ludzi”, zwykle szoferów lub służących. Typowa fabuła filmów była następująca: „Kolorowy człowiek” towarzyszy białemu bohaterowi w nawiedzanym przez duchy domu, gdzie słyszą dziwne i złowieszcze odgłosy. Kamera pokazuje zbliżenie twarzy „kolorowego”; oczy z przerażenia wychodzą mu na wierzch, krzyczy: „O moje nogi, ratujcie mnie! ”, po czym rzuca się w drzwi, nie tracąc czasu na uprzednie ich otwarcie. Możemy tylko domyślać się, co czuł George, gdy oglądał te filmy w towarzystwie swych białych kolegów.

Jednakże zachodzą zmiany. Chociaż dyskryminacja i niesprawiedliwość jeszcze w bardzo dużym stopniu cechują nasze społeczeństwo, to jednak dzieci George’a Woodsa, dorastające w łatach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, miały przed sobą inne perspektywy niż niegdyś George. Środki masowego przekazu pokazują obecnie Murzynów w rolach, które nie są wyłącznie służebne; zrodziła się duma z przynależności do czarnej rasy, zaś afroamerykańska historia i kultura wzbudzają zainteresowanie i entuzjazm. Społeczeństwo oddziałuje na dzieci George’a w sposób zupełnie odmienny niż kiedyś na niego samego. Aczkolwiek sytuacja rzeczywiście ulega zmianie, to jednak nie powinniśmy żywić błogiego przekonania, że zmienia się ona zawsze w kierunku większego humanitaryzmu.

15

CO TO JEST PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA?

W czasie wojny domowej w Hiszpanii, 30 sierpnia 1936 r., jeden samolot zbombardował Madryt. Było kilku poszkodowanych, lecz nikt nie został zabity. Wiadomość, że gęsto zaludnione miasto zostało zaatakowane z powietrza, wstrząsnęła światem do głębi. Artykuły wstępne w gazetach na całym świecie dawały wyraz powszechnej zgrozie i oburzeniu obywateli. Zaledwie 9 lat później amerykańskie samoloty zrzuciły bomby atomowe na Hiroszimę i Nagasaki. Ponad sto tysięcy ludzi zostało zabitych, a niezliczone tysiące odniosły ciężkie obrażenia. Wkrótce potem badania ankietowe wykazały, że tylko 4, 5% Amerykanów uważało, iż nie należało użyć tej broni; jest natomiast zdumiewające, że aż 22, 7% sądziło, iż Stany Zjednoczone powinny były użyć znacznie więcej tego typu bomb, zanim dano Japonii szansę poddania się2. Najwyraźniej w ciągu tych dziewięciu lat zdarzyło się coś, co wpłynęło na opinię publiczną.

Definicja Co to jest psychologia społeczna? Istnieje tyle definicji psychologii społecznej, że ich liczba niemal dorównuje liczbie psychologów społecznych. Zamiast przytaczać niektóre z tych definicji, lepiej może określić tę dziedzinę nauki, przedstawiając jej przedmiot. Wszystkie przykłady podane na poprzednich stronach ilustrują właśnie sytuacje, którymi zajmuje się psychologia społeczna. Chociaż sytuacje te są bardzo różnorodne, to jednak we wszystkich występuje jeden wspólny czynnik: wpływ społeczny. Opinia kolegów Sama o cechach kandydata na prezydenta wpłynęła na ocenę tego kandydata przez Sama (lub przynajmniej na publiczne sformułowanie tej oceny). Nagrody przydzielane przez nauczycielkę wpłynęły na szybkość i intensywność reakcji Teda w klasie szkolnej. Jak się wydaje, bębenek stał się bardziej atrakcyjny dla czterolatki wskutek nie zamierzonego wpływu, jaki wywarło na nią zainteresowanie koleżanki tą zabawką. Z drugiej strony, wpływ mistrzyni olimpijskiej na dziewczynkę spożywającą płatki owsiane bynajmniej nie był nie zamierzony; przeciwnie, był celowo zaplanowany, po to aby dziewczynka namawiała swą matkę do kupowania płatków właśnie tej marki. Właściciel sklepu w Montanie z pewnością nie przyszedł na świat z niepochlebnym stereotypem Murzyna w głowie; ktoś w jakiś sposób musiał mu ten stereotyp „wcisnąć”. To, że Charlie zignorował kobietę swoich marzeń, prawie na pewno ma coś wspólnego z jego obawą przed odrzuceniem, jego sposobem myślenia o sobie samym, oraz jego ukrytym założeniem co do względnego prawdopodobieństwa, że zostanie odrzucony przez pierwszą, lub drugą dziewczynę. W jaki właściwie sposób nauczycielka szkoły średniej z Kent w stanie Ohio doszła do przekonania, że niewinni ludzie zasłużyli na śmierć - oto pytanie fascynujące, a zarazem 16 przerażające; tymczasem powiedzmy po prostu, że na przekonanie to praw-

CO TO JEST PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA?

dopodobnie wpłynął jej własny, pośredni udział w tragicznych wydarzeniach na uniwersytecie. Jeszcze bardziej niepokojące pytanie wynika z wydarzeń w Jonestown i na Rancho Santa Fe: jakie siły mogły zmusić ludzi do odebrania sobie życia i skłonić rodziców do podania trucizny swym dzieciom? Jest to także skomplikowany problem, jednak mam nadzieję, że w dalszych rozdziałach dostarczę nieco częściowych odpowiedzi i wyjaśnień umożliwiających jego zrozumienie. Co się tyczy Mary i „Zosi Gosposi”, to nie jest wykluczone, że skłonność do prowadzenia gospodarstwa domowego jest - zgodnie ze słowami ojca Mary - cechą genetyczną; jest jednak znacznie bardziej prawdopodobne, że od lat niemowlęcych nagradzano Mary i zachęcano ją za każdym razem, gdy wyrażała zainteresowanie takimi „kobiecymi” sprawami, jak gotowanie, szycie, bawienie się lalkami - w większym stopniu niż gdyby przejawiała zaintereso­ wanie piłką nożną, boksem czy chemią. Można również przypuszczać, że gdyby braciszek Mary wykazał zainteresowanie gospodarstwem domowym, nie otrzymałby on „Zosi Gosposi” na swoje urodziny. Ponadto, podobnie jak w przypadku małego George’a Woodsa, który czuł się gorszy od swych rówieśników, obraz siebie samej mógł zostać ukształtowany u Mary przez środki masowego przekazu, pokazujące zwykle kobiety w rolach, do których wypełniania zachęcane są one w naszym kręgu kulturowym - a więc w rolach gospodyń domowych, sekretarek, pielęgniarek, nauczycielek; środki masowego przekazu rzadko przedstawiają kobiety w roli biochemiczek, profesorów wyższych uczelni czy dyrektorów przedsiębiorstw. Jeśli porównamy małego George’a Woodsa z jego dziećmi, przekonamy się, że obraz samego siebie u członków grapy mniejszościowej może się zmieniać; istnieje wzajemna zależność, obustronne oddziaływanie między tymi zmianami a zmianami zachodzącymi w środkach masowego przekazu i w postawach ogółu społeczeń­ stwa. W obrazowy sposób ilustrują to opinie Amerykanów o użyciu bomby atomowej w 1945 r. Kluczowym pojęciem, jakie rozważaliśmy w poprzednim akapicie, jest „wpływ społeczny”. Posłuży też ono do sformułowania naszej roboczej definicji psychologii społecznej; przedmiotem tej nauki jest wpływ, jaki wywierają ludzie na poglądy i zachowanie innych ludzi. Posługując się tą definicją, będziemy się starali zrozumieć wiele zjawisk opisanych w poprzednich przykładach. W jaki sposób inni ludzie wywierają wpływ na daną osobę? Dlaczego akceptuje ona ten wpływ - czyli, inaczej mówiąc, co jej to daje? Jakie czynniki zwiększają lub zmniejszają efektywność wpływu społecznego? Czy taki wpływ ma trwały skutek, czy też tylko przemijający? Jakie czynniki zwiększają lub zmniejszają trwałość skutków wpływu społecznego? Czy te same zasady można stosować zarówno do postaw nauczycielki szkoły średniej w Kent w stanie Ohio, jak i do atrakcyjności zabawek dla małych dzieci? Jak to się dzieje, że człowiek zaczyna lubić drugiego człowieka? Czy te same 17

CO TO JEST PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA?

procesy zachodzą wówczas, gdy zaczyna on lubić swój nowy wóz sportowy łub pewną odmianę płatków owsianych? W jaki sposób u człowieka powstają uprzedzenia wobec jakiejś grupy etnicznej lub rasowej? Czy dzieje się to analogicznie jak w przypadku powstania sympatii, tylko na odwrót, czy też wchodzi tu w grę zupełnie inny zespół procesów psychicznych? Większość ludzi interesuje się zagadnieniami tego rodzaju; tak więc większość ludzi jest w pewnym sensie psychologami społecznymi. Ponieważ większość z nas spędza wiele czasu na kontaktach z innymi ludźmi - my oddziałujemy na nich, oni wpływają na nas, radują nas, śmieszą i złoszczą - jest rzeczą naturalną, że tworzymy hipotezy dotyczące zachowań społecznych. Aczkolwiek większość psychologów społecznych-amatorów sprawdza swoje hipotezy dla własnej satysfakcji, jednakże „testom” tym brak ścisłości i bez­ stronności cechujących starannie zaplanowane i przeprowadzone badania naukowe. Często wyniki badania naukowego są identyczne z tym, co „wie” większość ludzi. Nic w tym dziwnego - wiedza potoczna zwykle oparta jest na wnikliwej obserwacji, która wytrzymała próbę czasu. Istotnie, kiedy będziesz czytał zawarte w tej książce opisy eksperymentów, możesz czasem przyłapać się na myśli: „To oczywiste - dlaczego oni tracą czas i pieniądze, żeby ustalić coś takiego? ”. Jest kilka powodów, które skłaniają nas do przeprowadzania eksperymentów, chociaż ich wyniki często wydają się bynajmniej nie zaskakujące. Po pierwsze, wszyscy jesteśmy podatni na wpływ tzw. tendencji do przewidywania wstecz (hindsight bias), co oznacza, że jesteśmy skłonni przeceniać naszą zdolność przewidywania, kiedy już znamy wynik danego wydarzenia. Na przykład badania wykazały, że kiedy następnego dnia po wyborach pytano ludzi, których kandydatów typowaliby na zwycięzców, to niemal wszyscy byli przekonani, że wytypowaliby rzeczywistych zwycięzców - chociaż w dniu poprzedzającym wybory ich przewidywania nie były wcale tak dokładne3. Podobnie wynik eksperymentu prawie zawsze wydaje się łatwiejszy do przewidzenia wtedy, gdy znamy już rezultaty, niż gdyby poproszono nas o odgadnięcie tego wyniku bez możliwości korzystania z „przewidywania wstecz”. Ponadto badania - nawet jeżeli ich wyniki wydają się oczywiste - mają duże znaczenie, ponieważ wiele rzeczy, o których „wiemy”, że są prawdziwe, okazuje się fałszywymi, gdy się je dokładnie zbada. Chociaż na przykład rozsądne wydaje się przypuszczenie, że ludzie, którym grozi się poważną karą za pewien sposób zachowania się, mogą w końcu nauczyć się gardzić tym zachowaniem, to jednak, gdy zagadnienie zbadano w sposób naukowy, okazało się, iż jest akurat odwrotnie: u ludzi, którym grozi umiarkowana kara, wytwarza się niechęć do zakazanego zachowania, natomiast ludzie zagrożeni surową karą wykazują nawet niewielki wzrost pozytywnego na­ stawienia wobec zakazanego zachowania. Podobnie większość z nas, na 18 podstawie własnego doświadczenia, przypuszczałaby, że gdybyśmy przypadkiem

CO TO JEST PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA?

posłyszeli, iż ktoś mówi o nas miłe rzeczy, nie wiedząc o naszej obecności, to skłonni bylibyśmy lubić tę osobę - jeśli wszystkie inne czynniki pozostają bez zmiany. Jak się okazuje, jest to prawda. Lecz jest również prawdą, że skłonni jesteśmy lubić tę osobę jeszcze bardziej, jeśli niektóre z podsłuchanych uwag o nas nie są bynajmniej miłe. O zjawiskach tych powiemy obszerniej w dalszych rozdziałach. W swym dążeniu do zrozumienia zachowania społecznego ludzi zawodowy psycholog społeczny ma dużą przewagę nad większością psychołogów-amatorów. Chociaż, podobnie jak amator, zaczyna on zwykłe od dokładnej obserwacji, to jednak może wyjść daleko poza nią. Nie musi czekać na wystąpienie pewnych sytuacji, aby móc zaobserwować, jak ludzie reagują; w rzeczy samej może on powodować powstawanie tych sytuacji. Tak więc może przeprowadzić eks­ peryment, w którym wielu ludzi zostaje poddanych oddziaływaniu określonych warunków (takich jak np. poważne zagrożenie lub zagrożenie umiarkowane, usłyszenie „przypadkiem” miłych rzeczy o sobie lub pewnej kombinacji rzeczy miłych i nieprzyjemnych). Ponadto może to zrobić w sytuacjach, w których wszystkie czynniki udaje się utrzymać bez zmiany, z wyjątkiem określonych warunków, będących przedmiotem badania. Może zatem wyciągać wnioski na podstawie danych znacznie dokładniejszych i bardziej licznych niż dane dostępne dla psychologa społecznego-amatora, który musi opierać się na obserwacjach zdarzeń zachodzących przypadkowo i w złożonych okolicznoś­ ciach. Niemal wszystkie dane przedstawione w tej książce oparte są na eks­ perymentalnym materiale dowodowym. Z tego względu ważne jest, aby czytelnik rozumiał, na czym polega eksperyment w psychologii społecznej, i aby zdawał sobie sprawę z zalet, wad, problemów etycznych; ekscytacji, kłopotów i zmart­ wień związanych z tego rodzaju przedsięwzięciem. Aczkolwiek zrozumienie metody eksperymentalnej jest ważne, to nie jest bynajmniej niezbędne dla zrozumienia prezentowanych tu zagadnień merytorycznych. Dlatego też rozdział „Psychologia społeczna jako nauka” zamyka tę książkę. Czytelnik może przestudiować ten rozdział teraz, przed przystąpieniem do dalszej lektury (jeśli woli zapoznać się z problemami technicznymi przed zagłębieniem się w materiał merytoryczny), lub też może go przeczytać w każdym momencie zapoznawania się z niniejszą książką, gdy tylko problemy te wzbudzą jego zainteresowanie.

Ludzie, którzy postępują anormalnie, niekoniecznie muszą być szaleńcami Psycholog społeczny bada sytuacje społeczne, które wpływają na zachowanie się ludzi. Niekiedy te naturalne sytuacje wytwarzają nacisk tak wielki, że pod jego wpływem ludzie zachowują się w sposób, który łatwo można sklasyfikować 19

CO TO JEST PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA?

jako anormalny. Gdy mówię „ludzie”, mam na myśli bardzo wielką liczbę ludzi. Moim zdaniem, określenie tych ludzi jako psychotyków nie przyczyni się do lepszego zrozumienia zachowania ludzkiego. Znacznie bardziej pożyteczne będzie podjęcie próby zrozumienia natury sytuacji i procesów, które wywołały to zachowanie. Prowadzi nas to do pierwszego prawa Aronsona: „Ludzie, którzy postępują anormalnie, niekoniecznie muszą być szaleńcami”. Weźmy jako przykład nauczycielkę ze stanu Ohio, która stwierdziła, że czworo studentów uniwersytetu stanowego w Kent zasłużyło na śmierć. Nie sądzę, aby była ona osamotniona w tym przekonaniu; a chociaż wszyscy ludzie, którzy wyznają taki pogląd, mogą być psychotykami, poważnie w to wątpię i wątpię także, czy sklasyfikowanie ich w ten sposób przyczyni się w jakimś stopniu do wzbogacenia naszej wiedzy. Po tragicznych wydarzeniach w Kent rozeszła się pogłoska, że zabite dziewczęta były w ciąży - a więc całe szczęście, że zginęły - a ponadto wszyscy czworo byli brudni i tak zawszeni, że personel kostnicy nie mógł opanować mdłości przy oględzinach zwłok. Oczywiście, pogłoski te były całkowicie fałszywe, jednakże - jak podaje James Michener4 - szerzyły się one lotem błyskawicy. Czy wszyscy ludzie, którzy wierzyli w te pogłoski i je rozpowszechniali, byli szaleni? Na dalszych stronach tej książki rozpatrzymy procesy prowadzące do zachowań tego rodzaju - procesy, na które w większości okazujemy się podatni w odpowiednich warunkach społeczno-psychologicznych. Jedna z moich dawnych studentek, Ellen Berscheid5, zaobserwowała, że ludzie skłonni są wyjaśniać nieprzyjemne zachowania w ten sposób, że postępującego tak człowieka obdarzają jakąś „etykietką” („szaleniec”, „sadysta” itd. ), wyłączając go przez to z grona „nas, porządnych ludzi”. Dzięki temu nie musimy już troszczyć się o jego zachowanie, ponieważ nie ma ono nic wspólnego z zachowaniem porządnych ludzi. Według Berscheid niebezpieczeń­ stwo tego typu myślenia polega na tym, że czyni nas skłonnymi do nadmiernej pewności siebie, jeśli chodzi o naszą własną podatność na naciski sytuacyjne wywołujące nieprzyjemne zachowanie, a to prowadzi do stosowania dość naiwnego podejścia w rozwiązywaniu problemów społecznych. W szczególności takie naiwne rozwiązanie mogłoby przewidywać opracowanie zestawu testów diagnostycznych służących do ustalenia, kto jest kłamcą, kto sadystą, kto łapownikiem, a kto szaleńcem; społeczne działanie mogłoby następnie polegać na zidentyfikowaniu tych ludzi i przekazaniu ich do odpowiednich zakładów. Oczywiście, nie chcę przez to powiedzieć, że psychoza nie istnieje, ani też, że psychotyków nie powinno się kierować do zakładów leczniczych. Nie twierdzę również, że wszyscy ludzie są tacy sami i że reagują w równie zwariowany sposób na te same intensywne naciski społeczne. Stwierdzam natomiast raz jeszcze, że pewne zmienne sytuacyjne mogą spowodować, iż duża część spośród nas, „normalnych” osób dorosłych, będzie się zachowywać w sposób bardzo niesympatyczny. Jest sprawą najwyższej wagi, abyśmy starali się 20 zrozumieć te czynniki i procesy, które prowadzą do nieprzyjemnych zachowań.

CO TO JEST PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA?

Może się tu przydać pewien przykład. Wyobraźmy sobie więzienie. Pomyślmy o strażnikach więziennych. Jacy oni są? Jest prawdopodobne, że większość osób wyobrazi sobie strażników więziennych jako ludzi twardych, gruboskórnych i nieczułych. Niektórzy mogliby nawet uznać ich za osobników okrutnych, o skłonnościach tyrańskich i sadystycznych. Ci, którzy przyjmują tego rodzaju dyspozycyjny pogląd na świat, mogliby wskazywać, że ludzie zostają strażnikami właśnie po to, aby mieć sposobność wyładowywać swe skłonności do okrucieństwa względnie bezkarnie. A teraz wyobraźmy sobie więźniów. Jacy oni są? Buntowniczy? Potulni? Wszystko jedno, jakie specyficzne obrazy znajdują się w naszych umysłach, istotne jest natomiast to, że takie obrazy w ogóle istnieją - i że większość z nas żywi przekonanie, iż więźniowie i strażnicy całkowicie różnią się od nas samych pod względem cech charakteru i osobowości. Może to być prawdą, lecz nie bądźmy zbyt pewni. Philip Zimbardo przeprowadził dramatyczny eksperyment, tworząc namiastkę więzienia w pod­ ziemiach Wydziału Psychologii Uniwersytetu w Stanford. W tym „więzieniu” umieścił on grupę normalnych, dojrzałych, zrównoważonych, inteligentnych młodych ludzi. Rzucając monetą, Zimbardo mianował połowę z nich strażnikami, a połowę więźniami, po czym przebywali oni w tym charakterze przez sześć dni w tak zaimprowizowanym „więzieniu”. I co się wydarzyło? Pozwólmy, aby Zimbardo opowiedział nam o tym własnymi słowami. Po upływie zaledwie sześciu dni musieliśmy zlikwidować nasze niby-więzienie, gdyż to, co ujrzeliśmy, było przerażające. Nie było już jasne ani dla nas, ani dla większości badanych, gdzie jeszcze są oni sobą, a gdzie zaczynają się ich role. Większość istotnie stała się „więźniami” lub „strażnikami” niezdolnymi już do wyraźnego rozróżnienia między odgrywaną rolą a samym sobą. Wystąpiły dramatyczne zmiany w prawie każdym aspekcie ich zachowania, myślenia i odczuwania. W czasie krótszym niż tydzień doświadczenia związane z pobytem w „więzieniu” przekreśliły (tymczasem) to, czego badani nauczyli się przez całe życie; wartości ludzkie uległy zawieszeniu, obraz samego siebie został podważony, ujawniła się najbrzydsza, najnikczemniejsza, patologiczna strona natury ludzkiej. Byliśmy wstrząśnięci, gdyż widzieliśmy, że niektórzy chłopcy („strażnicy”) traktują pozostałych jak nędzne zwierzęta, znajdując przyjemność w okru­ cieństwie, podczas gdy inni chłopcy („więźniowie”) stali się służalczymi, odczłowieczonymi robotami, myślącymi jedynie o ucieczce, o swym własnym, indywidualnym przetrwaniu i o swej wzrastającej nienawiści do strażników6.

rozdział

2 Konformizm Jedną z konsekwencji faktu, że człowiek jest istotą społeczną, stanowi to, iż żyje on w stanie napięcia między wartościami związanymi z indywidualnością a wartościami związanymi z konformizmem. James Thurber uchwycił atmosferę pewnego rodzaju konformizmu w następującym opisie: Nagle ktoś zaczął biec. Może po prostu przypomniał sobie w tym momencie, że umówił się na spotkanie z żoną, i stwierdził, że jest straszliwie późno. Cokolwiek by to było, człowiek ten biegł ulicą Szeroką w kierunku wschodnim (prawdopodobnie do restauracji Maranor, ulubionego miejsca spotkań mężów ze swymi żonami). Ktoś inny, praw­ dopodobnie gazeciarz w dobrym humorze, też zaczął biec. Następny mężczyzna, zażywny dżentelmen z teczką, puścił się kłusem. Nie minęło 10 minut, a biegł już każdy, kto znajdował się na ulicy Wysokiej, od dworca aż do gmachu sądu. Głośny pomruk stopniowo krystalizował się w przerażające słowo: „Tama! ”. „Tama przerwana! ” Strach został wyrażony słowami przez staruszkę w czarnej sukni, przez policjanta na skrzyżowaniu ulic lub przez małego chłopca: nikt nie wiedział, kto pierwszy wyrzekł to zdanie, zresztą nie miało to teraz wielkiego znaczenia. Dwa tysiące ludzi biegło w panicznej ucieczce. „Uciekajmy na wschód! ” Podniósł się krzyk - na wschód, aby dalej od rzeki, na wschód, w bezpieczne miejsce. „Uciekajmy na wschód! Uciekajmy na wschód! ” (... ) Wysoka, chuda niewiasta o surowych oczach i energicznym podbródku przebiegła obok mnie środkiem jezdni. Nie miałem jeszcze pewności, o co chodzi, mimo wszystkich rozlegających się okrzyków. Zrównałem się z tą niewiastą nie bez wysiłku,

KONFORMIZM bo choć zbliżała się do sześćdziesiątki, to jednak biegła pięknym, swobodnym stylem i zdawała się być w doskonałej formie. „Co się stało? ” - wysapałem. Rzuciła na mnie szybkie spojrzenie, po czym znów przeniosła wzrok ku przodowi, zwiększając jeszcze trochę tempo. „Nie pytaj mnie, zapytaj Boga! ” - odpowiedziała '. Ten fragment opowiadania Thurbera, chociaż ma charakter komiczny, jest doskonałą ilustracją ludzkiego konformizmu. Jedna czy dwie osoby zaczynają biec, mając po temu swe powody; wkrótce biegną wszyscy. Dlaczego? Ponieważ biegną inni. W opowiadaniu Thurbera, w momencie gdy biegnący ludzie zdali sobie sprawę, że tama mimo wszystko nie została przerwana, czuli się dość głupio. Jednakże o ile głupiej by się czuli, gdyby nie dostosowali się do innych, a tama rzeczywiście zostałaby zerwana? Czy konformizm jest dobry, czy zły? Pytanie to w swym najprostszym sensie jest absurdalne. Słowa jednak przenoszą także znaczenie oceniające - tak więc określić kogoś jako indywidualistę czy nonkonformistę, to dzięki konotacjom tyle samo, co nazwać go kimś „dobrym”; określenie to wywołuje obraz słynnego pioniera amerykańskiego z okresu zdobywania Dzikiego Zachodu - Daniela Boone’a, stojącego na szczycie górskim ze strzelbą przewieszoną przez ramię, z rozwianymi na wietrze włosami, na tle zachodzącego słońca. Nazwać natomiast kogoś konformistą, to w naszej kulturze równa się niemal określeniu go jako człowieka „nieodpowied­ niego”: słowo to wywołuje obraz szeregu biurokratów w szarych flanelowych garniturach, z identycznymi czarnymi walizeczkami w ręku, wyglądających tak, jakby zostali stworzeni według jednego szablonu. Możemy jednak posłużyć się synonimami, które przekazują całkiem inne obrazy. Zamiast „indywidualista” czy „nonkonformista” możemy powiedzieć „dewiant”, zamiast zaś „konformista” - „dobry członek zespołu”. Słowo „dewiant” nie wywołuje jakoś obrazu Daniela Boone’a na szczycie górskim, a określenie „dobry członek zespołu” wcale nie przywodzi na myśl szablonowego biurokraty. Gdy rozpatrzymy to zagadnienie nieco dokładniej, dostrzeżemy pewną niekonsekwencję w poglądach społeczeństwa amerykańskiego na konformizm i nonkonformizm. Na przykład jednym z wielkich bestsellerów lat pięćdziesiątych była książka Johna F. Kennedy’ego Profiles in Courage („Wizerunki odważ­ nych”), w której autor chwalił różnych polityków za odwagę, jaką wykazali opierając się silnym naciskom i odmawiając podporządkowania się. Innymi słowy, Kennedy wysławiał ludzi, którzy nie chcieli być dobrymi członkami zespołu, którzy nie zgadzali się głosować lub działać zgodnie z oczekiwaniami swych partii lub wyborców. Chociaż ich postępowanie po wielu łatach zasłużyło sobie na pochwałę Kennedy’ego, to jednak bezpośrednie reakcje ich kolegów nie były bynajmniej pozytywne. Nonkonformista, po upływie dłuższego czasu od swego nonkonformistycznego czynu, może zbierać pochwały historyków lub stać się bożyszczem literatury i filmu, lecz doraźnie nie cieszy się zazwyczaj poważaniem tych, do których wymagań nie chce się zastosować. Obserwacja ta 23

KONFORMIZM

znalazła potwierdzenie w wielu eksperymentach z zakresu psychologii społecznej. Na przykład w klasycznym eksperymencie Stanleya Schachtera2 brało udział kilka grup studentów. Każda grupa zbierała się dla przedyskutowania historii przypadku nieletniego przestępcy - Johnny’ego Rocco, którą każdy z członków grupy dostawał uprzednio do przeczytania. Po przeczytaniu materiałów polecano każdej grupie przedyskutować je i zalecić sposób postępowania wobec Johnny’ego, przy zastosowaniu skali od traktowania „bardzo łagodnego” do „bardzo surowego”. W skład typowej grupy wchodziło ok. 9 uczestników, przy czym sześciu z nich było prawdziwymi studentami, a trzech - płatnymi pomocnikami eksperymentatora. Każdy z pomocników odgrywał jedną z trzech ról, starannie wyuczonych zawczasu: osoby „modalnej”, która zajmowała stanowisko zgodne z przeciętnym stanowiskiem prawdziwych studentów; „dewianta”, który zaj­ mował stanowisko diametralnie przeciwne w stosunku do ogólnej orientacji grupy; oraz osoby „nawróconej”, która początkowo zajmowała podobne stanowisko jak „dewiant”, lecz w trakcie dyskusji stopniowo przechodziła na stanowisko przeciętne, zgodnie z poglądami większości grupy. Wyniki wykazały wyraźnie, że osobą najbardziej łubianą była osoba „modalna”, która stosowała się do norm grupy; najmniej łubiany był „dewiant”. W nowszym eksperymencie Arie Kruglansky i Donna Webster3 stwierdzili, że kiedy nonkonformiści wyrażali odmienną opinię blisko ostatecznego terminu zamknięcia dyskusji (gdy grupy odczuwały potrzebę jej zakończenia), wówczas byli odrzucani jeszcze bardziej niż wtedy, gdy wypowiadali taką opinię we wcześniejszej fazie dyskusji. Tak więc dane te wskazują, że establishment, czyli grupa modalna, skłonny jest bardziej lubić konformistów niż nonkonformistów. Oczywiście, istnieją sytuacje, w których konformizm jest wysoce pożądany, a nonkonformizm mógłby doprowadzić do prawdziwej katastrofy. Przypuśćmy na przykład, że nagłe doszedłem do wniosku, iż znudziło mi się być konformistą. Wobec tego wskakuję do swego samochodu i zaczynam pędzić lewą stroną jezdni, aby zademonstrować swój bezkompromisowy indywidualizm - zachowanie takie byłoby niezbyt adaptacyjne ani niezbyt uczciwe względem ciebie, jeśli wypadłoby ci jechać naprzeciw mnie (w stylu konformistycznym) tą samą ulicą. Podobnie przedstawia się sprawa w przypadku zbuntowanej nastolatki, która pali papierosy, późno wraca do domu, każe sobie zrobić tatuaż, czy chodzi z pewnym chłopcem tylko dlatego, że wie, iż jej rodzice to potępiają. Przejawia ona nie tyle niezależność, ile antykonformizm (anticonformity), nie myśląc samodzielnie, lecz automatycznie przeciwstawiając się pragnieniom czy ocze­ kiwaniom innych. Z drugiej strony nie zamierzam sugerować, że konformizm jest zawsze przystosowawczy, a nonkonformizm - zawsze nieprzystosowawczy. Są drama­ tyczne sytuacje, w których konformizm może mieć zgubne i tragiczne 24 konsekwencje. Co więcej, nawet osoby doświadczone i biegłe w podejmowaniu

KONFORMIZM

decyzji mogą ulec szczególnym naciskom, które przy grupowym podejmowaniu decyzji nakłaniają do konformizmu. Rozpatrzmy następujące przykłady: Albert Speer, jeden z głównych doradców Hitlera, opisuje w swych wspomnieniach otoczenie fuhrera jako całkowicie konformistyczne: żadne odchylenia nie były dozwolone. W takiej atmosferze nawet najbardziej barbarzyńskie poczynania wydawały się racjonalne, gdyż brak różnicy zdań stwarzał złudzenie jednomyś­ lności, przez co każdemu o wiele trudniej było wziąć pod uwagę możliwość istnienia innych możliwości. W normalnych warunkach ludzie, którzy odwracają się plecami do rzeczywistości, szybko zostają przywołani do porządku przez kpiny i krytykę ze strony otoczenia. W Trzeciej Rzeszy nie było takich środków korekcyjnych. Przeciwnie, każde samookłamywanie się było zwielokrotniane jak w gabinecie krzywych zwierciadeł, stając się wielokroć potwierdzonym obrazem fantastycznego świata snów, który stracił jakikolwiek związek z ponurym światem zewnętrznym. W tych zwierciadłach nie mogłem dostrzec niczego poza swą własną twarzą odbitą wiele razy 4.

Bardziej znany, choć może mniej dramatyczny przykład dotyczy niektórych osób zamieszanych w aferę Watergate wraz z Richardem Nixonem i jego „gwardią pałacową”. Ludzie na wysokich stanowiskach państwowych - wielu z nich było prawnikami - dopuszczali się krzywoprzysięstwa, niszczyli materiały dowodowe i proponowali łapówki, na pozór zupełnie bez zastanowienia. Przynajmniej w części było to spowodowane tym, że we wczesnych latach siedemdziesiątych prezydent Nixon był otoczony ścisłym kręgiem ludzi myślących zupełnie tak samo. Ta jednomyślność sprawiała, że wszelkie „wychylenia się”, czyli dewiacje, były czymś niemal nie do pomyślenia - aż do czasu rozbicia tego kręgu. Gdy już został rozbity, kilka osób (na przykład Jeb Stuart Magruder, Richard KJeindienst i Patrick Grey) zdawało się patrzeć na swe nielegalne działania ze zdumieniem, jakby były one dokonywane w jakimś złym śnie. John Dean ujął to następująco: Tak czy owak, kiedy brałeś rano gazetę i czytałeś nową bujdę, która zastępowała wczorajszą bujdę, to zaczynałeś wierzyć, że dzisiejsza wiadomość jest prawdziwa. Proces ten wytworzył w Białym Domu atmosferę nierealności, która panowała tam do samego końca... Jeśli mówiłeś coś dostatecznie często, stawało się to prawdą. Na przykład, kiedy reporterzy i pracownicy Białego Domu przekazali do prasy informacje 0 podsłuchach, a stanowcze zaprzeczenia zawiodły, wysunięto twierdzenie, że to kwestia bezpieczeństwa narodowego. Jestem pewny, że wielu ludzi było przekonanych, iż te podsłuchy miały na względzie bezpieczeństwo narodowe. Nie miały - wymyślono to po fakcie jako usprawiedliwienie. Kiedy jednak mówili o tym, rozumiecie, oni naprawdę w to wierzyli 5.

Dwudziestego ósmego stycznia 1986 r. wahadłowiec kosmiczny „Challenger” eksplodował po upływie kilku sekund od startu. Siedmioro astronautów, w tym jedna pasażerka - nauczycielka, zginęło w ognistej kuli z dymu 1 płomieni. Podjęto decyzję, żeby nie zwlekać ze startem, mimo że we 25

KONFORMIZM

wcześniejszym locie „Challengera” w 1983 r. oma] nie doszło do katastrofy, i na przekór późniejszym usilnym sprzeciwom i ostrzeżeniom ze strony znających się na rzeczy inżynierów, którzy zwracali uwagę na wadliwe pierścienie uszczelniające w złączach pomocniczych silników rakietowych. Czy dyrektorzy NASA nie wiedzieli o niebezpieczeństwie lub lekceważyli sobie życie astronautów? Wątpię. Bardziej prawdopodobne wyjaśnienie wiąże się z szeregiem czynników, które łącznie stały się przyczyną błędów w procesie podejmowania decyzji przez NASA. Po pierwsze, NASA przeprowadziło już dwadzieścia kilka udanych startów w zasadzie z tym samym sprzętem. Dyrektorzy NASA, których pewność siebie umocniła się pod wpływem wcześniejszych sukcesów, byli nastawieni na podjęcie decyzji startu. Po drugie, urzędnicy NASA, podobnie jak ogół społeczeństwa, entuzjazmowali się wysłaniem w kosmos pierwszej cywilnej pasażerki (nauczycielki Christy McAuliffe). Ponadto, zgodnie z wnikliwą analizą dokonaną przez Kruglanskiego6, były dodatkowe praktyczne powody, które przyczyniły się do tego, że kierownictwo NASA padło ofiarą własnego życzeniowego sposobu myślenia (wishful thinking). Mianowicie, biorąc pod uwagę, że instytucja ta musi wykazać się efektywnością i wydajnością, aby uzyskać fundusze od Kongresu, że pragnie zademonstrować swoje możliwości techniczne, a także zważywszy ogromne zainteresowanie społeczeństwa programem „nauczycielka w kosmosie”, „... start [wahadłowca] był oczywiście decyzją bardziej pożądaną niż odroczenie startu... Każda wzmianka o możliwej awarii systemu sugerowałaby potrzebę wydania większej ilości pieniędzy, a do tego rodzaju wniosków NASA była nastawiona niechętnie, ze względu na konieczność dbania o efektywność kosztów i oszczędność”. W końcu, w tej atmosferze entuzjazmu i zewnętrznych nacisków, nikt w NASA nie chciał, żeby im przypominano o możliwości jakiegokolwiek wypadku - więc im nie przypominano. W przeciwieństwie do dyrektorów NASA, inżynierowie z „Morton Thiokoł” (towarzystwo produkujące solidne pomocnicze silniki rakietowe) nie byli zainteresowani politycznymi, ekonomicz­ nymi czy społecznymi implikacjami decyzji dotyczącej startu. Troszczyli się tylko o to, czy to cholerne urządzenie będzie funkcjonowało - a biorąc pod uwagę ujemne temperatury w miejscu startu, przeciwstawiali się usilnie tej decyzji. Jednakże kierownictwo firmy „Morton Thiokoł” nie było w tak korzystnej sytuacji. Dla nich stawką w grze był nie tylko udany start. Jako inżynieroyyie, byli wrażliwi na opinię swojego personelu technicznego. Z drugiej strony, jako członkowie zarządu byli uzależnieni od NASA ze względu na kontrakt wartości 400 milionów dolarów rocznie, dlatego też byli skłonni podzielać troski dyrektorów NASA. Robert Lund, wiceprezes „Thiokołu” do spraw technicznych, zeznał przed prezydencką komisją śledczą, że początkowo sprzeciwiał się 26 startowi wahadłowca, lecz zmienił stanowisko, kiedy mu powiedziano, żeby

KONFORMIZM

„zdjął swoją inżynierską czapkę, a nałożył kapelusz reprezentanta zarządu”. W jaki sposób członkowie zarządu „Morton Thiokoł”, tacy jak Lund, radzili sobie z tym konfliktem? Przed swą ostatnią konferencją z dyrektorami NASA przeprowadzili głosowanie wśród tych pracowników „Thiokołu”, którzy zaj­ mowali kierownicze stanowiska, lecz nie byli inżynierami - głosowali oni za podjęciem decyzji startu. Tak więc na konferencji z udziałem wysokich urzędników NASA i kierownictwa „Thiokołu”, która odbyła się w wieczór poprzedzający fatalny start, jej uczestnicy umacniali się nawzajem w swym postanowieniu przystąpienia do akcji. Wracając do przytoczonych powyżej trzech przykładów: co miały ze sobą wspólnego najbliższe otoczenie Hitlera, „gwardia pałacowa” Nixona i kierow­ nictwo NASA, poza tym, że podejmowały tragiczne decyzje? Były to względnie spójne grupy, odizolowane od odmiennych punktów widzenia. Gdy grupy takie muszą podejmować decyzje, często stają się ofiarą tego, co psycholog społeczny Irving Janis nazywa myśleniem grupowym1. Według Janisa, myślenie grupowe jest to „taki sposób myślenia, do którego ludzie uciekają się wtedy, gdy w spójnej, grupie własnej (ingroup) dążenie do jednomyślności staje się tak dominujące, że prowadzi do lekceważenia realistycznej oceny alternatywnych kierunków działania”. Grupy stosujące tę nieprzystosowawczą strategię podej­ mowania decyzji na ogół uważają się za nienaruszalne - są zaślepione optymizmem. A optymizm ten utrwala się, gdy nie dopuszcza się do różnicy zdań. Pod wpływem nacisków nakłaniających do konformizmu poszczególni członkowie grupy zaczynają mieć wątpliwości co do słuszności swoich zastrzeżeń i powstrzymują się od wypowiadania odmiennych opinii. Dążenie do jednomyśl­ ności jest tak ważne, że niektórzy członkowie grupy stają się niekiedy „strażnikami umysłów” - osobami, które cenzurują napływające kłopotliwe informacje, jak to czynili kierownicy „Morton Thiokoł”. Przytaczając te przykłady nie zamierzam sugerować, że ludzie, którzy podejmują głupie, katastrofalne w skutkach decyzje, nie są za nie odpowiedzialni. Pragnę natomiast podkreślić, że dużo łatwiej jest przeprowadzić śledztwo i znaleźć winnych, niż zrozumieć procesy psychologiczne stanowiące podłoże podejmowania błędnych decyzji. Jednakże tylko wtedy, gdy będziemy dokładniej badali te procesy i starali się je zrozumieć, możemy mieć nadzieję, że uda się nam ulepszyć podejmowanie decyzji i w ten sposób zmniejszyć w przyszłości ilość decyzji katastrofalnych.

Co to jest konformizm? Konformizm można zdefiniować jako zmianę zachowania lub opinii danej osoby spowodowaną rzeczywistym łub wyobrażonym naciskiem ze strony jakiejś osoby lub grupy ludzi. W większości przypadków sytuacja nie jest aż 27

KONFORMIZM

tak skrajna, jak w przykładach przytoczonych powyżej. Spróbujemy przeanali­ zować zjawisko konformizmu, zaczynając od mniej skrajnego (i zapewne prostszego) przykładu. Wróćmy do naszego znajomego Sama, hipotetycznego studenta, z którym spotkaliśmy się w rozdziale 1. Jak pamiętamy, Sam oglądał w telewizji wystąpienie kandydata na prezydenta, którego szczerość wywarła na nim pozytywne wrażenie. Jednakże, wobec jednomyślnej opinii swych przyjaciół, według których kandydat ten był nieszczery, Sam przychylił się - przynajmniej werbalnie - do ich zdania. Można wysunąć szereg pytań dotyczących sytuacji tego typu: 1) Co powoduje, że ulegamy naciskowi grupy? W konkretnym przypadku, jakie znaczenie miał ten nacisk dla Sama? 2) Jaka była natura nacisku grupy? Co robili koledzy Sama, aby nakłonić go do konformizmu? 3) Czy Sam zmienił swoją opinię o kandydacie w ciągu tego krótkiego, lecz okropnego okresu, mianowicie gdy dowiedział się, że żaden z kolegów nie podziela jego zdania? Czy też Sam pozostał przy swej pierwotnej opinii, modyfikując jedynie to, co powiedział o kandydacie? Jeśli nastąpiła zmiana opinii, to czy była trwała, czy też jedynie przejściowa? Niestety, nie potrafimy powiedzieć ściśle i dokładnie, co działo się w tym czasie w umyśle Sama, ponieważ w sytuacji tej jest wiele czynników, których nie znamy. Na przykład nie wiemy, jak pewny był Sam swej pierwotnej opinii; nie wiemy, jak bardzo lubił ludzi, z którymi oglądał wystąpienie kandydata; nie wiemy, czy Sam uważa, że potrafi dobrze ocenić szczerość innych, ani też, czy sądzi, iż jego koledzy potrafią dokonać tego samego; nie wiemy, czy Sam ma w ogóle silną osobowość, czy też jest raczej miękki, itd. Możemy natomiast stworzyć sytuację eksperymentalną nieco podobną do tej, w której znalazł się Sam, oraz kontrolować i zmieniać czynniki, które naszym zdaniem mogą być ważne. Taką podstawową sytuację zastosował Solomon Asch8 w swej klasycznej serii eksperymentów. Wyobraź sobie, że bierzesz w nich udział. Zgłosiłeś się na ochotnika, by uczestniczyć w eksperymencie badającym spostrzeganie. Wchodzisz do pokoju razem z czterema innymi uczestnikami. Eksperymentator pokazuje wszystkim narysowany odcinek linii prostej (odcinek X). Jednocześnie pokazuje wam dla porównania trzy inne odcinki (A, B i C). Wasze zadanie polega na ocenieniu, który z tych trzech odcinków jest najbardziej zbliżony pod względem długości do odcinka X. Jesteś zaskoczony, gdyż zadanie to jest bardzo łatwe. Nie masz żadnych wątpliwości, że poprawną odpowiedzią jest B i gdy przyjdzie twoja kolej, powiesz oczywiście, że chodzi tu o odcinek B. Jednakże jako pierwszy odpowiadasz nie ty, lecz inny uczestnik, który przygląda się z namysłem odcinkom i mówi „Odcinek A”. Otwierasz usta ze zdumienia i patrzysz na niego kpiąco. „Jak on może myśleć, że to A, skoro każdy głupiec zauważyłby, że to BT - zadajesz sobie pytanie. „Musi być albo ślepy, albo 28 pomylony”. Teraz przychodzi kolej na drugiego uczestnika; on także wybiera

KONFORMIZM

odcinek A. Zaczynasz się czuć jak Alicja w Krainie Czarów. „Jak to może być?” - pytasz sam siebie. „Czy obaj ci ludzie są albo ślepi, albo pomyleni?” Po nich jednak odpowiada następna osoba i także mówi: „Odcinek A”. Przypatrujesz się jeszcze raz tym odcinkom. „Może to właśnie ja tracę rozum” - mamroczesz bezgłośnie do siebie. Teraz czwarta osoba tak samo jak jej poprzednicy ocenia, że odpowiednim odcinkiem jest odcinek A. Zimny pot występuje ci na czoło. Wreszcie przychodzi twoja kolej. „To jest oczywiście odcinek A” - stwierdzasz. „Wiedziałem to od razu”.

X

A

B

C

Jest to właśnie taki rodzaj konfliktu, jaki wzbudzano w studentach biorących udział w eksperymencie Ascha. Jak można się domyślać, osoby, które odpowiadały jako pierwsze i podawały niepoprawną odpowiedź, były pomoc­ nikami eksperymentatora i czyniły to zgodnie z jego instrukcją. Sama ocena była niewiarygodnie łatwa. Była tak łatwa, że gdy badanych nie poddawano naciskowi grupy, lecz pozwalano im w pojedynkę dokonywać ocen szeregu odcinków różnej długości, błędnych odpowiedzi nie było prawie wcale, Istotnie, zadanie było tak łatwe, a rzeczywistość fizyczna tak wyraźna, że sam Asch był mocno przekonany, iż jeśli nawet część badanych ulegnie naciskowi grupy, to będzie ich bardzo niewielu. Okazało się jednak, że nie miał racji. Gdy większość współuczestników zgodnie podawała te same niepoprawne odpowiedzi w serii dwunastu ocen, to mniej więcej trzy czwarte badanych przynajmniej raz dostosowało się do większości, odpowiadając niepoprawnie. Biorąc pod uwagę wszystkie odpowiedzi, stwierdzono, że przeciętnie 35% ogółu odpowiedzi było zgodnych z niepoprawnymi ocenami podawanymi przez wspólników Ascha. Sytuacja w eksperymencie Ascha jest interesująca, ponieważ w przeci­ wieństwie do wielu sytuacji, w których możemy mieć skłonność do konformizmu, nie było tu żadnego wyraźnego ograniczenia indywidualności. Innymi słowy, sankcje przeciw nonkonformizmowi są w wielu sytuacjach wyraźne i jedno­ znaczne. Ja na przykład nie cierpię nosić krawata i w większości sytuacji to niewielkie dziwactwo uchodzi mi na sucho. Z jednym wyjątkiem: często zatrzymują mnie u wejścia do restauracji i grzecznie (lecz stanowczo) informują, że jeśli nie zgodzę się włożyć krawata oferowanego mi przez starszego kelnera, nie będę mógł zjeść obiadu w tej restauracji. Mogę albo włożyć krawat i zjeść obiad, albo wyjść, swobodny i z rozpiętym kołnierzykiem, ale głodny. Negatywne następstwa nonkonformizmu występują tu bardzo wyraźnie.

29

KONFORMIZM

W eksperymencie Ascha natomiast (i w hipotetycznym przykładzie Sama oglądającego w telewizji wystąpienie kandydata na prezydenta) sytuacja była znacznie bardziej subtelna. W obu tych sytuacjach nie było żadnych wyraźnych nagród za konformizm ani żadnych wyraźnych kar za dewiację. Dlaczego więc i Sam, i badani przez Ascha dostosowywali się do zdania większości? Wydaje się, że wchodzą tu w grę dwie główne możliwości: albo doszli do przekonania, wobec jednomyślnego poglądu większości, że ich własne opinie były niezgodne z prawdą, albo też „poszli za tłumem” (mimo wewnętrznego przeświadczenia, że ich własne oceny są słuszne) dla pozyskania sympatii większości lub dla uniknięcia nieprzychylności grupy, co mogłoby być konsekwencją niezgadzania się z jej zdaniem. Krótko mówiąc, sugerujemy, że osoby te miały przed sobą dwa ważne cele: postąpić właściwie oraz zachować życzliwość innych łudzi przez do­ stosowanie się do ich oczekiwań. W wielu okolicznościach oba te cele można zrealizować w jednym prostym działaniu. Prowadzenie samochodu prawą stroną jezdni jest postępowaniem właściwym, a zarazem spełnia oczekiwania innych ludzi; tak samo jak wtedy, gdy ofiarowujemy kwiaty matce w dniu Święta Matki, gdy udzielamy właściwych wskazówek przechodniowi pytającemu o drogę łub gdy uczymy się pilnie, aby dobrze zdać egzamin. Podobnie, gdyby inni odpowiadali zgodnie z twoją oceną długości odcinków, mógłbyś zrealizować oba cele, podając szczerze własną ocenę. Jednakże w eksperymencie Ascha wytworzono konflikt między tymi dwoma celami. Gdybyś był w tym eks­ perymencie osobą badaną i gdybyś żywił początkowo przekonanie, że właściwą odpowiedzią jest wskazanie odcinka B, wówczas odpowiedź taka mogłaby zaspokoić twoje pragnienie, aby postąpić właściwie - lecz mogłaby także kolidować z oczekiwaniami twoich współtowarzyszy, którzy skłonni byliby pomyśleć, że jesteś nieco „dziwny”. Z drugiej strony, wybór odcinka A mógłby pozyskać ci akceptację innych, jeśli jednak nie zostałeś przekonany o słuszności ich ocen, to byłby on sprzeczny z twoim pragnieniem, aby podać właściwą odpowiedź. Jak się zdaje, większość ludzi sądzi, że im samym chodzi głównie o to, aby postąpić właściwie, podczas gdy innym zależy przede wszystkim na tym, żeby zachować życzliwość otoczenia. Na przykład osoby, które obserwowały z ukrycia eksperyment podobny do eksperymentu Ascha nad konformizmem, przewidywały na ogół, że badani będą dostosowywali się do zdania większości częściej, niż to czynili w rzeczywistości9. Jest dość interesujące, iż ci sami ukryci obserwatorzy przewidywali, że oni będą dostosowywać się rzadziej, niż wystąpiło to w rzeczywistości wśród osób podobnych do nich. Inaczej mówiąc, wiemy, że inni ludzie dostosowują się do większości, nie doceniamy natomiast naszej własnej skłonności do podporządkowania się grupie. Czy koledzy przekonali Sama, że preferowany przez niego kandydat na 30 prezydenta jest nieszczery, czy też Sam po prostu zgodził się z oceną kolegów

KONFORMIZM

w celu uzyskania ich akceptacji, nadal jednak wierząc w szczerość swego kandydata? Nie wiem; ponieważ Sam jest osobą hipotetyczną, nie możemy dać definitywnej odpowiedzi na to pytanie. Czy badani, którzy w eksperymencie Ascha dostosowali się do większości, byli przekonani, że ich pierwotna ocena była niepoprawna, a jednomyślna ocena innych - słuszna? Moglibyśmy ich zapytać; istotnie, po zakończonym eksperymencie Ascha pytano badanych, czy rzeczywiście widzieli te odcinki w sposób niezgodny z ich prawdziwymi wymiarami, czy też jedynie tak powiedzieli. Nieliczni badani upierali się, że naprawdę widzieli je w ten sposób. Skąd jednak możemy mieć pewność, że badani ci mówili prawdę? Postaw się na miejscu badanego. Przypuśćmy, że ugiąłeś się pod naciskiem grupy, chociaż nadal byłeś pewny, że twoja pierwotna ocena była słuszna. Przyznanie się do tego mogłoby być dla ciebie krępujące, ponieważ wyszedłbyś na człowieka słabego, „mięczaka”. Ponadto przyznałbyś się w ten sposób, że nie zastosowałeś się do polecenia eksperymentatora, aby podawać swą własną ocenę. Jest więc zupełnie możliwe, że badani, którzy rzekomo widzieli odcinki w taki sam sposób jak grupa, w rzeczywistości okłamywali eksperymentatora w celu uniknięcia kompromitacji. Jak więc możemy ustalić, czy nacisk grupy rzeczywiście wpływa na percepcję? Zastanówmy się przez chwilę nad tą sprawą. Gdybyśmy mogli wejść za Samem do kabiny i podpatrzeć, na kogo głosuje, to udałoby się nam ustalić, czy znajomi rzeczywiście go przekonali, że początkowo preferowany przez niego kandydat jest fałszywy i zakłamany, czy też tylko na pozór zgodził się z nimi, a w głębi duszy nadal temu kandydatowi ufa. Nie możemy jednak towarzyszyć Samowi w kabinie. Na szczęście możemy ustalić, czy zachowanie, które w eksperymencie Ascha osoby badane przejawiają publicznie, wiąże się z prywatną akceptacją przez nie tych ocen. Przypuśćmy, że powtarzamy eksperyment Ascha, lecz chociaż tak jak poprzednio pozwoliliśmy prawdziwym badanym obejrzeć reakcję ich współtowarzyszy (tj. pomocników eksperymen­ tatora), to jednak nie wymagamy, aby podawali swe oceny w obecności innych. Gdyby badani wybierali bez świadków te same odcinki co publicznie, wówczas przekonalibyśmy się, iż reakcje współtowarzyszy w eksperymencie Ascha rzeczywiście przekonały badanych o fałszywości ich własnych pierwotnych ocen. Jeśli natomiast badani dokonywali wyboru niezgodnego z własną oceną jedynie dla pozyskania przychylności grupy, to wówczas w decyzjach podej­ mowanych na osobności powinni w znacznie mniejszym stopniu dostosowywać się do ocen innych. Hipotezę tę sprawdzono eksperymentalnie w kilku badaniach. Rezultaty są zgodne: im większe było poczucie braku kontroli, tym mniejszy konformizm. Wynik taki uzyskano niezależnie od tego, czy badani oceniali długość odcinków10, liczbę uderzeń metronomu11, czy estetyczną wartość dzieła sztuki nowoczesnej l2. Tak więc wydaje się, że nacisk skłaniający do konformizmu wobec ocen innych ludzi ma co najwyżej niewielki wpływ na osobiste oceny osób badanych eksperymentalnie.

31

KONFORMIZM

Czynniki powodujące nasilenie lub osłabienie konformizmu W sytuacjach podobnych do tych, które badał Asch, jednomyślność opinii większości jest jednym z czynników mających decydujący wpływ na praw­ dopodobieństwo, że badany dostosuje swoją ocenę do tej opinii. Badany, jeśli spotka chociaż jednego sprzymierzeńca, podziela jego stanowisko i jest o wiele mniej skłonny dostosować się do błędnej oceny większościl3. Co więcej, nawet wtedy, gdy jednomyślność zostaje przełamana przez kogoś, kto właściwie nie jest sprzymierzeńcem osoby badanej, siła oddziaływania grupy ulega poważnemu osłabieniu l4. Innymi słowy, jeśli jeden z pozostałych członków grupy podaje niepoprawną odpowiedź, która jednak różni się od błędu popełnianego przez większość (mówi, że poprawny jest odcinek C, podczas gdy reszta grupy wymienia odcinek A), to obecność drugiego odszczepieńca radykalnie zmniejsza nacisk skłaniający do konformizmu i osoba badana często podaje odpowiedź poprawną: odcinek B. Taki kolega-dysydent wywiera potężne działanie uwal­ niające spod wpływu większości. Jeśli jednak jednomyślność istnieje, to liczebność tej jednomyślnej większości nie musi być nawet zbyt duża, aby móc nakłonić osobę badaną do maksymalnego konformizmu. Tendencja do pod­ porządkowania się naciskowi grupy jest mniej więcej tak samo wielka wtedy, gdy jednomyślna większość składa się tylko z trzech osób, jak i wtedy, gdy składa się ona z szesnastu osób. Jeden ze sposobów zmniejszenia skłonności do ulegania naciskowi grupy polega na spowodowaniu, żeby dana jednostka czuła się jakoś zaangażowana w swą pierwotną ocenę. Wyobraź sobie, że sędziujesz pierwszoligowy mecz baseballu. Toczy się zacięta walka przy pierwszej bazie, a ty usuwasz z gry runnera - w obecności 50 000 kibiców. Po meczu podchodzi do ciebie trzech innych sędziów i każdy z nich mówi, że jego zdaniem runner prawidłowo dobiegł do bazy. Jakie jest prawdopodobieństwo, że zmienisz swoją decyzję? Porównaj to z sytuacją (podobną do sytuacji w eksperymencie Ascha), w której każdy z trzech sędziów oznajmia, że runner prawidłowo dobiegł do bazy, a potem ty z kolei masz podjąć decyzję. Takie porówanie przeprowadzono w eksperymencie Mortona Deutscha i Harolda Gerarda L\ którzy posłużyli się paradygmatem Ascha i stwierdzili, że gdy nie było wcześniejszego zaan­ gażowania (podobnie jak w eksperymencie Ascha), 24,7% odpowiedzi do­ stosowało się do błędnej opinii większości. Kiedy jednak wcześniej osoby badane zaangażowały się publicznie przed usłyszeniem decyzji innych „sędziów”, tylko 5,7% ich nowych decyzji miało charakter konformistyczny. Dalsze dwa ważne czynniki to osobowość badanego oraz skład grupy. Osoby, które w ogóle mają o sobie niskie mniemanie, znacznie łatwiej ulegają 32 naciskowi grupy niż osoby o wysokiej samoocenie. Ponadto, w danej sytuacji

KONFORMIZM

można wpływać na samoocenę dotyczącą określonego zadania. Tak więc osoby, którym uprzednio umożliwiono odniesienie sukcesów w takim zadaniu jak ocenianie długości odcinków, są daleko mniej skłonne do konformizmu niż osoby, które nie miały takiego przygotowania. Na tej samej zasadzie, jeśli ktoś jest przekonany, że ma niewielkie zdolności do wykonania otrzymanego zadania lub że nie ma ich wcale, to jego skłonność do konformizmu wzrasta 16. Istnieją także ważne różnice kulturowe - które dobrze ilustruje różnica między dwoma przysłowiami, będącymi wyrazem mądrości ludowej: w Ameryce „skrzypiące koło dostaje smar”; w Japonii „wystający gwóźdź zostaje wbity”. Ten ogólny pogląd znalazł potwierdzenie w pracy Roda Bonda i Petera Smitha. Analizując 133 eksperymenty przeprowadzone w 17 różnych krajach przy zastosowaniu procedury Ascha, stwierdzili oni, że konformizm występuje częściej w społeczeństwach kolektywnych (takich jak Norwegia, Chiny, Japonia) niż w społeczeństwach indywidualistycznych (jak Stany Zjednoczone i Fran­ cja) 11. Wydaje się, że istnieje także niewielka, lecz występująca regularnie różnica pomiędzy płciami, przy czym kobiety ulegają naciskowi większości bardziej niż mężczyźnil8. Należy jednak podkreślić, że ta różnica między płciami była największa wtedy, gdy badacz był mężczyzną, lub gdy zadanie grupowe miało charakter odpowiadający mężczyznom l9. Drugą stroną medalu jest, oczywiście, skład grupy wywierającej nacisk na jednostkę. Grupa skuteczniej skłania do konformizmu, jeśli: 1) składa się ze specjalistów, 2) jej członkowie (indywidualnie lub zbiorowo) są dla danej jednostki osobami znaczącymi, lub 3) członkowie grupy (indywidualnie lub zbiorowo) są pod pewnym względem podobni do tej jednostki. A zatem, wracając do naszego hipotetycznego studenta - Sama, oczekiwalibyśmy że łatwiej ulegnie on naciskowi swych znajomych, jeśli uważa ich za specjalistów w zakresie polityki i w ocenianiu stosunków międzyludzkich. Ponadto, gdyby ludzie ci byli dla niego ważni jako potencjalni przyjaciele, jego podporząd­ kowanie się byłoby bardziej prawdopodobne niż wtedy, gdyby to były dla niego osoby obojętne. I wreszcie fakt, iż znajomi Sama są podobnie jak on studentami, sprawia, że ich ocena ma większy wpływ na jego zachowanie niż, powiedzmy, opinia grupy dziesięciolatków, grupy robotników budowlanych, czy też grupy portugalskich biochemików. Jeśli jednak chodzi o wpływ czynnika podobieństwa, to istnieje przynajmniej jeden wyjątek. Badania wykazały, że jeśli jednomyślna większość składa się z białych dzieci, to wzbudza ona większy konformizm u innych dzieci - zarówno białych, jak i czarnych20. Najwyraźniej wśród dzieci biali są uważani za mających większe znaczenie niż Murzyni21. Tak więc znaczenie przypisywane białym przez naszą kulturę wystarczy do przezwyciężenia skłonności ludzi do łatwiejszego ulegania wpływowi ze strony podobnych sobie, aczkolwiek może się to zmienić, gdy Murzyni będą nadal zyskiwać na znaczeniu w naszym społeczeństwie.

33

KONFORMIZM

Wyniki dotyczące dzieci murzyńskich mogą po części być spowodowane ich brakiem poczucia bezpieczeństwa. Wróćmy do naszego poprzedniego przykładu - gdyby Sam był pewny, że jego znajomi lubią go i akceptują, lo byłby bardziej skłonny wyrazić odmienny pogląd niż w sytuacji niepewności. Twierdzenie to zostało poparte wynikami badań eksperymentalnych Jamesa Dittesa i Harolda Kelleya22, w których to badaniach zachęcano studentów cołłege’u, aby przyłączyli się do atrakcyjnej i cieszącej się prestiżem grupy. a następnie podawano im informacje o tym, jak pewna jest ich pozycja w tej grupie. Mianowicie, wszystkich członków grupy informowano, że w każdej chwili grupa może usunąć każdego z nich dla zwiększenia efektywności swojego funkcjonowania. Następnie rozpoczynano w grupie dyskusję nad przestępczością nieletnich. Co pewien czas dyskusję przerywano i proszono uczestników, aby każdy z osobna ocenił wszystkich pozostałych członków /e względu na ich wartość dla grupy. Po dyskusji informowano każdego, jak oceniali go inni; w rzeczywistości podawano przygotowane zawczasu, nieprawdziwę informacje. U niektórych członków grupy wytwarzano przekonanie, że są dobrze widziani, u innych zaś - że nie są zbyt popularni. Konformizm każdego członka grupy mierzono na podstawie opinii, jakie wyrażał on następnie w trakcie dyskusji nad przestępczością nieletnich, a także na podstawie jego uległości wobec nacisku grupy podczas wykonywania prostego zadania percepcyjnego. Wyniki wykazały, co następuje: ci spośród badanych ceniących sobie przynależność do grupy, u których wytworzono przekonanie, że są jedynie umiarkowanie akceptowani, częściej dostosowywali się do norm i standardów ustanawianych przez grupę niż ci, których poinformowano, iż są w pełni akceptowani. Innymi słowy, jednostce mającej ustaloną pozycję w grupie łatwiej jest wyrażać poglądy odmienne w stosunku do grupy. Czynniki wpływające na konformizm są podobne także wtedy, gdy źródłem oddziaływania społecznego jest jednostka, a nie grupa. Tak więc jest bardziej prawdopodobne, że dostosujemy się do zachowań lub opinii jednostki, która jest do nas podobna, ma dla nas duże znaczenie lub jest ekspertem czy autorytetem w danej sytuacji. Na przykład badania wykazały, że ludzie są bardziej skłonni zastosować się do żądania osoby noszącej mundur niż kogoś w ubraniu cywilnym - nawet gdy chodzi o sprawy stosunkowo błahe, W jednym z badań23 proszono pieszych, żeby dali trochę niepotrzebnych drobnych pieniędzy kierowcy (w rzeczywistości jednemu z eksperymentatorów) parkującemu przy taksometrze wskazującym, że opłacony czas już minął. Gdy do osób badanych podchodziła umundurowana kobieta pilnująca parkingu, wtedy spełniali oni jej prośbę znacznie częściej niż wówczas, gdy miała ona na sobie bądź dość niechlujny ubiór, bądź profesjonalny, urzędowy strój. Tak więc wygląd sugerujący autorytet czy władzę - których przekonującym symbolem jest mundur - może nadać prawomocność żądaniu, 34 dzięki czemu uzyskuje się wysoki wskaźnik uległości.

. . : j

i

j;

KONFORMIZM

Nagrody i kary a informacja Jak wskazywałem wcześniej, istnieją dwa możliwe powody konformizmu. Po pierwsze, zachowanie innych mogło przekonać jednostkę, że jej pierwotna ocena była błędna. Po drugie, może ona chcieć uniknąć kary, takiej jak odrzucenie czy wyśmianie przez grupę, lub uzyskać nagrodę w postaci przyjaźni czy akceptacji ze strony grupy. Zachowanie osób badanych w eksperymencie Ascha i w innych podobnych eksperymentach zdaje się wynikać głównie z dążenia do uzyskania nagrody lub uniknięcia kary. Świadczy o tym fakt, że konformizm badanych był bardzo nieznaczny, gdy pozwolono im odpowiadać na osobności. Z drugiej strony, istnieje wdele sytuacji, w których dostosowujemy się do zachowania innych, ponieważ ich zachowanie jest dla nas jedyną wskazówką co do właściwego sposobu działania. Krótko mówiąc, inni ludzie często służą nam do określenia rzeczywistości. Przytoczony na początku niniejszego rozdziału fragment opowiadania Thurbera stanowi przykład tego typu konformizmu. Według Leona Festingera24, gdy rzeczywistość fizyczna staje się coraz bardziej niepewna, ludzie polegają w coraz większym stopniu na „rzeczywistości społecznej” - tzn. są bardziej skłonni dostosować się do tego, co robią inni ludzie, nie dlatego, że boją się kary, lecz dlatego, że zachowanie grupy dostarcza im wartościowej informacji, pozwalającej ustalić, czego się od nich oczekuje. Rozróżnienie to łatwiej będzie wyjaśnić za pomocą przykładu. Przypuśćmy, że w nie znanym sobie budynku musisz skorzystać z toalety. Pod napisem „Toalety” jest dwoje drzwi, lecz, niestety, jakiś wandal usunął z nich oznaczenia i nie wiesz, która toaleta jest „Dla Pań”, a która „Dla Panów”. Oto prawdziwy dylemat! Obawiasz się otworzyć którekolwiek drzwi, żeby nie narazić się na zakłopotanie lub nie wprowadzić w zakłopotanie innych. Gdy tak się męczysz, przestępując z nogi na nogę, drzwi po lewej stronie otwierają się i wychodzi z nich dżentelmen o dystyngowanym wyglądzie. Z westchnieniem ulgi ruszasz naprzód, upewniony, że toaleta z lewej strony jest dla mężczyzn, z prawej zaś - dla kobiet. Skąd ta pewność? Jak wiemy, badania wykazały, że im większe zaufanie ma dana jednostka do wiedzy i solidności drugiej osoby, tym bardziej jest skłonna pójść za jej przykładem i dostosować się do jej zachowania. Tak więc jest niemal pewne, że pójdzie za przykładem dystyn­ gowanie wyglądającego dżentelmena, o wiele pewniejsze, niż gdyby to był np. obdarty facet z dziko błyszczącymi oczyma. Istotnie, badania nad nieprawidłowym przechodzeniem przez jezdnię wykazują, że ludzie częściej będą naśladować zachowanie osoby, która zdaje się mieć wysoką pozycję społeczną niż kogoś, kto wygląda na mniej godnego szacunku czy mniej zamożnego. W kilku badaniach stwierdzono, że w obecności modela powstrzymującego się od niezgodnego z przepisami wkroczenia na jezdnię, inni przechodnie częściej rezygnują z zamiaru zrobienia tego samego 35

KONFORMIZM

niż badani z grupy kontrolnej, którzy nie są poddani oddziaływaniu modela. To zjawisko dostosowania się występuje jednak znacznie wyraźniej, gdy osoba modelująca zachowanie jest schludna i dobrze ubrana, a nie rozczochrana i w wyświechtanej odzieży2a. O marnowaniu wody i śmieceniu. Zróbmy teraz następny krok. Różne instytucje często domagają się od nas pewnych zachowań, nie formułując wprost swych żądań. Na przykład, w pomieszczeniu z natryskami dla mężczyzn w hali sportowej mojego uniwersytetu znajduje się tabliczka z obrazkiem wzywającym do oszczędności przez zakręcanie wody na czas namydlania się. Ponieważ postępowanie takie jest trochę niedogodne, nie byłem zdziwiony, gdy prze­ prowadzone przez nas systematyczne obserwacje ujawniły, że tylko 6% studentów stosowało się do tej prośby. Następnie Michael 0’Leary i ja przeprowadziliśmy prosty eksperyment, który miał nakłonić większą liczbę ludzi do oszczędzania wody i energii potrzebnej do jej podgrzania26. Doszliśmy do wniosku, że ludzie częściej wyłączaliby natrysk podczas namydlania się, gdyby byli przekonani, że inni studenci biorą tę prośbę poważnie. Wobec tego zapewniliśmy sobie pomoc paru studentów, którzy po prostu mieli spełniać rolę modelów pożądanego zachowania. Nie chcieliśmy jednak, żeby ludzie do­ stosowywali się z obawy przed naganą czy karą, i dlatego zaplanowaliśmy eksperyment w sposób następujący: nasz model wchodził do pomieszczenia z natryskami (nie było w nim kabin czy przegródek, tylko osiem natrysków rozmieszczonych w równych odstępach), kiedy nie było w nim nikogo, szedł w odległy kąt, odwracał się plecami do wejścia i włączał prysznic. Gdy tylko usłyszał, że ktoś wchodzi, wyłączał natrysk, mydlił się, włączał go znowu, szybko spłukiwał pianę i wychodził z pomieszczenia, nie spojrzawszy nawet na studenta, który wszedł przed chwilą. Po jego wyjściu, wchodził inny student (nasz obserwator) i niepostrzeżenie notował, czy osoba badana zakręciła kurek na czas mydlenia. Stwierdziliśmy, że 49% studentów poszło za jego przykładem! Co więcej, kiedy dwaj studenci jednocześnie modelowali pożądane zachowanie, procent osób stosujących się do prośby przedstawionej na tabliczce wzrósł do 67. Tak więc, w niejednoznacznej sytuacji inni ludzie mogą skłonić nas do konformizmu, dostarczając nam po prostu informacji wskazujących, co inni ludzie na ogół czynią w danej sytuacji. Przypatrzmy się normie kulturowej zakazującej śmiecenia. Większości ludzi śmiecenie nie wydaje się sprawą poważną - i na tym po części polega problem: większość osób nie zastanawia się, zostawiając trochę śmieci tu i tam; jednakże te małe ilości śmieci z czasem narastają, zanieczyszczają nasze środowisko i kosztują podatników mnóstwo pieniędzy. W samej Kalifornii koszt sprzątania śmieci z poboczy dróg przekracza obecnie 100 milionów dolarów rocznie. Przypuśćmy, że podchodząc do swojego samochodu na parkingu przed 36 biblioteką widzisz, że ktoś ci wetknął pod wycieraczkę przedniej szyby jedną

KONFORMIZM

z tych irytujących ulotek reklamowych. Usuwasz ją więc i niewiele myśląc zgniatasz w ręku. Teraz zasadnicze pytanie: czy rzucasz ją na ziemię, czy wkładasz do kieszeni, żeby później wyrzucić do kosza na śmieci? Odpowiedź: w dużej mierze zależy to od tego, co robią inni ludzie. W pomysłowym eksperymencie Robert Ciałdini i jego współpracownicy27 wkładali ulotki reklamowe pod wycieraczki samochodów, po czym czekali, aby zaobserwować, co zrobi każdy z kierowców, gdy zauważy ulotkę. Koło niektórych osób, kiedy tylko wyszły one z biblioteki, przechodził pomocnik eksperymentatorów, zatrzymywał się, podnosił leżące na ziemi opakowanie po „szybkim daniu” ifast food) i wrzucał je do kosza na śmieci. W warunkach kontrolnych na ziemi nie leżało żadne opakowanie, a pomocnik eksperymentatorów po prostu przechodził koło osób badanych. Kiedy osoby zaliczone do grupy kontrolnej podchodziły do swego samochodu i spostrzegały ulotkę, 37% rzucało ją na ziemię. W grupie „modelowania” tylko 7% osób badanych rzuciło ulotkę na ziemię. W podobnym, przeprowadzonym w tym samym czasie eksperymencie, Cialdini i jego współpracownicy28 zastosowali subtelniejszą technikę wpływania za pomocą informacji. Wyeliminowali modela w postaci człowieka i zamiast tego manipulowali wyglądem parkingu. Mianowicie, kiedy eksperymentatorzy uprzednio zaśmiecili parking ulotkami reklamowymi, większość kierowców naśladowała ich - prawdopodobnie myśląc: „ostatecznie, jeśli nikt nie dba o czystość parkingu, to dlaczego ja miałbym dbać?”. Jest dość interesujące, że ludzie znacznie rzadziej śmiecili wtedy, gdy jeden śmieć leżał w pobliżu na ziemi, niż wtedy, gdy na parkingu wcale nie było śmieci. Jest to spowodowane tym, że widok jednego śmiecia przypomina nam o śmieciach - a zarazem informuje nas, że ogromna większość ludzi przestrzega tej normy. Jeśli na parkingu wcale nie ma śmieci, to większość ludzi przypuszczalnie nie pomyśli nawet o tej normie, a zatem jest bardziej prawdopodobne, że będą śmiecić bezmyślnie. W eksperymentach z natryskami i na parkingu konformizm wywoływano za pomocą informacji, a nie strachu. Nie zawsze jednak łatwo jest rozróżnić te dwa typy konformizmu. Zachowanie często jest identyczne; kluczowym elementem odróżniającym oba te procesy jest obecność lub brak czynnika karzącego. Wyobraź sobie, że w mitycznym państwie Fredonii dobre wychowanie wymaga, aby gość po posiłku czkał, okazując w ten sposób gospodarzowi, że jedzenie mu smakowało. Przypuśćmy, że nie wiedząc o tym zwyczaju jesteś z wizytą w domu pewnego fredońskiego dygnitarza w towarzystwie paru dyplomatów z Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Jeśli po posiłku dżentelmeni ci zaczną czkać, to prawdopodobnie ty również . zaczniesz wydawać te same odgłosy. Twoi współbiesiadnicy dostarczyli ci wartościowej informacji. Z drugiej strony, gdybyś znalazł się w tym samym domu w towarzystwie grupy zapaśników z fredońskiej drużyny olimpijskiej i gdyby te osiłki zaczęły czkać po obiedzie, to przypuszczam, że unikałbyś naśladowania ich, tj. uznałbyś prawdopodobnie 37

KONFORMIZM

ich zachowanie za przejaw złych manier. Gdyby jednak twoi towarzysze, widząc, że nie bierzesz z nich przykładu, spiorunowałi cię wzrokiem, mógłbyś również zacząć czkać - nie dlatego, że dostarczyli ci właściwej informacji, lecz z powodu obawy przed odrzuceniem czy odwetem za to, że nie okazałeś się dobrym kolegą i nie chciałeś naśladować ich prostackiego zachowania. Chciałbym podkreślić, że konformizm wynikający z obserwowania innych w celu uzyskania informacji o właściwym sposobie zachowania ma zwykle poważniejsze następstwa niż konformizm zmierzający do uzyskania akceptacji lub do uniknięcia kary. Skłonny byłbym twierdzić, że jeśli dana osoba znajduje się w niejasnej sytuacji, w której musi posłużyć się zachowaniem innych ludzi jako wzorem dla swego własnego zachowania, to później w podobnych okolicznościach, gdy zabraknie tego rodzaju wskazówek, prawdopodobnie powtórzy swe nowo wyuczone zachowanie. Oczywiście, postąpi w ten sposób, 0 ile do tego czasu nie uzyska wyraźnych dowodów, że jej działania były niewłaściwe czy niesłuszne. Tak więc, wracając do naszego przykładu, przypuśćmy, że ów fredoński dygnitarz ponownie zaprosił cię do swego domu na obiad. Tym razem jednak jesteś jedynym jego gościem. Czy będziesz czkał po jedzeniu czy też nie? Chwila zastanowienia i odpowiedź nie nastręcza już wątpliwości: gdybyś w czasie pierwszej wizyty w domu tego dygnitarza czkał po posiłku dlatego, że uświadomiłeś sobie, iż jest to właściwy sposób postępowania (jak byłoby w przypadku spożywania obiadu w towarzystwie dyplomatów), to prawdopodobnie czkałbyś również, spożywając obiad tylko z gospodarzem domu. Gdybyś jednak za pierwszym razem czkał z obawy przed odrzuceniem łub karą (jak byłoby w przypadku wizyty w towarzystwie zapaśników), to będąc jedynym gościem nie czkałbyś prawie na pewno. Wracając do Sama i do kandydata na prezydenta, łatwo teraz zrozumiesz jeden z głównych powodów, dla których trudno byłoby nam przewidzieć, jak Sam rzeczywiście głosowałby w wyborach. Jeśli podporządkował się grupie jedynie dla uniknięcia kary łub pozyskania akceptacji, to w zapewniającej tajność kabinie wyborczej głosowałby zapewne w sposób niezgodny z poglądem wyrażonym przez jego kolegów. Jeśli natomiast Sam potraktował tę grupę jako źródło informacji, to prawie na pewno głosowałby przeciw kandydatowi, który początkowo mu się podobał. Wpływ społeczny a emocje. Powtórzmy jeszcze raz: gdy rzeczywistość jest niejasna, inni ludzie stają się głównym źródłem informacji. Ogólność tego zjawiska dobrze ilustrują badania przeprowadzone przez Stanłeya Schachtera 1 Jerome’a Singera, które wykazały, że ludzie dostosowują się do innych nawet przy ocenie czegoś tak osobistego, jak treść swych własnych emocji29. Zanim opiszemy te badania, musimy najpierw wyjaśnić, co rozumiemy przez „emocje”. Według Wiliama Jamesa3(), emocja ma zarówno treść „uczuciową”, jak i treść 38 poznawczą. Jego „dwuczęściową” koncepcję emocji można porównać do

KONFORMIZM

procesu odtwarzania piosenki za pomocą szafy grającej: najpierw trzeba uruchomić mechanizm, wrzucając monetę, potem wybrać piosenkę, jakiej chcemy posłuchać, przez naciśnięcie właściwych guzików. Emocja także wymaga zarówno pobudzenia fizjologicznego, jak i jakiegoś czynnika umożliwiającego jej zidentyfikowanie. Jeśli na przykład przechadzając się po lesie, napotkamy dzikiego, zgłodniałego niedźwiedzia, to zachodzą w nas zmiany fizjologiczne. Zmiany te wywołują podniecenie - z fizjologicznego punktu widzenia jest to reakcja współczulnego układu nerwowego, podobna do tej, jaką mogłoby wywołać spotkanie osoby, na którą się gniewamy. Reakcję tę interpretujemy jako strach (nie zaś jako gniew czy euforię) tylko wtedy, gdy uświadamiamy sobie obecność bodźca wywołującego strach (dzikiego niedźwiedzia). Co jednak działoby się, gdybyśmy odczuwali fizjologiczne pobudzenie w nieobecności odpowiedniego bodźca? Na przykład, co by było, gdyby ktoś ukradkiem wrzucił do naszej szklanki z napojem substancję chemiczną powodującą tę samą reakcję fizjologicz­ ną? Czy odczuwalibyśmy strach? Wiliam James powiedziałby prawdopodobnie, że nie - o ile w naszym otoczeniu nie występuje odpowiedni bodziec. Teraz możemy przystąpić do opisania badań Schachtera i Singera. W jednym z eksperymentów badanym wstrzykiwano albo epinefrynę - syn­ tetyczną postać adrenaliny, która wywołuje fizjologiczne pobudzenie - albo nieszkodliwe placebo. Wszystkim badanym powiedziano, że otrzymali preparat witaminowy o nazwie „suproxin”. Spośród badanych, którym wstrzyknięto epinefrynę, część poinformowano o tym, że wystąpią u nich pewne objawy uboczne, m.in. kołatanie serca i drżenie rąk. Są to, istotnie, niektóre z efektów podawania epinefryny. Toteż, gdy u badanych tych wystąpiły wspomniane objawy, mieli oni odpowiednie wyjaśnienie. Mogli powiedzieć sobie: „Serce mi bije i ręce mi się trzęsą z powodu otrzymanego zastrzyku, nie zaś z jakichś innych przyczyn”. Innych badanych jednak nie powiadomiono zawczasu o tych symptomach. Gdy więc serce zaczęło tłuc się im w piersi i ręce poczęły drżeć, w jaki sposób to odczuwali? Odpowiedź jest następująca: W taki sposób, w jaki odczuwali to ludzie w ich otoczeniu. Mianowicie, w sytuacji tej pojawiała się także osoba podstawiona, a badanych informowano, że ona również otrzymała zastrzyk „suproxiny”. W jednej sytuacji ten pomocnik eksperymentatora, zgodnie z otrzymaną instrukcją, zachowywał się w sposób euforyczny; w innej sytuacji polecono mu przejawiać silny gniew. Wyobraź sobie, że sam jesteś w takiej sytuacji: znajdujesz się w pokoju z drugą osobą, której rzekomo wstrzyknięto ten sam lek, co tobie. Człowiek ów podskakuje sobie z ożywieniem, z uszczęś­ liwioną miną ugniata kulki z papieru i zaczyna ćwiczyć nimi rzuty do kosza na śmieci. Wyraźnie jest on w stanie euforii. Stopniowo środek, który ci wstrzyknięto, zaczyna działać, czujesz, że serce bije ci mocniej, że ręce drżą itd. Jaką odczuwasz emocję? W tej sytuacji większość badanych podawała, że odczuwają euforię - i faktycznie zachowywali się tak, jak gdyby byli uszczęśliwieni. Teraz dla odmiany wyobraź sobie, że zamiast wyznaczyć ci 39

KONFORMIZM

towarzystwo euforycznego osobnika, umieszczono cię w pokoju z podstawioną osobą tak „zaprogramowaną”, by zachowywała się w sposób gniewny: narzeka ona na kwestionariusz, który obaj właśnie wypełniacie, aż w końcu, w napadzie skrajnego rozdrażnienia, drze kwestionariusz i z gniewem ciska go do kosza na śmieci. U ciebie tymczasem zaczynają występować objawy wywołane przez epinefrynę: czujesz, że serce bije ci gwałtownie, a ręce zaczynają drżeć. Co odczuwasz? W tej sytuacji większość badanych odczuwała gniew i zachowywała się w sposób gniewny. Należy podkreślić, że jeśli badanym podano placebo (tzn. wstrzyknięto im nieszkodliwy roztwór, nie wywołujący żadnych objawów) lub jeśli ostrzeżono ich, jakie objawy wywołuje podawany im środek, to wówczas błazeństwa osoby podstawionej miały na nich względnie niewielki wpływ. Zreasumujmy wyniki tego eksperymentu. Gdy rzeczywistość fizyczna była jasno określona i wytłumaczalna, wówczas zachowanie innych ludzi nie miało dużego wpływu na emocje badanych - gdy jednak odczuwali oni silną reakcję fizjologiczną, której przyczyny były niejasne, to wtedy interpretowali swe uczucia jako gniew albo jako euforię, zależnie od zachowania innych ludzi, którzy rzekomo byli pod działaniem tego samego środka chemicznego. Wpływ społeczny: życie lub śmierć. Jak się już przekonaliśmy, wpływ innych ludzi, zamierzony lub nie zamierzony, może być ważnym czynnikiem od­ działującym na zachowanie danej osoby. Jeśli nie zrozumiemy mechanizmu tego oddziaływania, może ono mieć poważne i niepożądane następstwa także dla społeczeństwa. Badania Craiga Haneya nad procedurą kwalifikowania sędziów do spraw zagrożonych wyrokiem śmierci dostarczają tu interesującego i pouczającego przykładu31. Zasadniczo procedura ta polega na tym, że przy dobieraniu ławy przysięgłych do procesu o morderstwo w stanie, w którym przewiduje się możliwość wymierzenia kary śmierci za to przestępstwo, systematycznie wyklucza się ze składu sądu tych kandydatów, którzy są przeciwni karze śmierci. Odbywa się to w obecności osób, które w końcu zostają zakwalifikowane do sądu przysięgłych. Haney, który jest zarówno prawnikiem, jak i psychologiem społecznym, doszedł do wniosku, że kiedy sędziowie przysięgli będący zwolennikami kary śmierci są świadkami odrzucenia innych kandydatów z powodu przeciwstawiania się przez nich temu rodzajowi kary, prawdopodobnie nasunie im to myśl, że prawo potępia ludzi, którzy sprzeciwiają się karze śmierci. Może to zwiększyć ich skłonność do wymierzania tej kary. W celu sprawdzenia tej koncepcji Haney przeprowadził eksperyment, w którym próbce losowej osób dorosłych pokazano film wideo, przedstawiający procedurę doboru ławy przysięgłych, a nakręcony w sali inscenizowanych rozpraw na wydziale prawa wyższej uczelni - w wysoce realistycznej scenerii, ze wszystkimi sądowymi akcesoriami. Prawnicy o dużym doświadczeniu 40 w praktyce sądowej odgrywali w tym filmie rolę prokuratora, obrońcy i sędziego.

KONFORMIZM

W jednej grupie film zawierał fragment przedstawiający selekcję kandydatów przeciwnych karze śmierci, podczas gdy drugiej grupie (kontrolnej) nie pokazano tego fragmentu. W porównaniu z badanymi z grupy kontrolnej, badani, którzy oglądali wykluczenie kandydatów sprzeciwiających się karze śmierci, byli bardziej przeświadczeni o winie oskarżonego, uznawali za bardziej praw­ dopodobne, że zostanie on skazany na śmierć, a ponadto byli bardziej przekonani, że sędzia uważa go za winnego. Oni sami też byliby bardziej skłonni do orzeczenia kary śmierci, gdyby oskarżony został uznany za winnego. Tak więc czynniki wpływające na nasze opinie i zachowanie mogą być subtelne - a zarazem mogą być kwestią życia i śmierci.

Reakcje na wpływ społeczny Dotychczas opisywaliśmy, w kategoriach pojęć mniej lub bardziej potocznych, dwa rodzaje konformizmu. Rozróżnienie to było oparte (1) na motywach jednostki - czy dana osoba jest motywowana przez nagrody lub kary, czy przez potrzebę uzyskania informacji, oraz (2) na względnej trwałości konformistycznego zachowania. Wyjdźmy poza to proste rozróżnienie, wprowadzając bardziej złożoną i bardziej użyteczną klasyfikację, która ma zastosowanie nie tylko w odniesieniu do konformizmu, lecz także do różnych rodzajów wpływu społecznego. Zamiast więc posługiwać się pojedynczym terminem: konformizm, chciałbym wprowadzić rozróżnienie między trzema rodzajami reakcji na wpływ społeczny: uleganiem, identyfikacją i internalizacją32. Uleganie, Termin ten najlepiej opisuje sposób zachowania się osoby, która jest motywowana pragnieniem uzyskania nagrody lub uniknięcia kary. Zazwyczaj zachowanie to trwa tylko tak długo, jak długo stosuje się obietnicę nagrody lub groźbę kary. Tak więc, głodząc zwierzęta, a następnie umieszczając pokarm na końcu labiryntu, można sprawić, że szczur będzie sprawnie przebiegał ten labirynt. Bezwzględny dyktator ma szanse skłonić pewien procent swych obywateli do posłuszeństwa, grożąc im torturami, jeśli się nie podporządkują, lub obiecując im żywność i pieniądze, jeśli będą ulegli. Według większości badaczy, na poziomie ulegania różnica między zachowaniem ludzi i zwierząt jest niewielka, ponieważ wszystkie organizmy reagują na konkretne nagrody i kary. Usuńmy pokarm ze skrzynki docelowej, a szczur po jakimś czasie przestanie biegać; wycofajmy obietnicę żywności łub groźbę kary, a obywatele przestaną okazywać uległość wobec dyktatora. Identyfikacja. Jest to reakcja na wpływ społeczny, wywołana pragnieniem danej jednostki, aby być podobną do osoby, od której pochodzi to oddziaływanie. W przypadku identyfikacji, podobnie jak przy uleganiu, jednostka zachowuje 41

KONFORMIZM

się w określony sposób nie dlatego, że takie zachowanie samo przez się daje jej zadowolenie, lecz raczej dlatego, że stawia ją w satysfakcjonującej - ze względu na samoocenę - relacji w stosunku do osoby lub osób, z którymi się identyfikuje. Identyfikacja różni się od ulegania tym, że dana jednostka rzeczywiście zaczyna wierzyć w opinie i wartości, które przyjmuje, chociaż nie wierzy w nie zbyt mocno. Tak więc, jeśli ktoś uważa jakąś osobę czy grupę za atrakcyjną pod pewnym względem, to będzie skłonny zaakceptować ich wpływ oraz przyjąć podobne wartości i postawy - nie dla uzyskania nagrody lub uniknięcia kary (jak w przypadku ulegania), lecz po prostu po to, aby upodobnić się do tej osoby. Zjawisko to nazywam „efektem wujka Karola”. Przypuśćmy, że masz wujka imieniem Karol, który jest serdecznym, dynamicznym, fas­ cynującym człowiekiem; od małego dziecka kochałeś go bardzo i chciałeś, gdy dorośniesz, być do niego podobnym. Wujek Karol jest osobą na poważnym stanowisku i ma zdecydowane poglądy, m.in. żywi głęboką niechęć do potrzeby nowego ustawodawstwa społecznego - a więc jest przekonany, że każdy, kto naprawdę się stara, może uzyskać przyzwoity zarobek, a rozwój opieki społecznej tylko skutecznie tłumi chęć do pracy. Jako małe dziecko słyszałeś, jak wujek Karol wygłaszał ten swój pogląd przy różnych okazjach, i stał się on częścią twojego systemu przekonań - nie dlatego, że pogląd ten przemyślałeś i że wydał ci się słuszny, ani też nie dlatego, że wujek Karol nagrodził cię za przyjęcie takiego poglądu (lub zagroził karą za jego nieprzyjęcie), lecz ze względu na twoją sympatię do wujka Karola, która wzbudziła w tobie tendencję do włączenia w twoje życie tego wszystkiego, co należy do jego życia. Internalizacja. Internalizacja jakiejś wartości czy przekonania jest najtrwalszą, najgłębiej zakorzenioną reakcją na wpływ społeczny. Motywem zinternalizowania określonego przekonania jest pragnienie, aby mieć słuszność. Tak więc nagroda za uznanie tego przekonania ma charakter wewnętrzny. Jeśli osobę wywierającą wpływ uważamy za godną zaufania i mającą właściwy sąd o rzeczywistości, to głoszone przez nią przekonanie akceptujemy i włączamy w nasz system wartości. Przekonanie to, skoro tylko stanie się częścią naszego własnego systemu, uniezależnia się od swego źródła i staje się niezwykle odporne na zmianę, Rozpatrzmy teraz niektóre ważne, charakterystyczne cechy tych trzech reakcji na wpływ społeczny. Uleganie jest reakcją najmniej trwałą, a jej efekty są najbardziej powierzchowne, ponieważ ludzie ulegają naciskowi jedynie po to, by uzyskać nagrodę lub uniknąć kary. Osoba podporządkowująca się zdaje sobie sprawę z presji okoliczności i łatwo może zmienić swe zachowanie, gdy zmienią się okoliczności. Ktoś, trzymając mnie na muszce pistoletu, może mnie skłonić do wygłoszenia omalże każdego stwierdzenia; jednakże, gdy tyłko groźba śmierci zniknie, zapewne szybko odrzuciłbym te stwierdzenia i wynika42 jące z nich konsekwencje. Jeśli dziecko jest grzeczne i wspaniałomyślne

KONFORMIZM

w stosunku do młodszego brata po to tylko, aby dostać od mamy ciastko, to wcale nie jest powiedziane, że wyrośnie na wspaniałomyślnego człowieka. Nie nauczyło się przecież, że wspaniałomyślność jest sama w sobie czymś dobrym nauczyło się tylko tego, że wspaniałomyślność jest dobrym sposobem, by dostawać ciastka. Gdy zapas ciastek się wyczerpie, wspaniałomyślne zachowanie dziecka w końcu ustanie, jeśli nie podtrzyma się tego zachowania za pomocą jakiejś innej nagrody (lub kary). Nagrody i kary są więc bardzo ważnymi środkami, pozwalającymi nakłonić ludzi do uczenia się i wykonywania specyficznych czynności, lecz jako techniki oddziaływania społecznego mają bardzo ograniczone znaczenie, ponieważ muszą być zawsze obecne, aby były skuteczne - o ile dana jednostka nie odkryje jakiegoś dodatkowego powodu, który by uzasadniał kontynuowanie nagradzanego zachowania. Zagadnienie to omówimy niebawem. Ciągłe nagradzanie lub karanie nie jest potrzebne w przypadku tej reakcji na wpływ społeczny, którą nazywamy identyfikacją. Osoba, z którą dana jednostka się identyfikuje, nie musi być w ogóle obecna; niezbędne jest tylko pragnienie, aby być podobnym do tej osoby. Na przykład, jeśli wujek Karol przeprowadził się do innego miasta i nie widujesz go miesiącami (czy nawet latami), to nadal będziesz wyznawał podobne jak on poglądy, dopóki (1) po­ zostaje on dla ciebie osobą znaczącą, (2) nadal wyznaje te same poglądy oraz (3) poglądy te nie zostaną podważone przez sprzeczne z nimi, a bardziej przekonywające opinie. Jednakże wynika stąd również, że twoje poglądy mogą ulec zmianie, jeśli wujek Karol zmieni przekonania lub jeśli twoja miłość do wujka zacznie zanikać. Mogą one także zmienić się, jeśli jakaś osoba lub grupa osób, mająca dla ciebie większe znaczenie niż wujek Karol, żywi odmienne przekonania. Przypuśćmy na przykład, że rozpocząłeś studia na uczelni, znalazłeś tam grupę nowych, fascynujących przyjaciół, którzy w przeciwieństwie do wujka Karola są nastawieni bardzo przychylnie do potrzeby nowego ustawodaw­ stwa społecznego. Jeśli podziwiasz ich tak samo jak wujka (łub jeszcze bardziej), to możesz zmienić swoje przekonania, aby bardziej upodobnić się do swoich nowych przyjaciół. Tak więc miejsce poprzedniej identyfikacji może zająć identyfikacja o większym znaczeniu. Efekty wpływu społecznego w postaci identyfikacji mogą być także zniwelowane przez pragnienie danej osoby, aby mieć słuszność. Jeśli ktoś przyjął jakiś pogląd drogą identyfikacji, a następnie zapozna się z kontrargumen­ tami przedstawionymi przez osobę godną zaufania i znającą się na rzeczy, to prawdopodobnie zmieni ów pogląd. Internalizacja jest najbardziej trwałą reakcją na wpływ społeczny właśnie dlatego, że motyw dążenia do słuszności jest potężną i samopodtrzymującą się siłą, niezależną od stałego nadzoru ze strony czynników dysponujących nagrodami lub karami (jak w przypadku ulegania) ani od nieustającego szacunku dla innej osoby lub grupy (jak w przypadku identyfikacji).

43

KONFORMIZM

Należy zdawać sobie sprawę z tego, że poszczególne działanie może być uwarunkowane zarówno przez uleganie, jak i przez identyfikację lub internalizac­ ję. Rozpatrzmy np. pewne proste zachowanie: przestrzeganie przepisów dotyczą­ cych szybkości jazdy. Społeczeństwo opłaca grupę ludzi zwanych policją drogową, aby pilnowali poszanowania tych przepisów, gdyż jak wszyscy wiemy, ludzie skłonni są utrzymywać prędkość jazdy w dozwolonych granicach, jeśli spodziewa­ ją się, że pewien odcinek szosy jest starannie nadzorowany przez patrole policji drogowej. Jest to przykład ulegania, gdyż ludzie stosują się do przepisów, aby uniknąć płacenia mandatu. Przypuśćmy, że usunięto te patrole. Gdyby tylko ludzie dowiedzieli się o tym, wielu z nich mogłoby zwiększyć szybkość jazdy. Niektórzy ludzie mogliby jednak nadal utrzymywać dozwoloną szybkość. Ktoś mógłby postępować tak dlatego, że jego ojciec (lub wujek Karol) zawsze przestrzegał ograniczeń szybkości lub zawsze kładł nacisk na konieczność podporządkowania się przepisom ruchu. Jest to, oczywiście, identyfikacja. Wreszcie jeszcze inny kierowca mógłby przestrzegać ograniczeń szybkości, ponieważ jest przekonany, że przepisy dotyczące dozwolonej szybkości są słuszne, że stosowanie się do nich pomaga zapobiegać wypadkom i że prowadzenie wozu z umiarkowaną szybkością jest postępowaniem racjonalnym i rozsądnym. Mamy wówczas do czynienia z internalizacją. W przypadku internalizacji można zaobserwować większą elastyczność zachowania. Na przykład w pewnych warunkach - powiedzmy o godzinie 6 rano, w pogodny dzień, przy doskonałej widoczności, gdy całymi kilometrami nie napotyka się innych pojazdów - kierowca ten mógłby przekroczyć dozwoloną szybkość. Natomiast jednostka podporządkowująca się przepisom w wyniku ulegania mogłaby obawiać się wówczas pułapki radarowej, a osoba identyfikująca się z kimś mogłaby wybrać sobie bardzo „sztywny” model - a więc obie mniej brałyby pod uwagę ważne zmiany w otoczeniu. Zobaczmy teraz, jaki komponent odgrywa główną rolę w przypadku każdej z omówionych reakcji na wpływ społeczny. W uleganiu ważnym komponentem jest władza - mianowicie władza, jaką dysponuje osoba oddziaływająca, jeśli chodzi o przydzielanie nagród za uległość i wymierzanie kar za brak uległości. Tak np. rodzice mają władzę chwalenia, okazywania miłości, dawania ciastek, ganienia, wymierzania klapsów, wstrzymywania kieszonkowego itd.; nauczyciele mają władzę stawiania nam stopni i usuwania z uczelni, pracodawcy zaś mają władzę chwalenia nas, awansowania, upokarzania i zwalniania z pracy. Rząd Stanów Zjednoczonych ma władzę zwiększenia pomocy gospodarczej i wojs­ kowej dla zależnego państwa lub wstrzymania tej pomocy; może więc posłużyć się tą metodą, żeby skłonić np. jakiś kraj w Ameryce Łacińskiej do prze­ prowadzenia mniej lub bardziej demokratycznych wyborów. Nagrody i kary są skutecznym środkiem dla wywołania tego rodzaju podporządkowania, lecz moglibyśmy zapytać, czy sama uległość jest tu czymś pożądanym: łatwiej jest skłonić jakieś państwo do przeprowadzenia demokratycznych wyborów, niż 44 nakłonić władców tego państwa, by myśleli i rządzili w sposób demokratyczny.

KONFORMIZM

W identyfikacji decydującym komponentem jest atrakcyjność - atrakcyjność osoby, z którą się identyfikujemy. Ponieważ identyfikujemy się z danym modelem, przeto chcemy wyznawać te same co model poglądy. Przypuśćmy, że podziwiasz pewną osobę, a osoba ta zajmuje określone stanowisko w pewnej sprawie. Jeśli nie przeciwstawiają się temu ani jakieś twoje silne uczucia, ani solidna wiedza, to będziesz skłonny przyjąć takie samo stanowisko. Nawiasem mówiąc, jest interesujące, iż odwrotne twierdzenie okazuje się także prawdziwe: jeśli osoba lub grupa, której nie lubisz, głosi jakiś pogląd, to będziesz skłonny odrzucić ten pogląd lub przyjąć pogląd przeciwny. Przypuśćmy na przykład, że nie lubisz jakiejś określonej grupy (powiedzmy - członków partii faszystowskiej) i że grupa ta występuje przeciw podniesieniu płacy minimalnej. Jeśli nic nie wiesz o tym zagadnieniu, to będziesz skłonny opowiadać się za podniesieniem płacy minimalnej (jeżeli wszystkie inne czynniki pozostają bez zmiany). W internalizacji ważnym komponentem jest wiarygodność - wiarygodność osoby, która dostarcza informacji. Na przykład jeśli czytasz wypowiedź osoby, o której wiarygodności jesteś przekonany - tzn. osoby, która twoim zdaniem zna się na rzeczy i jest prawdomówna - to będziesz skłonny poddać się jej wpływowi, ze względu na twoje pragnienie, by mieć słuszność. Przypomnijmy sobie nasz wcześniejszy przykład z dyplomatami na przyjęciu u fredońskiego dostojnika. Fakt, iż uznałeś ich za znawców, sprawił, że ich zachowanie (czkanie po posiłku) wydało ci się właściwym sposobem postępowania. W związku z tym przypuszczam, że zachowanie to (twoja tendencja do czkania po posiłku w domu fredońskiego dygnitarza) zostanie zinternalizowane - od tej pory będziesz zachowywać się w ten sposób, ponieważ uwierzyłeś, że jest to zachowanie właściwe. Przypomnijmy sobie też dotyczący konformizmu eksperyment Solomona Ascha, w którym wielu badanych dostosowało się pod wpływem presji społecznej do błędnych twierdzeń grupy. Jak pamiętamy, gdy badanym pozwolono odpowiadać na osobności, liczba reakcji konformistycznych spadła znacznie. Najwyraźniej nie występowała tu zatem internalizacja ani identyfikacja. Wydaje się pewne, że badani ulegali jednomyślnej opinii grupy w celu umknięcia kary w postaci wyśmiania czy odrzucenia. Gdyby wchodziła w grę identyfikacja lub internalizacja, to konformistyczne zachowanie utrzymałoby się również w warun­ kach zapewniających więcej prywatności. Podział na uleganie, identyfikację i internalizację jest użyteczny. Jedno­ cześnie trzeba sobie zdawać sprawę z tego, że podobnie jak większość klasyfikacji nie jest on doskonały; pod pewnymi względami kategorie te zachodzą na siebie. Mianowicie, chociaż jest prawdą, że uleganie i identyfikacja są na ogół mniej trwałe niż internalizacja, to jednak istnieją okoliczności, które mogą zwiększyć ich trwałość. Na przykład trwałość może wzrosnąć, jeśli dana jednostka zobowiąże się kontynuować interakcje z osobą lub grupą ludzi, która wywołała pierwotny akt uległości. W eksperymencie przeprowadzonym przez Charlesa Kieslera i jego współpracowników33, gdy badani byli przekonani, że 45

KONFORMIZM

będą nadal brać udział w spotkaniach nieatrakcyjnej grupy dyskusyjnej, to nie tylko podporządkowali się publicznie, lecz także - jak się wydawało - zinternalizowałi swoje podporządkowanie, tzn. zmienili nie tylko swoje publiczne zachowanie, lecz także swe prywatne opinie. Sytuację tego rodzaju omówimy dokładniej w rozdziale 5. Trwałość reakcji może być duża także wówczas, gdy ulegająca jednostka wykryje w swych działaniach lub w ich konsekwencjach coś takiego, że warto jej kontynuować dane zachowanie nawet wtedy, gdy powód jej pierwotnego podporządkowania (nagroda łub kara) przestanie być aktualny. Określa się to jako korzyść wtórną (seconclary gam). Na przykład w terapii zwanej modyfikacją zachowania dąży się do wyeliminowania niepożądanego lub nieprzystosowawczego zachowania przez systematyczne karanie tego zachowania, przez nagradzanie zachowań alternatywnych, lub przez jedno i drugie. Między innymi podejmowano różne próby zastosowania tej metody jako sposobu nakłonienia ludzi, by przestali palić papierosy 34. Palaczowi aplikuje się szereg przykrych impulsów elektrycznych, gdy wykonuje zwykły rytuał palenia - gdy zapala papierosa, zbliża go do ust, zaciąga się itd. Po kilku próbach będzie on odmawiał palenia. Niestety, nietrudno mu zauważyć, że istnieje różnica między sytuacją eks­ perymentalną a światem zewnętrznym: zdaje on sobie sprawę, iż nie zostanie mu zaaplikowany impuls, gdy będzie palił poza sytuacją eksperymentalną. Wprawdzie w konsekwencji może później odczuwać niewielki, „szczątkowy” lęk, gdy zaczyna palić papierosa, ale ponieważ impulsy elektryczne najwyraźniej nie następują, lęk ten w końcu zanika. Tak więc wielu ludzi, którzy chwilowo przestali palić po tego rodzaju modyfikacji zachowania, powraca do papierosów, gdy nie grozi im już impuls elektryczny. A jak wytłumaczyć zachowanie tych osób, które po takiej terapii nie powracają do palenia? Sprawa przedstawia się następująco: gdy palacza nakłoni się do uległości i nie pali on przez kilka dni, pozwala mu to dokonać pewnego odkrycia. Przez lata palenia mógł dojść do przekonania, że nieprzyjemne uczucie suchości i pieczenia w ustach, z jakim budził się każdego ranka, jest czymś nieuniknionym; jednakże po kilku dniach bez papierosów może on odkryć, jak to cudownie mieć nie zaschnięte gardło i uczucie świeżości w ustach. Odkrycie to może wystarczyć, by tę osobę nadal powstrzymać od palenia. Tak więc uległość, chociaż sama przez się zwykle nie daje trwałych zmian w zachowaniu, może jednak stworzyć warunki do wystąpienia procesów, które doprowadzą do bardziej trwałych skutków.

Posłuszeństwo jako forma uległości Wskazywaliśmy, że akty uległości mają na ogół charakter efemeryczny. Nie oznacza to jednak, że są one pozbawione znaczenia. Nawet nietrwałe zachowanie 46 może być niezwykle ważne. Fakt ten zademonstrował w dramatyczny sposób

KONFORMIZM

Stanley Milgram w swych badaniach nad posłuszeństwem 35. Wyobraźmy sobie taką oto scenę. Badani zgłaszają się na ochotnika do eksperymentu, o którym wiedzą tyle, że ma na celu badanie procesów uczenia się i pamięci. Informacja ta nie jest zgodna z prawdą - w rzeczywistości chodzi tu o ustalenie, w jakiej mierze ludzie będą posłuszni autorytetowi. Gdy ochotnik w umówionym terminie zjawia się w laboratorium, spotyka tam drugiego uczestnika, zaś eksperymentator o dość surowym wyglądzie, ubrany w biały fartuch, wyjaśnia, że przedmiotem badania będzie wpływ kar na uczenie się. Jeden z uczestników, „uczeń”, ma się nauczyć na pamięć listy złożonej z par wyrazów; drugi uczestnik, „nauczyciel”, będzie sprawdzał, czy uczeń dobrze ją zapamiętał. Badany i jego partner ciągną losy w celu dokonania podziału ról; badany wylosowuje rolę nauczyciela. Eksperymentator prowadzi go do „generatora wstrząsów”, wyposażonego w tablicę przyrządów z rzędem trzydziestu wyraźnie oznaczonych przycisków, od 15 woltów (z napisem „słaby wstrząs”), przez umiarkowane i silne wstrząsy, aż do 450 woltów (z napisem „XXX”). Za każd ym razem, gdy uczeń nie zareaguje poprawnie, nauczyciel ma aplikować mu coraz silniejszy wstrząs, naciskając kolejne przyciski. Następnie nauczyciel idzie z eksperymentatorem i drugim uczestnikiem do sąsiedniego pokoju, gdzie ucznia przywiązuje się do urządzenia przypominającego „krzesło elektryczne” i za pomocą elektrod podłącza do „generatora wstrząsów”. W odpowiedzi na pytania ucznia, niepokojącego się o swoje słabe serce, eksperymentator uspokaja go: „Chociaż wstrząsy te mogą być niezwykle bolesne, nie powodują one trwałego uszkodzenia tkanek”. W rzeczywistości uczeń wie, że nie musi się martwić. Jest on pomocnikiem eksperymentatora, a przy losowaniu ról „poszachrowano” w ten sposób, aby jemu przypadła rola ucznia, a badanemu - rola nauczyciela. Uczeń nie jest naprawdę podłączony do obwodu elektrycznego. Jednakże nauczyciel (tzn. prawdziwa osoba badana) jest silnie przekonany, że ofiara w sąsiednim pokoju rzeczywiście jest podłączona do „generatora wstrząsów”, który on obsługuje. Doświadczył nawet próbnego wstrząsu (z 45-woltowej baterii zainstalowanej wewnątrz aparatury), słyszy, że uczeń reaguje tak, jakby istotnie działa mu się krzywda, nie ma więc żadnych wątpliwości, że wstrząsy są niezwykle bolesne. Badany nie zdaje sobie sprawy, że to, co słyszy, jest odtwarzane z taśmy, a uczeń reaguje zgodnie z przygotowanym wcześniej scenariuszem. Kiedy zaczyna się sprawdzian, uczeń kilka razy reaguje poprawnie, lecz w paru próbach się myli. Po każdym błędzie badany naciska następny przycisk, rzekomo aplikując wstrząs o większym napięciu. Przy piątym wstrząsie, o napięciu 75 woltów, ofiara zaczyna chrząkać i jęczeć; przy 150 woltach prosi, by ją zwolnić z tego eksperymentu; przy 180 woltach krzyczy, że nie może wytrzymać bólu. Gdy poziom napięcia zbliża się do punktu oznaczonego: „Niebezpieczeństwo! Niezwykle silny wstrząs”, badany słyszy, że ofiara wali w ścianę i błaga, żeby ją wypuszczono. Nie jest to jednak, oczywiście, 47

KONFORMIZM

poprawna reakcja, więc nauczyciel otrzymuje od eksperymentatora instrukcję, żeby zwiększył napięcie i zaaplikował następny wstrząs przez naciśnięcie kolejnego przycisku. Uczestników tego eksperymentu dobrano losowo spośród przedsiębiorców, przedstawicieli wolnych zawodów, urzędników i robotników. Jaki procent tych j ludzi aplikował ofierze wstrząsy aż do końca eksperymentu? Jak długo ty byś je aplikował? Każdego roku na wykładach psychologii społecznej zadaję tn pytanie studentom i każdego roku ok. 99% spośród 400 zapytanych stwierdza, j że przestaliby aplikować impulsy, gdyby „uczeń” zaczął walić w ścianę. Przypuszczenia moich studentów są zgodne z wynikami ankiety, jaką prze- | prowadził Milgram wśród 40 psychiatrów w pewnej wiodącej uczelni medycznej. Psychiatrzy ci przewidywali, że większość badanych przestałaby stosować impulsy przy 150 woltach, gdy ofiara po raz pierwszy zaczyna prosić, by ją uwolnić. Psychiatrzy ci przewidywali także, że ok. 4% badanych nadal stosowałoby impulsy, gdyby ofiara przestała reagować naciskaniem przycisków (przy 300 woltach) i że mniej niż 1% zaaplikowałoby impuls po nastawieniu generatora na najwyższe napięcie. Jak jednak reagują badani, gdy rzeczywiście znajdują się w takiej sytuacji? W sposób dość interesujący. Milgram stwierdził, że w typowym eksperymencie, takim jak opisany powyżej, znaczna większość badanych - ponad 62% - aplikowała impulsy aż do końca eksperymentu, chociaż niektórzy z nich musieli być przynaglani przez eksperymentatora. Posłuszni badani nie dlatego kontynuowali wymierzanie uczniowi wstrząsów, że byli ludźmi o jakichś szczególnie sadystycznych czy okrutnych skłonnościach. Kiedy Milgram i Alan Elms porównali wyniki, jakie osoby badane uzyskały w szeregu standaryzowa­ nych testów osobowości, nie wykryli żadnych różnic między osobami zupełnie posłusznymi a tymi, które oparły się skutecznie naciskom skłaniającym je do posłuszeństwa36. Posłuszni badani nie byli też niewrażliwi na rzekome „cier­ pienia” ofiary. Niektórzy protestowali; u wielu zaobserwowano drżenie, pocenie się, jąkanie lub inne oznaki napięcia. Niekiedy wybuchali nerwowym śmiechem. Byli jednak posłuszni. Zachowanie takie występuje nie tylko u amerykańskich mężczyzn miesz­ kających w stanie Connecticut. Wszędzie tam, gdzie zastosowano procedurę Milgrama, zapewniła ona posłuszeństwo znacznej części badanych. Na przykład po powtórzeniu tego eksperymentu37 w różnych krajach okazało się, że ludzie w Australii, Jordanii, Hiszpanii i Niemczech Zachodnich reagowali w niemal taki sam sposób, jak badani Milgrama. Stwierdzono także, że kobiety były co najmniej tak posłuszne, jak mężczyźni38. Implikacje. Zadziwiająco duży procent ludzi będzie zadawał cierpienie innym ludziom, posłusznie wypełniając polecenia autorytetu. Eksperyment ten może 48 mieć doniosłe odpowiedniki w świecie realnym, poza ścianami laboratorium

KONFORMIZM

psychologicznego. Na przykład trudno jest, czytając o tych badaniach, nie zauważyć pewnego podobieństwa między zachowaniem się badanych przez Milgrama a ślepym posłuszeństwem Adolfa Eichmanna, odpowiedzialnego za wymordowanie tysięcy niewinnych cywilów, który tłumaczył się tym, że był dobrym urzędnikiem, wypełniającym tylko posłusznie rozkazy swych zwierzch­ ników, zajmujących jeszcze wyższe stanowiska w reżimie faszystowskim. W mniej odległym okresie historii porucznik Wiliam Calley, który został skazany za rozmyślne i nie sprowokowane morderstwo kobiet i dzieci w wietnamskiej wiosce My Lai, bez skrępowania przyznał się do tych czynów, lecz stwierdził, że jego zdaniem były one usprawiedliwione posłuszeństwem wobec zwierzchności - starszych rangą oficerów. Jest interesujące, że jeden z badanych Milgrama, posłuszny przez cały czas trwania eksperymentu, odpowiadając na pytania po zakończeniu posiedzenia, stwierdził: „Ja już przestałem, ale on (eksperymentator) kazał mi iść dalej”. Chociaż porównania takie są ekscytujące, to jednak powinniśmy zachować ostrożność, aby nie nadawać przesadnego znaczenia wynikom uzyskanym przez Milgrama. Biorąc pod uwagę fakt, że 62% badanych w eksperymencie Milgrama podporządkowało się rozkazom eksperymentatora, niektórzy komentatorzy byli skłonni sugerować, iż być może większość ludzi zachowywałaby się podobnie jak Eichmann czy Calley, gdyby znaleźli się w podobnej sytuacji. To może być prawdą; należy jednak podkreślić, że w sytuacji, z jaką mają do czynienia badani Milgrama, działają pewne ważne czynniki, które sprzyjają maksymalizacji posłuszeństwa. Badany zgodził się uczestniczyć w eksperymencie i zakłada, że ofiara także zgłosiła się na ochotnika; może uważać, że obowiązkiem ich obu jest unikać zakłócenia przebiegu eksperymentu. Sam jeden staje wobec żądań eksperymentatora; w jednym z wariantów tego badania okazało się, że liczba całkowicie posłusznych badanych spada do zaledwie 10%, gdy każdemu towarzyszy dwóch innych „nauczycieli”, którzy przeciwstawiają się eksperymen­ tatorowi39. Ponadto, w większości eksperymentów Milgrama, autorytetem wydającym rozkazy był naukowiec przeprowadzający badania w szacownym laboratorium Uniwersytetu Yale. W naszym społeczeństwie nauczyliśmy się wierzyć, że naukowcy są na ogół życzliwymi, odpowiedzialnymi i uczciwymi ludźmi, zwłaszcza jeśli reprezentują dobrze znaną i wysoce szanowaną instytucję, taką jak Yale. Badani mieli zatem podstawy, by przyjąć, że żaden naukowiec nie wydałby rozkazów, w wyniku których jego eksperyment spowodowałby śmierć lub krzywdę biorącego w nim udział człowieka. Niewątpliwie, zarówno w przypadku Eichmanna, jak i Calleya sprawa przedstawiała się zupełnie inaczej. Dalsze badania Milgrama przyniosły wyniki potwierdzające to przypusz­ czenie. Przeprowadził on oddzielny eksperyment40, w którym porównywał posłuszeństwo badanych wobec rozkazów naukowca na Uniwersytecie w Yale z posłuszeństwem wobec rozkazów naukowca pracującego w pomieszczeniach dość obskurnego budynku czynszowego w centrum handlowym Bridgeport 49

KONFORMIZM

- przemysłowego miasta w stanie Connecticut. W tych badaniach naukowiec z Yale osiągnął wskaźnik posłuszeństwa równy 65%, podczas gdy w Bridgeport posłusznych było tylko 48% badanych. Tak więc wydaje się, że wyeliminowanie prestiżu Uniwersytetu Yale zredukowało w pewnym stopniu posłuszeństwo badanych. Oczywiście, 48% to również wysoki wskaźnik. Gdyby eksperymentator nie był naukowcem ani inną osobą obdarzoną autorytetem, czy wtedy jeszcze mniej ludzi posłuchałoby jego rozkazów? Milgram zajął się tym zagadnieniem w innej wersji swego badania, w której miejsce eksperymentatora-naukowca zajmował w ostatniej chwili nie posiadający autorytetu „zastępca”. Przeprowadzono to w następujący sposób: po dokonaniu zwykłych przygotowań do realizacji zadania polegającego na uczeniu się, jednakże przed podaniem, jakie poziomy napięcia będą stosowane przy aplikowaniu wstrząsów, eksperymentator - zgodnie z ułożonym zawczasu planem - został wywołany z laboratorium do telefonu. Inny badany (w rzeczywistości pomocnik eksperymentatora) wziął na siebie rolę eksperymentatora. Ów „zastępca” udawał, że wpadł na pomysł, by kazać „nauczycielowi” zwiększać napięcie impulsu elektrycznego za każdym razem, gdy uczeń popełnił błąd. Tak samo jak eksperymentator-naukowiec w poprzed­ nich wersjach tego badania, ponaglał on „nauczyciela”, by kontynuował aplikowanie wstrząsów. W tych warunkach liczba całkowicie posłusznych badanych spadła do 20%, co wskazuje, że większości ludzi daleko posunięte posłuszeństwo może nakazać tylko uprawniony (legitimate) autorytet, a nie po prostu każdy, kto przyjmie rolę autorytetu. Innym czynnikiem zmniejszającym stopień posłuszeństwa jest fizyczna nieobecność osoby reprezentującej autorytet. Milgram stwierdził, że gdy eksperymentatora nie było w pokoju i wydawał on swoje rozkazy przez telefon, to wówczas liczba w pełni posłusznych badanych spadła poniżej 25%. Ponadto, kilku badanych kontynuujących eksperyment „oszukiwało”: mianowicie ap­ likowali oni impulsy o niższym napięciu, niż im polecono, i nie zadbali nawet o to, by powiadomić eksperymentatora, że odstąpili od właściwej procedury. To ostatnie stwierdzenie stanowi moim zdaniem wzruszającą próbę ze strony niektórych osób, by reagować na wymagania uprawnionej do ich stawiania władzy, jednocześnie minimalizując cierpienia zadawane innym. Przypomina to nieco zachoyvanie Dunbara, bohatera powieści Josepha Hellera Catch 22 (Paragraf 22). W czasie II wojny światowej Dunbar otrzymał rozkaz zbombar­ dowania paru wsi we Włoszech. Nie chcąc ani otwarcie się zbuntować, ani skrzywdzić niewinnych cywilów, wyrzucił bomby na puste pola w pobliżu włoskich wsi wyznaczonych jako cel bombardowania. Wrażliwość Dunbara na los potencjalnych ofiar jego bomb jest szczególnie wzruszająca, jeśli weźmiemy pod uwagę dystans i anonimowość, jakie mu zapewniała jego pozycja w przestworzach, wysoko nad wieśniakami. Istotnie, 50 w późniejszych badaniach Milgram stwierdził, że im większa była odległość

KONFORMIZM

dzieląca osoby badane od „ucznia”, tym bardziej były one skłonne do podporządkowania się rozkazom autorytetu. Kiedy badani widzieli ucznia, jedynie 40% kontynuowało wymierzanie mu bolesnych wstrząsów, w porównaniu z 62% tych, którzy tylko słuchali krzyków dręczonej ofiary. Analogicznie, kiedy badanym polecono, aby siłą opuszczali rękę ucznia na elektrodę - zamiast wymierzać wstrząsy za pomocą umieszczonego w większej odległości „genera­ tora wstrząsów” - wskaźnik posłuszeństwa spadł do 30%. Jeśli więc jest się „na żywo” świadkiem cierpienia innych ludzi, to trudniej jest zadawać im nadal ból. I na odwrót, broń stosowana w nowoczesnej wojnie wyklucza taką bliskość potencjalnych ofiar, co ułatwia władającym tymi narzędziami śmierci zachowanie obojętności wobec losu niewinnych obiektów działań wojennych. W przeprowadzonych niedawno w Holandii eksperymentach Wim Meeus i Qutinten Raaijmakers41 badali problem posłuszeństwa i odległości nieco inaczej. Oprócz udanej replikacji orginalnej procedury Milgrama wypróbowali także inny pomysł. W tej nowej procedurze osobom badanym podawano instrukcję, aby były posłuszne poleceniom eksperymentatora, wypowiadając szereg coraz bardziej negatywnych uwag o sposobie wykonywania przez kandydata (kandydatkę) testu, który miał decydować o przyjęciu go (jej) do pracy. Badani byli więc przekonani, że krzywdzą tę osobę - lecz krzywda była tego rodzaju, że miała być ujawniona dopiero po pewnym czasie, gdy osoba badana byłaby już nieobecna i nie mogłaby widzieć na własne oczy skutków' swego posłuszeństwa. Jak można by oczekiwać, posłuszeństwo w tych sytuacjach było znacznie większe, niż w bezpośredniej replikacji eksperymentu Milgrama; w tej wersji ponad 90% osób badanych było posłusznych do samego końca. Nieposłuszeństwo w eksperymentach Milgrama. Jak ci wiadomo, niektórzy badani w eksperymentach Milgrama decydowali się przeciwstawić eksperymen­ tatorowi i odmawiali kontynuowania eksperymentu - wbrew naleganiom prowadzącego. Również historia ludzkości obfituje w podnoszące na duchu przykłady takiej odwagi. Na przykład w Norwegii, Danii i innych krajach europejskich są „muzea wolności” dla uczczenia wysiłków bohaterskiej mniej­ szości, przeciwstawiającej się hitlerowskiej okupacji lub starającej się pomóc Żydom w uniknięciu zagłady. Jednakże te akty miłosierdzia i męstwa, chociaż dodają otuchy, nie powinny nam przesłaniać tak często cechującej nas skłonności do podporządkowywania się autorytetowi czy władzy. Wielu z nas zwiedza takie muzea i ogląda z podziwem wystawy, przy czym jesteśmy pewni, że my także wykazalibyśmy taką odwagę. Pielęgnujemy mit naszej osobistej niezależ­ ności, Gdy badanych poproszono, żeby przewidzieli swoje własne zachowanie w eksperymencie Milgrama, ich pojęcie o sobie i uznawane przez nich wartości skłoniły wszystkich do przewidywania, że przerwaliby wymierzanie wstrząsów przy umiarkowanym poziomie napięcia42. Widzieliśmy jednak, że siły działające w realnej sytuacji potrafią wziąć górę nad tymi wartościami i opiniami o sobie. 51

KONFORMIZM

Pewnego rażtu kiedy zapytałem moich studentów z kursu psychologii społecznej, czy mogliby kontynuować wymierzanie wstrząsów aż do końca skali, podniosła się powoli tylko jedna ręka - wszyscy inni w tej grupie byli pewni, że oparliby się poleceniom eksperymentatora. Lecz student, który podniósł rękę, brał udział w wojnie wietnamskiej i mógł wiedzieć więcej od innych; doświadczył oddziaływania podobnych nacisków, w sposób bolesny i tragiczny doszedł do uświadomienia sobie swej małej odporności w pewnych sytuacjach. Prawdę mówiąc, nie tylko trudno jest nam oprzeć się naciskom skłaniającym nas do krzywdzenia ludzi, lecz także często unikamy podjęcia działania, gdy nadarza się nam sposobność przyjścia komuś z pomocą.

„Nie zainteresowany” świadek jako konformista Przed kilkunastu laty młoda kobieta, Kitty Genovese, została na śmierć zakłuta nożem w śródmieściu Nowego Jorku. Było to wydarzenie tragiczne - lecz samo w sobie nie było ono czymś szczególnie niezwykłym. Ostatecznie, w dużych skupiskach ludności brutalne morderstwa nie są rzadkością. Co było interesujące w tym wydarzeniu - to fakt, że aż 38 jej sąsiadów podeszło do okien, usłyszawszy o godzinie 3 nad ranem krzyki przerażenia i pozostało przy tych oknach, patrząc w bezradnym urzeczeniu przez 30 minut, gdyż tyle czasu potrzebował napastnik by zadać w końcu kobiecie tę okrutną śmierć, wracając trzykrotnie, aby ponowić atak. Nikt jednak nie przyszedł jej z pomocą; nikt nawet nie podniósł w porę słuchawki telefonu by wezwać policję43. Dlaczego? No cóż, może widzowie byli senni lub oszołomieni. Ostatecznie, człowiek nie jest w pełni władz umysłowych o godzinie 3 rano. Być może. Był jednak jasny dzień, gdy Eleonora Bradley, robiąc zakupy na Piątej Alei w Nowym Jorku, potknęła się, upadła i złamała nogę. Leżała tam przez 40 minut w stanie wstrząsu, podczas gdy kolejni przechodnie, a były ich dosłownie setki, przystawali na chwilę, aby się na nią pogapić, a potem szli dalej w swoją stronę. Dlaczego ci świadkowie nie udzielili pomocy? Czy ludzie w wielkim mieście są nieczuli na niedolę innych? Czy tak przyzwyczaili się do katastrof i wypadków, że potrafią zachować obojętność w obliczu cierpienia i gwałtu? Czy świadkowie w opisanych tu sytuacjach różnili się pod jakimś względem od ciebie czy ode mnie? Wydaje się, że odpowiedź na wszystkie te pytania brzmi: „Nie”. Wywiady przeprowadzone ze świadkami morderstwa Kitty Genovese wykazały, że nie byli oni bynajmniej obojętni - byli przerażeni. Dlaczego więc nie interweniowali? Trudno odpowiedzieć na to pytanie. Jedno z możliwych wyjaśnień zakłada, że w dużych miastach istnieją inne normy dotyczące udzielania pomocy niż w małych miasteczkach. Kilka eksperymentów44 wykazało, że prawdopodobieństwo uzyskania pomocy od 52 mieszkańców mniejszych miejscowości jest większe niż od mieszkańców

KONFORMIZM

dużych miast. Jednakże w badaniach tych stosowano prośby o jakąś niewielką pomoc czy przysługę - rozmienienie ćwierćdolarówki, podanie aktualnego czasu, itd. Nie wiadomo, czy te różnice między wielkimi miastami i okręgami wiejskimi występują także w sytuacjach poważnego zagrożenia, podobnych do tych, w jakich znalazły się Kitty Genovese i Eleonora Bradley. Bardziej przekonujących wyjaśnień dostarczyła seria pomysłowych eks­ perymentów, które przeprowadzili John Darłey, Bibb Łatane i ich współpracow­ nicy43. Badacze ci wysunęli hipotezę, że sama liczba ludzi będących świadkami tych tragedii powstrzymywała każdego z nich od przyjścia z pomocą ofierze - oznacza to, że mniej prawdopodobne jest, by poszkodowany otrzymał pomoc, jeśli duża liczba osób obserwuje jego trudne położenie. Tak więc nieinterweniowanie można uważać za akt konformizmu. W danym przypadku wydaje się, że zachowanie innych ludzi decyduje o tym, czy poszczególne jednostki będą uznawać przyjście z pomocą za właściwe i rozsądne. Jak już mówiliśmy, często kierowanie się zachowaniem innych jest uzasadnione. Niekiedy jednak może ono wprowadzić w błąd, zwłaszcza w sytuacjach krytycznych. W naszym społeczeństwie uważa się zazwyczaj, że publiczne ujawnianie silnych uczuć jest czymś prostackim i świadczy o braku panowania nad sobą. Gdy nie jesteśmy sami, staramy się na ogół wyglądać na mniej przestraszonych, mniej zmar­ twionych, mniej niespokojnych i mniej podnieconych seksualnie, niż jesteśmy naprawdę. Na przykład ze zblazowanych min na twarzach klientów restauracji „topless”, czyli lokali striptisowych, nigdy by się nie odgadło, że są oni podnieceni seksualnie. Podobnie, przysłowiowy przybysz z Marsa nigdy nie odgadłby losu, jaki czeka pacjentów siedzących w poczekalni dentysty, gdyby ograniczył się do obserwacji ich niewzruszonych twarzy. Pamiętając o tym, rozpatrzmy przypadek kobiety, która upadła i złamała nogę na Piątej Alei. Przypuśćmy, że przechodzisz tamtędy 10 minut po wypadku: widzisz leżącą na ziemi kobietę, która wydaje się chora. Co jeszcze widzisz? Widzisz dziesiątki ludzi przechodzących obok tej kobiety, spog­ lądających na nią i idących dalej. Jaki wyciągniesz stąd wniosek? Nie jest wykluczone, że dojdziesz do wniosku, iż interweniowanie byłoby dla ciebie czymś niestosownym. Może to nic poważnego; może jest pijana; może udaje; może cała ta scena jest zaaranżowana przez telewizję, a ty, jeśli zainterweniujesz, zrobisz z siebie publicznie głupca przed ukrytą kamerą. „Ostatecznie - mówisz sam do siebie - jeśli cała ta sprawa jest tak cholernie ważna, to dlaczego nikt z tych wszystkich ludzi nie podejmuje żadnego działania?” Tak więc fakt, że wokół znajduje się mnóstwo ludzi, zamiast zwiększyć prawdopodobieństwo, iż ktoś z nich pomoże, w rzeczywistości zmniejsza prawdopodobieństwo udzielenia pomocy przez kogokolwiek z obecnych46. Jest to interesujące przypuszczenie, lecz czy jest ono prawdziwe? Aby odpowiedzieć na to pytanie, Bibb Łatane i Judith Rodin47 przeprowadziły eksperyment, w którym główną rolę odgrywała „kobieta znajdująca się 53

KONFORMIZM

w tragicznej sytuacji”. W badaniach tych eksperymentatorka prosiła studentów 0 wypełnienie kwestionariuszy. Następnie wychodziła do sąsiedniego pokoju, oddzielonego kotarą, mówiąc, że wróci, gdy skończą kwestionariusz. Po kilku minutach zaczęła odgrywać „wypadek”. Do uszu studentów dobiegły (z ukrytego magnetofonu) takie odgłosy, jakby eksperymentatorka wchodziła na krzesło, po czym rozległ się głośny krzyk, trzask i łomot, jak gdyby krzesło się załamało, a ona upadła na podłogę. Potem słyszeli jęki, szloch oraz pełne cierpienia słowa: „O mój Boże, moja noga... ja... ja... nie mogę się poruszyć. Och... moja kostka... nie mogę sobie z tym poradzić!” Jęki te trwały około minuty i stopniowo cichły. Eksperymentatorzy chcieli ustalić, czy badani będą spieszyć z pomocą młodej kobiecie. Ważną zmienną w tym eksperymencie stanowiło to, czy badany był sam w pokoju, czy też nie. Spośród tych, którzy byli sami, 70% zaoferowało swą pomoc; spośród osób pracujących parami pospieszyło z pomocą tylko 20%. Jest więc oczywiste, że obecność drugiego świadka powstrzymuje od podjęcia działania. Jak ujawniły przeprowadzone później wywiady, każdy ze studentów, który znajdował się w jednym pomieszczeniu z drugim badanym 1 nie pospieszył z pomocą eksperymentatorce, doszedł do wniosku, że praw­ dopodobnie nie jest to nic poważnego, przy czym konkluzja ta była po części oparta na bezczynności partnera. W przypadku morderstwa Kitty Genovese wystąpił przypuszczalnie pewien dodatkowy powód, dla którego świadkowie nie udzielili żadnej pomocy ofierze. W takiej sytuacji, jeśli ludzie zdają sobie sprawę, że są także inni świadkowie zdarzenia (w przypadku Genovese widzowie byli tego świadomi), może występować zjawisko zwane dyfuzją odpowiedzialności. Mianowicie, każdy świadek mógł mieć poczucie, że odpowiedzialność nie spoczywa jedynie na nim - inni również widzą to samo. W związku z tym każdy świadek mógł sądzić, że ktoś inny wzywa policję lub że ktoś inny ma obowiązek to uczynić. Aby sprawdzić to przypuszczenie, Darley i Łatane4S zaaranżowali sytuację eksperymentalną, w której badani znajdowali się wprawdzie w oddzielnych pomieszczeniach, lecz mogli porozumiewać się między sobą za pomocą mikrofonów i słuchawek. Badani mogli więc słyszeć się nawzajem, lecz nie mogli się widzieć. Następnie badacze odtwarzali nagrany uprzednio na taśmie symulowany atak padaczki, co stwarzało wrażenie, że to jeden z uczestników dostał takiego ataku. W jednej z grup eksperymentalnych u każdego z badanych wytworzono przekonanie, że jest on jedyną osobą, której słuchawka podczas ataku tej choroby jest włączona; w innych grupach - że jeszcze jedna osoba lub więcej osób ma włączone słuchawki. Uzyskano następujące wyniki: jeśli badany myślał, że jest jedynym słuchaczem, to prawdopodobieństwo, iż wyjdzie ze swego pomieszczenia i spróbuje udzielić pomocy, było znacznie większe niż wtedy, gdy sądził, że inni również słyszą to samo. Im większa była liczba owych rzekomych słuchaczy, tym mniej było prawdopodobne, iż badany 54 zaoferuje swą pomoc.

KONFORMIZM

Zachowanie świadków morderstwa Genovese, a także zachowanie badanych w eksperymentach Darłeya i Łatane, ukazuje naturę ludzką w dość ponurym świetle. Czy rzeczywiście ludzie unikają pomagania sobie wzajemnie, jeśli tylko jest to możliwe - tzn. jeśli ktoś daje zły przykład nie interweniując łub jeśli odpowiedzialność za przyjście z pomocą wydaje się niedokładnie określona? Zapewne nie. Zapewne istnieją sytuacje, w których ludzie są skłonni spieszyć z pomocą swym bliźnim. Pewne zdarzenie z mych własnych doświadczeń może rzucić nieco światła na to zagadnienie. Kilka lat temu obozowałem w Parku Narodowym Yosemite. Był późny wieczór i właśnie zasypiałem, gdy po­ słyszałem, że w oddali krzyczy głośno jakiś mężczyzna. Nie można było rozpoznać, czy jest to krzyk bólu, zdziwienia czy radości. Nie miałem pojęcia, czy to jacyś ludzie zabawiają się w niewybredny sposób, czy też jeden z takich jak ja obozowiczów został napadnięty przez niedźwiedzia. Wypełzłem ze śpiwora i zacząłem rozglądać się dookoła, starając się otrząsnąć z resztek snu i próbując ustalić, skąd pochodził krzyk, gdy wtem zauważyłem dziwne zjawisko. Niezliczone mnóstwo migocących światełek wędrowało ze wszystkich stron, zbiegając się w jednym punkcie. Były to lampy i latarki niesione przez dziesiątki obozujących wokół turystów, którzy biegli na pomoc krzyczącemu człowiekowi. Okazało się, że był to krzyk zdziwienia, spowodowany stosunkowo nieszkodliwym wybuchem w piecyku benzynowym. Inni obozowicze wydawali się prawie rozczarowani, gdy dowiedzieli się, że nie potrzeba żadnej pomocy. Niestety, gdy wróciłem do namiotu, miałem trudności z zaśnięciem, gdyż jako psycholog społeczny wierzący mocno w dane naukowe spędziłem noc na usiłowaniu wyjaśnienia faktu, że moi towarzysze z kempingu zachowali się w zupełnie inny sposób niż badani w eksperymentach Darłeya i Łatane. Dlaczego ci obozowicze zachowali się tak odmiennie? Pod jakim względem jedna sytuacja różniła się od drugiej? Na kempingu działały co najmniej dwa czynniki, które w sytuacjach omawianych uprzednio albo wcale nie występowały, albo występowały w bardzo małym stopniu. Jeden z tych czynników znajduje swe odbicie w określeniu, którego użyłem w poprzednim akapicie: „moi towarzysze z kempingu”. Mianowicie, wśród ludzi dzielących te same zaintere­ sowania, przyjemności, trudy i warunki jakiegoś określonego środowiska, takiego jak kemping, może zrodzić się poczucie „wspólnego losu” czy wspólnoty, silniejsze niż wśród ludzi, którzy są jedynie mieszkańcami tej samej planety, regionu czy miasta. Drugim, nieco podobnym czynnikiem było to, że w sytuacji obozowania nie można było uciec od kontaktów bezpośrednich, „twarzą w twarz”: świadkowie morderstwa Genovese mogli odejść od okien, chroniąc się we względnym zaciszu i odosobnieniu swych domostw; ludzie przechodzący Piątą Aleją mogli minąć kobietę leżącą na chodniku i pójść dalej, znikając z jej otoczenia; badani w eksperymentach Darłeya i Łatane nie kontaktowali się bezpośrednio z ofiarą i wiedzieli, że w bardzo krótkim czasie znajdą się w innym miejscu. Na kempingu zdarzenia rozgrywały się w środowisku 55

KONFORMIZM

stosunkowo ograniczonym; znajdujący się tam ludzie musieliby następnego ranka stanąć wobec faktów, do których dopuściliby tego wieczora. Wydaje się, że w takich okolicznościach ludzie są bardziej skłonni przyjmować od­ powiedzialność za innych ludzi. Oczywiście, są to jedynie przypuszczenia. Zachowanie się turystów na kempingu w Yosemite, choć prowokuje do wysuwania hipotez, nie pozwala na wyciągnięcie konkluzji, ponieważ nie było częścią kontrolowanego eksperymen­ tu. Jedna z głównych trudności, jakie nastręczają dane obserwacyjne tego rodzaju, polega na tym, że obserwator nie wie, kim są ludzie obserwowani w danej sytuacji. Tak więc zauważone między ludźmi różnice zawsze nasuwają się jako możliwe wyjaśnienie różnic między zachowaniem tych ludzi. Na przykład można by argumentować, że ludzie, którzy wyjeżdżają na kemping, są - z natury czy w wyniku swych doświadczeń - lepsi, życzliwsi, bardziej troszczący się o innych i bardziej ludzcy niż mieszkańcy Nowego Jorku. Być może, byli oni w dziecińst­ wie skautami i skautkami - stąd ich zamiłowanie do życia obozowego - i właśnie w skautingu nauczono ich pomagać innym ludziom. Jednym z powodów przeprowadzania eksperymentów jest możność uniknięcia tego rodzaju niepewno­ ści. Istotnie, pewien eksperyment przyniósł niedawno wyniki, które potwierdzają moje przypuszczenia dotyczące zdarzenia na kempingu. Był to eksperyment przeprowadzony przez Imnga Piliavina i jego współpracowników49 w jednym z wagonów nowojorskiego metra. W eksperymencie tym pomocnik eksperymen­ tatorów, zachwiawszy się, przewracał się na podłogę w obecności osób znajdujących się w wagonie. „Ofiara” leżała rozciągnięta na podłodze wagonu, z oczyma utkwionymi w sufit. Scenę tę powtórzono 103 razy w różnych warunkach. Najbardziej uderzającym wynikiem było to, że w dużej części przypadków ludzie spontanicznie spieszyli z pomocą osobie, która „zasłabła”. Działo się tak zwłaszcza wtedy, gdy ofiarę ucharakteryzowano w ten sposób, że wydawała się niewątpliwie chora: w ponad 95% prób ktoś natychmiast oferował jej pomoc. Nawet wówczas, gdy „ofiara” trzymała butelkę i cuchnęła alkoholem, otrzymywała od kogoś natychmiastową pomoc w 50% prób. W odróżnieniu od eksperymentów Darłeya i Łatane, w pociągu metra liczba świadków nie miała wpływu na skłonność pasażerów do udzielania pomocy. Ludzie pomagali równie często i równie szybko w zatłoczonych pociągach (gdzie przecież mogła występować dyfuzja odpowiedzialności), jak i w pociągach niemal pustych. Aczkolwiek ludzie udzielający pomocy byli mieszkańcami Nowego Jorku (jak w przypadku Genovese, w przypadku kobiety leżącej na Piątej Alei i w ekspery­ mentach Darłeya i Łatane), to jednak znajdowali się także w środowisku, które, choć bardzo niepodobne do Parku Narodowego Yosemite, miało dwie rzeczy wspólne ze wspomnianym kempingiem: (1) ludzie jadący w tym samym wagonie metra mają poczucie dzielenia wspólnego losu i (2) znajdowali się oni w sytuacji, w której byli twarz w twarz z ofiarą i w której nie było możliwości 56 natychmiastowej ucieczki.

KONFORMIZM

W jaki sposób można zwiększyć skłonność do udzielania pomocy? Zastanówmy się nad myślami, jakie przemknęłyby ci przez głowę, gdybyś był świadkiem jakiegoś wypadku: „Czy ta sytuacja jest naprawdę poważna? Czy wymaga ona mojej osobistej interwencji? Czy przyjście z pomocą będzie dla mnie trudne lub kosztowne? Czy moja pomoc przyniesie korzyść ofierze? Czy mogę się łatwo oddalić?” Twoja reakcja będzie zależała od twoich odpowiedzi na te pytania. Pierwszym warunkiem udzielenia pomocy jest określenie sytuacji jako krytycznej. Przekonaliśmy się, że sygnały, których dostarcza obecność bezczyn­ nych świadków, mogą powstrzymać innych widzów od wyciągnięcia wniosku, iż istnieje jakieś zagrożenie. Jednakże interpretacja sytuacji przez świadków może także wpływać w przeciwnym kierunku na sposób jej spostrzegania. W eksperymencie przeprowadzonym przez Leonarda Bickmana50 do uszu studentek siedzących w oddzielnych pomieszczeniach i słuchających przez interkom (telefoniczny system komunikacji wewnętrznej), co się dzieje u sąsia­ dek, w pewnej chwili dochodził hałas i krzyk ofiary, a następnie reakcja świadka rzekomego wypadku. Kiedy osoby badane słyszały, że świadek interpretuje to zdarzenie jako niewątpliwie groźną sytuację, przychodziły z pomocą częściej i szybciej niż wtedy, gdy interpretacja była niezdecydowana lub gdy wydarzenie to określano jako sytuację niegroźną. Im mniej było niepewności co do istnienia sytuacji zagrożenia, tym większe prawdopodobień­ stwo przyjścia z pomocą. Określenie sytuacji jako krytycznej stanowi pierwszy krok; drugim jest przyjęcie na siebie osobistej odpowiedzialności za interwencję. Prawdopodobień­ stwo, że widzowie przyjdą z pomocą, jest większe wtedy, gdy nie mogą zredukować swego poczucia odpowiedzialności, zakładając, że uczynią to inni. Opisałem tu eksperyment, w którym Darley i Łatane wykazali, że ludzie są bardziej skłonni do udzielania pomocy wtedy, gdy sądzą, iż tylko oni wiedzą o sytuacji zagrożenia; w eksperymentach Bickmana, chociaż osoby badane myślały, że inni ludzie też wiedzą o tej sytuacji, to jednak u niektórych z nich wytworzono przekonanie, że pozostałe uczestniczki nie są w stanie zareagować. Mianowicie niektóre studentki poinformowano, że osoby, których głosy słyszały przez interkom, znajdują się w sąsiednich pomieszczeniach, podczas gdy innym powiedziano, że jeden głos (który potem okazał się głosem ofiary) pochodzi z sąsiedniego pokoju, druga uczestniczka natomiast mówi z innego budynku. Osoby badane reagowały na krytyczną sytuację znacznie szybciej w tych ostatnich okolicznościach, kiedy były przekonane, że drugi świadek nie jest w stanie udzielić pomocy. W rzeczywistości te studentki, u których nie mogła wystąpić dyfuzja odpowiedzialności, interweniowały równie szybko jak studentki, które myślały, że nikt inny nie słyszał wypadku. Chociaż jakieś zdarzenie może być najwyraźniej wypadkiem wymagającym interwencji, ludzie rzadziej przychodzą z pomocą, gdy jej koszty są duże, 57

KONFORMIZM

W pewnym wariancie eksperymentów Piliavina, przeprowadzanych w metrze 31, ofiara padając na podłogę przegryzała czasami kapsułkę z czerwoną farbą, co sprawiało wrażenie krwotoku z ust. Aczkolwiek „krew” powodowała, że wypadek wydawał się bardziej poważny, krwawiącym ofiarom pomagano rzadziej niż tym, które przewracały się nie krwawiąc. Widocznie krew wzbudzała w potencjalnych ratownikach lęk lub odrazę, osłabiając ich skłonność do udzielania pomocy. Inne rodzaje kosztów, nie wyłączając pozornie błahych, też mogą wchodzić w rachubę, co w pomysłowy sposób ukazali w swym eksperymencie John Darley i Daniel Batson52. Zwerbowali do niego przygoto­ wujących się do pracy duszpasterskiej studentów Princeton Theołogical Seminary rzekomo w celu nagrania ich wystąpień. Każdy badany przygotowywał się w jednym pomieszczeniu do wygłaszania swego przemówienia, następnie polecano mu przejść do drugiego budynku, gdzie miało być ono nagrane na taśmę magnetofonową. W tym momencie niektórym studentom mówiono, że są już spóźnieni na umówione z nimi posiedzenie i muszą się pospieszyć. Innych informowano, że zdążą na czas, jeśli zaraz udadzą się na wyznaczone miejsce, a pozostałych - że mają jeszcze trochę czasu. Podążając na sesję nagraniową do drugiego budynku, badani napotykali leżącą w bramie ofiarę - mężczyznę z głową na ziemi i zamkniętymi oczyma, który jęczał i kasłał, gdy przechodzili obok niego. Studenci pędzący w pośpiechu częściej mijali ofiarę, nie zatrzymując się przy niej. Podczas gdy więcej niż połowa badanych, którzy mogli przyjść na sesję za wcześnie lub punktualnie, przystawało, by pomóc nieszczęśnikowi, tylko 10% seminarzystów przekonanych, że spóźnią się na umówione spotkania, zaproponowało mu pomoc, nawet wtedy, gdy tematem przygotowanego przez nich wystąpienia była przypowieść o dobrym Samarytaninie! Ludzie nie tylko oceniają koszty udzielenia pomocy, lecz także biorą pod uwagę korzyści, jakie przyniesie ich pomoc. Jest wiele danych świadczących o tym, że ludzie będą pomagać sobie nawzajem, jeśli są pewni, że mogą zrobić coś pożytecznego33. Na przykład Robert Baron54 w swoim eksperymencie wykazał, że kiedy jakiś człowiek wyraźnie cierpiał - a świadek wiedział, że jego (lub jej) reakcja może ulżyć temu cierpieniu - wówczas świadek ten reagował tym szybciej, im większy był rzekomy ból ofiary. W tym samym eksperymencie wykazano, że kiedy świadek nie wierzył, iż może złagodzić cierpienie ofiary, występowała wtedy odwrotna zależność między bólem a szybkością reagowania - tzn. im większe były rzekome cierpienia, tym wolniej reagował świadek. Aby zrozumieć te wyniki, musimy zrobić użytek z pojęcia empatii: w tym przypadku - naszej skłonności do doznawania nieprzyjemnych reakcji fizjologicznych na widok cierpienia innej osoby. Im większy ból ofiary, tym silniejsze nasze nieprzyjemne odczucia. Możemy je zredukować albo przez udzielenie pomocy ofierze, albo przez psychiczne wycofanie się z tej sytuacji. Jeśli uważamy, że możemy coś z tym zrobić, to 58 działamy szybko - zwłaszcza wtedy, gdy ofiara bardzo cierpi. Jeżeli jesteśmy

j j j j

j I

KONFORMIZM

przekonani, że nic nie poradzimy, to będziemy bardziej skłonni odwrócić się od niej (aby zredukować nasze własne przykre odczucia), szczególnie wówczas, kiedy ofiara bardzo cierpi. Dotychczas koncentrowaliśmy się na czynnikach wpływających na decyzję przyjścia z pomocą ofierze. Jak wynika jednak z rozważań nad empatią, świadek niewątpliwie bierze także pod uwagę osobiste korzyści i koszty nieudzielenia pomocy. Przykrość wynikającą z patrzenia na ciężkie położenie ofiary może on złagodzić, jeśli zinterpretuje dane wydarzenie jako nie wymagające natychmiastowego działania lub nie przyjmie na siebie obowiązku interweniowania. Gdy łatwo wycofać się z takiej sytuacji, skłonność do przyjścia z pomocą słabnie. Jest jednak kilka czynników, które wzmacniają odczuwaną przez świadka więź z ofiarą i w ten sposób przeciwdziałają wycofaniu się. Wszyscy słyszeliśmy opowieści o ludziach podejmujących ogromne ryzyko - wbiegających do płonącego budynku lub wyskakujących na jezdnię przed nadjeżdżający samochód - aby uratować członka swej rodziny. Jesteśmy skłonni odczuwać większą empatię i przyjmować na siebie większą odpowiedzialność, gdy ofiara jest dla nas kimś bliskim. Więź ta może być bardziej powierzchowna: na przykład ludzie udzielają większej pomocy tym, którzy wykazują postawy podobne jak oni. W 1971 r., kiedy demonstranci protestowali w Waszyngtonie przeciw wietnamskiej polityce prezydenta Nixona, Peter Suedfeld ze swymi współpracownikami53 zainscenizowali eksperyment w celu zbadania zależności między podobieństwem postaw a gotowością do udzielenia pomocy. Przeszkolona przez nich młoda kobieta zwracała się do poszczególnych demonstrantów z prośbą, by przyszli z pomocą jej przyjacielowi, który zasłabł. Przyjaciel ów miał przypięty znaczek z napisem głoszącym albo „Wywalić Nixona”, albo „Popierajcie Nixona”. Demonstranci oferowali większą pomoc współuczestnikowi protestu noszącemu antynixonowską plakietkę niż rzekomemu zwolennikowi Nixona. Na koniec, jak wspomniałem przy omawianiu wydarzenia na kempingu w Yosemite oraz eksperymentów w metrze, udzielenie pomocy jest bardziej prawdopodobne, gdy ludzie mają poczucie dzielenia wspólnego losu. To poczucie współzależności łatwo ignoruje się w naszym społeczeństwie; wyjaśnienie, jakie najczęściej podawało trzydziestu ośmiu świadków morderstwa Kitty Genovese, brzmiało: „nie chciałem być w to zamieszany”.

Uwagi w kwestiach etycznych W swym dążeniu do wiedzy badacze uprawiający eksperymentalną psychologię społeczną dostarczają niekiedy ludziom dość silnych przeżyć. W tym rozdziale omówiliśmy eksperymenty, w których wzbudzano w badanych konflikt między świadectwem własnych oczu a jednomyślną opinią innych ludzi; takie, w których 59

KONFORMIZM

polecano im aplikować silny impuls elektryczny pozornie cierpiącej ofierze; inne, w których setkom niewinnych ludzi jadących koleją podziemną kazano być świadkami agonii cierpiącego człowieka. Procedury te mogą wzbudzać poważne zastrzeżenia etyczne. W rozdziale 9. problemy etyczne omówimy bardziej wyczerpująco; tu niech wystarczą dwie ogólne uwagi. Po pierwsze, wszyscy eksperymentatorzy w tej dziedzinie mają obowiązek dbać o to, by badani nie ponieśli szkody. Eksperymentator musi poczynić kroki mające sprawić, by jego badani po zakończeniu eksperymentu byli w stanie psychicznym nie gorszym od tego, w jakim do niego przystąpili. Wymaga to często stosowania po eksperymencie specjalnej procedury wyjaś­ niającej, na co trzeba nieraz poświęcić więcej czasu i wysiłku niż na zasadniczą część eksperymentu. Skoro eksperymentatorzy muszą poruszać się po terenie tak śliskim pod względem etycznym, to po co w ogóle zawracać sobie głowę eksperymentami tego rodzaju? Tu chciałbym poruszyć drugą kwestię natury etycznej: dla psychologa społecznego problem etyki nie ogranicza się do jednego, powyżej zasygnalizowanego aspektu. W istocie, psycholog ma obowiązek wykorzystania swych umiejętności badawczych dla rozwoju wiedzy i zrozumienia zachowania ludzkiego, przy czym podstawowym celem jest polepszenie losu człowieka. Krótko mówiąc, psycholog społeczny ma etyczne obowiązki wobec społeczeń­ stwa jako całości; zaniedbywałby wypełniania tych obowiązków, gdyby nic przeprowadzał swych badań najlepiej, jak tylko potrafi. Staje on jednak przed dylematem, gdy jego ogólne obowiązki etyczne wobec społeczeństwa są w konflikcie z bardziej szczegółowymi obowiązkami etycznymi w stosunku do każdej osoby badanej, biorącej udział w jego eksperymencie. Sytuację komplikuje jeszcze bardziej to, że konflikt jest największy wtedy, gdy bada się takie ważne zagadnienia, jak konformizm, posłuszeństwo, niesienie pomocy itp., ponieważ na ogół im ważniejsze zagadnienie, (1) tym większa potencjalna korzyść dla społeczeństwa oraz (2) tym większe prawdopodobieństwo, że pojedyncza osoba badana będzie przeżywać uczucia przykrości, lęku czy wzburzenia. Czytelnika zainteresowanego bardziej wyczerpującym omówieniem tego tematu odsyłam raz jeszcze do rozdziału 9.

rozdział

3 Środki masowego przekazu, propaganda i przekonywanie W 1977 r. zaprezentowano pierwszy „murzyński” miniserial telewizyjny. Ponad 130 milionów telewidzów obejrzało przynajmniej jeden odcinek Korzeni, sfilmowanej przez sieć telewizyjną ABC opowieści Alexa Haleya o dziejach kilku pokoleń pewnej murzyńskiej rodziny w Stanach Zjednoczonych. Serial ten zdobył sobie ogólne uznanie za upowszechnianie znajomości historii Murzynów i za rozbudzanie ich dumy ze swego dziedzictwa. Sześć lat później sieć ABC nadała The Day After, film telewizyjny ukazujący obrazowo następstwa ataku nuklearnego na Stany Zjednoczone. W listopadzie 1983 r. ponad 40 milionów rodzin amerykańskich włączyło telewizory - widownia większa niż ktokolwiek się spodziewał w najśmielszych przewidywaniach. Stwierdzenie, że film ten wzbudził liczne kontrowersje, byłoby niedomówieniem. Istotnie, już na długo przed nadaniem tego filmu, The Day After był przedmiotem wielu artykułów na pierwszych stronach czasopism o ogólnokrajowym zasięgu. Gwiazdy filmowe, politycy, wybitni fizycy, a nawet członkowie administracji Reagana przedstawiali swoje poglądy na temat tego programu i jego potencjalnego wpływu ‘. The Day After rzeczywiście wywarł wpływ, nawet na tych, którzy go nie oglądali, lecz tylko słyszeli coś o tym szeroko rozreklamowanym programie. Po

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, PROPAGANDA I PRZEKONYWANIE

nadaniu tego filmu zarówno jego widzowie, jak i ci, którzy go nie oglądali, myśleli więcej o wojnie nuklearnej, uważali taką wojnę za bardziej praw­ dopodobną, przeżycie jej za mniej prawdopodobne, a ponadto uznawali pozostanie przy życiu za mniej pożądane. Co więcej, obie grupy ludzi stwierdziły, że zamierzają działać na rzecz zapobieżenia wojnie jądrowej przez popieranie rozbrojenia nuklearnego i angażowanie się w inne rodzaje działalności antynuk­ learnej. Na ogół zmiany te były większe u tych, którzy oglądali The Day After. Zdumiewające - zaledwie dwugodzinny program telewizyjny, nadany w najlep­ szej porze, wywarł poważny wpływ na większość Amerykanów, oddziałując zarówno na ich postawy, jak na ich zamiary, by podjąć jakieś konkretne kroki w celu przeciwstawienia się groźbie wojny jądrowej2. Zwykły dwugodzinny film telewizyjny może mieć także bardzo ujemne skutki, powstrzymując osoby, które go obejrzały, od podjęcia działania. Kilka lat temu sieć CBS nadała film zatytułowany Cry Rape. Wynikało z niego jasno, że ofiara gWałtu, która decyduje się wysunąć oskarżenie przeciw napastnikowi, może narazić się na przeżycie równie okropne, jak sam gwałt. W tym przypadku gwałcicie], o niewinnej chłopięcej powierzchowności, przedstawił przekonujące argumenty, że został uwiedziony przez oskarżającą go kobietę. W ciągu paru tygodni po emisji tego filmu zaznaczył się wyraźny spadek liczby gwałtów zgłaszanych policji przez ofiary - najwidoczniej obawiały się one, czerpiąc naukę z filmu, że policja im nie uwierzy 3. W 1995 r. dziesiątki milionów Amerykanów przez kilka miesięcy zasiadało przed telewizorami, aby obserwować proces O. J. Simpsona, oskarżonego o morderstwo. W tym okresie wszelkiego rodzaju prawnicy występowali przed kamerami, przedstawiając jako eksperci swoje opinie o każdym niuansie postępowania. Telewidzowie byli nienasyceni - wydawało się, że wciąż nie mają dość tego procesu. Kiedy w końcu ogłoszono wyrok i O. J. Simpsona uznano za niewinnego, byliśmy świadkami żywego przykładu głębokiego podziału rasowego, jaki istnieje w Stanach Zjednoczonych: większość Murzynów uważała, że wyrok jest sprawiedliwy; większość białych była zdania, że to wielka pomyłka sądowa. Było tak, jakby biali ludzie i czarni ludzie obserwowali dwa różne procesy. Truizmem jest stwierdzenie, że żyjemy w wieku środków masowego przekazu; w istocie można nawet powiedzieć, że żyjemy w wieku, który charakteryzują próby masowej perswazji. Za każdym razem, gdy włączamy radio łub telewizor, albo gdy otwieramy książkę, magazyn ilustrowany czy gazetę, ktoś stara się pouczyć nas, a nawet nakłonić, abyśmy kupowali właśnie jego produkt, głosowali właśnie na jego kandydata lub podpisali się pod jego poglądami na to, co słuszne, prawdziwe czy piękne. Najwyraźniej występuje to w reklamie: producenci wytwarzający niemal identyczne produkty (np. różne odmiany aspiryny, pasty do zębów lub proszków do prania) wydają mnóstwo 62 pieniędzy w celu przekonania nas, abyśmy kupowali dany produkt w ich

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, PROPAGANDA I PRZEKONYWAN IE

opakowaniu. Oddziaływanie za pomocą środków masowego przekazu nie musi być krzykliwe czy nachalne, np. wpływ Korzeni i The Day After oraz procesu O.J. Simpsona wykroczył daleko poza swe najbardziej oczywiste znaczenie jako utworów dokumentarnych czy dramatycznych. Wpływ ten może być naprawdę bardzo subtelny, a nawet nie zamierzony. Wspomniany tu film o gwałcie jest dobrym przykładem tego, że nawet wtedy, gdy środki przekazu nie starają się wmówić nam czegoś wprost, udaje im się wpłynąć na nasz sposób patrzenia na świat i na sposób, w jaki reagujemy na ważne wydarzenia w naszym życiu. Spójrzmy na coś, co rzekomo ma być obiektywne, np. na wiadomości. Czy reporterzy starają się nam coś wmówić? Prawdopodobnie nie. Jednakże producenci dzienników telewizyjnych mogą wywierać potężny wpływ na nasze opinie, po prostu przez swoje decyzje o tym, które wydarzenia pokazać, i ile czasu im poświęcić. Na przykład George Bush pod koniec swej prezydentury wysłał wojska amerykańskie do Somalii, ponieważ tysiące ludzi cierpiały tam głód, podczas gdy bandy uzbrojonych opryszków włóczyły się po ulicach miast j wiejskich drogach, skutecznie uniemożliwiając rozdział żywności wśród głodujących mas. Latem 1993 r. prezydent Bill Clinton podniósł stawkę, wysyłając dodatkowy kontyngent wojskowy, w tym doborową dywizję, w celu podjęcia próby rozbrojenia tych nieregularnych oddziałów. Kilku przenikliwych analityków wydarzeń politycznych, a wśród nich groźna Cokie Roberts4, nie kwestionując humanitarnych motywów prezydentów, zastanawiało się jednak, dlaczego pomoc skierowano do Somalii, a nie do różnych innych krajów, takich jak Sudan, gdzie miały miejsce podobne tragedie. Wniosek pani Roberts: amerykańska telewizja nadawała wiele wywierających mocne wrażenie filmów o głodujących Somalijczykach (ale nie o głodujących Sudańczykach), co było powodem ogromnego społecznego poparcia dla takiej wojskowej interwencji. Weźmy jeszcze jeden obrazowy przykład. Kilka lat temu motocyklista Rodney King został zatrzymany za brawurową jazdę. W czasie aresztowania został bestialsko pobity przez funkcjonariuszy policji Los Angeles. Przypadkowo mieszkaniec sąsiedniego domu zarejestrował to wydarzenie na taśmie wideo; w ciągu następnych kilku tygodni taśma ta była wielokrotnie pokazywana na ekranach telewizorów w całym kraju. Kiedy później, na wiosnę 1992 r. sąd orzekł, że funkcjonariusze policji nie są winni żadnego wykroczenia ani przestępstwa, w wielkomiejskiej dzielnicy biedoty w Los Angeles wybuchły najpoważniejsze w historii Stanów Zjednoczonych rozruchy. Zanim przywrócono spokój, 44 osoby zostały zabite, około dwóch tysięcy było poważnie rannych, a całe bloki domów w południowej części śródmieścia Los Angeles stały w płomieniach - co doprowadziło do strat materialnych przekraczających miliard dolarów. Oczywiście było wiele przyczyn tych zamieszek. Jednakże z pewnością jednym z bezpośrednich powodów ich wybuchu był fakt, że ludzie wielokrotnie oglądali bicie motocyklisty przez policję, a więc mogli być wzburzeni takim werdyktem sądu.

63

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, PROPAGANDA 1 PRZEKONYWANIE

Biorąc pod uwagę siłę oddziaływania dzienników telewizyjnych, warto zapytać, jakie czynniki decydują o tym, które wiadomości włączy się do dziennika. Odpowiedź nie jest prosta, lecz jednym z głównych czynników jest wartość widowiskowa poszczególnych wiadomości. Istotnie, taki ekspert jak były dyrektor BBC powiedział, że dziennik telewizyjny jest pewną formą widowiska. Przeprowadzone niedawno badania sugerują5, że gdy osoby odpowiedzialne za ułożenie programu dziennika telewizyjnego decydują, które wydarzenie uwzględnić i który fragment z kilometrów taśmy filmowej za­ prezentować telewidzom, to decyzję swą, przynajmniej w części, podejmują na podstawie widowiskowej wartości materiału. Odcinek filmu przedstawiający wielką metropolię zalaną falami powodzi ma znacznie większą wartość widowiskową niż odcinek poświęcony tamie, którą zbudowano, aby zapobiec takim powodziom: po prostu widok spokojnie płynącej rzeki nie jest nazbyt podniecający. A przecież zapobieżenie powodziom może być ważniejszą wiadomością. Wydarzenia charakteryzujące się żywą akcją, np. mecze piłki nożnej, są w telewizji znacznie bardziej widowiskowe niż wydarzenia o spokoj­ niejszym charakterze, takie jak mecze szachowe; podobnie rozruchy, zamachy bombowe, trzęsienia ziemi, rzezie i inne akty przemocy zwykle zajmują więcej czasu na antenie niż historie o ludziach pomagających sobie wzajemnie, o ludziach starających się zapobiec przemocy. Tak więc głównym tematem dziennika telewizyjnego są zwykle gwałtowne zachowania jednostek - studen­ tów, bojówkarzy, policjantów - ponieważ „akcja” sprawia, że oglądanie tych wydarzeń jest bardziej ekscytujące niż oglądanie ludzi zachowujących się spokojnie i w sposób zdyscyplinowany. Taki układ wiadomości nie daje zrównoważonego obrazu tego, co wydarzyło się w kraju - nie dlatego, że kierujący środkami masowego przekazu są ludźmi złymi, którzy starają się nami manipulować, lecz po prostu dlatego, że starają się nas rozerwać. Dążąc do tego celu, mogą nieświadomie wytwarzać w nas przekonanie, że większość łudzi stosuje przemoc i że zachowanie ludzkie jest obecnie inne niż było 25 lat temu. Wskutek tego moglibyśmy popaść w przygnębienie czy nawet w depresję, martwiąc się o ducha naszych czasów lub o stan narodu. W końcu mogłoby to wpłynąć na nasz sposób głosowania w wyborach, naszą skłonność do ofiarowy­ wania pieniędzy na rzecz swojej rodzimej uczelni, naszą chęć odwiedzania wielkich ośrodków miejskich itd. Jak się przekonamy, może to rzeczywiście spowodować, że ludzie będą się uczyć stosowania przemocy. Doskonałym przykładem takiego tendencyjnego doboru materiałów prezen­ towanych publiczności jest sposób, w jaki środki masowego przekazu potrak­ towały wydarzenia, które zaszły w Austin w stanie Teksas w pierwszym tygodniu maja 1970 r. Tło tych wydarzeń jest powszechnie znane. Między studentami uniwersytetu stanowego a miejscową policją powstało silne napięcie po konfrontacji, jaka nastąpiła w trakcie spontanicznej demonstracji studenckiej 64 przeciw wkroczeniu wojsk USA do Kambodży. Podczas tej demonstracji ok.

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, PROPAGANDA I PRZEKONYWANI E

6 tysięcy studentów urządziło marsz na siedzibę władz stanu, wybiło trochę szyb i starło się z policją, która użyła gazu łzawiącego; kilku policjantów i studentów zostało poturbowanych. Lecz był to dopiero wstęp - mało znaczący epizod w porównaniu z tym, co zdawało się nadchodzić. Parę dni później studenci postanowili zorganizować gigantyczny pochód do śródmieścia Austin, na znak protestu przeciw zastrzeleniu studentów z Uniwersytetu w Kent; oczekiwano, że 20 tys. studentów wylegnie na ulice. Jednakże Rada Miejska Austin, obawiając się kłopotów, odmówiła zezwolenia na pochód. Sfrustrowani i zagniewani tym studenci zadecydowali, że mimo to pochód się odbędzie; ich przywódcy postanowili, że będą maszerować tylko chodnikami, co nie byłoby niezgodne z prawem. Szerzyły się pogłoski, że setki uzbrojonych chuliganów ściągają z całego stanu do Austin z zamiarem zaatakowania studentów. Według innych, powszechnie powtarzanych pogłosek, sprowadzono konną policję i oddziały komandosów (Texas Rangers - nie słynących bynajmniej z przyjaciel­ skich uczuć w'obec studentów), którzy byli zdecydowani zastosować energiczne i brutalne środki przeciw każdemu, kto zejdzie lub zostanie zepchnięty z chodnika. Dzisiaj wydaje się, że pogłoski te były niemal na pewno nieprawdziwe, lecz ważne jest to, że bardzo wielu studentów było przekonanych o ich prawdziwości. Ponieważ było mało prawdopodobne, że w dwudziestotysięcznym tłumie ludzie nie będą spychać się wzajemnie z chodników, wydawało się pewne, że sytuacja ta doprowadzi do gwałtownych zamieszek. Wietrząc sensację, najważniejsze agencje mobilizowały zespoły swoich repor­ terów, Okazało się jednak, że tę zapalną sytuację rozładowano tuż przed wybuchem: zespołowi złożonemu z psychologów uniwersyteckich oraz z pro­ fesorów i studentów prawa udało się w ostatniej chwili przekonać sędziego federalnego, aby wydał orzeczenie ograniczające na pewien czas władzę Rady Miejskiej, uniemożliwiając jej przeforsowanie zarządzeń wymierzonych przeciw demonstracji. Co więcej, wkrótce stało się wiadome, że do wydania tej decyzji przez sędziego przyczyniła się opinia kilku funkcjonariuszy policji, którzy opowiedzieli się za tym, aby pozwolić studentom na pochód. To zdarzenie szczególnie ze względu na rolę, jaką odegrała w nim policja - nie tylko sprawiło, że nie doszło do żadnych aktów przemocy, lecz ponadto wywołało prawdziwą eksplozję dobrej woli i solidarności różnych środowisk społecznych. Dwadzieścia tysięcy studentów szło w pochodzie, lecz wszyscy kroczyli w atmosferze zgody i spokoju. Studentki częstowały napojami chłodzącymi funkcjonariuszy policji, którzy nie dopuszczali samochodów na trasę pochodu, kierując ruch w inne ulice; studenci i policjanci wymieniali przyjazne po­ zdrowienia, serdeczne uściski ręki, itd. Jest dość interesujące, że krajowa sieć telewizyjna całkowicie zignorowała ten pomyślny obrót wypadków. Ponieważ większość z nas zdawała sobie sprawę, że w ciągu ostatniego tygodnia przybyło do miasta wielu wybitnych reporterów z różnych agencji informacyjnych, ten brak zainteresowania wydawał się naprawdę zagadkowy. Szokujące wyjaśnienie 65

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, PROPAGANDA I PRZEKONYWAN IE

podali Philip Mann i Ira Iscoe, stwierdzając: „Ponieważ nie było żadnych aktów gwałtu, zespoły reporterów z agencji informacyjnych opuściły miasto, w związku z czym wydarzeniom tym nie nadano w kraju żadnego rozgłosu. Oto wyjaśnienie, którego implikacje są obecnie zasmucające oczywiste” 6.

Zakażenie przez środki masowego przekazu Siłę oddziaływania mediów najlepiej chyba ilustruje zjawisko znane jako zakażenie emocjonalne (emotional contagion). Na przykład w październiku 1982 r., kiedy w Chicago zmarło siedem osób po zażyciu tabletek od bólu głowy (tylenol), w których była domieszka cyjanku, tragedii tej nadano duży rozgłos w środkach przekazu całego kraju. Istotnie, przez kilka dni trudno było włączyć telewizję, radio czy wziąć do ręki gazetę, żeby nie natknąć się na wiadomości o zatrutym tylenolu. Oczywiście, wydarzenie to było zarówno tragiczne, jak dziwne - a więc stanowiło bardzo dobry materiał dziennikarski. Skutki tego 'rozgłosu były natychmiastowe: doniesiono o podobnych zbrod­ niczych działaniach w miastach całego kraju, polegających na zatruwaniu płynu do płukania ust, kropli do oczu, sprayu do nosa, wody sodowej, a nawet hot dogów. Z kolei i tym trucicielskim przedsięwzięciom, określonym dramatycznie jako „trucicielstwo naśladowcze”, poświęcono wiele uwagi w środkach maso­ wego przekazu. Reakcja społeczeństwa miała wszelkie właściwości spirali eskalacji: wielu ludzi wpadło w panikę, zgłaszając się do lekarzy z rzekomymi oparzeniami i zatruciami, gdy tymczasem ich dolegliwości ograniczały się do zwykłego bólu gardła czy żołądka. Fałszywych alarmów było siedem razy więcej niż przypadków rzeczywistego wprowadzenia szkodliwych substancji do produktów żywnościowych7. Ponieważ do tych wydarzeń doszło tuż przed wigilią Wszystkich Świętych (Hallóween), w wielu miejscowościach zaniepo­ kojone władze zabroniły zwyczajowych poczęstunków, obawiając się, że jacyś osobnicy mogliby naśladować te morderstwa, zatruwając cukierki rozdawane w owym dniu dzieciom. Pierwsze zatrucia w Chicago były prawie na pewno dziełem jednej osoby. Późniejsze wydarzenia zostały spowodowane przez rozgłos, jaki nadano zatruciom w Chicago. Rozpowszechniano jednak pogląd, że ta fala trucicielstwa stanowi „nieuleczalną epidemię”, według słów pewnej agencji prasowej8, i jest sama symptomem „chorego” społeczeństwa, kraju popadającego w „szaleństwo”. Wiele gazet znalazło się w sytuacji prowokującej do ironicznych uwag - najpierw robiły one sensację z wypadków zatrucia, a później z krytycznych komentarzy specjalistów od środków masowego przekazu, którzy wskazywali na katastrofalne następstwa takiego rozgłosu. Kilka lat później, w marcu 1986 r., czworo nastolatków w stanie New 66 Jersey umówiło się, że popełnią samobójstwo, a następnie zrealizowało swój

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKA ZU, PROPAGANDA I PRZEKONYWAN IE

plan. W ciągu tygodnia od tego grupowego samobójstwa, na Środkowym Zachodzie znaleziono dwoje nastolatków, którzy zadali sobie śmierć w podob­ nych okolicznościach. Reportaże w środkach masowego przekazu niewątpliwie wyrażały przede wszystkim zmieszanie i żal, jakie wywołuje samobójstwo nastolatków. Czy jednak jest możliwe, że rozgłos, jaki nadano tym tragediom w środkach masowego przekazu, rzeczywiście zainspirował samobójstwa naśladowcze? Według socjologa Davida Phillipsa odpowiedź brzmi „raczej tak”. Phillips i jego współpracownicy badali wskaźniki samobójstw wśród nastolatków, popełnianych p o nadaniu wiadomości telewizyjnych lub reportaży o samobójstwie. W swoich badaniach śledzili fluktuacje samobójstw nastolatków, porównując wskaźniki tych samobójstw przed rozpowszechnieniem i po rozpowszechnieniu takich informacji. Wzrost liczby samobójstw nastolatków w ciągu tygodnia od nadania tego rodzaju wiadomości był daleko większy, niż można by to wyjaśnić na zasadzie przypadku. Ponadto, im więcej czasu poświęcono samobójstwu w głównych sieciach telewizyjnych, tym większy był późniejszy wzrost liczby zamachów na własne życie wśród nastolatków. Zależności te utrzymały się nawet wtedy, gdy badacze uwzględnili inne możliwe przyczyny. Tak więc najbardziej prawdopodobnym wyjaśnieniem wzrostu liczby samobójstw nastolatków po nadaniu takiemu wydarzeniu rozgłosu w środkach przekazu jest stwierdzenie, że ów rozgłos rzeczywiście wywołuje następujące po nim samobójstwa naśladowcze9. Samobójstwa naśladowcze nie są czymś, co spotyka się tylko wśród nastolatków. W innym badaniu nad skutkami nadawania dużego rozgłosu samobójstwom Phillips analizował śmiertelne wypadki samochodowe l0. Nie­ którzy ludzie, starając się oszczędzić rodzinie urazu związanego z samobójstwem, postanawiają zabić się w katastrofę samochodowej, która wyglądałaby jak wypadek. Samobójstwa te powinny występować w urzędowych rejestrach jako śmiertelne wypadki z udziałem jednego samochodu i tylko jednej osoby. Phillips doszedł do wniosku, że po samobójstwie rozgłoszonym przez środki masowego przekazu powinien wystąpić wyraźny wzrost liczby tego typu wypadków i że ich ofiary powinny być pod pewnym względem podobne do ofiary rozgłoszonego samobójstwa, To właśnie stwierdzono po przeanalizowaniu protokołów patroli drogowych, sporządzonych zarówno przed samobójstwami, którym nadano duży rozgłos, jak i po nich. Nie było różnic w liczbie tych wypadków, w których brał udział więcej niż jeden samochód lub jeden samochód, ale z pasażerami; ponadto ofiary tych wypadków nie były podobne do ofiar samobójstw omawianych obszernie w środkach przekazu. Występował natomiast wzrost liczby wypadków „typu samobójczego”, a wiek ofiar był wysoko skorelowany z wiekiem ofiary tego samobójstwa, któremu nadano rozgłos. I znów najbardziej prawdopodobnym wyjaśnieniem tych wyników jest stwierdzenie, że rozgłos jednego samobójstwa pobudza inne osoby do po­ zbawienia się życia.

67

ŚRODKI MASOWE GO PRZEKAZU, PROPAGANDA I PRZEKON YWANIE

Zatrucie kapsułek tylenolu i samobójstwa naśladowcze były tematami bardzo interesującymi. Nie sugeruję, że media wywołały te wydarzenia ani też, że nie powinny o nich mówić. Kładę tu raczej nacisk na oczywisty fakt, że selektywne wysuwanie pewnych tematów na pierwszy plan sprawia, iż środki masowego przekazu mogą oddziaływać na późniejsze wydarzenia - a nie tylko informować o nich. Jak wspomniałem wcześniej, ta forma wpływu jest przypuszczalnie nie zamierzona; środki masowego przekazu nie starają się propagować prze­ mocy ani stwarzać złudzenia, że większość ludzi jest okrutna. Nie wolno jednak nie doceniać siły oddziaływania elektronicznych mediów. W istocie, niekiedy rola środków masowego przekazu w relacjonowaniu jakiegoś wy­ darzenia staje się czymś bardziej interesującym niż samo to wydarzenie. Weźmy na przykład dramat w Bejrucie w 1985 r., kiedy szyiccy terroryści wzięli jako zakładników około czterdziestu Bogu ducha winnych Amerykanów, pasażerów odrzutowca linii lotniczych TWA. Kamery telewizyjne przez cały dzień przekazywały telewidzom do domów szczegółowy przegląd wszel­ kich aspektów tego dramatu - zarówno ważnych, jak i błahych. Były kon­ ferencje prasowe prowadzone przez terrorystów, konferencje prasowe pro­ wadzone przez zakładników, wyruszające zdjęcia zbolałych rodzin, żądania, kontrpropozycje, wymachiwanie pistoletem, oburzające wypowiedzi, jadłospisy posiłków itd. Ekipy telewizyjne zrobiły wszystko, oprócz towarzyszenia zakład­ nikom w toaletach ! W pewnym momencie wysunięto sugestię, że być może elektroniczne środki przekazu przedłużają całą tę ciężką próbę przez to, iż robią tak wiele bezpłatnej reklamy sprawie szyitów. Cóż zatem uczyniły sieci telewizyjne? Nadały szereg dyskusji panelowych różnych „mędrców” na temat roli środków masowego przekazu w takiej sytuacji. Treścią przekazu stały się same środki przekazu. Przypomniało mi to nie kończący się znak firmowy soli stołowej, popularnej, kiedy byłem dzieckiem - na pudełku był obrazek dziewczynki trzymającej pudełko soli stołowej, na którym był obrazek dziewczynki trzy­ mającej pudełko soli stołowej, na którym był obrazek dziewczynki...

Politycy jako artyści Zostawmy teraz te subtelne formy oddziaływania środków masowego przekazu, i zajmijmy się bardziej świadomą, bezpośrednią próbą przekonania ludzi poprzez rozmyślny dobór materiałów przedstawianych w tych mediach. Wyobraźmy sobie następującą hipotetyczną sytuację: dwóch mężczyzn ubiega się o fotel w Senacie. Jeden z kandydatów może wydać na swą kampanię wyborczą znacznie mniej pieniędzy niż drugi. Aby więc wykorzystać do 68 maksimum możliwość bezpłatnego zaprezentowania się wyborcom, występuje

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, P ROPAGANDA I PRZEKONYWANIE

v/

wielu programach telewizyjnych typu panelowego, takich jak „Spotkanie prasą” czy „W obliczu narodu”. Rozmówcami w tych programach są z zaprawieni w utarczkach słownych dziennikarze, nie zawsze życzliwi w sto­ sunku do kandydata. Często zadają mu trudne pytania - niekiedy nawet wręcz wrogie. Kandydat stwierdza, że przez cały czas jest zepchnięty do defensywy. Czasami kamera ujmuje go pod niekorzystnym kątem: ukazuje go np. drapiącego się po nosie, z półotwartymi ustami, ziewającego lub zdenerwowanego. Jego żona, oglądająca go w domu na ekranie telewizora, jest zdziwiona, widząc, jakie ma worki pod oczami, jaki wydaje się stary i zmęczony. Niekiedy w tych dyskusjach zdarza się, że kandydat ma trudności ze znalezieniem właściwego słowa, a wtedy chrząka i wydaje nieartykułowane dźwięki. Jego przeciwnik, dysponujący dużymi funduszami na kampanię wyborczą, nie potrzebuje występować w programach tego rodzaju. Zamiast tego wydaje mnóstwo pieniędzy na płatne programy, odtwarzane z taśmy magnetowidu. Ponieważ płaci operatorom i reżyserom, kamery ujmują jego fizjonomię jedynie w sposób najbardziej pochlebny. Jego własny, osobisty charakteryzator dokłada wszelkich starań, by usunąć worki pod jego oczyma i sprawić, aby przyszły prezydent wydawał się młody i dynamiczny. Żona, oglądając go na ekranie telewizyjnym, stwierdza, że nigdy nie wyglądał tak dobrze. Rozmówca zadaje mu pytania, które zostały zawczasu przygotowane i przećwiczone, dzięki czemu odpowiedzi są rozsądne, zwięzłe i wyraźne. Jeśli jednak kandydatowi temu zdarzy się zająknąć w jakimś momencie lub popełnić błąd, zatrzymuje się kamery i nakręca tę scenę tyle razy, aż wreszcie zostanie odegrana w sposób idealny. Powyższy hipotetyczny przykład stanowi ścisłe przybliżenie tego, co rzeczywiście wydarzyło się w wyborach prezydenckich w 1968 r. W swej niezwykłej książce, odsłaniającej kulisy kampanii wyborczej Richarda Nixona, dziennikarz Joe McGinniss opisuje, jak zręcznie doradcy Nixona kształtowali jego obraz, ukazywany na ekranie narodowi amerykańskiemu. Przedstawiając te wydarzenia, McGinniss wskazuje, że telewizja może być potężnym środkiem zwodzenia wyborców, tak by głosowali na obraz kandydata, nie zaś na samego kandydata. Jeden z członków sztabu Nixona ujął to w następujący sposób: „To jest początek całej nowej koncepcji (...) Odtąd już zawsze będą oni wybierani w ten sposób. Następni będą musieli być artystami” Okazało się, że istotnie była to trafna przepowiednia - w 1980 r. urząd prezydenta objął doświadczony aktor filmowy i telewizyjny Ronald Reagan a dzisiejsi kandydaci zabiegający o różne stanowiska (od prezydenta do rakarza) poświęcają wiele czasu i energii na pozyskiwanie wpłat na kampanię wyborczą, aby móc pokryć szybko rosnące koszty płatnych programów telewizyjnych. W 1996 r. łączny koszt kampanii wyborczych do Kongresu Stanów Zjednoczonych przekroczył miliard dolarów l2,

69

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, PROPAGANDA I PRZEKONYWANIE

Skuteczność oddziaływania środków masowego przekazu Rozważane przed chwilą obszerne zagadnienie można sformułować następująco: W jakim stopniu oczywiste próby reklamowania i zachwalania różnych produktów (pasty do zębów, aspiryny, kandydatów na stanowisko prezydenta) przy użyciu środków masowego przekazu wzbudzają zaufanie i są skuteczne? Powierzchowne dane zdawałyby się wskazywać, że skuteczność ta jest bardzo duża: z jakich innych powodów spółki i towarzystwa wydawałyby setki milionów dolarów rocznie na wychwalanie swych produktów? Wszyscy widzieliśmy reklamy telewizyjne, w których najbardziej tandetne zabawki prezentuje się tak zręcznie, że dzieci nie mogą oprzeć się pokusie. Podobnie, dziecko oglądające w sobotni poranek filmy rysunkowe jest zalewane istnym potopem krótkich reklam płatków, chrupek i słodyczy. Chodzi o to, żeby dzieci domagały się od rodziców, aby ci kupowali im produkt)' widziane w telewizji; wydaje się, że reklamy te na razie spełniają swe zadanie. Zgodnie z wypowie­ dziami matek w jednym z badań ankietowych l3, ponad 90% dzieci w wieku przedszkolnym prosi o zabawki lub produkty żywnościowe, których reklamy oglądały w telewizji. Ponadto prawie dwie trzecie matek podało, że słyszały, jak ich dzieci śpiewały reklamowe piosenki, których nauczyły się z telewizji, przeważnie już w wieku trzech lat, jednakże po pewnym czasie większość dzieci zaczyna się orientować, w czym rzecz; stwierdziłem na przykład, że u moich własnych dzieci po kilku rozczarowaniach rozwinął się zdrowy sceptycyzm (niestety, nawet nieco cynizmu) co do prawdziwości programów reklamowych. Istotnie, w pewnych badaniach ankietowych 14 stwierdzono, że tylko 12% szóstoklasistów wierzy, iż telewizyjne programy reklamowe są zgodne z prawdą zawsze lub w większości przypadków; w dziesiątej klasie już tylko 4% sądzi, że są one prawdziwe choćby w większości przypadków. Sceptycyzm tego rodzaju jest powszechny także u dorosłych. Badanie opinii publicznej wykazało, że przytłaczająca większość wyraża przekonanie, iż w telewizyjnych programach reklamowych przytacza się argumenty niezgodne z prawdą. Wyniki wspomnianych badań świadczą również o tym, że im bardziej wykształcona jest dana osoba, tym bardziej jest ona sceptyczna; ponadto, ludzie nastawieni sceptycznie sądzą, że ich sceptycyzm czyni ich odpornymi na przekonywanie. Mogłoby to nas skłonić do wyciągnięcia wniosku, że wystarczy wiedzieć, iż nadawca jest stronniczy, aby uchroniło to nas od poddania się wpływowi komunikatu. Jednakże wniosek taki zapewne nie jest prawdziwy. To, że ktoś uważa siebie za odpornego na perswazję, nie oznacza, iż jest on rzeczywiście na nią odporny. W przypadku wielu artykułów konsumpcyjnych ludzie są skłonni kupować produkt określonej 70 marki tylko dlatego, że jest on mocno reklamowany.

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, PROPAGANDA 1 PRZE KONYWANIE

Weźmy na przykład środki przeciw bólowi głowy. Psycholog społeczny Daryl Bem 15 podaje interesującą analizę, która wykazuje, że ulegamy wpływowi telewizyjnych programów reklamowych, chociaż zdajemy sobie sprawę z ich tendencyjności. Według Bema, pewną dobrze znaną markę aspiryny (będziemy ją nazywać „marką A”) reklamuje się jako stuprocentową, czystą aspirynę; w ogłoszeniach podkreśla się, że rządowe badania kontrolne wykazały, iż żaden inny środek przeciwbólowy nie jest ani silniejszy, ani bardziej skuteczny od aspiryny marki A. Producent zapomniał jednak dodać, że w rzeczywistości badania te wykazały jedynie, iż żadna marka aspiryny nie działa ani słabiej, ani mniej skutecznie niż inne. Innymi słowy, wszystkie poddane badaniom marki były sobie równe - różniły się tylko ceną. Za przywilej łykania marki A kupujący muszą zapłacić w przybliżeniu trzy razy więcej niż za aspirynę równie skuteczną, lecz nie reklamowanej marki. Reklama innego wyrobu głosi, że zawiera on składniki „zalecane przez lekarzy”. Czytając etykietkę odkrywamy, że tym „magicznym” składnikiem jest stara, dobra, tania aspiryna. Kilka towarzystw farmaceutycznych wprowadziło także na rynek „ekstra silne” środki przeciw „bólowi artretycznemu”. Zapłacisz ekstra cenę za te środki, czy jednak są one tego warte? W rzeczywistości ich szczególna siła wynika z większej ilości aspiryny (lub paracetamołu, środka zastępującego aspirynę) z dodatkiem kofeiny. Zażycie dodatkowej aspiryny byłoby mniej kosztowne, lecz jakże wspaniale brzmi to w reklamie: nie jeden składnik, lecz cały zestaw wypróbowanych w medycynie składników w ekstra silnej „formule”. Takie krzykliwe próby masowej perswazji wydają się żałośnie przejrzyste. Jednakże kasy rejestrują wzrost obrotów, a olbrzymia liczba klientów zdaje się odkładać na bok swój sceptycyzm, chociaż wie, że rozpowszechniane informacje wyraźnie mają na celu zwiększenie zbytu danego produktu. Oczywiście, może istnieć zasadnicza różnica między podatnością danej osoby na wpływ programów reklamujących aspirynę i programów reklamujących kandydatów na stanowisko prezydenta. Możliwe, że gdy mamy do czynienia z produktami, które są identyczne lub bardzo podobne, sama znajomość marki produktu ma duże znaczenie, Robert Ząjonc 16 wykazał, że gdy wszystkie inne czynniki pozostają bez zmiany, to im bardziej coś jest znajome, tym bardziej atrakcyjne. Przypuśćmy, że wchodzę do drogerii, aby kupić jakiś proszek do prania. Idę do działu detergentów i tam oszałamia mnie ogromna rozmaitość różnych nazw. Ponie waż nie ma d la mnie większego znaczenia, który z t ych proszków k upię, mogę po prostu sięgnąć po najbardziej mi znajomy - a prawdopodobnie jest on znajomy dlatego, że nazwę tę słyszałem i widziałem wielokrotnie w telewizyj­ nych programach reklamowych. Jeśli tak się sprawa przedstawia, to nagły wzrost ilości pokazywanych w telewizji reklam jakiegoś produktu powinien spowodować dużą zmianę w znajomości te go produktu i, być może, także w jego sprzed aży.

71

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, PROPAGAND A I PRZEKONYWANIE

Spójrzmy na dane. Kilka lat temu Northwest Mutual Life Insurance j Company (Północno-Zachodnie Towarzystwo Wzajemnych Ubezpieczeń ną i Życie) przeprowadziło w całych Stanach Zjednoczonych badania ankietowe j w celu ustalenia, w jakiej mierze jego nazwa jest znana społeczeństwu. Okazało się, że zajmuje ono trzydzieste czwarte miejsce wśród towarzystw ubez­ pieczeniowych. Po upływie dwóch tygodni towarzystwo powtórzyło te badania. Tym razem zajęło trzecie miejsce pod względem znajomości jego nazwy. Co ! spowodowało ten zadziwiający przeskok od zapomnienia do rozgłosu? Dwa j tygodnie i milion dolarów wydany na reklamy w telewizji. Oczywiście, znajomość jakiejś firmy nie musi oznaczać większej sprzedaży jej produktów, często jednak są one ze sobą związane. Tak więc piwo korzenne A & W zwięk­ szyło swój udział w rynku z 15% do 50% po sześciu miesiącach telewizyjnej j kampanii reklamowej. Czy jednak głosowanie na kandydata na stanowisko prezydenta jest decyzją tego samego rodzaju, co wybranie napoju orzeźwiającego łub płatków śniadaniowych? Odpowiedź brzmi: „raczej tak”. W łatach siedemdziesiątych XX w. Joseph Grush i jego współpracownicy 17 stwierdzili, że ci kandydaci do Kongresu, którzy wydali najwięcej pieniędzy, otrzymali na ogół najwięcej głosów. Stosunkowo niedawno Michael Pfau i jego współpracownicy 18 wykazali, że krótkie telewizyjne filmy reklamujące kandydatów są zdecydowanie najskuteczniejszym sposobem wpływania na to, jak ludzie będą głosować. Ponadto filmy takie są szczególnie skuteczne wtedy, gdy kampania koncentruje się na jakiejś ważnej kwestii, która wzbudza silne emocje u wyborców. Dla zilust­ rowania tego twierdzenia, rozpatrzmy przebieg walki o fotel prezydencki w 1988 r. między Georgem Bushem i Michaelem Dukakisem, poprzednio gubernatorem stanu Massachusetts. W lecie 1988 r. Bush został daleko w tyle za Dukakisem w wyścigu do prezydentury. Wielu obserwatorów było przeko­ nanych, że przewaga Dukakisa jest nie do odrobienia. Jednakże w ciągu zaledwie paru miesięcy cała ta przewaga znikła i w dniu wyborów Bush zwyciężył z łatwością. Wielu analityków wydarzeń politycznych główną rolę w tej nagłej zmianie sytuacji przypisuje Williemu Hortonowi. „Time Magazine” posunął się aż do określenia Williego Hortona jako „najbardziej wartościowego zawodnika (zespołu) George’a Busha” l9. Ale kim był Willie Horton? Nie był jednym z doradców Busha ani też nie udzielił poważnego finansowego wsparcia jego kampanii. W rzeczywistości obaj ci ludzie nigdy się nie spotkali. Jak może niektórzy pamiętają, Willie Horton był więźniem, którego przed upływem terminu wyroku zwolniono z więzienia w Massachusetts w ramach programu urlopowania. W czasie urlopu Horton uciekł do Maryland, gdzie zgwałcił kobietę, po zranieniu i związaniu towarzyszącego jej mężczyzny. Michael Dukakis był gubernatorem Mas­ sachusetts, kiedy Hortonowi udzielono urlopu. Głosząc, że Dukakis jest zbw 72 łagodny wobec przestępców, Bush zamieścił w telewizji i prasie szereg

i j i i i

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, PROPAGANDA 1 PRZEKONYWANIE

ogłoszeń, w których obok zdjęcia patrzącego spode łba Williego Hortona przedstawiono kryminalistów wchodzących do więzienia i wychodzących z niego przez drzwi obrotowe. Ogłoszenia te poruszyły czulą strunę w wielu Ameryka­ nach, którzy mają uzasadnione obawy przed zbrodniami dokonywanymi na ulicach miast i którzy mocno podejrzewają, że system sprawiedliwości faworyzuje przestępców kosztem ofiar. Ponadto fakt, że Willie Horton jest Murzynem, a jego ofiary białymi, nie uszedł uwadze większości telewidzów20. W jaki sposób przeciwdziałał tej kampanii Dukakis? Przytaczając mnóstwo faktów i cyfr, wskazał, że Massachusetts był tylko jednym z wielu stanów, w których realizowano programy urlopowania więźniów, i że nawet administracja federalna (której członkiem był Bush) urlopowała osoby odbywające karę w zarządzanych przez nią więzieniach. Ponadto zwrócił uwagę na fakt, że programy urlopowania były na ogół bardzo skuteczne. Na przykład w 1987 r. 53 000 więźniów otrzymało ponad 200 000 urlopów i tylko mały ich procent popadł w tarapaty21. Dukakis wyjaśnił także, że urlopy przyznaje się z reguły tym więźniom, których czas odbywania kary zbliża się do końca, a urlopy mają ułatwić im adaptację do życia poza murami więzienia. Zapewniał, że cała ta sprawa jest sztucznie rozdmuchana - że George Bush, gdyby został wybrany, nie miałby zamiaru zmieniać systemu udzielania urlopów. Czy już cię to znudziło? Podobna była reakcja wyborców. Gdyby Michael Dukakis mial w swoim sztabie psychologa społecznego, otrzymałby od niego lepszą radę; jak wskazaliśmy22 z Anthonym Pratkanisem, kiedy ludzie są przestraszeni i rozgniewani, wówczas same fakty i liczby nie są zbyt przekony­ wające. Fakty i liczby mogą skutecznie oddziaływać, jeśli dotyczą rozwiązań tych problemów, którymi wyborcy są głęboko zainteresowani. W wyborach prezydenckich w 1992 r. i 1996 r. kandydat Bill Clinton (najwyraźniej wyciągnąwszy wnioski z kampanii Dukakisa) cały czas skupiał uwagę Amery­ kanów na jednym nadrzędnym zagadnieniu - stanie gospodarki - nie pozwalając, by skierowały go w ślepą uliczkę kwestie natury emocjonalnej, co do których nie było rzeczywistych różnic między poszczególnymi kandydatami23.

Kształcenie czy propaganda Ceł programów reklamujących aspirynę jest wyraźny: sprzedać coś po wysokiej cenie dzięki rozmyślnemu wprowadzeniu w błąd publiczności. Można to uznać za propagandę. „Sprzedawanie” kandydata na prezydenta jest jednak sprawą znacznie bardziej skomplikowaną. Można by uznać, że środki zastosowane przez sztab Nixona, aby przedstawić go w korzystnym świetle, stanowią pewną formę kształcenia - że zmierzają do lepszego poinformowania społeczeństwa o planach i zaletach kandydata, pozwalając mu przedstawić swoje poglądy w sposób maksymalnie jasny, sprawny i wyraźnie sformułowany. Jaka jest 73

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, PROPAGANDA I PRZEKONYWANIE

różnica między propagandą a kształceniem? Mój słownik (The American Heritage Dictionary of the English Language, 1969) definiuje „propagandę” jako „systematyczne rozpowszechnianie danej doktryny (...)”, a „kształcenie” jako „akt lub proces przekazywania wiedzy łub umiejętności”. I znowu wszyscy moglibyśmy się zgodzić, że reklamy aspiryny są propagandą, mającą na celu zwiększenie sprzedaży produktu określonej marki. Co jednak powiedzieć 0 amerykańskiej telewizji, która przez ostatnich 50 lat przedstawiała kobiety, ludzi starych i członków mniejszości w rolach stereotypowych? Lub o ogromnej większości amerykańskich podręczników historii dla szkól średnich, które w sposób bardziej subtelny przez ubiegłych 50 lat niemal ignorowały wkład Murzynów i innych mniejszości w rozwój Stanów Zjednoczonych? Czy jest to jedynie przekazywanie wiedzy? Problem odróżnienia kształcenia od propagandy może być jeszcze bardziej subtelny. Przypatrzmy się arytmetyce, takiej, jakiej się uczy w szkołach j publicznych. Cóż mogłoby być lepszym przykładem kształcenia? Innymi słowy, co mogłoby być od niej czystsze, bardziej obiektywne, ograniczone do faktów, nie skażone doktryną? Bądźmy ostrożni. Czy pamiętasz przykłady, jakie w szkole podstawowej znajdowałeś w podręcznikach matematyki? Większość zadań dotyczyła kupowania, sprzedawania, pracy za wynagrodzenie, obliczania dochodów i procentów. Jak wskazują Zimbardo, Ebbesen i Masłach24, przykłady te nie są tylko odzwierciedleniem ustroju kapitalistycznego, w którym odby wa się kształcenie: w systematyczny sposób afirmują one i sankcjonują ten ustrój 1 przez implikację sugerują, że jest on czymś naturalnym i normalnym. W zadaniu mającym ilustrować mnożenie i obliczanie procentów występuje Mr. Jones, który pożycza w banku 15 000 dolarów na 12% w celu zakupienia nowego samochodu. Czy przykładem takim posłużono by się w społeczeńsi w ic wyznającym - jak pierwsi chrześcijanie - pogląd, że pobieranie odsetek :>>; grzechem? Czy posłużono by się tym przykładem w społeczeństwie, w którym panowałoby przekonanie, że ludzie nie powinni dążyć do posiadania dóbr, na które nie mogą sobie pozwolić? Nie twierdzę, że podawanie przykładów Icl'1rodzaju w podręcznikach arytmetyki jest czymś niewłaściwym czy złym; wskazuję tylko, że są one pewną formą propagandy i że powinniśmy zdawik sobie z tego sprawę. W rzeczywistości o tym, czy dana osoba będzie uważać pewien wykład , a formę kształcenia czy propagandy, decydują w dużej mierze uznawane przez osobę wartości. Zastanówmy się przez chwilę nad filmem o narkomanii, k:oi_\ moje dzieci oglądały obowiązkowo w swojej szkole średniej. W pewnym miejscu tego filmu nadmieniono, iż wielu nałogowych narkomanów zaczynało od próbowania marihuany. Jestem pewien, że większość pracowników oświaty uznałaby podanie tej informacji o faktach za przypadek „przekazywania wiedzy” i że większość osób zażywających marihuanę prawdopodobnie uznał.;i 74 to za „systematyczne rozpowszechnianie doktryny”, tj. twierdzenia, iż marihuana

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, PROPAGANDA 1 P RZE KONYWAN IE

prowadzi do nałogowego zażywania narkotyków. Podobnie na wychowanie seksualne w szkole czytelnik mógłby spojrzeć oczyma członka stowarzyszenia purytańskiego lub wydawcy znanego magazynu „Playboy”. Nie znaczy to, że wszystkie przekazy są drastycznie tendencyjne i stronnicze. Chodzi raczej o to, że gdy mamy do czynienia z jakimś zagadnieniem budzącym silne emocje, co do którego opinie ludzi różnią się znacznie, to prawdopodobnie nie jest możliwe opracowanie takiego jego przekazu, który obie strony zgodziłyby się uznać za sprawiedliwy i bezstronny. Postrzeganie przekazu przez odbiorcę omówimy dokładniej w następnym rozdziale. Na razie ważne jest, by zdawać sobie sprawę, że perswazja - czy nazwiemy ją kształceniem, czy propagandą - jest zjawiskiem realnym. Ignorowanie go nie zaprowadziłoby nas daleko. Powinniśmy zatem postarać się zrozumieć to zjawisko, analizując literaturę dotyczącą eksperymentów nad przekonywaniem.

Dwa główne sposoby przekonywania Kiedy mamy do czynienia z argumentem, który ma nas przekonać, czy zastanawiamy się nad nim głęboko, czy też akceptujemy go niewiele myśląc? Pytanie to ma podstawowe znaczenie dla zrozumienia przez nas procesu przekonywania. Według teorii Richarda Petty'ego i Johna Cacioppo25 jesteśmy skłonni zastanawiać się głęboko, jeśli dana kwestia nas dotyczy i jest dla nas ważna. W takich okolicznościach zwykle poddajemy argument dokładnemu badaniu. Czasami jednak, nawet jeśli kwestia jest ważna, możemy być roztargnieni lub zajęci, albo też przekaz jest prezentowany tak zręcznie, że nie rozpatrzymy go dokładnie. Petty i Cacioppo nazwali swoją teorię modelem prawdopodobieństwa opracowania (elaboration Ukelihood model), ponieważ dotyczy ona okoliczności, w jakich jest prawdopodobne, że ludzie przemyślą czyli opracują (elaborat e) otrzymany podstawowy przekaz. Teoria Petty i Cacioppo głosi, że są dwa główne sposoby (drogi) przekonywania: droga ośrodkowa (central route) i droga obwodowa (peripheral route). Droga ośrodkowa polega na solidnych argumentach, opartych na istotnych faktach i liczbach, które skłaniają łudzi do myślenia o danym zagadnieniu. Droga obwodowa, zamiast próbować uruchomić u danej osoby myślenie, polega na dostarczaniu sygnałów, które pobudzają do akceptacji argumentu bez większego namysłu. Gdyby na przykład w prezydenc­ kiej debacie wyborczej kandydat przedstawił poważne omówienie stanu gospodarki wraz ze starannie skonstruowanym planem redukcji bezrobocia, byłoby to posłużenie się drogą ośrodkową, gdyż niezależnie od tego, czy Judzie zgadzają się z tym planem czy nie, skłoniłoby to ich do myślenia o nim. Z drugiej strony, ogłoszenia z Wiłliem Hortonem (wspomniane wyżej) byłyby użyciem drogi obwodowej. Powinno być oczywiste, że nie mówimy tutaj 75

ŚROD KI MASOWEGO PRZE KAZU, PROPAGANDA 1 PRZEKON YWAN IE

o ważności tych kwestii, tzn. z pewnością nie sugerujemy, że przestępczość nie jest sprawą ważną. Chcemy tylko podkreślić, że sposób przedstawienia danej kwestii może albo pobudzać do myślenia, albo skłaniać do natychmiastowego wyrażenia zgody - zależnie od „drogi” (route), jaką posługuje się nadawca. Dobrym sposobem zrozumienia, na czym polega różnica między drogą ośrodkową i drogą obwodową, jest porównanie zamieszczanych w prasie reklam komputerów z reklamami napojów chłodzących lub papierosów. Reklamy komputerów przeważnie opisują funkcje, jakie może realizować dany komputer, łatwość obsługi, a także informują o cenach. Rzadko są popierane wypowiedziami gwiazd rocka czy innych idoli kultury masowej. Wybrano tu drogę ośrodkową, Prawdopodobnie producenci są przekonani, że ludzie, którzy zamierzają kupić komputer, będą bardziej zadowoleni z drogi ośrodkowej - że chcą oni przeanalizować i przemyśleć przekaz. Z drugiej strony, reklamy napojów orzeźwiających są w dużej mierze oparte na aprobacie popularnych osób - takich jak Madonna, Michael Jordan i Ray Charles („Masz to, co trzeba, mała!”); reklamy papierosów starają się skojarzyć daną markę ze wspaniałymi widokami, z wiosną lub z „męskością” - jak w reklamie z „Malboro man”. Obydwa te rodzaje reklam obrały drogę obwodową. Rozpatrzmy tę kwestię trochę bardziej szczegółowo. Jakie są podstawowe czynniki, które mogą zwiększać skuteczność przekazu? W zasadzie są trzy ważne kategorie zmiennych: 1) źródło przekazu (kto to mówi), 2) charakter przekazu (jak to mówi) i 3) cechy audytorium (do kogo to mówi). Ujmując rzecz prościej: kto mówi co i do kogo? Każdą z tych kategorii rozpatrzym> osobno.

Źródło przekazu Wiarygodność. Wyobraź sobie następującą scenę: dzwoni ktoś do twoich drzwi, a gdy je otwierasz, widzisz mężczyznę w średnim wieku ubranego w sportową marynarkę w dość „krzykliwą” kratę. Krawat ma rozluźniony, kołnierzyk wytarty, spodnie domagają się żelazka; człowiek ten jest źle ogolony, a gd\ rozmawia z tobą, oczy mu uciekają gdzieś w bok lub patrzą ponad twoją głową. Trzyma on w ręku puszkę na datki i próbuje cię przekonać, abyś ofiarował kilka dolarów na organizację charytatywną, o której nigdy nie słyszałeś. Chociaż jego przemówienie brzmi dość rozsądnie, jakie są szanse, że uda mu się wydobyć od ciebie pieniądze? Cofnijmy wskazówki zegara o kilka minut: dźwięczy dzwonek u drzwi, otwierasz je, widzisz mężczyznę w średnim wieku, ubranego w tradycyj­ ny garnitur, dobrze skrojony i odprasowany. Patrząc ci prosto w oczy, przedstawia się jako wiceprezes miejscowego oddziału Banku Narodowego i pyta, czy nie zechciałbyś ofiarować kilku dolarów na organizację charytatywną (o której 76 nigdy nie słyszałeś), używając dokładnie tych samych słów, co facet w „krzyk-

ŚRODKI MASOWEGO P RZEKAZU, PROPAGANDA I PRZEKONYWANIE

liwej” marynarce w kratę. Czy teraz byłbyś bardziej skłonny ofiarować nieco pieniędzy? Zjawisko to wywarło na mnie duże wrażenie parę lat temu, gdy w jednym programów dyskusyjnych nadawanych przez telewizję późnym wieczorem z oglądałem poetę Allena Ginsberga, Ginsberg należał do najpopularniejszych poetów tzw. generacji beatowej; jego poemat Howl („Wycie”) w latach pięćdziesiątych szokował i drażnił literacki establishment. Ginsberg czynił to ponownie we wspomnianym programie: skończywszy przechwalać się swym homoseksualizmem, mówił o konflikcie pokoleń. Kamera pokazywała Ginsberga w zbliżeniu: był gruby, brodaty, wzrok miał trochę błędny (pod wpływem alkoholu lub narkotyku?); długie włosy wyrastały nierównymi kępkami po obu bokach łysej poza tym czaszki. Miał na sobie farbowaną koszulkę z krótkimi rękawami i dziurą oraz parę sznurów paciorków. Chociaż mówił z przejęciem a także, moim zdaniem, bardzo sensownie - o problemach młodzieży, publiczność w studio śmiała się; wydawało się, że ludzie ci traktują go jak klowna. Przyszło mi na myśl, że według wszelkiego prawdopodobieństwa ogromna większość telewidzów, leżących już o tej porze w łóżku i oglądających poetę gdzieś nad swoimi stopami, nie może traktować go poważnie - bez względu na to, jak rozsądne są przekazywane przez niego idee i z jakim przejęciem je wygłasza. Jest niemal pewne, że wygląd poety i jego reputacja przesądziły o reakcji audytorium. Naukowiec we mnie zapragnął, by na miejsce poety o błędnych oczach postawiono bankiera o konserwatywnym wyglądzie, w dobrze odprasowanym garniturze i by kazano mu (tj. bankierowi) poruszać ustami, podczas gdy Ginsberg mówiłby to samo poza zasięgiem obiektywu kamery. Przypuszczam, że w takich okolicznościach iclee przekazywane przez Ginsberga zostałyby dobrze przyjęte. Nie trzeba jednak aranżować takiej sytuacji. Podobne eksperymenty zostały już przeprowadzone. Ciekawe, że już w starożytności formułowano przypusz­ czenia dotyczące wpływu prestiżu na skuteczność perswazji. Ponad 300 lat przed naszą erą Arystoteles, autor pierwszych prac z zakresu psychologii społecznej, pisał: „Jesteśmy [...] na ogół skłonni łatwiej i szybciej uwierzyć we wszystkim ludziom uczciwym, a zwłaszcza w sprawach niejasnych i spornych [...]. Nieprawdą jest przy tym - co twierdzą autorzy podręczników wymowy - że szlachetność mówiącego nie ma żadnego wpływu na siłę przekonywania. Wprost przeciwnie - można powiedzieć - charakter mówcy daje największą wiarygodność (jego argumentom)”26.

Musiało upłynąć ok. 2300 lat, zanim to spostrzeżenie Arystotelesa poddano ścisłej weryfikacji naukowej. Przeprowadzili ją Carl Hovłand i Walter Weiss 27. Zastosowana przez nich procedura była bardzo prosta. Przedstawiali wielu ludziom komunikat zawierający argumentację na rzecz pewnego poglądu, np. że wybudowanie łodzi podwodnej o napędzie atomowym jest przedsięwzięciem 77

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, PROPAGAND A 1 PRZEKON YWANIE

możliwym do urzeczywistnienia (eksperyment ten przeprowadzono w 1951 r„ gdy można było dopiero marzyć o zaprzęgnięciu energii atomowej do takich celów). Część ludzi poinformowano, że argumentacja ta pochodzi od osoby wysoce wiarygodnej; w przypadku innych badanych tę samą argumentację przypisano źródłu uważanemu przez Amerykanów za mało wiarygodne. Mianowicie twierdzenie, że łodzie podwodne o napędzie atomowym można będzie zbudować w bliskiej przyszłości, przypisano bądź Robertowi Oppenheimerowi, powszechnie znanemu i cieszącemu się dużym szacunkiem fizykowi atomowemu, bądź też oficjalnemu organowi Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, dziennikowi „Prawda”, który nie słynął bynajmniej z obiektywnoś­ ci i rzetelności. Okazało się, że duży procent osób, które sądziły, że komunikat pochodzi od Roberta Oppenheimera, zmienił opinię - nabrały one silniejszego niż uprzednio przekonania o możliwości skonstruowania atomowych łodzi podwod­ nych. Bardzo niewiele osób, które przeczytały identyczny komunikat przypisany „Prawdzie”, zmieniło swe opinie w kierunku zgodnym z treścią komunikatu. To samo zjawisko zostało wielokrotnie potwierdzone przez kilku badaczy, którzy stosowali szeroki zakres tematów i przypisywali komunikaty najrozmait­ szym nadawcom. Starannie kontrolowane eksperymenty wykazały, że sędzia sądu dla nieletnich ma większy wpływ niż inni ludzie na opinię dotyczącą przestępczości nieletnich, że słynny poeta i krytyk silniej może wpływać na opinię co do wartości jakiegoś wiersza, że czasopismo lekarskie skuteczniej może oddziaływać na opinię w sprawie, czy anty histaminy powinny być sprzedawane bez recepty. Jaką wspólną cechę, której nie posiada „Prawda”, wykazują Robert Oppenheimer, sędzia, poeta i czasopismo lekarskie? Inaczej mówiąc, na czyni polega różnica, która powoduje, że nadawcy ci różnią się pod względem skuteczności oddziaływania na opinie? Arystoteles stwierdził, że wierzymy „uczciwym” ludziom, rozumiejąc przez to ludzi o wysokim poziomie moralnym. Hovłand i Weiss używają w odniesieniu do wymienionych osób terminu „wiarygodni”, który eliminuje moralne konotacje zawarte w definicji Arystotelesa. Oppenheimer, sędzia sądu dla nieletnich i ów poeta - wszyscy oni są wiarygodni, co nie oznacza, że muszą być „dobrzy”, lecz że znają się na rzeczy i są godni zaufania. Wydaje się rozsądne, że pozwalamy wywrzeć na siebie wpływ komuś, kto jest godny zaufania i wie, co mówi, Ludzie uważają za rozsądne poddawanie się wpływowi Roberta Oppenheimera, gdy wygłasza on opinię dotyczącą energii atomowej, czy też wpływowi kogoś takiego, jak T. S. Eliot, gdy mówi o poezji. Są to eksperci i ludzie godni zaufania. Jednakże ten sam nadawca informacji nie ma jednakowego wpływu na wszystkich ludzi. Tego samego nadawcę niektóre osoby mogą uważać za odznaczającego się wysoką wiarygodnością, inni zaś - za mało wiarygodnego. Ponadto, pewne „drugorzędne” cechy nadawcy mogą mieć duże znaczenie dla niektórych osób odbierających informacje; takie cechy mogą sprawić, że oddziaływanie okreś78 lonego nadawcy będzie bardzo skuteczne lub bardzo nieskuteczne.

I

j j I j

|

i i

|

ŚRODKI MAS OWEGO PRZ EKAZU, PROPAGANDA I PRZEKONYWANI E

Zjawisko to wystąpiło bardzo wyraźnie w eksperymencie, który prze­ prowadziłem we współpracy z Burtonem Goldenem28. W eksperymencie tym wygłaszano uczniom klasy VI przemówienie wychwalające użyteczność i donios­ łe znaczenie arytmetyki. Nadawcę (tj. prelegenta) przedstawiano uczniom bądź jako inżyniera, laureata nagród w dziedzinie techniki, reprezentującego pewien cieszący się prestiżem uniwersytet, bądź jako człowieka zarabiającego na życie zmywaniem naczyń. Jak można było oczekiwać, inżynier znacznie skuteczniej niż pomywacz wpływał na opinie dzieci dotyczące arytmetyki. Wprowadziliśmy jednak dodatkową zmienną, a mianowicie rasę nadawcy: w niektórych próbach był nim człowiek biały, w innych - Murzyn, Kilka tygodni przed eksperymentem dzieci (wszystkie należące do rasy białej) wypełniały kwestionariusz, który miał na celu określenie stopnia ich uprzedzenia wobec Murzynów. Wyniki były zastanawiające: na te dzieci, które były najbardziej uprzedzone do Murzynów, inżynier-Murzyn miał słabszy wpływ niż inżynier-biały, mimo że obaj wygłaszali to samo przemówienie, Natomiast w przypadku dzieci najmniej uprze dzonych do Murzynów wpływ inżyniera-Murzyna był silniejszy niż wpływ inżyniera-białego. Wydaje się niedorzeczne, żeby taka powierzchowna cecha jak kolor skóry wpływała na wiarygodnoś ć danego człowieka w oczach jego odbiorców. Można by dowodzić, że w całkowicie racjonalnym świecie wybitny inżyni er powinien móc wpływać na opinie szóstokłasistów co do znaczenia arytmetyki bez względu na kolor swej skóry, lecz najwidoczniej świat ten nie jest całkowi cie racjonalny: zależni e o d postawy słuch acza wobec Murzynów, czarny nadawca wywierał na niego większy bądź mniejszy wpływ niż identyczny, ale biały nadawca. Zachowanie tego rodzaju nie jest zbyt przystosowawcze. Gdyby twoja przyszłość zależała od tego, w jakim stopniu pozwolisz informacji o arytmetyce wpłynąć na twoją własną opinię, to wydaje się, iż najrozsądniej byłoby brać pod uwagę znajomość rzeczy i rzetelność nadawcy. O ile inne czynniki (takie jak barwa skóry) zmniejszają lub zwiększają twoją podatność na perswazję w sprawie nie związanej z tymi czynnikami, o tyle zachowujesz się w sposób nieprzystosowawczy. Jednakże specjaliści od reklamy wiążą swe nadzieje z takim nieprzystosowawczym zachowaniem i często liczą na to, że nieistotne czynniki zwiększą wiarygodność nadawcy. Na przykład aktorzy, którzy grali role lekarzy w spektaklach telewizyjnych, występują dość regularnie w programach komer­ cyjnych reklamujących aspirynę i leki przeciw przeziębieniu. Również Karl Malden przez jakieś 20 lat występował w wielu filmach reklamowych, w których Amerykanie podróżujący po obcym kraju albo gubią wszystkie swoje pieniądze, albo zostają z nich o kradzeni. Turyści ci są przerażeni, zrozpaczeni, upokorzeni, ogarnięci paniką. Przy końcu każdego z tych filmów pojawia się Karl Malden, który autorytatywnym głosem ostrzega nas, żebyśmy w czasie podróży nie nosili pieniędzy przy sobie, i zaleca „czeki podróżne American Express - nie 79

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, PROPAGANDA I PRZEKONYWANIE

wyjeżdżaj z kraju bez nich”. Jakie są kwalifikacje Karla Maldena jako eksperta | od spraw finansowych w czasie urlopu? Żadne, lecz jest on postrzegany jako swego rodzaju ekspert od przestępstw. Przez kilka sezonów telewizyjnych Malden występował w roli porucznika Mike’a Stone’a w popularnym serialu detektywistycznym „Ulice San Francisco”. Chociaż pan Young, pan Roberts i pan Malden prawdopodobnie wiedzą o zdrowiu, przestępczości, czekach podróżnych czy nawet o aspirynie nie więcej niż przeciętny telewidz, to jednak niemal na pewno uzyskują oni wiarygodność i zaufanie, gdy są utożsamiam z pewnymi rolami. W programach reklamowych w telewizji nie tylko kładzie się nacisk na różne powierzchowne cechy nadawcy, lecz często jedyne jego cechy, jakie widz może dostrzec, są całkowicie drugorzędne i nie mają żadnego związku z przekazem. Kto jest ekspertem, jeśli chodzi o żyletki lub krem do golenia? No cóż, zapewne fryzjer; może dermatolog lub chemik. A kto mówi nam, jakich żyletek czy jakiego mydła powinniśmy używać? Najczęściej jest to jakiś zawodowy piłkarz. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych do osób najczęściej pojawiających się na ekranie w reklamach produktów żywnościowych należał były mistrz olimpijski w dziesięcioboju Bob Richards, który prawdopodo­ bnie znacznie skuteczniej reklamował płatki owsiane, niżby to czynił jakiś uczony profesor, nawet gdyby profesor ten był uznawany za dużo lepszego specjalistę w dziedzinie żywienia. W łatach siedemdziesiątych Richardsa zastąpił inny złoty medalista w dziesięcioboju, Bruce Jenner. Jak skuteczne jest oddziaływanie takich ludzi? Nie wiemy na pewno, kiedy jednak w końcu w latach osiemdziesiątych zmieniano Bruce’a Jennera, zarząd firmy Wheaties produkującej płatki znów nie zdecydował się na skorzystanie z usług specjalisty od spraw żywienia i zaangażo­ wał Mary Lou Retton, która zdobyła złoty medal olimpijski w gimnastyce. Kiedy w 1987 r. zespół Minnesota Twins zdobył mistrzostwo Stanów Zjednoczonych w baseballu, firma Wheaties wprowadziła specjalne pudełko ozdobione fotografią całego zespołu. Nikt się naprawdę nie zdziwił, gdy w latach dziewięćdziesiątych kierownictwo Wheaties wypisało czek na ogromną sumę, by móc umieścić na swych pudełkach fotografię wspaniałego Michaela Jordana i skłonić go do wypowiedzenia słynnych słów: „Lepiej jedzcie wasze Wheaties” do milionów telewizyjnych fanów. Najwyraźniej bez względu na to, kto zajmuje się reklamą Wheaties, jest on przekonany, że sportowcy są skutecznymi nadawcami. Czy to przekonanie jest uzasadnione? Czy jakaś reklama wpłynie na ludzi tylko dlatego, że występuje w niej wybitny sportowiec? Jeśli nawet podziwiamy umiejętności, jakie tacy sportowcy demonstrują na boisku, to czy możemy naprawdę ufać, że mówią nam oni prawdę o produktach, które reklamują? Ostatecznie wszyscy wiemy, że gwiazda sportowa zachwalająca krem do golenia, piwo czy płatki śniadaniowe otrzymuje hojne wynagrodzenie za poświęcony na to czas. Przypuszczam, że większość ludzi oświadczyłaby: „Nic. 80 Nie zamierzam jeść płatków Wheaties ani kupować obuwia Nike tylko

ŚRODKI MASOWEG O PRZEKAZU. PROPAGANDA I PRZEKONYWANI E

dlatego, że Michael Jordan mówi, iż je Wheaties i preferuje buty Nike. Być inoże innych ludzi można przekonać, żeby poszli i kupili coś dlatego, że jakiś wybitny sportowiec mówi im, aby to zrobili, ale ja z pewnością nie uwierzę w rady nawet mojego ulubionego zawodnika, jak mam wydać swoje ciężko zarobione pieniądze”. Czy jednak ludzie naprawdę potrafią przewidzieć swoje zachowanie? Przed udzieleniem odpowiedzi przypatrzmy się bliżej czynnikowi „wiarygodności”. Zwiększanie wiarygodności. Niewątpliwie wiarygodność jest ważnym czyn­ nikiem decydującym o tym, czy nadawca będzie oddziaływał skutecznie, czy też nie. Być może najważniejszym powodem, który sprawił, że w eksperymencie Aronsona i Goldena inżynier-Murzyn wywarł słabszy wpływ na stosunkowo bardziej uprzedzonych szóstoklasistów niż inżynier-biały, było to, iż po prostu nie ufali oni Murzynom. Jeśli tak jest rzeczywiście, to gdybyśmy potrafili przedstawić audytorium jednoznaczny, niezależny dowód, że dana osoba jest wiarygodna, wówczas osoba ta powinna być bardzo skutecznym nadawcą. W jaki sposób nadawcy mogą sprawić, aby wydali się nam osobami wyraźnie wiarygodnymi? Jednym ze sposobów, jakie mają do dyspozycji, jest wysuwanie twierdzeń niezgodnych z własnym interesem. Jeśli dana osoba, przekonując nas, nie może nic zyskać (a może coś stracić), to wierzymy jej wówczas i będzie mogła skuteczniej na nas oddziaływać. Wyjaśnijmy to na przykładzie. Przypuśćmy, że pewien notoryczny przestępca skazany za przemyt i sprzedaż heroiny podaje informacje o nadużyciach w amerykańskim sądownictwie. Czy mógłby on wpłynąć na twoje poglądy? Prawdopodobnie nie. Większość ludzi uważałaby go przypuszczalnie za nieatrakcyjnego i nie zasługującego na zaufanie; wydaje się, że Arystotelesowska definicja „uczciwego człowieka” wyraźnie go nie obejmuje. Przypuśćmy jednak, że stwierdza on, iż wymiar sprawiedliwości jest zbyt łagodny dla przestępców - że przestępca prawie zawsze może się wykręcić, jeśli ma sprytnego adwokata, a jeśli nawet zostanie skazany, to wyroki zazwyczaj są zbyt łagodne. Czy wypowiedź taka miałaby na ciebie wpływ? Jestem zupełnie pewien, że tak. Istotnie, Elaine Walster, Darcy Abrahams i ja29 przeprowadziliśmy przed wieloma laty tego typu eksperyment, który potwierdził podaną wyżej hipotezę. W eks­ perymencie tym przedstawiliśmy badanym wycinek z gazety zawierający wywiad z Joe Napolitano (pseudonim „The Shoułder”), którego scharak­ teryzowano tam dokładnie w ten sposób, jak to podaliśmy wyżej. W jednej z sytuacji eksperymentalnych Joe „The Shoulder” opowiadał się za surowszymi sądami i cięższymi wyrokami; w innej sytuacji argumentował, że sądy powinny być bardziej wyrozumiałe, a wyroki łagodniejsze. Zastosowaliśmy także zbiór analogicznych sytuacji, w których te same twierdzenia przypisano szanowanej osobie urzędowej. Gdy Joe „The Shoulder” argumentował na rzecz bardziej wyrozumiałych sądów, jego perswazja była zupełnie nieskuteczna; w rze- 81

ŚRODKI M ASOWEGO PRZEKAZU. PROPAGANDA I PRZEK ONYWANIE

czywistości spowodował nawet, że opinie badanych uległy nieznacznej zmianie w przeciwnym kierunku. Gdy jednak wypowiadał się za surowszymi, bardziej energicznymi sądami, jego oddziaływanie było bardzo skuteczne - równie skuteczne jak wówczas, gdy te same argumenty przytaczał szanowany urzędnik państwowy. Badanie to wykazało, że Arystoteles niezupełnie miał rację - nadawca może być nieatrakcyjny i niemoralny, a jednak jego perswazja może być skuteczna, o ile jest oczywiste, że przekonując nas nie ma nic do zyskania (a może mieć coś do stracenia). Dlaczego Joe „The Shoulder” był tak skutecznym nadawcą w naszym eksperymencie? Rozpatrzmy dokładniej to zagadnienie. Większość łudzi nie byłaby zdziwiona słysząc, że znany przestępca argumentuje za łagodniejszym systemem karnym. Ich znajomość przeszłości tego przestępcy i fakt, że orientują się, na czym polega jego interes własny, skłaniałyby ich do oczekiwania od niego właśnie takiej wypowiedzi. Gdy jednak słyszą z jego ust argumenty na rzecz przeciwnego stanowiska, oczekiwania te nie znajdują potwierdzenia. Aby wyjaśnić sobie tę sprzeczność, słuchacze mogliby dojść do wniosku, że ów przestępca wstąpił na drogę poprawy, lub przyjąć, że wywierany jest na niego jakiś nacisk, by wygłaszał twierdzenia skierowane przeciw przestępczości. Gdy jednak brak jakichkolwiek danych uzasadniających te przypuszczenia, bardziej racjonalne staje się inne wyjaśnienie: być może prawdziwość tego poglądu jest tak nieodparta, że c hoci aż jest on wyraźnie niezgodn y z przeszłością i interesem własnym osobnika., który go głosi, osobnik ów szczerze wierzy w słuszność reprezentowan ego przez siebie stanowiska. Przypomnijmy sobie wydarzenia w Austin (kiedy to wbrew oczekiwaniom nie doszło w tym mieście do zamieszek) i kontrowersje dotyczące zakazu zorganizowania pochodu . K iedy przedstawiciele policji, uważani za przeciwników protestu, od których oczeki­ wano przeciwstawienia się demonstracji, opowiedzieli się za zezwoleniem studentom na pochód, wyrażona przez nich opinia wywarła silny wpływ. Dalszych danych dotyczących tego zjawiska dostarczył późniejszy eks­ peryment. Alice Eagly i jej współpracownicy30 przedstawili studentom opis dyskusji między kręgami biznesu a grupami ochrony środowiska na temat pewnego przedsiębiorstwa zatruwającego rzekę. Następnie studenci czytali wypowiedź dotyczącą tego zagadnienia. W jednej z sytuacji eksperymentalnych autora tej wypowiedzi określano jako należącego do kręgów biznesu i infor­ mowano badanych, że mówi on do grupy biznesmenów. W innych sytuacjach zmieniano jego przynależność i rodzaj audytorium, modyfikując w ten sposób oczekiwania badanych dotyczące jego oświadczenia. Wyniki potwierdziły przedstawione wyżej rozumowanie; gdy wypowiedź była niezgodna z oczeki­ waniami słuchaczy, uważali oni mówcę za bardziej szczerego, a jego słowa wywierały na nich silniejszy wpływ. Na przykład, trudno sobie wyobrazić bardziej przekonującego rzecznika przeciwników palenia niż ktoś, czyja fortuna 82 powstała dzięki nałogowi milionów amerykańskich palaczy. Patrick Reynolds,

ŚRODKI M ASOWEGO PRZEKAZ U, P ROPAGANDA 1 PRZEKONYWANIE

który odziedziczył 2,5 miliona dolarów po dziadku, założycielu R. J. Reynolds Tobacco Company, zajął publicznie zdecydowane stanowisko przeciw paleniu, a ostatnio posunął się d o zachęcania ofiar chorób związanych z paleniem, aby wytaczały towarzystwom tytoniowym procesy sądowe! 31. Wiarygodność danej osoby może również zwiększyć się, jeśli słuchacze są ab sol utnie pewni, że nie stara się ona na nich wpłynąć. Przypuśćmy, że dzwoni do ciebie makler giełdowy i gorąco doradza ci kupno pewnych akcji. Czy kupisz je? Nie jest to bynajmniej pewne. Z jednej strony makler jest prawdopodobnie znawcą, a to mogłoby cię skłaniać do kupna. Z drugiej strony, dając ci tę radę, może on coś zyskać (prowizję), a to zapewne obniża skuteczność jego oddziaływania. Przypuśćmy jednak, że udało ci się posłyszeć, jak makler mówił swej żonie, że określone akcje pójdą w górę. Ponieważ najwyraźniej nie stara się on wpłynąć na ciebie, jest bardzo prawdopodobne, że poddasz się jego wpływowi. Pewna firma maklerska, E. F. Hutton, starając się zwiększyć swój prestiż i wiarygodność, wykorzystała ten scenariusz w telewizyjnych filmach re­ klamowych. Typowy film zaczynał się od ujęcia przedstawiającego dwóch ludzi zajętych prywatną rozmową w hałaśliwej i zatłoczonej restauracji, Kiedy jeden z nich zaczął udzielać drugiemu porad giełdowych pochodzących od E. F. Huttona, w sali zapadła nagła cisza i wszyscy - kelnerzy, goście, a nawet pomocnicy kelnerów - nadstawili ku niemu uszu, aby lepiej „podsłuchać” podawane przez niego poufne wskazówki. „Kiedy E. F. Hutton mówi”, stwierdzał narrator, „ludzie słuchają”. Wniosek jest oczywisty: wszyscy w restauracji uzyskują poradę, która nie była dla nich przeznaczona, a wskutek tego informacja ta jest jeszcze bardziej wartościowa. Kiedy nadawcy nie starają się na nas wpłynąć, ich możliwości w tym zakresie wzrastają. Wykazał to eksperyment przeprowadzony przez Elaine Walster i Leona Festingera32. W eksperymencie tym inscenizowano rozmowę między dwoma doktorantami, w której jeden z rozmówców wyrażał swoją opinię co do pewnego zagadnienia. Sytuacja była zaaranżowana w taki sposób, że każdemu z badanych, którymi byli studenci niższych lat, umożliwiano podsłuchanie tej rozmowy. W jednej z sytuacji eksperymentalnych badany nie miał wątpliwości, że doktoranci dobrze wiedzą o jego obecności w sąsiednim pokoju; zdawał więc sobie sprawę, że wszystko, co mówili, mogło mieć na celu wpłynięcie na jego opinię. Drugą sytuację zaaranżowano tak, że badany był przeświadczony, iż doktoranci nie domyślają się jego obecności w sąsiednim pomieszczeniu. W tych okolicznoś­ ciach w opiniach poszczególnych badanych wystąpiły istotnie większe zmiany w kierunku zgodnym z opinią wyrażaną przez doktorantów. Atrakcyjność. Co wynika z tych stwierdzeń w odniesieniu do Michaela Jordana, Bretta Favre’a czy Tigera Woodsa, którzy nakłaniają nas do jedzenia Wheaties łub noszenia obuwia Nike? Najwyraźniej starają się oni wpłynąć na nas. Ponadto działają niewątpliwie we własnym interesie; jeśli przyjrzymy się bliżej 83

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKA ZU, PROPA GANDA 1 PRZEKONYWANIE

tej sytuacji, to stanie się oczywiste, że Wheaties i Nike płacą tym sportowcom ogromne pieniądze za reklamowanie swych produktów. Oczekujemy, że będą oni zachwalać te produkty i wiemy, że chcą, abyśmy obejrzeli dany film reklamowy. Czynniki te powinny zmniejszyć wiarygodność nadawców. Czy jednak zmniejszają skuteczność ich oddziaływania? Niekoniecznie. Chociaż większość z nas może nie wierzyć piłkarzom i innym gwiazdom sportu, nie musi to znaczyć, że nie będziemy kupować zachwalanych przez nich produktów. Innym ważnym czynnikiem określającym skuteczność oddziaływania nadawców jest ich atrakcyjność czy zdolność wzbudzania sympatii - niezależnie od ich fachowości czy wiarygodności. Przed laty Judson Mills i ja przeprowadziliśmy prosty eksperyment laboratoryjny, który wykazał, że piękna kobieta - po prostu dlatego, że jest piękna - może mieć poważny wpływ na opinie w kwestii zupełnie nie związanej z jej urodą; ponadto jej wpływ był największy wtedy, gdy otwarcie wyraziła pragnienie wpłynięcia na słuchaczy33. Nieco później Alice Eagly i Shełly Chaiken przeprowadziły eksperyment, który nie tylko potwierdził, że bardziej sympatyczni nadawcy przekonują skuteczniej, lecz także wykazał, iż od atrakcyjnych źródeł przekazu oczekuje się poparcia dla pożądanych punktów widzenia34. Wydaje się, że atrakcyjność nadawcy sprawia, iż sam komunikat staje się dla nas bardziej atrakcyjny. Ludzie, którzy się nam podobają, mają na nas wpływ. Gdy w grę wchodzi nasza sympatia do nadawcy (a nie jego fachowość), zachowujemy się tak, jakbyśmy chcieli sprawić mu (lub jej) przyjemność. Tak więc, im bardziej nadawca nakłania nas do zmiany naszych opinii, tym bardziej je zmieniamy - ale tylko w sprawach nie mających większego znaczenia. Inaczej mówiąc, wydaje się, że piłkarze mogą skłonić nas do używania takiego czy innego kremu do golenia, a piękne kobiety sprawić, że zgodzimy się z nimi co do jakiejś abstrakcyjnej kwestii, lecz wydaje się nieprawdopodobne, aby mogli oni wpłynąć na nas do tego stopnia, że zechcemy głosować na ich kandydata w wyborach prezydenckich lub przyjąć ich stanowisko w sprawie moralnej dopuszczalności aborcji. Reasumując, można by sporządzić zestawienie zjawisk omówionych w tym podrozdziale: 1. Na nasze opinie mają wpływ osoby, które znają się na rzeczy i są godne zaufania. 2. Wiarygodność (i efektywność oddziaływania) nadawcy może wzrosnąć, jeśli wyraża on stanowisko wyraźnie sprzeczne z jego własnym interesem. 3. Wiarygodność (i efektywność oddziaływania) nadawcy może wzrosnąć, jeśli wydaje się, że nie stara się on wpłynąć na naszą opinię. 4. Przynajmniej tam, gdzie wchodzą w grę mało ważne opinie i zachowania - jeśli ktoś nam się podoba i możemy się z nim identyfikować, to jego opinie i zachowania będą miały większy wpływ na nasze własne, niżby to było 84 uzasadnione ze względu na ich treść.

ŚRODKI MASOWE GO PRZEKAZU, PROPAGA NDA I PRZEKONYWANI E

5. Tam, gdzie wchodzą w grę mało ważne opinie i zachowania - jeśli ktoś nam się podoba, to będziemy na ogół ulegać jego wpływowi nawet wtedy, gdy jest oczywiste, że stara się on wpłynąć na nas i że czyniąc to może coś zyskać.

Charakter przekazu Sposób sformułowania przekazu jest ważnym czynnikiem wpływającym na jego skuteczność. Przekazy mogą się różnić pod względem rozmaitych cech. Wybrałem pięć cech, które moim zdaniem należą do najważniejszych: 1. Czy przekaz jest bardziej przekonywający, gdy został tak pomyślany, by mógł przemawiać do intelektu słuchaczy, czy też wtedy, gdy jest ukierunkowany na wzbudzenie ich emocji? 2. Czy przekaz ma większy wpływ na ludzi wtedy, gdy wiąże się z żywym doznaniem osobistym, czy wtedy, gdy jest poparty mnóstwem jasnych i niepodważalnych danych statystycznych? 3, Czy przekaz powinien przedstawiać tylko jedną stronę spornego zagadnienia, czy zawierać także argumenty zmierzające do obalenia poglądu przeciwnego? 4. Jeśli prezentowane są dwa odmienne stanowiska, jak np. w trakcie dyskusji - to czy kolejność prezentacji wpływa na względną siłę oddziaływania każdego z nich? 5. W jakim stopniu skuteczność przekazu zależy od rozbieżności między pierwotną opinią odbiorców a opinią prezentowaną w przekazie? Apele logiczne czy emocjonalne. Przed kilkoma laty mieszkałem w miejscowości, w której miano rozstrzygnąć przez głosowanie, czy fluoryzować wodę w wodo­ ciągach miejskich w celu zwalczania próchnicy zębów. Kampanię informacyjną, która wydawała się zupełnie logiczna i rozsądna, zapoczątkowali zwolennicy fluoryzacji. Publikowano głównie wypowiedzi wybitnych stomatologów, którzy opisywali dobroczynne działanie fluoru i przedstawiali dane dotyczące zmniej­ szenia liczby przypadków próchnicy zębów w tych okręgach, gdzie wodę fluoryzowano; rozpowszechniano ponadto wypowiedzi lekarzy i innych auto­ rytetów w dziedzinie ochrony zdrowia, wskazując, że fluoryzacja nie powoduje żadnych szkodliwych skutków. Apele przeciwników fluoryzacji miały znacznie silniejsze zabarwienie emocjonalne. Tak np. jedna z ulotek zawierała duży rysunek dość szpetnego szczura oraz napis: „Nie pozwólcie im dodawać trucizny na szczury do wody, którą pijecie”. W referendum zwolennicy fluoryzacji ponieśli dotkliwą porażkę. Oczywiście, wydarzenie to nie jest rozstrzygającym dowodem wyższości apeli emocjonalnych, ponieważ nie były to badania kontrolowane w sposób naukowy; nie mamy pojęcia o tym, jak ludzie głosowaliby, gdyby nie rozprowadzono żadnych ulotek; nie wiemy też, czy ulotka przeciwników fluoryzacji trafiła do większej liczby ludzi, czy była łatwiejsza do przeczytania niż literatura zwolenników tej metody, itd. Aczkolwiek badania prowadzone nad tym zagadnieniem nie pozwalają jeszcze na wyciąg- 85

ŚRODKI M ASOWEGO PRZE KAZU. P ROP AG ANDA I PRZEKONYWANIE

n ięcie ostatecznych wniosków, to jednak istnieje nieco danych, które świadczą 0 przewadze apeli mających głównie emocjonalny charakter. Na przykład w jednym z wcześniejszych badań George W. Hartmann33 próbował ustalić, w jakiej mierze można skłonić ludzi do głosowania na określonego kandydata politycznego w zależności od rodzaju zastosowanego apelu. Wykazał on, że osoby, które otrzymały informacje o charakterze głównie emocjonalnym, częściej głosowały na kandydatów popieranych w tym apelu niż osoby, które otrzymały informację o charakterze głównie logicznym. Słowo głównie jest tu podkreślone nie bez powodu - wydaje się, że wskazuje ono na ważny problem w tej dziedzinie badań. Mianowicie, brak nam nieomylnych, wzajemnie wykluczających się definicji tego, co „emocjonalne” 1 „racjonalne”. Na przykład większość ludzi zgodziłaby się zapewne, że pamflet przeciw fluoryzacji miał na celu wzbudzenie strachu; pamflet ten nie był jednak zupełnie nielogiczny, ponieważ jest istotnie prawdą, że fluor w małym stężeniu stanowi środek zapobiegający próchnicy zębów, w dużym zaś stężeniu służy jako trucizna na szczury. Z drugiej strony, prezentowanie poglądów przedstawicieli służby zdrowia nie jest całkowicie pozbawione aspektów emocjonalnych: możemy na przykład czuć się usatysfakcjonowani (na poziomie emocjonalnym), gdy wiemy, że lekarze i stomatolodzy opowiadają się za stosowaniem fluoru. Ponieważ w rzeczywistości trudno dokonać operacyjnych rozróżnień między tym, co „logiczne”, a tym, co „emocjonalne”, niektórzy badacze przeszli do równie interesującego i o wiele bardziej nadającego się do badania problemu: wpływu różnych poziomów określonej emocji na zmianę opinii. Przypuśćmy, że w celu spowodowania zmian opinii chcesz wzbudzić lęk w sercach osób odbierających informacje. Czy bardziej skuteczne będzie wzbudzenie jedynie niewielkiego strachu, czy też powinieneś starać się o wywołanie śmiertelnego przerażenia? Na przykład, jeśli masz zamiar wpłynąć na kierowców, aby jeździli ostrożniej, to czy skuteczniejsze będzie pokazywanie im krwawych filmów w technikołorze, przedstawiających zmiażdżone i zakrwawione ciała ofiar wypadków drogowych, czy też lepsze efekty osiągniesz złagodziwszy nieco swój przekaz - np. pokazując pogięte błotniki, mówiąc o podwyższaniu składek ubezpieczeniowych jako następstwie nieostrożnej jazdy i przypominając, że nieostrożni kierowcy mogą utracić prawo jazdy. Zdrowy rozsądek przemawia za obydwoma tymi sposobami postępowania, Z jednej strony sugeruje on, że porządny strach będzie motywować ludzi do działania; z drugiej strony wskazuje, że zbyt wielki strach może wpływać otępiająco - tj. może zmniejszać zdolność danej osoby do uważnego odbioru przekazywanej informacji, zro­ zumienia jej i postępowania zgodnie z nią. My wszyscy skłonni jesteśmy czasem wierzyć, że „to może przytrafić się tylko innym ludziom - mnie to się nie może zdarzyć”. Tak więc ludzie ciągle jeżdżą z nadmierną szybkością, a po wypiciu kilku kieliszków upierają się, że będą prowadzić wóz, chociaż powinni 86 być rozsądniejsi. Być może wynika to stąd, że możliwe ujemne konsekwencje

! i I I I ) I | j j I

i

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, PROPAGANDA 1 PRZEKONYWANIE

takiego postępowania są tak poważne, iż staramy się o nich nie myśleć. Tak więc dowodzi się, że jeśli pewien przekaz wzbudza bardzo silny strach, to jesteśmy skłonni odbierać go mało uważnie. Co wynika z materiału dowodowego? Przytłaczająca większość danych eksperymentalnych sugeruje, że gdy wszystkie inne czynniki pozostają bez zmiany, to im większy strach wzbudzi przekazana informacja w danej osobie, tym bardziej prawdopodobne jest podjęcie przez nią pozytywnego, profilaktycz­ nego działania. Najbardziej owocne badania w tej dziedzinie przeprowadził Howard Leventhał wraz ze swymi współpracownikami ,6. W jednym z eks­ perymentów starał się on nakłonić ludzi, aby rzucili palenie i zgłosili się na prześwietlenie klatki piersiowej. Wobec niektórych badanych zastosowano procedurę mającą wzbudzić słaby strach: po prostu podawano im zalecenie, aby przestali palić i zgłosili się na prześwietlenie klatki piersiowej. W innych wzbudzano strach umiarkowany: wyświetlano im film o młodym człowieku, u którego prześwietlenie klatki piersiowej wykazało raka płuc. Badani, u których wywołano silny strach, obejrzeli ten sam film, a dodatkowo dość krwawy film przedstawiający operację raka płuc. Wyniki wykazały, że ci ludzie, w których wzbudzono najsilniejszy strach, byli także najbardziej skłonni rzucić palenie i poddać się prześwietleniu klatki piersiowej. Czy powyższa zależność dotyczy wszystkich ludzi? Nie. Przekonanie, że silny strach prowadzi do bezczynności, też nie jest pozbawione podstaw: istotnie, prowadzi - u pewnych osób i w określonych warunkach. Leventhal wykrył, że wzbudzenie silnego strachu skłoni z największym prawdopodobieńs­ twem do działania tych ludzi, którzy mają raczej pozytywną opinię o sobie (wysoką samoocenę). Podjęcie natychmiastowego działania pod wpływem przekazu wzbudzającego silny strach było najmniej prawdopodobne w przypadku łudzi o niskiej samoocenie, lecz (co jest interesujące) po upływie pewnego czasu także oni zachowywali się bardzo podobnie do badanych wysoko oceniających samych siebie. Innymi słowy, jeśli nie wymagano natychmias­ towego działania, lecz można je było podjąć później, to podjęcie tego działania przez łudzi o niskiej samoocenie było bardziej prawdopodobne wtedy, gdy podano im informacje wzbudzające silny strach. Przyczyną tego może być fakt, że ludzie odznaczający się negatywną opinią o własnej osobie mają duże trudności, gdy muszą poradzić sobie z dotyczącymi ich zagrożeniami. Przekaz wzbudzający silny strach przytłacza ich i sprawia, że mieliby ochotę wślizgnąć się do łóżka i naciągnąć kołdrę na głowę. Ze słabym lub umiarkowanym strachem łatwiej potrafią oni dawać sobie radę w momencie, gdy go odczuwają. Jeśli jednak da się im trochę czasu - tzn. jeśli nie jest konieczne natychmiastowe działanie z ich strony - to będzie bardziej prawdopodobne, że zaczną działać, jeśli przekazana informacja naprawdę ich przerazi. Dalsze badania Leventhala i jego współpracowników przyniosły potwier­ dzenie słuszności powyższej analizy. W jednym z eksperymentów badanym 87

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, PROPAGANDA I PRZEKONYWANIE

wyświetlano filmy przedstawiające poważne wypadki drogowe. Niektórzy oglądali te filmy z bliska i na dużym, ekranie; inni - z daleka, na ekranie | znacznie mniejszym. Wśród badanych o wysokiej lub średniej samoocenie ci, i którzy oglądali filmy na dużym ekranie, znacznie częściej podejmowali potem działania profilaktyczne niż ci, którzy oglądali je na małym ekranie. Badani j o niskiej samoocenie częściej podejmowali takie działanie, gdy oglądali filmy na małym ekranie; ci badani o niskiej samoocenie, którzy obejrzeli swe filmy na dużym ekranie, skarżyli się na wielkie zmęczenie i stwierdzali, że bardzo trudno było im nawet pomyśleć o sobie jako o ofiarach wypadków samochodowych. Tak więc wydaje się, że ludzie o niskiej samoocenie są zbyt przytłoczeni przez strach, aby podjąć działanie, gdy konieczna jest natychmias­ towa reakcja. Osiągnięcie tego, aby osoba o wysokiej samoocenie zachowywała się podobnie jak osoba o niskiej samoocenie, powinno być stosunkowo łatwe. Możemy ją „przytłoczyć”, wytwarzając w niej poczucie, że nic nie może zrobić, aby wykryć zagrożenie lub zapobiec mu. Skłoni to większość do chowania głowy w piasek nawet tych, którzy odznaczają się wysoką samooceną. I na odwrót, przypuśćmy, że chcesz zmniejszyć wskaźnik wypadków samochodowych lub dopomóc ludziom w odzwyczajeniu się od palenia, a masz do czynienia z osobami o niskiej samoocenie. Jak powinieneś postąpić? Jeśli opracujesz informację zawierającą jasne, szczegółowe i optymistyczne wskazówki, mogłoby to wzmóc wśród członków twego audytorium poczucie, że potrafią poradzić sobie z niebezpieczeństwem. Eksperymenty Leventhala i jego współpracowników wykazują, że komunikaty wzbudzające strach, ale zawierające szczegółowe wskazówki - jak, kiedy i gdzie podjąć działanie - są znacznie skuteczniejsze niż zalecenia, które takich wskazówek nie zawierają. Na przykład w akcji przeprowadzonej na terenie „miasteczka akademickiego”, mającej nakłonić studentów do poddania się szczepieniom przeciwtężcowym, podawano szczegó­ łowe wskazówki co do czasu i miejsca przeprowadzania szczepień. Wśród rozpowszechnianych materiałów była mapa, na której zaznaczono położenie studenckiego ośrodka zdrowia; podano także sugestię, aby każdy student wybrał dogodny dla siebie termin, w którym mógłby tam wstąpić. Wyniki wykazały, że apele wzbudzające silny strach skuteczniej wywoływały wśród studentów przychylne postawy wobec szczepień przeciwtężcowych i skuteczniej skłaniały ich do wyrażenia zamiaru zgłoszenia się na zastrzyk niż apele wzbudzające słaby strach. Bardzo szczegółowe instrukcje pouczające, co robić, aby się . zaszczepić, nie miały żadnego wpływu na te postawy i zamiary, wywarły natomiast duży wpływ na rzeczywiste zachowania-, spośród badanych, którzy otrzymali instrukcje co do sposobu postępowania, 28% rzeczywiście poddało się szczepieniom przeciwtężcowym, natomiast spośród tych, którzy nie otrzymali szczegółowych instrukcji, tylko 3% zgłosiło się na szczepienie. W grupie 88 kontrolnej, której dostarczono tylko instrukcje, a nie podano komunikatu

i j j j

j

I

ŚROD KI MASOWE GO PRZE KAZU, P ROPAGAND A I PRZEKONYWANIE

wzbudzającego strach, nie zaszczepił się nikt. Tak więc same szczegółowe wskazówki nie wystarczą, aby spowodować działanie - w takich sytuacjach strach jest niezbędnym czynnikiem aktywizującym. Bardzo podobne wyniki otrzymał Leyenthał w eksperymencie, w którym starał się ustalić, w jaki sposób pomóc ludziom w odzwyczajeniu się od palenia. Okazało się, że informacja wzbudzająca silny strach znacznie częściej wywoły­ wała zamiar zaprzestania palenia, jeśli jednak nie podano szczegółowych wskazówek dotyczących sposobu postępowania, to rezultaty były niewielkie. Podobnie, dokładne wskazówki („Kup magazyn ilustrowany zamiast paczki papierosów”, „Pij dużo wody, kiedy masz ochotę palić”, itcl.), ale bez informacji wzbudzającej strach, były stosunkowo nieskuteczne. Połączenie przekazu wzbudzającego strach z dokładną instrukcją dawało najlepsze rezultaty; studenci • należący do tej grupy palili mniej jeszcze po upływie 4 miesięcy od czasu, gdy poddano ich procedurze eksperymentalnej. Tak więc w niektórych sytuacjach apele wzbudzające strach i połączone ze szczegółowymi wskazówkami dotyczącymi właściwego postępowania mogą wywoływać zalecane zachowania i rzeczywiście je wywołują. Jak jednak wykazali Leventhal i jego współpracownicy 37, wpływ apeli wzbudzających strach jest zależny od warunków. Są sytuacje, w których apele takie - nawet gdy się je połączy ze szczegółowymi wskazówkami - nie przyniosą pożądanego skutku. Rozpatrzmy najpoważniejszy problem zdrowotny XX wieku: zespół nabytego braku odporności, czyli AIDS (accjuired immune deficiency syndrome). Środki masowego przekazu nazwały AIDS „plagą stulecia” 38, a tempo jego szerzenia się w łatach dziewięćdziesiątych XX w. zdaje się wzrastać. Według statystyk opublikowanych w 1997 r.39 ponad 30 milionów łudzi jest nosicielami wirusa HIV, a około 2,3 miliona ludzi umrze w tym roku na AIDS. Każdego dnia przybywa 16 000 nowych przypadków. Chociaż AIDS występuje najczęściej w krajach rozwijających się, to nawet w krajach wysoce rozwiniętych, takich jak Stany Zjednoczone, jest milion osób zakażonych, a co roku przybywa 40000 nowych przypadków. Pracownicy służby zdrowia starają się informować społeczeństwo o niebezpieczeństwach związanych z ryzykownymi praktykami seksualnymi i dożylnym wstrzykiwaniem narkotyków, a także usiłują zapoznać osoby aktywne seksualnie z przyczynami AIDS i przekonać je, że zagrożenie życia jest czymś realnym. Informacjom tym towarzyszą szczegółowe zalecenia działań zapobiegawczych - takich jak celibat, monogamia czy używanie prezerwatyw. Chociaż celibat i monogamia mogą być celami godnymi uwagi, to jednak oczekiwanie, że duża większość nastolatków i młodych osób dorosłych wybierze tę drogę, byłoby nierealistyczne. Nawet specjaliści o konserwatywnych poglądach politycznych, tacy jak minister zdrowia C. Everett Koop, doszli w końcu do przekonania, że dla najbardziej aktywnej seksualnie części populacji, a mianowicie młodych osób dorosłych, właściwe stosowanie prezerwatyw może być najbardziej skutecznym sposobem ochrony przed AIDS 40. 89

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, PROPAGANDA I PRZEKONYWANIE

Chodzi więc teraz o to, żeby przekonać osoby aktywne seksualnie do właściwego stosowania prezerwatyw. Jaką postać przyjmują te perswazje? j Najczęściej polegają one na żywych opisach niebezpieczeństw związanych z ryzykownym seksem, a także skutków choroby. Politycy i działacze oświaty j zdają się przyjmować założenie, że wzbudzenie silnego strachu skłoni łudzi do | zmiany ich seksualnych zachowań. Producenci prezerwatyw najwyraźniej podzielają to założenie: na przykład w pewnej reklamie prezerwatyw widzimy ! atrakcyjną kobietę, która mówi: „Uwielbiam seks, ale nie chcę przez niego I umrzeć”41. Brzmi to przekonująco, są jednak pewne dane wskazujące, że gdy j chodzi o zapobieganie AIDS, to takie podejście może być w najlepszym razie j nieskuteczne, a może nawet szkodliwe. Dlaczego? Większość ludzi, gdy j zastanawia się nad uprawianiem seksu, nie chce myśleć o śmierci czy chorobie. Jeśli skojarzenie poznawcze między śmiercią a prezerwatywami jest zbyt silne, to j myśl o użyciu prezerwatywy może być tak przykra, że zmniejsza przyjemność i związaną z seksem. W tych okolicznościach bardzo wiele osób usuwa z pamięci j wszelkie myśli o śmierci, chorobie i prezerwatywach, przyjmując postawę zaprzeczania. Nie zaprzestają one jednak uprawiania seksu. Będą więc przekony­ wać siebie, że „to nie może mi się przydarzyć” lub „nie pociągają mnie osoby tego | rodzaju, które mogłyby mieć AIDS” albo „potrafię rozpoznać osobę, która ma AIDS, po prostu spojrzawszy na nią”. Inni będą się bronić przed wzbudzającym strach komunikatem w ten sposób, że nie będą chcieli uwierzyć w przedstawione w nim dane; Akiva Liberman i Shelly Chaiken42 stwierdzili, że im bardziej komunikat taki dotyczył zachowania jakiegoś członka danego audytorium (a zatem im bardziej był zagrażający), tym usilniej osoby te przekonywały same siebie, że niebezpieczeństwa opisane w tym komunikacie są wyolbrzymione. Analizę tę potwierdzają wyniki wielu nowych badań, przedstawione w literaturze poświęconej AIDS. Na przykład badania Russella Clarka43 sugerują, że epidemia AIDS miała niewielki wpływ na gotowość młodych osób dorosłych do nawiązywania dorywczych stosunków seksualnych; Katie Leishman44 stwierdziła, że „wiele osób mimo podejmowania wysokiego ryzyka obywa się bez najmniejszych nawet środków ostrożności”; badania Sunyny Williams i jej współpracowników 43 wykazały, iż studenci i studentki uzasadniają uprawianie seksu bez zabezpieczenia fałszywym przekonaniem, że jeśli znają i lubią swoją partnerkę czy partnera, to ona lub on nie mogą być nosicielami HIV. Również badania ankietowe przeprowadzone na wyższych uczelniach w całych Stanach Zjednoczonych wykazały, że większość studentów i studentek nie uprawia bezpiecznego seksu, nie rozmawia ze swymi partnerami czy partnerkami o chorobach przenoszonych drogą płciową, a także nigdy nie kupiła prezerwatywy46. Jeśli wzbudzanie strachu jest nieskuteczne, ponieważ prowadzi do zaprze­ czania, to czy musimy po prostu usiąść i przygotowywać się duchowo na 90 wybuch wielkiej epidemii? Niekoniecznie. Nie ma prostego rozwiązania tego

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, PROPAGANDA I PRZEKONYWANIE

problemu. Jeśli jednak jesteśmy przekonani, że nakłonienie ludzi do stosowania prezerwatyw stanowi najbardziej realny sposób zahamowania procesu szerzenia się AIDS, to jedną z możliwości jest opracowanie komunikatów mających na celu przezwyciężenie niechęci do prezerwatyw u osób aktywnych seksualnie. Na przykład w naszych badaniach ankietowych nad aktywnymi seksualnie studentami stwierdziliśmy, że ogromna większość uważa nakładanie prezer­ watywy za „przeszkodę”, za „antyseptyczną procedurę”, która zakłóca roman­ tyczną sekwencję aktu seksualnego47. Dlatego też, jedno z możliwych rozwiązań tego problemu mogłoby polegać na znalezieniu jakiegoś sposobu zmiany nastawienia łudzi - na przykład przez przekonanie ich, że nakładanie prezer­ watywy mogłoby stać się czynnością wspólną, stosowaną jako erotyczny aspekt wstępnej gry miłosnej - stanowiącą raczej preludium do kochania się niż kłopotliwe zakłócenie48. Inne strategie zmierzające do rozwiązania tej ważnej kwestii zostaną opisane w rozdziale 5. Jednoznaczne dane statystyczne a pojedynczy przykład osobisty. Przypuśćmy, że zamierzasz kupić nowy samochód, a najważniejszą rzeczą, na której ci zależy, jest niezawodność i trwałość, tzn. nie dbasz o piękny wy gląd, styl nadwozia czy szybkość - naprawdę liczy się dla ciebie częstość napraw. Jako osoba rozsądna i przezorna zajrzałeś do „Consumer Reports” i dowiedziałeś się, że samochodem o najlepszych notowaniach, jeśli chodzi o częstość napraw, jest niewątpliwie Volvo. Oczywiście postanawiasz kupić Volvo. Przypuśćmy jednak, że w wieczór poprzedzający dokonanie zakupu poszedłeś na przyjęcie, gdzie poinformowałeś o swym zamiarze jednego z przyjaciół. Ten wysłuchał twoich słów z ni edowierzaniem: „Chyba żartujesz”, powiedział, „mój ku zyn kupił w zeszłym roku Volvo i od tego czasu ma z nim tylko same kłopoty. Najpierw zepsuł się układ wtrysku paliwa, potem wysiadła przekładnia, następnie silnik zaczął wydawać dziwne dźwięki, których przyczyny nie udało się ustalić, wreszcie z jakiegoś nieokreślonego miejsca zaczął kapać olej. Mój biedny kuzyn dosłownie boi się jeździć tym wozem, gdyż odczuwa strach na myśl, co wydarzy się teraz”. Załóżmy, że zestawienia opublikowane przez „Consumer Reports” oparto na próbce 1000 właścicieli samochodów marki Volvo. Pechowe doświadczenie kuzyna twojego przyjaciela powiększyło wielkość tej próbki do 1001, Dodało ono jeden negatywny przypadek do twojego statystycznego banku danych. Logicznie biorąc, nie powinno to wpłynąć na twoją decyzję. Jednakże liczne badania Richarda Nisbetta i jego współpracowników49 (skąd zapożyczyliśmy ten przykład) wykazały, że takie zdarzenia ze względu na swą żywość czy obrazowość wywierają o wiele większy wpływ, niż wynikałoby z ich logicznego, statystycznego znaczenia. W istocie zdarzenia takie często są decydujące. Bardzo trudno byłoby ci pójść i kupić Volvo, mając mocno utrwalony w pamięci przykład losu kuzyna twego przyjaciela.

91

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, P ROPAGAN DA I PRZE KONYWAN I E

Ponadto, im bardziej żywe są te przykłady, tym większa ich siła przekonywania. Słuszność tej zasady zademonstrowano w realnym życiu, w dziedzinie oszczędności energii. Kilka lat temu moi studenci i ja po­ stanowiliśmy przekonać właścicieli domów, by wprowadzili pewne ulepszenia niezbędne do tego, by mieć dom energetycznie sprawny''0. Pracowaliśmy z inspektorami domowymi miejscowych przedsiębiorstw użyteczności publicznej (elektrownie, gazownie itp.), ucząc ich, jak posługiwać się żywymi, obrazowymi przykładami, kiedy zalecają wprowadzenie domowych ulepszeń. Na przykład większość inspektorów, kiedy musiała polegać na własnej inwencji, po prostu wskazywała szczeliny wokół drzwi, rekomendując właścicielowi domu za­ stosowanie izolacyjnej taśmy uszczelniającej. My natomiast pouczyliśmy kilku inspektorów, aby mówili właścicielom domów, że gdyby połączyć wszystkie szczeliny wokół drzwi, to utworzyłyby one w ścianie salonu dziurę wielkości piłki do koszykówki. „A gdyby w ścianie pana domu była dziura tej wielkości, to czy nie chciałby jej pan załatać? Do tego właśnie służy taśma uszczelniająca”. Wyniki były zaskakujące. U inspektorów przeszkolonych w posługiwaniu się takim żywym, obrazowym językiem skuteczność oddziaływania wzrosła cztero­ krotnie; podczas gdy poprzednio tylko 15% właścicieli domów wykonało zalecane prace, to po wprowadzeniu przez inspektorów żywszego sposobu komunikowania się procent ten wzrósł do 61, Na większość ludzi głębszy wpływ wywiera jeden jasny, żywy, osobisty przykład niż mnóstwo danych statystycznych. Tak więc opowieść twojego przyjaciela o Volvo lub myśl 0 dziurze wielkości piłki do koszykówki w ścianie twojego salonu będą prawdopodobnie działać niezwykłe skutecznie. Argumenty jednostronne i dwustronne. Przypuśćmy, iż starasz się przekonać jakąś grupę ludzi, że kara śmierci jest niezbędna. Czy przekonałbyś więcej osób. gdybyś po prostu przedstawił swój pogląd, pomijając argumenty przeciw karze śmierci, czy też osiągnąłbyś lepsze wyniki omawiając argumenty przeciwników 1 starając się je odeprzeć? Zanim spróbujemy odpowiedzieć na to pytanie, postarajmy się zrozumieć, jakie czynniki wchodzą tu w grę. Jeśli nadawca przytacza argumenty oponentów, może to oznaczać, że jest on osobą zdolną do obiektywizmu i sprawiedliwą, co mogłoby zwiększyć efektywność jego od­ działywania. Z drugiej strony, jeśli osoba wypowiadająca się aż tyle mówi o argumentach drugiej strony, może to nasunąć słuchaczom myśl, że sprawa ma charakter kontrowersyjny; to z kolei może wprowadzić słuchaczy w zakłopotanie, wzbudzić w nich wątpliwości i w rezultacie zmniejszyć siłę przekonywającą danego komunikatu. Pamiętając o tych możliwościach, czytelnik nie powinien się zdziwić, że nie ma prostej zależności między efektywnością oddziaływania, a jednostronnością czy dwustronnością argumentacji. Zależy to w pewnej mierze od poziomu wiedzy odbiorców informacji: im lepiej poinformowani są 92 słuchacze, tym mniejsze prawdopodobieństwo, że zostaną przekonani przez

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, PROPAGANDA I PRZEKON YWANIE

jednostronną argumentację, i tym większe prawdopodobieństwo, że przekona ich komunikat, w którym przytacza się istotne argumenty przeciwników, a następnie przystępuje się do ich odparcia. Zgadza się to ze zdrowym rozsądkiem: jest bardziej prawdopodobne, że osoba dobrze poinformowana zna niektóre kontrargumenty: gdy nadawca unika wzmianki o nich, to znający się na rzeczy słuchacze dojdą zapewne do wniosku, że jest on albo nierzetelny, albo nie potrafi odeprzeć tych argumentów. Z drugiej strony osoba słabo poinfor­ mowana rzadziej wie o istnieniu przeciwstawnych argumentów. Jeśli komunikat pomija milczeniem kontrargumenty, to przekona ją; jeśli w komunikacie przytacza się kontrargumenty, to u takiej osoby może to spowodować dezo­ rientację. Innym czynnikiem, odgrywającym istotną rolę, jest stanowisko zajmowane początkowo przez ludzi, których chce się przekonać. Jak można by oczekiwać, jeśli członek owego audytorium jest już skłonny wierzyć w argumenty nadawcy, to prezentacja jednostronna ma większy wpływ na jego opinię niż prezentacja argumentów obu stron; jeżeli jednak słuchacz skłania się ku stanowisku przeciwnemu, wówczas łatwiej można go przekonać prezentując stanowisko obu stron i podważając argumenty przeciwników 51. Większość polityków zdaje się dobrze znać to zjawisko: zazwyczaj ich przemówienia różnią się znacznie, w zależności od rodzaju słuchaczy, do których są kierowane. Gdy przemawiają do lojalnych członków swej partii, prawie zawsze podają szereg argumentów popierających platformę polityczną kandydatów własnej partii, a jeśli wspominają o opozycji - to w ironicznym, drwiącym tonie. Z drugiej strony, gdy występują w telewizji lub gdy przemawiają do audytorium złożonego zarówno ze zwolenników, jak i z przeciwników, wówczas zajmują na ogół stanowisko bardziej dyplomatyczne, omawiając dość dokładnie punkt widzenia przeciw­ ników, zanim przystąpią do obalania go. Kolejność prezentacji. Wyobraź sobie, że kandydujesz do rady miejskiej. Zarówno ciebie, jak i twojego przeciwnika poproszono, abyście wygłosili przemówienie do dużego zgromadzenia w miejscowej szkole średniej. W wy­ borach tych obaj macie równe szanse - wielu potencjalnych wyborców jest jeszcze niezdecydowanych - i od twego przemówienia może zależeć wynik głosowania. Napracowałeś się ciężko przy pisaniu tej mowy i uczeniu się jej na pamięć. Gdy zająłeś swe miejsce na scenie, mistrz ceremonii zapytał cię, czy wolałbyś przemawiać jako pierwszy, czy jako ostatni. Przez chwilę zastanawiasz się nad tym. Myślisz sobie tak: Przemawiając najpierw, mógłbym mieć przewagę, ponieważ pierwsze wrażenia są trwałe; jeśli uda mi się od początku pozyskać sobie słuchaczy, to mój oponent będzie musiał nie tylko przedstawić siebie w korzystnym świetle, ale także zrazić słuchaczy do mnie - będzie więc musiał przezwyciężyć wytworzone już nastawienie. Z drugiej strony, jeśli będę mówił jako ostatni, mogę mieć przewagę nad oponentem, bo ludzie, wychodząc 93

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, PROPAGANDA I PRZEKONYWANIE

z sali mogą pamiętać przede wszystkim to, co usłyszeli na samym końcu. Stwierdzenia, wysunięte wcześniej przez mego przeciwnika, bez względu na to, jak bardzo były przekonujące, zostaną zatarte w ich pamięci przez moje przemówienie, po prostu dlatego, że jako ostatnie zapisze się ono bardziej wyraziście w ich umysłach. W rozterce, nie wiedząc, co wybrać, zbiegasz ze sceny, znajdujesz automat telefoniczny i dzwonisz do swego przyjaciela, psychologa społecznego. Z pewnością będzie on wiedział, która kolejność jest dla ciebie lepsza. Obawiam się, że jeśli oczekujesz od powied zi zawartej w jedn ym słowie, to spotka cię rozczarowanie. Jeśli natomiast chciałbyś zapoznać się ze wszystkimi opracowaniami, jakie psychologowie społeczni poświęcili temu tematowi, wraz ze wszystkimi zastrzeżeniami, to mógłbyś w ogóle stracić sposobność wy­ głoszenia swego przemówienia. Co więcej, mógłbyś nawet spóźnić się na same : wybory. Trzeba stwierdzić, że sprawa jest złożona, gdyż wchodzi w grę zarówno uczenie się, jak i przechowanie w pamięci. Postaram się przedstawić te zagadnienia możliwie prosto. Są one podobne do problemów, które, stosując zasadę zdrowego rozsądku, rozpatrywałeś jako hipotetyczny polityk. Prawdą jest, że gdy wszystkie inne czynniki pozostają bez zmiany, to audytorium powinno lepiej pamiętać mowę wygłoszoną na końcu, po prostu mniej oddaloną w czasie od wyborów. Z drugiej strony, uczenie się następnego w kolejności materiału nie będzie tak efektywne jak uczenie się materiału podanego wcześniej, po prostu dlatego, że sama obecność pierwszego przekazu hamuje proces uczenia się. Na podstawie naszej znajomości zjawisk uczenia się mogłoby się wydawać, że gdy wszystkie inne czynniki są jednakowe, to skuteczniejszy będzie pierwszy przekaz; nazwiemy to efektem pierwszeństwa. Z drugiej jednak strony, na podstawie naszej znajomości procesów pamięciowych wydawałoby się, że gdy wszystkie inne czynniki pozostają bez zmiany, to skuteczniejszy będzie przekaz ostatni; nazwiemy to efektem świeżości. Fakt, że powyższe dwa podejścia zdają się prowadzić do przeciwstawnych przewidywań, nie oznacza, iż nie jest ważne, który przekaz zostanie podany jako pierwszy; nie oznacza też, że próba sformułowania definitywnego przewidywania jest skazana na niepowodzenie. Oznacza natomiast, że wiedząc coś niecoś o zjawiskach hamowania i przechowywania w pamięci, możemy przewidywać, w jakich warunkach przeważy efekt pierwszeństwa, a w jakich efekt świeżości. Decydującym czynnikiem jest czas - tzn. ilość czasu od­ dzielającego zdarzenia zachodzące w tej sytuacji: 1) ilość czasu między pierwszym a drugim komunikatem oraz 2) ilość czasu między końcem drugiego komunikatu a momentem, w którym słuchacze (odbiorcy) muszą podjąć ostateczną decyzję. Oto najważniejsze zależności: 1. Hamowanie (interferencja) jest największe, jeśli odstęp czasu między ; 94 dwoma komunikatami jest bardzo mały; w takim przypadku pierwszy materiał

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, PROPAGANDA I PRZEKONYWANIE

najbardziej przeszkadza w uczeniu się drugiego i wystąpi wówczas efekt pierwszeństwa - pierwszy mówca będzie miał przewagę. 2. Przechowanie w pamięci jest największe i przeważy efekt świeżości, gdy odbiorcy informacji muszą podjąć decyzję natychmiast po wysłuchaniu drugiego przekazu. Dobrze. Czy kandydat do rady miejskiej jest jeszcze przy telefonie? Oto plan działania: jeśli obaj mów'cy przedstawiają swoje argumenty jeden po drugim, a do wyborów jest jeszcze kilka dni, to powinieneś przemawiać pierwszy. Twoje przemówienie, wygłoszone jako pierwsze, utrudni słuchaczom zapamiętanie argumentów oponenta; ponieważ wybory odbędą się dopiero za kilka dni, różnice w przechowaniu w pamięci można pominąć. Jeśli jednak wybory będą przeprowadzone bezpośrednio po drugim przemówieniu, a między obydwoma wystąpieniami jest przewidziana dłuższa przerwa na kawę, to byłoby dobrze, gdybyś przemawiał jako ostatni. Dzięki przerwie między wystąpieniami, pierwsze przemówienie w minimalnym stopniu przeszkodzi w zapamiętaniu drugiego; ponieważ słuchacze muszą się zdecydować zaraz po drugim przemówieniu, przeto będzie ono znacznie lepiej przechowane w pamięci. Tak więc przeważy efekt świeżości: jeśli wszystkie inne czynniki będą jednakowe, to ostatnie przemówienie w większym stopniu wpłynie na przeko­ nania. Przypuszczenia te znalazły potwierdzenie w pomysłowym eksperymencie Normana Millera i Donalda Campbelła52. W eksperymencie tym zaaranżowano symulowany proces sądowy, przedstawiając osobom badanym skróconą wersję protokołu z rzeczywistej rozprawy sądowej w sprawie o odszkodowanie, wniesionej przeciw producentom rzekomo wadliwego odparowywacza. Materiał dowodowy „za” składał się z zeznań świadków powoda, z pytań krzyżowych adwokata powoda pod adresem świadków obrony oraz z wstępnego i końcowego przemówienia adwokata powoda. Materiał dowodowy „przeciw” składał się z zeznań świadków obrony, z pytań krzyżowych adwokata osoby pozwanej oraz jego wstępnego i końcowego przemówienia. Skróconą wersję protokołu rozprawy uporządkowano w ten sposób, że wszystkie argumenty „za” zostały umieszczone w jednym bloku, a wszystkie argumenty „przeciw” - w drugim bloku. Badacze zmieniali odstęp czasowy między odczytywaniem obu zestawów argumentów oraz między odczytaniem ostatniego w kolejności zestawu argumentów a ogło­ szeniem wyroku. Efekt świeżości uzyskano wtedy, gdy odstęp między pierwszym a drugim blokiem argumentów był duży, a odstęp między drugim blokiem argumentów a wyrokiem - mały. Efekt pierwszeństwa otrzymano wtedy, gdy odstęp między pierwszym a drugim blokiem był mały, zaś między drugim blokiem i wyrokiem - duży. Forma tego eksperymentu (rozprawa sądowa) miała na celu podkreślenie ogromnego znaczenia praktycznego, jakie mogą mieć badane w nim zjawiska. W większości systemów prawnych pozwala się, aby oskarżyciel występował jako p ierwszy (wstępne oświadczenie i przed ­ stawienie materiału dowodoweg o) i jako ostatni (przemówienie końcowe), dając 95

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, PROPAGANDA 1 PRZEKONYWANIE

mu w ten sposób przewagę polegającą na wykorzystaniu zarówno efektu pierwszeństwa, jak i efektu świeżości. Ponieważ kolejność prezentacji może wpłynąć na werdykt sądu przysięgłych o winie lub niewinności, zalecałbym, żeby nasze procedury procesowe zostały zmodyfikowane w ten sposób, by zapobiec wszelkim możliwym pomyłkom sądowym spowodowanym efektem pierwszeństwa bądź świeżości. Wielkość rozbieżności. Przypuśćmy, że przemawiasz do ludzi, których poglądy różnią się znacznie od twoich. Czy osiągniesz lepsze wyniki przedstawiając swoje stanowisko w najskrajniejszej formie, czy też łagodząc je i prezentując w taki sposób, aby nie wydawało się bardzo różne od stanowiska słuchaczy? Na przykład przypuśćmy, że jesteś przekonany, iż człowiek, chcąc zachować zdrowie, powinien co dzień ćwiczyć intensywnie; każde intensywne ćwiczenie będzie pożyteczne, lecz najlepiej byłoby poświęcać na ten cel godzinę dziennie. Twoje audytorium składa się z grupy profesorów wyższych uczelni, którzy zdają się mniemać, że przewracanie kartek książki jest wystarczającym ćwiczeniem dla przeciętnego człowieka. Czy w większym stopniu zmieniłbyś opinię swych słuchaczy, gdybyś stwierdził, że ludzie powinni ćwiczyć codziennie przez całą godzinę, czy też sugerując ćwiczenia krótsze i wymagające mniej wysiłku? Krótko mówiąc, jaki jest najbardziej efektywny poziom rozbieżności między opinią odbiorców informacji a podawanym zaleceniem? Jest to istotny problem dla każdego propagandzisty czy wychowawcy. Spójrzmy na tę sytuację z punktu widzenia potencjalnych odbiorców informacji. Jak wspomnieliśmy w rozdziale 2., większość z nas żywi silne pragnienie, aby być w porządku - mieć „słuszne” poglądy i postępować rozsądnie. Gdy pojawia się ktoś, kto się z nami nie zgadza, jest to dla nas przykre, ponieważ nasuwa się myśl, że nasze opinie czy działania mogą być błędne łub oparte na fałszywych informacjach. Im większa niezgodność, tym silniejszą odczuwamy przykrość. W jaki sposób możemy pozbyć się tego uczucia? Po prostu zmieniając nasze opinie lub działania. Im większa niezgod­ ność, tym większa powinna być zmiana naszej opinii. Z rozumowania tego wynikałoby więc, że nadawca powinien by argumentować za godziną intensyw­ nych ćwiczeń dziennie, im większa bowiem rozbieżność, tym większa nastąpi zmiana opinii; istotnie, kilku badaczy stwierdziło występowanie tej „liniowej” zależności. Dobrego przykładu takiej zależności dostarcza eksperyment Philipa Zimbardo53. Każdą ze studentek zwerbowanych do udziału w tym eksperymencie poproszono o przyprowadzenie ze sobą do laboratorium bliskiej przyjaciółki. Każdej parze przyjaciółek przedstawiono następnie studium przypadku młodo­ cianego przestępcy, po czym każdą z osób badanych proszono - oddzielnie i na osobności - aby przedstawiła swoje zalecenia dotyczące tej sprawy. W każdej osobie badanej wytworzono przekonanie, że jej bliska przyjaciółka nie zgadza 96 się z nią - przy czym ta różnica poglądów była rzekomo albo niewielka, albo

ŚRODKI MASOW EGO PRZEKAZU, PROPAGANDA I PRZEKONYWANIE

bardzo duża. Zimbardo stwierdził, że im większa była rzekoma różnica między poglądami przyjaciółek, tym bardziej zmieniały one swe opinie w kierunku zgodnym z opiniami przypisywanymi przyjaciółce. Jednakże dokładny przegląd opublikowanych badań ujawnia także kilka eksperymentów, których wyniki są niezgodne z przedstawioną powyżej linią rozumowania. Na przykład James Whittaker stwierdził krzywoliniową zależ­ ność między rozbieżnością stanowisk a zmianą opinii. Mówiąc o zależności krzywoliniowej, mam na myśli to, że niewielkiemu wzrostowi małej rozbieżności odpowiadała analogiczna zmiana opinii, lecz gdy rozbieżność nadal rosła, zmiany opinii zaczynały się zmniejszać i wreszcie, gdy rozbieżność była duża, zmiany opinii stawały się bardzo małe. Gdy rozbieżność była bardzo duża, nie stwierdzano prawie żadnych zmian opinii. Opierając się na wynikach uzyskanych przez Whittakera, Carl Hovland, O. J. Harvey i Muzafer Sherif55 przekonywali, że jeśli treść informacji różni się znacznie od stanowiska danej osoby, to w rezultacie informacja ta znajdzie się poza „strefą akceptacji” tej osoby i nie wywrze na nią dużego wpływu. W eksperymencie Hovłanda i jego współpracowników informacja dotyczyła sprawy wzbudzającej namiętne spory, w odniesieniu do której badani mieli zdecydowane poglądy: czy zamieszkiwany przez nich stan powinien pozostać „stanem suchym”, tzn. czy należy utrzymać w nim zakaz sprzedaży alkoholu, czy też powinien zmienić prawo zakazujące sprzedaży alkoholu i stać się „stanem mokrym”. Pogląd na tę sprawę dzielił wyborców z tego stanu niemal równo na dwie połowy, a badani stanowili próbkę reprezentatywną: niektórzy byli głęboko przekonani, że ich stan powinien utrzymać prohibicję, inni natomiast - że powinno się ją znieść, a jeszcze inni zajmowali umiarkowane stanowisko. Badanych podzielono na grupy, w których reprezentowane były wszystkie trzy opinie. Każdej grupie podawano inny typ komunikatu, tak że w każdej byli tacy badani, dla których komunikat był zbliżony do ich własnego stanowiska, tacy, dla których był umiarkowanie różny od ich stanowiska, oraz tacy, dla których był on skrajnie odmienny. Mianowicie, jednej grupie przedstawiono komunikat „mokry”, tj. argumentujący nieograniczoną sprzedaż alkoholu; innej grupie przedstawiono komunikat „suchy”, uzasadniający cał­ kowitą prohibicję, a trzeciej grupie - komunikat umiarkowanie „mokry”, w którym argumentowano, że należy zezwolić na picie alkoholu, ale z pewnymi ograniczeniami i z wprowadzeniem określonych środków kontroli. Największe zmiany opinii wystąpiły przy umiarkowanej rozbieżności między treścią przekazu a opiniami poszczególnych członków tych grup. Dla badacza jest to bardzo fascynująca sytuacja. Gdy wyniki znacznej liczby badań świadczą o istnieniu pewnej zależności, a wyniki innych badań, również dość licznych, świadczą o zależności odmiennej, nie musi to wcale oznaczać, że ktoś jest w błędzie; raczej wskazuje to, że istnieje pewien istotny czynnik, który nie został uwzględniony - i jest to naprawdę ekscytujące, 97

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, PROPAGANDA 1 PRZEKONYWANIE

ponieważ daje uczonemu sposobność do zabawienia się w detektywa. Prosiłbym tu czytelnika o wyrozumiałość, gdyż chciałbym nieco dokładniej omówić to zagadnienie - nie tylko ze względu na jego znaczenie merytoryczne, lecz także dlatego, że daje to możność przeanalizowania jednego z bardziej romantycznych aspektów psychologii społecznej jako nauki. Zasadniczo są dwa sposoby uprawiania tej gry w detektywa. Możemy zacząć od zgromadzenia wszystkich tych eksperymentów, które przyniosły jakiś określony rezultat, oraz wszystkich tych, które dały inny rezultat, a następnie (niejako ze szkłem powiększającym w ręku) skrupulatnie je przeanalizować, szukając takiego czynnika, który występuje we wszystkich eksperymentach grupy A, nie występuje zaś w eks­ perymentach grupy B; następnie możemy spróbować określić teoretycznu . dlaczego czynnik ten powinien powodować stwierdzoną różnicę. Albo na odwrót - zaczynamy od teoretycznych dociekań, jaki czynnik lub jakie czynniki mogłyby być przyczyną tej różnicy, a potem przeglądamy istniejącą literaturę na ten temat, aby przekonać się, czy eksperymenty w grupie A różnią się pod względem tego czynnika lub czynników od eksperymentów w grupie B. Osobiście wolę drugi sposób postępowania. A zatem, wraz z dwoma moimi studentami, J. Merrillem Carismithem i Judith Turner, zacząłem się zastanawiać, jaki czynnik lub jakie czynniki mogłyby powodować taką różnicę, Rozpoczęliśrm od przyjęcia omówionej powyżej koncepcji: im większa rozbieżność, tym większe poczucie przykrości u danej osoby. Jednakże doszliśmy do wniosku, że wcale z tego nie wynika, iż osoba ta zmieni swą opinię. Istnieją co najmniej cztery sposoby, za pomocą których może ona zmniejszyć to poczucie przykrości: 1) może zmienić swą opinię; 2) może skłonić osobę argumentującą, by ta zmieniła swoją opinię; 3) może poszukiwać poparcia dla swej pierwotnej opinii i znaleźć ludzi, którzy podzielają jej własne poglądy, wbrew temu, co mówi informator; 4) może wreszcie deprecjonować źródło informacji przekonując siebie, że nadawca jest człowiekiem głupim lub niemoralnym - i w ten sposób podważać wygłaszaną przezeń opinię. W bardzo wielu sytuacjach przekazywania informacji, włącznie z tymi, które występują w tych eksperymentach, komunikat jest podawany albo na piśmie (np. w postaci artykułu w dzienniku lub czasopiśmie), albo prze/ nadawcę, który jest dla odbiorców nieosiągalny (znajduje się bowiem np. w TV. na katedrze wykładowcy, na trybunie mówcy). Ponadto, osoba badana może występować sama lub stanowić część grupy, której członkowie nie mają możności kontaktowania się ze sobą. W tych warunkach odbiorca nie może w zasadzie ani wpłynąć bezpośrednio na opinię nadawcy, ani szukać natych­ miastowego poparcia społecznego. Odbiorcy pozostają więc dwa główne sposoby zredukowania poczucia przykrości - może zmienić swą opinię lub deprecjonować nadawcę, W jakich okolicznościach jednostce byłoby łatwo, a w jakich trudno 98 deprecjonować nadawcę? Byłoby bardzo trudno deprecjonować łubianego

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, PROPAGANDA 1 PRZEKONYWANIE

i szanowanego przyjaciela lub kogoś, kto jest ze wszech miar godnym zaufania znawcą danego zagadnienia. Gdyby jednak wiarygodność tej osoby była wątpliwa, to nie byłoby trudno ją zdeprecjonować. Rozumując w ten sposób, wysunęliśmy sugestię, że jeśli wiarygodność osoby przekazującej informację jest wysoka, to im większa rozbieżność między jej poglądami a poglądami odbiorców, tym większy wpływ będzie miał nadawca na opinię słuchaczy. Gdyby jednak wiarygodność nadawcy nie była zbyt wysoka, to zgodnie z definicją łatwo byłoby go zdeprecjonować. Nie znaczy to, że nie mógłby on wpływać na opinie innych ludzi. Prawdopodobnie potrafiłby skłonić ludzi do zmiany opinii, gdyby jego poglądy nie różniły się zbytnio od ich poglądów. Im jednak większa istnieje rozbieżność między stanowiskiem takiego informatora a stanowiskiem jego słuchaczy, tym bardziej audytorium to będzie skłonne podawać w wątpliwość jego mądrość, inteligencję i zdrowie psychiczne. Im bardziej słuchacze kwestionują jego mądrość, inteligencję i zdrowie psychicz­ ne, tym mniej prawdopodobne, że poddadzą się jego wpływowi. Wróćmy do naszego przykładu dotyczącego ćwiczeń fizycznych. Wyobraźmy sobie 73-le tniego mężczyznę, który zwyciężył w ostatnim maratonie bostońskim i ma ciało mężczyzny dwukrotnie młodszego. Gdyby człowiek ten powiedział mi, że dobrym sposobem utrzymania kondycji i osiągnięcia w zdrowiu późnego wieku jest intensywne ćwiczenie co najmniej dwie godziny dziennie, to uwierzyłbym mu. Z całą pewnością bym mu uwierzył! I nakłoniłby mnie on do poświęcenia znacznie więcej czasu na ćwiczenia, niż gdyby stwierdził, że powinienem ćwiczyć tylko 10 minut dziennie. Przypuśćmy jednak, że pogląd taki przekazała osoba nieco mniej wiarygodna, np. nauczyciel wychowania fizycznego w szkole średniej. Gdyby nauczyciel ten zaproponował, abym ćwiczył 10 minut dziennie, to sugestia ta mieściłaby się w mojej sferze akceptacji i mogłaby wpłynąć na moją opinię i zachowanie. Gdyby jednak radził mi ćwiczyć intensywnie dwie godziny dziennie, byłbym skłonny określić go jako szarlatana, dziwaka, maniaka zbzikowanego na jednym punkcie i mógłbym spokojnie oddawać się nadal błogiemu lenistwu. Tak więc zgodziłbym się tu z Hovłandem, Harveyem i Sherifem: przekaz, który znacznie odbiega od stanowiska danego człowieka, zostanie uznany przezeń za wykraczający poza jego sferę akceptacji - jeśli nadawca tej informacji nie jest wysoce wiarygodny. Uzbrojeni w tę koncepcję, moi współpracownicy i ja przeanalizowaliśmy dotychczas przeprowadzone eksperymenty, dotyczące tego zagadnienia, zwra­ cając szczególną uwagę na to, w jaki sposób określano nadawcę. No i wykryliś­ my, że w każdym z eksperymentów, w których wystąpiła liniowa zależność między zakresem rozbieżności i zmianą opinii, opisywano źródło przekazu jako bardziej wiarygodne niż w tych eksperymentach, gdzie otrzymano zależność krzywoliniową. Potwierdziło to nasze przypuszczenia co do roli wiarygodności. Jednakże nie poprzestaliśmy na tym: opracowaliśmy jeszcze eksperyment, 99

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, PRO PAG ANDA I PRZEKONYWANIE

w którym systematycznie badaliśmy wpływ zakresu rozbieżności stanowisk | i wiarygodności nadawcy w jednym i tym samym schemacie badawczym56. W eksperymencie tym polecono studentkom przeczytać kilka wierszy reprezen- j tujących nowoczesną trudno zrozumiałą poezję i uszeregować je według j wartości literackiej. Następnie każdej studentce dano do przeczytania esej, i będący rzekomo krytyką poezji nowoczesnej, w którym znajdowała się właśnie wzmianka o wierszu nisko ocenionym przez studentkę. Niektóre osoby badane otrzymały esej, który w gorących słowach wychwalał ów wiersz - stwarzało to dużą rozbieżność między opinią nadawcy a opinią wyrażoną uprzednio przez te osoby. Inne osoby otrzymały esej, którego autor określił ten wiersz w sposób umiarkowanie przychylny, co stwarzało umiarkowaną rozbieżność między nim a studentkami. W trzeciej podgrupie autor eseju potraktował ten wiersz nieco lekceważąco, co stawiało odbiorców tego przekazu w sytuacji „niewielkiej rozbieżności”. Wreszcie połowie studentek biorących udział w eksperymencie powiedziano, że autorem eseju jest poeta T. S. Eliot, a zatem źródło informacji wysoce wiarygodne; drugiej połowie powiedziano, że autorem jest student. Następnie osobom badanym pozwolono raz jeszcze porangować wiersze. W przypadku, gdy rzekomym wyrazicielem opinii był T. S. Eliot, omawiany esej miał największy wpływ na studentki wtedy, kiedy zawarta w nim ocena wiersza najbardziej różniła się od ich oceny; jeśli autorstwo eseju przypisano studentowi, a więc nadawcy o średniej wiarygodności, esej ten powodował nieznaczną zmianę opinii, gdy rozbieżność między autorem a opinią studentek była niewielka, dużą zmianę - gdy rozbieżność ta była umiarkowana, i tylko małą zmianę opinii - gdy rozbieżność stanowisk była duża. Reasumując niniejszy podrozdział, można stwierdzić, że sprzeczne rezultaty badań zostały, jak się zdaje, wyjaśnione: gdy wiarygodność nadawcy jest duża, wówczas im większa rozbieżność między głoszonym przezeń poglądem a poglądami innych ludzi, w tym większym stopniu audytorium zmieni swe stanowisko; z drugiej strony, gdy wiarygodność nadawcy jest wątpliwa lub niewielka, największą zmianę opinii wywołuje umiarkowana rozbieżność poglądów.

Cechy charakteryzujące odbiorców przekazu Wszyscy słuchacze, czytelnicy czy widzowie różnią się między sobą. Niektórych ludzi trudniej jest przekonać. Ponadto, jak widzieliśmy, typ przekazu, który przemawia do jednej osoby, może wcale nie przemawiać do innej. Na przykład przypomnij sobie, że poziom wiedzy słuchaczy i ich ukształtowane wcześniej poglądy będą w dużej mierze decydować o tym, czy komunikat zawierający argumentację dwustronną będzie skuteczniejszy od 100 komunikatu z argumentacją jednostronną.

ŚRODKI MASOWEGO PRZE K AZU, PROPAGAND A 1 PRZEKONYWANIE

Samoocena. W jakim stopniu podatność na przekonywanie zależy od osobowości danej jednostki? Cechą najściślej związaną z podatnością na perswazję jest samoocena. Jednostka, która uważa się za osobę mało wartościową, łatwiej ulega argumentom mającym ją przekonać niż jednostka, która ma wysokie o sobie wyobrażenie 37. Wydaje się to dość racjonalne; ostatecznie, jeśli ktoś nie podoba się sobie samemu, to wynika stąd, że nie przywiązuje zbyt dużej wagi do własnych poglądów. Jeśli więc jego poglądy zostaną zaatakowane, to może bez wielkiego oporu je odrzucić. Pamiętamy, że ludzie chcą mieć słuszność. Jeśli osoba o wysokiej samoocenie słucha informacji, która jest niezgodna z jej własną opinią, to musi się zdecydować, czy większą szansę osiągnięcia tego celu daje zmiana własnej opinii, czy też pozostanie przy niej. Osoba o wysokiej samoocenie może przeżywać pewien konflikt, jeśli stwierdzi, że jej opinia jest niezgodna z opinią wysoce wiarygodnego nadawcy. U osoby o niskiej samoocenie występuje wówczas niewielki konflikt lub nie ma go wcale ponieważ nie ma ona zbyt wysokiego mniemania o sobie, to prawdopodobnie jest przekonana, że chcąc postąpić słusznie, lepiej zrobi, gdy zgodzi się z argu­ mentami nadawcy. Uprzednie doświadczenia. Innym ważnym czynnikiem jest nastrój czy stan umysłu ludzi tuż przed otrzymaniem przekazu. Audytorium można uczynić podatnym na wpływ komunikatu, jeśli słuchacze będą dobrze nakarmieni, odprężeni i szczęśliwi. Rzeczywiście, zgodnie z ustaleniami Irvinga Janisa i jego współpracowników, gdy ludziom pozwolono jeść smaczny posiłek w czasie czytania komunikatu, który miał na celu przekonanie ich, to lektura ta wywarła na nich większy wpływ niż na ludzi w grupie kontrolnej (bez konsumpcji)38. Podobnie, badania Richarda Petty’ego i jego współpracowników sugerują, że dobry nastrój może u ludzi zwiększyć podatność na przekonywanieS9. I na odwrót, można sprawić, żeby członkowie audytorium byli mniej podatni na perswazję. Jak już wspomniałem, ludzie przewidują, że będą potrafili oprzeć się komunikatom mającym ich przekonać, takim jak telewizyjne filmy reklamowe. Jednym ze sposobów zmniejszenia podatności ludzi na perswazję jest uprzedzenie, że zostanie podjęta próba przekonania ich60. Dotyczy to zwłaszcza tych przypadków, gdy treść komunikatu odbiega od ich własnych przekonań. Skłonny jestem twierdzić, że zapowiedź: „A teraz podamy informację firmy finansującej nasz program” czyni ten komunikat mniej przekonującym, niż gdyby został on wygłoszony bez takiego wstępu. Zapowiedź ta zdaje się ostrzegać: „Uważajcie, będę się starał przekonać was...” i ludzie skłonni są reagować na nią zmobilizowaniem środków obronnych przeciw takiemu przekazowi. Zjawisko to zostało zademonstrowane w eksperymencie Jonathana Freedmana i Davida Searsa61. Zapowiedziano w nim nastolatkom, że wysłuchają odczytu pt. „Dlaczego nastolatkom nie powinno się pozwalać na prowadzenie samochodu”. Dziesięć minut po tej zapowiedzi mówca przedstawił im swoją 101

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, PROPAGANDA I PRZEKONYWANIE

opinię. W grupie kontrolnej wygłoszono ten sam odczyt bez wcześniejszego uprzedzenia. Badani z grupy kontrolnej w większym stopniu zostali przekonani przez odczyt niż grupa, którą uprzedzono o nim zawczasu. Ludzie są skłonni chronić swe poczucie swobody. Według teorii reaktancji (theory of reactance) Jacka Brehma62, kiedy nasze poczucie swobody jest zagrożone, staramy się je przywrócić. Ja, na przykład, lubię otrzymywać prezenty urodzinowe. Gdyby jednak jakiś słaby student (któremu grozi niezaliczenie mojego przedmiotu) ofiarował mi na urodziny kosztowny prezent, właśnie wtedy, gdy miałem przystąpić do czytania prac semestralnych, to poczułbym się nieswojo. Moje poczucie swobody i niezależności zostałoby podważone. Podobnie komunikat, który ma na celu przekonanie kogoś, jeśli jest krzykliwy czy nachalny, może być spostrzegany jako naruszający swobodę wyboru danej osoby, przez co aktywizuje jej mechanizmy obronne, by przeciwstawić się temu komunikatowi. Jeśli na przykład natrętny sprzedawca mówi rai, że muszę coś kupić, moją pierwszą reakcją jest potwierdzenie własnej niezależności przez wyjście ze sklepu. W eksperymencie Liłlian Bensley i Rui Wu63 studenci wyższej uczelni oglądali jeden z dwóch komunikatów, przeciw­ stawiających się piciu napojów alkoholowych. Jeden z nich był komunikatem bezwzględnym i dogmatycznym, głoszącym, że nie ma bezpiecznej ilości alkoholu i że wszyscy ludzie powinni przez cały czas zachowywać abstynencję. Drugi komunikat był łagodniejszy i kładł nacisk na utrzymywanie kontroli nad swoim piciem; ta forma przekazu znacznie skuteczniej skłaniała łudzi do zmniejszenia konsumpcji alkoholu. Dotyczyło to zwłaszcza osób pijących dużo które niemal na pewno doświadczały największej reaktancji (tzn. poczucia zagrożenia swobody działania), kiedy miały do czynienia z bezwzględnym, nietolerancyjnym komunikatem. Reaktancja może działać na wiele interesujących sposobów. Przypuśćmy, że idę ulicą, a ktoś prosi mnie (bardzo uprzejmie), żebym podpisał jakąś petycję. Nie wiem wiele o tej sprawie, a kiedy zbierający podpisy udziela mi wyjaśnień, podchodzi do nas inna osoba i zaczyna wywierać na mnie nacisk, żebym odmówił podpisu. Teoria reaktancji przewiduje, że w celu przeciwdziałania temu naciskowi i potwierdzenia swej swobody wyboru będę bardziej skłonny podpisać tę petycję. Scenariusz ten został rzeczywiście zrealizowany przez Madeline Heilman64, a wyniki okazały się zgodne z jej przewidywaniami - że w większości sytuacji im bardziej usilne były próby powstrzymania badanych od podpisania, tym większe było prawdopodobieństwo, że podpiszą oni petycję. Oczywiście, jak przekonaliśmy się zarówno w tym, jak i w poprzednim rozdziale, na ludzi można wpływać i wpływ ten jest często skuteczny, gdyż ulegają oni ukrytym naciskom społecznym, jak: w eksperymencie Ascha. Gdy jednak naciski te są tak jawne, że zagrażają poczuciu swobody jednostki, wówczas nie tylko stawia ona im opór, 102 lecz ponadto skłonna jest reagować działaniem w przeciwnym kierunku.

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, PROPAGANDA I PRZEKONYWANI E

Warto wspomnieć o jeszcze jednym aspekcie tej potrzeby swobody i niezależności. Kiedy wszystkie inne czynniki pozostają bez zmiany, ludzie, zetknąwszy się z informacjami, które są niezgodne z ważnymi dla nich przekonaniami, skłonni są - jeśli tylko jest to możliwe - natychmiast wynajdywać kontrargumenty65. Chronią w ten sposób swoje poglądy przed niepożądanymi wpływami i bronią swego poczucia niezależności. Można jednak w pewnej mierze przezwyciężyć ten opór. Leon Festinger i Nathan Maccoby66 prze­ prowadzili eksperyment, w którym starali się przeszkodzić badanym odbiorcom informacji w wynajdywaniu argumentów przeciw podawanemu im komunika­ towi. Osiągnięto to w prosty sposób, rozpraszając nieco uwagę słuchaczy w trakcie podawania komunikatu. Dwom grupom studentów, którzy należeli do jakiejś korporacji studenckiej, polecono wysłuchać nagranych na taśmie argumentów, które ukazywały złe strony korporacji studenckich. Argumenty te były mocne, pełne erudycji i, jak łatwo sobie wyobrazić, różniły się znacznie od przekonań słuchaczy. Podczas prezentowania materiału w jednej z grup rozpraszano uwagę osób badanych, mianowicie wyświetlano bardzo zabawny, niemy film. Festinger i Maccoby rozumowali w sposób następujący: ponieważ badani w tej grupie są zajęci dwoma zadaniami równocześnie - słuchaniem nagranych na taśmie argumentów przeciw korporacjom i oglądaniem zabawnego filmu - przeto będą nimi tak zaabsorbowani, że prawie (lub wcale) nie będą mieli możliwości wymyślania argumentów na odparcie twierdzeń zawartych w nagranym na taśmie komunikacie. Natomiast u członków grupy kontrolnej, którzy nie oglądają równocześnie filmu, uwaga nie będzie rozproszona, a zatem będą oni mieli większe możliwości wymyślania kontrargumentów w celu obalenia twierdzeń podawanych w komunikacie. Wyniki eksperymentu potwier­ dziły to rozumowanie. U studentów, których uwaga była rozproszona wskutek oglądania filmu, wystąpiły istotnie większe zmiany opinii (na niekorzyść korporacji) niż u studentów, których uwaga nie była rozproszona. Przyjrzyjmy się teraz dokładniej drugiej stronie tego zagadnienia. Jak możemy dopomóc ludziom w opieraniu się próbom wpłynięcia na nich? William McGuire i jego współpracownicy zaproponowali dobrze przemyślaną metodę wywoływania takiej odporności. Metoda ta oparta jest na zjawisku trafnie nazwanym efektem zaszczepienia (inoculation effect). Przekonaliśmy się już, że przedstawienie argumentacji dwustronnej (połączonej z próbą odparcia argumentów przeciwnika) pozwala w większości przypadków skuteczniej przekonać słuchaczy niż argumentacja jednostronna. Kontynuując badania nad tym zjawiskiem, McGuire wysunął sugestię, że jeśli danej osobie przedstawi się najpierw krótko pewien argument, który potrafi ona odeprzeć, to zazwyczaj osoba ta będzie „uodporniona” przeciw tej samej argumentacji, gdy przedstawi się ją później w pełnej, rozwiniętej postaci; podobnie, mała ilość osłabionych wirusów uodparnia organizm przeciw silnemu atakowi tego wirusa. W eks­ perymencie przeprowadzonym przez Williama McGuire’a i D. Papageorgisa67 103

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU. PROPAGANDA I PRZEKONYWAN IE

grupa ludzi wyrażała swe opinie, które były dość łagodnie atakowane, przy czym atak ten zostawał odparty. Następnie ludziom tym przedstawiano silne argumenty skierowane przeciw ich pierwotnym opiniom. Członkowie tej grupy okazali się znacznie mniej skłonni do zmiany swych opinii niż członkowie grupy kontrolnej, których opinie nie zostały uprzednio poddane łagodnemu atakowi. Tak więc członkowie grupy eksperymentalnej zostali niejako uodpor­ nieni przeciw zmianie opinii i stali się względnie odporni na przeciwstawną argumentację, A zatem przedstawienie argumentacji obu stron, połączone z próbą odparcia argumentów przeciwnika, jest nie tylko często skuteczniejsze jako technika propagandy, lecz ponadto - przy umiejętnym stosowaniu - zwiększa na ogół odporność odbiorców na późniejszą kontrpropagandę. W interesującym eksperymencie terenowym Alfred McAlister i jego współpracownicy68 uodporniali uczniów siódmej klasy przeciw istniejącym naciskom rówieśników, by palili papierosy. Na przykład uczniom tym pokazano reklamy sugerujące, że naprawdę wyzwolone kobiety są pałaczkami - „Przeszłaś długą drogę, dziewczyno!” Następnie uodporniano ich wyjaśniając, że kobieta nie może być wyzwolona, jeśli jest uzależniona od tytoniu. Ponadto, ze względu na to, że nastolatki często palą po to, by wyglądać na dorosłych czy „twardych” (jak mężczyzna na reklamie Marlboro), McAlister uznał, że nacisk rówieśników może przybierać formę przezywania „mięczakami” czy „maminsynkami” (chicken) tych, którzy nie palą. W związku z tym siódmoklasiści odgrywali scenkę, w której ćwiczyli się w odpieraniu tego typu argumentów, mówiąc coś takiego, jak; „Byłbym prawdziwym mięczakiem, gdybym zapalił tylko po to, żeby ci zaimponować”. Takie uodpornianie przeciw naciskom rówieśników okazało się bardzo skuteczne. Kiedy uczniowie ci byli już w dziewiątej klasie, procent palących był wśród nich dwa razy mniejszy niż w grupie kontrolnej, utworzonej z uczniów podobnej szkoły średniej. Badania69 wykazały, że „zaszczepienie” najskuteczniej wytwarza odporność wtedy, gdy atakowany pogląd jest truizmem kulturowym (cultural truism). Truizm kulturowy jest to przekonanie akceptowane jako bezspornie prawdziwe przez większość członków danej społeczności, na przykład: „Spośród wszystkich krajów na świecie Stany Zjednoczone są krajem, w którym najlepiej jest żyć” albo: „ludzie, którzy gotowi są ciężko pracować, osiągają sukces”. Truizmy kulturowe rzadko są podawane w wątpliwość; a kiedy nikt ich nie podważa, stosunkowo łatwo przestajemy zdawać sobie sprawę z tego, dlaczego właściwie je uznajemy. Dlatego przekonania takie mogą się rozpaść, jeśli ktoś mocno je zaatakuje. Żeby mieć motywację do umocnienia naszych przekonań, musimy zdawać sobie sprawę z ich słabych punktów, a najlepszym sposobem uświado­ mienia nam tego jest łagodne zaatakowanie tych przekonań. Uprzednie wystawienie ich na złagodzony atak wytwarza odporność na późniejszą perswazję, ponieważ: 1) zostaliśmy motywowani do obrony naszych przekonań 104 oraz 2) nabyliśmy trochę wprawy w bronieniu ich. Jesteśmy więc lepiej

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU. PROPAGANDA I PRZEKONYWANIE

przygotowani do odparcia poważniejszego ataku. Jest to ważna sprawa, która jednak często bywa ignorowana lub błędnie rozumiana przez ludzi podej­ mujących doniosłe decyzje. Na przykład po wojnie koreańskiej, kiedy to niektórzy spośród wziętych do niewoli żołnierzy amerykańskich zostali podobno poddani „praniu mózgu” przez komunistów chińskich, komisja Senatu zaleciła, aby w celu uodpornienia ludzi na „pranie mózgu” i inne formy komunistycznej propagandy wprowadzić w szkołach przedmiot „patriotyzm i amerykanizm”. Natomiast moja interpretacja badań nad „zaszczepieniem” doprowadziła mnie do sformułowania zupełnie innego wniosku. Mianowicie stwierdziłem, że najlepszym sposobem, aby dopomóc ludziom w odparciu antydemokratycznej propagandy, byłoby zaatakowanie ich wiary w demokrację, a najlepszym sposobem wytworzenia odporności na jednostronną propagandę komunistyczną wprowadzenie w szkołach średnich przedmiotu „komunizm”, wykładanego rzetelnie i bezstronnie70. W okresie największego natężenia zimnej wojny pomysł taki niewątpliwie zostałby uznany za wywrotowy przez tych polityków, których przerażała perspektywa dowiedzenia się przez młodych ludzi czegoś pozytywnego o komunizmie. Obawiali się oni, że uczyniłoby to młodzież bardziej podatną na propagandę. Jednakże historyczne wydarzenia potwierdziły wyniki badań psychospołecznych, które wskazują, że jeśli chcemy uodpornić ludzi na uproszczoną propagandę, to nic nie zastąpi swobodnego zapoznawania się z ideami wszelkiego rodzaju. Najłatwiej „wyprać mózg” tej osoby, której poglądy są oparte na sloganach nigdy w poważny sposób nie zakwestionowanych.

Opisane zasady a sytuacje rzeczywiste Przypuśćmy, że dostałeś w spadku pakiet kontrolny akcji sieci telewizyjnej. Jest to wspaniała okazja do zmieniania opinii ludzi w odniesieniu do różnych ważnych spraw. Powiedzmy, że jesteś entuzjastycznym zwolennikiem po­ wszechnych ubezpieczeń zdrowotnych i chciałbyś przekonać innych, aby zaakceptowali twój pogląd na tę sprawę. Skończyłeś właśnie czytać ten rozdział (więc wiesz, jak to robić) i dysponujesz bardzo potężnym środkiem przekazu. Jak się do tego zabierzesz? Nic prostszego. Wybierasz odcinek czasu następujący po jakimś programie o charakterze wybitnie intelektualnym (aby być pewnym, że ludzie dobrze poinformowani oglądają właśnie telewizję) i stosownie do tego przedstawiasz argumentację dwustronną (ponieważ na ludzi dobrze poinfor­ mowanych skuteczniej oddziałuje argumentacja dwustronna). Dobierasz silniejsze argumenty za powszechnymi ubezpieczeniami zdrowotnymi i podajesz je najpierw (żeby wykorzystać efekt pierwszeństwa). Opisujesz los biedaków, jak chorują i umierają z braku odpowiedniej opieki lekarskiej. Posługujesz się żywymi, osobistymi przykładami ludzi, których znasz. Omawiasz te przypadki w taki sposób, aby wzbudzić w słuchaczach silny strach; jednocześnie 105

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, PROPAGANDA I PRZEKONYWANIE

przedstawiasz szczegółowy plan działania, ponieważ u większości ludzi takie połączenie powoduje największą zmianę opinii i najbardziej skłania ich do działania. Prezentujesz trochę argumentów przeciw twojemu stanowisku i odpie­ rasz je zdecydowanie. Angażujesz spikera, który jest znawcą przedmiotu, a do tego osobą godną zaufania i niezwykle sympatyczną. Dobierasz możliwie najbardziej zdecydowane argumenty, w celu maksymalizowania rozbieżności między przedstawianą argumentacją a początkowym stanowiskiem słuchaczy. Na koniec siadasz w fotelu, odpoczywasz i czekasz, kiedy te opinie zaczną się zmieniać. Nie jest to jednak takie proste. Wyobraźmy sobie typowego telewidza: powiedzmy, że jest to 45-letnia przedstawicielka klasy średniej, pośredniczka w kupnie i sprzedaży nieruchomości, która wyznaje pogląd, że państwo za bardzo wtrąca się w prywatne życie jednostek. Sądzi ona, że każda forma ustawodawstwa socjalnego podkopuje ducha indywidualizmu, który jest istotą demokracji. Natknęła się na twój program, szukając na wieczór jakiegoś widowiska rozrywkowego. Zaczyna słuchać twoich argumentów za bezpłatną opieką lekarską. W miarę jak słucha, słabnie nieco jej przeświadczenie o słuszności jej pierwotnych przekonań. Nie jest już tak pewna, jak przedtem, że rząd nie powinien się wtrącać w sprawy zdrowia obywateli. Cóż więc czyni? Jeśli jest podobna do badanych, którzy brali udział w eksperymencie Lance’a Canona71, to zmienia kanał w telewizorze i zaczyna oglądać „Koło Fortuny”. Canon stwierdził, że gdy zachwiejemy pewność danej osoby, to staje się ona mniej skłonna do słuchania argumentów skierowanych przeciw jej przekonaniom. A zatem właśnie ci ludzie, których najłatwiej byłoby skłonić do zmiany opinii, są zarazem najmniej chętni do poddawania się działaniu komunikatu nadawanego właśnie w tym celu. Czy musisz pogodzić się z tym, że nadasz swój komunikat dla audytorium złożonego z widzów, którzy już są zwolennikami powszechnych ubezpieczeń zdrowotnych? Może tak być - jeśli uprzesz się, by nadać poważny film dokumentalny poświęcony temu zagadnieniu. Jednakże po rozważeniu różnych możliwości mógłbyś zdecydować się na inny sposób podejścia. Zwołujesz zebranie zarządu twojej sieci telewizyjnej. Wydajesz polecenie dyrektorowi programowemu, by zamówił kilka scenariuszy ukazujących w udramatyzowanej formie los rodzin stojących wobec ruiny finansowej z powodu kosztów, jakie pociąga za sobą poważna choroba. Nakazujesz, aby dział wiadomości zbadał, czy powszechne ubezpieczenia zdrowotne w innych krajach odniosły sukces. Na koniec dostarczasz prezenterowi prowadzącemu wieczorny program rozryw­ kowy kilka dowcipów o niezbyt bystrych, lecz zamożnych lekarzach. Chociaż żaden z tych komunikatów nie dorównuje filmowi dokumentalnemu pod względem przekazywanej informacji, to jednak ich łączny wpływ powinien być bardziej znaczący. Osadzone w utworach fabularnych lub dziennikach telewizyj­ nych, nie muszą być rozpoznane jako argumenty na rzecz powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego; wydają się niewinne, lecz ich przesłanie jest jasne. 106 Ponieważ nie wyglądają na jawne próby przekonywania, powinny wzbudzać

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, PROPAGANDA I PRZEKONYWANIE

niewielki opór, nie wywołując efektu uodpornienia i hamując wynajdywanie kontrargumentów dzięki rozpraszaniu uwagi audytorium. Co najważniejsze, ludzie prawdopodobnie obejrzą je, nie zmieniając kanału. Nie chcę przez to powiedzieć, że osoby kierujące sieciami telewizyjnymi spiskują, starając się ukryć perswazyjne komunikaty w innych kontekstach; jak jednak stwierdziłem na początku tego rozdziału, telewizja odgrywa ważną rolę w kształtowaniu naszego sposobu spostrzegania świata. Ilość czasu, jaką Amerykanie poświęcają na oglądanie telewizji, jest wręcz oszałamiająca72. W typowej rodzinie odbiornik telewizyjny jest włączony przez siedem godzin dziennie73, a przeciętny Amerykanin ogląda telewizję przez trzydzieści godzin tygodniowo - tzn. ponad 1500 godzin w ciągu roku. W ten sposób, jeśli jesteś przeciętnym telewidzem, obejrzysz przez rok około 37 800 filmów reklamowych, czyli ponad 100 dziennie74. Przeciętny absolwent szkoły średniej spędził znacznie mniej czasu w klasie szkolnej niż przed telewizorem75. Telewizja wywiera silny wpływ, a obraz rzeczywistości, jaki przekazuje, rzadko pozostaje wolny od wszelkich wartości. George Gerbner i jego współ­ pracownicy76 przeprowadzili najobszerniejszą jak dotąd analizę tego środka przekazu. Od późnych lat sześćdziesiątych badacze ci nagrywali na taśmy magnetowidowe i analizowali dokładnie tysiące nadawanych w najlepszym czasie programów telewizyjnych i występujących w nich postaci. Uzyskane przez nich wyniki, wzięte jako całość, sugerują, że telewizyjna reprezentacja rzeczywistości jest wielce niedokładna i myląca. W programach nadawanych w najlepszym czasie jest trzy razy więcej mężczyzn niż kobiet, a kobiety są przedstawiane jako młodsze i mniej doświadczone od mężczyzn, z którymi się spotykają. Zbyt mało licznie reprezentowani są ludzie nie będący białymi (zwłaszcza pochodzenia latynoskiego i azjatyckiego) oraz osoby w starszym wieku, zaś członkowie grup mniejszościowych są nieproporcjonalnie często obsadzani w drugorzędnych rolach. Ponadto większość postaci występujących w najlepszym czasie antenowym jest przedstawiana jako przedstawiciele wolnych zawodów i personel kierowniczy. Chociaż 67% pracowników w Stanach Zjednoczonych jest zatrudnionych na stanowiskach robotniczych i w usługach, to tylko 25% postaci w programach telewizyjnych ma pracę tego rodzaju. Na koniec, zbrodni w telewizji jest co najmniej dziesięć razy więcej niż w życiu realnym. Ponad połowa postaci telewizyjnych co tydzień bierze udział w jakiejś konfrontacji związanej z użyciem przemocy; w rzeczywistości, według statystyki FBI, każdego roku mniej niż 1% Amerykanów staje się ofiarą czynu przestęp­ czego połączonego z przemocą. David Rintels, autor piszący dla telewizji, były prezes Amerykańskiego Związku Pisarzy (Writers Guild of America), pod­ sumował to najlepiej słowami: „Każdego wieczoru od 20°° do 2300, telewizja jest jednym wielkim kłamstwem”77. Gerbner i jego współpracownicy porównywali także postawy i poglądy „nałogowych” telewidzów (tych, którzy oglądają telewizję więcej niż cztery 107

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, PROPAGANDA I PRZEKONYWANIE

godziny dziennie) z postawami i poglądami „lekko uzależnionych” (oglądających TV mniej niż dwie godziny dziennie). Stwierdzili, że nałogowi telewidzowie: 1) wyrażają postawy nacechowane większymi uprzedzeniami rasowymi; 2) przeceniają liczbę osób zatrudnionych jako lekarze, prawnicy i sportowcy; 3) uważają, że kobiety mają bardziej ograniczone zdolności i zainteresowania niż mężczyźni; 4) mają przesadne wyobrażenie o rozpowszechnieniu przemocy w naszym społeczeństwie; 5) sądzą, że obecnie mniej jest ludzi w starszym wieku i są oni mniej zdrowi niż dwadzieścia lat ternu, mimo że w rzeczywistości jest wręcz przeciwnie. Co więcej, nałogowi telewidzowie bardziej niż telewi­ dzowie „lekko uzależnieni” są skłonni widzieć świat jako miejsce złowrogie i groźne; zazwyczaj zgadzają się oni z twierdzeniem, że większość ludzi troszczy się tylko o siebie i wykorzystaliby cię, gdyby mieli sposobność. Gerbner konkluduje, że te postawy i przekonania są odzwierciedleniem zniekształconego obrazu amerykańskiego życia, jaki pokazuje nam telewizja *. Oczywiście, każdy (i każda) z nas ma rozległe kontakty osobiste z wieloma ludźmi w niezliczonym mnóstwie sytuacji społecznych; środki masowego przekazu są tylko jednym ze źródeł naszej wiedzy o obu płciach i różnych grupach etnicznych i zawodowych. Informacje i wrażenia, jakie otrzymujemy za pośrednictwem tych środków, prawdopodobnie wywierają na nas mniejszy wpływ, kiedy opieramy się także na doświadczeniach z pierwszej ręki. Tak więc ci z nas, którzy mieli ścisłe kontakty zawodowe z kilkoma kobietami pracującymi poza domem, są prawdopodobnie mniej podatni na przedstawiane w telewizji stereotypy kobiet. Z drugiej strony, chociaż każdy z nas ma wyrobione poglądy na temat zbrodni i przemocy, to jednak nie jest prawdopodobne, aby wiele z tych poglądów ukształtowało się na podstawie naszego osobistego doświad­ czenia. Telewizja jest w zasadzie naszym jedynym żywym źródłem informacji o zbrodniach i przestępstwach. Większa część programu telewizyjnego składa się ze spektakli, których tematem jest zbrodnia - przeciętny piętnastolatek obejrzał w telewizji ponad 13 000 zabójstw. Ponadto kilka badań wykazało, że seriale kryminalne (takie jak „Nowojorscy gliniarze”, „Prawo i porządek”, „Zabójstwo”) konsekwentnie upowszechniają określony obraz zarówno policji, jak i przestępców. Na przykład stwierdzono, że telewizyjni policjanci są zadziwiająco skuteczni - wykrywają sprawców niemal każdej zbrodni, a ponadto

* Nie

Należy podkreślić, że Gerbner przeprowadził badanie korelacyjne, nie eksperymentalne.

można

więc

kształtowania .się przekonań, czy też więcej i

jego

czasu

na

rozstrzygnąć,

czy

„nałogowe”

postaw nacechowanych ludzie już mający takie oglądaniu

współpracownicy

telewizji.

wzięli

Aby

próbki

oglądanie

telewizji

rzeczywiście

jesl

przyczyną

uprzedzeniami oraz niezgodnych z rzeczywistością postawy i przekonania są po prostu skłonni spędzać uczynić

telewidzów

swe z

wnioski grup

bardziej

wieku, wykształcenia i dochodu, oraz różniących się pochodzeniem takich cech telewidzów stwierdzili, że w każdej kategorii występował

108 oglądaniem telewizji a niezgodnymi z rzeczywistością przekonaniami.

przekonującymi,

reprezentujących

wszystkie

Gerbner poziomy

etnicznym. Po uwzględnieniu związek między „nałogowym”

ŚRODKI MASOWE GO PRZEKAZU, PROPAGANDA I PRZEKONYWAN IE

są niezawodni pod jednym względem; pod koniec filmu czy sztuki nie­ odpowiednia osoba nigdy nie siedzi w więzieniu. Telewizja sprzyja złudzeniu, że wynik walki ze zbrodnią jest pewny. Telewizyjni przestępcy na ogół popełniają zbrodnię wskutek zaburzeń psychicznych łub nienasyconej (i nie­ potrzebnej) zachłanności. Telewizja podkreśla osobistą odpowiedzialność przestępców za swe czyny i przeważnie ignoruje naciski sytuacyjne skorelowane z przestępczością, takie jak ubóstwo i bezrobocie. Taki sposób przedstawiania przestępczości ma poważne konsekwencje społeczne. Ludzie, którzy dużo oglądają telewizję, przyswajają w końcu ten system przekonań, który wpływa na ich oczekiwania i może spowodować, że pełniąc obowiązki sędziów przysięgłych będą zajmować twarde stanowisko. „Nałogowi” telewidzowie skłonni są odwracać domniemanie niewinności, wierząc, że „oskarżeni musieli coś zawinić, inaczej nie znaleźliby się w sądzie”78. Wykazano także, że liczba kradzieży wzrasta, gdy na danym obszarze zostanie wprowadzona telewizja79. Dlaczego tak się dzieje? Najrozsądniejsze jest wyjaśnienie, zgodnie z którym telewizja za pomocą reklam zachęca do konsumpcji różnych dóbr; ponadto przedstawia jako normę style życia klasy wyższej i klasy średniej. Ta iluzja powszechności bogactwa i konsumpcji może wywoływać frustrację i gniew niezamożnych telewidzów, którzy porównują swój styl życia ze stylem osób pokazywanych na ekranie, co motywuje ich, by „uczestniczyli w amerykańskim śnie” w każdy możliwy dla nich sposób. Dokładne określenie, w jakim stopniu środki masowego przekazu oddziałują na opinię społeczną i zachowanie ludzi, jest prawie niemożliwe. Zbyt wiele innych czynników wchodzi w grę. Ponieważ opisane wyżej badanie nie jest eksperymentem, trudno oddzielić oddziaływania masowych przekazów od wpływu osobistych doświadczeń oraz kontaktów z rodziną i przyjaciółmi. Można jednak przeprowadzać eksperymenty. Na przykład przypuśćmy, że jako dyrektor sieci telewizyjnej przeforsowałeś swój pierwotny plan, aby nadać film dokumentalny o powszechnych ubezpieczeniach zdrowotnych. W tym przypadku mógłbyś stosunkowo łatwo ustalić, czy twój komunikat był przekonujący. Na poziomie najbardziej podstawowym mógłbyś przed nadaniem i po nadaniu tego programu zbadać opinie reprezentatywnych próbek telewidzów co do po­ wszechnych ubezpieczeń zdrowotnych. Gdyby zmieniły się w pożądanym kierunku, to mógłbyś wyciągnąć wniosek, że twój program był skuteczny. Gdybyś był zainteresowany zwiększeniem jego skuteczności do maksimum, to mógłbyś nagrać na taśmę wideo kilka wersji tego dokumentalnego filmu w celu wypróbowania różnych spikerów, argumentów i stylów prezentacji. Gdybyś przedstawił wszystkie wersje różnym próbnym audytoriom, to mógłbyś porównać skutki rozmaitych kombinacji czynników. W istocie sposób, w jaki prze­ prowadzono większość badań opisanych wcześniej w tym rozdziale, jest zbliżony do zaprezentowanego wyżej scenariusza. Przygotowywano komunikaty na różne tematy. Manipulowano pewnymi aspektami - np. wiarygodnością 109

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, PROPAG ANDA I PRZEKON YWANIE

nadawców łub kolejnością przytaczanych argumentów - a wynikające stąd różne wersje komunikatu przedstawiano audytorium. Badając opinie audytorium można mierzyć wpływ tych zmiennych. Procedura ta umożliwia dużą kontrolę nad komunikatem i jest dobrze dostosowana do badania wielkiej liczby osób. Metoda ta jest tak skuteczna, że przystosowano ją do sterowanej przez komputer procedury zmieniania pewnych czynników związanych z komunikatami i prezen­ towania ich osobom siedzącym przy pulpitach sterowniczych komputerów 8H. Dzięki pojawieniu się sieci telewizji kablowej, takich jak system QUBE, w których rozwiązania techniczne pozwalają przebywającym w swych domach telewidzom kontaktować się zwrotnie ze stacją nadawczą, można obecnie uzyskać natychmiast próbkę reakcji tysięcy telewidzów na nadany przed chwilą program. Przypuśćmy, że zamiast decydować się na emisję filmu dokumentalnego, postanowiłeś nadać szereg bardziej subtelnych komunikatów, ukrytych w emito­ wanych regularnie programach i prezentowanych wielokrotnie. Przy tego rodzaju podejściu znacznie trudniej jest zmierzyć czy oszacować jego wpływ, lecz prawdopodobnie jest ono stosowane częściej. Z przekazami, które wyraźnie mają na celu przekonanie nas do zajęcia pewnego stanowiska bezpośrednio przed rozstrzygnięciem danej kwestii, rzadko mamy do czynienia - może z wyjątkiem okresów kampanii politycznych. Większość naszych przekonań kształtuje się stopniowo, dzięki wielokrotnym kontaktom z ludźmi i informacją w ciągu dłuższego czasu. Ogólnie biorąc, przekonania, które dla ludzi są ważne, trudno jest zmienić za pomocą bezpośredniego przekazywania określonych informacji. Wydaje się, że istnieje zasadnicza różnica między takim problemem, jak powszechne ubezpieczenia zdrowotne - z jednej strony, a takimi problemami, jak możliwość zbudowania atomowej łodzi podwodnej, dopuszczalność sprzedaży antyhistamin bez recepty i praktyczne znaczenie arytmetyki - z drugiej strony. Czym różnią się te problemy? Jedna z różnic polega na tym, że problem opieki lekarskiej jest po prostu ważniejszy. Jakie jednak jest kryterium oceny, czy dany problem jest ważny, czy błahy? Aby odpowiedzieć na to pytanie, musimy najpierw zastanowić się, co rozumiemy przez „opinię”, którym to terminem posługiwaliśmy się w całym niniejszym rozdziale. Mówiąc najprościej, opinia jest tym, co dana osoba uważa za prawdę. W tym sensie mam opinię, że na uniwersytecie stanu Teksas kształci się ponad 40 000 studentów; że stosowanie pasów bezpieczeństwa zmniejsza liczbę wypadków śmiertelnych; że w lecie jest w Nowym Jorku gorąco. Takie opinie mają charakter głównie poznawczy - tzn. nie są zabarwione emocjonalnie, lecz płyną raczej z głowy niż z serca. Są one również nietrwałe - tzn. mogą ulec zmianie pod wpływem dobrych, jasnych dowodów, sprzecznych z tymi opiniami. Gdyby więc Ralph Nader (którego uważam za wysoce wiarygodne źródło w kwestiach ruchu drogowego) przedstawił mi dane świadczące o tym, że obecnie stosowane pasy bezpieczeństwa nie zmniejszają w' sposób istotny 110 liczby śmiertelnych wypadków, to zmieniłbym swoją opinię w tej sprawie.

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, PROPAGANDA I PRZEKONYWANIE

Z drugiej strony przypuśćmy, iż ktoś wyznaje opinię, że Żydzi prowadzą „nieczyste” interesy handlowe lub że Azjaci kradną, albo że ludzie poniżej 25. roku życia posiadają pewną szczególną mądrość, albo też że Stany Zjednoczone są najwspanialszym (lub najokropniejszym) krajem, jaki kiedykolwiek istniał, lub wreszcie że Nowy Jork jest dżunglą. Czym opinie te różnią się od opinii wymienionych w poprzednim akapicie? Są zarówno zabarwione emocjonalnie, jak i wartościujące - tzn. świadczą o sympatiach łub antypatiach danej osoby. Jeśli ktoś jest przekonany, że Azjaci kradną, to przekonanie to implikuje silnie, iż nie lubi on Azjatów. Opinia, że Nowy Jork jest dżunglą, różni się od opinii, że w Nowym Jorku jest latem gorąco. Opinia, że Nowy Jork jest dżunglą, ma nie tylko charakter poznawczy - implikuje także negatywną ocenę i pewien poziom strachu czy lęku. Opinię, która zawiera komponent wartościujący i komponent emocjonalny, nazywamy postawą. W porównaniu z opiniami, postawy są niezwykle trudne do zmiany. Przypuśćmy, że Sam jest gorliwym i ostrożnym konsumentem, głęboko zainteresowanym problemami zdrowia. Przez wiele lat nauczył się mieć zaufanie do badań Ralpha Nadera w bardzo wielu sprawach, takich jak niebezpieczne typy samochodów, zawartość cholesterolu w hot-dogach, ryzykowne urządzenia elektryczne, zanieczyszczenie powietrza itd. Załóżmy ponadto, że Sam jest zwolennikiem supremacji białych i wyznaje pogląd, że rasa biała góruje intelektualnie nad wszystkimi innymi rasami. Co by się stało, gdyby Ralph Nader przeprowadził gruntowne badania, które by wykazały, że przy zastosowaniu testów inteligencji niezależnych od czynników kulturowych (culture free inteligence tests) mniejszości rasowe uzyskują wyniki równie wysokie, jak biali. Czy ta informacja zmieniłaby postawę Sama? Prawdopodobnie nie. Dlaczego? Czy Sam nie uważa Nadera za solidnego badacza? Ponieważ kwestia ta jest zakorzeniona w emocjach, przypuszczam, że uzyskane przez Nadera wyniki dotyczące poziomu inteligencji nie wpłynęłyby na Sama tak łatwo ani tak gruntownie, jak wyniki badań Nadera odnoszące się do samochodów, cholesterolu czy zanieczyszczenia powietrza. Trudniej jest zmienić postawy niż zwykłe opinie. Myślenie ludzkie nie zawsze jest logiczne. Chociaż my, ludzie jesteśmy zdolni do ścisłego i subtelnego myślenia, w równym stopniu jesteśmy skłonni do zniekształceń i ogromnej niedbałości w naszych procesach myślowych. Aby zrozumieć, jak można zmienić postawy, najpierw trzeba poznać zawiłości ludzkiego myślenia, jak również motywy, które skłaniają ludzi do opierania się zmianom. Są to interesujące i ważne zagadnienia, które rozpatrzę w następnych dwóch rozdziałach: rozdział 4. jest próbą zrozumienia, w jaki sposób ludzie interpretują - właściwie lub błędnie - pewne zjawiska o charakterze społecznym; rozdział 5. opisuje najważniejsze motywy stanowiące podłoże uzasadniania i fałszywego interpretowania własnego zachowania.

rozdział

4 Poznanie społeczne* W swojej najlepszej książce Public Opinion, wybitny autor analiz politycznych Walter Lippmann 1 opowiada o dziewczynce mieszkającej w małym górniczym miasteczku, u której pewnego dnia wesołość ustąpiła miejsca napadowi głębokiego smutku. Okazało się, że nagły podmuch wiatru stłukł szybę okienną w kuchni. Dziewczynka była zrozpaczona i przez parę godzin mówiła coś, czego nie można było zrozumieć. Gdy w końcu była w stanie mówić normalnie, wyjaśniła, że stłuczona szyba oznacza, iż zmarł jakiś bliski krewny. Opłakiwała więc swego ojca, była bowiem przekonana, że zszedł z tego świata. Dziewczynka pozostawała pogrążona w rozpaczy, dopóki po paru dniach nie przyszedł telegram na dowód, że jej ojciec nadal żyje. Dziewczynka skonstruowała zupełną fikcję, opartą na prostym zewnętrznym fakcie (stłuczona szyba), przesądzie (stłuczona szyba oznacza śmierć), strachu i miłości do ojca. W średniowiecznej Europie powszechnie przyjętym zwyczajem było opróżnianie nocników - do których przez całą dobę oddawano mocz i kał - przez wylewanie ich zawartości za okno, na ulicę. Odchody te często pozostawały na ulicy jako wylęgarnia chorób i epidemii, dopóki nie zmył ich ulewny deszcz2. Nam, ludziom współczesnym, zachowanie to wydaje się czymś prymitywnym, barbarzyńskim i po prostu głupim, zwłaszcza gdy uświadomimy sobie, że wiele wieków wcześniej Rzymianie budowali domowe instalacje wodno-kanalizacyjne. W jaki sposób wszedł w użycie nocnik? W średniowieczu ukształtowało się przekonanie, że nagość jest nie tylko grzeszna, lecz * Mojemu przyjacielowi i koledze Anthony’emu R. Pratkanisowi składam podziękowanie za napisanie wstępnej wersji tego rozdziału.

POZNANIE S POŁECZNE

że ponadto nie ubrane ciało napadają złe duchy, które mogą wyrządzić mu krzywdę. Zrezygnowano więc z praktykowanej przez Rzymian codziennej kąpieli i zastąpiono ją kąpielą raz do roku. Stopniowo domowe instalacje kanalizacyjne Rzymian uległy zniszczeniu, a umiejętności hydrauliczne potrzebne do utrzymywania domowych toalet poszły w zapomnienie. Nocnik przyjął się z konieczności. Dopiero po upływie stuleci „duchowa” teoria choroby została zastąpiona nowoczesną teorią uznającą za przyczynę chorób wirusy i bakterie3.

W tej historii o dziewczynce i średniowiecznym nocniku nie chodzi o przeanalizowanie sposobu funkcjonowania anormalnej psychiki, nie jest też ona próbą ukazania postępów, jakie poczyniła higiena w erze nowoczesnej. Przytoczyłem te dwie opowieści, żeby postawić zasadnicze pytanie: jak bardzo my sami jesteśmy podobni do dziewczynki z górniczego miasteczka i do właściciela średniowiecznego nocnika? W jakiej mierze wymyślone przez nas fikcje kierują naszym zachowaniem i działaniami? W niniejszym rozdziale przyjęliśmy tezę, że jesteśmy do nich podobniejsi, niż moglibyśmy przypuszczać. Nie zdziwiłbym się, gdyby w XXII w. autor podręcznika psychologii społecznej zaczął rozdział o społecznych procesach poznawczych nie od historii o nocnikach, lecz od opowieści o nadmiernym użyciu pestycydów lub zabójczym działaniu wirusa AIDS. Ta opowieść mogłaby wyglądać następująco: W XX i XXI w. miliony ludzi umarło z głodu - nie z braku żywności, lecz dlatego, że ich pożywienie zostało zatrute przez lata stosowania chemikaliów, które stopniowo wbudowywały się w łańcuch pokarmowy. Bardzo wielu uczonych ludzi podejrzewało, że tak się stanie, lecz z nie wyjaśnionych powodów nie zrobiono niczego, by temu zapobiec. Ponadto przeszło sto pięćdziesiąt milionów ludzi zmarło od wirusa AIDS, ponieważ nie chcieli stosować prezerwatyw. Współczesny czytelnik może się zastanawiać, jak kultura, która potrafiła wysyłać na księżyc mężczyzn i kobiety oraz leczyć wiele niebezpiecznych chorób, mogła postępować tak niemądrze. No cóż, wydaje się, że w tych czasach wielu ludzi wierzyło, iż mówienie bez osłonek o funkcjonowaniu narządów płciowych jest grzechem i może prowadzić do złego. Na przykład na przełomie XX i XXI w. większość rodziców nastolatków nadal wyznawała prymitywny pogląd, że dystrybucja prezerwatyw w szkołach średnich zwiększyłaby ilość przelotnych kontaktów seksualnych - wbrew temu, że starannie przeprowadzone badania4 wykazały, iż jest inaczej. Jednakże opowiadam o tym wszystkim nie po to, aby wykazać, jak nierozsądna była większość ludzi w XX i XXI w„ lecz aby postawić bardziej zasadnicze pytanie: jak bardzo my sami jesteśmy podobni do tych nieostrożnych ofiar AIDS i do rolników, którzy tak lekkomyślnie szafowali pestycydami?

Nie jest obojętne, w jaki sposób nadajemy sens otaczającemu nas światu zjawisk społecznych! A próbujemy nadawać mu sens setki razy dziennie. Kiedy spotykamy jakąś nową osobę, formujemy pierwsze wrażenie. Za każdym razem, kiedy wstąpimy do supermarketu, idziemy przejściem między półkami wypeł­ nionymi setkami produktów; każdy z nich występuje w kilku odmianach wytwarzanych przez różne firmy, a my musimy starać się wykryć, które będą 113

POZNAN IE SPOŁECZNE

najlepiej dostosowane do naszych potrzeb. Czasami ludzie zadają nam pytania dotyczące nas samych, więc musimy zastanawiać się nad różnymi aspektami naszego dotychczasowego życia, aby sformułować odpowiedź, którą uważamy za rzetelną. Codziennie podejmujemy decyzje - z kim pójść na kawę, co zjeść, w co się ubrać, komu ufać, jaki film obejrzeć, odpowiedzieć na telefon czy nie. Niekiedy nasze decyzje są ważniejsze: na kogo głosować, co studiować, jaki wybrać zawód, jaką politykę społeczną poprzeć, kogo poślubić, mieć dzieci czy ich nie mieć. Podejmowane przez nas decyzje, zarówno błahe jak i ważne, zależą od tego, w jaki sposób konstruujemy nasz świat zjawisk społecznych i nadajemy mu sens.

Jak nadajemy sens światu? Ludzie mają potężne mózgi - potężne i wydajne. Chociaż jednak nasze mózgi są tak wspaniałe, daleko im do ideału. Jednym z następstw tej niedoskonałości jest fakt, że większość z nas „wie” mnóstwo rzeczy, które po prostu nie są prawdziwe. Weźmy zwyczajny przykład: wielu ludzi żywi przekonanie, że w bezpłodnych przez dłuższy czas małżeństwach, które zaadoptowały dziecko, częściej dochodzi potem do poczęcia własnego dziecka, niż w podobnych małżeństwach, które nie dokonały adopcji. Rozumowanie przebiega jakoś tak: po adopcji znika presja, u pary małżeńskiej następuje odprężenie, a to w jakiś sposób ułatwia poczęcie. Jednakże według Toma Gikmcha5 przekonanie to, chociaż rozpowszechnione, po prostu nie jest prawdziwe: w bezpłodnych przez dłuższy czas małżeństwach, które adoptowały dziecko, poczęcie potem własnego dziecka nie jest bardziej prawdopodobne niż w podobnych małżeństwach, które nie dokonały adopcji. Dlaczego więc większość ludzi jest o tym przekonanych? Są dwa powody: 1) jest to tak urocza idea, że chcemy, żeby była prawdziwa; 2) mamy skłonność do skupiania uwagi na tych nielicznych przypadkach, kiedy w małżeństwie po adopcji doszło do poczęcia własnego dziecka, a nie na tych, w których do poczęcia nie doszło, lub nastąpiło ono bez adopcji dziecka. Tak więc dzięki selektywnej uwadze i selektywnej pamięci, zależność ta wydaje się prawdziwa. Istotnie, jak wielu z was mogło zauważyć, tych, którzy wiedzą coś, co po prostu nie jest prawdziwe, bardzo trudno przekonać, że jest inaczej niż myślą. Czy jesteśmy istotami racjonalnymi czy nie? Z pewnością staramy się nimi być. Pewien rozpowszechniony pogląd na procesy poznawcze u ludzi głosi, że mają one charakter całkowicie racjonalny - że każda jednostka dokłada wszelkich starań, aby mieć słuszność i wyznawać stosowne poglądy i przeko­ nania. Jednym z głównych rzeczników tego poglądu na ludzkie myślenie był osiemnastowieczny filozof utylitarystyczny Jeremy Bentham. Według Benthama 114 stosujemy feUcific calculus, czyli „rachunek szczęścia”, aby ustalić, co jest

POZNANIE SPOŁECZNE

dobre, a co złe6. Przypuśćmy, że chcę kupić nowy samochód. Przy ustalaniu, na jaką markę i model się zdecyduję, zsumowałbym przyjemności, jakich dostarczy­ łoby mi każde z rozpatrywanych aut - sportowa linia nadwozia, komfortowe wnętrze, potężny silnik - i odjąłbym przykrości - comiesięczne spłaty zrujnują mój budżet, samochód tego typu nie może przejechać koło stacji benzynowej, nie napełniając baku. Następnie wybieram auto, które przyniesie mi najwięcej przyjemności, a najmniej przykrości. Według Benthama rolą państwa i systemu gospodarczego jest zapewnienie „największego szczęścia dla największej liczby” obywateli. Inni zgodzili się z tym i Benthamowska koncepcja „rachunku szczęścia” stała się podstawowym założeniem nowoczesnego kapitalizmu. W czasach bardziej współczesnych psycholog społeczny Harold Kelley wysunął nieco bardziej złożony pogląd na racjonalność ludzkiego myślenia: ludzie starają się funkcjonować jak naiwni naukowcy (naive scientists)1. W celu wyjaśnienia danego zdarzenia czy zjawiska naukowcy szukają współzmienności (kowariacji) w uzyskanych przez siebie danych, tzn. starają się znaleźć przypadki, gdzie „X poprzedza Y i zawsze zmienia się wraz z Y i tylko z Y, aby dojść do wniosku, że X powoduje Y\ Podobnie chcąc wyjaśnić, dlaczego inni postępują tak a nie inaczej, ludzie szukają trzech informacji: o konsekwencji (consistency) działania danej osoby (czy on lub ona zawsze zachowuje się w ten sposób w innych sytuacjach i przy innych okazjach), o jego powszechności (consensus - czy inni zachowują się w ten sposób w takiej samej sytuacji) i specyficzności (distinctiveness - czy on lub ona jest jedyną osobą zachowującą się w ten sposób). Na przykład przypuśćmy, że Beth pocałowała Scotta, a ktoś zapytał cię, dlaczego. Według Kelleya, zanim będziesz mógł udzielić racjonalnej odpowiedzi na to pytanie, chciałbyś wiedzieć trochę więcej o tej sytuacji: czy Beth całuje każdego, kiedy tylko nadarzy się sposobność? Jeśli tak, to prawdopodobnie doszedłbyś do wniosku, iż powodem, dla którego Beth pocałowała Scotta, jest to, że Beth jest osobą bardzo uczuciową. Przypuśćmy, że stwierdziłeś, iż prawie każdy(a) całuje Scotta. Mógłbyś wtedy dowodzić, że powodem pocałowania Scotta przez Beth jest to, iż Scott jest osobą wielce atrakcyjną, bardzo łubianą przez wszystkich. Na koniec, jeśli Beth całuje tylko Scotta i nikt inny Scotta nie całuje, to prawdopodobnie byś wywnioskował, że to wysoce specyficzne zachowanie wynika z istnienia pewnej szczególnej relacji między Beth a Scottem, z tego, że są oni w sobie zakochani. Czy jednak ludzie wyliczają wszystko tak racjonalnie, jak sugerują Bentham i Kelley?8 Niewiele jest sporów co do tego, że istotnie czynimy to w niektórych przypadkach. Benjamin Franklin z reguły dokonywał „rachunku szczęścia” przed podjęciem ważniejszych decyzji, wypisując wszystkie „za” i „przeciw”. Są okoliczności, w których wielu z nas zachowuje się w ten sam sposób - na przykład gdy kupujemy nowy samochód lub rozstrzygamy, na którym uniwer­ sytecie będziemy studiować. Łatwość, z jaką potrafiłeś wyciągać wnioski dotyczące Beth i Scotta, kiedy dysponowałeś stosownymi informacjami o współ- 115

POZNANIE SPOŁECZNE

zmienności, wskazuje, że myślenie na zasadzie „naiwnego naukowca” jest przynajmniej możliwe. Jednakże racjonalne myślenie wymaga spełnienia co najmniej dwóch warunków: a) osoba myśląca ma dostęp do dokładnych, użytecznych informacji oraz b) osoba myśląca ma nieograniczone środki umożliwiające jej przetwarzanie istotnych danych. W rzeczywistości warunki te rzadko są spełnione w życiu codziennym. Nie mamy „boskiego spojrzenia” na świat - perspektywy nacechowanej wszechwiedzą i bezstronnością. Rozpatrzmy coś tak nieskomplikowanego, jak kupienie sobie samochodu. W tym przypadku nie znam zapewne wszystkich faktów. Ponieważ jest to nowy model, dane dotyczące napraw w dłuższym okresie po prostu nie istnieją. Ponadto moja opinia o danym wozie jest uzależniona od mojej ograniczonej perspektywy: informacje o tym samochodzie uzyskałem przede wszystkim od agentów reklamowych, którzy są zainteresowani w przesadnym podkreślaniu jego zalet. Mam bardzo skromne doświadczenie z tym autem - 10-minutowa jazda próbna pod nadzorem sprzedawcy w porów­ naniu z wieloletnim jeżdżeniem we wszelkiego rodzaju niebezpiecznych warunkach drogowych i pogodowych. Jeżeli w tak zwyczajnej sprawie, jak kupno nowego samochodu, mamy do czynienia z brakiem informacji i mylącymi informacjami, to wyobraź sobie, jakie napotyka się trudności, gdy przyjdzie podejmować bardziej niezwykle decyzje, np. kiedy pójść na wojnę, kogo poślubić lub jak wydać pieniądze uzyskane z podatków. Jednakże, gdyby nawet odpowiednie dane były dostępne, po prostu nie mam czasu ani środków, które mógłbym przeznaczyć na wszechstronną analizę każdego problemu, jaki przede mną stanie. Przypuśćmy, że biorę się ostro do pracy, przeprowadzam „rachunek szczęścia” w celu ustalenia, jaki samochód kupić, zaś analizowanie i porównywanie alternatywnych możliwości zajmuje mi około pięciu godzin. Tymczasem trzeba podjąć szereg innych decyzji: co zrobić na obiad? Jak poprawić notatki z wykładów? Którego z kandydatów do pracy byłoby najlepiej zatrudnić? Czy moja córeczka naprawdę potrzebuje tych kosztownych klamerek na zęby - co jest z tym jej zgryzem? Czy mam poświęcić kilka cennych godzin na sporządzanie listy „za” i „przeciw” dla każdej z tych decyzji jednocześnie, odkładając na później dziesiątki pojawiających się nowych rozstrzygnięć? Żyjemy w środowisku aż gęstym od komunikatów i bogatym w decyzje. Przeciętny Amerykanin czy Amerykanka obejrzy w swoim życiu ponad siedem milionów reklam i każdego dnia będzie musiał (musiała) podejmować niezliczone decyzje - niektóre ważne, niektóre błahe, a niektóre pozornie błahe, lecz o poważnych konsekwen­ cjach. Nie jest możliwe dokładne przemyślenie każdej informacji, jaką odbieramy, ani każdej decyzji, jaką musimy podjąć. Cóż więc robimy? Jak może się domyślasz, gdy tylko możemy, szukamy drogi „na skróty”. Według Susan Fiske i Shelly Taylor, my, ludzie jesteśmy 116 „skąpcami poznawczymi” (cognitive misers) - tzn. zawsze staramy się oszczę-

POZNAN IE SPOŁECZN E

dzać naszą energię poznawczą9. Licząc się z tym, że mamy ograniczoną zdolność przetwarzania informacji, staramy się stosować strategie, które upraszczają złożone problemy. Dokonujemy tego, ignorując niektóre informacje w celu zredukowania naszego obciążenia poznawczego; albo „nadużywamy” innych informacji, żeby ustrzec się od konieczności szukania większej ich ilości; albo możemy być gotowi zaakceptować niedoskonale rozwiązanie, ponieważ jest ono niemal wystarczająco dobre. Te strategie „skąpca poznaw­ czego” mogą być skuteczne - wykorzystując dość dobrze naszą ograniczoną zdolność poznawczą do przetwarzania niemal nieskończonej masy informacji, lecz mogą także prowadzić do poważnych błędów i uprzedzeń, zwłaszcza wtedy, gdy wybieramy niewłaściwą prostą strategię łub gdy w pośpiechu ignorujemy jakąś istotną informację l0. Niektórzy czytelnicy mogą być przygnębieni dowiadując się, że nie są tak racjonalni czy tak ściśli w swym myśleniu, jak mogliby przypuszczać. Przyjemnie jest wierzyć, że umysł człowieka ma nieograniczone możliwości, lub że mamy osobiste połączenie z absolutem. Jednocześnie chciałbym podkreślić, że niebezpiecznie jest nie zdawać sobie sprawy, że nasze „myślenie na skróty” może produkować nastawienia i uprzedzenia, które są dalekie od absolutu. Jeśli nie uświadomimy sobie naszych ograniczeń poznawczych, będziemy ich niewolnikami. Jeżeli na przykład nie uprzytomniamy sobie, że często oceniamy innych na podstawie stereotypów lub że sposób przedstawienia informacji może zniekształcić naszą ocenę, to nie jesteśmy w stanie przedsięwziąć żadnych kroków dla skorygowania naszych błędów. Co gorsze, jeśli nie rozumiemy konsekwencji tego, iż jesteśmy „skąpcami poznawczymi”, to możemy dojść do przekonania, że nasza osobista perspektywa jest jedyną perspektywą, jaka istnieje, a zatem jest równoznaczna z Prawdą. Jak świadczy historia, ludzie, którzy są pewni, że mają absolutną słuszność, bardzo łatwo popełniają czyny pełne nienawiści i okrucieństwa ". Fakt, że jesteśmy „skąpcami poznawczymi”, nie oznacza, iż jesteśmy skazani na błędy. W istocie, gdy już znamy niektóre ograniczenia i rozpowszechnione uprzedzenia ludzkiego umysłu, możemy zacząć myśleć trochę jaśniej i podejmo­ wać roztropniejsze decyzje. W niniejszym rozdziale moim celem nie jest po prostu wyliczenie niektórych ograniczeń naszego myślenia - mam nadzieję, że analizując te ograniczenia, możemy nauczyć się myśleć trochę jaśniej.

Wpływ kontekstu na ocenę społeczną Na początek przyjrzyjmy się, jak kontekst społeczny - sposób przedstawiania i opisywania różnych rzeczy - wpływa na naszą ocenę społeczną. Zajmiemy się kolejno czterema różnymi aspektami kontekstu społecznego: porównywaniem alternatywnych możliwości, wstępną aktywizacją (priming) pojęć przez sytuację, 117

POZNANIE SPOŁECZNE

sposobem ujęcia czy przedstawienia decyzji oraz sposobem podania informacji. Gdy to uczynimy, poznamy podstawową zasadę myślenia społecznego: ocena jest względna; to, jak oceniamy daną osobę czy rzecz, zależy od otaczającego ją kontekstu. Punkty odniesienia i efekt kontrastu. Dany obiekt może się nam wydać lepszy lub gorszy niż jest, zależnie od jakości obiektów, z którymi go porównujemy. Podejrzewam, że wszyscy doświadczeni sprzedawcy w gruncie rzeczy znają to zjawisko. Niektórzy je wykorzystują. Aby wyjaśnić, co mam na myśli, wybierzmy się na typowy objazd z prawdziwym pośrednikiem od kupna i sprzedaży nieruchomości. Po ustaleniu, czego potrzebujesz, pośrednik propo­ nuje, że pokaże ci parę domów, które „mogą się okazać interesujące”. Pierwszy postój wypada przy malutkim domku z dwoma sypialniami, stojącym na skrawku działki. Domek wymaga malowania, wnętrze jest w nieładzie, linoleum w kuchni wypaczone, dywan w salonie wytarty, główna sypialnia tak mała. że komplet mebli przeciętnej wielkości po prostu się nie zmieści. Kiedy pośrednik podaje ci żądaną cenę, wykrzykujesz: „Jasny gwint! Oni chcą tyle pieniędzy za coś takiego? Kto byłby tak głupi, żeby zapłacić taką cenę za tę ruderę?” Prawdopodobnie nie ty i prawdopodobnie nikt inny. Jak jednak, twoim zdaniem, obejrzenie tego zrujnowanego domku mogłoby wpłynąć na twoją ocenę następnego domu, który zostanie ci pokazany? Zastanów się nad tym. W pewnym sensie zrujnowany domek może służyć jako wabik (decoy) - a wabiki mogą wywierać potężny wpływ na nasze oceny i zachowanie. Proces ten można wyjaśnić na przykładzie eksperymentu, który przeprowadzili Anthony Pratkanis i jego współpracownicy l2. W eksperymencie tym studentów przy­ dzielonych do grupy kontrolnej proszono o podjęcie szeregu decyzji, takich jak następująca: co byś wybrał - a czy b? a. Nutri-burger. kanapka z pastą sojową i jarzynami, która uzyskała bardzo dobrą ocenę pod względem wartości odżywczej, lecz tylko średnią pod względem smaku. b. Tasti-burger: hamburger, który uzyskał bardzo dobrą ocenę pod wzglę­ dem smaku, lecz tylko przeciętną pod względem wartości odżywczej. Jak dotąd, nie ma sprawy. Decyzja jest prosta: jeśli dla ciebie smak jest ważniejszy, wybrałbyś Tasti-burger, jeśli ważniejsza jest wartość odżywcza, zdecydowałbyś się na Nutri-burger. W tym eksperymencie mniej więcej połowa studentów wybrała Tasti-burger, a połowa - Nutri-burger. Przypuśćmy jednak, że pracujemy dla producentów Tasti-burgera. W jaki sposób moglibyśmy zwiększyć u ciebie skłonność do kupowania naszego wyrobu? Moglibyśmy wprowadzić tzw. wabik. Wabik jest to wybór, który jest wyraźnie gorszy od innych możliwych wyborów, lecz ma sprawić, aby przez porównanie z nim jeden z nich wydał się dobry. W eksperymencie Pratkanisa połowie 118 studentów dawano do wyboru trzy możliwości: co byś wolał - a, b, czy c?

POZNANIE SPOŁECZNE

a. Nutri-burger: kanapka z pastą sojową i jarzynami, która uzyskała bardzo dobrą ocenę pod względem wartości odżywczej, lecz tylko średnią pod względem smaku (opisana dokładnie tak samo, jak w grupie kontrolnej). b. Tasti-burger. hamburger, który uzyskał bardzo dobrą ocenę pod wzglę­ dem smaku, lecz tylko przeciętną pod względem wartości odżywczej (opisany dokładnie tak samo, jak w grupie kontrolnej). c. Bumrner-burger. hamburger, który uzyskał tylko dobrą ocenę pod względem smaku i tylko przeciętną pod względem wartości odżywczej. Nikt rozsądny nie wybrałby Bummer-burgera\ nie jest on tak pożywny, jak Nutri-burger, ani tak smaczny, jak tasti-burger. Chociaż żadna rozsądna osoba go nie wybrała, Bumrner-burger spełnił swoje zadanie: w tej grupie Tasti-burger wybierano istotnie częściej, niż Nutri-burger. W jaki sposób ten stosunkowo bezwartościowy wabik zmienił wybory studentów? Można odpowiedzieć w dwóch słowach: efekt kontrastu. W ze­ stawieniu z Bummer-burgerem Tasti-burger prezentował się wspaniale. Kiedy jakiś obiekt zestawia się z czymś podobnym, lecz nie tak dobrym, nie tak ładnym czy nie tak wysokim, wówczas obiekt ten ocenia się jako lepszy, ładniejszy, wyższy niż byłby oceniony normalnie. Jeśli mężczyzna normal­ nego wzrostu (powiedzmy 180 cm) jest w towarzystwie karzełków, to wydaje się bardzo wysoki. Jeśli zaś jest członkiem zawodowej drużyny koszykówki, to wydaje się bardzo niski. Niektórzy z was pamiętają może młodego człowieka, który grał w koszykówkę w drużynie Boston Celtics - „Tiny” („Malusieńkiego”) Archibalda. Czy nie zdziwiłaby cię informacja, że „Malu­ sieńki” ma 185 cm wzrostu? W klasycznej powieści Jonathana Swifta Podróże Guliwera jej bohater, człowiek normalnego wzrostu, był uznawany za olbrzyma, gdy podróżował wśród mieszkańców państwa Liliput, a za karła, gdy znalazł się wśród mieszkańców państwa Brobdingnag. Jest to efekt kontrastu. Jeden z moich ulubionych przykładów efektu kontrastu pochodzi z eks­ perymentu Douglasa Kenricka i Sary Gutierres l3. Prosili oni badanych mężczyzn, studentów college’u, aby ocenili atrakcyjność potencjalnej partnerki „randki w ciemno” przed obejrzeniem i po obejrzeniu odcinka serialu telewizyjnego Aniołki Charlie go. (Jak może pamiętasz, „aniołki” te były niezwykle atrakcyj­ nymi młodymi kobietami). Po obejrzeniu tego spektaklu mężczyźni oceniali potencjalną partnerkę niżej niż przed spektaklem. Przypuszczalnie „aniołki” stanowiły surowy kontekst dla oceny atrakcyjności; prawie każda kobieta straciłaby na takim porównaniu. Efekt kontrastu może występować w sposób subtelny i może mieć silny wpływ. Sprzedawca używanych samochodów może ustawić na swym placu jakiegoś starego gruchota, aby „polepszyć wygląd” innych aut. Kandydat w wyborach prezydenckich może sobie na potencjalnego wiceprezydenta dobrać polityka mniejszego kalibru, żeby jego własne kwalifikacje przedstawiały 119

POZNAN IE SPOŁECZNE

się lepiej! (Co stało się z Dan Quaylem?). A ten zrujnowany domek, który pokazał ci pośrednik? Nigdy byś go nie kupił - ale z pewnością sprawił on, że wszystkie inne pokazane ci domy wydały ci się bardziej atrakcyjne i uznałeś je za większą okazję, niż byłbyś skłonny to zrobić w zwykłych okolicznościach. Z badań nad efektem kontrastu wynika jasno, że nie jest obojętne, co się wybierze jako punkty odniesienia dla porównań. Można sprawić, aby w zależ­ ności od kontekstu te same obiekty czy możliwości wydawały się lepsze lub gorsze. Często nie zwracamy zbytniej uwagi na kontekst, a jeszcze mniej na rzetelność prezentowanych alternatywnych możliwości. Zwiększa to ogromnie siłę oddziaływania „producentów kontekstu”, takich jak politycy, specjaliści od reklamy, dziennikarze i sprzedawcy. Kontekst, jaki wytwarzają, może wpływać na nasze spostrzeżenia i oceny, skłaniając nas do podjęcia decyzji, których normalnie byśmy nie podjęli. Wstępna aktywizacja i dostępność pojęć. W telewizyjnych komediach sytuacyj­ nych jednym z najczęściej stosowanych środków komicznych jest dwuznacznik. Typowa komedia tego rodzaju może wyglądać następująco: na początku spektaklu nastoletnia córeczka opowiada wszystkim, prócz swego ojca, że dostała się do koedukacyjnej szkolnej drużyny softballu (odmiana baseballu, w której gra się na mniejszym boisku większą i bardziej miękką piłką). Z drugiej strony, jej ojciec dowiedział się o wielkiej „balandze” organizowanej przez jednego z kolegów córki, który obiecuje „odjazdową imprezę”; tak się złożyło, że zabawa ta została zaplanowana na ten sam wieczór, co mecz softballu. W kulminacyjnej scenie ojciec podsłuchuje, jak jego „niewinna” córka rozmawia ze swoim kolegą o pitcherze (graczu rzucającym piłką): „Chłopie, ledwo mogę się doczekać wieczoru, tak jestem podniecona. Pierwszy raz będę tam z Tomtnym. On jest podobno wspaniały. Wiem, że jeśli się postara, to zrobi, co zechce. On jest fantastyczny w tych rzeczach”. Ojciec jest wstrząśnięty i wybiega z domu, aby powstrzymać swą córeczkę. Audytorium bawi się świetnie, ponieważ wie, co się dzieje; ojciec myśli, że jego córka mówi o seksie, podczas gdy ona w rzeczywistości rozmawia o softballu.

Dwuznaczniki spotykane w komediach sytuacyjnych ilustrują jedną z zasad rządzących procesami poznawczymi w sytuacjach społecznych: to, jak inter­ pretujemy zdarzenia społeczne - zwłaszcza niejednoznaczne - często zależy od tego, o czym w danej chwili myślimy, jakimi przekonaniami i kategoriami się posługujemy, aby nadać sens wydarzeniom. Kategorie, których używamy do interpretacji świata, mogą być różne u różnych osób - niektórzy ludzie oglądają świat przez różowe okulary, podczas gdy inni rozpatrują go w kategoriach nacechowanych wrogością lub depresją. Nasza interpretacja może także zależeć od tego, co uwydatnia się w danej sytuacji. Takie uwydatnienie zaś można spowodować za pomocą wstępnej aktywizacji (priming) - procedury opartej na 120 założeniu, że pojęcia napotkane niedawno łub często aktywizowane zwykle

POZNANIE SPOŁECZNE

łatwiej przychodzą na myśl, a zatem są używane do interpretowania zdarzeń społecznych. Badanie, które przeprowadzili Tory Higgins, William Rholes i Carl Jones, ilustruje rolę wstępnej aktywizacji (priming) w kształtowaniu się wrażeń dotyczących innych ludzil4. W eksperymencie tym proszono badanych, by wzięli udział w dwóch „różnych” badaniach - jednym nad spostrzeganiem, a drugim nad zrozumieniem przeczytanego tekstu. Pierwsze badanie służyło do wstępnej aktywizacji różnych kategorii cech; niektórych badanych proszono o zapamiętanie słów oznaczających cechy pozytywne (śmiały, pewny siebie, niezależny i stały), podczas gdy innych poproszono o zapamiętanie cech negatywnych (lekkomyślny, zarozumiały, nietowarzyski i uparty). Po pięciu minutach, w ramach „badania nad zrozumieniem czytanego tekstu”, badani czytali niejednoznaczną charakterystykę fikcyjnej osoby imieniem Donald. W charakterystyce tej opisano szereg zachowań Donalda, które można było uznać za śmiałe lub lekkomyślne (np. skoki z opóźnionym otwarciem spado­ chronu i ewolucjami w powietrzu), świadczące o pewności siebie łub zarozu­ miałości (np. wierzy w swe zdolności), niezależności lub nietowarzyskości (np. nie zdaje się na nikogo) i stałości bądź uporze (np. nie zmienia często swego zdania). Następnie badani opisywali Donalda własnymi słowami i oceniali, w jakim stopniu uważają go za atrakcyjnego. Wyniki wykazały, że manipulacja wstępną aktywizacją (priming) wpłynęła na wrażenia badanych dotyczące Donalda. Kiedy „zaktywizowano wstępnie” negatywne kategorie cech, charak­ teryzowali go przy użyciu ujemnych określeń i uznawali za mniej atrakcyjnego niż wtedy, gdy „zaktywizowano” pozytywne kategorie. Wpływ wstępnej aktywizacji kategorii na ocenę społeczną nie ogranicza się do telewizyjnych komedii sytuacyjnych i eksperymentów laboratoryjnych. Aktywizacja wstępna może oddziaływać i rzeczywiście oddziałuje w poważnym stopniu na postawy i zachowanie wielu ludzi - nawet wytrawnych profesjonalis­ tów w takich sytuacjach w świecie realnym, w którym wchodzi w grę życie lub śmierć. Na przykład weźmy pod uwagę doświadczonych lekarzy, którzy pracują z pacjentami chorymi na AIDS. Można by przypuszczać, że powinni oni mieć jasne, dokładne pojęcie o swoim ryzyku zarażenia się. Linda Heath i jej współpracownicy 15 stwierdzili, że w rzeczywistości nie musi tak być. Pytali oni kilkuset lekarzy o spostrzegane przez nich ryzyko nabawienia się HIV przy pracy. W jednej grupie lekarzy Heath zaktywizowała wstępnie ich myśli o niebezpieczeństwie, polecając im wyobrazić sobie, że są narażeni na ten wirus podczas wykonywania swojej pracy. Aktywizacja wstępna wywarła głęboki wpływ na ocenę ryzyka przez tych lekarzy. Mianowicie ci z nich, którym polecono wyobrazić sobie, że są w pracy narażeni na HIV, mieli później istotnie większe poczucie ryzyka zakażenia, niż lekarze, u których nie przeprowadzono aktywizacji wstępnej. Różnica ta występowała bez względu na zakres rzeczywis­ tych doświadczeń lekarzy z pacjentami zakażonymi wirusem HIV.

121

POZNANIE SPOŁECZNE

Zajmijmy się teraz aktywizacją wstępną w środkach masowego przekazu. W kilku badaniach wykazano, że istnieje związek między tematami poruszanymi w tych środkach, a tym, co telewidzowie uznają za najważniejsze zagadnienia dnia16. Innymi słowy, środki masowego przekazu czynią pewne zagadnienia i idee łatwo dostępnymi i w ten sposób tworzą program społeczny i polityczny społeczeństwa. Na przykład w pionierskim badaniu nad wyborami w stanie Północna Karolina Maxwell McCombs i Donald Shaw17 stwierdzili ścisłą zbieżność między sprawami, które w tej kampanii wyborcy uznali za najważ­ niejsze, a tymi, którym w miejscowych mediach poświęcono najwięcej czasu. Podobnie, bardzo wielu heteroseksualistów po raz pierwszy poważnie zaniepo­ koiło się niebezpieczeństwem AIDS bezpośrednio po tym, gdy środki masowego przekazu nadały duży rozgłos oświadczeniu słynnego koszykarza Johnsona zwanego „czarodziejskim” (Magie), że ma dodatni wynik tekstu na zakażenie wirusem HIV ls. W serii interesujących eksperymentów psychologowie polityczni Shanto Iyengar, Mark Peters i Donald Kinder wykazali doniosłe znaczenie aktywizacj i wstępnej dla wyjaśnienia związku między wielokrotnym przedstawianiem jakiejś sprawy w środkach masowego przekazu, a przypisywaną jej ważnoś­ cią l9. W jednym z eksperymentów badacze ci zmieniali treść dzienników telewizyjnych oglądanych przez osoby uczestniczące w ich eksperymentach. Mianowicie Iyengar i Kinder redagowali wieczorne wiadomości w taki sposób, że uczestnicy otrzymywali stałą dawkę informacji o jakimś okreś­ lonym problemie stojącym przed Stanami Zjednoczonymi. Na przykład niektórzy uczestnicy oglądali reportaże o słabościach systemu obronnego USA, inni reportaże podkreślające niebezpieczeństwo zanieczyszczenia środowiska, trzecia grupa zaś oglądała materiały na temat inflacji i zagadnień ekonomicznych. Wyniki były jednoznaczne. Po tygodniu oglądania redagowanych w ten sposób programów uczestnicy eksperymentu wyszli z przekonaniem, że rozwiązanie kluczowego problemu - tego, który „zaktywizowano wstępnie”, poświęcając mu wiele czasu w oglądanych przez nich dziennikach - jest dla kraju ważniejsze niż sądzili przed obejrzeniem tych programów. Co więcej, nowo nabyte poglądy wpływały na zachowanie uczestników eksperymentu, którzy oceniali działalność aktualnego prezydenta USA na podstawie tego, jak radził sobie z kluczowym problemem, i byli przychylniej usposobieni do tych kandydatów, którzy formułowali zdecydowane stanowisko w tych sprawach. Jak stwierdza politolog Bernard Cohen: Środki masowego przekazu w wielu przypadkach mogą nie być skuteczne, gdy mówią ludziom, co myśleć, lecz są zadziwiająco skuteczne, gdy mówią swoim czytelnikom. o czym mają myśleć... Różnym ludziom świat będzie wydawał się różny, zależnie., od mapy, jaką nakreślili dla nich autorzy, redaktorzy i wydawcy gazet, które ci ludzie 122 czytają20.

POZNANIE SPOŁECZNE

Od czasu do czasu napotykamy jakiś uderzający wyjątek od tej ogólnej zasady. Niektóre wydarzenia są interesujące czy zabawne, lecz zupełnie błahe i banalne - chociaż więc środki masowego przekazu poświęcają im ogromną ilość czasu i miejsca, ogół społeczeństwa uznaje je za nieważne. Na przykład w czasie, kiedy to piszę, jesteśmy w centrum niezwykłego, nasilającego się szaleństwa mediów na temat zarzucanych prezydentowi Clintonowi kontaktów seksualnych z młodą stażystką Białego Domu. Od początku wyczerpująco relacjonowano wszelkie zarzuty, a setki reporterów niemal deptały sobie po piętach (i nawzajem podstawiały sobie nogi), aby podać do wiadomości publicznej każdą plotkę i insynuację - często nie troszcząc się o sprawdzenie wiarygodności źródła. Według Ośrodka do Spraw Mediów i Spraw Publicznych 0Center for Media and Public Ąffairs), tylko w ciągu pierwszego tygodnia trwania tego skandalu sieci telewizyjne nadały w wieczornych wiadomościach 124 relacje dotyczące tej sprawy. W ostatnich latach więcej czasu poświęcono w mediach jedynie bombom w Oklahoma City. Badania opinii publicznej, przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych po upływie 1, 2 i 3 tygodni od rozpoczęcia napastliwej kampanii w mediach wykazały, że wielu ludzi patrzyło i słuchało, lecz przytłaczająca większość nie uznawała tej sprawy za ważną. W istocie większość respondentów zaznaczyła, że są wstrząśnięci postępowaniem mediów informacyjnych - lecz przeważająca ich część nadał oglądała i czytała informacje o tej sprawie, najwyraźniej zafascynowana choć wstrząśnięta. Tak więc, aczkolwiek częstość poruszania jakiejś sprawy w środkach masowego przekazu zwykle decyduje o przypisywanej jej ważności, to jednak nie jest tak zawsze. Sposób ujęcia decyzji. Innym czynnikiem wpływającym na to, jak interpretujemy nasz społeczny świat, jest sposób ujęcia decyzji (decision framing). Chodzi o to,

czy dany problem lub decyzja są przedstawione w taki sposób, że zdają się reprezentować możliwość zysku - czy też straty. Aby mieć przykład tego, jak silny jest wpływ sposobu ujęcia decyzji, wyobraź sobie, że jesteś prezydentem Stanów Zjednoczonych, a kraj usiłuje się obronić przed wybuchem jakiejś niezwykłej epidemii, która ma uśmiercić sześćset osób. Twoi doradcy przygo­ towali dwa alternatywne programy zwalczania choroby i oszacowali, na podstawie całej swej wiedzy, prawdopodobne konsekwencje obu programów. Jeśli przyjmiesz program A, zostanie uratowanych dwustu ludzi. Jeśli przyjmiesz program B, istnieje prawdopodobieństwo wynoszące jedną trzecią, że zostanie uratowanych tych sześćset osób, i prawdopodobieństwo równe dwóm trzecim, że nie uratuje się nikt z nich.

Panie Prezydencie (lub Pani Prezydent), który program Pan(i) wybiera? Proszę przemyśleć to dokładnie i odpowiedzieć, zanim zacznie Pan(i) czytać dalej.

123

POZNANIE SPOŁECZNE

Jeśli jesteś podobny do większości osób badanych w eksperymencie, który przeprowadzili Daniel Kahneman i Amos Tversky, to wybrałbyś program A21 (72% ich badanych wybrało tę opcję). Mógłbyś pomyśleć sobie tak: „Program A gwarantuje uratowanie dwustu ludzi, program B zaś ryzykuje życie tych Judzi w zamian za tylko jedną szansę na trzy, że uda się nam uratować więcej osób”. Przypuśćmy jednak, że twoi doradcy zwracając się do ciebie z prośbą 0 decyzję, ujęli ten problem inaczej, przedstawiając go w taki oto sposób: Jeśli przyjmiesz program A, umrze czterystu ludzi. Jeśli przyjmiesz program B, istnieje prawdopodobieństwo wynoszące jedną trzecią, że nikt nie umrze, i prawdopodobieństwo dwie trzecie, że umrze sześćset osób.

Któremu programowi przyznałbyś pierwszeństwo? Przemyśl to dokładnie 1 odpowiedz zanim zaczniesz czytać dalej. Obie te opcje są takie same. Program A oznacza, że dwustu ludzi będzie żyło, a czterystu umrze. Program B daje jedną szansę na trzy, że nikt nie umrze i sześćset osób przeżyje, a dwie szanse na trzy, że nikt się nie uratuje i sześćset osób umrze. Jednakże u większości ludzi sposób myślenia o tej epidemii jest zupełnie inny. „Jeśli zrealizuję program A, czterystu ludzi na pewno umrze. Równie dobrze mógłbym zaryzykować B”. Gdy problem sformułowano w drugi sposób, 78% badanych Kahnemana i Tversky’ego przyznało pierwszeństwo programowi B! Dlaczego takie proste przeformułowanie tych opcji spowodowało tak drastyczną zmianę odpowiedzi? Kahneman i Tversky stwierdzają, że ludzie nie lubią strat i starają się ich unikać. Strata dwudziestu dolarów sprawia więcej przykrości, niż daje przyjemności zyskanie dwudziestu dolarów. Twoi doradcy ujęli pierwszą decyzję w taki sposób, że program B wyglądał na prowadzący do większej straty; w drugiej wersji ujęli ją tak, że program A zdawał się prowadzić do pewnej straty. To, w jaki sposób zostanie ujęty dany problem, ma ogromne znaczenie. Lecz to jest tylko jakieś wymyślone zdarzenie. Jest to sytuacja hipotetyczna. Z pewnością takie proste przeformułowanie problemu nie mogłoby wpłynąć na zachowanie rzeczywiste. Jeśli tak uważasz, nie zakładaj się o to. W eks­ perymencie, jaki przeprowadziliśmy niedawno z Martim Gonzalesem i Markiem Costanzo, wykazaliśmy, że sposób ujęcia (framing) może mieć poważny wpływ na to, czy ludzie zechcą przeznaczyć setki dolarów na izolację cieplną swego domu w celu zaoszczędzenia energii22. W jednej z grup po zbadaniu każdego domu specjaliści z przedsiębiorstwa energetycznego podawali właścicielowi szczegółową indywidualną ocenę, ile pieniędzy mógłby oszczędzić każdego roku na rachunkach za ogrzewanie. W drugiej grupie przeszkolono inspektorów 124 tak, by formułowali tę ocenę w kategoriach strat; tzn. dostarczali oni właścicielom

POZNANIE SPOŁECZNE

domów tej samej informacji, lecz mówili im, że co dzień tracą pieniądze - że jest to podobne do wyrzucania pieniędzy przez okno. W grupie „strat” właściciele zlecali dokonanie izolacji cieplnej swego domu dwa razy częściej niż w grupie „oszczędności”. Zajmijmy się teraz zagadnieniem profilaktyki raka piersi. Rak piersi stanowi poważne zagrożenie zdrowia bardzo wielu kobiet. Na szczęście wczesne wykrycie i rozpoznanie raka piersi może znacznie zwiększyć szanse kobiety na pozostanie przy życiu. Jednakże ogromna większość kobiet nie stosuje regularnie jednej z najlepszych metod wykrywania tej choroby, a mianowicie samodzielnego badania sobie piersi co miesiąc. Beth Meyerowitz i Shelly Chaiken opracowały i rozprowadziły trzy broszurki mające przyczynić się do większego rozpowszechnienia wśród kobiet zwyczaju regularnego stosowania tej metody23. Jedna broszurka zawierała jedynie informacje dotyczące konieczności samodzielnego badania piersi, uzupełnione wyjaś­ nieniami, jak należy to robić. Druga broszurka zawierała te same informacje, a także argumenty podkreślające pozytywne konsekwencje samodzielnego badania (np. kobiety, które przeprowadzają sobie takie badania, mają większą szansę wykrycia guza we wczesnym, wyleczalnym stadium). Trzecia broszurka kładła nacisk na negatywne konsekwencje niewykonywania samodzielnych badań (np. kobiety, które nie wykonują takich badań, mają mniejszą szansę wykrycia guza we wczesnym, wyleczalnym stadium). Po czterech miesiącach od przeczytania broszury znacznie większe prawdopodobieństwo badania sobie piersi stwierdzono tylko u tych kobiet, które otrzymały broszurkę kładącą nacisk na konsekwencje negatywne. Sposób ujęcia decyzji może mieć ogromne znaczenie w sytuacji życia i śmierci. podawania informacji. Innym czynnikiem wpływającym na to, jak organizujemy i interpretujemy świat społeczny, jest sposób uporządkowania i przekazywania informacji. Rozpatrzymy dwie cechy charakteryzujące sposób podawania informacji oraz ich wpływ na ocenę społeczną: a) kolejność oraz b) ilość podawanej informacji. Kolejność

Efekt pierwszeństwa a tworzenie się wrażeń. W poprzednim rozdziale omówi­

liśmy wpływ kolejności prezentowania argumentów na skuteczność przekony­ wania - tzn. to, w jakich warunkach bardziej skuteczne jest przedstawienie w debacie czy dyskusji swoich argumentów na początku (efekt pierwszeństwa), bądź na końcu (efekt świeżości). Jeśli jednak chodzi o tworzenie się wrażeń dotyczących innych łudzi, to kwestia ta jest raczej bezsporna: z niewieloma wyjątkami stare powiedzenie „Najpierw wysuń do przodu swoją lepszą stopę” okazuje się słuszne; te informacje o danej osobie, które otrzymujemy najpierw, mają decydujący wpływ na naszą ocenę tej osoby. Siłę oddziaływania efektu pierwszeństwa w przypadku tworzenia się wrażeń zademonstrował w pionierskim 125

POZNANIE SPOŁECZNE

eksperymencie Solomon Asch24. W eksperymencie tym badani otrzymywali takie zadania, jak zamieszczone poniżej, a następnie byli proszeni o ocenę osoby opisanej w każdym zdaniu. A. Steve jest inteligentny, pracowity, impulsywny, krytyczny, uparty i zazdrosny. B. Steve jest zazdrosny, uparty, krytyczny, impulsywny, pracowity i inteligentny.

Zauważ, że obydwa zdania zawierają dokładnie te same informacje o Stevie, lecz w zdaniu A cechy pozytywne podano na początku, podczas gdy w zdaniu B umieszczono je na końcu. Asch stwierdził, że Steve’a opisanego zdaniem A oceniano bardziej pozytywnie niż wtedy, gdy opisywało go zdanie B, co świadczy o wystąpieniu efektu pierwszeństwa. Wyniki uzyskane pierwotnie przez Ascha potwierdzono później wielokrot­ nie różnymi sposobami. Na przykład w eksperymentach Edwarda Jonesa i jego współpracowników badani obserwowali osobę odpowiadającą na trzydzieści pytań testu inteligencji25. W każdym przypadku osoba ta odpowiadała poprawnie na piętnaście z trzydziestu pytań. Jednakże czasami „startowała ostro”, tzn. początkowo odpowiadała poprawnie na mnóstwo pytań, a potem szło jej gorzej; kiedy indziej miała słaby start i zdobywała niewiele punktów na początku, lecz dobrze „finiszowała”, odpowiadając prawidłowo na większość końcowych pytań. Kiedy była postrzegana jako bardziej inteligentna? Zgodnie z tym, czego można by oczekiwać na podstawie tego, co wiemy o efekcie pierwszeństwa, osobę „ostro startującą” uznawano za bardziej inteligentną od „dobrze finiszującej”, chociaż obie odpowiedziały poprawnie na taką samą liczbę pytań. Interesujący wyjątek od tej reguły wykryto niedawno w ciekawym eksperymencie, który przeprowadzili Joshua Aronson i Edward Jones26. Polecali oni badanym, by ci starali się poprawić osiągnięcia danej osoby („ich ucznia”) w rozwiązywaniu anagramów. Połowie badanych dano instrukcję, żeby po prostu starali się, aby uczeń uzyskał lepszy wynik; pozostałych badanych poproszono, by starali się polepszyć zdolność swego ucznia do rozwiązywania anagramów. W każdej z tych grup, po przeprowadzeniu ćwiczeń z „uczniem”, każdy badany otrzymywał informacje o osiągniętych przez niego wynikach. Informacje te były zupełnie podobne do tych, które otrzymywali badani w przytoczonym powyżej eksperymencie Jonesa: mianowicie, niektórych informowano, że na początku ich uczniowi szło bardzo dobrze, a później niezbyt dobrze; inni otrzymywali informacje, że początkowo uczeń osiągał niezbyt dobre rezultaty, później zaś bardzo dobre. Suma ogólna była identyczna - różniła się tylko kolejność. Ci badani, którym zależało na poprawieniu wyników swych uczniów, oceniali ich jako bardziej inteligentnych, gdy na początku szło im dobrze. Jest to efekt pierwszeństwa: ćwiczyli oni swych uczniów w dobrym wykonywaniu 126 zadania i po pierwszych kilku próbach dochodzili do wniosku, że uczniowie są

POZNANIE SPOŁECZNE

inteligentni, a późniejsze wyniki nie miały już wpływu na to przekonanie. Ci badani natomiast, którzy starali się poprawić zdolność swych uczniów do rozwiązywania anagramów, oceniali jako bardziej inteligentnych tych, którzy zaczynali słabo, lecz na koniec pracowali dobrze. Inaczej mówiąc, większe wrażenie wywierała na nich poprawa wyników niż szybki start. Zdolność jest czymś, co się rozwija - lubimy więc patrzeć, jak nasi uczniowie robią postępy; znaczy to, że mają zdolności. Chociaż wyniki eksperymentu Aronsona i Jonesa ukazują złożoność tego zjawiska, jest to interesujący wyjątek od ogólnej zasady. W tworzeniu się wrażeń dotyczących ludzi, z bardzo nielicznymi wyjątkami dominuje efekt pierwszeństwa. Dlaczego w tworzeniu się wrażeń występuje efekt pierwszeństwa? Badacze uzyskali materiał dowodowy przemawiający za dwoma wyjaśnieniami tego faktu każde z nich może być prawdziwe, zależnie od okoliczności. Zgodnie z wyjaśnieniem odwołującym się do osłabienia uwagi (attention decrement) ostatnim pozycjom na liście poświęca się mniej uwagi, gdyż obserwatorzy męczą się i ich myśli zaczynają się błąkać; dlatego pozycje te mają mniejszy wpływ na ocenę. Stosownie do wyjaśnienia w kategoriach nastawienia interpretacyjnego (interpretive set) początkowe pozycje służą do ukształtowania pierwszego wrażenia, którego następnie używa się do interpretowania późniejszych informa­ cji, albo przez ignorowanie niezgodnych z tym wrażeniem faktów (tzn. jeśli Steve jest inteligentny, to dlaczego miałby być zazdrosny), albo przez subtelne zmiany w znaczeniu słów znajdujących się na dalszych miejscach listy (tzn. krytycyzm stanowi pozytywną cechę, jeśli Steve jest inteligentny, lecz negatywną, jeśli jest uparty). Niezależnie od sposobu wyjaśnienia, efekt pierwszeństwa wywiera istotny wpływ na ocenę społeczną. Co więcej, kolejność, w jakiej otrzymujemy informacje - czy to w dziennikach telewizyjnych, czy w naszych codziennych obserwacjach kolegów i sąsiadów - zwykle w małym stopniu zależy od nas. Jest więc ważne, żebyśmy zdawali sobie sprawę z istnienia tego zjawiska i mogli zawsze starać się wziąć poprawkę na jego działanie. Ilość informacji. Gdy ktoś długo zastanawia się nad trudną decyzją, często

słyszymy z jego ust powszechnie stosowane usprawiedliwienie: „Gdybym tylko miał więcej informacji!” Chociaż dysponowanie większą ilością informacji bywa czasami użyteczne, może także zmienić nasz sposób spostrzegania i oceny danego obiektu wskutek działania tzw, efektu rozcieńczenia (dilution ejfect). Polega on na tym, że obojętne i nieistotne informacje zwykle osłabiają ocenę czy wrażenie. Rozpatrzmy poniższy przykład zaczerpnięty z eksperymentu Henry’ego Zukiera27. Który student ma wyższą średnią ocen? Tim, poza zajęciami na uczelni, poświęca przeciętnie ok. trzydziestu jeden godzin tygodniowo na naukę własną,

127

POZNANIE SPOŁECZNE

Tom, poza zajęciami na uczelni, poświęca przeciętnie ok. trzydziestu jeden godzin tygodniowo na naukę własną. Tom ma brata i dwie siostry. Odwiedza swoich dziadków mniej więcej raz na trzy miesiące. Raz umówił się „w ciemno” na randkę i gra w bilard w przybliżeniu raz na dwa miesiące.

Jeśli jesteś podobny do studentów badanych w eksperymencie Zukiera, to uznałbyś, że Tim jest lepszym studentem niż Tom. Zukier stwierdził, że dołączenie nieistotnych i niediagnostycznych informacji (takich jak informacje o rodzeństwie, odwiedzaniu rodziny i zwyczajach dotyczących sposobu uma­ wiania się na randki), które nie mają nic wspólnego z rozpatrywaną sprawą, może rozcieńczyć - tzn. osłabić - wpływ istotnej informacji (że zarówno Tim, jak Tom poświęcają mnóstwo czasu na naukę). Efekt rozcieńczenia ma oczywistą wartość praktyczną dla tych, którzy są zainteresowani sterowaniem wrażeniami, jak na przykład handlowcy i politycy. Specjaliści od reklamy wiedzą, że dołączenie nieciekawych czy nieistotnych twierdzeń może osłabić wpływ skutecznego hasła reklamowego. Nie łubiany polityk może zredukować wpływ swego negatywnego imageit przez włączenie nieistotnych informacji - opowieści o swym dzieciństwie lub opisu domu rodzinnego - do materiałów reklamowych rozpowszechnianych w ramach kampanii wyborczej. Dlaczego jednak występuje efekt rozcieńczenia? Przecież zwracanie uwagi na niediagnostyczną informację, gdy dokonuje się oceny, ma niewiele sensu. Dlaczego informacja o sposobie umawiania się na randkę miałaby sprawiać, że ktoś wyda się gorszym studentem, a opowieść o domu rodzinnym polityka zmniejszać wpływ jego (łub jej) negatywnego image’u? Jedna z odpowiedzi głosi, że nieistotne informacje o danej osobie powodują, że wydaje się ona bardziej podobna do innych, a więc bardziej przeciętna i taka jak każdy. Jest mniej prawdopodobne, aby ktoś przeciętny uzyskał bardzo wysoką średnią ocen lub był jakąś bardzo negatywną postacią.

Heurystyki oceniania Jednym ze sposobów, za pomocą których nadajemy sens huczącemu i brzęczą­ cemu chaosowi informacji, jaki nieustannie napływa do nas ze wszystkich stron, jest posługiwanie się heurystykami oceniania (judgement heuristics). Heurystyka jest umysłową „drogą na skróty”; jest to prosta, często jedynie przybliżona, reguła czy strategia, służąca do rozwiązania jakiegoś problemu28. Oto parę przykładów: „Jeśli mężczyzna i kobieta idą chodnikiem, to mężczyzna idzie od strony jezdni”. „Jeśli jakiś produkt sprzedają w sklepie ze zdrową żywnością, to musi on być dobry dla mnie”. „Jeśli ktoś pochodzi z małego miasteczka w Arkansas, to musi być opóźniony w rozwoju umysłowym”. Heurystyki 128 wymagają bardzo niewiele myślenia - tylko wyboru reguły (która może nie być

POZNANIE SPOŁECZNE

poprawna) oraz prostego zastosowania jej do danego problemu. Można je przeciwstawiać bardziej systematycznemu myśleniu, w którym rozpatrujemy problem z różnych punktów widzenia, zbieramy i oceniamy możliwie najwięcej istotnych informacji oraz rozważamy szczegółowo implikacje różnych rozwiązań, przypatrzmy się teraz dwom z najbardziej rozpowszechnionych kategorii heurystyk oceniania - heurystykom reprezentatywnym i heurystykom opartym na postawach. Heury styka reprezentatywna. Według Daniela Kahnemana i Amosa Tversky’ego29, kiedy posługujemy się heurystyką reprezentatywną, wówczas koncen­ trujemy się na podobieństwie jednego obiektu do drugiego, wnioskując na tej podstawie, że pierwszy obiekt działa podobnie jak drugi. Na przykład wiemy, że produkty wysokiej jakości są kosztowne; jeśli więc coś jest kosztowne, to moglibyśmy dojść do wniosku, że produkt ten odznacza się wysoką jakością. Jeśli widzę na półce dwie butelki wina, a jedna z nich ma wyższą cenę, to pochopnie wyciągam wniosek, że jest to lepsze wino. Wybieram jedną cechę wina w postaci jego ceny (spośród wielu innych, na których mógłbym się skoncentrować - takich jak gatunek winogron, producent, rocznik, region uprawy winorośli) i posługuję się nią przy podjęciu decyzji. Jak jednak wie większość bystrych konsumentów, wysoka cena nie zawsze oznacza wysoką jakość. Zapoznajmy się dokładniej z implikacjami stosowania heurystyki reprezentatywnej, podsłuchując rozmowę między matką a dzieckiem, do której dochodzi w przejściu między stoiskami lokalnego supermarketu. Wyobraź sobie taką scenę: siedmioletnia Rachel spostrzega swoje ulubione płatki zbożowe „Lucky Charms” („Szczęśliwe czary”), zdejmuje pudełko z półki i spokojnie wkłada do w'ózka z zakupami. Jej mama patrzy na pudełko z obrzydzeniem. Jest jaskrawo czerwone. Krasnoludek sypie lśniące gwiazdki (musi w tym być cukier) na różowe i purpurowe kwiaty prawoślazu. Na odwrocie pudełka mama znajduje informację, że załączona specjalna para szkieł służy do odnalezienia ukrytych krasnoludków. Mama oznajmia surowo: „Rachel, odłóż to paskudztwo z powrotem na półkę. Nie ma w tym nic pożywnego, tylko cukier i puste kalorie”. „Ale te płatki są smaczne, mamo” - odpowiada Rachel - „Inne są obrzydliwe”. Sprytna mama proponuje Rachel inny zakup, dodając małą zachętę: - „Dlaczego nie te? Nazywają się 100% Natural («Naturałne w 100%»). Są dobre dla ciebie. Jedz je, a wyrośniesz na dużą dziewczynkę”. Rachel ogląda pudełko. Jest małe, ale ciężkie. Na jego przedniej stronie przedstawiono miseczkę jasnobrązowych płatków na tle słojów drewna oraz parę kłosów zboża. Cała odwrotna strona pudełka zadrukowana małymi, I trudnymi do przeczytania literkami. „Obrzydlistwo! - woła Rachel - Nie chcę być dużą dziewczynką”. 129

POZNANIE SPOŁECZNE

Jak rozwiązałbyś ten wielki konflikt w sprawie płatków śniadaniowych? Czy wziąłbyś stronę matki i opowiedział się za wartością odżywczą płatków, nawet jeśli Rachel ich nie lubi? Czy uznałbyś, że Rachel nawet w tak młodym wieku powinna podejmować własne decyzje, bez względu na konsekwencje? Moje zalecenie może być dla ciebie zaskakujące, gdyż prawdopodobnie wpadłeś w zastawioną przeze mnie pułapkę! Nie ma o co walczyć. Powiedz Rachel i jej mamie, żeby kupiły „Lucky Charms”, ponieważ w rzeczywistości płatki te są pożywniejsze od „naturalnych”. Gdyby mama zadała sobie tyle trudu, aby przeczytać drobny druk i przeprowadzić systematyczne porównanie między „Lucky Charms” i „100% Natural”, to odkryłaby, że „Lucky Charms” mają mniej kalorii i tłuszczów nasyconych niż „100% Natura]”30. Chociaż cukru było w nich trochę więcej, to jednak różnica ta była bardzo mała i nieistotna z dietetycznego punktu widzenia. Rzeczywiście, w 1981 r. czasopismo „Consu­ mer Reports”, cieszące się dużym szacunkiem źródło informacji dla konsumen­ tów, przeprowadziło badania kontrolne płatków śniadaniowych31. Badacze trzymali młode szczury, których wmagania pokarmowe są bardzo podobne do Judzkich, na diecie składającej się wyłącznie z wody i jednej z trzydziestu dwóch marek płatków śniadaniowych przez okres od czternastu do osiemnastu tygodni. Stwierdzono, że szczury rosły i były zdrowe, jeśli jadły „Lucky Charms”, natomiast dieta polegająca na odżywianiu się płatkami Quakera „100% Natural” powodowała opóźnienie ich rozwoju. Co spowodowało ten spór między Rachel a jej mamą? Nie ulega wątpliwości, że posłużyły się one opakowaniem płatków (a nie płatkami) jako heurystyką reprezentatywną. W tym przypadku problem mamy polegał na wybraniu pożywnych płatków; dla Rachel problemem było zdobycie takich płatków, które byłyby zabawne i smaczne. Pudełko „Lucky Charms” przypomina zabawkę - jaskrawe barwy, komiksowy charakter, jest nawet dziecięca gra na tym pudełku. Wnioskujemy stąd, że te płatki są „dziecinne”, a ponieważ dzieci jedzą bezwartościowe pokarmy, jeśli tylko nie pilnuje się ich starannie, płatki te muszą być bezwartościowe. Z drugiej strony ziemiste barwy i wyobrażenie kłosów zboża na pudełku „100% Natural” przypomina samą naturę (oczywiście i nazwa produktu jest odpowiednia). Jesteśmy przekonani, że „naturalne” to tyle, co dobr i zdrowe. Te płatki muszą być pożywne. Heurystyką reprezentatywna może być stosowana nie tylko w supermar­ kecie32. Analiza lekarstw ludowych i wczesnej medycyny Zachodu wskazuje na przyjmowane w nich wspólne założenie, że lekarstwo powinno przypominać przyczynę choroby. Na przykład w jednej z kultur padaczkę leczy się lekarstwem . zrobionym z pewnej małpy, której ruchy przypominają epileptyka. Podobnie w kulturze Zachodu początkowo wyśmiewano w gazetach i czasopismach sugestię Waltera Reeda, że żółtą febrę roznoszą moskity, ponieważ istnieje małe podobieństwo między przyczyną (rnoskity) a skutkiem (żółtą febrą). Heurystykę 130 reprezentatywną stosuje się takżę do identyfikacji przyczyn cech psychologicz-

POZNANIE SPOŁECZNE

nych. Na przykład w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku wielu dorosłych o poglądach konserwatywnych było przekonanych, że radyka­ lizm polityczny, jaki przjawiali ówcześni studenci był wynikiem pobłażliwych metod wychowywania dzieci. We wczesnych teoriach psychoanalitycznych osobowość obsesyjno-kompulsywną (tzn. charakteryzującą się natręctwami myślowymi i czynnościami przymusowymi) określa się jako osobowość analno-zatrzymującą (anal-retentive) i uznaje za wynik wczesnego i surowego treningu czystości. W ogromnej większości wyborów prezydenckich w Stanach Zjednoczonych zwyciężał wyższy z dwóch głównych kandydatów - co sugeruje, iż niektórzy Amerykanie mogą w skrytości ducha żywić przekonanie, że wzrost ina coś wspólnego ze zdolnościami przywódczymi. Heurystyką reprezentatywna często jest używana w tworzeniu się wrażeń i ocenianiu innych osób. Pierwsze informacje, jakie uzyskujemy o kimś - informacje o płci, rasie, atrakcyjności fizycznej i pozycji społecznej - kojarzy się zwykłe z prostymi regułami, które kierują myśleniem i zachowaniem. Stereotypy dotyczące płci i rasy mówią nam, „jakie są właściwie różnice między mężczyznami a kobietami” i „jaki jest człowiek należący do określonej grupy etnicznej”. Liczne badania wykazały, że większość ludzi łatwo dochodzi do wniosku, że ludzie piękni są bardziej popularni, wrażliwi, serdeczni i mają lepszy charakter niż ludzie mniej atrakcyjni. Osoby o wysokiej pozycji, o czym często wnioskuje się na podstawie ubioru i manier, są poważane i obdarzane dużym szacunkiem. Czy można się dziwić, że popularne poradniki często opisują, jak wykorzystywać te heurystyki, i zachęcają czytelników, by „ubierali się dla sukcesu”, tzn. nosili właściwe ubrania, które stworzą image osoby odnoszącej sukcesy? Jest to przykład heurystyki reprezentatywnej w akcji. Heurystyką dostępności. Przypuśćmy, że z kilkoma kolegami i koleżankami wstąpiłeś do restauracji. Twój przyjaciel Neal zamawia stek z krążkami cebuli, lecz kelner omyłkowo przynosi mu stek z frytkami. „No, dobrze”, mówi Neal.

„Nie ma sprawy - frytki lubię prawie tak samo, jak krążki cebulowe”. Jego słowa wywołują dyskusję na temat tego, czy powinien odesłać przyniesione mu danie; Marlena zarzuca Neałowi, że jest „nieasertywny”. On zwraca się do ciebie i pyta: „Czy myślisz, że jestem człowiekiem nieasertywnym?”. Jak odpowiedziałbyś na to pytanie? Jeśli dobrze znasz Neała i już wyrobiłeś sobie pogląd w kwesti jego asertywności, to będziesz mógł bez trudu wyrecytować odpowiedź. Przypuśćmy jednak, że w rzeczywistości nigdy nie zastanawiałeś się, jak asertywny jest Neal. W takiej sytuacji większość z nas będzie opierać się na tym, jak szybko i łatwo może nam przyjść na myśl jakiś przykład jego zachowania. Jeśli łatwo przypomnieć sobie jakieś zdarzenie, gdy Neal zachował się asertywnie (np. „wtedy nie pozwolił komuś wepchnąć się przed siebie do kolejki przed kinem”), to dojdziesz do wniosku, że Neal jest facetem dość asertywnym. Jeśli łatwiej 131

POZNANIE SPOŁECZNE

jest przypomnieć sobie zdarzenie, gdy Neal postąpił nieasertywnie (np. „wtedy pozwolił, żeby akwizytor namówił go do kupna tandetnego aparatu fotograficz­ nego za 29,99 dolara”), to wyciągniesz wniosek, że jest raczej nieasertywny. Ta praktyczna zasada psychologiczna zwana jest heurystyką dostępności (cmiilability heuristic), która odnosi się do ocen zależnych od łatwości, z jaką przypominamy sobie specyficzne przykłady. Jest wiele sytuacji, w których heurystyką dostępności okaże się dokładna i użyteczna. Tak więc, jeśli łatwo możesz przypomnieć sobie kilka przykładów sytuacji, w których Neal stawał w obronie swych praw, to prawdopodobnie jest on osobą asertywną; jeżeli łatwo możesz przypomnieć sobie kilka przykładów, kiedy Neal pozwolił, by ludzie „wchodzili mu na głowę”, to prawdopodobnie nie jest on asertywny. Główny problem przy posługiwaniu się heurystyką dostępności polega na tym, że czasami najłatwiej jest przypomnieć sobie coś, co nie jest typowe dla ogólnego obrazu. Doprowadzi nas to do fałszywych wniosków. Sprawdźmy: jak sądzisz, czy więcej ludzi w Stanach Zjednoczonych ginie wskutek ataków rekinów, czy od spadających części samolotów? Czy więcej ludzi ginie w pożarach, czy wskutek utonięcia? Zastanów się nad tym przez minutę. Przytłaczająca większość ludzi na pytania te odpowiada, że śmierć wskutek ataku rekina zdarza się częściej, niż wskutek uderzenia spadającą częścią samolotu, i że więcej ludzi traci życie w pożarach, niż z powodu utonięcia. W rzeczywistości obie te odpowiedzi są błędne. Dlaczego większość łudzi jest przekonanych o ich trafności? Jak wskazuje Scott Płous, prawdopodobnie łatwiej przypomnieć sobie przykłady utraty życia wskutek ataku rekina lub pożaru, ponieważ wydarzenia takie znacznie częściej są przedstawiane w żywy sposób w wieczornych wiadomościach telewizyjnych (lub w filmach takich jak „Szczęki”), a zatem bardziej dostępne w pamięci ludzi 33. Podobnie, jeżeli poprosisz ludzi, żeby ocenili liczbę przestępstw z użyciem przemocy, popełnianych w ciągu roku w Stanach Zjednoczonych, to otrzymasz bardzo różne odpowiedzi, w zależności od tego, jak dużo przesiadują oni przed telewizorem w czasie największej oglądalności; jak dowiedzieliśmy się w roz­ dziale 3„ ci, którzy oglądają dużo telewizji - a zatem wiele fabularyzowanej przemocy - znacznie przeceniają liczbę rzeczywistych przestępstw popełnianych w Stanach Zjednoczonych34. Heurystyki oparte na postawach. Postawa jest szczególnym typem przekonania,

które zawiera komponenty emocjonalne i oceniające; w pewnym sensie postawa jest zmagazynowaną oceną - dobrą lub złą - danego obiektu. Według Anthony’ego Pratkanisa i Anthony’ego Greenwalda ludzie są skłonni stosować heurystyki oparte na postawach (attitude heuristics) jako pewien sposób podejmowania decyzji i rozwiązywania problemów35. Postawy mogą być 132 używane w celu zaliczania obiektów do kategorii pozytywnej (wobec której

POZNANIE SPOŁECZNE

odpowiednie są strategie aprobowania, zbliżania się, chwalenia, pielęgnowania i chronienia) lub do kategorii negatywnej (wobec której stosowane są strategie dezaprobaty, unikania, ganienia, zaniedbywania i szkodzenia). Na przykład jeśli Sam nie lubi poprzedniego prezydenta Ronalda Reagana, to według Sama obecny deficyt budżetowy jest wynikiem polityki „karty kredytowej” - polityki gospodarczej, jaką prowadził Reagan w latach osiemdziesiątych XX wieku. Liczne badania wykazały, że postawy mogą służyć do interpretowania naszego społecznego świata. Na przykład w jednym z badań Anthony’ego Pratkanisa stwierdzono, że postawy danej osoby w dużym stopniu decydują o tym, co uważa ona za prawdę36. W badaniu tym proszono studentów college’u o rozpoznanie, które z dwóch twierdzeń - takich jak następujące - jest prawdziwe: a. Ronald Reagan miał stałe przeciętną ocenę „A” („bardzo dobrą”) w Eureka College. b. Ronald Reagan nigdy nie osiągnął w Eureka College przeciętnej oceny wyższej niż „C” („dość dobry”).

Co stwierdził Pratkanis? Zależało to od postawy studenta wobec Ronalda Reagana. Studenci, którzy lubili Ronalda Reagana, częściej wierzyli w praw­ dziwość twierdzenia a - tak, były prezydent osiągał bardzo dobre wyniki na uczelni. Z drugiej strony, studenci, którzy nie lubili Reagana, częściej wierzyli w prawdziwość twierdzenia b. Co więcej, im bardziej skrajna była postawa studentów wobec Reagana, im bardziej był on łubiany czy nielubiany - tym bardziej byli oni pewni swych ocen. Innymi słowy, w badaniu tym studenci używali swych postaw jako heurystyki do rozpoznania, co jest prawdą, a potem byli przekonani, że ich ustalenia są poprawne. Ciekawych mogę poinformować, że prawdziwe jest twierdzenie b. Reagan nigdy nie osiągnął w college’u przeciętnej ocen wyższej niż „C”. (Spieszę dodać, że jest to realny fakt, który nie ma żadnego związku z moją osobistą postawą wobec pana Reagana!). Używanie heurystyki opartej na postawie może wpływać na logikę naszego myślenia i na zdolność rozumowania. Na przykład, pod koniec lat czterdziestych Donald Thistłewaite polecił badanym określić, czy takie sylogizmy, jak poniższy, są poprawne37: Przesłanka 1. Jeśli produkcja jest czymś ważnym, to pożądany jest spokój w stosunkach

między zatrudnionymi w przemyśle. Przesłanka 2. Jeśli produkcja jest czymś ważnym, to błędem jest zezwalanie, by Murzyni jako brygadziści i kierownicy byli zwierzchnikami białych. Zatem:. Jeśli pożądany jest spokój w stosunkach między zatrudnionymi w przemyśle, to błędem jest zezwalanie, by Murzyni jako brygadziści i kierownicy byli zwierzchnikami

białych.

Chwila zastanowienia pozwała stwierdzić, że tak sformułowany sylogizm jest nielogiczny: wniosek nie wynika logicznie z przesłanek. Jednakże Thistlewaite stwierdził, że osoby z uprzedzeniami rasowymi (które zgadzały się 133

POZNANIE SPOŁECZNE

z wnioskiem), znacznie częściej niż osoby mniej uprzedzone odpowiadały (błędnie), że logika tego sylogizmu jest poprawna. Innym rodzajem heurystyki opartej na postawie jest efekt aureoli (halo effect), ogólne nastawienie polegające na tym, że korzystne lub niekorzystne wrażenie, jakie wywiera dana osoba, wpływa na nasze wnioski i oczekiwania jej dotyczące. Na przykład, jeśli naprawdę lubisz Bilła Clintona, to praw­ dopodobnie będziesz lekceważyć lub usprawiedliwiać każde jego zachowanie, które można by uważać za negatywne, jednocześnie przeceniając wartość jego pozytywnych działań. Jest niemal tak, jak gdyby w twej psychice nosił on anielską aureolę. Podobnie zakłada się, że niełubiana osoba ma cechy ujemne, a jej osiągnięcia ocenia się nisko. W jednym z eksperymentów Richarda Steina i Carola Nemeroffa38 okazało się, że studenci przyznawali kobietom pozytywną lub negatywną „aureolę”, w zależności od tego, jakiego rodzaju żywność jadły: kiedy tylko dowiedzieli się, że jakaś kobieta je zdrową żywność, wówczas - o ile wszystkie inne czynniki pozostawały bez zmiany - oceniali ją jako bardziej kobiecą, bardziej atrakcyjną pod względem fizycznym i bardziej sympatyczną, niż kobiety jedzące niezdrowe produkty. Jeszcze inną odmianą heurystyki opartej na postawie jest efekt fałszywej jednomyślności (false consensus effect). Prawie wszyscy mamy skłonności do przeceniania procentu ludzi, którzy zgadzają się z nami w jakiejś sprawie. Jeśli jestem o czymś przekonany, to łatwo dojdę do wniosku, że większość ludzi myśli tak samo. Na przykład w jednym z eksperymentów Lee Ross i jego współpracownicy39 pytali studentów college’u, czy są skłonni nosić na terenie uczelni znaczek z napisem „Jeclz u Joe’ego”. Ci, którzy zgodzili się nosić ten znaczek, sądzili, że większość studentów zgodziła się także; ci, którzy zdecydowali się nie nosić znaczka, oceniali, że niewielu studentów będzie go nosić. Innymi słowy, często przyjmujemy założenia (niekoniecznie prawdziwe), że inni lubią to, co my lubimy, i robią to, co my wolimy robić. Kiedy stosujemy heurystyki. Oczywiście, decyzje nie muszą być podejmowane

na podstawie heurystyk. Mama Rachel mogłaby dokładnie przeczytać listę składników na pudełku z płatkami, zaprenumerować magazyn konsumentów lub zajrzeć do podręczników odżywiania. Podobnie moglibyśmy przemyśleć dany problem lub przestudiować informacje o przeszłości i dokonaniach danego polityka; dzięki temu bylibyśmy mniej skłonni posługiwać się naszymi postawami jako prostym sposobem interpretowania świata. I niekiedy większość nas rzeczywiście podejmuje decyzje w sposób racjonalny. Nasuwa się więc ważne pytanie: jakie okoliczności najczęściej prowadzą do posłużenia się jakąś heurystyką zamiast racjonalną metodą podjęcia decyzji? Badania pozwoliły ustalić co najmniej pięć takich okoliczności40. Heurystyki najczęściej stosuje się wtedy, gdy nie mamy czasu, żeby przemyśleć starannie 134 dany problem, gdy jesteśmy tak przeciążeni informacjami, że pełne przetworzenie

POZNANIE SPOŁECZNE

tych informacji staje się niemożliwe łub gdy wchodzące w grę sprawy są niezbyt ważne, tak że nie mamy ochoty zastanawiać się nad nimi. Heurystyki stosuje się. także wtedy, gdy mamy mało solidnej wiedzy czy informacji, które można by wykorzystać przy podejmowaniu decyzji, oraz wtedy, gdy stoimy wobec jakiegoś problemu, a dana heurystyką szybko przychodzi nam na myśl. Chwila namysłu pozwała stwierdzić, że sytuacja perswazyjna, wobec której stanęła Rachel i jej matka, zawiera wiele elementów prowadzących do heurystycznego podejmowania decyzji. Jeśli matka Rachel jest podobna do większości Amerykanów, to odczuwa coraz większą presję czasu, ponieważ jej czas wolny uległ znacznemu skróceniu w ciągu ostatnich dziesięciu łat. Jako konsument, ma do czynienia ze środowiskiem aż gęstym od komunikatów, w którym ma do wyboru ponad trzysta różnych marek płatków śniadaniowych, dostępnych obecnie na rynku. Prawdopodobnie nie posiada dużej wiedzy w zakresie spraw ważnych dla konsumentów. Jednocześnie jest odbiorcą milionów reklam, z których każda powtarza wielokrotnie wizerunek jakiegoś znaku firmowego, dzięki czemu znak ten szybko przychodzi jej na myśl w przejściu między stoiskami miejscowego supermarketu. Biorąc pod uwagę taki stan rzeczy, można się dziwić, że nie wszystkie decyzje są podejmowane heurystycznie.

Kategoryzacja i stereotypy społeczne Przed wojną w Zatoce Perskiej (1991 r.) Kongres Stanów Zjednoczonych odbył szereg debat na temat pozytywnych i negatywnych konsekwencji podjęcia akcji zbrojnej. Ci członkowie Kongresu, którzy opowiadali się za wojną, określali Saddama Husseina jako „nowego Hitlera”; kładli oni nacisk na analogie między gazowaniem Kurdów przez Saddama a gazowaniem Żydów przez Hitlera, napaścią Iraku na Kuwejt i napaścią Niemiec na Polskę oraz zbrojeniami Saddama i Hitlera. Ci, którzy byli przeciwni wojnie, uważali sytuację za analogiczną do wojny w Wietnamie; interpretowali obydwa te wydarzenia jako wojny domowe - między Wietnamem Północnym i Południowym oraz między różnymi odłamami Arabów; niepokoili się, czy armia amerykańska potrafi skutecznie walczyć w egzotycznych warunkach terenowych, na bagnach i pustyniach; określali planowaną interwencję wojskową jako wojnę w interesie „wielkiego biznesu” i „wielkiej nafty”. Ta debata nad wojną z Irakiem była w rzeczywistości sporem wokół tego, czyja kategoryzacja wieloznacznych wydarzeń jest „słuszna”. I nie bez powodu! Jeśli bowiem rozstrzygnie się, jak należy skategoryzować dane wydarzenie czy osobę, to staje się jasne, jakiego rodzaju działania powinno się podjąć. Jeśli Saddam jest naprawdę „nowym Hitlerem”, to polityka sankcji ekonomicznych (którą niektórzy uznali za ustępstwo na rzecz agresora) przyniesie tylko 135

POZNANIE SPOŁECZNE

dodatkowe zagrożenia dla pokoju i w końcu dużo gorszą wojnę. Jeśli Irak jest drugim Wietnamem, to interwencja doprowadziłaby do długiej i skłócającej Amerykanów wojny, oznaczającej ugrzęźnięcie w bagnie problemów, wojny, w której nie byłoby wyraźnych zwycięzców ani pokonanych41. Tysiące razy dziennie „debatujemy” nad tym, jak skategoryzować osoby i zdarzenia, a chociaż wyniki tych debat nieczęsto prowadzą do wojny, to jednak nasz sposób interpretowania i określania zdarzeń może mieć poważne następstwa. Na przykład znam pewnego psychologa społecznego, którego uważam za jednego z najlepszych badaczy jego pokolenia. Jest także troskliwym i delikatnym człowiekiem oraz głównym współautorem teorii X. Jednakże rzadko określa się go jako „wybitnego luminarza w dziedzinie psychologii społecznej, który z troską zajmuje się ludźmi”, albo jako „głównego twórcę teorii X”. Zamiast tego jest on znany jako „bardzo utalentowany czarny psycholog społeczny”. Jakie konsekwencje dla tego człowieka i dla uprawianej przez niego dziedziny nauki pociąga za sobą fakt, że stale określa się go jako czarnego, zamiast posłużyć się którąkolwiek z szeregu innych, równie charak­ terystycznych dla niego cech? W jednym z dalszych rozdziałów tej książki przyjrzymy się dokładnie naturze i konsekwencjom uprzedzeń. Teraz zobaczymy, w jaki sposób i z jakim skutkiem kategoryzujemy zdarzenia i osoby. Stereotypowa wiedza a oczekiwania. Jedną z najważniejszych konsekwencji kategoryzacji jest to, że może ona przywołać na myśl pewien zbiór specyficznych danych, czyli stereotypów, które następnie kierują naszymi oczekiwaniami. Na przykład każde z następujących słów prawdopodobnie przywodzi na myśl pewne bardzo swoiste znaczenia: Yuppie (ambitny, szybko awansujący młody człowiek, pracujący w którymś z wolnych zawodów), profesor college’u, rozrywkowa panienka, rasista, liberalny demokrata. Gdy skategoryzujemy jakąś osobę lub zdarzenie używając jednego z tych terminów (w przeciwieństwie do innych), wówczas nasze oczekiwania dotyczące przyszłych interakcji opieramy na towarzyszących temu terminowi stereotypach. Przypuśćmy, że wchodzę do restauracji i klasyfikuję ją jako „bar” w przeciwieństwie do „eleganckiego lokalu”. Prawdopodobnie będę myślał o tej restauracji w innych kategoriach i zachowywał się inaczej - a jeśli kategoryzacja ta jest błędna, to moje zachowanie może być niemądre i mogłoby nawet uwikłać mnie w poważne kłopoty. Bardzo interesujące badanie, które przeprowadzili John Darłey i Paget Gross42, wykazało, z jaką siłą oczekiwania wytworzone przez stereotyp wpływają na nasz sposób myślenia i oceniania. W swym eksperymencie opowiadali oni cztery różne historyjki o Hannie - uczennicy czwartej klasy. Badani, studenci college’u Princeton, po wysłuchaniu jednej z tych historyjek, mieli ocenić zdolności szkolne Hanny. W przypadku pierwszych dwóch historyjek badani 136 oglądali film wideo, który przedstawiał Hannę bawiącą się bądź w otoczeniu

POZNANIE SPOŁECZNE

wskazującym na wysoką pozycję socjoekonomiczną, bądź w otoczeniu świad­ czącym o niskiej pozycji społeczno-ekonomicznej mieszkańców; filmy te miały wytworzyć stereotypowe oczekiwania dotyczące środowiska Hanny. W przypad­ ku dwóch pozostałych historyjek badani oglądali jeden z tych filmów z bawiącą się Hanną, a ponadto film, który przedstawiał Hannę rozwiązującą dwadzieścia pięć zadań z testu wiadomości. Wyniki osiągnięte przez Hannę w tym teście były niejednoznaczne - czasami odpowiadała na trudne pytania, a czasami nie potrafiła odpowiedzieć na łatwe. Co stwierdzili Darley i Gross? Gdy badani oglądali tylko jeden z dwóch filmów przedstawiających Hannę podczas zabawy, wówczas oceniali jej zdolności jako przeciętne; Hanna była po prostu podobna pod tym względem do wszystkich innych uczniów w jej klasie. Innymi słowy, Darley i Gross stwierdzili, że badani, którzy oglądali tylko te filmy, nie posługiwali się stereotypami przy dokonywaniu ocen. Gdy jednak badani oglądali także film 0 Hannie rozwiązującej zadania z testu osiągnięć, wówczas wpływ stereotypów ujawnił się wyraźnie: gdy Hanna pochodziła ze środowiska o niższej pozycji społeczno-ekonomicznej, badani ci oceniali ją jako mniej zdolną niż wtedy, gdy film świadczył o wysokiej pozycji społeczno-ekonomicznej jej środowiska. Ponadto niejednoznaczne wyniki Hanny w teście interpretowali oni zgodnie ze swymi ocenami - uznając test za łatwiejszy - i szacując, że dziewczynka rozwiązała mniej zadań wtedy, gdy pochodziła z ubogiej warstwy społecznej. Z eksperymentu tego można wyciągnąć dwa wnioski dotyczące stereotypów. Po pierwsze, większość ludzi zdaje się wiedzieć coś niecoś o wpływie stereotypu 1 potrafi go kontrolować w pewnym stopniu. Po drugie, pomimo wiedzy 0 stereotypach, nadal wpływają one na percepcję i oceny, kiedy istnieje dodatkowa informacja, która nadaje tym ocenom fałszywe pozory racjonalności. Dostrzeganie związku tam, gdzie go nie ma - iluzoryczna korelacja. Inny skutek

kategoryzacji i stereotypów określa się jako iluzoryczną korelację - dostrzegamy związek tam, gdzie naszym zdaniem powinien być, choć w rzeczywistości go nie ma. Eksperyment Davida Hamiltona i Terrence’a Rosę’a dostarcza przykładu korelacji iluzorycznej43. W tym eksperymencie badani czytali dwadzieścia cztery stwierdzenia, które opisywały różne osoby przez podanie ich imienia, zawodu i dwóch cech. Na przykład badani czytali twierdzenia, takie jak: „Tom, sprzedawca, jest gadatliwy i nudny” lub „Bill, księgowy, jest nieśmiały 1 uprzejmy”. Czasami przypadkiem zdarzało się, że cechy te były zgodne z rozpowszechnionym wśród większości ludzi stereotypem danego zawodu, tzn. sprzedawca był czasami opisany jako entuzjastyczny i gadatliwy, łub księgowy -jako perfekcjonistyczny i nieśmiały. Uzyskane wyniki wyraźnie wskazywały, że badani przeceniali częstość, z jaką stereotypowe cechy były stosowane do określenia każdego zawodu. Innymi słowy, udało im się wytworzyć iluzoryczną korelację między cechą a zawodem.

137

POZNANIE SPOŁECZNE

Iluzoryczna korelacja występuje całkiem często w ocenach społecznych. Rozpatrzmy następujące dwa przykłady: w nieoficjalnych ankietach ludzie stale przeceniają prawdopodobieństwo zachorowania lesbijek na AIDS44. W rzeczy­ wistości u lesbijek procent zakażonych wirusem HIV jest najniższy, gdy porówna się je z homoseksualistami-mężczyznami oraz heteroseksualistami mężczyznami i kobietami. Jednakże wiedza o tym, że wśród homoseksualistów-mężczyzn procent zakażonych wirusem ITIV jest wysoki w połączeniu z kategoryzacją tych kobiet jako homoseksualistek prowadzi do błędnej oceny, że prawdopodobieństwo zachorowania na AIDS jest u lesbijek wysokie. W ocenach klinicznych zaliczenie danej osoby do pewnej kategorii diagnostycz­ nej (takiej jak schizofrenia czy psychoza maniakalno-depresyjna) może prowadzić do postrzegania związku (nawet gdy związek taki nie istnieje) między tą osobą a zachowaniem zgodnym z ową diagnozą45. Niezależnie od sytuacji, iluzoryczna korelacja przyczynia się w znacznym stopniu do umocnienia naszych stereotypów i przekonań - pod wpływem stereotypu dostrzegamy jakiś związek, który z kolei zdaje się stanowić dowód, że ów pierwotny stereotyp jest prawdziwy. Skutki podziału na grupę własną i grupę obcą. Jednym z najbardziej rozpo­

wszechnionych sposobów kategoryzowania ludzi jest podział świata na dwie grupy: grupę „moją” i grupę „obcą”. Na przykład często dzielimy ludzi posługując się takimi kategoriami, jak „my” kontra „oni”, moja uczelnia kontra wasza, moja drużyna sportowa kontra przeciwnik, Amerykanie kontra cudzoziem­ cy, moja grupa etniczna kontra wasza, czy ci, którzy siedzą przy moim stoliku w stołówce, kontra pozostali stołownicy. Badacze zebrali obszerny materiał dowodowy świadczący o tym, że gdy dzielimy świat na takie dwie odrębne rzeczywistości, to ma to co najmniej dwa następstwa, które można określić jako efekt homogeniczności („oni wszyscy wydają mi się podobni”) oraz faworyzo­ wanie grupy własnej. Na ogół jesteśmy skłonni uważać członków grupy obcej za bardziej podobnych do siebie nawzajem niż członkowie naszej własnej grupy. Na przykład Bernadette Park i Myron Rothbart prosili członkinie trzech różnych żeńskich stowarzyszeń studenckich o określenie, jak dalece podobne są do siebie członkinie każdego ze stowarzyszeń46. Stwierdzili oni, że dziewczyny te dostrzegały większe podobieństwo między członkiniami innych stowarzyszeń niż swojego własnego. Inaczej mówiąc, wszystkie dziewczyny w innych stowarzyszeniach wydawały się im podobne. W jednej z prób wyjaśnienia tego zjawiska zakłada się, że osoby badane, kiedy myślały o członkiniach grupy własnej, myślały o nich jako o jednostkach, z których każda ma jedyną w swoim rodzaju osobowość i styl życia. Z drugiej strony, kiedy myślały o członkiniach grupy obcej, rozpatrywały je w kategoriach etykietki grupowej i stereotypu 138 i dlatego widziały je wszystkie jako podobne do obrazu tej grupy.

POZNANIE SPOŁECZNE

Faworyzowanie grupy własnej oznacza skłonność do uznawania tej grupy za „lepszą” pod wszelkimi względami i do przyznawania jej różnych dóbr. Faworyzowanie grupy własnej badano wielokrotnie przy zastosowaniu tzw. paradygmatu grupy minimum (minimum group paradigm). W procedurze tej, którą wprowadził brytyjski psycholog społeczny Henri Tajfel47, tworzy się grupy z osób zupełnie sobie obcych przy zastosowaniu najbardziej błahych i pozbawionych znaczenia kryteriów, jakie tylko można sobie wyobrazić. Na przykład w jednym z eksperymentów każdy z badanych obserwował rzut monetą, na podstawie którego zostawał losowo włączany do „grupy X” lub „grupy W”. W innym eksperymencie badanych proszono najpierw o wyrażenie swej opinii o malarzach, o których nigdy przedtem nie słyszeli, a następnie losowo przydzielano ich albo do grupy „ceniącej styl twórczości Kłeego”, albo do grupy „zwolenników stylu Kandinsky’ego”, rzekomo na podstawie podanych przez nich preferencji w odniesieniu do obrazów tych malarzy. Badania Tajfeła są bardzo interesujące, zwłaszcza ze względu na otrzymy­ wane w nich często rezultaty. Pomimo tego, że przed eksperymentem badani byli sobie zupełnie obcy, nie kontaktowali się ze sobą podczas badań i prawdopodobnie nigdy nie zetknęli się w przeszłości, wbrew temu, że ich działania są całkowicie anonimowe, postępują w taki sposób, jak gdyby ci, z którymi łączy ich tylko wspólna, pozbawiona znaczenia etykietka, byli ich dobrymi przyjaciółmi lub bliskimi krewnymi. Badani ci stwierdzają, że lubią tych, którzy są oznaczeni taką samą etykietką jak oni. Oceniają, że praw­ dopodobnie mają oni bardziej sympatyczną osobowość i uzyskują lepsze wyniki niż ludzie, którym przydzielono inną etykietkę. Najbardziej uderzające jest to, że badani przyznają więcej pieniędzy i nagród tym, którzy otrzymali taką samą, jak oni, etykietkę. W rozdziale 7. przekonamy się, że tendencje takie mogą stanowić podstawę uprzedzeń rasowych i etnicznych.

Pamięć od-twórcza Nasza pamięć odgrywa ważną rolę we wszystkich naszych interakcjach społecznych. Z tego względu trzeba zdać sobie sprawę z pewnej właściwości pamięci; ma ona charakter odtwórczy. Mam na myśli to, że nie możemy uzyskać dokładnej kopii przeszłych zdarzeń - jak w przypadku nagrania dźwięku lub obrazu - lecz od-twarzamy (tzn. „tworzymy od nowa”) nasze wspomnienia z kawałków i okruchów rzeczywistych zdarzeń, przefiłtrowanych i zmodyfikowanych przez nasze wyobrażenia o tym, co mogło być i co powinno być. Silny wpływ na nasze wspomnienia wywiera także to, co ludzie powiedzieli nam o tych szczególnych zdarzeniach - często po upływie długiego czasu od ich wystąpienia. Jak zauważył Anthony Greenwałd48, gdyby historycy zmieniali i zniekształcali historię w takim samym stopniu, w jakim my to czynimy 139

POZNANIE SPOŁECZNE

starając się przypomnieć sobie wydarzenia z naszego życia, to straciliby pracę! Oczywiście większość nas chciałaby wierzyć, że nasze wspomnienia zawierają tylko prawdę o przeszłości49. Dla większości ludzi myśl o tym, że ich pamięć jest zawodna, jest nieco przerażająca. Rozważmy jednak, jak bardzo przerażające było to dla Timothy’ego Hennisa, który nieomal stracił życie, ponieważ członkowie sądu przysięgłych byli przekonani, że pamięć jest niezawodna. Pozwólcie, że wyjaśnię. Dnia 4 lipca 1986 r. Hennis został skazany za potrójne morderstwo - Kathryn, Kary i Erina Eastburnów - oraz za gwałt na Kathryn Eastburn’’0. Była to zbrodnia szczególnie przerażająca. Najwidoczniej jakiś intruz włamał się do domu Eastburnów, zagroził nożem Kathryn, zgwałcił ją, a potem poderżnął jej gardło i zadał piętnaście pchnięć. Trzyletni Erin i pięcioletnia Kara otrzymali po więcej niż dziesięć ciosów nożem każde. Policja szybko wpadła na trop. Na początku tego tygodnia Timothy Hennis odpowiedział na ogłoszenie w gazecie zamieszczone przez Eastburnów, którzy szukali kogoś, kto by wziął do siebie ich psa myśliwskiego, czarnego labradora. Hennis wziął psa na próbę. W czasie procesu sądowego dwoje naocznych świadków stwierdziło, że widziało Hennisa na miejscu zbrodni. Chuck Barrett zeznał, że widział Timothy’ego Hennisa wchodzącego na teren posesji o godz. 330 tego ranka, kiedy popełniono morderstwo. Sandra Barnes zeznała, że widziała mężczyznę podobnego do Hennisa, posługującego się kartą kredytową, którą policja zidentyfikowała wcześniej jako skradzioną z domu Eastburnów. Chociaż Hennis miał niepodważalne alibi, jeśli chodzi o jego miejsce pobytu w noc morderstwa, i nie było żadnych dowodów materialnych (odcisków palców, włókien z ubrania, odcisków stóp, plam krwi, włosów), które świadczyłyby o jego obecności na miejscu zbrodni, sąd przysięgłych uznał Hennisa winnym i skazał go na śmierć przez wstrzyknięcie śmiercionośnej substancji. Hennis spędził 845 dni w celi śmierci, czekając na egzekucję; dopiero wtedy sędzia z sądu apelacyjnego zarządził wznowienie procesu ze względu na pewne niedociągnięcia formalne, nie związane z zeznaniami naocznych świad­ ków. Obrońcy Hennisa wiedzieli, że aby mieć jakiekolwiek szanse obalenia wyroku, powinni zaatakować zeznania naocznych świadków, stwierdzające obecność Hennisa na miejscu zbrodni. Po zbadaniu ten materiał dowodowy okazał się bardzo słaby. Chuck Barret początkowo, dwa dni po morderstwie, powiedział policji, że mężczyzna, którego widział, miał ciemne włosy (Hennis jest blondynem) i sześć stóp (ok. 183 cm) wzrostu (Hennis jest dużo wyższy); a kiedy poproszono go, aby rozpoznał fotografię Hennisa wśród szeregu innych fotografii, Barrett nie był pewny swej oceny. Kiedy policja po raz pierwszy skontaktowała się z Sandrą Barnes, po upływie paru tygodni od chwili popełnienia zbrodni, powiedziała im zdecydowanie i z naciskiem, że tego dnia nie widziała nikogo przy automacie bankowym. Dlaczego potem na procesie 140 oboje z taką pewnością siebie świadczyli o obecności Hennisa na miejscu

POZNANIE SPOŁECZNE

zbrodni? Czy oboje byli kłamcami? Nie, byli oni po prostu zwykłymi ludźmi, takimi jak ty i ja; ich wspomnienia o tych zdarzeniach zostały wyrównane i wyostrzone - skonstruowane, ukształtowane i zrekonstruowane (od-tworzone) - w ciągu ponad roku przesłuchań prowadzonych przez policję i prawników. Elizabeth Loftus, utalentowany psycholog poznawczy, pełniła funkcję biegłego na drugim procesie Hennisa. Loftus zrealizowała przedtem fascynujący program badań nad pamięcią odtwórczą - badała, w jaki sposób takie wypytywanie, jakie odbywa się podczas przesłuchań, może wpływać na to, co pamiętają naoczni świadkowie oraz na ich późniejsze zeznania 51. W jednym ze swych eksperymentów Loftus pokazywała badanym film przedstawiający wypadek samochodowy. Po filmie niektórych badanych pytano: „z jaką mniej więcej szybkością jechały te samochody, gdy się zderzyły?” Innym badanym zadawano to samo pytanie, lecz słowo „zderzyły” (smashed) zastąpiono słowem „stuknęły” (hit). Badani, których pytano o samochody zderzające się ze sobą, w przeciwieństwie do tych, które się stuknęły, oceniali, że samochody te jechały znacznie szybciej, a po upływie tygodnia od obejrzenia filmu częściej twierdzili, że w scenie wypadku były potłuczone szyby (chociaż w filmie nie pokazano żadnych potłuczonych szyb). Pytania sugerujące mogą wpływać nie tylko na ocenę faktów (jak w powyższym przykładzie), lecz także na pamięć tego, co się wydarzyło. W innym eksperymencie Loftus pokazywała badanym szereg slajdów przed­ stawiających wypadek drogowy, w którym samochód potrącił przechodnia52. Na jednym ze slajdów obok miejsca wypadku przejeżdżał zielony samochód. Natychmiast po wyświetleniu slajdów połowie badanych zadano pytanie: „czy niebieski samochód, który przejechał koło miejsca wypadku, miał na dachu stelaż na narty?” Pozostałym badanym zadawano to samo pytanie, pomijając jednak słowo „niebieski”. Okazało się, że ci badani, których pytano o „niebieski” samochód, częściej stwierdzali błędnie, że widzieli niebieski samochód (chociaż w rzeczywistości był on zielony). Proste pytanie spowodowało zmianę tego, co zapamiętali. W swej wypowiedzi przed sądem Loftus omówiła naturę pamięci odtwórczej oraz sposób, w jaki wypytywanie może doprowadzić obserwatora do skon­ struowania wyimaginowanego scenariusza zdarzeń, a następnie do uwierzenia, że zaszły one naprawdę. Rozpatrzmy zeznania Sandry Barnes. Początkowo nie przypominała sobie niczyjej obecności przy automacie bankowym. Jednakże po wielomiesięcznym oglądaniu programów telewizyjnych poświęconych tej zbrodni i po przeczytaniu mnóstwa artykułów i reportaży prasowych na ten temat, co łączyło się z napięciem wynikającym z faktu, że była jedyną osobą, która mogła widzieć rzeczywistego mordercę, Barnes w taki sposób zrekonstruowała wspomnienie o skorzystaniu przez siebie z automatu bankowego, że pojawił się w tym wspomnieniu ktoś, kto wyglądał jak Hennis - podobnie studenci w eksperymencie Loftus pamiętali niebieski, a nie zielony samochód. Powtarzając 141

POZNANIE SPOŁECZNE

wielokrotnie tę nową konstrukcję adwokatom i sędziom, Barnes uznała ją wreszcie za fakt. Trzeba podkreślić, że Sandra Barnes nie kłamała rozmyślnie. Po prostu odtworzyła czy zrekonstruowała to zdarzenie, W końcu uwierzyła w to, co mówiła. Podobnie przedstawia się sprawa z zeznaniem Chucka Barretta. Człowiek, którego widział on tego ranka, gdy popełniono morderstwo, został ostatecznie zidentyfikowany jako inny mężczyzna idący do pracy - nie Hennis. Na szczęście dla Hennisa nie był to koniec tej historii. Dnia 20 kwietnia 1989 r. drugi sąd przysięgłych uznał, że Timothy Hennis nie jest winny zbrodni, stwierdzając, że nie było żadnych dowodów materialnych świadczących o jego obecności na miejscu przestępstwa, a zeznania naocznych świadków były nieprzekonujące. Hennis w pierwszym procesie stał się ofiarą błędnej iden­ tyfikacji, oraz nieświadomie przyjętego przez sędziów założenia, że pamięć jest doskonale dokładna. Chociaż sprawa ta pozostaje nie wyjaśniona, to jednak miejscowa policja nieoficjalnie sugeruje, że obecnie ma mocne podstawy, by sądzić, iż zbrodnie te w rzeczywistości popełnił ktoś inny: w sąsiednim mieście w uderzająco podobny sposób dokonano gwałtu i morderstwa w czasie, kiedy Hennis przebywał w celi śmierci. Wkrótce po tych zbrodniach zarówno Hennis, jak i policja otrzymali szereg przekonujących anonimowych listów z podziękowa­ niami dla Hennisa za to, że wziął na siebie morderstwa popełnione na Eastburnach.

Pamięć autobiograficzna Jest oczywiste, że pamięć może mieć charakter od-twórczy w odniesieniu do szybkich, błyskawicznie przebiegających zdarzeń, jak przy próbie przypomnienia sobie szczegółów wypadku samochodowego. Cóż jednak dzieje się w przypadku czegoś trwającego znacznie dłużej, gdy na przykład przypominamy sobie historię swego życia? Tu także jest ważne, aby zdać sobie sprawę z tego, że nie pamiętamy naszej przeszłości tak dokładnie, jak chcielibyśmy wierzyć. Po prostu nie jest możliwe, by pamiętać wszystko, co kiedykolwiek zdarzyło się w naszym życiu. Z czasem zachodzą poważne zmiany i ważne zniekształcenia. Jak łatwo zgadnąć, te zmiany w pamięci autobiograficznej nie są przypadkowe. Przeciwnie, mamy silną skłonność do organizowania naszej osobistej historii w kategoriach struktur, które Hazel Markus33 nazwał „schematami dotyczącymi samego siebie” (seif-schemas) - spójnych wspomnień, uczuć i przekonań odnoszących się do nas samych, które zgadzają się ze sobą i tworzą zintegrowaną całość. Tak więc nasze wspomnienia zostają zniekształcone w taki sposób, że pasują do posiadanego przez nas ogólnego obrazu nas samych. Jeśli na przykład 142 mamy ogólny obraz naszego dzieciństwa jako nieszczęśliwego, a naszych

POZNANIE SPOŁECZNE

rodziców jako chłodnych i pełnych rezerwy, to wszelkie zdarzenia z dzieciństwa, które zakłócają ten ogólny obraz, będzie nam trudniej sobie przypomnieć niż zdarzenia, które go potwierdzają. Wskutek tego z upływem lat nasze wspo­ mnienia stają się coraz bardziej spójne i coraz mniej wierne. W ten sposób historię naszego życia piszemy w pewnej mierze od nowa. Nie jest tak, że kłamiemy o naszej przeszłości; chodzi o to, że nie pamiętamy dokładnie. W tym znaczeniu kształtujemy nasze wspomnienia. Prosty eksperyment Michaela Rossa, Cathy Mc Farland i Gartha Fletchera rzuca sporo światła na sposób, w jaki może do tego dochodzić54. Studenci biorący udział w tym eksperymencie otrzymywali komunikat perswazyjny, przekonujący o doniosłym znaczeniu częstego mycia zębów. Po otrzymaniu tego komunikatu zmienili oni swoje postawy wobec mycia zębów. Wynik ten oczywiście nie jest zaskakujący. Było jednak coś zaskakującego: tego samego dnia zapytano studentów: „He razy myłeś zęby w ciągu ostatnich dwóch tygodni”? Ci, którzy zapoznali się z tym komunikatem przypominali sobie, że myli zęby znacznie częściej niż studenci w grupie kontrolnej. Studenci nie usiłowali oszukać badaczy; nie mieli żadnych powodów, żeby kłamać. Po prostu użyli oni swych nowych postaw jako wskazówek służących do zrekon­ struowania swej niedawnej historii. W pewnym sensie muszą oni wierzyć, że zawsze zachowywali się w sposób rozsądny i racjonalny - nawet jeśli dopiero teraz odkryli, jakie powinno być to rozsądne zachowanie. Kontynuując ten kierunek badań Elizabeth Loftus,r> uczyniła następny krok. Udało się jej wszczepić w umysły młodych dorosłych ludzi fałszywe wspomnienia o przeżyciach z dzieciństwa, po prostu prosząc kogoś z bliskich krewnych, by opowiedział o tych zdarzeniach jak o realnym fakcie. Na przykład, aby starsza siostra młodego człowieka powiedziała mu: „Czy pamię­ tasz, jak miałeś pięć łat i zgubiłeś się na kilka godzin w centrum handlowym dzielnicy uniwersyteckiej? Wpadłeś w panikę, a jakiś starszy człowiek próbo­ wał ci pomóc. Kiedy cię znaleźliśmy, trzymałeś tego staruszka za rękę i płakałeś”. W ciągu paru dni od usłyszenia tej opowieści większość ludzi włączy to wszczepione wspomnienie do historii swego życia, przyozdobi je szczegółami („o tak, ten staruszek, który mi pomógł, miał flanelową koszulę”) i będzie absolutnie pewna, że to się zdarzyło - chociaż w rzeczywistości się nie zdarzyło. Określa się to jako syndrom fałszywego wspomnienia (false memory syndrome).

odzyskanego wspomnienia. Badania Loftus nad wszczepianiem fał­ szywych wspomnień z dzieciństwa nakłoniły ją i wielu innych uczonych, zajmujących się procesami poznawczymi56, do dokładnego i sceptycznego przyjrzenia się pewnemu aktualnemu zjawisku społecznemu, a mianowicie tzw. zjawisku odzyskanego wspomnienia (recovered memory phenomenon). W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku tysiące dorosłych osób 143

Zjawisko

POZNANIE SPOŁECZNE

zdawało się przypominać sobie przerażające wydarzenia z dzieciństwa, do których wcześniej nie miały dostępu. Wiele z tych wspomnień dotyczyło molestowania seksualnego - w ciągu miesięcy lub lat - przez ojca lub innego członka rodziny. Niektóre wspomnienia tych osób obejmowały nawet żywe opisy uczestniczenia w skomplikowanych obrzędach satanistycznych (do których zmuszano je w ramach maltretowania), polegających m.in. na takich niesamo­ witych i makabrycznych działaniach, jak zabijanie i pożeranie niemowląt37. Wspomnienia te zwykłe odzyskiwano podczas intensywnej psychoterapii - często pod hipnozą - łub po przeczytaniu żywo napisanego i bardzo sugestywnego poradnika typu „pomóż sam sobie”. Nie trzeba dodawać, że w rodzinach rzeczywiście zdarza się seksualne wykorzystywanie dzieci - i że konsekwencje takiego wykorzystywania są tragiczne. Dlatego też wszelkie takie rewelacje trzeba traktować niezwykle poważnie. Z drugiej strony większość uczonych prowadzących systematyczne badania nad ludzką pamięcią jest przekonanych, że przeważająca część relacjonowanych wspomnień tego rodzaju nie odzwierciedla rzeczywistości. Argumentują oni, że - podobnie jak Sandra Barnes i Chuck Barrett, którzy z pomocą i zachętą policji i prawników „przypomnieli” sobie zdarzenia, które nigdy nie miały miejsca, i jak uczestnicy eksperymentów Elizabeth Loftus, którzy „przypomnieli” sobie traumatyczne zdarzenia zgubienia się na kilka godzin w centrum handlowym dzielnicy uniwersyteckiej - wielu ludzi mogło zostać doprowadzonych do „przypomnienia” sobie takich okropnych rzeczy, jak seksualne wykorzystywanie w dzieciństwie, lub nawet skomplikowane obrzędy satanistyczne, które w rzeczywistości nie miały miejsca. Według uczonych, którzy przeprowadzili systematyczne badania nad naturą pamięci, zwykłe nie zapomina się traumatycznych zdarzeń, powtarzających się wielokrotnie w ciągu długiego czasu; twierdzą oni, że chociaż może do tego dojść w rzadkich przypadkach, to jednak z reguły pamięć po prostu nie funkcjonuje w taki sposób58.Sugerują oni natomiast, że wiele tych wspomnień o wykorzystywaniu seksualnym mogło być wszczepionych mimowolnie przez samych terapeutów w sposob analogiczny do eksperymentów Loftus - oczywiście nie pod wpływem jakiegoś nieprzyjaznego motywu, lecz szczerego dążenia do przyjścia z pomocą klientowi. Może się to zdarzyć w sposób następujący: przypuśćmy, że jakiś terapeuta jest zwolennikiem teorii, zgodnie z którą pewne lęki lub cechy osobowości (np. niska samoocena, lęk przed samotnym przebywaniem w ciemności, lęk przed utratą kontroli)59 są znamienne dla jednostek wykorzystywanych seksualnie. Do jego gabinetu przychodzi osoba wykazująca niektóre z tych cech. W trakcie terapii terapeuta może, w najlepszych zamiarach, delikatnie sugerować, że takie zdarzenia mogły mieć miejsce. Następnie mógłby on zachęcić klienta, by spróbował przypomnieć sobie takie przypadki, i mimo woli wykazywać wzmożone zainteresowanie - a nawet 144 podniecenie - gdy klient zaczyna rozpatrywać te możliwości. W tych warunkach

POZNANIE SPOŁECZNE

klient może zacząć konstruować spójny zbiór wspomnień, które jednak mogą być całkowicie fałszywe. Badacze pamięci krytykują również poradniki typu „pomóż sobie sam” - książki, które starają się ułatwić ludziom odkrycie mrocznych tajemnic ich wczesnego dzieciństwa - wskazując, że ich autorzy rażąco nie doceniają siły sugestii i nieświadomie doprowadzają ludzi do odzyskiwania „wspomnień” wydarzeń, które nigdy nie miały miejsca. Na przykład jeden z cieszących się największym popytem poradników rzeczywiście zachęca ludzi, by poświęcili nieco czasu na próbę zrekonstruowania historii swego dzieciństwa, a następnie podaje listę różnych możliwych sytuacji, rzekomo związanych z wykorzys­ tywaniem seksualnym. Poniżej przytaczamy część tej listy, wraz z poprze­ dzającym ją wstępem: Rodziny, w których ma miejsce wykorzystywanie seksualne, odznaczają się zwykle pewnymi charakterystycznymi cechami. Być może nie wszystkie one dotyczą twojej rodziny, lecz prawdopodobnie miałeś(aś) do czynienia z kilkoma z nich. - „Wstydziłem(am) się mojej rodziny”. - „Były sprawy, o których nie mogłem(am) mówić”. - „W mojej rodzinie było zawsze mnóstwo sekretów”. - „Obok złych rzeczy, w mojej rodzinie było także wiele dobrego”. - „Przynajmniej jedno z moich rodziców brało narkotyki lub dużo piło”. - „Często byłem(am) upokarzany(a) i poniżany(a)”. - „Wiele moich podstawowych potrzeb nie było zaspokajanych”. - „Wszystko w moim domu było chaotyczne i nieprzewidywalne”. - „Wiele obietnic nie było dotrzymywanych”. - „Nie jestem pewny(a), czy byłem(am) wykorzystywany(a), kiedy jednak słyszę 0 wykorzystywaniu seksualnym i jego skutkach, wszystko to brzmi dla mnie znajomo 1 strasznie” 60.

Jak łatwo się przekonać, niektóre pozycje na tej liście można by odnieść do większości z nas - bez względu na to, czy doświadczyliśmy czegoś przypominającego wykorzystywanie seksualne, czy też nie. Ponadto, jak niedawno wskazał John Kihlstrom61, nie ma żadnego naukowego materiału dowodowego świadczącego o istnieniu jakiegoś specyficznego związku między seksualnym wykorzystywaniem dziecka a którymkolwiek rodzajem pozycji na takich listach. Co mamy sądzić o sytuacji, w której tysiące dorosłych osób twierdzi, że były wykorzystywane seksualnie jako dzieci, wyparły wspomnienia o tym, a obecnie, po przeczytaniu poradnika, wydaje się im, iż przypomniały sobie to wykorzystywanie? Z jednej strony chcemy każdy taki przypadek traktować poważnie. Jeśli taki fakt rzeczywiście miał miejsce, to istotnie jest tragiczny i całym sercem współczujemy ludziom, którzy mieli takie traumatyczne doświadczenia. Jeśli jednak wspomnienie to jest fałszywe? Czy wobec braku potwierdzających dowodów dana osoba powinna wystąpić przeciw obwinianemu przez nią członkowi rodziny i wnieść sprawę do sądu? Tysiące ludzi postąpiło 145

POZNANIE SPOŁECZNE

właśnie w taki sposób - i wiele rodzin rozpadło się wskutek tych oskarżeń62. Jak łatwo sobie wyobrazić, gdy ludzi oskarża się o takie czyny po upływie około 30 łat od domniemanego faktu, zwykle nie są oni w stanie udowodnić swojej niewinności. Nie trzeba mówić, że we współczesnej psychologii jest to kwestia wysoce kontrowersyjna. Niektórzy zajmujący się tymi sprawami psychologowie byli skłonni brać te relacje za dobrą monetę. Jednakże większość uczonych zajmujących się procesami poznawczymi, na podstawie wyników swych badań nad pamięcią jest przekonanych, że gdy brak dowodów potwierdzających sugerowane wykorzystywanie seksualne, byłoby błędem oskarżać podejrzewane­ go członka rodziny o popełnienie tak poważnego przestępstwa. Badacze powołują się nie tylko na wspomniane przez nas wyniki badań, lecz także na materiał dowodowy z życia codziennego, wskazując, że po starannym rozpatrzeniu wiele tych odzyskanych „wspomnień” o wykorzystywaniu seksualnym okazuje się albo zupełnie fałszywych, albo w najwyższym stopniu nieprawdopodobnych. Na przykład w niektórych przypadkach kilkoro rodzeństwa sypiającego w tym samym pokoju, gdzie rzekomo doszło do tych wydarzeń, zeznało pod przysięgą, że nigdy nie miały one miejsca; czasami człowiek oskarżony o dokonanie szeregu przestępstw znajdował się w odległości setek mil (np. służył w wojsku) w czasie, kiedy rzekomo zostały one popełnione; w wielu przypadkach ludzie, którzy „odzyskali” takie wspomnienia w trakcie terapii, po łatach zaczynają sami zdawać sobie sprawę z tego, że w rzeczywistości nigdy nie było tych zdarzeń - i wycofują swoje oskarżenia w. Czasami tam, gdzie powinien istnieć nie budzący wątpliwości materiał dowodowy, znamienny jest jego brak. Na przykład, jak wspomniano wyżej, niektórzy Judzie odzyskują żywe „wspomnienie” o tym, że byli zmuszani do uczestnictwa w szeregu satanistycznych obrzędów, w czasie których zabijali i zjadali niemowlęta, po czym grzebali ich szczątki. W niektórych wspomnieniach tego typu miejsce pochowania zwłok było dokładnie określone. Jednakże mimo drobiazgowych, systematycznych poszukiwań prowadzonych przez funkcjonariu­ szy śledczych nigdy nie udało się znaleźć ani jednego szkieletu - i nie było żadnych doniesień o dokonanych w tym czasie porwaniach dzieci, co potwierdzi­ łoby prawdziwość tych relacjiM. Wiele pytań pozostaje bez odpowiedzi. Dla mnie najbardziej interesujące jest to, co z tego wszystkiego ma ofiara? Czym innym jest fałszywe przypo­ mnienie sobie czegoś stosunkowo błahego - takiego jak zgubienie się w dzieciń­ stwie w centrum handlowym - lecz odzyskanie wspomnienia o tym, że było się wykorzystywanym(ą) seksualnie, powinno pociągać za sobą wiele cierpień. Jeśli w rzeczywistości zdarzenia te nie miały miejsca, to dlaczego ktoś chciałby wierzyć, że miały? Nie mogę podać ostatecznej odpowiedzi na to pytanie. Mogę jednak przytoczyć historię przypadku, która może, ale nie musi być typowa. Dotyczy ona mojej bliskiej przyjaciółki, bardzo inteligentnej i dobrze znającej 146 życie kobiety w średnim wieku, którą będę nazywał „Madelaine”. Oto, co pisała:

POZNANIE SPOŁECZNE

Byłam w bardzo głębokim dołku. Czułam się okropnie nieszczęśliwa i niepewna. Moje małżeństwo niedawno się rozpadło. Miałam mnóstwo kłopotów w relacjach z mężczyznami. W życiu zawodowym spotkało mnie parę strasznych ciosów. Moja samoocena była niska jak nigdy przedtem i potem. Miałam silne poczucie, że moje życie wyniknęło mi się spod kontroli - i nie jest takie, jakie powinno być. Kiedy wzięłam poradnik i zaczęłam czytać o dysfunkcyjnych rodzinach - a zwłaszcza o charakterys­ tycznych cechach osób, które w dzieciństwie były wykorzystywane seksualnie, oraz 0 cechach rodzin, w których wykorzystywanie seksualne dzieci ma miejsce - stało się coś takiego, jakby eksplodowała lampa błyskowa. W jakiś dziwny sposób naprawdę odczułam ulgę - pomyślałam: „Aha, więc to wyjaśnia, dlaczego jestem taka nieszczęś­ liwa!” Książka ta poinformowała mnie, że jeśli nie pamiętam szczegółów, prawdopodobnie oznacza to, że wyparłam okropne wspomnienia. Poczułam się jak detektyw. Im dłużej myślałam o moim dzieciństwie, tym więcej rzeczy zaczęło do siebie pasować. Przez kilka tygodni wahałam się między wszelkimi rodzajami emocji. Czułam gniew na mojego ojca, upokorzenie, urazę - a także pewną ulgę. Teraz rozumiem, iż ulga ta wynikała z faktu, że gdybym mogła winą za moje nieszczęście obciążyć coś strasznego, co uczyniono mi, kiedy byłam mała, to nie musiałabym przyjmować odpowiedzialności za moje własne porażki w dorosłym życiu. Na szczęście nigdy nie wystąpiłam przeciw moim rodzicom, ponieważ w końcu zdałam sobie sprawę z tego, że wspomnienia te prawdopodobnie nie są wiarygodne - zaczęłam mieć nowe „wspomnienia”, w których szczegóły zdarzeń były inne. Oba zbiory wspomnień nie mogły być prawdziwe. Ostatecznie uświadomiłam sobie, że zdarzenia, które sobie „przypomniałam”, prawdopodobnie nie mogły się wydarzyć - z całego mnóstwa powodów. Niezmiernie trudno było mi zrezygnować z myśli, że istnieje wyraźny, możliwy do zidentyfikowania powód mojego codziennego smutku 1 cierpienia. Kiedy czytałam tę książkę, byłam bardzo zdezorientowana i rozdrażniona. Mogłam wyrządzić niewypowiedzianą krzywdę mojej rodzinie - i sobie samej - gdybym kiedykolwiek ujawniła moje „wspomnienia”. Nadal odczuwam złość i gniew - ale nie na moich rodziców - na tę przeklętą książkę!

Jak dalece konserwatywne jest ludzkie poznanie? Wyobraź sobie, że znajdujesz się w zaciemnionym pokoju i oglądasz rzutowaną na ekran fotografię. Obraz jest tak rozmazany, że nie można wcale rozpoznać, co właściwie przedstawia. Ostrość stopniowo poprawia się, aż w końcu obraz jest już tylko lekko rozmazany. W tym momencie proszą cię, abyś odgadł, co to takiego. Jeśli jesteś podobny do większości badanych biorących udział w tym eksperymencie65, to odgadniesz poprawnie w około 25% przypadków. Przypuś­ ćmy jednak, że od razu obejrzałeś lekko rozmazany obraz, bez stopniowego zwiększania ostrości. Chociaż teraz łączny czas ekspozycji byłby krótszy, to w tych warunkach odgadłbyś poprawnie w niemal 75% przypadków - co oznacza trzykrotny wzrost trafności odgadywania. Jak to się dzieje? Wyniki tego eksperymentu ilustrują tzw. tendencję do potwierdzania (confirmation Mas) - skłonność, by dążyć do potwierdzenia naszych pierwotnych hipotez i przeko­ nań. Kiedy obraz jest bardzo rozmazany, większość ludzi tworzy hipotezy, co to mogłoby być - to wygląda jak lody w rożku; nie, koń stojący dęba; nie, wieża 147

POZNANIE SPOŁECZNE

Eiffla. Te wstępne hipotezy utrudniają później właściwe zinterpretowanie lekko rozmazanego obrazu. Zgromadzono obszerny materiał dowodowy świadczący o tym, że tendencja do potwierdzania występuje powszechnie w ludzkim myśleniu. Na przykład w eksperymencie Marka Sny dera i Williama Swanna66, studentkom college’u mówiono, że osoba, z którą mają się spotkać, jest albo ekstrawertykiem (wylewny, ciepły, przyjazny), albo introwertykiem (trzymający się na dystans, chłodny, powściągliwy). Następnie przygotowywały one zestaw pytań, które chciałyby zadać tej osobie w celu lepszego jej poznania. Jakiego rodzaju pytania chciały zadawać studentki biorące udział w tym eksperymencie? Na ogół starały się potwierdzić swe początkowe hipotezy. Osoby badane, które myślały, że spotkają się z ekstrawertykiem, częściej zadawały pytania potwierdzające tę hipotezę, takie jak: „co robisz, żeby ożywić spotkanie towarzyskie?” czy: „w jakich sytuacjach jesteś najbardziej gadatliwy?”. Osoby, które spodziewały się spotkania z introwertykiem, często pytały: „w jakich sytuacjach chciałbyś być bardziej bezpośredni?” i: „co ci się nie podoba w hałaśliwych spotkaniach towarzyskich?”. Zwróć uwagę, że jeśli ktoś odpowiada szczerze na te pytania, to wstępna hipoteza zostaje potwierdzona. Innymi słowy, osoba, która nie jest ani ekstrawertywna, ani introwertywna, wyda się ekstrawertykiem (ekstrawertyczką), gdy odpowie na pierwszy zestaw pytań, a introwertykiem (introwertyczką), gdy udzieli odpowiedzi na drugi zestaw. Nie tylko mamy skłonność do potwierdzania naszych hipotez, lecz także często jesteśmy zupełnie pewni, że są one prawdziwe. Jako przykład może posłużyć zjawisko, które Baruch Fischhoff określił jako „tendencję do przewi­ dywania wstecz” (hindsight bicis) lub efekt „wiedziałem-o-tym-od-początku” („I-knew-it-aU-along” effect)61. W eksperymentach Fischoffa badanym dawano do rozwiązania test oceniający ich wiedzę na temat wydarzeń historycznych. Zadanie badanego polegało na tym, żeby dla każdego z czterech możliwych rezultatów danego wydarzenia historycznego określić prawdopodobieństwo, że rezultat ten rzeczywiście wystąpił. Niektórym badanym powiedziano, która z czterech możliwości wystąpiła naprawdę, lecz proszono ich, żeby podali te oceny prawdopodobieństwa, jakich by dokonali, gdyby nie podpowiedziano im wcześniej „właściwych” odpowiedzi. Wyniki wykazały, że badani nie potrafili zignorować tej informacji; wyraźnie przeceniali swoją wcześniejszą znajomość poprawnych odpowiedzi. Innymi słowy, nawet jeśli badani w rzeczywistości nie znali odpowiedzi na pytania tego testu, to po podaniu im jakiejś odpowiedzi byli przekonani, że znali ją od początku i że informacje przechowywane w ich pamięci nie uległy zmianie. Tendencja do potwierdzania i tendencja do przewidywania wstecz wspierają twierdzenie, że poznanie ludzkie ma na ogół charakter konserwatywny. Oznacza to skłonność do zachowania tego, co już zostało ustanowione - do utrzymania 148 istniejącej uprzednio wiedzy, przekonań, postaw i hipotez. W całym tym

POZNANIE SPOŁECZNE

rozdziale zapoznawaliśmy się z licznymi przykładami konserwatyzmu poznaw­ czego: pierwsza otrzymana informacja prawie zawsze wywiera największy wpływ; przy formułowaniu ocen nadużywa się łatwo dostępnych kategorii; niekiedy niewłaściwie stosuje się heurystyki reprezentatywne i heurystyki oparte na postawach; stereotypy zniekształcają przetwarzanie informacji tak, aby potwierdzić użyteczność danego stereotypu; materiał pamięciowy jest rekonstruowany w taki sposób, by pasował do aktualnego punktu widzenia. W swym interesującym i pobudzającym do dyskusji artykule Anthony Greenwald68 wysunął twierdzenie, że konserwatyzm poznawczy ma przynajmniej jedną dobrą stronę - pozwala nam postrzegać świat społeczny jako system spójny i stabilny. Na przykład wyobraź sobie, że za każdym razem, gdy biblioteka otrzyma nowe książki, które nie pasują do jej dotychczasowego systemu katalogowania, bibliotekarz zmienia numerację wszystkich książek w bibliotece i od nowa je kataloguje. Tytuły oznaczone numerem „HM 251” (książki z zakresu psychologii społecznej) otrzymują nagle numer „AP 57”, a książki oznaczone jako „BF” zostają teraz podzielone na dwa działy: „EA” i „DB”. Przekatalogowanie książek nawet w bibliotece średniej wielkości prawdopodobnie zajęłoby bibliotekarzowi lata. Kiedy zabierzesz się do pisania pracy semestralnej na temat poznania społecznego, stwierdzisz, że odnalezienie potrzebnych ci książek i artykułów jest prawie niemożliwe - w bibliotece zapanowało zupełne zamieszanie. Aby biblioteka funkcjonowała w sposób logiczny i konsekwentny, rozsądnie jest modyfikować tylko nieznacznie aktualny system katalogowania i „dopasowywać” nowe książki do starego systemu. Podobnie, aby nasz umysł funkcjonował logicznie i konsekwentnie, jest w pewnej mierze rzeczą rozsądną, by uprawiać konserwatyzm poznawczy i modyfikować tylko nieznacznie nasze kategorie poznawcze. Jednakże, jak przekonaliśmy się w tym rozdziale, konserwatyzm poznawczy ma swoje złe strony. Błędne posługiwanie się nieodpowiednimi kategoriami może spowodować, że dana osoba będzie zniekształcać fakty lub pomijać ważne informacje. Niewłaściwe użycie heurystyki może doprowadzić do podjęcia niekorzystnej decyzji. Niezaktualizowanie naszej koncepcji świata wobec nowych, niezgodnych z nią informacji może dać w wyniku fałszywy obraz rzeczywistości. Następstwa mają nie tylko charakter psychologiczny, lecz mogą także przejawiać się w postaci problemów społecznych, które określa się jako rasizm, „seksizm”, uprzedzenia czy po prostu zwykłą głupotę. Co można zrobić, aby uniknąć ujemnych następstw konserwatyzmu poznawczego? Oto cztery reguły praktyczne, które mogą w tym pomóc. Po pierwsze, wystrzegaj się tych, którzy usiłują tworzyć twoje kategorie i definicje sytuacji. Jest wiele możliwych sposobów określenia czy nazwania danej osoby lub zdarzenia. Zadaj sobie pytanie: „dlaczego podsuwa mi się właśnie tę etykietkę?” Po drugie, staraj się posługiwać więcej niż jednym sposobem kategoryzowania i opisywania danej osoby czy zdarzenia. Patrząc na osobę lub 149

POZNANIE SPOŁECZNE

zdarzenie pod różnymi kątami nie polegajmy na tylko jednej kategorii, której potem byśmy nadużywali - naginając i przekręcając dane tak, żeby pasowały do przyjętego zawczasu poglądu. Po trzecie, staraj się myśleć o osobach i ważnych zdarzeniach jako jedynych w swoim rodzaju - chociaż należą do jakiejś określonej, oczywistej kategorii (powiedzmy - danej rasy czy pici), to prócz tego należą także do wielu innych kategorii i mają swe własne, niepowtarzalne cechy. Indywidualizacja może dopomóc w uchronieniu się przed nadużywaniem danego stereotypu czy heurystyki. I wreszcie pomyśl, że możesz być w błędzie - że padłeś ofiarą jednej (lub więcej) z opisanych w tym rozdziale tendencji poznawczych. W naszym następny m rozdziale, o uzasadnianiu własnego postępowania, będziemy zajmować się nadal konserwatyzmem poznawczym i poznawać dalsze sposoby uchronienia się przed negatywnymi konsekwencjami wypaczonego myślenia.

Jak postawy i przekonania kierują zachowaniem? W ostatnich kilku podrozdziałach zastanawialiśmy się nad tym, jak nasze przekonania wpływają na nasz sposób myślenia o świecie społecznym. Nasuwa się pytanie: jaki jest związek między naszymi przekonaniami a zachowaniem? Czy znając swoje postawy możemy przewidzieć, jak się zachowamy? Na przykład przypuśćmy, że ja lubię lody waniliowe, ty natomiast ich nie lubisz. Czy ty i ja będziemy zachowywać się inaczej wobec lodów waniliowych? Intuicja mówi nam, że tak. Większość ludzi oczekiwałaby, że ja będę kupował mnóstwo lodów waniliowych, gdyż wolę je od innych smaków, ty natomiast rzadko będziesz kupował sobie takie lody. Tak więc nasza intuicyjna odpowiedź jest raczej trafna w odniesieniu do lodów waniliowych. Popełnilibyśmy jednak poważny błąd zakładając, że jest ona trafna zawsze. Długa historia badań sugeruje, że w bardzo wielu sytuacjach intuicja wprowadza nas w błąd. Zajmijmy się bliżej tą sprawą. Jedno z klasycznych badań nad zależnością między postawami a zachowaniem przeprowadził Richard LaPiere69 na początku lat trzydziestych naszego stulecia. W tych czasach w Stanach Zjednoczonych uprzedzenia skierowane przeciw ludziom nie mającym białej skóry były znacznie bardziej jawne i rażące niż obecnie. Amerykanom pochodzenia azjatyckiego, latynoskiego czy afrykańskiego często odmawiano dostępu do publicznych toalet, nie pozwalano korzystać z publicznych kranów z bieżącą wodą do picia, z restauracji i hoteli. W 1933 r. LaPiere ocenił postawę wobec Chińczyków u 128 właścicieli hoteli i restauracji, zadając im pytanie: „czy przyjąłbyś osoby należące do rasy chińskiej jako gości w Twoim zakładzie?” Ponad 90% zapytanych odpowiedziało: „nie!”. Jednakże objeżdżając kraj z młodą parą małżeńską Chińczyków, LaPiere stwierdził, że spośród tych 128 150 zakładów tylko w jednym - znajdującym się w małym miasteczku w Kalifornii

POZNANIE SPOŁECZNE

odmówiono obsłużenia chińskiej pary. Postawy właścicieli wobec Chińczyków nie pozwalały przewidzieć ich zachowania. Wyniki uzyskane przez LaPiere’a nie są przypadkowe. W 1969 r. Alan Wicker dokonał przeglądu ponad czterdziestu badań, których tematem była zależność między postawami a zachowaniem. Badania te obejmowały szeroki zakres postaw i opinii, takich jak zadowolenie z pracy, przesądy etniczne, preferencje konsumentów i przekonania polityczne. Wicker znalazł tylko słabe poparcie dla hipotezy, że postawy pozwalają przewidywać zachowanie. Jak mówi Wicker: Badania te w sumie sugerują, iż jest znacznie bardziej prawdopodobne, że postawy są nie związane lub tylko słabo związane z zachowaniami zewnętrznymi, niż że postawy są ściśle związane z działaniami (s. 65)70.

Związek między postawami a zachowaniem - w naszych głowach. Jak możemy

pogodzić te wyniki badań z naszą intuicją, że przekonania danej osoby są ściśle związane z jej zachowaniem? Jednym ze sposobów jest wyciągnięcie wniosku, że nie ma związku między postawami a zacho waniem - że istnieje on wyłącznie w naszych głowach; po prostu wyobrażamy sobie, że ludzie postępują zgodnie ze swymi przekonaniami i postawami. Istnieje nieco danych potwierdzających tę hipotezę. W ostatnich dwóch rozdziałach przekonaliśmy się, że sytuacja społeczna może skłaniać do konformizmu. Hotelarze LaPiere’a niewątpliwie podlegali silnym naciskom społecznym, aby odpowiedzieć „nie” na pytanie, czy przyjmą Chińczyków; jednocześnie stanęli oni wobec przeciwnych nacisków (aby uniknąć awantury) skłaniających ich do wynajęcia pokoju młodej chińskiej parze, gdy już zjawiła się w hotelu. Być może ulegali oni po prostu najbardziej bezpośrednim naciskom. Być może nie jesteśmy niczym więcej niż istotami podporządkowującymi się wszelkim naciskom, jakie przypadkiem istnieją w naszym bezpośrednim środowisku społecznym. Na poparcie hipotezy, że ta percepcja zgodności między postawą a zachowa­ niem jest „wyłącznie w naszych głowach”, można przytoczyć rozpowszechnioną wśród ludzi tendencję, aby przyczynę zachowania danej jednostki przypisywać charakterystycznym właściwościom tej jednostki, takim jak cechy osobowości i postawy, a nie wpływowi samej sytuacji. Na przykład, na pytanie: „dlaczego mały Jaś nie odrobił pracy domowej?” często pada odpowiedź: „bo jest głupi albo leniwy” - przy czym ignoruje się takie czynniki sytuacyjne, jak zatłoczone szkoły lub środowisko niesprzyjające nauce szkolnej. Innymi słowy, jak dowiedzieliśmy się w rozdziale 1., kiedy widzimy, że coś się przydarza komuś, wówczas większość z nas zakłada, iż charakter tego wydarzenia jest zgodny z cechami tej osoby. Chcielibyśmy wierzyć, że ludzie dostają to, na co zasługują, i zasługują na to, co dostają. Edward Jones i jego współpracownicy nazywają tę skłonność do przypisy­ wania przyczyny danego zachowania jakiejś stosownej cesze danej osoby 151

POZNANIE SPOŁECZNE

wnioskowaniem na zasadzie zgodności (correspondent inference) 7 I : zachowanie tej osoby wyjaśnia się w kategoriach jakiejś właściwości czy cechy, która jest po prostu podobna do tego zachowania. Oto parę przykładów: „Sam wylał wino na dywan, bo jest niezgrabny (a nie z powodu chwilowego roztargnienia)”; „Amy przygadała złośliwie Tedowi, ponieważ jest osobą nieprzyjazną (a nie dlatego, że na chwilę straciła panowanie nad sobą)”. Eksperyment Edwarda Jonesa i Victora Harrisa wykazuje, że takie wnioskowanie może być bardzo rozpowszechnione72. W eksperymencie tym badani czytali referaty przychylne bądź nieprzychylne wobec reżimu Fidela Castro na Kubie, napisane rzekomo przez studentów kursu nauk politycznych. Połowie studentów powiedziano, że autorzy referatów swobodnie wybierali stanowisko, jakie mieli reprezentować w swej pracy, podczas gdy innych poinformowano, że autorom tym nakazano, by zajęli takie, a nie inne stanowisko i zaprezentowali je w sposób jak najbardziej przekonujący. Badani następnie mieli odgadnąć prawdziwą postawę autora referatu wobec Castro. Co wykazały rezultaty? Kiedy autorzy referatów mogli swobodnie wybierać reprezentowane stanowisko, badani uznawali, że treść ich referatów odzwierciedla ich postawy: sądzili, że ci, którzy napisali referaty przychylne wobec Castro, są za nim, ci zaś, których referaty były nieprzychylne wobec Castro, są przeciw niemu. Tc wyniki nie były zaskakujące; zaskakujący natomiast był fakt, że takie same rezultaty uzyskano wtedy, gdy autorzy referatów byli zmuszani do argumen­ towania na rzecz wyznaczonego stanowiska. Innymi słowy, badani zakładali, że autorzy referatów zmuszeni do przytaczania argumentów przychylnych dla Castro są nastawieni do niego pozytywnie, ci zaś, których zmuszono do wypowiadania się przeciw temu kubańskiemu przywódcy, mają wobec niego postawę negatywną. Wyciągając wnioski badani nie brali pod uwagę nacisków sytuacyjnych, skłaniających do zajęcia określonego stanowiska, i przyjmowali, że zachowanie autora referatu wynika z jego utrwalonych przekonań. W tym przypadku związek między postawą a zachowaniem był zlokalizowany w głowie obserwatora. Kiedy postawy pozwalają przewidywać zachowanie? Przecież fakt, że postawy nie zawsze umożliwiają określenie przekonań, nie oznacza jeszcze, że nie pozwalają one nigdy przewidzieć zachowania. Rola uczonych polega na określaniu warunków, w jakich wystąpienie danego zdarzenia jest mniej lub bardziej prawdopodobne. Ostatnio Russell Fazio73 zidentyfikował ważny czynnik, który zwiększa prawdopodobieństwo, że będziemy działać zgodnie z naszą postawą - dostępność (accessibility). Postawa jest wysoce dostępna, jeśli ocena obiektu tej postawy przychodzi szybko, prawie natychmiast na myśl, kiedy tylko napotkamy ten obiekt. Na przykład, jeśli powiem: „wąż”, większość ludzi pomyśli natychmiast: „zły, niebezpieczny”. Jeśli powiem: „obraz Rembrandta". 152 większość szybko zareaguje: „piękny”. Wszyscy znamy ludzi, o których od razu

POZNANIE SPOŁECZNE

myślimy: „O nie, tylko nie ten nudziarz”, lub przeciwnie: „Ach, co za wspaniały człowiek”. Są to postawy o wysokim stopniu dostępności. Nie wszystkie postawy i przekonania cechuje duża dostępność. Na przykład możemy mieć swoje opinie o państwie Puerto Rico lub o wartości reklam, lecz większości z nas opinie te niełatwo przychodzą na myśl. Czasami nie mamy wcale rzeczywistej postawy - tzn. przechowywanej w pamięci oceny danego obiektu. Niemniej jednak możemy zaryzykować jakąś opinię, jeśli ktoś nas o nią poprosi. Na przykład osoby prowadzące badania ankietowe stwierdzają, że respondenci potrafią formułować swe opinie o „sztucznie spreparowanych” problemach, takich jak jakaś zmyślona ustawa lub pomoc zagraniczna dla jakiegoś nie istniejącego kraju. W obu wymienionych ostatnio przypadkach nie jest prawdopodobne, aby te mniej dostępne postawy i „niby-postawy” kierowały naszym zachowaniem. W jaki sposób dostępność postawy wpływa na zachowanie? Według Fazio postawy służą do interpretowania i selektywnego spostrzegania danego obiektu oraz do uchwycenia znaczenia złożonej sytuacji. Przekonaliśmy się poprzednio, jak postawy mogą oddziaływać na procesy poznawcze: postawa pełni rolę heurystyki wpływającej na interpretacje, wyjaśnienia, rozumowanie i ocenę sytuacji. Jednakże dana postawa jest tylko jednym z wielu czynników, których można użyć w celu zrozumienia jakiejś sytuacji. Na przykład, aby zrozumieć złożoną sytuację, możemy zrobić użytek z obiektywnych cech tej sytuacji lub z tego, co inni ludzie mówią o niej, lub z naszej ogólnej postawy wobec podobnych sytuacji. Kiedy postawę cechuje wysoki stopień dostępności, to jest bardziej prawdopodobne, że będzie ona głównym czynnikiem, jakim posłużymy się do określenia sytuacji. W tych sytuacjach będziemy postępować zgodnie z tą postawą. Istnieje dość duży materiał dowodowy na poparcie twierdzenia, że wysoce dostępne postawy kierują zachowaniem. Jedną z miar dostępności postawy jest szybkość, z jaką dana osoba potrafi podać ocenę określonego obiektu czy problemu. W wyborach prezydenckich w 1984 r. Russell Fazio i Carol Williams74 posłużyli się „szybkością reakcji” do przewidywania, kto będzie głosował na Ronalda Reagana bądź Waltera Mondałe’a. Około pięciu miesięcy przed wyborami Fazio i Williams wzięli mały mikrokomputer do miejscowego pasażu handlowego i prosili przechodniów o podanie swych opinii o różnych sprawach, łącznie z oceną obu kandydatów do stanowiska prezydenta. Komputer rejestrował szybkość, z jaką oceniali oni kandydatów. Była to ich miara dostępności. Później Fazio i Williams kontaktowali się z badanymi i prosili ich o sformułowanie swych spostrzeżeń na temat dwóch telewizyjnych dyskusji między kandydatami na prezydenta. Po wyborach pytali ich, na kogo głosowali. Wyniki badań wykazały, że te osoby, które pięć miesięcy przed elekcją wykazywały postawy o wysokim stopniu dostępności (szybko podawały oceny), częściej głosowały na faworyzowanych przez siebie kandydatów i częściej spostrzegały dyskusje telewizyjne w sposób zgodny ze swymi postawami. 153

POZNANIE SPOŁECZNE

W późniejszych badaniach Fazio i jego współpracownicy75 manipulowali dostępnością postawy, polecając badanym wielokrotnie wyrażać swe opinie lub umożliwiając im bezpośredni kontakt z obiektem postawy. Stale uzyskiwali te same rezultaty: postawy, które udostępniono w ten sposób stawały się znacznie lepszymi predyktorami późniejszego zachowania, niż postawy, których nie uczyniono dostępnymi. Wprowadzone przez Fazio pojęcie dostępności stwarza nam kilka moż­ liwości zinterpretowania braku związku między postawami a zachowaniem w badaniach LaPiere’a nad hotelarzami. Trudność polega na tym, że nie wiemy, jak dostępne były u każdego z hotelarzy postawy wobec Chińczyków. Ponadto istnieje możliwość, że inne postawy były aktywizowane przez kwestionariusz, a inne przez rzeczywistą wizytę chińskiej pary. Na przykład pytanie ankiety wspominające tylko o Chińczykach może przypominać hotelarzowi (lub hotelarce) o jego (jej) uprzedzeniu, podczas gdy obecność młodej, dobrze ubranej chińskiej pary mogła wywołać zupełnie odmienne myśli i uczucia. Na koniec, nawet gdyby nacechowane uprzedzeniami postawy były wysoce dostępne i wpływały na percepcję sytuacji, to i tak nie ma żadnej gwarancji, że hotelarze chcieliby czy mogliby postępować zgodnie z tą percepcją. Być może obecność innych gości sprawiła, że hotelarze obawiali się wywołać awanturę. Być może była to dla właścicieli nowa sytuacja i nie wiedzieli, jak postąpić. Wszystkie czynniki tego rodzaju zmniejszają stopień zgodności między przekonaniami danej osoby a jej postępowaniem. Oddziaływanie na percepcję. Postawy i przekonania mogą wpływać na zacho­ wanie także w inny sposób: przekonanie może ukształtować świat społeczny, w jakim żyjemy. Niedawny eksperyment Paula Herra ilustruje, jak to się może stać7h. Za pomocą łamigłówki słownej tłerr rozmyślnie zwiększał dostępność pojęcia „wrogość” u niektórych badanych, posługując się omówioną na początku tego rozdziału techniką wstępnej aktywizacji. Mianowicie, badani Herra mieli za zadanie odnaleźć nazwiska osób ukryte w macierzy liter. Połowa badanych miała macierze, w których ukryto nazwiska osób skojarzonych z wrogością - byli to Charles Manson, Adolf Hitler, Ajatollah Chomeini i Dracula. Inni badani odnajdowali nazwiska i (łub) imiona osób stosunkowo łagodnych - Piotruś Pan, papież Jan Paweł, Shirley Tempie i święty Mikołaj. Następnie badani czytali niejednoznaczny opis osoby imieniem Donald, której zachowanie można było uważać za wrogie lub niewrogie, po czym oceniali poziom wrogości u Donalda. Zgodnie z naszymi wcześniejszymi rozważaniami oczekiwalibyśmy, że różne łamigłówki wpłyną w różny sposób na ocenę Donalda. W porównaniu z Hitlerem i Mansonem prawie każdy, z Donaldem włącznie, wydaje się mniej wrogi, podczas gdy w zestawieniu, z papieżem i świętym Mikołajem prawie każdy, w tym Donald, zdaje się być bardziej wrogi. To właśnie stwierdzi! Herr. Badani, 154 wobec których zastosowano aktywizację wstępną przy użyciu nazwisk skrajnie

POZNANIE SPOŁECZNE

wrogich osób, w porównaniu z badanymi „zaktywizowanymi” za pomocą nazwisk osób łagodnych oceniali Donalda jako mniej wrogiego *. Jednakże eksperyment Herra nie skończył się na tym. Po dokonaniu oceny badani rozgrywali grę negocjacyjną z osobą, którą uważali za Donalda. W tej grze uczestnicy mieli do wyboru dwie strategie - rywałizacyjną i kooperacyjną. Okazało się, że gdy badani sądzili, iż mają do czynienia z wrogim Donaldem, grali w sposób wysoce rywalizacyjny; gdy byli przekonani, że ich przeciwnikiem jest łagodny Donald, wykazywali znacznie większą skłonność do współdziałania. Ciekawe, że badani, którzy nieświadomie grali rolę „Donalda”, także dostrzegali te tendencje do rywalizacji; oceniali oni poziom wrogości swego przeciwnika zgodnie ze sposobem, w jaki rozgrywał on tę grę. Krótko mówiąc, subtelny kontekst wpływał na przekonania i oczekiwania, które z kolei oddziaływały na zachowanie, a poprzez nie na następną „kolejkę” spostrzeżeń. Podsumowanie. Jakie więc wnioski możemy wyciągnąć z tych godnych uwagi

badań nad postawami i zachowaniem? Po pierwsze i przede wszystkim, liczne badania nad postawami i zachowaniem potwierdzają zasadę, z którą nieraz spotkamy się w tej książce: subtelne zmienne sytuacyjne są często silnymi determinantami naszego zachowania. Po drugie, większość ludzi skłonnych jest nie dostrzegać znaczenia sytuacji dla wyjaśniania zachowania, wolą oni natomiast wyjaśniać działania innych ludzi w kategoriach założeń dotyczących ich osobowości i postaw7. Innymi słowy, większość z nas zakłada, że postawy łudzi rzeczywiście pozwalają przewidywać ich zachowanie, toteż zbyt często czynimy użytek z tego przekonania przy interpretowaniu zachowania innych. Dostrzegamy związki między postawami a zachowaniem nawet wtedy, gdy w rzeczywistości nie istnieją.

Trzy możliwe błędy w wyjaśnianiu zdarzeń społecznych W każdym dniu naszego życia staramy się wyjaśnić różne zdarzenia i wydarze­ nia: dlaczego Saddam Hussein zachowuje się w sposób tak nieprzewidywalny? Dlaczego ta atrakcyjna osoba w drugim końcu pokoju nie zwraca na mnie uw'agi? Jak to się stało, że referat, który nam ostatnio zadano, ja napisałem tak słabo, a ty tak dobrze? Dlaczego moja matka nie zrobiła mi mojej ulubionej potrawy, kiedy byłem w domu na Boże Narodzenie? Nasze wyjaśnienia często * Czytelnik powinien zwrócić uwagę na istotną różnicę między tym eksperymentem a omówionym wcześniej w tym rozdziale eksperymentem Higginsa i in. W eksperymencie Higginsa badacze aktywizowali wstępnie pewną kategorię - negatywne cechy osobowości. Wpływa to na obserwatorów w ten sposób, że późniejsze niejednoznaczne bodźce (takie jak Donald) widzą w bardziej negatywnym świetle - ponieważ na to właśnie zostali przygotowani przez aktywizację wstępną. W eksperymencie Herra badacze aktywizowali wstępnie przykłady wrogości (takie jak Hitler). Występuje tu efekt kontrastu: w porównaniu z ludźmi skrajnie wrogimi osoba niejednoznaczna (taka jak. Donald) wydaje się łagodna jak pluszowy miś.

155

POZNANIE SPOŁECZNE

są racjonalne i trafne, jednakże są też podatne na błędy i nieścisłości. Psychologowie społeczni, badając, jak interpretujemy nasz świat społeczny, zidentyfikowali trzy główne błędy, które często zniekształcają nasze wyjaśnienia i atrybucje: podstawowy błąd atrybucji, błąd działającego-obserwatora (actor-observer bias) oraz błędy autopercepcji (self—biases). Podstawowy błąd atrybucji. Ogólna skłonność łudzi do przeceniania znaczenia

czynników osobowościowych czy dyspozycyjnych - w porównaniu z czynnikami sytuacyjnymi czy środowiskowymi - przy opisywaniu i wyjaśnianiu przyczyn zachowania społecznego nosi nazwę podstawowego błędu atrybucji (fundamental attribution error)11. Zapoznaliśmy się już z jednym przykładem tej skłonności - wnioskowaniem na zasadzie zgodności (correspondent inference). Mianowicie, kiedy wyjaśniamy, dlaczego Sam przyjął określone stanowisko polityczne lub zachował się w określony sposób, to jesteśmy skłonni posługiwać się przy tym cechami osobowości (mocno wierzy w słuszność tej sprawy; jest leniwy) w przeciwieństwie do czynników sytuacyjnych (przyznano mu to stanowisko; był bardzo zmęczony tego dnia). Może to doprowadzić nas do przekonania, że zgodność między motywami a zachowaniem jest większa od tej, jaka istnieje w rzeczywistości. Innego przykładu podstawowego błędu atrybucji dostarcza eksperyment przeprowadzony przez Guntera Bierbrauera78. W eksperymencie tym badani byli świadkami wiernego odtworzenia zachowania pewnej osoby w słynnym eksperymencie Stanleya Milgrama (opisanym w rozdziale 2.) nad posłuszeńst­ wem wobec autorytetu. Jak pamiętamy, w eksperymencie tym Milgram stworzył sytuację wywołującą znaczny stopień posłuszeństwa, mimo że zachowanie, jakiego wymagano od badanego, polegało na aplikowaniu „uczniowi” silnych wstrząsów elektrycznych. Podobnie jak większość badanych w eksperymencie Milgrama, osoba pokazywana w odtworzonym eksperymencie wykazywała wysoki stopień posłuszeństwa, wymierzając „uczniowi” wstrząsy elektryczne o maksymalnej sile. Po tym pokazie Bierbrauer prosił swych badanych, by ocenili, ilu ogółem badanych Milgrama było posłusznych w takiej sytuacji, Wyniki wykazały, że badani z reguły oceniali zbyt nisko rzeczywisty stopień posłuszeństwa. Mianowicie, badani Bierbrauera szacowali, że tylko 10-20% ludzi w tej sytuacji zastosowałoby wstrząs o maksymalnym napięciu równym 450 woltów. W rzeczywistości, jak zapewne sobie przypominasz, Milgram stwierdził, że ponad 65% badanych aplikowało ofierze wstrząsy o tej sile. Innymi słowy, badani Bierbrauera zakładali, że zachowanie obserwowanej przez nich osoby odzwierciedlało jakieś specyficzne dyspozycje osobiste (tzn. że była ona szczególnie agresywna lub szczególnie posłuszna); nie przypisywali oni tego zachowania wpływowi sytuacji zdolnej wywoływać je u większości ludzi. Jako obserwatorzy często tracimy z oczu fakt, że każda jednostka odgrywa 156 wiele ról społecznych, chociaż my możemy obserwować tylko jedną z nich.

POZNANIE SPOŁECZNE

Z tego powodu przy wyjaśnianiu zachowania danej osoby łatwo można nie zwrócić uwagi na doniosłe znaczenie ról społecznych. Na przykład znam pewnego profesora psychologii, którego będę tu nazywał doktorem Menschem. Studenci uwielbiają doktora Menscha. Gdy opisują go w ramach oceny wykładowców, a także w prywatnych rozmowach, używają takich słów, jak serdeczny, troskliwy, dbający o studentów, przystępny, charyzmatyczny, błyskotliwy i przyjazny. Jednakże koledzy po fachu doktora Menscha, zwłaszcza ci, którzy wygłaszali naukowe prelekcje w czasie, gdy on znajdował się wśród słuchaczy, mają inny obraz jego osoby. Podobnie jak studenci uważają go za błyskotliwego, lecz poza tym określają doktora Menscha jako energicznego, krytycznego, twardego, nieustępliwego i lubiącego ostre polemiki. Czyje wrażenia są zgodne z prawdą - studentów czy psychologów? Czy jest on w rzeczywistości twardym, krytycznym człowiekiem, który po prostu gra przed studentami? Czy też jest w istocie osobą serdeczną i troskliwą, która tylko udaje twardą, gdy ma do czynienia z innymi psychologami? Pytania te są sformułowane niewłaściwie. Rzecz w tym, że mój przyjaciel jest zdolny do szerokiego zakresu zachowań. Niektóre role społeczne przyczyniają się do stosowania zachowań z jednej części tego repertuaru; inne role społeczne prowadzą do zachowań czerpanych z innej części repertuaru. Studenci widzą doktora Menscha w tylko jednej roli - w roli nauczyciela. Jest on bardzo dobrym nauczycielem, a zadaniem dobrego nauczyciela jest „wydobyć z ucznia to, co najlepsze”; zwykle wymaga to ciepłego, serdecznego i troskliwego zachowania. Studenci bezbłędnie opisali zachowanie mojego przyjaciela w tej roli. Równocześnie rola użytecznego, profesjonalnego współpracownika wymaga czasem antagonistycznego zachowania. W celu wykrycia prawdy dobry profe­ sjonalista często będzie mocno atakować argumenty przeciwnika, aby przekonać się o ich sile. Nierzadko prowadzi to do ostrej, gwałtownej i bezlitosnej krytyki. Tak więc koledzy doktora Menscha pracujący razem z nim na uczelni także opisują dokładnie zachowanie, które widzą. Jednakże zarówno studenci doktora Menscha, jak i jego koledzy z pracy popełniają podstawowy błąd atrybucji, gdy zakładają, że obserwowane przez nich zachowanie wynika wyłącznie z pewnych cech osobowości; jego podstawą jest raczej sposób, w jaki doktor Mensch postrzega wymagania swej roli społecznej. Nie oznacza to, że osobowość jest nieistotna. Nie każdy jest zdolny do szerokiego zakresu zachowań przejawianych przez doktora Menscha. Jednakże uznanie, że jest on „twardy” bądź „serdeczny”, byłoby ignorowaniem wpływu roli społecznej. Pomysłowy eksperyment, który przeprowadzili Lee Ross, Teresa Amabile i Julia Steinmetz, ilustruje, jak wpływ ról społecznych może być nie doceniany przy wyjaśnianiu zachowania79. W jednym ze swych eksperymentów zor­ ganizowali oni „program ąuizowy”, w którym, osoby badane były przydzielane losowo do jednej z dwóch ról: a) prowadzącego, którego zadaniem było przygotowanie trudnych pytań dla b) zawodnika, który miał odpowiadać na nie. 157

POZNANIE SPOŁECZNE

Obserwator oglądał ten symulowany program ąuizowy, po czym oceniał wiedzę ogólną prowadzącego i zawodnika. Spróbuj postawić się w roli obserwatora. Co widzisz? No cóż, o ile nie jesteś bardzo uważny, zobaczysz jedną bardzo bystrą i wykształconą osobę oraz jedną osobę raczej niemądrą. Przyjrzyjmy się jednak temu bliżej. Zauważ, jak obie te role ograniczają zachowanie uczestników. Prowadzący prawdopodobnie poda dość trudne pytania oparte na ezoterycznej wiedzy. „Na jakim stadionie baseballowym Babe Ruth po raz przedostatni wykonał uderzenie umożliwiające graczowi obiegnięcie wszystkich baz?”, „Jak się nazywa stolica Litwy?”, „Jaka jest data śmierci Thomasa Jeffersona?”80 Pytający wydaje się bystry i inteligentny po prostu dlatego, że zadaje tego typu pytania. Z drugiej strony zawodnik musi odpowiadać na te trudne pytania i prawdopodobnie nie uda mu się to w paru przypadkach. Z tego powodu wydaje się trochę niemądry. I takie właśnie wyniki uzyskali Ross i jego współpracowniczki. Obserwatorzy uważali, że osoby prowadzące quiz mają znacznie większy zasób wiadomości niż zawodnicy. Ponieważ jednak każdemu z badanych jego rolę przydzielano losowo, jest niezmiernie mało prawdopodobne, aby prowadzący mieli rzeczywiście większy zasób wiadomości niż wszyscy zawodnicy. Najbardziej interesujące jest to, że obserwatorzy wiedzieli, iż role były przydzielane uczestnikom losowo. Mimo to przy ocenianiu uczestników programu quizowego nie wzięli oni pod uwagę wpływu ról społecznych i wpadli w pułapkę polegającą na przypisywaniu tego, co widzieli, dyspozycjom osobistym. Gdyby podstawowy błąd atrybucji występował tylko przy ocenianiu profesorów i uczestników programów ąuizowych, to zapewne nie byłoby dużego powodu do niepokoju. Jednakże jego implikacje mają szeroki zasięg. Jaka jest reakcja większości Amerykanów na widok osoby, która w supermar­ kecie reguluje należność talonami żywnościowymi? „Ona jest leniwa; gdyby tylko bardziej się postarała, dostałaby pracę”. Albo weźmy taką charakterystykę skazanego przez sąd włamywacza: „To okropny człowiek; jakim trzeba być łajdakiem, żeby się dopuścić takich postępków!” Oba te opisy mogą być trafne; jest jednak bardziej prawdopodobne, że reprezentują one podstawowy błąd atrybucji w działaniu. Chociaż nie ma tu miejsca na wyczerpujące omówienie sytuacyjnych determinantów ubóstwa i przestępczości, to trzeba stwierdzić, że jest wiele czynników innych niż cechy osobowości, które mogą wyjaśnić, dlaczego ktoś jest ubogi lub popełnia przestępstwo. Należą do nich: niemożność znalezienia pracy, analfabetyzm, recesja gospodarcza, brak pozytywnych modeli ról w rejonie zamieszkania danej osoby, dorastanie w rodzinie nie spełniającej właściwie swych funkcji. Nie chcę utrzymywać, że przestępców nie powinno się obciążać od­ powiedzialnością za ich czyny. Przestępcy są odpowiedzialni za to, co robią, i powinni ponosić konsekwencje. Jeśli jednak koncentrujemy się bardziej na 158 czynnikach osobistych niż sytuacyjnych, to będziemy się opowiadać za innymi

POZNANIE SPOŁECZNE

sposobami rozwiązywania problemów społecznych, takich jak ubóstwo i zbrod­ nia. Na przykład atrybucja „ten przestępca to maniak” prowadzi do polityki polegającej na wydatkowaniu większych sum na budowę większych i solidniej­ szych więzień oraz na wymierzaniu surowszych, długo letnich kar więzienia. Postrzeganie przyczyn przestępczości jako wynikających głównie z bezrobocia, złych modelów ról i analfabetyzmu daje w rezultacie politykę obejmującą zwiększenie wydatków przeznaczonych na ulepszanie szkól i doskonalenie nauczycieli oraz zapewnienie ulg podatkowych dla przedsiębiorstw inwestujących na obszarach szczególnie dotkniętych nędzą. Nie zrozum mnie źle. Nie sugeruję, że czynniki dyspozycyjne (osobowościowe), takie jak lenistwo, niezdarność czy ślamazarność nie istnieją. Istnieją. Chcę tylko zwrócić uwagę na fakt, że większość z nas, w większości przypadków, jest zbyt skłonna odwoływać się do atrybucji dyspozycyjnej, gdy przyczyna danego zachowania może z powodzeniem mieć charakter sytuacyjny, W każdym razie, nasza znajomość podstawowego błędu atrybucji powinna przynajmniej uczulić nas na to, że nasze atrybucje dyspozycyjne mogą być nie zawsze poprawne i że powinniśmy potraktować poważnie maksymę powieściopisarza Samuela Butlera: „Ależ, na miłość Boską, wejdź w moje położenie!” Inny błąd powszechnie występujący przy społecznym znany jest jako błąd działającego-obserwatora (actor-observer bias): skłonność działających do przypisywania własnych działań czynnikom sytuacyjnym, podczas gdy obserwatorzy skłonni są przypisywać te same działania stałym dyspozycjom osobowościowym osób działających81. Na przykład według mojej oceny ja spędzam dużo czasu na plaży, ponieważ jest piękna pogoda; ty spędzasz dużo czasu na plaży, ponieważ jesteś próżniakiem. Przywódcy polityczni często określają mądre posunięcia i pomyłki jako niemal nieuniknione w danych okolicznościach, podczas gdy zwykli obywatele skłonni są uważać jedne i drugie za następstwa cech osobistych danego przywódcy. Kiedy Kitty Genovese została zamordowana w centrum Nowego Jorku w obec­ ności trzydziestu ośmiu świadków, owi naoczni świadkowie utrzymywali, że sytuacja była niejednoznaczna i trudno było się zorientować, co robić; reporterzy dzienników nazwali to „obojętnością świadków”. Inaczej mówiąc, sobie przyznaję prawo interpretowania wątpliwości na swoją korzyść - tłumaczę swoje zachowanie przyczynami sytuacyjnymi. Tobie jednak nie przyznaję takiego samego prawa - kiedy próbuję wytłumaczyć twoje zachowanie, popełniam podstawowy błąd atrybucji. Istnieje dość bogaty materiał dowodowy świadczący o tym, że błąd działającego-obserwatora występuje powszechnie. Na przykład badania wyka­ zały, że: a) przy wyjaśnianiu sukcesów i niepowodzeń w testach inteligencji, studenci college’u zwykle tłumaczą wyniki innych w kategoriach ich zdolności, podczas gdy swoje w kategoriach trudności zadań testowych; b) studenci 159 Błąd

działającego-obserwatora.

ocenianiu

POZNANIE SPOŁECZNE

college’u, którzy zgłaszali się na ochotnika do udziału w badaniach psycho­ logicznych, przypisywali swoje uczestnictwo doniosłemu znaczeniu tych badań, podczas gdy obserwatorzy interpretowali ich zgłoszenie się jako wyraz osobistej skłonności do uczestniczenia we wszelkich badaniach; c) studenci college’u, obserwując zachowanie swego rówieśnika, łatwo wyciągali wnio­ sek, że w przyszłości nadal będzie postępował podobnie (zakładali więc istnienie u niego dyspozycji do zachowywania się w określony sposób), podczas gdy „osoby działające” wskazywały, że one prawdopodobnie po­ stąpiłyby w przyszłości inaczej; d) studenci opisywali wybór sympatii i przedmiotu kierunkowego na uczelni, dokonany przez najlepszego przyjacie­ la każdego z nich, w kategoriach cech tego przyjaciela, natomiast swoje wdasne wybory wyjaśniali w kategoriach cech swej sympatii i cech przed­ miotu kierunkowego; e) ludzie przypisują więcej cech osobowości innym ludziom niż sobie samym82. Jaka jest przyczyna błędu działającego-obserwatora? Eksperyment Micha­ ela Stormsa wykazuje, że błąd ten jest uzależniony od tego, na czym skupia się. uwaga danej osoby83. Uwaga osoby działającej zwykle koncentruje się na otoczeniu i na przyszłej historii; może dysponować szczególną znajomością czynników prowadzących do danego zachowania i wiedzieć, co sądzi o tym zachowaniu. Z drugiej strony, uwaga obserwatora jest prawie zawsze skupiona na osobie działającej, dlatego obserwator może nie zdawać sobie sprawy z historycznych czy środowiskowych powodów, z których osoba ta zrobiła to, co zrobiła. W eksperymencie Stormsa dwie osoby badane rozmawiały ze sobą, a w tym czasie przypatrywało się im dwóch obserwatorów; każdemu z obser­ watorów polecono, aby przyglądał się jednemu z rozmówców. Po rozmowie osoby działające i obserwatorzy wskazywali, w jakiej mierze takie zachowania, jak życzliwość, gadatliwość, nerwowość i dominacja wynikały z cech osobowo­ ści, a w jakiej - z sytuacji. Jak się zapewne spodziewałeś, osoby działające częściej wyjaśniały swe zachowanie w kategoriach sytuacji, podczas gdy obserwatorzy wyjaśniali to zachowanie w kategoriach dyspozycji osobowoś­ ciowych osoby działającej. Wyniki te nie były zaskakujące, gdyż zgadzają się z tym, co wiemy o błędzie działającego-obserwatora. Badanie to miało jednak pewien interesujący niuans. Niektórzy badani oglądali tę rozmowę nagraną na taśmie wideo z tej samej strony, z jakiej ją pierwotnie widzieli (tzn. każdy z rozmówców oglądał na wideo drugiego rozmówcę, a obserwatorzy oglądali tę osobę, której mieli się przypatrywać), inni zaś oglądali ją niejako z odwrotnej strony (tzn. każdy z rozmówców oglądał siebie samego, a każdy z obserwatorów drugą osobę, nie tę, której się miał przypatrywać). Kiedy rozmowa była zarejestrowana z tej samej strony, wystąpił błąd działającego-obserwatora; gdy jednak zarejestrowano ją z odwrotnej strony, odwróceniu uległ także ten błąd. 160 Osoby działające, które oglądały na wideo siebie same z punktu widzenia

POZNANIE SPOŁECZNE

obserwatora, częściej wyjaśniały swe własne zachowanie w kategoriach czynników dyspozycyjnych, podczas gdy obserwatorzy, którzy patrzyli na świat z punktu widzenia osób działających, częściej wyjaśniali zachowanie oglądanej osoby w kategoriach sytuacyjnych. Błąd działającego-obserwatora często może prowadzić do nieporozumień i konfliktów. Na przykład jeśli Sam spóźnił się na randkę z Susan, on sam (osoba działająca) może wyjaśniać swoje spóźnienie podkreślając, iż „tak się złożyło, że na skrzyżowaniach zawsze trafiałem na czerwone światło”, podczas gdy Susan (obserwator) może dojść do wniosku, że Sam „przestaje się inną interesować”. Te odmienne interpretacje i atrybucje mogą z kolei służyć jako podstawa dla następnej akcji, która może spowodować nasilenie uczuć wrogości i eskalację konfliktu. Eksperyment Stormsa wskazuje metodę zduszenia w zarodku tego konfliktu, zanim jeszcze do niego dojdzie: trzeba zmienić punkt widzenia osoby działającej i obserwatora. Jednym ze sposobów dokonania tego jest ułatwianie wzajemnego zrozumienia swych stanowisk przez odgrywanie roli strony przeciwnej84. Inna taktyka, stosowana w stosunkach międzynarodowych, polega na realizowaniu programów wymiany kulturalnej, dzięki którym obywatele jednego kraju mogą mieszkać przez pewien czas w innym kraju. Obie te taktyki zmieniają zarówno punkt widzenia, jak i informacje wykorzystywane przy dokonywaniu atrybucji. W rozdziale 8. omówimy bardzo skuteczną technikę zwaną „treningiem wrażliwości”, która ma na celu rozwój zdolności wzajemnego zrozumienia przez dostarczanie informacji zwrotnych o tym, jak inni widzą i odczuwają świat. autopercepcji (self-biases). Nadszedł czas, żebyśmy zwrócili uwagę na to, co dzieje się z naszymi społecznymi procesami poznawczymi, gdy wchodzi w grę nasz najważniejszy społeczny element poznawczy - własne ja. Z psycho­ logicznego punktu widzenia jednym z naszych głównych celów jest podtrzymanie i poprawienie swego zdania o sobie. Według Williama Jamesa dotyczy to szczególnie naszego ja społecznego i ja „duchowego”. Jak to ujął James: Błędy

Ja społeczne., stoi wyżej niż ja materialne.. Musimy troszczyć się bardziej o naszą cześć, naszych przyjaciół, nasze więzi z ludźmi, niż o swoją skórę czy majątek. Zaś ja duchowe (spirituał sełf) jest tak niezmiernie cenne, że aby go nie utracić, człowiek powinien być gotów zrezygnować raczej z przyjaciół, dobrej sławy, własności i życia samegoss.

Nasz sposób patrzenia na siebie samych, jako pierwotne źródło motywacji, wpływa w znacznym stopniu na wszystkie nasze społeczne procesy poznawcze86. W następnym rozdziale omówimy dokładniej procesy odnoszące się do własnego ja. Tymczasem odnotujemy dwa główne sposoby, którymi ja wpływa na poznanie społeczne, a mianowicie myślenie egocentryczne (egocentric thought) i tendencja samoobronna (self-serving bias).

161

POZNANIE SPOŁECZNE

Myślenie egocentryczne. Termin ten oznacza skłonność do postrzegania własnego ja jako odgrywającego w wydarzeniach rolę bardziej centralną, niż to się dzieje w rzeczywistości87. Ogromna większość ludzi pamięta minione wydarzenia tak, jak gdyby ich ja było najważniejszym graczem, który kieruje innymi i wpływa na ich zachowanie. Jest wiele przykładów myślenia egocentrycznego. Zapewne jeden z najbar­ dziej interesujących dostarczyły badania politologa Roberta Jervisa88, Twierdzi on, że czołowi przywódcy światowi mają silną skłonność do wyznawania nieracjonalnego poglądu, że działanie, które podejmuje obce państwo, jest albo reakcją na ich wcześniejsze decyzje, albo ma na celu wywołanie ich reakcji. Innymi słowy, przywódca taki postrzega świat stosunków międzynarodowych jako obracający się wokół niego. Na przykład we wczesnym okresie II wojny światowej Hitler przypisywał fakt, że Brytyjczycy nie bombardują niemieckich miast ich pragnieniu zrewanżowania się za niemiecką powściągliwość, a nie temu, że Brytyjczycy mieli mało samolotów - co było rzeczywistą przyczyną. Przywódcy światowi często są przekonani, że ich działanie pokrzyżowało złe zamiary przeciwnika, podczas gdy w rzeczywistości wcale nie planowano takiej złowrogiej akcji lub odrzucano ją z innych powodów. Tak właśnie przedstawiała się, sprawa, gdy urzędnicy administracji Nixona przewidywali dużą ofensywę wojsk północnego Wietnamu podczas wizyty w Chinach prezydenta Richarda Nixona, a potem utrzymywali, że zapobiegli temu atakowi dzięki intensywnym bombardowaniom. Po wojnie okazało się, że nie planowano takiej ofensywy. Obecnie upadek Związku Radzieckiego uważa się za rezultat przede wszystkim programu zbrojeń prezydenta Ronalda Reagana, a nie gospodarczych i strukturalnych problemów tego państwa, które narastały od lat. Jervis wyciąga deprymujący wniosek dotyczący wpływu myślenia egocentrycz­ nego na poglądy przywódców państw: przekonanie (przeważnie błędne), że było się przyczyną określonego zachowania innych państw, prowadzi do większej wiary w skuteczność taktyki odstraszania - do przeświadczenia, że można zapobiegać przyszłym wydarzeniom stosując sankcje i grożąc sankcjami. Przeświadczenie to jest prawie zawsze błędne. Nie trzeba mówić, że nie tylko przywódcy państw są przekonani, iż sprawują kontrolę nad tym, co się dzieje. Jest to zjawisko powszechne także wśród nas, zwykłych ludzi. Ełlen Langer w prostym eksperymencie89 pokazała, jak silne jest to „złudzenie sprawowania kontroli”. W eksperymencie tym wszystkie osoby badane kupowały losy loteryjne, występowała jednak pewna drobna, lecz ważna różnica - niektórzy badani sami wybierali sobie los, podczas gdy innym los przydzielał eksperymentator. Później badanym dawano możliwość odsprzedania losu eksperymentatorowi, Langer stwierdziła, że ci, którzy sami wybrali sobie los, żądali za niego nawet czterokrotnie większej sumy niż ci, którym los przydzielono. W eksperymencie tym badani mieli złudzenie, że ich 162 zachowanie polegające na wyborze losu może wpłynąć na wynik; uważali więc

POZNANIE SPOŁECZNE

los za bardziej wartościowy, gdy sami wybrali jego numer. Oczywiście, jak wszyscy wiemy, o tym, na który los padnie wygrana, decyduje przypadek; żaden numer n ie ma większej szansy wygrania niż jakikolwiek inny numer - bez względu na to, kto go wybrał. Jednakże złudzenie sprawowania kontroli, wynikające z egocentrycznego sposobu myślenia, ma silny wpływ na nasze zachowanie. Nic więc dziwnego, że większość loterii państwowych pozwala nam wybierać własne numery. Pows zechność przekonania, że „moje ja jest środkiem wszechświata”, pomaga w wyjaśnieniu paradoks u, z jakim spotykamy s ię co dzień w amerykań­ skich g azetach. Chociaż wielu Amerykanów jest du mnych z technicznych i naukowych os iągnięć swego kraju, mniej niż 10% gazet codziennych prowadzi stałą kolumnę poświęconą nauce. Z drugiej strony ponad 90% tych gazet drukuje co dzień rubrykę astrolog iczn ą (astrologia usiłuje przepowiadać przyszłość na podstawie pozycji gwiazd i planet w momencie narodzin danej osoby). Jak to się dzieje? P odstawą interes u z gaz etowymi horos kopami jest tzw. stwierdzen ie Barnuma (od nazwiska właściciela cyrku P. T. Barnuma, który pewnego razu zauważył: „Co minutę rodzi się frajer”). „Stwierdzenie Barnu ma” jest to opis osobowości złożon y ze zdań, które są prawdziwe w odn iesieniu do niemal każdego. P rzypuśćmy na przykład, że przestudiowałem twój wykres astrolog iczny i mówię ci: „W nie znanym ci towarzystwie skłonny jesteś zachowywać się powściągliwie”. „P atrzysz na życie z mieszaniną optymizmu i pesymizmu”. „Częs to wadzisz wiele stron danego zagadnienia, lecz w razie potrzeby potrafisz zająć zdecyd owane stanowisko”. Czy uznałbyś, że mam szczególny talent do czytania w gwiazdach? Chwila refleks ji pozwoli ci stwierdzić, że określenia te odnoszą się do prawie każdego. Jednakże ze względu n a naszą skłonność do myślen ia egocentrycznego prawie każdy jest przekonany, że „stwierdzenie Barnuma” odnos i się przede wszystkim do niego sameg o; większość z nas nie zastanawia się nad tym, że prawie każdy myśli to s amo. Dzięki temu g azetowy horoskop jest dla bardzo wielu ludzi pozycją atrakcyjn ą. Ponadto, jak wykazali Pete r Glick, Deborah Gottesman i Jeffrey Jołton90, nawet te osoby, które początkowo były do astrologii nas tawione s ceptycznie, można było skłonić d o zmiany stanowiska, jeśli stwierdzenie Barnuma było zarówno prawdopodobne, jak i bardzo pozytywne. Mianowicie, u tych s ceptyków, którym dan o rzekomo astrologiczny opis ich samych, prawdziwy w odniesieniu d o więks zości łudzi (stwierdz en ie Barnuma) i sfor­ mu łowany w sposób bardzo pochlebny, sceptycyzm się zmniejszył,, a stopień zaufania do astrologii wzrósł.

W innym eksperymencie mającym na celu zbadanie, jak dalece ludzie skłonni są wierzyć w tr afność „stwi erdzeń Barnuma”, Richard Petty i T imothy Brock91 dawali bad anym do wypełnienia rzekomy test osobowości, a n astępnie podawali im nieprawd ziwe wyniki i informacje zwrotne co do ich osobowości. Połowa badanych otrzymała „stwierdzenie Barnuma” o pozytywnym zabar- 163

POZNANIE SPOŁECZNE

wieniu, określające ich jako osoby o „otwartym umyśle” (open mind, tzn. „potrafisz dostrzec wiele stron danego zagadnienia”), podczas gdy druga połowa otrzymała pozytywnie zabarwione stwierdzenie, określające ich jako osoby 0 „zamkniętym umyśle” (closed mind, tzn. „kiedy raz się zdecydujesz, nie zmieniasz swego stanowiska”). Chociaż te informacje o osobowości były zmyślone, prawie wszyscy badani byli przekonani, że stanowią one bardzo dobry opis ich osobowości. Co więcej, Petty i Brock stwierdzili, że ta „świeżo nabyta osobowość” badanych wpływała na ich późniejsze zachowanie. Mianowicie poproszono badanych, żeby sporządzili listę swych myśli dotyczących dwóch kontrowersyjnych zagadnień. Ci badani, którzy w wyniku losowania otrzymali „stwierdzenie Barnuma” określające ich jako osoby o otwartym umyśle, notowali myśli dotyczące obu stron danego zagadnienia, podczas gdy ci, którzy otrzymali osobowość o zamkniętym umyśle, na ogół zapisywali argumenty odnoszące się do tylko jednej strony tego zagadnienia. Jest to jeszcze jeden przykład tego, jak nasze przekonania i oczekiwania mogą stwarzać rzeczywistość społeczną. Tendencja do myślenia egocentrycznego przejawia się w subtelnych formach, często obejmujących naszą pamięć minionych wydarzeń i dawno przyswojonych wiadomości. Bardzo często stwierdza się, że ludzie lepiej pamiętają informacje opisujące ich samych92. Ponadto pracując w grupach ludzie skłonni są koncentrować się na swych własnych dokonaniach i zapamię­ tywać je kosztem przechowania informacji o dokonaniach innych. Prócz tego, kiedy ktoś uczestniczy aktywnie w generowaniu informacji, to pamięta te informacje lepiej niż wtedy, gdy odbiera je biernie. Na koniec, badania wielokrotnie wykazały, że lepiej pamięta się informacje związane z własnym ja - tzn. kiedy ludzie myśłą o tym, jak jakiś termin czy obiekt odnosi się do nich samych, wówczas pamiętają to lepiej niż wtedy, gdy ten sam termin czy obiekt odnosi się do innych. Ta rola myślenia egocentrycznego w procesach pamięcio­ wych ma też praktyczne implikacje dla studenta: jeden z najlepszych sposobów zapamiętania materiału zawartego w tej książce polega na powiązaniu go z twoimi osobistymi doświadczeniami - pomyśl, jak materiał ten stosuje się do ciebie. To pomoże ci uzyskać lepszy wynik na zbliżającym się egzaminie. samoobronna (self-serying bias). Termin ten odnosi się do wy­ stępującej powszechnie u ludzi skłonności, by dokonywać atrybucji dyspozycyj­ nych w przypadku swych sukcesów oraz atrybucji sytuacyjnych w odniesieniu do swych niepowodzeń. Na przykład, jeśli Linda grając w koszykówkę zaliczy trudny strzał, to prawdopodobnie przypisze ten fakt swemu doskonałemu oku 1 dużej skoczności. Ale jeżeli chybi, to zapewne będzie utrzymywać, że została sfaulowana lub że trafiła na jakiś miękki kawałek posadzki, przez co źle obliczyła wyskok. Prowadzenie auta dostarcza kierowcom wielu okazji do przejawiania 164 „tendencji samoobronnej”. Na przykład przytaczam niżej autentyczne fragmenty Tendencja

POZNANIE SPOŁECZNE

pisemnych sprawozdań sporządzanych przez kierowców uczestniczących w wy­ padkach drogowych. Jak można się przekonać, „tendencja samoobronna” występuje tu wyraźnie93. Słup telefoniczny zbliżał się szybko; próbowałem zejść mu z drogi, gdy uderzył w przód mego auta. Niewidoczny samochód wyjechał znikąd, potrącił mój pojazd i zniknął. Parkowałem właśnie prawidłowo moje auto, kiedy stuknęło ono tyłem w inny pojazd. Gdy dojeżdżałem do skrzyżowania, wyskoczyło jakieś ogrodzenie, zasłaniając mi widok. Nie widziałem tamtego samochodu. Pieszy zderzył się ze mną i wszedł pod mój samochód.

Badacze zebrali wiele danych potwierdzających nieformalne spostrzeżenie, że przypisujemy sobie zasługę za to, co dobre, a wypieramy się tego, co złe. Na przykład: a) studenci, którzy dobrze zdali egzamin, przypisują ten sukces swoim zdolnościom i włożonemu wysiłkowi, podczas gdy ci, którzy wypadli słabo, przypisują to niewłaściwemu egzaminowi lub pechowi; b) hazardziści uważają swoje sukcesy za wynik umiejętności, porażki zaś - za skutek braku szczęścia; c) kiedy żona i mąż oceniają, jaką część prac domowych zwykle wykonują, to suma tych ocen przekracza 100% - innymi słowy każde z nich uważa, że wykonuje więcej pracy, niż przyznaje partner (partnerka); d) na ogół ludzie oceniają siebie samych bardziej pozytywnie, niż są oceniani przez innych, i sądzą, że są „powyżej przeciętnej”; e) dwuosobowe zespoły, które wykonują zadanie yvymagające pewnych umiejętności, chętnie przyjmują uznanie z powodu dobrych wyników, lecz w przypadku niepowodzenia ich członkowie większą część winy składają na swego partnera; f) kiedy studentów college’u poproszono o wyjaśnienie, dlaczego ktoś ich nie lubi, w małym stopniu przyjmowali na siebie odpowiedzialność (tzn. musi być coś nie w porządku z tą drugą osobą), kiedy jednak powiedziano im, że ktoś ich lubi, wówczas studenci przypisywali to swojej osobowości94. Jak zauważają Greenwald i Breckler: „Prezentowane ja jest (zwykle) zbyt piękne, żeby było prawdziwe; w to (zbyt) piękne ja często naprawdę się wierzy”95. Powstaje interesujące pytanie: dlaczego u łudzi występuje „tendencja samoobronna”? Jedno z wyjaśnień, które tłumaczy niektóre dane, ma charakter czysto poznawczy - ludzie jako osoby działające mają dostęp do innych informacji niż wtedy, gdy są obserwatorami96. Rozpatrzmy przytoczone wyżej stwierdzenie, że suma ocen pary małżeńskiej, dotyczących ich wkładu w prace domowe, przekracza 100%. Z powodzeniem może to być skutkiem różnic w procesach uwagi i pamięci. Na przykład, za każdym razem, kiedy to ja szoruję podłogę, sprzątam toaletę czy zmywam talerze, jest dużo bardziej prawdopodob­ ne, że zauważę i lepiej zapamiętam mój wkład niż twój - kiedy ty to robisz. Bez trudu potrafię sobie przypomnieć, że w zeszłym tygodniu cztery razy pozmywa­ łem naczynia, wyniosłem śmieci, posprzątałem w garażu, zajmowałem się psem i skosiłem trawnik. Pamiętam, że wyczyściłaś piekarnik, lecz nie zauważyłem (łub zapomniałem), że gotowałaś obiad i trzy razy zmywałaś naczynia, kupowałaś 165

POZNANIE SPOŁECZNE

żywność, odkurzałaś dywany, przystrzygłaś żywopłot i zapłaciłaś rachunki. Jeśli więc mam ocenić, jaką część prac domowych wykonuje każde z nas, to oczywiście jestem przekonany, że ja wykonuję ich więcej. Jednakże takie poznawczo-informacyjne wyjaśnienie nie wystarczy, by wytłumaczyć wszystkie przykłady „tendencji samoobronnej”. Na przykład ilość informacji dostępnej dla hazardzi stów i egzaminowanych odnoszących sukcesy i ponoszących porażki jest zapewne podobna. Inne proponowane wyjaśnienie „tendencji samoobronnej” głosi, że jesteśmy motywowani do posługiwania się takimi atrybucjami, aby chronić i podtrzymywać nasze pojęcie o sobie i naszą samoocenę. Zgodnie z tą koncepcją, jeśli mam pozytywny obraz samego siebie, to jest mi łatwo zaakceptować siebie jako mającego pozytywne osiągnięcia; z drugiej strony, muszę się bronić przed zagrożeniem tego pozytywnego obrazu samego sieb ie - na przykład za pomocą wypierania się łub dobrej wymówki. Określa się to jako zachowanie „chroniące ego”. Skąd wiemy, że niektóre z tych zachowań są motywowan e przez pragnienie utrzymania wysokiej samooceny? P rzyjrzyjmy się okoliczn ościom, w jakich najczęściej uciekamy się do chroniących ego atrybucji. W szeregu eksperymentów Gifford Weary i jej współpracownicy 97stwierdzili, że prawdopodobieństwo podania wyjaśnienia chroniącego własne ja wzrasta, gdy a) dana osoba jest silnie zaangażowana w określone zachowanie; b) dana osoba czuje się odpowiedzialna za wynik swego działania; c) zachowanie tej osoby jest publicznie obserwowane prze z innych. Ponadto ludzie najrzadziej odwołują się do atrybucji chroniących własn e ja, kiedy sądzą, że to im nic nie pomoże - tzn. gdy audytorium daje jasno do zrozumien ia, że wymówka nie jest odpowiednia lub że wzbudzi ona nieuzasadnio­ ne oczekiwania co do przyszłych rezultatów. Inaczej mówiąc, wyjaśnienia chroniące własne ja (self-serving explanatiom) podawane są najczęściej wtedy, gdy ja „wchodzi w grę” - kiedy jest ono wyraźnie zagrożone łub gdy dana osoba dostrzega sposobność u ks ztałtowania pozytywnego obrazu siebie samej. czym polega wartość błędów autopercepcji? Jeśli traktujemy procesy psychiczne jako przedmiot naszych badań i odkrywamy, że u przytłaczającej większości lu dzi występują takie zachowania, jak myślenie egocentryczne i tendencja samoobronna, to łatwo dojść do wniosku, że: a) lud zie są emocjonalnymi, irracjonalnymi, niemądrymi istotami, które nie pozwalają sobie widzieć rzeczy takimi, jak imi s ą oraz b) błędy autopercepcji powinno się wyeliminować za wszelką cenę. Takie wnioski b yłyby zbyt dużym uprosz czeniem. Po pierwsze, jak wspomnieliśmy wcześniej, chociaż my, ludzie, często uciekamy się do błędneg o, t endencyjnego sposobu myśl enia, to jednak jesteśmy zdolni także do myślenia jasnego i racjonalnego. P onadto błęd y autopercepcji mogą służyć ważnym celom. Jednostka, która wierzy, że przyczynia się do czegoś dobrego, będzie starać się bardziej i dłużej wytrwale pracować dla 166 osiągnięcia trudnych celów. Usiłowania takie mogą doprowadzić do nowych Na

POZNANIE SPOŁECZNE

odkryć naukowych, do powstania wielkich dzieł sztuki lub układów politycznych, które mogą być wielkim dobrodziejstwem dla milionów ludzi. Interesującego przykładu tego rodzaju procesu dostarczają wyniki badań przeprowadzonych p'rzez Roberta Grove i jego współpracowników98 nad zawodnikami uprawiającymi koszykówkę. Grove stwierdził, że wygrywające zespoły przypisywały swój sukces przyczynom o charakterze trwałym, podczas gdy drużyny, które przegrały, przypisywały porażkę przyczynom nietrwałym, takim jak pech, wykorzystywanie przerw w niewłaściwych momentach, itp. Tendencja ta może być korzystna (przynajmniej na krótką metę), ponieważ pozwala przegrywającym zespołom uniknąć załamania psychicznego wskutek niepowodzeń, nie tracić ducha i grać nadal mimo szeregu porażek. Błędy autopercepcji mogą ponadto przynosić jeszcze ważniejsze krótkoter­ minowe korzyści. Wykazała to Shelley Taylor99, przeprowadzając wywiady z setkami ludzi, którzy stanęli wobec tragicznych lub niemal tragicznych wydarzeń. Wśród jej rozmówców były ofiary gwałtu, chorzy na raka i inne osoby zagrożone zbliżającą się śmiercią. Stwierdziła ona, że tragiczne zdarzenie bynajmniej nie załamało tych osób, a większości z nich dało sposobność do czerpania nowej satysfakcji z życia. Było tak zwłaszcza wtedy, gdy patrzyły one z nadmiernym wręcz optymizmem na swoje szanse wyleczenia się lub były przekonane, że potrafią w przyszłości zmniejszyć prawdopodobieństwo narażenia się na napaść. Przekonanie, że można uporać się z tragicznymi problemami - nawet jeśli przekonanie to było złudzeniem - skłoniło te osoby do przyjęcia zdrowszego trybu życia i przyswojenia sposobów radzenia sobie z codziennym stresem, co miało zbawienny wpływ na ich życie. Również Martin Seligman 100 stwierdził po przeprowadzeniu wielu badań, że optymistyczny styl myślenia - przekonanie, że niepowodzenie jest wynikiem pecha, który można przezwyciężyć swym wysiłkiem i zdolnościami - prowadzi do większych osiągnięć, lepszego zdrowia i bardziej pozytywnego spojrzenia na świat. Krótko mówiąc, myślenie egocentryczne i atrybucje chroniące ego przynoszą szereg korzyści. Jednocześnie trzeba pamiętać, że te pozytywne następstwa mają swoją cenę, a jak się niewątpliwie zorientowałeś, największą ceną jest nieco zniekształcony obraz samego siebie i świata w ogóle. Już się przekonaliśmy, że ten zniekształcony obraz świata jak na ironię często jest spowodowany przez chęć usprawiedliwienia siebie i swojego postępowania - takiego zinterpretowania czy wypaczenia sensu naszych działań, aby dopasować go do tego, co uznalibyśmy za zgodne z działaniami dobrej pod względem moralnym i rozsądnej istoty ludzkiej. Dla mnie jedną z najbardziej fascynujących cech istoty społecznej jest nasza wzruszająca potrzeba, żebyśmy mogli uważać się za ludzi dobrych i rozsądnych, i to, jak często potrzeba ta skłania nas do działań, które nie są ani dobre, ani rozsądne. Ludzka skłonność do uzasadniania własnego postępowania jest tak ważna, że zasługuje na oddzielny rozdział, Do tego właśnie rozdziału przechodzimy teraz.

rozdział

5 Uzasadnianie własnego postępowania Wyobraźmy sobie następującą scenę: pewien młody człowiek został zahipnotyzo­ wany. Hipnotyzer poddaje go sugestii posthipnotycznej, mówiąc mu, aby gdy zegar wybije czwartą (1) poszedł do przedpokoju, znalazł swój płaszcz deszczowy oraz kalosze i założył je, (2) wziął parasol, (3) poszedł do supermarketu A & P. znajdującego się w odległości ośmiu przecznic, kupił tam sześć butelek whisky i (4) wrócił do domu. Na koniec mówi mu, że gdy tylko wróci do swego mieszkania „otrząśnie się z tego” i będzie znów sobą. Gdy zegar bije godzinę czwartą, młody człowiek natychmiast kieruje się do przedpokoju, wkłada swój płaszcz deszczowy i kalosze, chwyta parasol i wyrusza na poszukiwanie whisky. W wyprawie tej jest kilka dziwnych rzeczy: 1) jest pogodny, słoneczny dzień i na niebie nie ma ani jednej chmurki; 2) w po­ łowie drogi do najbliższej przecznicy znajduje się sklep, który sprzedaje whisky po tej samej cenie, co supermarket oddalony o osiem przecznic; 3) Sam nie pije alkoholu. Sam wraca do domu, otwiera drzwi, wchodzi do swego mieszkania, otrząsa się z „transu” i stwierdza, że stoi w pokoju w płaszczu deszczowym i w kaloszach, z parasolem w jednej ręce i ogromną torbą wypełnioną butelkami trunku w drugiej. Przez chwilę wydaje się zmieszany. Jego przyjaciel, 168 hipnotyzer, mówi:

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

„Hej, Sam, gdzie byłeś?” „Ech, wyszedłem tylko do sklepu”. „Co kupiłeś?” „Hm, hm... wydaje się, że kupiłem tę whisky”. „Ale ty przecież nie pijesz, czyż nie tak?” „No nie, ale., hm., hm... zamierzam zorganizować kilka spotkań w ciągu najbliższych paru tygodni, a niektórzy moi koledzy piją”. „Co ci przyszło do głowy, żeby brać cały ten strój przeciwdeszczowy w taki słoneczny dzień?” „No... rzeczywiście, pogoda jest dość zmienna o tej porze roku i nie chciałem ryzykować”. „Ale przecież niebo jest bezchmurne”. „Tak, ale nigdy nie wiadomo”. „Nawiasem mówiąc, gdzie kupiłeś tę whisky?” „Ech, no, hm... hm., w supermarkecie”. „A dlaczego poszedłeś po nią tak daleko?” „No, hm., hm., jest taki piękny dzień, pomyślałem, że byłoby fajnie zrobić dłuższy spacer”.

Większość ludzi jest motywowana do szukania uzasadnienia swoich działań, przekonań i uczuć. Gdy człowiek coś robi, to stara się, jeśli to w ogóle jest możliwe, przekonać siebie (i innych), że jego postępowanie jest logiczne i rozsądne. Istniała ważna przyczyna, dla której Sam wykonał wszystkie te niemądre działania - był on zahipnotyzowany. Ponieważ jednak Sam nie wiedział o tym i ponieważ najwyraźniej trudno mu było zaakceptować fakt, że mógł zachowywać się w sposób całkowicie bezsensowny, to następnie starał się usilnie przekonać siebie (i swego przyjaciela), że w tym szaleństwie była metoda i że jego działania były w rzeczywistości rozsądne. W tych samych kategoriach można także wyjaśnić wyniki eksperymentu przeprowadzonego przez Stanleya Schachtera i Jerry’ego Singera, o którym była mowa w rozdziale 2. Jak pamiętamy, badacze ci wstrzykiwali osobom badanym epinefrynę. Badani, których uprzedzono o symptomach wywoływanych przez ten środek (kołatanie serca, pocenie się dłoni i drżenie rąk), mieli rozsądne wyjaśnienie, gdy symptomy te wystąpiły: „No cóż, to po prostu lekarstwo tak na mnie działa”. Natomiast ci, których nie poinformowano o następstwach wstrzyknięcia epinefryny, nie dysponowali takim dogodnym, logicznym wyjaśnieniem owych symptomów. Nie mogli jednak pozostawić tych objawów bez jakiegoś uzasadnienia - próbowali więc tłumaczyć je, przekonując siebie samych, że są albo szalenie szczęśliwi, albo rozgniewam, zależnie od bodźców społecznych występujących w otoczeniu. Pojęcie „uzasadnianie własnego postępowania” może mieć jeszcze szersze zastosowanie. Przypuśćmy, że znajdziesz się w centrum wielkiej katastrofy żywiołowej, takiej jak trzęsienie ziemi. Wszystko wokół ciebie zamienia się w gruzy, jest wielu zabitych i rannych. Nie da się ukryć, że jesteś przestraszony. Czy trzeba szukać usprawiedliwienia dla tego strachu? Z pewnością nie, gdyż uzasadnia go to, co się dzieje wokół ciebie: poranieni ludzie, zniszczone 169

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

budynki. Przypuśćmy jednak, że trzęsienie ziemi nawiedziło pobliskie miasta. Czujesz drgania i słyszysz wieści o zniszczeniach, jakie to trzęsienie spowodo­ wało w tamtym mieście. Jesteś okropnie przestraszony - lecz nie znajdujesz się w centrum zniszczonego obszaru i ani tobie, ani ludziom wokół ciebie nie stało się nic złego, żaden z budynków w twoim mieście nie został zniszczony. Czy odczuwałbyś potrzebę usprawiedliwienia tego strachu? Tak. Podobnie jak badani w eksperymencie Schachtera i Singera, którzy odczuwali silne fizjo­ logiczne reakcje na epinefrynę, lecz nie wiedzieli, czemu je przypisać, i podobnie jak nasz zahipnotyzowany przyjaciel w płaszczu deszczowym i kaloszach, byłbyś skłonny szukać uzasadnienia swojego działania czy uczuć. W tej sytuacji byłbyś skłonny usprawiedliwiać fakt, że niemal odchodzisz od zmysłów ze strachu, chociaż nic ci bezpośrednio nie zagraża. Te sytuacje katastrof żywiołowych nie są hipotetycznymi przykładami - rzeczywiście wydarzyły się przed laty w Indiach. Po trzęsieniu ziemi badacze zbierali i analizowali szerzące się pogłoski. Rezultaty, które uzyskali, były raczej zaskakujące. Psycholog hinduski, Jamuna Prasad1, stwierdził, że gdy katastrofa nastąpiła w pobliskim mieście, w związku z czym mieszkańcy danej wsi mogli czuć drgania, lecz nie byli bezpośrednio zagrożeni, to we wsi tej krążyło mnóstwo pogłosek przepo­ wiadających nadciągającą katastrofę. W szczególności mieszkańcy tej wsi darzyli wiarą i pomagali rozpowszechniać pogłoski, głoszące, że: i) zbliża się ku nim powódź; 2) dzień 26 lutego będzie dniem potopu i zniszczenia; 3) w dniu zaćmienia księżyca nastąpi drugie silne trzęsienie ziemi; 4) w ciągu paru dni nadejdzie cyklon; 5) nadciągają nie dające się przewidzieć nieszczęścia i klęski. Dlaczego właściwie ludzie ci wymyślali takie historie, wierzyli w nie i je rozpowszechniali? Czyżby byli masochistami? Z pewnością pogłoski te nie pomagały ludziom w zachowaniu spokoju i pogody ducha. Oto raczej przeko­ nywające wyjaśnienie tego zjawiska: ludzie ci byli okropnie przestraszeni, a ponieważ nie mieli wystarczającego uzasadnienia dla tego strachu, wynajdywali swoje własne uzasadnienia. Dzięki temu nie musieli się czuć głupio. Ostatecznie, jeśli nadciąga cyklon, to czy nie jest zupełnie zrozumiałe, że mam oczy obłąkane ze strachu? Wyjaśnienie to znalazło potwierdzenie w badaniach nad pogłoskami, przeprowadzonych przez Durgananda Sinha2, który badał pogłoski szerzące się w pewnej wsi hinduskiej po katastrofie żywiołowej podobnych rozmiarów. Główna różnica między sytuacjami w obu tych badaniach polegała na tym, że ludzie, których badał Sinha, rzeczywiście ucierpieli od zniszczeń i byli świadkami szkód. Byli oni przerażeni, lecz mieli po temu wystarczające powody - nie potrzebowali szukać dodatkowego usprawiedliwienia dla swego strachu. Tak więc pogłoski nie przewidywały tu nadciągających klęsk ani też nie wyolbrzymiały poważnie rozmiarów zniszczeń. Co więcej, pogłoski były raczej pocieszające. Na przykład jedna z nich przewidywała (błędnie), że zaopatrzenie w wodę zostanie przywrócone w bardzo krótkim czasie. 170 Leon Festinger uporządkował wielki zbiór takich wyników i uczynił z nich

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

podstawę wpływowej teorii motywacji ludzkiej, zwanej teorią dysonansu poznawczego3. Jest to bardzo prosta teoria, lecz - jak się przekonamy - zakres jej zastosowań jest ogromny. W zasadzie dysonans poznawczy jest stanem napięcia, który występuje wtedy, gdy dana osoba posiada jednocześnie dwa elementy poznawcze (idee, postawy, przekonania, opinie), które są psycho­ logicznie niezgodne ze sobą. Innymi słowy, dwa elementy poznawcze są w dysonansie, jeżeli wtedy, gdy rozpatruje się tylko te dwa elementy, z jednego z nich wynika przeciwieństwo drugiego. Ponieważ występowanie dysonansu poznawczego jest przykre, ludzie są motywowani do redukowania go; jest to z grubsza zjawisko analogiczne do procesów zachodzących przy wzbudzaniu i redukowaniu takich popędów, jak głód czy pragnienie - z tym wyjątkiem, że siłą napędową jest przykrość o charakterze nie fizjologicznym, lecz poznawczym. Uznawać dwie sprzeczne ze sobą idee, to igrać z bezsensem, a człowiek - jak zauważył filozof egzystencjalistyczny, Albert Camus - jest istotą, która całe swe życie trawi na próbach przekonania siebie, że jej istnienie nie jest bezsensowne. Jak przekonujemy siebie samych, że nasze życie nie jest bezsensowne - tzn. jak redukujemy dysonans poznawczy? Możemy to uczynić zmieniając jeden bądź obydwa elementy poznawcze w taki sposób, aby uczynić je bardziej zgodnymi ze sobą, lub też dodając nowe elementy poznawcze, które pomagają zapełnić lukę między elementami pierwotnymi *. Podamy przykład, który, niestety, jest aż nazbyt dobrze znany wielu ludziom. Przypuśćmy, że ktoś, kto pali papierosy, przeczytał raport Naczelnej Komisji Lekarskiej, stwierdzający istnienie związku między paleniem papierosów a rakiem płuc i innymi chorobami dróg oddechowych. Palacz ten odczuwa dysonans. Element poznawczy: „palę papierosy” pozostaje w dysonansie z elementem: „palenie papierosów powoduje raka”. Oczywiście, najskuteczniejszym sposobem zredukowania dysonansu jest w takiej sytuacji rzucenie palenia. Element poznawczy: „palenie papierosów powoduje raka” jest zgodny z elementem: „nie pałę papierosów”. Jednakże dla większości ludzi rzucenie palenia nie jest rzeczą łatwą. Wyobraź sobie Sally, młodą kobietę, która próbowała przestać palić, ale nie udało się jej. Co robi, by zredukować dysonans? Według wszelkiego praw­ dopodobieństwa będzie starała się zrobić coś z drugim elementem poznawczym: „palenie papierosów powoduje raka”. Może starać się zlekceważyć dane świadczące o istnieniu związku między paleniem papierosów a rakiem płuc. Na przykład mogłaby próbować przekonać siebie samą, że dane te nie są rozstrzygające. Ponadto mogłaby wyszukiwać inteligentnych ludzi, którzy palą, * W poprzednim rozdziale (Poznanie społeczne) dowiedzieliśmy się, że przekonania i postawy nie zawsze są dobrymi predyktorami zachowania danej osoby - tzn. zachowanie nie zawsze jest zgodne z dotyczącymi tego zachowania przekonaniami i postawami. Tu stawiamy tezę, iż większość ludzi sądzi, że ich przekonania i postawy powinny być zgodne z ich zachowaniem i dlatego są oni motywowani do uzasadniania swego zachowania, gdy jest ono niezgodne z istniejącą postawą.

już

171

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

i w ten sposób przekonywać siebie, że skoro Debbie, Nicole i Larry palą, to przecież nie może to być tak niebezpieczne. Sałly mogłaby też przerzucić się na papierosy z filtrem i łudzić się, że filtr zatrzymuje substancje rakotwórcze. Wreszcie mogłaby dołączyć takie elementy poznawcze, które pozostają w zgo­ dzie z paleniem, usiłując przez to uczynić palenie mniej bezsensownym, mimo związanego z nim niebezpieczeństwa. Tak więc Sally mogłaby zwiększyć wartość przypisywaną przez siebie paleniu, tzn. mogłaby dojść do przekonania, że palenie jest ważną i bardzo przyjemną czynnością, niezbędną dla osiągnięcia odprężenia: „Może będę żyła krócej, ale za to przyjemniej”. Podobnie mogłaby też uczynić z palenia czynność godną podziwu, kształtując romantyczny, beztroski obraz siebie samej - osoby, która paląc papierosy igra sobie z niebezpieczeństwem. Wszelkie takie zachowania redukują dysonans przez zmniejszenie absurdalności faktu, że zadajemy sobie tyle trudu, by nabawić się raka. Sally usprawiedliwia swoje zachowanie, minimalizując poznawczo niebezpieczeństwo lub wyolbrzymiając wagę danej czynności. W rezultacie udaje się jej albo ukształtować nową postawę, albo zmienić postawę już istniejącą. Istotnie, wkrótce po tym, gdy ogłoszony w 1964 r. raport Naczelnej Komisji Lekarskiej zyskał sobie szeroki rozgłos, przeprowadzono badanie ankietowe4 mające na celu ustalenie, w jaki sposób ludzie reagują na nowe dowody, że palenie przyczynia się do powstania raka. Przytłaczająca większość niepalących uwierzyła w twierdzenie zawarte w raporcie Komisji, a tylko 10% wyraziło wątpliwości, stwierdzając, że nie dowiedziono istnienia związku między paleniem a rakiem; ci respondenci nie mieli motywacji, by nie dawać wiary raportowi. Palacze znaleźli się w bardziej kłopotliwym położeniu. Trudno jest zerwać z tym nałogiem; tylko 9% palaczy potrafiło rzucić palenie. Aby uzasadnić kontynuowanie tej czynności, palacze skłonni byli podważać wiarygod­ ność raportu. Częściej odrzucali zawarty w nim materiał dowodowy; 40% palących dużo stwierdziło, że nie udowodniono istnienia tego związku. Byli oni też bardziej skłonni uciekać się do racjonalizacji: ponad dwa razy więcej palaczy niż niepalących zgodziło się z twierdzeniami, że w życiu jest wiele niebezpieczeństw, i że zarówno palacze, jak i niepalący dostają raka. Palacze, którzy dobrze zdają sobie sprawę z towarzyszących paleniu zagrożeń dla zdrowia, mogą zredukować dysonans w jeszcze inny sposób mianowicie minimalizując rozmiary swego nałogu. W jednym z badań5 stwierdzono, że spośród 155 palaczy, którzy wypalali od jednej do dwóch paczek papierosów dziennie, 60% uważało się za palących umiarkowanie, podczas gdy pozostałych 40% uznało, że pali dużo. W jaki sposób możemy wyjaśnić te różnice w autopercepcji? Jak można się było spodziewać, ci, którzy określili się jako „palący umiarkowanie”, lepiej zdawali sobie sprawę z długo­ terminowych, patologicznych skutków palenia niż ci, którzy określili się jako 172 „palący dużo”. Innymi słowy, palacze ci najwyraźniej redukowali dysonans,

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

przekonując siebie samych, że wypalanie od jednej do dwóch paczek dziennie to w rzeczywistości wcale nie tak dużo. „Umiarkowanie” i „dużo” - to ostatecznie terminy subiektywne. Wyobraźmy sobie 16-letnią dziewczynę, która nie zaczęła jeszcze palić. Czy po przeczytaniu raportu Naczelnej Komisji Lekarskiej jest ona skłonna uwierzyć w jego treść? Podobnie jak większość niepalących, którzy wzięli udział w tej ankiecie, powinna uwierzyć. Materiał dowodowy jest obiektywnie bezsporny, źródłem komunikatu są wiarygodni eksperci, i nie ma powodu, by nie wierzyć temu raportowi. I tu tkwi sedno sprawy: na poprzednich stronach książki stwierdziłem, że ludzie dążą do tego, by mieć słuszność, i że wartości i przekonania zostają zinternałizowane wtedy, gdy zdają się być poprawne. Właśnie to dążenie do słuszności motywuje ludzi do bacznego obserwowania sposobu postępowania innych ludzi oraz do liczenia się z radą osób znających się na rzeczy i wiarygodnych nadawców. Jest to zachowanie bardzo racjonalne. Istnieją jednak siły, które mogą powstrzymywać od takiego racjonalnego zachowania. Teoria dysonansu poznawczego nie przedstawia człowieka jako istotę racjonalną, lecz raczej jako istotę skłonną do racjonalizacji. Zgodnie z podstawowymi założeniami tej teorii, człowiek jest motywowany nie tyle do tego, by mieć słuszność, ile do tego, by wierzyć, że ma słuszność (i że jest mądry, uczciwy, dobry). Czasami motywacja, aby mieć słuszność i motywacja, aby wierzyć, że się ma słuszność, działają w tym samym kierunku. To właśnie zdarzyło się w przypadku młodej damy, która nie pali i dlatego łatwo jej było zaakceptować pogląd, że palenie powoduje raka płuc. To samo dotyczyłoby palacza, któremu udało się rzucić palenie po zapoznaniu się z danymi świadczącymi o związku między paleniem papierosów a rakiem. Czasami jednak potrzeba zredukowania dysonansu (przekonania siebie, że się ma słuszność) prowadzi do zachowania, które jest nieprzystosowawcze, a więc irracjonalne. Na przykład wielu ludzi próbuje rzucić palenie, lecz im się nie udaje. Co ci ludzie czynią? Błędem byłoby zakładać, że po prostu godzą się z losem i przygotowują się na śmierć. Tak nie postępują. Zamiast tego starają się zredukować swój dysonans w inny sposób: mianowicie przekonując siebie samych, że palenie nie jest takie złe, jak myśleli. Rick Gibbons i jego współpracownicy6 stwierdzili niedawno, że osobom dużo palącym, które uczęsz­ czały do przychodni pomagającej rzucić palenie (smoking cessation cłinic), przestały palić na pewien czas, a następnie wróciły do palenia dużych ilości papierosów, udało się potem zmniejszyć postrzegane niebezpieczeństwo palenia. Z jakiego powodu mogło dojść do takiej zmiany przekonań? Jeśli dana osoba angażuje się poważnie w jakieś działanie, takie jak rzucenie palenia, a następnie nie udaje się jej wytrwać w swym postanowieniu, to jej pojęcie o sobie jako silnej, panującej nad sobą jednostce jest zagrożone. Oczywiście wzbudza to dysonans. Jednym ze sposobów zredukowania dysonansu i odzys­ kania dobrego samopoczucia - jeśli nie dobrego powietrza dla własnych płuc! - 173

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

jest zmniejszenie wagi tego postanowienia przez uznanie palenia za mniej niebezpieczne. Rozumowanie powyższe znalazło potwierdzenie w wynikach badania, w którym śledzono losy noworocznych postanowień podjętych przez 135 studentów7. Osoby, które złamały swe postanowienia - dotyczące na przykład rzucenia palenia, utraty wagi lub zwiększenia ilości ćwiczeń fizycznych - początkowo myślały źle o sobie z powodu tej porażki, lecz po krótkim czasie udało się im pomniejszyć znaczenie tego postanowienia. Jak na ironię, lekceważenie postanowienia, którego nie udało się im dotrzymać, nie tylko służy im do odzyskania szacunku dla samego siebie, lecz także sprawia, że w przyszłości niemal na pewno spotka je niepowodzenie. Na krótką metę mogą myśleć lepiej o sobie, jednakże na dłuższą metę radykalnie zredukowały swoje szanse na to, że kiedykolwiek uda się im osiągnąć swoje cele. Czy jest to jedyny sposób zredukowania dysonansu spowodowanego nieosiągnięciem celu? Nie. Alternatywna reakcja - i zapewne mniej nieprzystosowawcza - polegałaby na obniżeniu oczekiwań dotyczących sukcesu. Na przykład osoba, która nie potrafiła rzucić palenia - lecz zmniejszyła liczbę wypalanych w' ciągu dnia papierosów - mogłaby zinterpretować ten wynik jako częściowy sukces, a nie jako zupełną porażkę. Taki sposób postępowania złagodziłby cios, jaki niepowodzenie zadało samoocenie tej osoby, przy jednoczesnym zachowaniu możliwości osiągnięcia sukcesu w przyszłych próbach całkowitego rzucenia palenia. Pozostańmy jeszcze przez chwilę przy paleniu papierosów i rozpatrzmy następujący skrajny przykład. Przypuśćmy, że zajmujesz jedno z najważniejszych stanowisk w zarządzie wielkiej firmy tytoniowej - a więc znajdujesz się w sytuacji sugerującej maksymalne zaangażowanie w ideę palenia papierosów. Twoja praca polega na produkowaniu, reklamowaniu i sprzedawaniu papierosów milionom ludzi. Jeśli jest prawdą, że palenie papierosów powoduje raka, to w pewnym sensie jesteś częściowo odpowiedzialny za chorobę i śmierć bardzo wielu ludzi. Wywołałoby to w tobie bardzo silny dysonans. Element poznawczy: „jestem porządnym, dobrym człowiekiem” znalazłby się w dysonansie z elementem poznawczym: „przyczyniam się do przedwczesnej śmierci bardzo wielu ludzi”. W celu zredukowania tego dysonansu musisz spróbować przekonać siebie samego, że palenie papierosów nie jest szkodliwe; wymagałoby to odrzucenia góry dowodów świadczących o istnieniu związku przyczynowego między papierosami a rakiem. Ponadto, aby jeszcze bardziej przekonać samego siebie, iż jesteś dobrym, moralnym człowiekiem, mógłbyś posunąć się aż do demonstrowania swej całkowitej niewiary w owe dowody w taki sposób, że sam paliłbyś bardzo dużo. Jeśli twoja potrzeba zredukowania dysonansu jest dostatecznie silna, to może nawet udałoby ci się przekonać samego siebie, że papierosy są dla ludzi czymś dobrym. Tak więc, aby przekonać siebie, że jesteś mądrym, dobrym i uczciwym człowiekiem, podejmujesz 174 działanie, które jest głupie i szkodliwe dla twego zdrowia.

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

Analiza ta wydaje się tak odległa od rzeczywistości, że prawie nie do wiary - prawie. W 1994 r. Kongres Stanów Zjednoczonych pod przewodnictwem Henry'ego Waxmana przeprowadził przesłuchania na temat niebezpieczeństw związanych z paleniem. Na tych przesłuchaniach dyrektorzy większości wiodących firm tytoniowych przyznali, że są palaczami, a nawet dowodzili, iż papierosy nie są bardziej szkodliwe czy powodujące uzależnienie, niż gry wideo lub jedzenie wafelków! Na późniejszym przesłuchaniu w 1997 r. James J. Morgan, prezes i główny dyrektor czołowego amerykańskiego przedsiębiorstwa produkującego wyroby tytoniowe, powiedział, że papierosy nie powodują farmakologicznego uzależnienia. „Słuchajcie, lubię żelki w kształcie misiów i jem je. I nie jestem zadowolony, kiedy ich nie jem”, powiedział Morgan, „ale z pewnością nie jestem od nich uzależniony”8. Tego rodzaju publiczne zaprzeczenie nie jest niczym nowym. Ponad ćwierć wieku temu zacytowany niżej artykuł został przez służbę informacyjną pisma „Washington Post” przekazany do opublikowania. Jack Landry wyciąga swego trzydziestego w tym dniu papierosa z jednej z dwóch paczek Marlboro leżących na biurku, zapala go i mówi, że nie wierzy we wszystkie te raporty 0 paleniu, raku i rozedmie płuc. Zaczyna właśnie organizować sprzedaż jeszcze jednej marki papierosów, wyprodukowanej przez jego firmę, tj. Philip Morris USA, i jest pełen satysfakcji z perspektyw, jakie ma przed sobą ta nowa marka. Jak jednak godzi on ze swym sumieniem fakt, że w samych Stanach Zjednoczonych w ciągu przyszłego roku wyda 10 milionów dolarów po to, by skusić ludzi do palenia papierosów tej jego nowej marki? „To nie ma nic do rzeczy - mówi Landry, wiceprezes do spraw organizacji sprzedaży w firmie Philip Morris - prawie połowa dorosłych ludzi w tym kraju pali. Papierosy to dla nich artykuł pierwszej potrzeby. Moim zadaniem jest zaspokojenie tej potrzeby”. „Można przytoczyć badania dość wybitnych autorytetów medycznych i naukowych z zakresu teorii stresu, według których mnóstwo ludzi czułoby się o wiele gorzej, gdyby nie palili papierosów dla złagodzenia stresu. Znamy też sporo rzetelnych badań, które wskazują, że nie ma związku między paleniem papierosów a tymi wszystkimi chorobami”. Landry stwierdza, że satysfakcję sprawia mu fakt, iż w pracy swej osiąga bardzo dobre rezultaty, mimo wielkiej konkurencji istniejącej w tej dziedzinie przemysłu; wskazuje, że Philip Morris ze swym „bestsellerem” Marlboro wyprzedził właśnie American Tobacco i zajmuje obecnie pod względem sprzedaży papierosów drugie miejsce w Ameryce (pierwsze zajmuje nadal R. J. Reynolds). Po co więc teraz nowe papierosy? Ponieważ będzie na nie zbyt - mówi Landry. 1 to jest inspiracja do wprowadzenia na rynek nowego amerykańskiego papierosa, który, jak przewiduje z dużą pewnością Landry, w ciągu 12 miesięcy będzie miał jednoprocentowy udział w obrotach amerykańskiego rynku tytoniowego. Ten jeden procent będzie oznaczał ok. 5 miliardów papierosów i niezły zysk dla firmy Philip Morris USA9.

Nie jest wykluczone, że James Morgan i Jack Landry po prostu kłamią. Sprawa jednak może być trochę bardziej skomplikowana; przypuszczam, że z upływem lat mogło im się udać oszukać siebie samych. Pod koniec rozdziału 175

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

3. omówiłem fakt, że kampanie informacyjne są stosunkowo nieskuteczne, gdy usiłują zmienić głęboko zakorzenione postawy. Teraz potrafimy zrozumieć dokładnie, dlaczego tak jest. Jeśli ludzie są zaangażowani w jakąś postawę, to przedstawiona przez nadawcę informacja (niezgodna z tą postawą - przyp. tłumacza) wzbudza dysonans; często najlepszym sposobem zredukowania go jest odrzucenie lub zniekształcenie materiału dowodowego. Im głębsze zaan­ gażowanie danej osoby w jakąś postawę, tym większa skłonność do odrzucenia materiału dowodowego wzbudzającego dysonans. Jak może pamiętasz, w roz­ dziale 1, opisałem incydent, w którym członkowie sekty Wrota Niebios, na krótko przed samobójstem, zażądali zwrotu pieniędzy za kupiony teleskop, ponieważ nie wykrył on statku kosmicznego, mającego - według ich wierzeń - podążać w ślad za kometą Hałe’a-Boppa. Nie trzeba dodawać, że nie było tam żadnego statku kosmicznego. Jeśli jednak z głębokim zaangażowaniem wierzysz w istnienie statku kosmicznego, a twój teleskop nie wykrywa go, to oczywiście musi być coś nie w porządku z tym teleskopem! Barwne anegdoty przemawiają do wyobraźni. Nie stanowią one jednak naukowego materiału dowodowego, a zatem nie są same przez się przekonujące. Wracając do przykładu z papierosami, zawsze jest możliwe, że pan Morgan i pan Landry wiedzą, iż papierosy są szkodliwe, i po prostu postępują cynicznie. Podobnie jest możliwe, że Landry zawsze uważał papierosy za pożyteczne dla ludzi, nawet zanim jeszcze zaczął zajmować się ich sprzedażą. Oczywiście, gdyby którakolwiek z tych możliwości była zgodna z prawdą, to jego zapał w wychwalaniu korzyści płynących z palenia papierosów trudno byłoby przypisać dysonansowi. Dużo bardziej przekonywające byłoby zademonstrowanie wyraź­ nego przypadku zniekształcania, pod wpływem postawy, informacji dotyczących jakiegoś konkretnego, pojedynczego zdarzenia. Takiej okazji dostarczył w latach pięćdziesiątych XX wieku mecz futbolu amerykańskiego rozegrany przez zawodników amerykańskich należących do tzw. Ligi Bluszczowej (Ivy League), która grupowała graczy z ośmiu uniwersytetów na terenie północno-wschodnich Stanów. Było to ważne spotkanie, rozgrywane między drużynami z Princeton i Dartmouth. Zapowiadano w nim bezpardonową walkę, a wydarzenia na boisku przyniosły wkrótce potwierdzenie tych zapowiedzi: mecz ten zyskał sobie opinię jednego z najbardziej brutalnych i nieczystych w historii obu uczelni. W drużynie z Princeton grał reprezentant Stanów Zjednoczonych, Dick Kazmaier; w miarę upływu spotkania było coraz bardziej widoczne, że gracze z Dartmouth postanowili go „załatwić”. Gdy tylko trzymał piłkę, grupa przeciwników' chwytała go, rzucała na ziemię, przytłaczała swym ciężarem, biła i tłukła, ile się dało. W końcu zawodnik ten był zmuszony zejść z boiska ze złamanym nosem. W tym czasie zespół z Princeton też nie pozostawał całkowicie bezczynny: wkrótce po kontuzji Kazmaiera jeden z zawodników z Dartmouth został zniesiony z boiska ze złamaną nogą. Kilkakrotnie w czasie meczu 176 dochodziło do bójek na pięści, a gracze obu stron odnieśli wiele kontuzji.

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

Po pewnym czasie od tego spotkania para psychologów - Albert Hastorf z Dartmouth i Handley Cantril z Princeton 10 - odwiedziła z 16-milimetrowym projektorem osiedla studenckie obu uniwersytetów, wyświetlając studentom film z tego meczu. Studentom polecano, żeby byli zupełnie obiektywni i żeby oglądając film notowali każde naruszenie reguł gry, jak do niego doszło i kto był za co odpowiedzialny. Jak możecie sobie wyobrazić, różnica między studentami obu uniwersytetów pod względem sposobu spostrzegania tego samego meczu była ogromna. Studenci wykazali silną tendencję do spostrzegania swoich kolegów jako ofiar bezprawnej agresji, nie zaś jako osoby dopuszczające się takiej agresji. W dodatku, nie było to jakieś niewielkie zniekształcenie: stwierdzono, że u zawodników z Dartmouth studenci z Princeton dostrzegli przeszło dwa razy więcej wykroczeń niż studenci z Dartmouth. Raz jeszcze okazało się, że ludzie nie są biernymi pojemnikami do gromadzenia informacji i że sposób, w jaki odbierają i interpretują informacje, zależy od tego, jak głęboko są zaangażowani w stosunku do określonego przekonania czy linii działania. Ludzie będą zawsze zniekształcać obiektywny świat w celu zreduko­ wania dysonansu poznawczego. Sposób tego zniekształcenia i jego rozmiary dają się przewidzieć w wysokim stopniu. Kilka lat później Lenny Bruce, spostrzegawczy satyryk i komentator wydarzeń społecznych (który prawie na pewno nigdy nie czytał o teorii dysonansu poznawczego), poczynił następujące wnikliwe uwagi o kampanii między Richardem Nixonem i Johnem Kennedym przed wyborami prezydenc­ kimi w 1960 r.: Byłem w grupie fanów Kennedy’ego, oglądających tę debatę, a ich komentarz brzmiał: „On naprawdę masakruje Nixona”. Potem wszyscy przeszliśmy do innego mieszkania, a tam fani Nixona zapytali: „Jak ci się podoba to lanie, jakie sprawia Kennedy’emu?”. Wtedy zdałem sobie sprawę, iż każda z tych grup tak uwielbia swego kandydata, że facet mógłby być do tego stopnia bezczelny, by popatrzeć w kamerę i powiedzieć: „Jestem złodziejem, oszustem - posłuchajcie mnie, nie moglibyście wybrać nikogo gorszego na stanowisko prezydenta!” Nawet wtedy jego zwolennicy powiedzieliby: „Oto macie uczciwego człowieka. Trzeba być wspaniałym facetem, żeby się do tego przyznać. Takiego właśnie faceta trzeba nam na prezydenta” ",

Ludzie nie lubią oglądać ani słuchać tego, co koliduje z ich mocno utrwalonymi przekonaniami czy gorącymi pragnieniami. W starożytności zdarzyło się, że reakcją na takie złe wieści było zabicie posłańca - dosłowne. Współczesną symboliczną wersją „zabijania posłańca” jest potępianie środków masowego przekazu za przedstawianie materiałów, które wywołują bolesny dysonans. Na przykład, kiedy Ronald Reagan kandydował na stanowisko prezydenta w 1980 r., tygodnik „Time” opublikował analizę jego kampanii. Gniewne listy, jakie potem napłynęły do redakcji, dobrze ilustrują bardzo rozbieżne reakcje zwolenników Reagana z jednej strony, a przeciwników - z drugiej. Rozpatrzmy dwa przytoczone niżej listy: 12

177

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

Przedwyborczy artykuł Lawrence’a Barretta o kandydacie Ronaldzie Reaganie (20 października) był zręcznym paszkwilem i wiecie o tym. Powinniście się wstydzić, że go wydrukowaliście pod pozorem obiektywnego spojrzenia na tego człowieka. Wasza opowieść o Prawdziwym Ronaldzie Reaganie (The Real Ronald Reagan) to kawałek niezłej roboty. Dlaczego właściwie nie poparliście go jako redakcja? Barrett tak zręcznie lakieruje fatalne wady Reagana, że „prawdziwy” Ronald Reagan jawi się jako właściwa odpowiedź na wszystkie nasze problemy.

Nie trzeba dodawać, że różnorodność opinii, jaka znalazła swe odbicie w tych listach, nie charakteryzowała wyłącznie kampanii wyborczej roku 1980. Występuje ona co cztery lata. Podczas najbliższych wyborów prezydenckich czytaj uważnie listy nadsyłane do redakcji twojej ulubionej gazety po opub­ likowaniu przez nią artykułu na temat jednego z głównych kandydatów, a znajdziesz w nich podobny zbiór rozbieżnych opinii.

Redukcja dysonansu a zachowanie racjonalne Zachowanie mające na celu redukcję dysonansu określiłem jako „irracjonalne”. Rozumiem przez to, że często jest ono nieprzystosowawcze, w tym sensie, że może przeszkodzić człowiekowi w poznaniu ważnych faktów lub w znalezieniu rzeczywistych rozwiązań własnych problemów', Z drugiej strony, zachowanie takie służy pewnemu celowi, a mianowicie obronie ego: redukując dysonans, utrzymujemy dodatnie wyobrażenie o sobie samych - wyobrażenie, zgodnie z którym jesteśmy dobrymi, inteligentnymi czy wartościowymi ludźmi. I znowu, chociaż zachowanie służące obronie ego można uznać za użyteczne, to jednak może mieć ono katastrofalne konsekwencje. W laboratorium irracjonalność zachowania redukującego dysonans poznawczy zademonstrowano w szeregu eksperymentów. Szczególnie interesującego przykładu dostarczyły badania Edwarda Jonesa i Riki Kohler l3. Badacze ci wybrali osoby, które z głębokim zaangażowaniem zajmowały takie czy inne stanowisko w sprawie segregacji rasowej - niektóre opowiadały się za segregacją, inne zaś przeciw niej. Osobom tym polecono następnie przeczytać szereg argumentów dotyczących obu stron tego zagadnienia. Niektóre argumenty były bardzo sensowne i rozsądne, podczas gdy inne były tak nierozsądne, że aż graniczyły z absurdem. Jones i Kohler chcieli ustalić, które argumenty ludzie zapamiętają najlepiej. Gdyby ludzie byli zupełnie racjonalni, to moglibyśmy oczekiwać, że najlepiej będą pamiętać argumenty rozsądne, a najgorzej - argumenty nierozsądne: po cóż, u licha, miałby ktoś zatrzymywać w pamięci argumenty nierozsądne! Tak więc człowiek racjonalny powtarzałby sobie i zapamiętałby wszystkie sensowne argumenty, a wyrzuciłby z pamięci wszystkie argumenty absurdalne. Co przewiduje teoria dysonansu poznawczego? Przyjemnie jest mieć wszystkich 178 mądrych ludzi po swojej stronie, a wszystkich głupców po stronie przeciwnej:

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

g dy więc ktoś czyta lub słyszy głupi argument za s wym własnym stanowiskiem, wzbudza to w nim pewien dysonans, ponieważ nas uwa nieco wątpliwości co do słuszności tego stanowiska lub co do inteligencji l udzi z nim s ię zgadzających. Podobnie, za każdym razem, gdy słyszy on rozsądny argu ment na rzecz

stanowiska przeciwnego, także wzbudza to w nim pewien dysonans, ponieważ nasuwa myśl, że druga strona może mieć rację. Ponieważ argumenty te wzbudzają dysonans, będzie starał się nie myśleć o nich - w rezultacie może nie zapamiętać ich dobrze lub po prostu może je zapomnieć. Taki właśnie rezultat uzyskali Jones i Kohler, Ich badani nie zapamiętywali w sposób racjonałno-funkcjonałny, lecz wykazywali tendencję do zapamiętywania roz­ sądnych argumentów zgodnych z ich własnym stanowiskiem oraz nierozsądnych argumentów zgodnych ze stanowiskiem przeciwnym. W eksperymencie opartym na podobnej koncepcji Charles Lord, Lee Ross i Mark Lepper14 wykazali, że nie przetwarzamy informacji w sposób bezstronny, lecz zniekształcamy ją tak, by pasowała do naszych wcześniej uformowanych poglądów. Badacze ci wybrali kilku studentów Stanford University, którzy sprzeciwiali się karze śmierci, oraz kilku, którzy opowiadali się za karą śmierci. Pokazali tym studentom dwa artykuły, które zawierały sprawozdania z badań poświęconych zagadnieniu, czy kara śmierci powstrzymuje od popełniania zbrodni, takich jak morderstwa i gwałty. Jedno z tych badań potwierdzało, a drugie podważało poglądy wyznawane przez studentów. Gdyby owi studenci byli zupełnie racjonalni, to zapewne doszliby do wniosku, że sprawa jest złożona, a wtedy mogłoby dojść do pewnego zbliżenia poglądów obu grup studentów na temat kary śmierci. Z drugiej strony, teoria dysonansu poznawczego przewidywałaby, że badani będą zniekształcać otrzymane informacje, przyjmując życzliwie artykuł potwierdzający ich poglądy, a wynajdując błędy metodologicz­ ne czy merytoryczne w artykule „podważającym”, aby nie ulec jego od­ działywaniu. W taki właśnie sposób zachowali się badani. Poglądy obu grup studentów, zamiast zbliżyć się do siebie po prezentacji argumentów' obu stron, były bardziej rozbieżne niż przedtem. Proces ten jest prawdopodobnie od­ powiedzialny za fakt, że w takich sprawach, jak polityka i religia ludzie głęboko zaangażowani prawie nigdy nie przyjmują naszego punktu widzenia, niezależnie od tego, jak silne i wyważone są nasze argumenty. Ci z nas, którzy zajmują się teorią dysonansu poznawczego, nie twierdzą wcale, że człowiek nie jest zdolny do racjonalnego zachowania. Teoria ta sugeruje jedynie, że w wielu przypadkach nasze zachowanie nie jest racjonalne - chociaż od wewnątrz, z naszego punktu widzenia, może wydawać się całkiem sensowne. Jeśli zapytasz młodego człowieka poddanego uprzednio hipnozie, dlaczego nałożył płaszcz deszczowy w słoneczny dzień, to da on odpowiedź, którą uważa za sensowną; jeśli zapytasz wiceprezesa firmy Philip Morris, dlaczego pali papierosy, również da ci odpowiedź, która dla niego jest sensowna - powie ci, jakie to jest korzystne dla zdrowia każdego człowieka; jeśli zapytasz 179

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

badanych przez Jonesa i Kohler, dlaczego zapamiętali te a nie inne argumenty, będą twierdzić z przekonaniem, że zapamiętane przez nich argumenty stanowią rzetelną i reprezentatywną próbkę wszystkich tych argumentów, które przeczytali. Podobnie studenci w eksperymencie nad karą śmierci będą utrzymywać, że w materiale dowodowym sprzecznym z ich stanowiskiem pełno jest usterek i błędów. Ważne jest, abyśmy zdawali sobie sprawę, że ludzie nie dzielą się na racjonalnych i redukujących dysonans. Chociaż jest niewątpliwie prawdą, że nie wszyscy ludzie są jednakowi - a zatem niektórzy potrafią lepiej znosić dysonans niż inni - w zasadzie my wszyscy, zależnie od okoliczności, jesteśmy zdolni do zachowania racjonalnego i wszyscy jesteśmy zdolni do zachowania redukującego dysonans. Niekiedy zdarza się, że oba rodzaje zachowania występują w krótkich odstępach czasu u tej samej osoby. Przykłady racjonalności i irracjonalności ludzkiego zachowania będziemy napotykać raz po raz na kilku następnych stronach, poświęconych wyliczaniu i omawianiu niektórych przejawów ludzkiej potrzeby uzasadniania własnego postępowania. Przejawy tej potrzeby spotyka się w całym niemal zakresie ludzkich zachowań, jednak ze względu na oszczędność czasu i miejsca wybierzemy tylko kilka z nich. Zacznijmy od procesu podejmowania decyzji - procesu, w którym najbardziej racjonalne i najbardziej irracjonalne aspekty postępowania człowieka ujawniają się w krótkich odstępach czasu.

Dysonans jako następstwo podjęcia decyzji Przypuśćmy, że masz podjąć decyzję, dotyczącą np. kupna nowego samochodu. Wchodzi tu w grę znaczna suma pieniędzy, a więc jest to decyzja poważna. Rozejrzawszy się, wahasz się między dużą furgonetką (vcm) a mniejszym modelem typu kompakt. Każdy z tych samochodów ma różne zalety i wady: furgonetka byłaby wygodna, mógłbyś w niej wozić dużo rzeczy, spać w niej w czasie długich wycieczek, a ponadto ma dużą moc, zużywa jednak dużo paliwa i jest trudna do parkowania. Auto typu kompakt jest mniej przestronne i niepokoisz się, czy zapewnia wystarczające bezpieczństwo, ale kosztuje mniej przy zakupie i w eksploatacji, a ponadto słyszałeś, że niemal nie wymaga reperacji. Przypuszczam, że przed podjęciem decyzji będziesz zbierał jak najwięcej informacji. Prawdopodobnie będziesz czytał „Consumer Reports” („opinie konsumentów”), aby dowiedzieć się, co podaje to bezstronne i znające się na rzeczy źródło. Zapewne odbędziesz rozmowy z przyjaciółmi posiadającymi takie samochody, których kupno bierzesz pod uwagę. Przypuszczalnie odwiedzisz sprzedawców w celu wypróbowania jazdy tymi samochodami. Całe to przeddecyzyjne zachowanie jest całkowicie racjonalne. Przypuśćmy jednak, że podejmujesz decyzję: kupujesz samochód typu kompakt. Co będzie działo się 180 potem? Twoje zachowanie zacznie ulegać zmianie. Nie będziesz już szukał

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

obiektywnych informacji o wszystkich markach samochodów. Prawdopodobnie zaczniesz spędzać więcej czasu na rozmowach z właścicielami niewielkich aut. O ilości benzyny wypalanej na 100 km zaczniesz mówić tak, jakby to była najważniejsza rzecz na świecie. Przypuszczalnie nie będziesz skłonny myśleć za wiele o tym, że w twoim kompakcie nie można spać. Podobnie nie będziesz sobie zaprzątał głowy faktem, że jazda twoim nowym samochodem może być szczególnie niebez­ pieczna w przypadku zderzenia i że hamulce nie są wystarczająco czułe, chociaż nieuwzględnienie tych wad może kosztować cię życie. Jak dochodzi do takiej sytuacji? Po decyzji - zwłaszcza trudnej, czyli takiej, która wiąże się z zaangażowaniem dużej ilości czasu, wysiłku lub pieniędzy - ludzie prawie zawsze odczuwają dysonans. Dzieje się tak dlatego, że wybrane rozwiązanie rzadko ma same dodatnie cechy, a odrzucone rozwiązania rzadko mają same cechy ujemne. W rozważanym przykładzie element poznawczy: „kupiłem samochód typu kompakt” jest w dysonansie z elementami poznawczymi dotyczącymi wszelkich wad, jakie może mieć ten samochód. Podobnie, wszelkie dodatnie cechy każdego samochodu, który brałeś pod uwagę, lecz którego nie kupiłeś, są w dysonansie z elementem poznawczym: „nie kupiłem tego samochodu”. Dobrym sposobem zredukowania tego dysonansu jest wyszukiwanie wyłącznie pozytywnych informacji o wybranym przez ciebie wozie oraz unikanie negatywnych o nim informacji. Takim bezpiecznym źródłem informacji są ogłoszenia, można bowiem spokojnie zakładać, że reklamujący nie będzie przedstawiał w złym świetle własnego produktu. Można też przewidywać, że osoba, która niedawno kupiła nowy wóz, zacznie czytać ogłoszenia w sposób selektywny - po kupnie będzie czytać więcej ogłoszeń dotyczących własnego samochodu niż ci, którzy nie kupili niedawno tego samego modelu; ponadto właściciele nowych aut będą skłonni omijać ogłoszenia dotyczące innych marek samochodów. Takie właśnie wyniki uzyskała Danuta Ehrlich wraz ze współpracownikami15 w swych dobrze znanych badaniach nad czytelnictwem ogłoszeń. Krótko mówiąc, dane uzyskane przez Ehrlich sugerują, że po podjęciu decyzji człowiek stara się rozproszyć wątpliwości, czy jego decyzja była słuszna, wyszukując uspokajające informacje. Ludzie nie zawsze potrzebują pomocy agencji reklamowych, aby rozproszyć swoje wątpliwości; potrafią dość skutecznie uspokajać się sami. Eksperyment Jacka Brehma16 pokazuje, w jaki sposób może to się odbywać. Mianowicie, występując w roli ankietera przeprowadzającego badania rynku, Brehm pokazy­ wał każdej z kilku kobiet osiem różnych urządzeń (opiekacz do chleba, elektryczny ekspres do kawy, ruszt do zapiekania kanapek, itp.) i prosił o ocenę subiektywnej atrakcyjności każdego z nich. Każdej z kobiet mówiono, że w nagrodę otrzyma jedno z nich - i pozwalano jej wybrać jeden z dwóch produktów, które poprzednio uznała za równie atrakcyjne. Gdy już wybrała któreś urządzenie, pakowano je i wręczano jej. Po kilku minutach proszono osobę 181

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

badaną, aby jeszcze raz oceniła te produkty. Stwierdzono, że po otrzymaniu wybranego urządzenia każda z kobiet oceniła jego atrakcyjność nieco wyżej, obniżając natomiast ocenę urządzenia, które mogłoby do niej należeć, lecz którego nie wybrała. I tu także podjęcie decyzji wytwarza dysonans: elementy poznawcze dotyczące ujemnych cech wybranego przedmiotu są w dysonansie z faktem wybrania go, natomiast elementy poznawcze dotyczące dodatnich cech nie wybranego przedmiotu są w dysonansie z niewybranieni go, W celu zredukowania dysonansu ludzie w myśli zwiększają niejako odległość między przedmiotem wybranym i nie wybranym. Tak więc po podjęciu decyzji kładą nacisk na dodatnie cechy przedmiotu, który zdecydowali się posiąść, a przywią­ zują mniejszą wagę do jego cech ujemnych; co się tyczy przedmiotu, którego postanowili nie posiadać, to kładą nacisk na jego cechy ujemne i przywiązują mniejszą wagę do jego cech dodatnich. Skłonność do uzasadniania swych wyborów nie ogranicza się bynajmniej do decyzji konsumenckich. Badania wykazały, że podobne procesy mogą wpływać nawet na nasze romantyczne związki i naszą gotowość do rozważenia możliwości nawiązania znajomości z alternatywnymi partnerami. W badaniu Dennisa Johnsona i Caryla Rusbulta17 proszono studentów college’u, by ocenili, jakim powodzeniem będzie się prawdopodobnie cieszyć na terenie uczelni nowa agencja usługowa - komputerowe organizowanie randek. Osobom badanym pokazywano fotografię bardzo atrakcyjnej, umiarkowanie atrakcyjnej lub raczej nieatrakcyjnej osoby płci odmiennej, która rzekomo była , jednym(ą) z pierwszych kandydatów(ek)” do usług randkowych. Następnie osoby badane proszono, by oceniły atrakcyjność fikcyjnego kandydata (fikcyjnej kandydatki), jak również przyjemność, jaką ich zdaniem sprawiłaby im potencjalna randka z nim lub z nią - możliwość takiej randki przedstawiono w sposób realistyczny. Wyniki tego badania były bardzo podobne do wyników eksperymentu Brehma nad wyborem urządzeń domowych: im mocniej osoby badane były związane ze swym aktualnym romantycznym partnerem, tym bardziej negatywnie oceniały przedstawianych im alternatywnych partnerów. W późniejszym eksperymencie Jeffry Simpson i jego współpracownicy 18 także stwierdzili, że w porównaniu z badanymi nie pozostającymi w związku cechującym się zaangażowaniem, badani pozostający w takim związku uważali osoby odmiennej płci za mniej atrakcyjne pod względem seksualnym. Ponadto Simpson i jego współpracownicy wykazali, że zjawisko to występuje tylko w odniesieniu do „osób osiągalnych”; kiedy ludziom pozostającym w związkach odznaczających się zaangażowaniem przedstawiano osoby nieco starsze od nich lub tej samej płci, wówczas nie obniżali oni ich atrakcyjności. Krótko mówiąc, bez zagrożenia nie ma dysonansu, bez dysonansu nie ma obniżania atrakcyjności. Reasumując, niezależnie od tego, czy chodzi o nabywane urządzenia, czy o romantycznych partnerów, kiedy ludzie mocno się w coś zaangażują, są skłonni koncentrować się na pozytywnych aspektach wybranego obiektu i kłaść 182 nacisk na ujemne cechy obiektów nie wybranych.

UZASADN IANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

Parę

historycznych

przykładów

psychologicznych

następstw

podjęcia

decyzji-

Chociaż niektóre z omówionych wyżej materiałów mają charakter dość łagodny, to jednak trudno jest przecenić potencjalne niebezpieczeństwa wynikające z naszej podatności na te tendencje. Gdy nadmieniałem, że ignorowanie niebezpieczeństwa w celu zredukowania dysonansu mogłoby doprowadzić do śmierci danej osoby, rozumiałem to dosłownie. Wyobraź sobie, że jakiś szaleniec zawładnął twym krajem i postanowił wytępić wszystkich członków twojej grupy wyznaniowej. Ty jednak nie wiesz tego na pewno. Wiesz tylko tyle, że twój kraj jest okupowany, że dowódca sił okupacyjnych bardzo nie lubi tej grupy wyznaniowej i że niekiedy jej członkowie są zmuszani do opuszczania swych domów i zamykani w obozach koncentracyjnych. Cóż więc czynisz? Mógłbyś próbować uciec z kraju, mógłbyś próbować ukrywać się, udając członka innej grupy wyznaniowej, lub też mógłbyś pozostać na miejscu i być dobrej myśli. Każde z tych rozwiązań jest niezwykle niebezpieczne: bardzo trudno jest uciec lub ukrywać się i nie zostać ujawnionym, a gdyby schwytano cię w trakcie ucieczki lub ukrywania się, to natychmiast zostałbyś ukarany śmiercią. Z drugiej strony, pozostanie na miejscu mogłoby być zgubną decyzją, gdyby okazało się, że twoja grupa wyznaniowa jest systematycznie likwidowana. Przypuśćmy, że zdecydowałeś się nie podejmować działania - tzn. pozostać na miejscu, nie korzystając z nadarzających się okazji ucieczki czy ukrycia się, Jest to ważna decyzja - i oczywiście powoduje ona u ciebie silny dysonans. W celu zredukowania tego dysonansu przekonujesz samego siebie, że podjąłeś mądrą decyzję - tzn. perswadujesz sobie, że chociaż ludzi należących do twojej grupy wyznaniowej usuwa się z domów i traktuje niesprawiedliwie, to jednak nie są oni zabijani, o ile nie złamią przepisów prawa. Nie jest trudno podtrzymywać to przekonanie, ponieważ nie ma żadnych jednoznacznych dowodów, które by mu zaprzeczały. Przypuśćmy, że parę miesięcy później pewien ogólnie szanowany miesz­ kaniec twojego miasta opowiada ci, że ukrywając się w lesie, był świadkiem, jak wszyscy wywiezieni ostatnio z miasta - mężczyźni, kobiety i dzieci - zostali bez litości wymordowani. Byłbym skłonny przewidywać, że informację taką starałbyś się odsunąć od siebie jako nieprawdziwą, że próbowałbyś przekonać samego siebie, iż twój informator kłamie lub że miał halucynacje. W rezultacie, chociaż udałoby ci się może uciec, gdybyś posłuchał człowieka, który próbował cię ostrzec - skończyłoby się na tym, że i ty, i twoja rodzina zostalibyście zamordowani. Nierealne? Niemożliwe? Jak mógłby ktoś nie potraktować poważnie ostrzeżeń „ogólnie szanowanego człowieka?” Przytoczone powyżej zdarzenia są dokładnym opisem tego, co w 1944 r. działo się z Żydami w małym miasteczku Sighet na Węgrzech 19. Procesy zniekształcania i selektywnego pobierania informacji mogły być ważnym czynnikiem w eskalacji wojny w Wietnamie. W dającej wiele do 183

UZAS AD NIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

myślenia analizie dokumentów' Pentagonu Ralph White wysunął sugestię, że wskutek dysonansu poznawczego przywódcy Stanów Zjednoczonych nie dostrzegali informacji, które były niezgodne z już podjętymi decyzjami. Jak pisze White: „Gdy działania były niezgodne z ideami, ludzie podejmujący decyzję skłonni byli dostosowywać idee do swych działań”. Przytoczmy choć jeden z wielu przykładów - decyzja, aby kontynuować eskalację bombardowań Wietnamu Północnego, została podjęta kosztem zignorowania decydujących dowodów pochodzących z CIA i innych źródeł, które wykazywały wyraźnie, że bombardowanie nie złamie ducha narodu północnowietnamskiego, lecz całkiem przeciwnie, tylko spotęguje jego opór: Pouczające jest na przykład porównanie opracowanego w 1966 r. przez McNamarę podsumowania argumentów przemawiających przeciw bombardowaniu, opartych w dużej mierze na materiale dowodowym w postaci faktów (s. 555-563 „Dokumentów Pentagonu”) - z memorandum połączonych Sztabów Armii, w którym wypowiedziały się one przeciw wnioskowi McNamary i nazwały bombardowanie jednym z dwóch naszych atutów, ignorując wyraźnie wszystkie fakty świadczące o czymś wręcz przeciwnym. Przeważyło jednak stanowisko połączonych Sztabów20.

White podejrzewa, iż Sztaby wzięły górę, ponieważ ich rada była zgodna z już podjętymi decyzjami i z pewnymi podstawowymi założeniami, które okazały się błędne21. Eskalacja jest to proces, który nieustannie sam siebie podsyca. Gdy ktoś raz zaangażuje się w pewnym stopniu, stwarza to warunki do coraz większego zaangażowania. W analizie „Dokumentów Pentagonu”, przeprowadzonej w ma­ gazynie informacyjnym „Time”, dobrze ujęto charakter eskalacji poznawczej tego typu: Jednakże biurokracja, jak wynika z „Dokumentów Pentagonu”, zawsze żądała nowych decyzji; każda decyzja, to zaangażowanie większych sił. Każde dociśnięcie śruby stwarzało sytuację, której trzeba było bronić; raz zastosowawszy nacisk militarny, trzeba go było utrzymywać22.

Proces stanowiący podstawę eskalacji badano na poziomie bardzie in­ dywidualnym w kontrolowanych warunkach eksperymentalnych. Przypuśćmy, że chciałbyś zapewnić sobie czyjąś pomoc w jakimś poważnym przedsięwzięciu, lecz wiesz, że praca, którą w myśli wyznaczyłeś dla tej osoby, jest tak trudna i będzie wymagała tyle czasu lub wysiłku, iż człowiek ten z pewnością odmówi. Co powinieneś uczynić? Można go skłonić, aby zaangażował się w tę pracę w znacznie mniejszym stopniu - aby wykonał coś tak łatwego, że nie przyszłoby mu do głowy odmówić. Czynność ta ma na celu zaangażowanie tej osoby w daną „spraw7ę”. Gdy już się w ten sposób zaangażuje, wzrośnie prawdopodobieństwo, że zgodzi się także spełnić poważniejszą prośbę. Wykazali to Jonathan Freedman i Scott Fraser23. Eksperymentatorzy ci starali się nakłonić 184 poszczególnych właścicieli willi, aby w swych ogródkach od strony ulicy

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

umieścili ogromne, brzydkie tablice z napisem: „Jedź ostrożnie”. Zazwyczaj właściciel willi odmawiał, ponieważ tablica taka zeszpeciłaby jego posiadłość; jedynie 17% wyraziło zgodę. W innej grupie właścicieli willi każdy z badanych został najpierw „rozmiękczony” przez eksperymentatora, który uzyskał „punkt zaczepienia” w ten sposób, że skłonił poszczególnych właścicieli do podpisania petycji w sprawie zwiększenia bezpieczeństwa jazdy. Ponieważ podpisanie petycji jest rzeczą łatwą, uczynili to prawie wszyscy badani. Po paru tygodniach do każdego z tych właścicieli zgłosił się inny eksperymentator z ogromną, brzydką tablicą, na której widniał napis: „Jedź ostrożnie”. Ponad 55% właścicieli willi w tej grupie pozwoliło umieścić tablicę na froncie swej posiadłości. Tak więc, gdy ktoś zaangażuje się w niewielkim stopniu w jakąś sprawę, to fakt ten zwiększa prawdopodobieństwo, iż zaangażuje się on bardziej w tym kierunku. Ten proces, polegający na wykorzystaniu zgody ludzi na wyświadczenie drobnej uprzejmości do nakłonienia ich, by spełnili poważniejszą prośbę, określa się jako technikę „wetknięcia nogi między drzwi” (foot-in-the-door technigue). Jest ona skuteczna, ponieważ wyświadczenie niewielkiej uprzejmości stwarza naciski przyczyniające się do wyrażenia zgody na oddanie większej przysługi - mianowicie zawczasu dostarcza uzasadnienia do podporządkowania się dalej idącemu żądaniu. Podobne rezultaty uzyskała Patricia Płiner i jej współpracownicy24. Stwierdzili oni, że 46% osób z badanej próbki było gotowych ofiarować niewielką sumę na rzecz Towarzystwa Walki z Rakiem (Cancer Society), gdy podchodzono do nich bez żadnego przygotowania. Podobną grupę ludzi poproszono dzień wcześniej, aby nosili w klapie znaczek reklamujący akcję zbierania funduszy na ten cel. Kiedy następnego dnia zwrócono się do nich, w przybliżeniu dwa razy więcej osób z tej grupy było chętnych do ofiarowania datku na rzecz Towarzystwa. Przypomnijmy sobie omawiane w rozdziale 2. klasyczne eksperymenty Stanleya Milgrama nad posłuszeństwem. Przypuśćmy, że na samym początku eksperymentu Milgram polecił swoim badanym, żeby stosowali wstrząs o napięciu 450 V. Czy myślisz, że wielu ludzi mogłoby być posłusznych? Prawdopodobnie niewielu. Przypuszczam, że w pewnym sensie lekkie wstrząsy na początku tego eksperymentu służyły jako zachęta, „wsunięcie nogi między drzwi” badanych Milgrama. Ponieważ siła wstrząsu wzrasta stopniowo, osoba badana zostaje wciągnięta w szereg uzasadnień własnego postępowania. Jeśli jesteś osobą badaną, to gdy tylko uzasadniłeś krok pierwszy, uzasadnienie to ułatwia ci zrobienie drugiego kroku; gdy tylko uzasadniłeś krok drugi, łatwiej ci zrobić trzeci, i tak dalej. Kiedy w końcu dojdziesz do 450 woltów, no cóż, do licha, nie różni się to wiele od 435 woltów, prawda? Innymi słowy, kiedy ludzie raz zaczną się staczać po tym śliskim zboczu uzasadniania własnego postępowania, coraz trudniej jest im wyznaczyć linię, której nie powinni przekroczyć - ponieważ w końcu zadają sobie pytanie: „Dlaczego wyznaczyć ją tutaj, jeśli nie wyznaczyłem jej o 15 woltów niżej?” 185

UZAS ADNIANIE WŁASN EGO POSTĘPOWANIA

Doniosłe znaczenie nieodwołalności decyzji Jedną z ważnych cech, charakteryzujących przykłady przedstawione powyżej, jest względna nieodwołalność decyzji. Sprawa ta wymaga nieco bliższego wyjaśnienia. Niekiedy podejmujemy decyzje prowizoryczne. Jeśli np. wspo­ mniałeś, że być może kupisz kosztowny dom w pobliżu San Francisco, lecz decyzja ta nie została sfinalizowana, to są szanse, iż nie starałbyś się wszelkimi siłami przekonać siebie o jej słuszności; gdybyś jednak włożył już w to kupno swoje pieniądze i gdybyś wiedział, że nie możesz ich już odzyskać, to prawdopodobnie zacząłbyś pomniejszać znaczenie wilgoci w piwnicy, szczelin w fundamentach oraz faktu, że dom ten wybudowano na terenie zagrożonym trzęsieniami ziemi. Podobnie, kiedy europejski Żyd zdecydował, że nie będzie się ukrywał, i pozwolił, by zidentyfikowano go jako Żyda, było to nieodwołalne - nie mógł on już łatwo udawać, że jest „Aryjczykiem”. Tak samo, gdy urzędnicy Pentagonu nasilili bombardowanie Wietnamu, nie mogli już tego odwołać. A kiedy właściciel willi podpisał petycję, tym samym zaangażował się w sprawę zwiększenia bezpieczeństwa jazdy. Danych świadczących o doniosłym znaczeniu nieodwołalności decyzji dostarczyło także pomysłowe badanie nad zmianami poznawczymi zachodzącymi u graczy na wyścigach. Tor wyścigowy jest idealnym miejscem do badania nieodwołalności decyzji, ponieważ kiedy już zawarłeś zakład, nie możesz wrócić i powiedzieć miłemu panu w okienku, że zmieniłeś zdanie. Robert Knox i James Inkster23 po prostu zatrzymywali ludzi podchodzących do okienka, przy którym zawierano 2-dolarowe zakłady. Gracze ci zadecydowali już, na którego konia postawić, i mieli właśnie zawrzeć zakład; w tym momencie badacze pytali ich, jak pewni są tego, że zwyciężą typowane przez nich konie, Ponieważ gracze podchodzili właśnie do „2-dolarowego okienka”, to ich decyzje nie były nieodwołalne. Badacze zaczepiali także innych graczy, którzy właśnie odchodzili od „2-dolarowego okienka” po zawarciu zakładów, i pytali ich, jak pewni są zwycięstwa „obstawionych” przez siebie koni. Na ogół gracz, który już postawił na jakiegoś konia, dawał mu większe szanse zwycięstwa niż gracz, który za chwilę miał wpłacić stawkę. Chociaż, oczywiście, nic się nie zmieniło, z wyjątkiem nieodwołalności decyzji. Podobne wyniki uzyskano w badaniu ankietowym, które dotyczyło wyborców kanadyjskich26. Wyborcy ci, kiedy rozmawiano z nimi bezpośrednio po głosowaniu, byli bardziej pewni zwycięstwa swych kandydatów i darzyli ich większą sympatią niż wtedy, gdy pytano ich tuż przed oddaniem głosu. Krótko mówiąc, kiedy decyzja jest nieodwołalna, zostaje wzbudzony większy dysonans; aby go zredukować ludzie - kiedy już nic nie mogą zmienić - stają się bardziej pewni, że postąpili słusznie. Chociaż nieodwołalność decyzji zwiększa dysonans i motywację do zredukowania go, to jednak istnieją okoliczności, w których nieodwołalność nie 186 jest konieczna. Wyjaśnię to na przykładzie. Przypuśćmy, że wchodzisz do

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

salonu samochodowego z zamiarem kupienia nowego auta. W kilku miejscach

pytałeś się już o cenę wozu, jaki chcesz nabyć, i wiesz, że można go kupić za około 9300 dolarów. Tymczasem niespodzianka - sprzedawca mówi, że może ci sprzedać taki samochód za 8942 dolary. Podniecony taką okazją, zgadzasz się zawrzeć transakcję i wypisujesz czek na pierwszą ratę. Sprzedawca bierze czek i idzie z nim do kierownika w celu zrealizowania transakcji, a ty zacierasz ręce z radości wyobrażając sobie, jak jedziesz do domu nowym, lśniącym wozem. Niestety, po dziesięciu minutach sprzedawca wraca ze smutnym wyrazem twarzy - pomylił się w obliczeniach, a kierownik wykrył ten błąd. W rzeczywistości ten samochód kosztuje 9384 dolary. Gdzie indziej możesz go dostać taniej; ponadto twoja decyzja kupna nie jest. nieodwołalna. A jednak w tej sytuacji znacznie mniej ludzi zrezygnuje z transakcji, niż gdyby od razu zażądano od nich 9384 dolary - minio że teraz nie ma już powodu (okazyjnej ceny), aby kupić auto właśnie w tym salonie samochodowym. Robert Cialdini27, psycholog społeczny, który przez pewien czas pracował jako jeden ze sprzedaw­ ców w salonie samochodowym, wykrył, że opisana wyżej strategia jest często stosowanym i skutecznym manewrem określanym jako lowbcdiing, czyli „rzucenie facetowi niskiej piłki”. Co się dzieje w tej sytuacji? Należy zwrócić uwagę na trzy ważne sprawy. Po pierwsze, chociaż podjęta przez klienta decyzja kupna jest z pewnością odwracalna, to jednak istnieje pewne zaangażowanie, uwydatnione przez akt podpisania czeku na pierwszą ratę. Po drugie, zaangażowanie to wywołało oczekiwanie przyjemnego czy interesującego doświadczenia: wyjechania nowym samochodem. Udaremnienie oczekiwanego zdarzenia (wsku­ tek niezrealizowania transakcji) wywołałoby dysonans i rozczarowanie. Po trzecie, chociaż cena końcowa jest znacznie wyższa, niż spodziewał się klient, to jednak jest tylko trochę wyższa niż cena tego samochodu gdzie indziej. W tych okolicznościach klient mówi do siebie: „O, do diabła! Już tu jestem; już wypełniłem formularze - po co czekać?”2®. Oczywiście taki podstępny manewr nie byłby skuteczny, gdyby konsekwencje były nieco poważniejsze - jak w sprawach życia i śmierci. Decyzje dotyczące nieetycznego postępowania. W jaki sposób możemy zdemo­ ralizować uczciwego człowieka? I na odwrót, jak możemy sprawić, aby ktoś stał się bardziej uczciwy? Jeden ze sposobów polega na wykorzystaniu dysonansu wynikającego z podjęcia trudnej decyzji. Przypuśćmy, że jesteś studentem wyższej uczelni i musisz zaliczyć biologię. Twój stopień będzie zależał od wyniku egzaminu końcowego, który właśnie zdajesz. Podstawowe pytanie dotyczy materiału, który znasz dość dobrze, lecz, ze strachu nie potrafisz napisać ani słowa. Siedzisz więc, pocąc się ze zdenerwowania. Rozglądasz się dokoła i spostrzegasz nagle, że przypadkiem siedzisz za najbystrzejszym studentem z twojego roku (który w dodatku ma, na szczęście, najbardziej czytelny 187

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

charakter pisma ze wszystkich twoich kolegów). Spoglądasz ukradkiem i stwier­ dzasz, że właśnie kończy pisać odpowiedź na to zasadnicze pytanie. Wiesz, że mógłbyś łatwo przeczytać jego odpowiedź, gdybyś się na to zdecydował. Co zrobisz? Sumienie mówi ci, że ściąganie jest oszustwem, a więc rzeczą złą - jeśli jednak nie oszukasz, z pewnością dostaniesz zły stopień. Borykasz się ze swym sumieniem. Bez względu na to, czy zdecydujesz się „ściągnąć” od kolegi, czy też nie, jesteś skazany na dysonans. Jeśli ściągniesz, element poznawczy: „jestem porządnym, moralnym człowiekiem” będzie w dysonansie z elementem poznawczym: „przed chwilą popełniłem czyn nieetyczny”. Jeśli postanowisz oprzeć się pokusie, to element poznawczy: „chcę dostać dobry stopień” będzie w dysonansie z elementem: „mogłem postąpić w taki sposób, który zapewniłby mi otrzymanie dobrego stopnia, lecz zdecydowałem się nie czynić tego”. Przypuśćmy, że po ciężkiej walce z samym sobą zdecydowałeś się ściągnąć. W jaki sposób zredukujesz dysonans? Zanim zaczniesz czytać dalej, zastanów się na tym przez chwilę. Jeden ze sposobów zredukowania dysonansu polega na pomniejszaniu ujemnych aspektów działania, które wybrałeś (i na wyolbrzymianiu aspektów dodatnich) - podobnie jak to czyniły kobiety po wybraniu jakiegoś urządzenia w eksperymencie Brehma. W tym przypadku skutecznym sposobem zreduko­ wania dysonansu będzie zmiana twojej postawy wobec oszukiwania. Krótko mówiąc, przyjmiesz postawę bardziej tolerancyjną. Być może rozumowałbyś mniej więcej tak: „Oszukiwanie nie jest w pewnych okolicznościach takie złe, Dopóki nikomu nie dzieje się krzywda, nie jest ono naprawdę niczym szczególnie nieetycznym. Każdy na moim miejscu zrobiłby to samo - a zatem jest ono niejako częścią natury ludzkiej... jak więc mogłoby być czymś złym? Jeśli ktoś zostanie przyłapany na oszukiwaniu, nie powinno się go surowo karać, lecz traktować wyrozumiale”. Przypuśćmy, że po ciężkiej walce wewnętrznej zdecydowałeś się nie ściągać. W jaki sposób zredukowałbyś wówczas dysonans? Również w tym przypadku mógłbyś zmienić swoją postawę wobec tego czynu - lecz w przeciw­ nym kierunku. Aby usprawiedliwić fakt, że zrezygnowałeś z dobrego stopnia, musisz przekonać siebie samego, że ściąganie jest ohydnym występkiem, jedną z najpodlęjszych rzeczy, jakie człowiek może uczynić, i że oszukujących w ten sposób powinno się wyłapywać i surowo karać. Jest rzeczą interesującą i wartą zapamiętania, że początkowe postawy ludzi opisanych powyżej hipotetycznie mogły być niemal identyczne. Być może, ich decyzje ważyły się do ostatniej chwili - pierwszy był o włos od oparcia się pokusie, lecz zdecydował się ściągnąć, podczas gdy drugi był o włos od oszustwa, lecz zdecydował się nie czynić tego. Gdy jednak decyzje zostały już podjęte, różnica między przyjętymi przez nich postawami wobec oszukiwania 188 znacznie wzrośnie w wyniku tych decyzji.

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

Powyższe teoretyczne rozważania zostały poddane weryfikacji w eks­ perymencie przeprowadzonym przez Judsona Miłlsa29, w którym osobami badanymi byli uczniowie klasy VI. Mills najpierw zmierzył ich postawy wobec oszukiwania. Następnie uczniowie wzięli udział w pisemnym sprawdzianie wiadomości, mającym charakter konkursu, przy czym dla zwycięzców przewi­ dziane były nagrody. Sytuację zaaranżowano w ten sposób, że zwycięstwo bez oszukiwania było prawie niemożliwe, a jednocześnie oszukiwać można było bez trudu, przy czym wydawało się, iż nikt tego nie zauważy. Jak można było oczekiwać, niektórzy uczniowie oszukiwali, inni zaś - nie. Następnego dnia znów poproszono ich o wyrażenie swej postawy wobec oszukiwania. Na ogół te dzieci, które oszukiwały, stały się bardziej tolerancyjne wobec oszukiwania, te zaś, które oparły się pokusie, przyjęły bardziej nieżyczliwą postawę wobec tego rodzaju postępowania. Wyniki eksperymentu Millsa rzeczywiście dają wiele do myślenia. Między innymi sugerują one, że najgorliwszymi przeciwnikami danego stanowiska nie są ci, którzy zawsze byli dalecy od niego. Na przykład można by zaryzykować hipotezę, że najbardziej oburzeni na swobodę seksualną przejawianą przez młodzież, mogą być wcale nie ci, którzy nigdy nie odczuwali pokusy, by pozwolić sobie na swobodne uprawianie pozamałżeńskich stosunków seksual­ nych. Istotnie, dane Millsa sugerują, że być może najsilniejszą potrzebę potępiania tego rodzaju zachowania mają ci ludzie, którzy odczuwali silną pokusę, którzy o mało tej pokusie nie ulegli, lecz w końcu jej się oparli. Osoby, które o mało nie zdecydowały się popełnić grzechu, często są najbardziej skłonne do kamienowania grzeszników. Na początku tego rozdziału omawiałem fakt, że pragnienie uzasadnienia własnego postępowania jest ważnym czynnikiem, który powoduje, że ludzie wykazujący silne zaangażowanie w swej postawie wobec jakiegoś zagadnienia są skłonni opierać się wszelkim bezpośrednim próbom zmiany tej postawy. W rezultacie, ludzie tacy są w tym zakresie niepodatni ani na propagandę, ani na wpływy wychowawcze. Obecnie możemy przekonać się, że ten sam mechanizm, który umożliwia człowiekowi sztywne trzymanie się jakiejś postawy, może go także skłonić do zmiany postawy. Zależy to od tego, jaki rodzaj działania będzie w danych okolicznościach służył najlepiej redukcji dysonansu. Osoba znająca teorię dysonansu może stworzyć odpowiednie warunki dla wywołania zmiany postaw u innych ludzi przez uczynienie ich podatnymi na przyjęcie pewnych rodzajów przekonań. Na przykład, gdyby nowoczesny Machiavelli udzielał rad któremuś z obecnych władców, to mógłby mu zaproponować następujące strategie postępowania, oparte na teorii i danych dotyczących następstw decyzji: 1. Jeśli chcesz ukształtować w kimś bardziej pozytywne postawy wobec jakiegoś obiektu, postaraj się, aby człowiek ten zaangażował się w posiadanie tego obiektu. 189

UZASADN1ANIE WŁASNEGO POSTĘPOWAŃIA

2. Jeśli chcesz, aby ktoś złagodził swą postawę moralną wobec jakiegoś karygodnego czynu, kuś go tak, aby popełnił ten czyn; i na odwrót, jeśli chcesz, aby ktoś wzmocnił swą postawę moralną wobec jakiegoś czynu, kuś go - lecz nie tak, by go skłonić do popełnienia tego czynu.

Psychologiczne następstwa niedostatecznego uzasadnienia własnego postępowania Zmiana postaw, jako środek redukowania dysonansu, zachodzi, oczywiście, nie tylko w sytuacjach podecyzyjnych. Może ona następować w niezliczonych sytuacjach innego rodzaju, włączając tu przypadki, gdy dana osoba mówi coś, w co nie wierzy, lub gdy robi coś głupiego bądź niemoralnego. Skutki mogą być bardzo poważne. Rozpatrzymy teraz niektóre z nich. W naszym skomplikowanym społeczeństwie zdarza się nam niekiedy, że mówimy lub robimy coś, w co zupełnie nie wierzymy. Czy zawsze prowadzi to do zmiany postawy? Nie. Zilustruję to prostym przykładem. Joe Lawyer, adwokat, wchodzi do gabinetu, który dzieli ze swą wspólniczką Joyce, i widzi, że powiesiła ona na ścianie okropne malowidło. Właśnie ma jej powiedzieć, jak straszne jest ono jego zdaniem, gdy Joyce mówi z dumą: „Jak ci się podoba ten obraz? Sama go namalowałam - wiesz, na tym kursie sztuk plastycznych, na który chodzę wieczorami”. „Bardzo ładny, Joyce” - odpowiada Joe. Z teoretycznego punktu widzenia jego element poznawczy: „jestem człowiekiem prawdomównym” pozostaje w dysonansie z elementem: „powiedziałem, że obraz jest bardzo ładny, chociaż sądzę, że jest okropny”, jakkolwiek niezgodność ta może wzbudzić dysonans, to przypuszczalnie zostanie on łatwo i szybko zredukowany przez inny element poznawczy, głoszący mianowicie, że nie powinno się sprawiać ludziom przykrości: „Skłamałem, żeby nie zrobić jej przykrości; dlaczego miałbym jej mówić, że ten obraz jest paskudny? Nie przyniosłoby to nikomu żadnego pożytku”. Jest to skuteczny sposób zredukowania dysonansu, ponieważ cał­ kowicie uzasadnia postępek Joego. Uzasadnienie to jest zdeterminowane przez sytuację. Będziemy je nazywać uzasadnieniem zewnętrznym. Co się jednak dzieje, gdy sama sytuacja nie daje wystarczającego uzasadnienia? Na przykład wyobraź sobie, że Joe Lawyer, który ma poglądy polityczne dość kon.seryvat.ywne, znajduje się właśnie na spotkaniu towarzyskim wraz z wieloma ludźmi, których nie zna zbyt dobrze. Rozmowa zeszła na politykę. Obecni mówią ze zgrozą o tym, że Stany Zjednoczone zdają się czynić przyjazne gesty wobec reżimu Fidela Castro na Kubie. Przekonania Joego mają skomplikowany charakter; ma on mieszane uczucia na ten temat, lecz ogólnie biorąc, jest przeciwny nawiązywaniu przyjaznych stosunków z kubańską 190 dyktaturą, ponieważ sądzi, że jest to zły reżim, a nie powinno się wchodzić

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

w układy ze złem. Częściowo dlatego, że nowi znajomi wygłaszają tak prawomyślne opinie, a częściowo dla żartu, Joe stopniowo zaczyna reprezentować stanowisko znacznie bardziej radykalne niż to, które rzeczywiście zajmuje. Posuwa się nawet do stwierdzenia, że Fidel Castro jest niezwykle utalentowanym przywódcą i że Kubańczykom pod rządami komunistów powodzi się lepiej, niż im się powodziło przez setki lat. Ktoś podważa argumenty Joego, mówiąc o wielu tysiącach ludzi, których Castro podobno wymordował łub uwięził w celu zdobycia niepodzielnej władzy. W gorączce dyskusji Joe replikuje, że cyfry te są znacznie przesadzone. Poważne osiągnięcie jak na kogoś, kto jest w istocie przekonany, że w trakcie walki o władzę Castro pozbawił życia tysiące niewinnych ludzi. Gdy następnego ranka Joe budzi się i powraca myślą do wydarzeń wczorajszego wieczoru, zaczyna sapać ze zgrozy: „O mój Boże, co ja zrobiłem?” Jest mu bardzo przykro. Ujmując to innymi słowami, powiemy, że odczuwa silny dysonans. Jego element poznawczy: „wprowadziłem w błąd gromadę ludzi; powiedziałem im o Kubie mnóstwo rzeczy, w które ja sam nie wierzę” pozostaje w dysonansie z elementem poznawczym: „jestem rozsądnym, porządnym i prawdomównym człowiekiem”. Co czyni teraz Joe, aby zredukować dysonans? Poszukuje uzasadnień zewnętrznych. Po pierwsze, przychodzi mu na myśl, że mógł być pijany, a więc nie odpowiadał za to, co mówił. Przypomina sobie jednak, że wypił tylko jedno czy dwa piwa, a więc nie jest to żadne wytłumaczenie. Ponieważ Joe nie może znaleźć wystarczającego uzasadnienia zewnętrznego dla swego zachowania, musi spróbować usprawiedliwić je wewnętrznie - zmieniając swoją postawę w kierunku zgodnym ze swymi wypowiedziami. Jeśli Joemu uda się przekonać siebie samego, że jego stwierdzenia nie były zbyt odlegle od prawdy, to zredukuje dysonans - tzn. jego zachowanie z poprzedniego wieczoru przestanie mu się wydawać absurdalne. Nie chcę przez to powiedzieć, że Joe nagle stanie się zdeklarowanym komunistą. Mam na myśli to, że może on zacząć odnosić się do reżimu kubańskiego nieco mniej nieżyczliwie, niż odnosił się przed wygłoszeniem tych stwierdzeń. To, co się dzieje na tym świecie, przeważnie nie jest ani całkowicie czarne, ani całkowicie białe; jest mnóstwo rzeczy szarych. Tak więc Joe mógłby zacząć patrzeć inaczej na niektóre wydarzenia, jakie zaszły na Kubie w ciągu ostatnich 50 lat. Mógłby zacząć od zapoznania się z polityką i decyzjami Fidela Castro i stałby się bardziej skłonny dostrzegać jakąś mądrość tam, gdzie jej przedtem nie widział. Mógłby także stać się bardziej podatny na informacje ukazujące rozmiary korupcji za czasów poprzedniego rządu, jego brutalność i nieudolność. Powtórzę raz jeszcze: jeśli dana osoba wyraża jakiś pogląd i trudno jej znaleźć uzasadnienie zewnętrzne dla swego zachowania, to będzie próbowała uzasadnić je wewnętrznie, zmieniając swoje postawy tak, by były bardziej zgodne z wyrażonym poglądem. Wspomniałem już o paru rodzajach uzasadnień zewnętrznych. Jedno z nich to pogląd, że można skłamać nieszkodliwie po to, żeby nie zranić uczuć innej osoby - jak w przypadku Joego Lawyera i jego wspólniczki. Innym wy- 191

UZASADNI ANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

tłumaczeniem czyjegoś postępowania jest fakt, że dana osoba była nietrzeźwa. Jeszcze inną formą uzasadnienia zewnętrznego jest nagroda czy zapłata. Wyobraź sobie, że jesteś na miejscu Joego; przypuśćmy, że ty i ja bierzemy udział w tym spotkaniu towarzyskim i że ja jestem ekscentrycznym milionerem. Gdy rozmowa zeszła na Kubę, odciągam cię na bok i mówię: „Słuchaj, chciałbym, żebyś wypowiadał się zdecydowanie przychylnie o Fidelu Castro i komunizmie kubańskim”. Co więcej, przypuśćmy, że wręczyłem ci 5 tysięcy dolarów, abyś to zrobił. Przeliczywszy pieniądze, wzdychasz, chowasz 5 tysięcy dolarów do kieszeni, wracasz do rozmowy i bronisz Fidela Castro bardzo gorliwie. Gdy obudzisz się następnego dnia, czy będziesz odczuwał jakiś dysonans? Myślę, że nie. Twój element poznawczy: „powiedziałem o Fidelu Castro i komunizmie kubańskim różne rzeczy, w które sam nie wierzę” jest w dysonansie z elementem poznawczym: „jestem człowiekiem prawdomównym i porządnym”. Jednocześnie jednak masz wystarczające uzasadnienie zewnętrzne dla swych wypowiedzi: „Mówiłem przychylnie o komunizmie kubańskim po to, żeby zarobić 5 tysięcy dolarów - a to się opłaca”. Nie musisz łagodzić swojej postawy wobec Castro, aby usprawiedliwić swoje stwierdzenia - wiesz bowiem, dlaczego je wypowiadałeś: nie dlatego, że uważasz je za prawdziwe, lecz po to, aby otrzymać 5 tysięcy dolarów. Masz świadomość, że sprzedałeś się za 5 tysięcy dolarów - i że warto było to zrobić. Nazwano to paradygmatem powiedzieć, to uwierzyć. Innymi słowy, teoria dysonansu przewiduje, że zaczynamy wierzyć we własne kłamstwa - ale następuje to tylko wtedy, gdy nie mamy dostatecznego zewnętrznego uzasad­ nienia dla faktu, iż powiedzieliśmy coś sprzecznego z naszą pierwotną postawą. Obecnie możemy wrócić do naszej wcześniejszej dyskusji nad konformizmem. Jak pamiętamy, w rozdziale 2. stwierdziliśmy, że im większa nagroda za uległość, tym większe prawdopodobieństwo, iż dana osoba się podporządkuje. Teraz możemy posunąć się krok dalej: gdy chodzi o uzyskanie trwałej zmiany w postawach, wówczas im większa nagroda, tym mniejsze prawdopodobieństwo, że nastąpi jakakolwiek zmiana postawy. Jeśli chcę tylko nakłonić cię, abyś wygłosił mowę sławiącą Fidela Castro, braci Marx, uspołecznioną służbę zdrowia czy cokolwiek innego, to najskuteczniejszym posunięciem byłoby zaoferowanie ci jak największej nagrody. Zwiększyłoby to bowiem praw­ dopodobieństwo, że podporządkujesz się i wygłosisz tę mowę. Przypuśćmy jednak, że mam cel bardziej ambitny: chcę wywołać trwałą zmianę w twoich postawach i przekonaniach. W takim przypadku jest wręcz odwrotnie: im mniejsza nagroda zewnętrzna, którą ci wręczę, aby cię skłonić do wygłoszenia takiej mowy, tym większe prawdopodobieństwo, że będziesz zmuszony szukać dodatkowego uzasadnienia dla przekonania siebie samego, iż to, co powiedziałeś, jest rzeczywiście zgodne z prawdą. Spowodowałoby to rzeczywistą zmianę postawy, a nie tylko podporządkowanie się. Trudno przecenić znaczenie tej 192 techniki oddziaływania. Jeśli ktoś zmienia swą postawę, ponieważ publicznie

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

powiedział coś, mając jedynie minimalne uzasadnienie sytuacyjne, to ta zmiana postawy będzie względnie trwała; osoba ta nie zmienia bowiem swych postaw ze względu na nagrodę (uleganie), ani pod wpływem atrakcyjnej osoby (identyfikacja). Zmienia swą postawę, ponieważ udało jej się przekonać samą siebie, że jej poprzednia postawa była niesłuszna. Jest to bardzo skuteczna forma zmiany postaw. Jak dotąd, rozważania nasze dotyczyły materiału o charakterze wysoce spekułatywnym. Dociekania te znalazły jednak potwierdzenie w kilku ekspery­ mentach, m. in. w klasycznym badaniu, które przeprowadzili Leon Festinger i J. Merrill Carlsmith i{\ Badacze ci polecili studentkom wykonać szereg bardzo nudnych i monotonnych zadań - pakowanie szpulek do pojemnika, wyrzucanie ich, napełnianie pojemnika od nowa i tak wiele razy, albo wkręcanie wielu rzędów śrub o ćwierć obrotu, a potem powrót do pierwszej z nich i wkręcanie ich o dalsze ćwierć obrotu. Studentki zajmowały się tymi czynnościami przez całą godzinę. Następnie eksperymentator nakłaniał je, aby okłamywały swe koleżanki co do charakteru tych zadań, mianowicie oferował każdej z osób badanych zapłatę, jeśli powie innej studentce (która czekała, by wziąć udział w eksperymen­ cie), że będzie wykonywać zadania interesujące i przyjemne. Niektórym studentkom zaoferowano 20 dolarów za to kłamstwo, innym tylko jednego dolara. Gdy eksperyment był już skończony, ktoś inny zapytywał każdą z „kłamczyń”, jak jej się podobały zadania, które wykonywała w trakcie eksperymentu. Rezultaty były jednoznaczne: studentki, którym zapłacono 20 dolarów za kłamstwo - tj. za nazwanie pakowania szpulek i wkręcania śrub zadaniem przyjemnym - oceniały to zadanie jako nudne. Nic w tym dziwnego - było rzeczywiście nudne. Cóż jednak się działo ze studentkami, którym płacono tylko dolara za poinformowanie koleżanki, że zadanie jest przyjemne? Oceniały one to zadanie jako przyjemne. Innymi słowy, osoby, które miały dostateczne zewnętrzne wytłumaczenie dla swego kłamstwa, kłamały, lecz nie wierzyły w to, podczas gdy osoby, które skłamały mimo braku poważnego uzasadnienia zewnętrznego, były bardziej skłonne uwierzyć, że to, co powiedziały, jest prawdą. Dane eksperymentalne potwierdzające istnienie zjawiska: „powiedzieć, to uwierzyć” nie ograniczają się tylko do stosunkowo mało ważnych postaw wobec jakiegoś nudnego zadania. Zademonstrowano zmianę postaw dotyczących wielu ważnych spraw. Na przykład w jednym z eksperymentów Arthur R. Cohen ’1 nakłonił studentów Uniwersytetu Yale do wykonywania zadania będącego szczególnie trudną formą zachowania sprzecznego z postawami. Cohen przeprowadził swój eksperyment bezpośrednio po rozruchach studenckich, w których policja z New Haven zachowała się wobec studentów w sposób dość brutalny. Studentom (którzy byli głęboko przekonani, że policja zachowała się niewłaściwie) polecono napisać wypracowanie pochwalające działania podjęte przez policję. Nalegano na nich, aby napisali najgorętszą, najbardziej przekony­ wającą obronę działań policji, jaką tylko potrafią wymyśłeć. Przed napisaniem 193

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

wypracowania studenci otrzymali zapłatę za swój wysiłek. Wyodrębniono cztery grupy: niektórym studentom płacono po 10 dolarów, innym - po 5 dolarów, jeszcze innym - po dolarze; wreszcie w czwartej grupie wypłacono każdemu marną sumę 50 centów. Gdy studenci skończyli pisać swe wy­ pracowania, proszono każdego, aby określił swą osobistą postawę wobec działań policji. Uzyskano wyniki o charakterze dokładnie liniowym: im mniejsza nagroda, tym większa zmiana postawy. Tak więc u tych studentów, którzy pisali pochwałę policji z New' Haven za skromną sumę 50 centów, ukształtowała się bardziej przychylna postawa wobec działań tej policji niż u tych, którzy pisali to wypracowanie za 1 dolara; u studentów, którzy pisali wypracowanie za 1 dolara, wytworzyła się bardziej przychylna postawa wobec działań policji niż u tych, którzy pisali wypracowanie za 5 dolarów; ci zaś, którzy pisali wypracowanie za 10 dolarów, pozostali najmniej przychylni wobec policji. Im mniejsze uzasadnienie zewnętrzne w postaci określonej sumy pieniędzy, tym większa zmiana postawy. Spójrzmy teraz na relacje między ludźmi należącymi do różnych ras i na uprzedzenia rasowe - z pewnością jeden z najbardziej długotrwałych problemów Stanów Zjednoczonych. Czy można by nakłonić ludzi do popierania polityki faworyzującej jakąś grupę mniejszościową, a następnie sprawdzić, czy ich postawy wobec tej grupy stały się bardziej przychylne? W ważnej serii eksperymentów Mike Leippe i Donna Eisenstadt32 nakłaniali białych studentów college’u, aby każdy, z nich napisał wypracowanie broniące stanowiska sprzecznego z ich postawami, udzielając publicznego poparcia kontrowersyjnej propozycji wysuniętej na ich uniwersytecie - aby podwoić fundusze przeznaczone na stypendia naukowe dla studentów afro-amerykańskich. Ponieważ ogólna wielkość funduszu stypendialnego była ograniczona, oznaczało to obcięcie o połowę sumy przeznaczonej na stypendia dla białych studentów. Jak łatwo możesz sobie wyobrazić, była to sytuacja wywołująca silny dysonans. W jaki sposób studenci mogliby go zredukować? Najlepszym sposobem byłoby, gdyby przekonali oni siebie samych, że w rzeczywistości głęboko wierzą w słuszność tej polityki - że jeśli rozpatruje się tę sprawę w szerokiej perspektywie, (o zaoferowanie Afro-Amerykanom większej pomocy finansowej jest po prostu rozwiązaniem sprawiedliwym. Co więcej, rozsądna wydaje się sugestia, że taka redukcja dysonansu mogłaby ulec generałizacji, nie ograniczając się do tej szczególnej sprawy - innymi słowy teoria ta przewidywałaby, że ich ogólna postawa wobec Afro-Amerykanów stanie się bardziej przychylna i związana z dużo większą skłonnością do udzielania im poparcia. I właśnie to w swoich badaniach stwierdzili Leippe i Eisenstadt. Co stanowi uzasadnienie zewnętrzne? Jak wspomniałem przed chwilą, uzasad­ nienie zewnętrzne może przybierać rozmaite formy. Ludzi można nakłonił

194 żeby mówili lub robili coś, co jest sprzeczne z ich przekonaniami czv

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

, j

j

| j j | | j | |

;

ji preferencjami, jeśli zagrozi się im karą lub skusi nagrodami innymi niż zysk ; pieniężny - takimi jak pochwała lub sprawienie komuś przyjemności. Ponadto większość z nas wzięłaby pocł uwagę zrobienie czegoś, czego byśmy skądinąd nie zrobili, gdyby nasz dobry przyjaciel poprosił nas o zrobienie tego w formie przysługi. Aby posłużyć się dość wyszukanym przykładem, przypuśćmy, że j przyjaciel (lub przyjaciółka) prosi nas, żebyśmy zjedli jakąś niezwykłą potrawę, ; której ostatnio nauczył(a) się przygotowywać na kursach gotowania „egzotyczJ nych dań”. Żeby było to bardziej interesujące, powiedzmy, że potrawą tą są smażone koniki polne. Teraz wyobraź sobie odwrotną sytuację - że ktoś, kogo i bardzo nie lubisz, poprosił cię, żebyś zatopił zęby w smażonym koniku polnym. O.K., jesteś gotów? Zakładając, że nie cofnąłeś się i zjadłeś konika polnego, w jakich okolicznościach twoim zdaniem smakowałby ci bardziej? Zdrowy rozsądek mógłby podsunąć myśl, że lepiej powinien smakować konik polny zalecony przez przyjaciela. Ostatecznie przyjaciel jest kimś, komu możesz zaufać, a zatem byłby o wiele bardziej wiarygodnym źródłem informacji niż ktoś, kogo nie lubisz. Ale zastanów się przez chwilę: w jakich okolicznościach uzasadnienie zewnętrzne jest mniejsze? Nie licząc się ze zdrowym rozsądkiem, teoria dysonansu poznawczego przewidywałaby, że bardziej byś zasmakował w konikach polnych, gdybyś zjadł jednego na prośbę kogoś, kogo nie lubisz. Dzieje się to w sposób następujący: twój element poznawczy, że jedzenie koników polnych jest czymś wstrętnym, pozostaje w sprzeczności z faktem, że właśnie zjadłeś takiego konika. Jeśli jednak poprosił cię o to twój przyjaciel, to dysponujesz dobrym uzasadnieniem zewnętrznym - zrobiłeś to wyświadczając uprzejmość dobremu przyjacielowi. Z drugiej strony, nie miałbyś wystarczającego uzasadnienia zewnętrznego dla faktu schrupania konika polnego, gdybyś uczynił to na życzenie kogoś, kogo nie lubisz. W takim przypadku jak mógłbyś wytłumaczyć sobie samemu swe kontrowersyjne zachowanie? Zwycząjnie. Sposobem na zredukowanie dysonansu byłaby zmiana twej postawy wobec koników polnych w kierunku polubienia ich - „Do licha, ostatecznie te stworzenia są całkiem smaczne”. Chociaż ten przykład zachowania redukującego dysonans może wydawać się dość dziwaczny, to jednak nie jest on tak odległy od życia, jak mógłbyś przypuszczać. Istotnie, Philip Zimbardo i jego współpracownicy przeprowadzili analogiczny eksperyment, w którym rezerwistów powołanych na ćwiczenia wojskowe proszono, by w ramach rzekomych badań nad „pokarmami umoż­ liwiającymi przetrwanie” (survival foods) popróbowali smażonych koników polnych33. Wobec połowy badanych z prośbą tą występował sympatyczny, przyjazny oficer, wobec drugiej połowy - oficer chłodny i nieprzyjazny. Postawy rezerwistów wobec jedzenia koników polnych mierzono przed tą czynnością i po niej. Wyniki były dokładnie takie, jak przewidziano wyżej: rezerwiści, którzy jedli koniki polne na życzenie niesympatycznego oficera, zmieniali ocenę ich smaku na bardziej pozytywną znacznie częściej niż ci, 195

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

którzy uczynili to samo na prośbę sympatycznego oficera. Gdy więc rezerwiści dysponowali wystarczającym uzasadnieniem zewnętrznym - kiedy spełniali prośbę miłego oficera - nie odczuwali dużej potrzeby, aby zmienić swą postawę wobec koników polnych. Mieli już przekonujące wyjaśnienie, dlaczego je jedli - zrobili to, żeby pomóc „sympatycznemu facetowi”. Natomiast rezerwiści, którzy spełnili prośbę niesympatycznego oficera, nie mieli wystarczającego uzasadnienia zewnętrznego dla swego działania. W rezultacie przyjęli bardziej pozytywną postawę wobec jedzenia koników polnych, w celu usprawiedliwienia swego zachowania niezgodnego z dotychczasowymi upodobaniami. Co to jest uzasadnienie niewystarczające? W całym tym podrozdziale mówimy o sytuacjach, w których jest „niewystarczające” łub „wystarczające” uzasadnienie zewnętrzne. Terminy te wymagają dodatkowego wyjaśnienia. W eksperymencie Festingera i Carlsmitha wszystkie osoby badane w istocie zgodziły się skłamać - łącznie z tymi, którym zapłacono tylko jednego dolara. A zatem w pewnym sensie jeden dolar był wystarczającym uzasadnieniem - wystarczył, aby skłonić osoby badane do kłamstwa. Jak się jednak okazuje, nie wystarczył, żeby nie czuły się one głupio. Aby pozbyć się tego uczucia, musiały zredukować dysonans, spowodowany tym, że skłamały za tak nędzną sumę. Wymagało to przekonania samych siebie, że nie było to zupełne kłamstwo, że zadanie nie było tak nudne, jak wydawało się z początku - że w istocie, jeśli spojrzeć na nie w odpowiedni sposób, było nawet całkiem interesujące. Warto by porównać te rezultaty z danymi Millsa dotyczącymi wpływu oszukiwania na postawy szóstoklasistów34. Jak pamiętamy, w eksperymencie Millsa decyzja, czy ściągać, czy nie, była z pewnością trudna dla większości dzieci. Z tego powodu odczuwały one dysonans, bez względu na to, czy oszukiwały, czy też oparły się pokusie. Można by spróbować domyślić się, co by się stało, gdyby nagrody, jakie można było zyskać dzięki oszukiwaniu, miały znaczną wartość. Po pierwsze, pokusa ściągania byłaby silniejsza, a zatem więcej dzieci by oszukiwało. Ważniejsze jednak jest to, że gdyby zyski z oszukiwania były ogromne, to zmiana postaw u oszukujących byłaby bardzo mała. Podobnie jak studenci, którzy w eksperymencie Festingera i Carlsmitha kłamali za 20 dolarów, tak samo uczniowie oszukujący dla dużej nagrody mieliby mniejszą potrzebę redukowania dysonansu, uzyskawszy wystarczające uzasadnienie zewnętrzne swojego zachowania. W rzeczywistości Mills uwzględ­ nił ten czynnik w swoim eksperymencie, a otrzymane przez niego rezultaty są zgodne z powyższym rozumowaniem: ci, którzy oszukiwali w celu uzyskania małej nagrody, na ogół bardziej złagodzili swe postawy wobec ściągania niż ci, którzy oszukiwali w celu uzyskania dużej nagrody. Ponadto, jak można było oczekiwać, ci, którzy oparli się pokusie w obliczu dużej nagrody, zwykle bardziej zwiększali surowość swych postaw wobec oszukiwania niż ci, którzy 196 oparli się w obliczu małej nagrody.

UZASADNIANI E WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

Dysonans a obraz samego siebie. Analiza zjawiska dysonansu, zaprezentowana

w tym podrozdziale, wymaga pewnego odejścia od pierwotnej teorii Festingera. Na przykład w eksperymencie Festingera i Carlsmitha pierwotne określenie dysonansu brzmiało mniej więcej tak: element poznawczy „jestem przekonany, że zadanie jest nudne” jest w dysonansie z elementem poznawczym: „powie­ działem, że zadanie jest interesujące”. Przed laty przeformułowałem tę teorię w taki sposób, aby w większym stopniu uwzględniała pojęcie danej jednostki o sobie 33. W zasadzie to przeformułowanie sugeruje, że dysonans jest najsil­ niejszy w tych sytuacjach, w których obraz samego siebie jest zagrożony. Tak więc, z mojego punktu widzenia, ważnym aspektem dysonansu w sytuacji opisanej powyżej nie jest to, że element poznawczy: „powiedziałem «X»” jest w dysonansie z elementem poznawczym: „jestem przekonany, że «nie X»”. Zasadnicze znaczenie ma raczej fakt, że wprowadzam ludzi w błąd: element poznawczy „powiedziałem coś, w co nie wierzę” jest w dysonansie z moim pojęciem o sobie; tzn. jest w dysonansie z elementem poznawczym „jestem porządnym, uczciwym człowiekiem”. Sformułowanie to opiera się na założeniu, że większość łudzi lubi myśleć 0 sobie jako o przyzwoitych osobach, które normalnie nikogo nie wprowadziłyby w błąd. Weźmy na przykład Kathy, która jest przekonana, że marihuana jest niebezpieczna i w żadnym przypadku jej sprzedaż nie powinna być zalegalizo­ wana, Przypuśćmy, że nakłoniono ją, aby wygłosiła mowę zalecającą używanie marihuany. Załóżmy, że wygłasza ona to przemówienie wobec audytorium składającego się z osób, o których wie, że są zagorzałymi przeciwnikami stosowania marihuany (np. członkowie brygad policyjnych do walki z nar­ kotykami, Córy Rewolucji Amerykańskiej lub zwolennicy wprowadzenia prohibicji). W takim przypadku jest mało prawdopodobne, że wywrze ona wpływ na słuchaczy, a to ze względu na siłę ich przekonań. Zgodnie z moim ujęciem teorii dysonansu, Kathy nie zmieniłaby swojej postawy, ponieważ nie wpłynęła na niczyje zachowanie. Podobnie, gdyby poproszono Kathy o wy­ głoszenie tego samego przemówienia do grupy osobników, o których wie, że są zagorzałymi zwolennikami używania marihuany, to nie miałaby możliwości wywarcia wpływu na to audytorium. Z drugiej strony, gdyby Kathy nakłoniono do wygłoszenia identycznej mowy wobec grupy osób, które uprzednio nic nie wiedziały o marihuanie, to oczekiwalibyśmy, że będzie odczuwała znacznie silniejszy dysonans, niż w obu opisanych poprzednio sytuacjach. Jej element poznawczy, że jest osobą dobrą i porządną, pozostaje w dysonansie z elementem poznawczym, że powiedziała coś, w co nie wierzy, a co może mieć poważne konsekwencje w odniesieniu do przekonań i zachowań słuchaczy. Aby zredu­ kować dysonans, Kathy musi przekonać samą siebie, że stanowisko, które propagowała, jest słuszne. Pozwoliłoby to jej wierzyć, że jest osobą porządną 1 uczciwą. Ponadto, w- tej sytuacji, im mniejsza nagroda otrzymana za propagowanie tego stanowiska, tym większa zmiana własnej opinii. Prze- 197

UZASADNI ANI E WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

prowadziłem kiedyś przy współpracy Elizabeth Nel i Roberta Helmreicha3 eksperyment, w którym hipoteza ta została sprawdzona i potwierdzona. Stwierdziliśmy ogromną zmianę w postawach wobec marihuany, gdy badanym oferowano małą nagrodę za wygłoszenie przemówienia aprobującego używanie marihuany, rejestrowanego na taśmie magnetowidu - lecz tylko wtedy, gdy poinformowano ich, że taśma ta zostanie odtworzona wobec audytorium nie zaangażowanego w tę sprawę. Z drugiej strony, gdy badanym powiedziano, że taśma ta zostanie odtworzona wobec ludzi bez reszty (w ten czy inny sposób) zaangażowanych w problem marihuany, zmiana postaw u mówcy była stosun­ kowo mała. Tak więc kłamstwo powoduje większą zmianę postaw u kłamcy, gdy otrzymuje on niewystarczającą za nie rekompensatę, zwłaszcza wtedy, gdy jest prawdopodobne, że kłamstwo to wywoła zmianę w przekonaniach lub zachowaniu słuchaczy*. Wyniki wielu badań37 potwierdzają to rozumowanie, co pozwala nam sformułować ogólną zasadę dotyczącą dysonansu i pojęcia o sobie: wpływ dysonansu jest największy wtedy, gdy 1) ludzie czują się osobiście od powiedzialni za swe działania oraz 2) ich działania mają poważne konsekwencje. Oznacza to, że im większe są te następstwa i im większa nasza odpowiedzialność za nie, tym większy dysonans; a im większy dysonans, tym większa zmiana naszej postawy. Moja koncepcja, że dysonans zostaje wzbudzony wtedy, gdy zagrożone jest pojęcie o sobie, ma wiele interesujących implikacji. Rozpatrzmy jedną z nich dokładniej. Przypuśćmy, że jesteś w domu, a ktoś puka do drzwi i prosi cię, żebyś ofiarował datek na jakiś godny poparcia, dobroczynny cel. Gdybyś nie miał ochoty nic dać, przypuszczalnie znalazłbyś bez trudu powody, by odmówić - masz mało pieniędzy, twój datek prawdopodobnie i tak by niewiele pomógł itd. Przypuśćmy jednak, że po wygłoszeniu standardowego apelu o wsparcie szlachetnego celu, kwestujący dodaje, że „nawet jeden pens będzie pomocny”. Po usłyszeniu tego stwierdzenia odmowa złożenia ofiary niewątpliwie wzbudziłaby pewien dysonans, gdyż zagrażałaby twojemu pojęciu o sobie. Ostatecznie, co to za człowiek, który jest zbyt ubogi, lub zbyt skąpy, by ofiarować jednego pensa? Twoje poprzednie uzasadnienia nie miałyby już zastosowania. Scenariusz taki sprawdzili eksperymentalnie Robert Cialdini i David Schroeder 38. Badacze w roli kwestujących chodzili od drzwi do drzwi, czasami

* każdemu

Należy podkreślić, że zarówno w tym eksperymencie, jak i w innych tu omawianych badanemu

dokładnie

wszystko

wyjaśniono,

gdy

tylko

jego

rola

w

eksperymencie

została

zakończona. Dokładano wszelkich starań, aby nie spowodować trwalej zmiany postaw u badanych Po eksperymencie zawsze trzeba wyjaśnić badanym zastosowane manipulacje; jest to szczególnie istotne wtedy, gdy eksperyment prowadzi do spowodowania zmiany w zakresie ważnej postawy lub

198 ma istotny wpływ na zachowanie.

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

po prostu prosząc o datki, a czasami dodając, że „nawet jeden pens będzie pomocny”. Zgodnie z przypuszczeniami eksperymentatorów, ci mieszkańcy, do których zwrócono się z prośbą „nawet o pensa”, składali datki znacznie (prawie dwukrotnie) częściej niż ci, którzy wysłuchali tylko standardowego apelu. Ponadto ofiarodawcy „nawet pensa” przeciętnie dawali tyle samo pieniędzy co inni, tzn. stwierdzenie uprawniające do małych datków nie spowodowało ich zmniejszenia. Dlaczego? Najwidoczniej nie tylko brak zewnętrznego uzasad­ nienia odmowy złożenia ofiary skłania ludzi do dawania pieniędzy, lecz ponadto po podjęciu przez nich decyzji, czy złożyć datek, pragnienie, by uniknąć posądzenia o skąpstwo, wpływa na ich decyzję, ile dać. Gdy ludzie sięgają do kieszeni, wyjęcie z niej jednego pensa byłoby dla nich poniżające; duży datek jest zgodny z obrazem samego siebie jako osoby w rozsądnym stopniu łaskawej i hojnej. Zastosowanie niewystarczających nagród w nauczaniu. Liczne badania wykazały,

że wpływ niewystarczającej nagrody występuje w odniesieniu do wszystkich form zachowania - nie tylko w przypadku wygłaszania przemówień sprzecznych z postawami. Na przykład wykazano, że jeśli ktoś rzeczywiście wykonuje dość nudne zadanie, a uzasadnienie zewnętrzne jest bardzo małe, to wówczas ocenia to zadanie jako przyjemniejsze niż wtedy, gdy uzasadnienie zewnętrzne jest duże39. Nie oznacza to, że ludzie woleliby otrzymywać za swą pracę zapłatę niską zamiast wysokiej. Ludzie wolą otrzymywać wysoką zapłatę i często za taką właśnie zapłatę pracują intensywniej. Jeśli jednak zaproponuje się im niską zapłatę za wykonanie jakiejś pracy, a oni zgodzą się na to, powstanie dysonans między uciążliwością nudnego zadania a niską za nie zapłatą. Aby zredukować dysonans, przypisują oni tej pracy cechy pozytywne, a zatem zaczynają znajdować więcej przyjemności w samej pracy wówczas, gdy jest ona nisko płatna, niż wówczas, gdy jest ona wysoko płatna. Zjawisko to może mieć daleko idące konsekwencje. Weźmy jako przykład nauczanie w szkole podstawowej. Jeśli chcesz, aby Johnny uczył się słówek obcego języka, to powinieneś go nagradzać: pochwała, dobre stopnie, odznaki, podarunki itp. stanowią dobre uzasadnienia zewnętrzne. Czy Johnny będzie się uczył słówek po prostu dla przyjemności, gdy przestanie otrzymywać te nagrody? Innymi słowy, czy wysokie nagrody sprawią, że polubi tę czynność? Wątpię. Jeśli jednak nagrody zewnętrzne nie są zbyt wysokie, to Johnny znajdzie własne, dodatkowe wytłumaczenie tych ćwiczeń językowych, a może nawet zrobi z nich zabawę. Krótko mówiąc, jest bardziej prawdopodobne, że zechce się uczyć tego obcego języka długo po skończeniu szkoły, gdy nie będzie już otrzymywać tego typu nagród. Wychowawcy przypuszczalnie nie troszczą się zanadto o to, czy wykonanie różnych pamięciowych zadań sprawia Johnny’emu przyjemność, czy też nie - przynajmniej dopóty, dopóki je wykonuje. Z drugiej strony, jeśli johnny 199

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

nauczy się znajdować w nich przyjemność, to będzie je wykonywać także w sytuacjach pozaszkolnych. W rezultacie, dzięki zwiększonej ilości ćwiczeń, będzie mógł lepiej opanować różne umiejętności i przyswoić je sobie na zawsze. Tak więc, przynajmniej w pewnych warunkach, posługiwanie się hojnymi nagrodami jako środkiem wychowawczym może być błędem. Jeśli natomiast uczniowi zaoferujemy tylko taką nagrodę, która ledwo wystarczy, by skłonić go do wykonania zadania, to może nam się udać zmaksymalizować przyjemność, jaką mu sprawia to zadanie. Może to pozwolić osiągnąć lepsze wyniki w zapamiętywaniu długoterminowym i w wykonywaniu tego zadania po upływie dłuższego czasu. Nie twierdzę, że niewystarczające nagrody są jedynym sposobem nauczenia ludzi, by znajdowali przyjemność w materiale, któremu brak immanentnej atrakcyjności. Chcę powiedzieć, że przesada w dostarczaniu nadmiaru zewnętrznych uzasadnień może zahamować jeden z tych procesów, które pomagają zapewnić warunki dla zwiększenia przyjemności czerpanej z tego zadania. Kilka eksperymentów, które przeprowadził Edward Deci40 i jego współ­ pracownicy, doskonale ilustruje słuszność powyższego twierdzenia. W gruncie rzeczy Deci posunął tę analizę o krok dalej wykazując, że dawanie nagród za wykonywanie przyjemnej czynności zmniejsza immanentną atrakcyjność tej czynności. Na przykład w jednym z eksperymentów studenci college’u pracowali indywidualnie przez godzinę nad interesującą łamigłówką. Następnego dnia studentom w grupie kontrolnej płacono po dolarze za każdy właściwie ułożony fragment. Studenci w grupie kontrolnej pracowali nad tą łamigłówką jak przedtem, bez zapłaty. Na trzecim posiedzeniu nie płacono ani jednej, ani drugiej grupie. Pytanie brzmi: jak bardzo każdej z tych grup podobało się rozwiązywanie tej łamigłówki? Deci dokonał pomiaru na trzecim posiedzeniu, rejestrując, czy każdy ze studentów pracował nad łamigłówką podczas przerwy, kiedy mógł robić to, co chciał. Wyniki wykazały, że studenci w nie nagradzanej grupie byli skłonni spędzać nad tym zadaniem znacznie więcej wolnego czasu niż studenci w grupie nagradzanej - których zainteresowanie osłabło, gdy nie otrzymywali nagród. Mark Lepper i współpracownicy stwierdzili występowanie tego samego rodzaju zależności u dzieci przedszkolnych41. Połowę dzieci nakłoniono do pracy nad zestawem plastikowych składanek, obiecując, że później zajmą się przyjemniejszą czynnością. Innym dzieciom nie obiecano przyjemniejszej czynności. Po zabawie składankami wszystkim dzieciom pozwolono zająć się tą „przyjemniejszą czynnością” (lecz pamiętajmy, że tylko połowę z nich przekonano, że jest to nagroda za pracę nad składankami). Po upływie paru tygodni wszystkim dzieciom pozwolono bawić się w wolnym czasie tymi składankami. Dzieci, które pracowały nad składankami w celu uzyskania możliwości zajęcia się przyjemniejszą czynnością, spędzały mniej wolnego czasu na zabawie nimi. Krótko mówiąc, eksperymentatorzy proponując 200 dzieciom nagrodę za zabawę potrafili przekształcić zabawę w pracę.

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

kara. Dotychczas mówiliśmy o tym, co się dzieje, gdy nagrody otrzymywane przez daną osobę za powiedzenie czy zrobienie czegoś są niewielkie, Ten sam proces zachodzi także w przypadku kary. W naszym codziennym życiu ciągle mamy do czynienia z sytuacjami, w których osoby odpowiedzialne za przestrzeganie prawa i porządku grożą nam karą, jeśli nie podporządkujemy się wymaganiom społeczeństwa. Jako osoby dorosłe wiemy, że jeśli przekroczymy dozwoloną szybkość (i zostaniemy na tym przyłapani), to zapłacimy spory mandat. Jeśli zdarza się to zbyt często, to tracimy prawo jazdy. Uczymy się więc przestrzegać ograniczeń szybkości, gdy patrolowe wozy policyjne są w pobliżu. Uczniowie w szkole wiedzą, że jeśli ściągają na klasówce i zostaną złapani, to nauczyciel może ich zwymyślać i poważnie ukarać. Uczą się więc nie ściągać, gdy nauczyciel ich obserwuje. Czy jednak surowe kary uczą ich, że ściąganie jest rzeczą złą? Nie sądzę. Myślę, że uczą ich, aby starali się uniknąć przyłapania. Krótko mówiąc, posługiwanie się groźbą surowej kary jako środkiem powstrzymywania kogoś od zrobienia tego, co lubi robić, wymaga ciągłego nękania i czujności. Gdyby ludzie potrafili jakoś polubić robienie tego, co przyczynia się do ich własnego zdrowia i pomyślności oraz do zdrowia i pomyślności innych, byłoby to znacznie skuteczniejsze i wymagałoby znacznie mniejszej ilości przykrych ograniczeń. Gdyby dzieci lubiły nie bić młodszych, nie ściągać i nie kraść, wówczas społeczeństwo mogłoby złagodzić swą czujność i zredukować kary. Niezmiernie trudno jest przekonać ludzi (a zwłaszcza małe dzieci), że bicie młodszych i słabszych nie jest przyjemne. Istnieje jednak możliwość, iż w pewnych warunkach dzieci same przekonają siebie, że takie zachowanie jest nieprzyjemne. Zajmijmy się bliżej tym zagadnieniem. Wyobraź sobie taką sytuację: jesteś ojcem (lub matką) 5-letniego chłopca, który lubi bić swego 3-letniego brata. Próbowałeś(aś) tłumaczyć swemu pięciolatkowi, lecz bez skutku. Aby więc ochronić młodsze dziecko, a także w nadziei, że starszy stanie się „grzeczniej­ szy”, zaczynasz karać pięciolatka za jego agresywność. Rodzice mają do dyspozycji różne kary, od bardzo łagodnych (karcące spojrzenie) do bardzo surowych (mocny klaps, zmuszenie dziecka do stania w kącie przez 2 godziny i pozbawienie go prawa oglądania telewizji przez miesiąc). Im surowsza grozi kara, tym większe prawdopodobieństwo, że malec będzie zachowywał się lepiej wówczas, gdy patrzysz na niego. Jest jednak bardzo prawdopodobne, że znów uderzy brata, gdy tylko się odwrócisz. Przypuśćmy jednak, że zagroziłeś mu bardzo łagodną karą. W obu przypadkach (czy grozi surowa, czy łagodna kara) dziecko odczuwa dysonans. Jest ono świadome, że nie bije swego małego braciszka, a jednocześnie czuje, że bardzo chciałoby go zbić. Gdy dziecko ma chęć uderzyć brata, a nie czyni tego, w rezultacie zapytuje siebie: „Dlaczego nie biję mojego braciszka?” Gdy grozi mu surowa kara, ma gotową odpowiedź w postaci wystarczającego uzasadnienia zewnętrznego: „Nie biję go, bo jeśli to zrobię, to ten olbrzym 201 Niewystarczająca

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

(ojciec) da mi klapsa, postawi do kąta i zabroni oglądać telewizję przez cały miesiąc”. Zagrożenie surową karą dostarczyło dziecku dostatecznych zewnętrz­ nych powodów dla uzasadnienia, dlaczego nie bije swego brata w obecności starszych. W sytuacji zagrożenia łagodną karą dziecko również odczuwa dysonans. Gdy jednak pyta siebie: „Dlaczego nie biję braciszka?”, nie ma na to dobrej odpowiedzi, ponieważ zapowiedziana kara jest tak łagodna, że nie zapewnia wystarczającego uzasadnienia. Dziecko nie robi czegoś, co chce robić - i cho­ ciaż ma jakieś uzasadnienie dla tego faktu, to jednak brak mu pełnego wytłumaczenia powodów takiego zachowania. W tej sytuacji nadal odczuwa ono dysonans. Nie może zredukować tego dysonansu tłumacząc swą bezczynność po prostu tym, że za bicie grozi mu surowa kara. Dziecko musi znaleźć jakiś sposób uzasadnienia faktu, że nie napastuje swego młodszego brata. Najlepszy sposób - to spróbować przekonać siebie samego, że tak naprawdę bicie braciszka to żadna przyjemność, że przede wszystkim wcale nie ma na to ochoty, że bicie małych pętaków nie jest zabawne. Im mniej surowa jest zapowiedziana kara, tym mniejsze jest uzasadnienie zewnętrzne; im mniejsze uzasadnienie zewnętrzne, tym bardziej potrzebne uzasadnienie wewnętrzne. Dostarczenie ludziom sposobności do stworzenia własnego, wewnętrznego uzasadnienia może im znacznie dopomóc w ukształtowaniu trwałego zbioru wartości. W celu sprawdzenia tej idei przeprowadziłem wraz z J. M. Carlsmithem42 eksperyment w przedszkolu Uniwersytetu Harvardzkiego. Ze względów etycz­ nych nie próbowaliśmy zmieniać takich podstawowych zachowań jak agresja rodzice mogliby nie aprobować zmian dotyczących ważnych dla nich wartości. Wybraliśmy więc błahy aspekt zachowania - preferencje w odniesieniu do zabawek. Najpierw prosiliśmy grupę dzieci 5-letnich, aby oceniły atrakcyjność kilku zabawek; następnie wybieraliśmy jedną zabawkę, którą dane dziecko określiło jako bardzo atrakcyjną, i mówiliśmy mu, że nie wolno mu się nią bawić. Połowie dzieci zagroziliśmy łagodną karą za przekroczenie tego zakazu („Trochę bym się gniewał”); drugiej połowie zagroziliśmy surowszą karą („Bardzo bym się gniewał; musiałbym zabrać wszystkie zabawki, poszedłbym do domu i nigdy bym więcej tu nie przyszedł; pomyślałbym, że jesteś jeszcze małym dzidziusiem”). Następnie pozwalaliśmy dzieciom bawić się innymi zabawkami i wychodziliśmy z pokoju, aby miały sposobność oprzeć się pokusie ruszania zakazanych zabawek. Wszystkie dzieci oparły się pokusie - żadne nie bawiło się zakazaną zabawką. Powróciwszy do pokoju, ponownie zmierzyliśmy atrakcyjność dla dzieci wszystkich zabawek. Rezultaty były jednoznaczne i fascynujące. Te dzieci, którym zagrożono łagodną karą, uznały teraz zakazaną zabawkę za mniej atrakcyjną niż poprzednio. Po prostu, nie mając wystarczającego uzasadnienia 202 z zewnątrz dla powstrzymywania się od używania tej zabawki, potrafiły

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

przekonać same siebie, że nie bawią się nią, ponieważ naprawdę wcale im się nie podoba. Natomiast dla dzieci zagrożonych poważną karą zakazana zabawka wcale nie stała się mniej atrakcyjna - nadal oceniały ją jako wysoce pożądaną, a niektóre uznały ją nawet za bardziej pożądaną niż wtedy, gdy nie była objęta zakazem. W warunkach zagrożenia surową karą dzieci miały dostateczne zewnętrzne powody, aby nie bawić się tą zabawką - nie potrzebowały więc szukać dodatkowych powodów i w rezultacie nadal lubiły zakazaną zabawkę. Analogiczne wyniki uzyskał Jonathan Freedman43, który w niezwykle przekonujący sposób zademonstrował trwałość omawianego tu zjawiska. Jako „probierczą zabawką” posłużył się on niezmiernie atrakcyjnym robotem 0 napędzie bateryjnym; robot ten biegał dookoła, ciskając różnymi przedmiotami w „nieprzyjaciół” danego dziecka. Inne zabawki, w porównaniu z tą właśnie, były nieciekawe. Oczywiście, wszystkie dzieci wolały robota. Następnie eksperymentator powiedział dzieciom, aby nie bawiły się tą zabawką, przy czym niektórym zagroził łagodną karą, a innym - surową. Potem opuścił szkołę 1 nigdy już do niej nie wrócił. Kilka tygodni później przyszła do tej szkoły jakaś młoda pani i badała dzieci za pomocą testów papierowych. Dzieci nie wiedziały, że pracuje ona dla Freedmana, ani też że jej obecność jest w jakiś sposób związana z zabawkami i zakazami z poprzedniego badania. Tak się jednak złożyło, że owa pani przeprowadzała badania testowe w tej samej sali, z której korzystał Freedman w trakcie sw'ego eksperymentu - i że w sali tej leżały rozrzucone bezładnie te same co uprzednio zabawki. Po zbadaniu każdego dziecka swym testem owa pani prosiła je, by poczekało chwilę, dopóki nie obliczy wyników - i sugerowała mimochodem, że mogłoby tymczasem pobawić się zabawkami, które ktoś zostawił w pokoju. Rezultaty uzyskane przez Freedmana są w wysokim stopniu zgodne z wynikami naszych badań: przytłaczająca większość dzieci, którym przed kilku tygodniami zagrożono łagodną karą, nie chciała bawić się robotem; bawiły się one innymi zabawkami. Natomiast znaczna większość dzieci, którym wówczas zagrożono surową karą, bawiła się właśnie robotem. Reasumując, surowa groźba nie była skuteczna - po pewnym czasie nie powstrzymywała od zakazanego zachowania; natomiast efekty łagodnej groźby powstrzymywały od tego zachowania jeszcze po 9 tygodniach. Zjawisko to wystąpiło z taką siłą, ponieważ i w tym przypadku dziecko zaczęło niżej cenić dane zachowanie (zabawę z robotem) nie dlatego, że jakiś dorosły określił je jako niepożądane - dziecko przekonało samo siebie, że zachowanie to jest niepożądane. Przypuszczam, że proces ten można z powodzeniem wykorzystać nie tylko w przypadku preferencji wobec zabawek, lecz także w odniesieniu do ważniej­ szych i bardziej podstawowych zagadnień, takich jak kontrola agresywności. Częściowego poparcia dla takiego przypuszczenia dostarczają pewne korelacyjne badania z zakresu psychologii rozwojowej44, które wskazują, że na ogół dzieci rodziców stosujących surowe kary w celu powstrzymania dziecka od agresji, 203

UZASADNIANIE W ŁASNEGO POST ĘPOWANIA

chociaż nie są zbyt agresywne w domu, to jednak przejawiają dużą agresywność w szkole i w zabawach poza domem. Takiej właśnie zależności oczekiwalibyśmy zgodnie z modelem ulegania omówionym w rozdziale 2.

Uzasadnianie wysiłku Teoria dysonansu prowadzi do przewidywania, że jeśli ktoś ciężko pracuje dla osiągnięcia jakiegoś celu, to cel ten będzie dla niego bardziej atrakcyjny niż dla kogoś, kto osiąga ten sam cel niewielkim wysiłkiem lub zupełnie bez trudu. Warto może podać tu przykład. Przypuśćmy, że jesteś studentem wyższej uczelni i że zdecydowałeś się wstąpić do korporacji studenckiej. Aby zostać przyjętym, musisz poddać się obrzędowi inicjacji; przypuśćmy, że jest on dość surowy: wymaga dużego wysiłku, sprawia wiele bólu i zakłopotania. Po pomyślnym odbyciu tego obrządku zostałeś przyjęty do korporacji. Gdy zamieszkałeś w domu należącym do tej korporacji, stwierdzasz, że twój nowy współlokator ma jakieś dziwne nawyki: np. po północy nastawia radio na cały regulator, pożycza pieniądze i nie zwraca ich, a swoją brudną bieliznę zostawia czasem na twoim łóżku. Krótko mówiąc, obiektywnie można by go uznać za źle wychowanego flejtucha. Ty jednak nie jesteś już osobą obiektywną. Twój element poznawczy: „przeszedłem przez ogień i wodę, aby wstąpić do korporacji” jest w dysonansie z wszelkimi elementami poznawczymi dotyczącymi negatywnych, nieprzyjem­ nych czy niepożądanych aspektów życia w korporacji. W celu zredukowania tego dysonansu będziesz starał się przedstawiać sobie swego współlokatora w jak najkorzystniejszym świetle. I tu także rzeczywistość nakłada pewne ograniczenia - niezależnie od tego, ile wycierpiałeś i namęczyłeś się podczas obrzędów inicjacyjnych, nie ma sposobu, aby złe wychowanego flejtucha upodobnić do czarującego księcia z bajki - jednakże wystarczy trochę pomysłowości, abyś przekonał siebie, że nie jest on taki zły. Na przykład to, co niektórzy ludzie nazwaliby niedelikatnością i niechlujstwem, ty mógłbyś uznać za niefrasobliwość. Tak więc nastawianie radia w nocy na głośną muzykę i rozrzucanie naokoło brudnej bielizny może tylko służyć za dowód, jaki z niego jest „fajny” i niefrasobliwy facet - a ponieważ do tego stopnia nie dba on o sprawy materialne, więc nietrudno zrozumieć, że mógł zapomnieć o pieniądzach, które jest ci winien. Książę z bajki to on nie jest, ale z pewnością można z nim wytrzymać. Porównaj tę postawę z postawą jaką miałbyś wobec tego współlokatora, gdybyś nie zainwestował w tę sprawę żadnego wysiłku. Wyobraź sobie, że wprowadziłeś się do „akademika”, gdzie dostałeś tego samego współlokatora. Ponieważ nie włożyłeś uprzednio żadnego wysiłku, nie odczuwasz dysonansu; ponieważ nie ma dysonansu, nie potrzebujesz widzieć swego współlokatora w różowych barwach. Przypuszczam, że szybko uznałbyś go za źle wychowanego flejtucha 204 i starałbyś się przenieść do innego pokoju.

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

Te spekulatywne dociekania zostały poddane weryfikacji w eksperymencie, który ponad czterdzieści lat temu przeprowadziłem wspólnie z moim przyjacie­ lem Judsonem Millsem45. W badaniu tym studentki wyższej uczelni zgłaszały się na ochotnika do grupy, która miała spotykać się regularnie w celu dyskutowania różnych aspektów psychologii seksu. Dziewczętom powiedziano, że jeśli chcą uczestniczyć w spotkaniach tej grupy, muszą najpierw przejść pomyślnie sprawdzian selekcyjny, wprowadzony w celu upewnienia się, że wszystkie osoby przyjęte do owej grupy będą potrafiły swobodnie i szczerze dyskutować o sprawach seksualnych. Instrukcja ta miała przygotować grunt dla procedury inicjacyjnej. Jedną trzecią dziewcząt poddano surowej procedurze inicjacji, w której wymagano, aby odczytywały na głos (w obecności mężczyzny - eksperymentatora) listę sprośnych słów. Trzecią część badanych studentek poddano łagodnej procedurze; miały one czytać na głos słowa związane z seksem, ale nie sprośne. Wreszcie ostatnią część badanych przyjęto do grupy bez żadnej inicjacji. Każdej z osób badanych pozwolono przysłuchiwać się dyskusji prowadzonej przez członków grupy, do której właśnie została przyjęta. Chociaż u badanych studentek wytworzono przekonanie, że słuchają „na żywo” toczącej się właśnie dyskusji, to jednak w rzeczywistości odtwarzano im z taśmy uprzednio nagraną dyskusję, przeprowadzoną w taki sposób, aby była jak najbardziej nudna i napuszona. Po jej zakończeniu każdą osobę badaną proszono, aby oceniła tę dyskusję - jak jej się podobała, jak dalece była interesująca, jak inteligentni byli jej uczestnicy itd. Rezultaty były zgodne z przewidywaniami: tym osobom badanym, które bez trudu lub z niewielkim wysiłkiem dostały się do grupy, dyskusja niezbyt się podobała. Potrafiły one ocenić ją tak, jak na to zasługiwała - jako nudną stratę czasu. Natomiast dziewczęta, które przeszły przez surową inicjację, potrafiły przekonać same siebie, że dyskusja była raczej interesująca i warta zachodu. Podobne wyniki uzyskiwali inni badacze, którzy stosowali jeszcze inne rodzaje przykrej inicjacji. Na przykład Harold Gerard i Grover Mathewson46 przeprowadzili eksperyment podobny w koncepcji do eksperymentu Aronsona i Millsa, z tą różnicą, że w warunkach surowej inicjacji badanym nie dano listy sprośnych słów do odczytania na głos, lecz aplikowano im przykre impulsy elektryczne. Rezultaty były analogiczne do rezultatów uzyskanych przez Aronsona i Millsa - badanym, którzy znieśli serię silnych impulsów elektrycz­ nych, aby móc zostać członkami grupy, grupa ta podobała się bardziej niż tym, którzy musieli poddać się jedynie serii słabych impulsów. Oczywiście, nie twierdzę, że ludzie lubią przykre doznania - niewątpliwie, wcale ich nie lubią - ani też, że lubią różne rzeczy dlatego tylko, że wiążą się one z przykrymi doznaniami. Twierdzę natomiast, że jeśli ktoś znosi trud i przykrości w celu osiągnięcia jakiegoś celu czy obiektu, to ten cel czy obiekt staje się dla niego bardziej atrakcyjny - jest to proces zwany uzasadnieniem wysiłku. Gdybyś więc w trakcie starań o przyjęcie do grupy dyskusyjnej dostał 205

UZASADNIANIE WŁASNEGO POS TĘPOWANIA

cegłą w głowę, to grupa ta wcale nie podobałaby ci się bardziej; lecz gdybyś z własnej woli zgodził się dostać cegłą w głowę, po to, by zostać przyjętym do tejże grupy dyskusyjnej, to podobałaby ci się ona zdecydowanie bardziej. Doniosłe znaczenie dobrowolnego zgłoszenia się, gdy trzeba przejść przez jakieś przykre doświadczenia, dobrze wykazał eksperyment Joela Coopera47. Badanymi w tym eksperymencie byli ludzie cierpiący na silny lęk przed wężami. Najpierw mierzono dyskretnie stopień ich lęku, obserwując, jak blisko podchodzili do sześciostopowego boa-dusiciela znajdującego się w szklanym zbiorniku. Następnie badanych poddawano różnym doświadczeniom, związanym albo z silnym stresem, albo z dużym wysiłkiem, które - jak poinformowano badanych - mogły mieć pewną wartość terapeutyczną, pomagając zredukować ich lęk przed wężami. Najważniejsze jednak było to, że połowę badanych poinformowano po prostu o tej procedurze, a następnie poddano jej. Pozostałych nakłoniono, by zgłosili się na ochotnika; powiedziano im, że nie są zobowiązani do poddania się tej procedurze i mogą odejść w każdej chwili. Każdego badanego, który przeszedł tą „terapeutyczną” procedurę, zaprowadzono znów do pomieszczenia z wężem boa i poproszono, żeby podszedł do niego tak blisko, jak tylko potrafi. Poprawa wystąpiła tylko u tych badanych, których nakłoniono, by zgłosili się na ochotnika do udziału w nieprzyjemnej procedurze terapeutycznej - potrafili oni podejść do boa-dusiciela na znacznie mniejszą odległość niż przedtem. Ci, którzy tylko zostali poddani nieprzyjemnej procedurze terapeutycznej (nie zgłaszając się na ochotnika), wykazali bardzo małą poprawę. Należy podkreślić, że w większości sytuacji powodujących dysonans jest więcej niż jeden sposób jego zredukowania. Na przykład w eksperymencie poświęconym inicjacji stwierdziliśmy, że ludzie, którzy włożyli wiele wysiłku, aby ich przyjęto do nieciekawej skądinąd grupy, przekonują sami siebie, iż grupa ta jest interesująca. Czy to jedyny sposób, za pomocą którego mogli oni zredukować dysonans? Nie. Innym sposobem uzasadnienia włożonego przez nas wysiłku jest skorygo­ wanie naszych wspomnień o przeszłości - o tym, co dawniej wycierpieliśmy lub jak ciężko się napracowaliśmy. W eksperymencie Michaela Conwaya i Michaela Rossa48 jedna grupa studentów uczestniczyła w kursie umiejętności studiowania, który obiecywał więcej, niż dawał w rzeczywistości; druga grupa studentów zapisała się na ten kurs, lecz w nim nie uczestniczyła. Wszystkich studentów, bez względu na to, czy brali udział w tym kursie, czy nie, proszono, żeby ocenili swoje umiejętności studiowania. Studenci, którzy uczestniczyli w kursie, po trzech tygodniach „bezużytecznego” szkolenia przeceniali po­ czynione przez siebie postępy, oceniając zbyt nisko umiejętności, jakie mieli przedtem. Studenci, którzy zapisali się na kurs, lecz nie uczestniczyli w nim, nie przejawiali skłonności do uzasadniania własnego postępowania i dokładnie pamiętali dokonaną wcześniej przez siebie ocenę swych umiejętności. Te 206 wyniki mogą wyjaśnić, dlaczego ludzie, którzy poświęcają czas i pieniądze, aby

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

poprawić swoją kondycję, mogą odczuwać satysfakcję, nawet jeśli nie powiodło się im w pełni. Mogą nie umieć przekonać siebie, że istotnie osiągnęli swe cele, lecz potrafią przeceniać swoje postępy, zniekształcając wspomnienia o tym, jak słabą mieli formę przed podjęciem ćwiczeń. Jak wykazali Comvay i Ross, jeden ze sposobów, w jaki ludzie mogą uzyskać to, czego chcą, polega na przewartoś­ ciowaniu tego, co mieli *. Jeszcze inny sposób zredukowania dysonansu w tego rodzaju sytuacji polega na przekonaniu siebie, że włożony wysiłek nie był wcale taki wielki. W rzeczywistości ludzie mogą stosować więcej niż jedną strategię równocześnie. Wynika stąd interesujący problem o znaczeniu praktycznym: jeśli cała energia danej osoby nie jest zwrócona w jednym z tych kierunków, to każde z obu tych zjawisk występuje z mniejszą siłą. Przypuśćmy, że jesteś trenerem drużyny koszykówki i chcesz, aby twoja drużyna odznaczała się w; szczególnym stopniu duchem zespołowym, spoistością i koleżeńskością. Mógłbyś poddawać każdego kandydata surowemu obrzędowi inicjacji i uznać to za warunek przyjęcia do drużyny. Oczywiście, chciałbyś, aby każdy gracz redukował dysonans wy­ tworzony przez inicjację, dochodząc samodzielnie do wniosku, że bardzo lubi swych kolegów z drużyny. Gdyby jednak któryś z graczy zaczął przekonywać siebie: „Ech, ta inicjacja nie była wcale zbyt surowa”, redukowałby on dysonans, nie zwiększając swego uznania dla kolegów z drużyny. Chcąc ukierunkować energię wynikającą z redukcji dysonansu w ten sposób, by zwiększała spójność grupy, mógłbyś jako trener wprowadzić tak surową inicjację, aby nikt nie mógł jej uznać za zbyt łagodną. To „ukierunkowanie” mógłbyś jeszcze wzmocnić, podkreślając w swych wypowiedziach surowość inicjacji, aby graczowi było jeszcze trudniej pomyśleć o niej jako o czymś łatwym.

Uzasadnianie okrucieństwa Jak wielokrotnie podkreślaliśmy, mamy potrzebę przekonywania siebie, że jesteśmy porządnymi, rozsądnymi ludźmi. Widzieliśmy, w jaki sposób potrzeba ta skłania nas do zmiany naszych postaw w odniesieniu do zagadnień, które są

wcześniej nych

Bystry czytelnik zapewne zauważył w niniejszym rozdziale badaniem, w

postanowień

sugestię,

że

myśleli

źle

alternatywna

mogłaby polegać na „częściowego”. Badanie

o

metoda

złagodzeniu Conwaya i

sobie,

a

redukcji

związek między tym badaniem a omówionym którym ludzie po niedotrzymaniu swych noworocz­

później

obniżyli

dysonansu

znaczenie

związanego

z

tych

postanowień.

tego

rodzaju

Wysunąłem

niepowodzeniem

definicji sukcesu - np. przez wprowadzenie pojęcia sukcesu Rossa ukazuje jeszcze inną możliwość: jeśli na przykład osobie

próbującej rzucić palenie nie udało się ani całkowicie, zerwać z tym nałogiem, ani zmniejszyć liczby wypalanych

papierosów,

to

jednak

dysonans

wywołany

tym

niepowodzeniem

jeśli osoba ta „nie pamięta”, ile paliła przed podjęciem próby rzucenia palenia.

może

ulec

redukcji, 207

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

dla nas szczególnie ważne. Zapoznaliśmy się np. z danymi świadczącymi o tym, że jeśli ktoś wygłasza (przy niewielkim uzasadnieniu zewnętrznym) sprzeczne ze swymi postawami przemówienie propagujące używanie i legalizację marihu­ any i dowiaduje się, że przemówienie to, nagrane na taśmie magnetowidu, zostanie odtworzone wobec grupy młodzieży podatnej na perswazję, to skłonny jest wówczas przekonywać siebie, iż marihuana nie jest zbyt szkodliwa - po to, aby nie czuć się złym człowiekiem.. W niniejszym podrozdziale będziemy omawiać pewien wariant tego tematu. Przypuśćmy, że popełniłeś czyn, który wyrządził wielką krzywdę jakiemuś niewinnemu młodemu człowiekowi. Przypuśćmy ponadto, że krzywda ta była realna i bezsporna. Twój element poznawczy: „jestem porządnym, sprawiedliwym i rozsądnym człowiekiem.” byłby w dysonansie z elementem poznawczym: „skrzywdziłem drugiego człowieka”. Jeśli wyrządzona krzywda jest oczywista i realna, to nie będziesz mógł zredukować dysonansu przez zmianę swej opinii w tej sprawie, jak to czynili badani w eksperymencie z marihuaną. W tej sytuacji skutecznym sposobem zredukowania dysonansu byłoby przypisanie jak największej winy ofierze twego czynu - przekonywanie samego siebie, iż ofiara zasłużyła na to, co ją spotkało, ponieważ sama zrobiła coś takiego, co sprowadziło na nią to nieszczęście, bądź też dlatego, że jest osobą złą, nikczemną, zasługującą na potępienie. Mechanizm ten mógłby funkcjonować nawet wtedy, gdybyś bezpośrednio nie wyrządził krzywdy swej ofierze, lecz gdybyś tylko nie lubił jej (przed nieszczęściem, które ją spotkało) i miał nadzieję, że spotka ją coś złego. Na przykład po zastrzeleniu czworga studentów uniwersytetu w Kent przez członków Gwardii Narodowej stanu Ohio rozchodziły się różne pogłoski, według których: 1) obie zabite studentki były w ciąży (a więc przypuszczalnie były nadmiernie zaabsorbowane seksem i źle się prowadziły); 2) ciała wszystkich czworga studentów roiły się od wszy; 3) ofiary były do tego stopnia wyniszczone kiłą, że tak czy owak zmarłyby w ciągu dwóch tygodni49. Jak już wspomniałem w rozdziale 1., pogłoski te były całkowicie nieprawdziwe. Zabici studenci i studentki byli zupełnie porządnymi, czystymi, inteligentnymi ludźmi. W rze­ czywistości dwoje z nich nie miało nawet nic wspólnego z demonstracją, która doprowadziła do tej tragedii, lecz spokojnie przechodziło przez tereny uniwer­ sytetu, gdy ich zastrzelono. Dlaczego mieszkańcy Kent tak chętnie wierzyli w te pogłoski i je rozpowszechniali? Trudno to wiedzieć na pewno, lecz przypusz­ czam, że powody były podobne jak w przypadku szerzenia się pogłosek wśród Hindusów badanych przez Prasada i Sinha (zob. s. 170) - mianowicie dlatego, że pogłoski takie poprawiały samopoczucie osób nimi zainteresowanych. Wyobraźmy sobie ową sytuację. Kent jest miastem konserwatywnym. Radykalna działalność niektórych studentów doprowadziła do wściekłości wielu jego mieszkańców. Niektórzy z nich mieli prawdopodobnie nadzieję, że studenci 208 dostaną za swoje, ale śmierć była zapewne karą cięższą niż ta, na jaką - ich

UZASADNIANI E WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

zdaniem - zasłużyli. W takich okolicznościach każda informacja, która przedstawiała ofiary w złym świetle, pomagała zredukować dysonans, implikując, iż w gruncie rzeczy lepiej się stało, że nie żyją. Ta gotowość do przyjęcia poglądu, że ofiary były osobami grzesznymi i zasłużyły na swój los, przejawiła się także w sposób bardziej bezpośredni: kilku członków Gwardii Narodowej stanu Ohio stwierdziło z przekonaniem, że ofiary zasłużyły na śmierć, pewna zaś nauczycielka szkoły średniej w Kent, z którą James Michener przeprowadzał wywiad, wyraziła jeszcze bardziej skrajny pogląd: „Każdy, kto na ulicach miasta takiego jak Kent pojawia się z długimi włosami, w brudnej odzieży lub boso, zasługuje na to, żeby go zastrzelono”, a nawet posunęła się do stwierdzenia, że te słowa odnoszą się także do jej własnych dzieci50. Odczuwa się pokusę, żeby takich łudzi uznać po prostu za pomylonych - nie powinniśmy jednak wydawać pochopnie tego typu sądów. Chociaż z pewnością jest prawdą, że nie wszyscy ludzie są tak skrajni jak owa nauczycielka, to jest również prawdą, że niemal na każdego można wpłynąć w tym samym kierunku. Dla zilustrowania tego stwierdzenia sięgnijmy do stosunkowo niedawnej historii. Nikita Chruszczów, który w latach sześćdziesiątych XX wieku był przywódcą Związku Radzieckiego, w swych pamiętnikach określał siebie jako człowieka krytycznego i sceptycznego, który z pewnością nie zwykł wierzyć we wszystko, co mówią. Przytacza on kilka przykładów swego sceptycyzmu i braku skłonności do dawania wiary skandalicznym historiom o wpływowych ludziach. Jak jednak się przekonamy, Chruszczów był dość łatwowierny, gdy odpowiadało to jego potrzebom. Wkrótce po śmierci Stalina doszło do walki o władzę; szef tajnej policji, Ławrientij Beria, był już bliski objęcia przywództwa nad partią komunistyczną. Obawiając się Berii, Chruszczów przekonał innych członków Prezydium, że Beria, ze względu na informacje, jakie zgromadził kierując tajną policją, stanowi dla nich realne zagrożenie. W wyniku tych działań Chruszczów a Beria został aresztowany, osadzony w więzieniu, a wreszcie stracony. Teoria dysonansu przewidywałaby, że biorąc pod uwagę główną rolę, jaką w upadku Berii odegrał Chruszczów, mógł on odłożyć na bok swój zwykły sceptycyzm i stać się bardziej skłonnym do uwierzenia w plotki ukazujące Berię w złym świetle - niezależnie od tego, jak bardzo byłyby one absurdalne - w celu uzasadnienia swych postaw i swego postępowania. Pozwólmy jednak, aby Chruszczów opowiedział o tym własnymi słowami: Gdy już było po wszystkim (Beria został aresztowany), Malenkow wziął mnie na bok i rzekł: „Posłuchaj, co ma do powiedzenia szef mojej ochrony osobistej”. Człowiek ten podszedł do mnie i powiedział: „Dowiedziałem się przed chwilą, że Beria jest aresztowany. Chcę was poinformować, że zgwałcił on moją pasierbicę, uczennicę VII klasy. Mniej więcej rok temu zmarła jej babka, a moja żona musiała pójść do szpitala, zostawiając dziewczynkę samą w domu. Pewnego wieczoru dziewczynka wyszła kupić trochę chleba w pobliżu domu, w którym mieszkał Beria. Spotkała jakiegoś starszego mężczyznę, który przyglądał się jej natarczywie. Dziewczynka przestraszyła się. Ktoś 209

UZASADNIANIE WŁAS NEGO POSTĘPOWANIA

wtedy nadszedł i zabrał ją do domu Berii, który zaprosił ją na kolację. Wypiła trochę, usnęła, a Beria ją zgwałcił...”. Później dostarczono nam listę ponad stu dziewcząt i kobiet, które Beria zgwałcił. We wszystkich przypadkach stosował on tę samą metodę: zaprasza! je na kolację i częstował winem ze środkiem nasennym.’’1.

Wydaje się niemożliwe, aby ktokolwiek uwierzył, że Beria rzeczywiście zgwałcił ponad sto kobiet. A jednak Chruszczów najwyraźniej uwierzył - być może dlatego, że miał silną potrzebę, by w to wierzyć. Te przykłady zdają się pasować do analizy opartej na teorii dysonansu, lecz nie stanowią rozstrzygającego dowodu. Na przykład istnieje możliwość, że członkowie Gwardii Narodowej w Kent, zanim jeszcze zaczęli strzelać do studentów, byli przekonani, iż studenci ci zasłużyli na śmierć. Być może Chruszczów uwierzyłby w te fantastyczne opowieści o Berii nawet przed spowodowaniem jego upadku; być może wcale nie wierzył w te opowieści, lecz przytoczył je cynicznie jedynie w celu jeszcze większego zdyskredytowania Berii. Aby upewnić się, że proces uzasadniania okrucieństwa rzeczywiście może zachodzić w takich sytuacjach, psycholog społeczny musi odsunąć się (na pewien czas) od chaosu realnego świata i sprawdzić swoje przewidywania w lepiej kontrolowanym świecie laboratorium eksperymentalnego. W idealnym przypadku, jeśli chcemy mierzyć zmianę postaw pod wpływem dysonansu poznawczego, musimy wiedzieć, jakie były te postawy przed zdarzeniem wzbudzającym dysonans. Taką sytuację stworzyli w swym eksperymencie Keith Davis i Edward Jones32. Namawiali oni studentów, by zgłaszali się na ochotnika do pomocy w eksperymencie: udział każdego z badanych polegał na tym, że obserwował rozmowę przeprowadzaną z innym studentem, a następnie, na podstawie tej obserwacji, mówił temu studentowi, że uważa go za faceta płytkiego, nudnego i nie zasługującego na zaufanie. Głównym rezultatem, jaki uzyskano w tym eksperymen­ cie, było stwierdzenie, że badanym, którzy zgłosili się ochotniczo do tego zadania, udało się przekonać siebie samych, iż nie lubią ofiary swego okrucieństwa. Krótko mówiąc, po wypowiedzeniu słów, które z pewnością uraziły ich rozmówcę, badani przekonywali samych siebie, że zasługiwał on na to - tj. uznawali go za mniej atrakcyjnego niż przed obrażeniem go. Zmiana ta następowała pomimo tego, iż badani zdawali sobie sprawę, że ów student nie uczynił nic, co by zasługiwało na ich krytykę, i że obrażali go wykonując jedynie instrukcje eksperymentatora. Podobny wynik przyniósł eksperyment Davida Glassa53. Mianowicie, gdy badanych, którzy uważali się za dobrych i porządnych ludzi, nakłoniono do zaaplikowania serii przykrych impulsów elektrycznych innym ludziom, to zaczęli oni negatywnie oceniać swe ofiary. Ciekawe, że wystąpiło to najwyraźniej u osób odznaczających się wysoką samooceną. Jeśli uważam się za łajdaka, to zadanie cierpienia innej osobie nie powoduje u mnie zbyt dużego dysonansu; zatem odczuwam mniejszą potrzebę przekonywania siebie, że osoba ta zasłużyła 210 na swój los.

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

Wynika stąd wniosek o zabarwieniu dość ironicznym: właśnie dlatego, że uważam się za porządnego człowieka, muszę, gdy zadam ci ból, przekonać siebie, że jesteś kanalią. Innymi słowy - ponieważ sympatyczni faceci, tacy jak ja, nie krzywdzą niewinnych ludzi, przeto musiałeś widocznie zasłużyć na wszelkie świństwa, jakie ci wyrządziłem. Istnieją pewne okoliczności, które ograniczają ogólność tego zjawiska. O jednej z nich wspomnieliśmy powyżej: mianowicie, ludzie o niskiej samoocenie w mniejszym stopniu odczuwają potrzebę przypisywania negatyw­ nych cech swym ofiarom. Innym czynnikiem ograniczającym zakres wy­ stępowania tego zjawiska jest zdolność ofiary do odwzajemnienia się. Jeśli ofiara może i będzie chciała odwzajemnić się tym samym w przyszłości, to wówczas krzywdziciel czuje, że rachunki zostaną wyrównane i nie potrzebuje wobec tego uzasadniać swego czynu nikczemnością ofiary. W pomysłowym eksperymencie Ełlen Berscheid i jej współpracowników54 studenci pewnej wyższej uczelni zgłaszali się ochotniczo do udziału w badaniach, w których każdy z nich miał aplikować bolesne impulsy elektryczne innemu studentowi; zgodnie z oczekiwaniami, każdy z badanych skłonny był potem oczerniać swą ofiarę. Jednakże połowie studentów powiedziano, że nastąpi zmiana - że rażeni przez nich prądem koledzy będą mieli sposobność im z kolei aplikować bolesne impulsy. Ci badani, u których wytworzono przekonanie, że ich ofiary będą mogły odwzajemnić się tym samym, nie oczerniali tych osób. Krótko mówiąc, ponieważ ofiary mogły wziąć odwet, dysonans został zredukowany. Krzyw­ dziciele nie musieli oczerniać swych ofiar, aby przekonać siebie samych, że zasłużyły one na to, co je spotkało. Wyniki te sugerują, że w czasie wojny żołnierze mogą mieć większą potrzebę deprecjonowania ofiar spośród ludności cywilnej (ponieważ nie mogą one wziąć odwetu) niż spośród wojskowych. Podczas rozprawy przed sądem wojskowym, przed którym porucznik Calley odpowiadał za swój udział w masakrze niewinnej ludności cywilnej w My Lai, jego psychiatra podał, że Calley uważał Wietnamczyków za coś gorszego od ludzi. Być może badania omówione w tym podrozdziale okażą się pomocne w zrozumieniu tego zjawiska. Psychologowie społeczni stwierdzili, że ludzie, którzy dokonują aktów okrucień­ stwa, nie wychodzą z tego nie skażeni. Nie wiem na pewno, w jaki sposób porucznik Calley (i tysiące innych) doszedł do tego, że zaczął uważać Wietnamczyków za podludzi, lecz wydaje się rozsądne przypuszczenie, że gdy angażujemy się w wojnę, w której w wyniku naszych działań ponosi śmierć bardzo wielu niewinnych ludzi, wtedy możemy starać się deprecjonować ofiary, aby usprawiedliwić nasz współudział w tej wojnie. Możemy sobie z nich pokpiwać, nazywać ich „gnojkami”, odczłowieczać; lecz gdy udało się nam tego dokonać, strzeżmy się - ponieważ łatwiej nam teraz ranić i zabijać „podludzi”, niż ranić i zabijać takich samych ludzi jak my. Tak więc redukowanie dysonansu w taki sposób ma straszne następstwa - zwiększa 211

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

mianowicie prawdopodobieństwo, że będziemy gotowi popełniać coraz większe okrucieństwa. Temat ten omówimy dokładniej w następnym rozdziale. Obecnie chciałbym nieco rozwinąć pewne zagadnienie, które poruszyłem w rozdziałach 1. i 2.: to, że w ostatecznym rozrachunku każdy jest odpowiedzialny za własne czyny. Nie każdy zachowywał się tak, jak porucznik Calley. Jednocześnie należy zauważyć, że jego postępowanie nie było odosobnionym faktem; stanowi ono drastyczny przykład dość powszechnego zjawiska. Z tego względu ważne jest, aby zdawać sobie sprawę, że pewne czynniki sytuacyjne mogą wywierać bardzo silny wpływ na sposób działania ludzi. Zanim więc określimy takie zachowanie jako po prostu dziwne, szalone czy nikczemne, mądrze byłoby przeanalizować sytuację, która uruchamia mechanizm prowadzący do tego typu zachowań. Wówczas zrozumiemy może, jak straszną cenę płacimy za to, że zezwalamy na istnienie pewnych warunków. Być może w końcu potrafimy zrobić coś dla ich wyeliminowania. Teoria dysonansu rzuca nieco światła na wspomniany mechanizm. Oczywiście, sytuacje tego rodzaju występują nie tylko w czasie wojny. Ludzie popełniają wiele aktów przemocy wobec niewinnych ofiar, co skłania ich do szukania uzasadnienia tego postępowania, a to z kolei może prowadzić do nowych gwałtów. Wyobraź sobie, że żyjesz w społeczeństwie, które traktuje niesprawiedliwie grupy mniejszościowe, np. Murzynów i Latynosów. Aby przykład nasz był jeszcze bardziej fantastyczny i nierealny, przypuśćmy, że przez kilkadziesiąt lat biała większość nie pozwalała dzieciom murzyńskim i latynoskim uczęszczać do pierwszorzędnych szkół publicznych, udostępniając im jedynie drugorzędne szkoły i otępiającą edukację. W wyniku takiego „łagodnego zaniedbania” po kilku latach nauki szkolnej przeciętne dziecko murzyńskie czy latynowskie ma mniej wiadomości i mniejszą motywację do nauki niż przeciętne białe dziecko, o czym świadczą gorsze wyniki w testach wiadomości i umiejętności. Taka sytuacja daje miejscowym przywódcom doskonałą sposobność do usprawiedliwienia stosowanej przez nich dyskryminacji, a więc do zredukowania dysonansu. „Sami widzicie” - mogliby oni powiedzieć „ci ludzie są głupi (ponieważ uzyskują słabe wyniki w testach osiągnięć); zobaczcie, jak mądrzy byliśmy wtedy, gdy postanowiliśmy nie marnować naszych środków finansowych na próby zmierzające do zapewnienia im oświaty na wyższym poziomie. Oni są niewyuczalni”. To właśnie zjawisko socjologowie nazywają „samospełniającym się proroctwem”. Dostarcza ono doskonałego usprawiedliwienia dla okrucieństwa i pogardy. Takim usprawiedliwieniem jest też przypisywanie Murzynom i Latynosom niższości moralnej. Zamykamy tych ludzi w zatłoczonych gettach, stwarzamy taką sytuację, że kolor skóry człowieka prawie nieuchronnie rozpętuje siły nie dopuszczające go do korzystania z możliwości rozwoju i sukcesu, jakie istnieją dla białych Amerykanów. Na magicznym ekranie telewizora widzi on odnoszących sukcesy i żyjących 212 w luksusie szanownych przedstawicieli klasy średniej. Uświadamia sobie

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

boleśnie te niedostępne dla niego możliwości, wygody i luksusy. Jeśli frustracja popchnie go na drogę przemocy lub jeśli rozpacz skłoni go do zażywania narkotyków, to wówczas jego białym braciom łatwo jest pozostawać w błogim samozadowoleniu, potrząsać sceptycznie głową i przypisywać to zachowanie jakiemuś upośledzeniu moralnemu. Jak wskazują Edward Jones i Richard Nisbett jeśli spotyka nas jakieś niepowodzenie, skłonni jesteśmy winę za nie przypisywać czemuś w otoczeniu; gdy jednak widzimy, że takie samo niepowodzenie spotyka inną osobę, to wówczas skłonni jesteśmy przypisywać winę czemuś, co tkwi w jej osobowości.

Psychologiczne następstwa nieuchronności zdarzeń George Bernard Shaw cierpiał z powodu alkoholizmu swego ojca, lecz starał się tym nie przejmować. Kiedyś napisał: „Jeśli nie możesz się pozbyć rodzinnego upiora, możesz jeszcze kazać mu tańczyć” 50. W pewnym sensie teoria dysonansu opisuje, w jaki sposób ludzie zmuszają do tańca swoje upiory - jak próbują pogodzić się z nieprzyjemnymi faktami. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, które są zarówno przykre, jak i nieuchronne. Ludziom pozostaje wtedy jedynie poznawcze minimalizowanie przykrości związanych z daną sytuacją. W pewnym eks­ perymencie Jack Brehm57 nakłaniał dzieci, aby podejmowały się na ochotnika zjedzenia jarzyny, którą poprzednio określiły jako bardzo nie łubianą. Gdy badani zjedli już tę jarzynę, eksperymentator mówił połowie dzieci, że mogą spodziewać się, iż w przyszłości będą jadły znacznie więcej tej jarzyny; pozostałe dzieci nie otrzymały tej informacji. Dzieciom, które uwierzyły, że jedzenie tej jarzyny jest w przyszłości nieuniknione, udało się przekonać siebie, iż owa jarzyna nie jest tak bardzo niesmaczna. Krótko mówiąc, element poznawczy: „nie lubię tej jarzyny” pozostaje w dysonansie z elementem poznawczym: „w przyszłości będę jadł tę jarzynę”. W celu zredukowania dysonansu dzieci dochodziły do przekonania, że w rzeczywistości jarzyna nie jest tak zła, jak myślały poprzednio. John Darley i Ellen Berscheid58 wykazali, że zjawisko to zachodzi nie tylko w odniesieniu do jarzyn, lecz także w stosunku do ludzi. W prowadzonym przez tych autorów eksperymencie studentki wyższej uczelni zgłaszały się na ochotnika do udziału w serii spotkań, na których każda miała omawiać swoje zachowanie seksualne i uznawane przez siebie w tym zakresie normy z inną, nie znaną sobie studentką. Przed rozpoczęciem tych spotkań dyskusyjnych każdej z dziewcząt dawano dwa foldery. Każdy z folderów zawierał opis osobowości młodej kobiety, która rzekomo zgłosiła się do udziału w tym samym eksperymencie, przy czym opisy te stanowiły mieszaninę cech przyjemnych i nieprzyjemnych. Połowie dziewcząt powiedziano, że będą spotykać się ze studentką opisaną w folderze A, pozostałe zaś dziewczęta poinformowano że będą spotykać się ze studentką opisaną 213

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

w folderze B. Osoby badane poproszono, aby przed spotkaniem z owymi studentkami oceniły każdą z nich na podstawie przeczytanych opisów osobowo­ ści. Te badane, które uważały za rzecz nieuchronną, że będą dzielić swe intymne sekrety z młodą kobietą opisaną w folderze A, uznały ją za osobę znacznie bardziej atrakcyjną od opisanej w folderze B; natomiast te studentki które sądziły, iż będą musiały dyskutować z młodą kobietą opisaną w folderze B, również uznały ją za znacznie bardziej atrakcyjną od A. Podobnie jak w przypadku jarzyn, nieuchronność skłania do większej przychylności. Świado­ mość, że nieuchronnie trzeba będzie spędzać czas z inną osobą, wzmaga pozytywne cechy tej osoby - lub przynajmniej osłabia jej cechy negatywne. Krótko mówiąc, ludzie skłonni są przedstawiać sobie w jak najlepszym świetle to, co ich zdaniem musi się wydarzyć. Pomniejszanie cech negatywnych może być przystosowawczą strategią wtedy, gdy tym, co nas czeka, jest nie łubiana jarzyna łub dyskusja z kimś, kogo nigdy nie spotkaliśmy. Są jednak sytuacje, w których taka strategia może okazać się zgubna. Rozpatrzmy przypadek studentów Uniwersytetu Kalifornij­ skiego w Los Angeles (UCLA). Badania geologiczne przeprowadzone w połowie lat osiemdziesiątych XX wieku wykazały, że prawdopodobieństwo przynajmniej jednego poważnego trzęsienia ziemi w Los Angeles w ciągu najbliższych dwudziestu lat wynosi 90%. Wobec takiej nadciągającej katastrofy ludzie „racjonalni” niewątpliwie przyjęliby do wiadomości niebezpieczeństwo i staraliby się przygotować zbierając wszelkie możliwe informacje o nim i podejmując środki ostrożności. W 1987 r. psychologowie społeczni z UCLA, Darrin Lehman i Shelley Taylor, przeprowadzili wywiady ze 120 studentami tego uniwersytetu i stwierdzili, że wygląda to u nich zupełnie inaczejl9. Uzyskane przez nich wyniki są niepokojące: tylko 5% respondentów podjęło jakiekolwiek środki ostrożności (takie jak zorientowanie się, gdzie znajduje się najbliższa gaśnica); tylko jedna trzecia wiedziała, że najlepszym sposobem postępowania podczas trzęsienia ziemi jest wpełznięcie pod ciężki mebel lub stanie w drzwiach; żaden z respondentów nie poczynił przygotowań zalecanych przez ekspertów. Wydaje się, że nawet u ludzi wykształconych typowa reakcja na nieuniknioną katastrofę polega na tym, że robią bardzo niewiele w celu przygotowania się na nią. Jest godne uwagi, że style radzenia sobie (coping styies) z tym problemem różnią się w zależności od sytuacji życiowej studentów. Studenci, którzy mieszkali w budynkach sejsmicznie niebezpiecznych, częściej niż mieszkający w budynkach stosunkowo bezpiecznych „radzili” sobie z zagrażającą katastrofą w ten sposób, że nie chcieli myśleć o trzęsieniu ziemi lub minimalizowali oczekiwane szkody. Innymi słowy, ci, którzy byliby najbardziej narażeni w przypadku trzęsienia ziemi, byli zarazem tymi, którzy nie chcieli myśleć o nadciągającym kataklizmie lub nie doceniali jego siły. Krótko mówiąc, jeśli 214 jestem niemal pewny, że będzie trzęsienie ziemi, to jak mogę uzasadnić fakt,

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

że nadal mieszkam w budynku, który nie jest bezpieczny? Bez trudu: zaprzeczam, że będzie trzęsienie ziemi - i nie chcę o nim myśleć. Takie, uzasadniające nasze postępowanie, reakcje na niebezpieczne i nieuniknione wydarzenia mogą na r krótką metę dodawać otuchy. Jeśli jednak powstrzymują nas od podjęcia kroków zwiększających nasze bezpieczeństwo, to na dalszą metę mogą okazać się zgubne. Nie trzeba dodawać, że przewidywania geologów' z połowy lat osiemi dziesiątych okazały się trafne. Zimą 1994 roku nastąpiło w rejonie Los Angeles * silne trzęsienie ziemi, które spowodowało wielkie straty materialne, a niszcząc autostrady zakłóciło transport drogowy na kilka miesięcy. Na szczęście, nie pociągnęło ono za sobą wielu ofiar śmiertelnych, ponieważ miało miejsce o godz. 430 rano w dniu wolnym od pracy. Chociaż było to poważne trzęsienie ziemi, to jednak większość ekspertów zgadza się, że wielki kataklizm dopiero nastąpi. Czy myślisz, że trzęsienie ziemi z 1994 roku skłoni ludzi, by lepiej przygotowali się do następnego? Jak może zauważyłeś, istnieje ciekawa różnica między reakcjami dzieci, które miały zjeść nie łubianą jarzynę, lub reakcjami studentów stojących wobec nieuniknionej interakcji z inną osobą - z jednej strony, a reakcjami studentów UCLA na zagrożenie trzęsieniem ziemi - z drugiej. W sytuacjach omówionych wcześniej badani akceptowali to, co nieuchronne, i przyjmowali postawy uwypuklające dodatnie aspekty nieuniknionego zdarzenia. Jednakże w sytuacji przedstawionej ostatnio stajemy wobec wysoce prawdopodobnego zdarzenia, które zagraża życiu i jest niemożliwe do opanowania. Uznanie poważnego trzęsienia ziemi za coś pożądanego - lub choćby nie będącego katastrofą przekraczałoby granice ludzkiej wyobraźni. Nie potrafimy też zapobiegać trzęsieniom ziemi; w najlepszym przypadku możemy mieć nadzieję, że zareagujemy przystosowawczo na takie wydarzenie, bez żadnej gwarancji, że 1 zastosowane środki bezpieczeństwa rzeczywiście nas uratują. Tak więc charakter j naszej reakcji może z powodzeniem zależeć od tego, czy wierzymy, że posunięcia { prewencyjne rzeczywiście zwiększą nasze poczucie kontroli nad tym, co j nieuniknione. Jeżeli posunięcia takie wydają się w dużej mierze daremne, to i perspektywa wydatkowania na nie energii przyczyni się tylko do spotęgowania | odczuwanego przez nas dysonansu. W takich okolicznościach niestosowanie 1 środków bezpieczeństwa prawdopodobnie będziemy uzasadniać odrzucając j możliwość katastrofy lub zdecydowanie zbyt nisko szacując jej rozmiary.

Doniosłe znaczenie samooceny W całym tym rozdziale mogliśmy się przekonać, że zaangażowanie się danej | osoby w określony kierunek działania może utrwalić łub zmienić jej postawy, I zniekształcić spostrzeganie i zadecydować o tym, jakiego rodzaju informacji 215

UZASADNIANI E WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

będzie ona poszukiwać. Ponadto przekonaliśmy się, że człowiek może zaangażo­ wać się w daną sytuację na wiele różnych sposobów - podejmując decyzję, pracując ciężko dla osiągnięcia pewnego celu, żywiąc przekonanie, że coś jest nieuniknione, podejmując działanie mające poważne konsekwencje (takie jak skrzywdzenie kogoś) itd. Jak wspomnieliśmy poprzednio, najgłębsze zaangażo­ wanie występuje w' tych sytuacjach, w których wchodzi w grę samoocena danej osoby. Tak więc, jeśli wykonuję jakieś okrutne lub głupie działanie, zagraża to mojej samoocenie, ponieważ przywodzi mi na myśl, że może jestem osobą okrutną lub głupią. W setkach eksperymentów inspirowanych przez teorię dysonansu poznawczego najwyraźniejsze rezultaty uzyskiwano w tych sytuacjach, w których wchodziła w grę samoocena osoby badanej. Ponadto, jak można było oczekiwać, osoby o najwyższej samoocenie silniej odczuwały dysonans, gdy zachowywały się w sposób głupi lub okrutny. Co się dzieje, gdy ktoś ma niską samoocenę? Teoretycznie, jeśli człowiek ten popełnił jakiś czyn głupi lub niemoralny, to nie powinien odczuwać silnego dysonansu. Jego element poznawczy: „popełniłem czyn niemoralny” jest w zgodzie z elementem poznawczym: „jestem podły”. Krótko mówiąc, osoba uważająca siebie za podlą spodziewa się, że będzie postępować w sposób podły. Można ująć to jeszcze inaczej: dla osoby o niskiej samoocenie popełnienie jakiegoś niemoralnego czynu nie będzie czymś strasznie trudnym, ponieważ nie pozostaje w dysonansie z jej pojęciem o sobie. Jeżeli natomiast ktoś ma wysoką samoocenę, to jest bardziej prawdopodobne, że oprze się pokusie popełnienia niemoralnego czynu, ponieważ niemoralne zachowanie wytworzyłoby u niej silny dysonans. Twierdzenie to sprawdziłem we współpracy z Davidem Mettee60. Przewidy­ waliśmy, że jednostki mające niskie o sobie wyobrażenie częściej będą oszukiwać (jeśli będą miały sposobność) niż osoby odznaczające się wysoką samooceną. Należy podkreślić, że nie przewidywaliśmy tak prostej zależności, iż ludzie uważający siebie za nieuczciwych będą bardziej oszukiwać niż ludzie uważający siebie za uczciwych. Nasze przewidywanie było nieco śmielsze, opierało się ono na założeniu, że jeśli normalnemu człowiekowi zdarzyło się coś, co w danej chwili stanowi cios dla jego samooceny (np. porzuciła go dziewczyna lub oblał egzamin) i wskutek tego czuje się kimś marnym i bezwartościowym, to będzie on wówczas bardziej skłonny oszukiwać przy kartach, kopać swego psa, nosić skarpetki nie od pary i w ogóle robić różne rzeczy zgodne z posiadaniem niskiej samooceny. Poczucie, że jest się człowiekiem nikczemnym, będzie skłaniać ludzi do popełniania nikczemnych czynów. W naszym eksperymencie modyfikowaliśmy (chwilowo) samoocenę studen­ tów, podając im fałszywe informacje o ich osobowości. Po wypełnieniu testu osobowości jedna trzecia studentów otrzymywała pozytywne informacje o sobie; mianowicie mówiono im, że wyniki testu wskazują, iż są oni ludźmi dojrzałymi, interesującymi, głębokimi itd. Jednej trzeciej studentów dostarczano negatywnych 216 informacji, mówiąc im, że test wykazał, iż są oni stosunkowo niedojrzali,

UZASADNIANIE WŁASN EGO POSTĘPOWANI A

nieinteresujący, raczej powierzchowni itp. Pozostałej jednej trzeciej studentów nie podawano żadnych informacji o wynikach testu. Bezpośrednio potem ci sami studenci mieli zaplanowane uczestnictwo w eksperymencie przeprowadzanym przez innego psychologa i nie mającym pozornie żadnego związku ze wspomnianym inwentarzem osobowości. W ramach tego eksperymentu każdy z badanych brał udział w grze w karty przeciw któremuś ze swych kolegów. Była to gra hazardowa, w której studentom pozwolono stawiać pieniądze i powiedziano im, że będą mogli zatrzymać dla siebie wygraną. W trakcie gry badanym dawano parę okazji do popełnienia oszustwa, i to w sytuacji, w której wykrycie go wydawało się niemożliwe. Sytuacja została zaaranżowana w ten sposób, że jeśli student zdecydował się nie oszukiwać, to z pewnością poniósłby stratę, jeśli natomiast zdecydował się popełnić oszustwo, to mógł być pewien wygrania znacznej sumy pieniędzy. Rezultaty badania pokazały wyraźnie, że ci studenci, którzy poprzednio otrzymali informacje mające na celu obniżenie ich samooceny, oszukiwali 0 wiele częściej niż ci, którzy otrzymali informację podnoszącą ich samoocenę. Grupa kontrolna - a więc ci, którzy nie otrzymali żadnych informacji - zajęła miejsce dokładnie pośrodku. Wyniki te sugerują, że warto, aby rodzice 1 nauczyciele zwrócili baczną uwagę na doniosłe konsekwencje swego po­ stępowania, mającego wpływ na samoocenę ich dzieci i uczniów. Szczególnie, jeśli jest prawdą, że niska samoocena może być ważnym źródłem zachowań o charakterze przestępczym czy okrutnym, to powinniśmy zrobić wszystko, co tylko możliwe, aby każdy nauczył się szanować i lubić samego siebie.

Fizjologiczne i motywacyjne skutki dysonansu Jak daleko sięgają skutki dysonansu? W ostatnich latach badacze wykazali, że

nie ograniczają się one do postaw; dysonans może modyfikować nasz sposób odczuwania podstawowych popędów fizjologicznych. W pewnych ściśle okreś­ lonych warunkach redukcja dysonansu może spowodować, że ludzie głodni będą w mniejszym stopniu odczuwali głód, a spragnieni - pragnienie, ludzie zaś otrzymujący silne impulsy elektryczne będą odczuwać mniejszy ból. Odbywa się to w sposób następujący: jeśli skłoni się kogoś, aby zaangażował się w sytuację, w której przez długi czas będzie pozbawiony pożywienia łub wody lub będzie otrzymywał impulsy elektryczne, a jednocześnie będzie on miał niewielkie uzasadnienie sytuacyjne dla takiego postępowania, to człowiek ten będzie odczuwać dysonans. Elementy poznawcze dotyczące odczuwanych paroksyzmów głodu, spieczonego gardła łub bólu spowodowanego impulsem elektrycznym pozostają w dysonansie z innym elementem poznawczym, a mianowicie ze świadomością, że ów człowiek zgodził się na ochotnika znosić te doznania, niewiele otrzymując w zamian. W celu zredukowania tego 217

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANI A

dysonansu człowiek ten przekonuje sam siebie, że jego głód nie jest aż tak silny ani pragnienie do tego stopnia dokuczliwe lub że ból nie jest aż tak wielki. Nie powinno to nas dziwić. Chociaż głód, pragnienie i ból mają podłoże fizjologiczne, to jednak jest dobrze udokumentowanym faktem, iż każdy z tych popędów zawiera silny komponent psychologiczny. Na przykład sugestia, medytacja, hipnoza, pigułki placebo, umiejętne postępowanie doświadczonego lekarza z chorym lub jakaś kombinacja tych środków pozwalają złagodzić odczuwany ból. Eksperymentalna psychologia społeczna wykazała, że w warunkach wzbudzenia silnego dysonansu zwykli ludzie, nie posiadający żadnych specjal­ nych umiejętności z zakresu hipnozy czy medytacji, mogą osiągnąć te same rezultaty w odniesieniu do samych siebie. Tak np. Philip Zimbardo i jego współpracownicy61 aplikowali wielu badanym osobom silne impulsy elektryczne. Połowa tych ludzi znajdowała się w sytuacji powodującej silny dysonans - nakłoniono ich, aby zgłosili się na ochotnika do tych doświadczeń, a jednocześnie zapewniono im bardzo małe uzasadnienie zewnętrzne. Druga połowa badanych znajdowała się w sytuacji słabego dysonansu - tzn. nie mieli innego wyboru, a ponadto zapewniono im mocne uzasadnienie zewnętrzne. Wyniki wykazały, że w sytuacji wywołującej silny dysonans ludzie skłonni byli podawać, iż odczuwają słabszy ból, niż podawały osoby znajdujące się w sytuacji, która powodowała słaby dysonans. Co więcej, zjawisko to nie ograniczało się do subiektywnych sprawozdań osób badanych; istnieją dane wskazujące, że fizjologiczna reakcja na ból (mierzona za pośrednictwem reakcji skórno-galwanicznej) była nieco słabsza w sytuacji związanej z silnym dysonansem. Ponadto w tych warunkach ból mniej przeszkadzał badanym w wykonywaniu zadań. Tak więc nie tylko określali oni swój ból jako słabszy, lecz również słabiej wpływał on na ich zachowanie. Podobne wyniki uzyskano w przypadku głodu i pragnienia. Jack Brehm62 opisał szereg eksperymentów, w których przez długi czas pozbawiano ludzi pokarmu lub wody. Osoby te oprócz głodu łub pragnienia odczuwały ponadto silny lub słaby dysonans z podobnych przyczyn jak badani w eksperymentach Zimbarda. Mianowicie, niektórzy badani mieli małe uzasadnienie zewnętrzne znoszenia głodu lub pragnienia, podczas gdy u innych uzasadnienie to było znacznie większe. W sytuacji silnego dysonansu najlepszym dostępnym dła badanych sposobem zredukowania go było minimalizowanie odczuwanego głodu czy pragnienia. Opisując oddzielne eksperymenty nad głodem i prag­ nieniem, Brehm podaje, że z wypowiedzi badanych wynikało, iż w sytuacji powodującej silny dysonans byli oni mniej głodni (lub spragnieni) niż w sytuacji słabego dysonansu, chociaż w obu grupach czas przebywania bez pokarmu (lub wody) był taki sam. Również i tutaj nie były to jedynie wypowiedzi werbalne gdy po eksperymencie pozwolono wszystkim badanym jeść (łub pić) do woli, badani z grupy silnego dysonansu rzeczywiście zjedli mniej pokarmu (lub 218 wypili mniej wody) niż badani z grupy słabego dysonansu.

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

Krytyczne spojrzenie na dysonans poznawczy jako teorię

i i: i ! j j j | j |. j j | j

j j j j }

j j j

Chciałbym znów zaprosić czytelnika za kulisy. Jak pamiętamy, w rozdziale 3. zaglądaliśmy za kulisy, aby zapoznać się z pracą uczonych, którzy starali się wyjaśnić sprzeczne dane dotyczące wpływu rozbieżności stanowisk na zmianę opinii. Tym razem zajrzyjmy za scenę, aby uzyskać nieco wiadomości o ewolucji i rozwijaniu teorii. Dlaczego uczeni wymyślają teorie? Teorię wysuwa się po to, by wyjaśnić jakieś zjawisko lub szereg pozornie nie związanych ze sobą zjawisk. Ponadto teoria, dając nam nowy sposób patrzenia na świat, umożliwia generowanie nowych hipotez, nowych badań i nowych faktów. Teorie nie są ani słuszne, ani niesłuszne. Ocenia się je według ich użyteczności - są mniej lub bardziej użyteczne w zależności od tego, jak dobrze wyjaśniają istniejące fakty i jak płodne są w generowaniu nowych informacji: Żadna jednak teoria nie zapewnia nam doskonałego wyjaśnienia tego wszystkiego, co dzieje się na świecie. Teorie są więc często podważane i krytykowane. Zarzuty takie nieuchronnie prowadzą do przekształcenia istniejącej teorii lub do opracowania całkowicie nowej teorii, która zdaje się lepiej pasować do rzeczywistości. Kiedy przekształca się teorie, zmienia się je tak, aby zmniejszyć lub zwiększyć ich zakres. Jeśli, na przykład, teoria jest zbyt niejasna lub nieprecyzyjna, często podejmuje się próbę uproszczenia jej, ograniczenia jej zakresu lub zmodyfikowania jej języka w celu zwiększenia naszej pewności co do charakteru dokonywanych przewidywań. Pamiętając o tym, rozpatrzmy teraz teorię dysonansu poznawczego.

j J j i✓ 1 I

Ulepszanie teorii dysonansu. Jak się przekonaliśmy, teoria dysonansu poznaw-

| 1 1 i

Dysonans poznawczy jest stanem napięcia, który występuje wtedy, gdy u danej osoby równocześnie występują dwa elementy poznawcze, które są psychologicznie niezgodne ze sobą. Ponieważ występowanie dysonansu poznawczego jest przykre, ludzie są motywowani do zredukowania go.

czego okazała się użytecznym sposobem rozpatrywania ludzkich interakcji. Jednakże teoria ta w swym pierwotnym sformułowaniu nasuwała poważne problemy natury pojęciowej. Źródłem głównych trudności jest zapewne fakt, że sformułowanie to było niejasne pojęciowo. Przypomnijmy sobie podstawowe i twierdzenie teorii:

1 | i

J I

Ale na czym właściwie polega niezgodność między tymi elementami poznawczymi? Ta niejasność wynika z faktu, że zakres zastosowań tej teorii nie ogranicza się do sytuacji, gdzie niezgodność ma charakter wyłącznie logiczny, Niezgodności, które wytwarzają dysonans, są raczej niezgodnościami psychologicznymi. Ale właśnie ten fakt czyni tę teorię tak inspirującą i zwiększa jej zasięg. Niestety sprawia on także, że nie jest ona ścisła w sposób doskonały. 219

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

Byłoby stosunkowo łatwo określić ściśle dziedzinę tej teorii, gdyby jej przewidywania były ograniczone do przypadków niezgodności logicznej, istnieją bowiem ścisłe reguły pozwalające ustalić, czy określony wniosek wynika z danych przesłanek zgodnie z założeniami logiki formalnej. Weźmy jako przykład słynny sylogizm: Wszyscy ludzie są śmiertelni. Sokrates jest człowiekiem. A zatem Sokrates jest śmiertelny.

Gdyby ktoś był przekonany, że Sokrates nie jest śmiertelny, akceptując jednocześnie pierwsze dwie przesłanki, to wystąpiłby niewątpliwy przypadek dysonansu. Dla kontrastu weźmy typową sytuację dysonansu: Jestem przekonany, że palenie papierosów powoduje raka. Palę papierosy.

Element poznawczy: „palę papierosy” z punktu widzenia logiki formalnej nie pozostaje w niezgodzie z elementem poznawczym: „palenie papierosów powoduje raka”. Elementy te są niezgodne na gruncie psychologicznym; znaczy to, że implikacje tych dwóch twierdzeń są ze sobą w dysonansie, ponieważ wiemy, że większość ludzi wcale nie chce umierać. Niekiedy jednak trudno być pewnym, co będzie psychologicznie niezgodne dla danej osoby. Na przykład przypuśćmy, że żywisz wielki podziw dla Frankłina Dełano Roosevelta. Tymczasem dowiadujesz się, że przez cały czas trwania swego małżeństwa I-'. D. Roosevelt utrzymywał potajemny romans. Czy to spowoduje u ciebie dysonans? Trudno powiedzieć. Jeśli przypisujesz duże znaczenie wierności małżeńskiej, a ponadto jesteś przekonany, że wielcy ludzie nie powinni naruszać tej normy, to istotnie będziesz odczuwać pewien dysonans. Dla zredukowania go albo zmienisz swoją postawę wobec Roosevelta, albo złagodzis/ swoją postawę wobec niewierności małżeńskiej. Ponieważ jednak wielu ludzi prawdopodobnie nie uznaje jednocześnie obu tych wartości, nie będą oni odczuwać dysonansu. Ponadto, jeśli nawet ktoś uznaje obie te wartości równocześnie, to jednak elementy poznawcze mogą nie być szczególnie wyrazislc (salient) - skąd więc mamy wiedzieć, czy powodują one dysonans, czy nie1? Prowadzi to nas do sedna zagadnienia: nawet wtedy, gdy elementy poznawcze są bezsprzecznie wyraziste, natężenie dysonansu z pewnością będzie małe w porównaniu z tym, jakie wystąpiłoby, gdybyś ty sam naruszył swoje wartości - jak w przypadku dzieci, które w eksperymencie Judsona Millsa oszukały w teście. W późniejszych latach kilku teoretyków w znacznym stopniu zredukowało początkową niejasność sformułowań teorii dysonansu63. Na przykład, jak już 220 Wspomniałem wcześniej w tym rozdziale, moje badania04 doprowadziły mnie

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

do wniosku, że wpływ dysonansu jest zapewne ograniczony do tych sytuacji, w których nasze zachowanie narusza nasze pojęcie o sobie. Może to się stać na jeden z dwóch sposobów: 1) jeśli świadomie i rozmyślnie robimy coś głupiego czy bezsensownego; 2) jeśli robimy coś, co krzywdzi inną osobę - nawet gdy robimy to nierozmyślnie. Przykładem działania bezsensownego mogłoby być poddanie się surowemu obrzędowi inicjacji, aby zostać przyjętym do grupy, która łatwo może okazać się bardzo nieinteresująca, a także zgłoszenie się na ochotnika do pisania za bardzo małą zapłatę wypracowania sprzecznego z własnymi postawami. Przykładem krzywdzącego, wywołującego poczucie winy działania byłoby wprowadzenie w błąd danej osoby przez nakłonienie jej, by zrobiła coś, co naszym zdaniem może być dla niej szkodliwe, powiedzenie czegoś okrutnego komuś, kto nie zrobił nam nic złego, aplikowanie wstrząsu elektrycznego niewinnej ofierze, itd. Jednakże te zmiany w sposobie ujmowania teorii dysonansu nie wzięły się znikąd. Następowały one stopniowo - po części dzięki krytyce z zewnątrz. Na przykład początkowo byłem przekonany, że dysonans może istnieć między jakimikolwiek dwoma elementami poznawczymi i że przewidywane przez teorię dysonansu skutki wystąpią nieuchronnie. Skutki te na ogół rzeczywiście. występowały, ponieważ my, zwolennicy teorii dysonansu, nie zdając sobie z tego sprawy, projektowaliśmy nasze eksperymenty w taki sposób, że prawie ( zawsze wchodziło w grę naruszenie obrazu własnego ja. Oznacza to, że w naszych eksperymentach ludzie albo rozmyślnie podejmowali głupie działania (jak pisanie wypracowania sprzecznego z własnymi postawami), albo robili coś 1 niemoralnego (jak oszukiwanie w teście lub wprowadzanie w błąd innej osoby). I Ponieważ nie zdawaliśmy sobie sprawy z wpływu tych czynników, byliśmy niekiedy zaskoczeni, gdy nie sprawdzało się oczekiwanie, które uważaliśmy za oczywiste. Na przykład Milton Rosenberg przeprowadził eksperyment podobny j do eksperymentu Arthura Cohena (opisanego na s. 193-194), w którym | badanym wypłacano duże łub małe wynagrodzenie za napisanie wypracowania 1 sprzecznego z własnymi poglądami. Rosenberg uzyskał rezultaty zupełnie inne | niż Cohen, gdyż większa zmiana poglądów wystąpiła u tych badanych, którzy I otrzymali duże wynagrodzenie. Wyniki te wywołały spore zamieszanie.Wtedy Darwyn Linder i jego współpracownicy66 zwrócili uwagę na coś, co wydawało | się mało ważną różnicą między tymi dwoma eksperymentami. W eksperymencie | Cohena badani świadomie podjęli się napisać wypracowanie pochwalające dość | brutalne działania policji w New Haven podczas studenckiej demonstracji, lecz ! na początku poinformowano ich, że nie muszą tego robić, jeśli nie chcą. | W przeciwieństwie do uczestników eksperymentu Cohena, badanym Rosenberga | nie powiedziano wyraźnie, co będą robić, zanim zgodzili się na to. A zatem | kiedy czekali, mając rzekomo wziąć udział w jakimś zapowiedzianym eks| perymencie, nakłoniono ich, aby zgłosili się do pomocy innemu eksperymenI tatorowi. Dopiero gdy zobowiązali się wykonać to zadanie, zdali sobie sprawę, 221

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

że będą musieli napisać wypracowanie sprzeczne ze swymi poglądami. Było już za późno na wycofanie się. W takich okolicznościach badani mogli łatwo uniezależnić swoje pojęcie o sobie od swojego postępowania w tej sytuacji, pytając: „Skąd to miałem wiedzieć?” * Zaintrygowani tą różnicą wyników Linder i jego współpracownicy prze­ prowadzili następnie eksperyment, w którym zmieniali w systematyczny sposób swobodę wyboru u osób badanych. Wyniki były jednoznaczne: kiedy badani wiedzieli z góry, do czego się zobowiązują, zaznaczył się wpływ dysonansu ci, którzy napisali za małą zapłatę wypracowanie niezgodne ze swymi postawami, zmienili swe poglądy (w kierunku odpowiadającym treści wy­ pracowania) bardziej niż ci, którzy zrobili to za dużą zapłatę. Kiedy badani nie mieli takiej swobody wyboru, lecz zaangażowali się do wykonania nie znanego zadania, wyniki były odwrotne. Tak więc eksperyment Lindera i późniejsze badania67 pozwoliły wyjaśnić ograniczenia skutków dysonansu i ukazały nowy kierunek rozwoju tej teorii. Alternatywne wyjaśnienia skutków dysonansu. Chociaż ewolucja teorii dysonansu

w kategoriach pojęcia o sobie doprowadziła do jaśniejszego jej ujęcia i dokład' niejszych przewidywań, to jednak teoria ta nadal jest przedmiotem krytyki. Na przykład Daryl Bem68 nie był zadowolony z tej teorii, ponieważ za bardzo opiera się ona na założeniu dotyczącym zjawisk wewnętrznych, które trudno jest mierzyć. Bem podjął poważną próbę wyjaśnienia niektórych zjawisk wykrytych przez teorię dysonansu w kategoriach bardziej konkretnych i łatwiej­ szych do zaobserwowania. Krótko mówiąc, jego pomysł polegał na tym, żeby odejść od koncepcji odwołującej się do stanów wewnętrznych, takich jak „elementy poznawcze” czy „dyskomfort psychiczny”, i zastąpić te pojęcia bardziej ścisłym językiem behawioryzmu, operującym kategoriami „bodźca i reakcji”. Bem w swojej pracy skoncentrował się na zagadnieniu obron} cudzych działań sprzecznych z własnymi postawami. Spójrzmy na tę sytuację, oczami Bema. Przypuśćmy, że widzisz, jak jakaś kobieta wchodzi do baru samoobsługo­ wego, dokonuje przeglądu wszystkich oferowanych w nim deserów, wybiera kawałek placka z rabarbarem i zaczyna go jeść. Do jakiego byś doszedł wniosku? Zwyczajnego: „Z pewnością lubi ona placek z rabarbarem”. Jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, że miała swobodę wyboru i mnóstwo różnych możliwości, z jakich innych powodów wybrałaby placek z rabarbarem? Jak dotąd wszystko się zgadza. A teraz przypuśćmy, że to ty wchodzisz do bani *

Przypomnijmy sobie dwa sposoby wzbudzania dysonansu przez naruszenie obrazu samego

siebie: 1) zrobienie rozmyślnie czegoś głupiego, lub 2) zrobienie czegoś, co krzywdzi inną osobę W pierwszej sytuacji dysonans będzie niewielki, jeśli łatwo jest powiedzieć: „Skąd to miałem wiedzieć?” W drugiej sytuacji fakt, że ktoś został skrzywdzony, uniemożliwia uniknięcie dysonansi 222 dzięki prostemu stwierdzeniu: „Skąd to miałem wiedzieć”?

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWAN IA

samoobsługowego, wybierasz kawałek placka z rabarbarem i zjadasz go. Jaki wniosek wyciągnął byś ze swoich własnych czynności? Zwyczajny: „Z pewnością lubię placek z rabarbarem - z jakiego innego powodu bym go jadł?” Bem zastosował to rozumowanie do pewnego rodzaju zachowania, z którym czytelnik zdążył się już do tego czasu dobrze zaznajomić. Przypuśćmy, że obserwujesz kogoś, piszącego wypracowanie, w którym pochwala brutalne działania policji w New Haven w czasie demonstracji studenckiej, a wiesz, iż zapłacono mu tylko pięćdziesiąt centów za to, żeby to zrobił. Czy nie doszedłbyś do wniosku, że musi on naprawdę być przekonany, iż działania policji w New Haven były słuszne i uzasadnione? Z jakiego innego powodu by tak twierdził? Z pewnością nie dla pięćdziesięciu centów. A przypuśćmy, że przyłapujesz siebie samego na pisaniu - za zapłatę w wysokości pięćdziesięciu centów - wypracowania pochwalającego interwencję policji w New Haven? Krótko mówiąc, koncepcja Bema polega na tym, że wiele skutków dysonansu nie jest niczym innym, jak racjonalnymi wnioskami, które ludzie wyciągają co do swych postaw, opierając się na swoich spostrzeżeniach dotyczących ich własnego zachowania - jest to tzw. teoria autopercepcji (self-perception theory). Aby sprawdzić tę koncepcję, Bem opracował metodę równie prostą jak jego teoria. Swoim badanym opisuje tylko pewną procedurę eksperymentalną - na przykład przedstawiony wyżej eksperyment Cohena nad postawami wobec postępowania policji w New Haven. Następnie prosi badanych, żeby odgadli rzeczywistą postawę każdej z osób badanych w tym eksperymencie, który przed chwilą opisał - na przykład, jak dalece każda z osób piszących dla Cohena te wypracowania rzeczywiście pochwalała działania policji w New Haven? Wyniki Bema odpowiadają wynikom pierwotnego eksperymentu: jego badani zgadywali, że ludzie, którzy za pięćdziesiąt centów pisali wypracowania pochwalające akcję policji w New Haven, musieli wierzyć w to, co głosili, w większym stopniu niż ci, którzy pisali podobne wypracowania za pięć dolarów. Rozumowanie Bema jest w swej prostocie eleganckie; jego analiza jest z pewnością bardziej oszczędna niż tradycyjne analizy tych danych w kategoriach takich konstruktów hipotetycznych, jak dyskomfort psychiczny, pojęcie o sobie itd. Uczeni dążą do prostoty i oszczędności; jeśli dwie teorie dokładnie wyjaśniają pewien zbiór danych, to wyżej stawia się prostszą z nich. Czy jednak koncepcja Bema wyjaśnia te dane równie dokładnie jak teoria dysonansu? Trudno mieć pewność, lecz badania Bema zdają się nie uwzględniać istotnego faktu; w danej sytuacji osoba działająca ma więcej informacji niż obserwator. Kiedy ja piszę wypracowanie pochwalające brutalne zachowanie policji w New Haven, prawdopodobnie wiem, jakie były moje przekonania przed napisaniem tego tekstu; kiedy ty obserwujesz, jak piszę wypracowanie pochwalające te działania policji w New Haven, nie wiesz, jakie były przedtem moje przekonania. Russell Jones i jego współpracownicy oraz Jane Piliavin i jej współpracownicy09 wykazali, że kiedy obserwatorzy znali uprzednie przekonania osoby działającej 223

UZASADNI ANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

w opisanej tu sytuacji, ich odpowiedzi nie były już zgodne z odpowiedziami osób badanych w pierwotnym eksperymencie - tzn. wyniki Bema nie zostały tu powtórzone. Czy to znaczy, że analiza Bema jest niepoprawna? Niekoniecznie, Jest możliwe, że w wielu sytuacjach nawet osoby działające są niepewne czy niezdecydowane co do swych uprzednich przekonań i postaw i wobec tego wykorzystują swoje spostrzeżenia dotyczące własnego zachowania jako wskazów ­ ki pozwalające ustalić, jakie są te przekonania czy postawy. Bem nazywa to procesem „samoodniesienia” (self-reference) łub „samoosądzania” (self-judgrnent). Oznacza to, iż nie jest wykluczone, że przed napisaniem wypracowania pochwalającego działania policji w New Haven badani Cohena nie zdawali sobie jasno sprawy z tego, co o tym sądzą - ich zachowanie dostarczyło im użytecznych informacji. Jednakże w najbardziej oczywistych przykładach działania redukcji dysonansu uprzednie przekonania danej osoby są dobrze określone; na przykład badani w eksperymencie Festingera i Carlsmitha uważali początkowo, że wykonywane przez nich zadanie jest nudne. Dopiero wtedy, gd\ zachowanie badanych stało się sprzeczne z ich postawami i wartościami - gdy powiedzieli innej osobie, że zadanie jest interesujące i zabawne - został wzbudzony dysonans i badani zaczęli dążyć do zredukowania go przez mody ■ fikację swych postaw. Większość badań70 potwierdza, że tam, gdzie rozbieżność między postawami i zachowaniem danej osoby jest istotna i wyraźna, teoria dysonansu lepiej niż procesy samoodniesienia wyjaśnia i przewiduje zachodzące zmiany. jako stan pobudzenia. Istotny element mojego przeformułowania teorii dysonansu stanowi twierdzenie, że skłonność danej osoby do zmiany jej postaw jest motywowana przez przykry stan pobudzenia, spowodowany naruszeniem swojego pojęcia o sobie. Trudno mi uwierzyć, by dysonansowi nic towarzyszył dyskomfort psychiczny. Podobnie jak niemal wszyscy badacze, którzy przeprowadzili eksperymenty testujące hipotezy wyprowadzone z teorii dysonansu, jestem przekonany, że osoba odczuwająca dysonans wykazuje oznaki doznawanej przykrości, Kiedy ludzie znajdują się w sytuacji wywołującej dysonans, wówczas ich zachowanie zdaje się fenomenologicznie nie pasować do tej zimnej, wyrachowanej, obiektywnej i pozbawionej emocji gry wc wnioskowanie, którą opisuje Bem. Jednakże takie niesystematyczne spostrzeżenia badaczy same w sobie nie stanowią przekonujących danych. Czy istnieje jakiś niezależny materiał dowodowy, świadczący o tym, że ludzie doświadczając} dysonansu są w stanie przykrego pobudzenia? Eksperyment, który przeprowadzili Michael Paliak i Thane Pittrnan71. dostarczył poparcia poglądowi, że dysonansowi towarzyszy dyskomfort psychicz ny. Przed opisaniem ich eksperymentu powinienem najpierw wsponmk\ o pewnym zjawisku, które wykryto w badaniach z zakresu psychologii uczenia 224 się: przypuśćmy, że wykonujesz zadanie, w którym jest kilka możliwych Dysonans

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

odpowiedzi rywalizujących o twoją uwagę (w odróżnieniu od zadania, w którym jest jedna oczywista odpowiedź). Jeśli jesteś w stanie silnego pobudzenia (tzn. jeśli jesteś bardzo głodny, bardzo spragniony, bardzo podniecony seksualnie itp,), to uzyskasz gorsze wyniki, niż gdybyś był w stanie słabego pobudzenia. Z drugiej strony, jeśli zadanie jest jasne i proste, pobudzenie zdaje się dodawać energii, nie powodując zakłócenia; dlatego wyniki w takim zadaniu będą lepsze, gdy człowiek jest pobudzony. Pallak i Pittinan po prostu stawiali niektórych badanych w sytuacji wzbudzającej silny dysonans, innych zaś w sytuacji, która, wywoływała bardzo słaby dysonans. Badani z grupy słabego dysonansu uzyskali w zadaniu złożonym (z wieloma rywalizującymi odpowiedziami) wyniki lepsze niż badani z grupy silnego dysonansu, którzy z kolei okazali się lepsi w prostym zadaniu (z niewidoma rywalizującymi odpowiedziami). Tak więc pobudzenie związane z dysonansem zdaje się działać podobnie jak głód czy pragnienie. Interesujący eksperyment Marka Zanny i Joela Coopera72 dostarczył dalszych dowodów, że dysonans powoduje pobudzenie. Osobom uczestniczącym w ich badaniu podano placebo - pigułkę z cukru, nie mającą żadnego działania fizjologicznego. Niektórym powiedziano, że pigułka pobudzi ich i wywoła uczucie napięcia, podczas gdy innych poinformowano, że pigułka zapewni im odprężenie. Osobom zaliczonym do grupy kontrolnej powiedziano, że pigułka wcale na nich nie działa. Po zażyciu pigułki każda z osób badanych dobrowolnie napisała wypracowanie niezgodne ze swymi postawami (skąd to znamy?), wytwarzając w ten sposób dysonans. Zanna i Cooper stwierdzili, że - zgodnie z ich oczekiwaniami - u badanych w warunkach kontrolnych wystąpiła znaczna zmiana postaw. Natomiast w warunkach pobudzenia badani nie zmienili swych postaw - naj wyraźniej przypisali oni swój dyskomfort psychiczny pigułce, a nie wypracowaniu sprzecznemu z postawami. Jednakże najbardziej fascynujące rezultaty wystąpiły w warunkach odprężenia. Badani ci zmienili swoje postawy jeszcze bardziej niż badani w grupie kontrolnej. Dlaczego? Jest tylko jedno racjonalne wyjaśnienie: doszli oni do wniosku, że napisanie wypracowania sprzecznego z ich postawami było działaniem wywołującym bardzo duże napięcie, bardzo niezgodnym z ich obrazem siebie samego jako osób „przy­ zwoitych, dobrych i rozsądnych”, ponieważ odczuwali napięcie (spowodowane przez manipulację dysonansem) nawet po zażyciu „pigułki zapewniającej odprężenie”. Dlatego ich postawy zmieniły się jeszcze bardziej. Podobne wyniki uzyskano w wielu późniejszych eksperymentach 73. Ponadto w badaniach uzupełniających Charles Bond74 dawał studentom opis badania Zanny i Coopera, a następnie prosił ich, by przewidzieli, w których grupach wystąpiłaby największa i najmniejsza zmiana postaw. Wbrew teorii Bema, te przewidywania nie były podobne do rzeczywistego zachowania badanych w eksperymencie Zanny i Coopera. W sumie powyższe dane świadczą o tym, że w stanie wzbudzonego dysonansu występuje coś zbliżonego do dyskomfortu fizjologicznego. Chociaż 225

UZASADNIANI E WŁASNEGO POSTĘPOWAN IA

więc podane przez Bema wyjaśnienie zjawisk dysonansu jest proste, jasne i użyteczne, to jednak analiza w kategoriach „dyskomfortu spowodowanego naruszeniem pojęcia o sobie” wydaje się mi bogatszym i dokładniejszym odzwierciedleniem zjawisk dysonansu.

Praktyczne zastosowania teorii dysonansu Jedną z przyczyn, dla których teoria dysonansu poznawczego wzbudziła tak duże zainteresowanie i zainspirowała tyle badań, jest jej zdolność wyjaśniania i przewidywania zjawisk nie dających się łatwo wyjaśnić w kategoriach zdrowego rozsądku. Ponadto, jak czytelnik zdążył się już przekonać, teoria dysonansu posłużyła do wytłumaczenia dużej liczby różnych zjawisk, od sposobu rozchodzenia się pogłosek do istotnych zmian w ważnych postawach i zachowaniach - od uprawiania bardziej bezpiecznego seksu do zmniejszania uprzedzeń rasowych. reakcji na katastrofy i kieski żywiołowe. Fascynujące jest za­ stosowanie tej teorii jako sposobu umożliwiającego zrozumienie szeregu zjawisk występujących we współczesnym społeczeństwie, które inaczej mogłyby być rzeczywiście zagadkowa. Rozpatrzmy na przykład dramatyczne wydarzenie, do którego doszło na Three Mile Island w 1979 r„ kiedy wypadek w elektrowni jądrowej spowodował niestabilny stan reaktora; stan ten trwał kilka dni grożąc stopieniem rdzenia, co doprowadziłoby do katastrofalnego skażenia okolicy i naraziło na niebezpieczeństwo setki tysięcy ludzi żyjących w pobliżu. Zdrowy rozsądek podpowiedziałby, że ludzie mieszkający najbliżej tej elektrowni powinni być najbardziej przerażeni, a więc najbardziej skłonni do podjęcia działania. Teoria dysonansu prowadzi do innych przewidywań. Wyobraź sobie, że w chwili wypadku mieszkasz w odległości paru mil od elektrowni. Ponieważ w początkowych stadiach wypadku z reaktora wydobywała się radioaktywna para, jest możliwe, że ty i twoi najbliżsi już zostaliście napromieniowani. Jak zareagujesz? Możecie opuścić ten obszar, lecz porzucenie pracy i znalezienie tymczasowego mieszkania byłoby kosztowne oraz połączone z trudnościami. Poza tym, nawet jeśli wyjedziecie, jest prawdopodobne, że już wcześniej zostaliście poddani działaniu promieniowania. Krąży wiele sprzecznych infor­ macji o stopniu zagrożenia, Niektórzy z twoich sąsiadów zdecydowali się wyjechać; inni bagatelizują niebezpieczeństwo. Po pewnym czasie przybywają na miejsce wypadku specjaliści z Komisji Kontroli Nuklearnej (NRC - Nuclear Regulatory Commission), ogłaszając uspokajające komunikaty, że niebez­ pieczeństwo związane z. wyciekiem radioaktywnym było niewielkie, a praw dopodobieństwo poważnej katastrofy jest minimalne. Czy można się spodziewać, 226 że uwierzyłbyś w te deklaracje? Zrozumienie

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

W czasie tych wydarzeń przypuszczałem, że ludzie mieszkający najbliżej elektrowni jądrowej będą najbardziej skłonni słuchać tych wypowiedzi i wierzyć w nie, chwytając się wszelkich uspokajających informacji, jakie tylko będą mogli znaleźć. Gdybyś mieszkał w pobliżu Three Mile Isłand, twój element poznawczy, że zdecydowałeś się mieszkać na tyle blisko elektrowni nuklearnej, by w razie wypadku wchłonąć szkodliwą dawkę promieniowania, byłby w dysonansie z twoim obrazem samego siebie jako człowieka mądrego, rozsądnego i troszczące­ go się o swoją rodzinę. Dlatego bez względu na to, czy ewakuowaliście się, czy nie, byłbyś gotów wierzyć w te uspokajające deklaracje. Nawet kiedy po para dniach eksperci zmienili swoje stanowisko, oznajmiając, że powinno się ewakuować kobiety w ciąży, ludzie mieszkający w pobliżu elektrowni byliby skłonni wierzyć rzecznikowi NRC, który oświadczył, iż eksperci są po prostu ostrożni, a zagrożenie nadal jest minimalne. Zupełnie inna powinna być reakcja łudzi mieszkających tuż poza granicami strefy bezpośredniego niebezpieczeństwa. Ludzie ci także odczuwają niepokój i strach, chociaż nie są tak bezpośrednio zagrożeni i nie zostali jeszcze napromieniowani. Ponieważ nie są tak głęboko zaangażowani w te wydarzenia jak ci, którzy mieszkają w sferze bezpośredniego niebezpieczeństwa, powinni być bardziej zdolni do wyrażenia swego sceptycyzmu i gniewu - co więcej, uczynienie tego byłoby w ich interesie, ponieważ byliby narażeni na niebezpieczeństwo, gdyby sytuacja w elektrowni nuklearnej pogorszyła się lub gdyby awaria była poważniejsza niż podano do publicznej wiadomości. Moje przypuszczenia, że ludzie mieszkający w najmniejszej odległości od reaktora na Three Miłe łsland będą przypisywać większą wiarygodność oświadczeniom Komisji Kontroli Nuklearnej niż ci, którzy mieszkają dalej, znalazły potwierdzenie w wynikach zakrojonych na dużą skalę badań ankietowych, przeprowadzonych wkrótce po tym wydarzeniu 7\ Okazało się, że respondenci mieszkający najbliżej elektrowni znacznie częściej stwierdzali, iż informacje podawane przez NRC były niezwykle użyteczne; respondenci mieszkający w odległości większej niż piętnaście mil byli bardziej skłonni uważać te informacje za zupełnie bezużytecz­ ne *. Materiały anegdotyczne także potwierdzają ten wniosek: prasa doniosła, że najbardziej przerażające pogłoski o tej awarii pochodziły z bardzo odległego stanu, a mianowicie z Kalifornii; ponadto, chociaż środki masowego przekazu w całym kraju pełne były artykułów o niekompetencji i nieudolności NRC, to jednak ludzie mieszkający w pobliżu Three Mile Isłand powitali NRC „jak kawalerię przybywającą w ostatniej chwili z odsieczą”76. * mieszkali względami w

pobliżu

energetyki

Należy jednak zauważyć, że dane te można także wyjaśnić inaczej. Ludzie, którzy najbliżej od

elektrowni

tych,

którzy

elektrowni jądrowej.

nuklearnej mieszkali

nuklearnej,

Tak

więc

mógł

jeszcze

na dalej. być przed

Three Na

Mile

przykład

Island, mogli różnić się pod ważnymi sam

odzwierciedleniem tym

wypadkiem

fakt,

że

bardziej ludzie

zdecydowali pozytywnej

mieszkający

mogli uważać NRC za instytucję bardziej wiarygodną, niż była ona w oczach tych, którzy mieszkali dalej.

się

mieszkać

postawy

najbliżej

wobec

elektrowni 227

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOW ANIA

Zmniejszenie wagi ciała poprzez redukowanie dysonansu. Teoria nie tylko pomaga nam w zrozumieniu i przewidywaniu różnych zjawisk; szczególną wartość ma wtedy, gdy można ją praktycznie zastosować w sposób przynoszący korzyść ludziom. Poprzednio w tym samym rozdziale wspomniałem o przy­ datności teorii dysonansu poznawczego dla pedagogów pragnących ukształtować w swych uczniach wewnętrzną motywację do uczenia się i dla rodziców szukających takich środków, które skuteczniej niż surowe kary pomogłyby ich dzieciom przyswajać sobie 'wartości moralne i ludzkie. Instytucje takie; jak piechota morska i korporacje studenckie od dawna stosują surowe obrzędy inicjacji, aby silniej związać swych członków z daną grupą. Eksperyment Danny’ego Axsoma i Joela Coopera77 stanowi szczególnie przekonujący przykład tego, jak można się posłużyć teorią dysonansu, by pomóc w rozwiązaniu trudnego problemu osobistego - otyłości. Przyjąwszy hipotezę, że włożenie dużego wysiłku w osiągnięcie jakiegoś celu powinno zwiększyć zaangażowanie danej osoby w realizację tego celu, nakłonili oni pewną liczbę kobiet z nadwagą, by zgłosiły się ochotniczo do udziału w programie regulacji wagi ciała, i dawali im do wykonania zadania intelektualne, które wymagały dużego lub małego wysiłku, lecz nie miały związku z utratą wagi. Po czterech tygodniach realizacji tego programu w obu grupach stwierdzono jedynie nieznaczny spadek wagi ciała. Gdy jednak po upływie 6 i 12 miesięcy eksperymentatorzy znowu skontaktowali się z tymi kobietami, stwierdzili poważne różnice: kobiety, które uprzednio włożyły wiele wysiłku w zadania, straciły przeciętnie osiem funtów, podczas gdy te, które w ramach programu 'wykonywały zadania wymagające niewielkiego wysiłku, nie straciły wcale na wadze. Zmiana postaw w celu uzasadnienia swego zachowania może nie tylko mieć doniosłe następstwa, lecz także może zapoczątkować procesy trwające dość długi czas. Dysonans a zapobieganie AIDS. Jak wiesz, dysonans sprawia, że ludzie mają

przykre odczucia. Z tego względu nie tylko dążymy do redukcji dysonansu, kiedy go doświadczamy, lecz ponadto staramy sie przede wszystkim uchronić się przed jego doznawaniem, jednym ze sposobów pozostania niewrażliwym na dysonans jest uporczywa niechęć do zastanowienia się nad tym, co robimy. Dobrym przykładem takiego „bezmyślnego” postępowania może być zachowanie seksualne milionów młodych ludzi w obliczu epidemii AIDS. Pamiętasz może, że kwestię tę omówiłem pokrótce w rozdziale trzecim. Pozwól, że ją teraz rozwinę. Jak wiesz, na przeprowadzane w mediach kampanie informacyjne i profilaktyczne dotyczące AIDS wydano już miliony dolarów. Chociaż kampanie te dość skutecznie przekazywały informacje, to jednak nie były nawet w przybliżeniu tak efektywne, jeśli chodzi o powstrzymanie ludzi od ryzykow­ nych zachowań seksualnych. Na przykład aktywni seksualnie studenci wyższych 228 uczelni zdają sobie sprawę z tego, że AIDS stanowi poważny problem, lecz

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

tylko zaskakująco mały ich procent regularnie używa prezerwatyw. Przyczyną tego faktu zdaje się być to, że stosowanie prezerwatyw jest niewygodne, iiieromantyczne i przypomina im o chorobie - o czymś, o czym nie chcą pamiętać, gdy przygotowują się do uprawiania miłości. Wyniki badań są zgodne: ludzie mają silną skłonność .do zaprzeczania rzeczywistości - w tym przypadku polega to na przekonaniu, że chociaż AIDS stanowi problem dla innych ludzi, to my sami nie jesteśmy zagrożeni 7K. Jeśli środki masowego przekazu okazały się nieskuteczne, to czy rnożna jeszcze coś zrobić? W ciągu kilku ostatnich lat moi uczniowie i ja osiągnęliśmy znaczny sukces w przekonywaniu ludzi, by używali prezerwatyw; w tym celu zastosowaliśmy pewien wariant paradygmatu „powiedzieć, to uwierzyć”, który omawialiśmy już w tym rozdziale. Jak pamiętasz, w typowym eksperymencie typu „powiedzieć, to uwierzyć” osoby badane prosi się o wygłoszenie przemówienia popierającego pogląd sprzeczny z ich własną opinią. Wzbudza to dysonans; dysonans ten osoby badane redukują zmieniając swoją postawę w taki sposób, aby była ona bardziej zgodna z poglądem, którego broniły. Jak rnożna zastosować ten paradygmat w odniesieniu do epidemii AIDS? Jako badacze stoimy tu przed następującym problemem: jeśli chodzi o uprawianie bezpiecznego seksu, prawie każdy -wierzy w podawane informacje - tzn. prawie każdy jest przekonany, że AIDS stanowa zagrożenie, i że jeśli ktoś zamierza być aktywny seksualnie, to stosowanie prezerwatyw jest rzeczą rozsądną - tyle tylko, że spośród osób głoszących te poglądy bardzo niewiele w rzeczywistości regularnie używa prezerwatyw. Jak więc sprawić, żeby osoba zalecająca stosowanie prezerwatyw odczuwała dysonans, skoro już jest przeko­ nana, że to rozsądny pomysł? Oto dylemat. Nasze rozwiązanie było naprawdę dość proste: ponieważ łudzią chronią się przed dysonansem za pomocą mechanizmu zaprzeczania, spróbowaliśmy przebić się przez to zaprzeczenie konfrontując ludzi z ich hipokryzją. W naszych eksperymentach 79 najpierw prosiliśmy studentów wyższych uczelni, żeby ułożyli przemówienie opisujące niebezpieczeństwa związane z AIDS i zalecające używanie prezerwatyw „za każdym razem, kiedy uprawiasz seks”. Wszyscy studenci bardzo chętnie podjęli się tego - ponieważ wszyscy byli przekonani, że dla ludzi aktywnych seksualnie stosowanie prezerwatyw to dobry pomysł. W jednej grupie studenci jedynie układali argumenty. W drugiej grupie ułożywszy argumenty wygłaszali je przed kamerą wideo, po otrzymaniu informacji, że uzyskana w ten sposób taśma wideo zostanie odtworzona wobec audytorium złożonego z uczniów szkoły średniej w ramach kursu edukacji seksualnej. Ponadto połowie studentów w każdej grupie polecono, aby przed wygłoszeniem przemówienia sporządzili listę okoliczności z własnego życia, w których użycie prezerwatywy było dla nich szczególne trudne, krępujące łub „niemożliwe”, i w ten sposób przypomnieli sobie swoje własne zaniedbania w stosowaniu prezerwatyw. 229

UZASADNIANIE WŁASN E G O POS TĘPOWANIA

Zasadniczo więc tylko badani należący do jednej grupy - ci, którzy po przypomnieniu sobie własnych zaniedbań w używaniu prezerwatyw nagrywali film wideo dla uczniów szkoły średniej - znajdowali się w stanie silnego dysonansu. Był on spowodowany uświadomieniem sobie własnej hipokryzji - studenci w pełni zdawali sobie sprawę z faktu, że uczniom szkoły średniej zalecają zachowanie, którego sami nie praktykują. Aby wyeliminować tę hipokryzję i utrzymać samoocenę, musieliby zacząć praktykować to, co zalecali. I właśnie taki wynik otrzymaliśmy. Po zakończeniu tego eksperymentu studenci z grupy „uświadomionej hipokryzji” znacznie częściej kupowali prezerwatywy (wystawione do sprzedaży na stole znajdującym się na zewnątrz sali, gdzie odbywał się eksperyment) niż studenci z którejkolwiek innej grupy. Co więcej, po upływie kilku miesięcy duża część studentów z tej grupy podała, że regularnie używa prezerwatyw. Przed kilku laty, kiedy środkowa Kalifornia cierpiała na jeden ze swych stałych niedoborów wody, w mieście Santa Cruz, gdzie znajduje się mój uniwersytet, woda była racjonowana. Administracja uniwersytetu rozpaczliwie szukała sposobów nakłaniania studentów, aby oszczędzali wodę biorąc krótsze natryski. Bezpośrednie apele do wartości studentów związanych z oszczędzaniem wody przyniosły pewien skutek, lecz niewielki. Jak wspomniano w rozdziale 2., kilka łat wcześniej uzyskaliśmy nieco większy efekt, skłaniając studentów, by dostosowali się do zachowania odpowiednich modelów roli. Aby mieć jeszcze większy wpływ na oszczędzanie wody, postanowiliśmy wzbudzić uczucie dysonansu, posługując się modelem hipokryzji - w niemal taki sam sposob, jak w omówionym wyżej eksperymencie dotyczącym stosowania prezerwatyw. W eksperymencie z natryskami80 asystentka badaczy zatrzymywała studen­ tki udające się do budynku, w którym znajdowały się szatnie i natryski. Podobnie jak w eksperymencie z prezerwatywami, manipulowaliśmy zarówno zaangażowaniem, jak i świadomością problemu. W „grupie zaangażowania” każdą studentkę pytano, czy chciałaby podpisać plakat zachęcający do oszczę­ dzania wody. Napis na plakacie brzmiał: „Bierz krótsze natryski. Jeśli ja mogę tak robić, to możesz i ty!”. W „grupie świadomości” prosiliśmy także studentki, by wypełniały „ankietę” na temat oszczędzania wody, złożoną z pytań mających uświadomić im ich postawy przychylne oszczędzaniu oraz fakt, że ich zachowanie pod prysznicem było czasami marnotrawne. Następnie studentki przechodziły do pomieszczenia z natryskami, gdzie - nie rzucając się badanym w oczy - czekała druga asystentka badaczy (z ukrytym wodoszczelnym stoperem), aby zmierzyć czas korzystania przez nie z natrysków'. Zupełnie tak samo, jak w eksperymencie z prezerwatywami, wywarliśmy duży wpływ na zachowanie studentek tylko w grupie dużego 230 dysonansu - tzn. w tej, w której studentki nakłaniano do zalecania krótszych Dysonans a oszczędzanie wody.

UZASADNIANIE WŁASNEGO POSTĘPOWANIA

natrysków, a także przypomniano im ich własne dotychczasowe zachowanie. W tej grupie studentki uświadomiły sobie, że nie postępują zgodnie z tym, co zalecają. Przeciętny czas trwania natrysku wynosił w tej grupie nieco ponad trzy i pół minuty (to krótko!) i był znacznie krótszy niż w grupach kontrolnych. Wyjaśnienie władzy przywódców sekt. Teoria dysonansu znajduje także za­ stosowanie jako środek umożliwiający lepsze zrozumienie zdarzeń, które zupełnie wykraczają poza naszą wyobraźnię - na przykład ogromnej władzy, jaką niektórzy przywódcy sekt, tacy jak Jim Jones (masakra w Jonestown w Gujanie), Dawid Koresh (pożar w Waco w stanie Teksas) i Marshall Herff Applewhite (grupowe samobójstwo sekty Wrota Niebios), mieli nad sercami i umysłami swoich wyznawców. Skoncentrujmy się na masakrze w Jonestown. Nie trzeba mówić, że wydarzenie to było niezwykle tragiczne. Ponadto wydaje się zupełnie niezrozumiałe, iż jedna osoba może mieć taką władzę, żeby na jej rozkaz setki ludzi zabiło swoje dzieci, a potem popełniło samobójstwo. Jak mogło do tego dojść? Fenomen Jima Jonesa jest zbyt złożony, by można go w pełni zrozumieć na podstawie prostej i jednostronnej analizy. Jednakże pewnych wskazówek dostarcza omówiona wcześniej w tym rozdziale technika „wsunięcia stopy między drzwi”. Jones stopniowo, krok po kroku, pozyskał sobie ogromne zaufanie swych zwolenników. Dokładne rozpatrzenie przebiegu wydarzeń ujawnia łańcuch coraz bardziej wzrastającego zaangażowania ze strony grupy wiernych. Chociaż pełne wyjaśnienie tragicznego finału jest prawie niemożliwe, staje się on nieco bardziej zrozumiały, jeśli spojrzymy nań jako na ostatni element pewnego ciągu. Jak wspomniałem wcześniej w tym rozdziale, gdy tylko ktoś zaangażuje się choćby w niewielkim stopniu, stwarza to warunki do coraz większego zaangażowania. Zacznijmy od początku. Łatwo zrozumieć, w jaki sposób charyzmatyczny przywódca, taki jak Jones, mógł wyłudzać pieniądze od członków swego kościoła. Gdy tylko członkowie ci zaangażowali się ofarując niewielkie sumy pieniędzy w odpowiedzi na głoszone przez niego posłanie o pokoju i powszech­ nym braterstwie, Jones może już żądać dużo więcej, i więcej otrzymuje. Następnie nakłania ludzi, aby sprzedali swe domy i przekazali pieniądze kościołowi. Wkrótce, na jego żądanie, kilku wyznawców rzuca wszystko, zostawia swe rodziny i przyjaciół, aby zacząć nowe życie w obcym i trudnym środowisku Gujany. Tutaj nie tylko pracują ciężko (zwiększając w ten sposób swe zaangażowanie), lecz ponadto są odcięci od odmiennych opinii, gdyż znajdują się w otoczeniu szczerze oddanych Jonesowi wiernych. Łańcuch zdarzeń trwa dalej. Jones nawiązuje stosunki seksualne z kilkoma zamężnymi kobietami spośród swych zwolenniczek, które ulegają mu, choć niechętnie, on zaś utrzymuje, że jest ojcem ich dzieci. Wreszcie, przygotowując niejako grunt dla kulminacyjnego wydarzenia, Jones nakłania swych zwolenników, aby dokonali szeregu rytualnych, upozorowanych samobójstw, co ma być spraw- 231

UZASADNIANIE WŁASNEGO POS TĘPOWANI A

dzianem ich lojalności i posłuszeństwa. W ten sposób, krok po kroku, wzrasta zaangażowanie ludzi wobec Jima Jonesa. Każdy krok sam w sobie nie stanowi zbyt dużego czy absurdalnego przeskoku w stosunku do kroku poprzedniego. 1 znów trzeba powiedzieć, że jest to analiza bezsprzecznie zbyt uproszczona. Oprócz opisanego wyżej stopniowego wzrostu zaangażowania, między zwolen­ nikami Jonesa zaszło mnóstwo innych wydarzeń, które także przyczyniły się do tragicznego zakończenia. Jednocześnie rozpatrzenie końcowego rezultatu w kon­ tekście wynikającego z poprzednich zdarzeń wzrostu zaangażowania rzuca jednak promień światła na zjawisko, które początkowo wydaje się całkiem niepojęte.

Sam brak dysonansu nie wystarcza człowiekowi W początkowej części tego rozdziału stwierdziłem, że ludzie są zdolni zarówno do zachowań redukujących dysonans, jak i do zachowań racjonalnych i przystoso­ wawczych, Wróćmy teraz do tego zagadnienia. Jeśli ktoś przez cały czas chroni swoje ego, to nigdy się nie rozwinie. Aby się rozwijać, musimy uczyć się na własnych błędach. Jeśli jednak jesteśmy pochłonięci redukowaniem dysonansu, to nie przyznamy się do swych błędów/. Zamiast tego jesteśmy skłonni je lekceważyć, lub co gorsza - zaczynamy je uważać za zalety. Autobiograficzne wspomnienia poprzednich prezydentów Stanów Zjednoczonych pełne są tego rodzaju stwierdzeń, służących usprawiedliwianiu samego siebie - stwierdzeń, które najlepiej można zreasumować słowami jednego z poprzednich prezydentów Stanów Zjednoczonych, Lyndona Johnsona: „Gdybym musiał zrobić to wszystko jeszcze raz, nie zmieniłbym niczego”81. Podobnie w swej autobiografii inny były prezydent, Ronald Reagan, wbrew wszelkim dowodom świadczącym o czymś wręcz przeciwnym, uporczywie zaprzecza przykrym faktom zaangażowania jego administracji w aferę Iran - Contras. Argumentuje: „Do dnia dzisiejszego jestem przekonany, że inicjatywa Iranu nie była próbą zdobycia broni w zamian za zakładników... Nigdy nie mieliśmy żadnych kontaktów z porywaczami”82. Z drugiej strony, Judzie rozwijają się i uczą dzięki swoim błędom. Jak? W jakich warunkach? Byłoby z korzyścią dla każdego z nas umieć powiedzieć sobie: „W porządku, tu zawiodłem. Czego mógłbym nauczyć się z tego doświadczenia, abym nie znalazł się znowu w podobnej sytuacji?” Można to osiągnąć kilkoma sposobami: 1) przez poznanie redukowania dysonansu;

własnych

mechanizmów

obronnych

i

2) przez uświadomienie sobie, że popełnienie głupiego czy czynu nie musi wcale oznaczać, iż bezpowrotnie jesteśmy ludźmi głupimi czy 232 niemoralnymi;

tendencji

do

niemoralnego

UZASAD NIANIE WŁASNEGO POSTĘPO WANIA

3) przez osiągnięcie dostatecznej siły ego, aby móc tolerować własne błędy; 4) przez zwiększenie swojej zdolności do zrozumienia korzyści, jakie daje przyznanie się do błędu. Oczywiście, znacznie łatwiej jest wyliczyć te sposoby, niż je realizować. W jaki sposób człowiek zapoznaje się z własnymi mechanizmami obronnymi i tendencjami do redukowania dysonansu? W jaki sposób możemy uświadomić sobie, że inteligentni, moralni ludzie, tacy jak my, mogą niekiedy popełnić czyn głupi lub niemoralny? Nie wystarczy wiedzieć to abstrakcyjnie lub powierz­ chownie; aby w pełni spożytkować tę wiedzę, człowiek potrzebuje praktyki w świadomym posługiwaniu się nią. Metody sprzyjające rozwijaniu tego rodzaju wiedzy o sobie przedstawimy w rozdziale 8., w którym zajmiemy się kwestią autentyczności i otwartego komunikowania się w naszych stosunkach z innymi.

rozdział

6 Agresja u człowieka Wiele lat temu, kiedy byłem młodym ojcem, pewnego dnia oglądałem w telewizji przedstawiany przez Waltera Cronkite’a serwis informacyjny. Było to w okresie największego nasilenia działań wojennych w Południowo-Wschodniej Azji. W programie tym Walter Cronkite mówił o obrzuceniu napalmem przez samoloty amerykańskie pewnej wsi w Wietnamie Południowym, domniemanej twierdzy Vietcongu. Mój najstarszy syn, który miał wówczas ok. 10 lat, zapytał żywo: „Tato, a co to jest napalm?” „Ach - odpowiedziałem niedbale - o ile wiem, to jest środek chemiczny, który pali się, przywierając do podłoża; jeśli więc dostanie się na skórę człowieka, to nie można go usunąć i płonący napalm powoduje bardzo niebezpieczne oparzenia”. Po czym nadal oglądałem dziennik telewizyjny. Po kilku minutach spojrzałem przypadkowo na syna i zobaczyłem, że łzy spływają mu po twarzy. Patrząc na chłopca odczułem przestrach i wzburzenie, gdyż uprzytomniłem sobie, co się ze mną stało. Czy do tego stopnia uległem znieczuleniu, że na takie pytanie mogłem odpowiedzieć w sposób tak beznamiętny i rzeczowy - jak gdyby syn zapytał mnie, z czego zrobiona jest piłka do baseballu lub jakie są funkcje liścia? Czy aż tak przywykłem do ludzkiej brutalności, że mogę być wobec niej obojętny? W pewnym sensie nie jest to niczym zaskakującym. Moje pokolenie żyło 234 w epoce okropności nie do opisania - Holocaust w Europie, zrzucenie bomb

AGRESJA U CZŁOWIEKA

atomowych na Hiroszimę i Nagasaki, Wojna Koreańska i wojna w Azji Południowo-Wschodniej, to tylko kilka przykładów. Później byliśmy świadkami kilku okrutnych wojen domowych w Ameryce Środkowej, wymordowania ponad miliona osób cywilnych na połach śmierci w Kambodży, „czystek etnicznych” w Bośni, krwawych wydarzeń w Ruandzie, Sudanie i Algierii, itd., itd., itd. A jednak, mimo całego tragizmu tych wydarzeń, nie są one czymś charakterystycznym wyłącznie dla naszej epoki. Pewnego razu przyjaciel pokazał mi bardzo cienką książeczkę, liczącą tylko 10 czy 15 stron - była to skondensowana historia świata. Książeczka ta zawierała chronologiczne ze­ stawienie ważnych wydarzeń zapisanych w historii. Jak myślicie, co w niej było? Oczywiście, jedna wojna po drugiej, przerywane co jakiś czas kilkoma innymi wydarzeniami, takimi jak narodziny Jezusa czy wynalezienie prasy drukarskiej. Jakiego rodzaju istotą jest człowiek, jeśli najważniejszymi wyda­ rzeniami w jego krótkiej historii są sytuacje, w których ludzie zabijają się masowo nawzajem? Ponadto my, Amerykanie, przejawiamy przygnębiającą akceptację prze­ mocy, która niekiedy wydaje się zupełnie absurdalna i bezmyślna. Spójrzmy na jeden drastyczny przykład. W 1986 r. Stany Zjednoczone zbombardowały Libię w odwecie za nasilenie aktów terroryzmu. Gdy później obywatelom USA zadano pytanie, czy aprobują tę akcję militarną, aż 71 % odpowiedziało „tak”, chociaż tylko 31% sądziło, że nalot ten będzie naprawdę skuteczny, jeśli chodzi o zahamowanie w przyszłości terroryzmu '. Jaki inny wniosek możemy stąd wyprowadzić niż ten, że znaczna część obywateli Stanów Zjednoczonych uważa akty zwykłej zemsty za możliwą do zaakceptowania część polityki zagranicznej USA? Ogólnie biorąc, my, ludzie dowiedliśmy, że jesteśmy gatunkiem szczególnie agresywnym. Z wyjątkiem niektórych gryzoni, żaden inny kręgowiec nie zabija z taką konsekwencją i upodobaniem osobników własnego gatunku. Psychologię społeczną zdefiniowaliśmy jako naukę o wpływie społecznym - tj. o od­ działywaniu jednej osoby (lub grupy) na inne. Najskrajniejszą formę agresji (fizyczne zniszczenie) można uznać za ostatni stopień oddziaływania społecz­ nego. Czy agresja jest wrodzona - czy stanowi część natury człowieka? Czy można ją przekształcać? Jakie czynniki społeczne i sytuacyjne wzmagają, a jakie zmniejszają agresję?

Definicja agresji Psychologowie społeczni definiują działanie agresywne jako zamierzone zachowanie mające na celu spowodowanie cierpienia fizycznego lub psychicz­ nego. Nie należy go mylić z asertywnością - chociaż większość ludzi często nieściśle określa innych jako „agresywnych”, jeśli stają w obronie swych praw, 235

AGRESJA U CZŁOWIEKA

piszą listy do redakcji gazety skarżąc się na prawdziwe lub wyimaginowane krzywdy, pracują niezwykle ciężko, wykazują dużą ambicję, lub są naprawdę energicznymi ludźmi sukcesu. Podobnie w społeczeństwie „seksistowskim” (w którym ludzie są dyskryminowani ze względu na płeć) kobietę, która po prostu mówi to, co myśli, lub czyni pierwszy krok, telefonując do znajomego mężczyzny i zapraszając go na obiad, mógłby ktoś (ale nie ja) nazwać agresywną. Moja definicja jest jasna: agresja, jest to zamierzone działanie mające na celu wyrządzenie krzywdy lub spowodowanie przykrości. Działanie to może być fizyczne lub słowne. Jest ono agresją niezależnie od tego, czy osiąga swój cel, czy nie. Jeśli więc rozwścieczony znajomy rzuci butelką piwa w twoją głowę, a ty się uchylisz, dzięki czemu butelka chybi celu, to mimo wszystko jest to akt agresji. liczy się intencja. Na tej samej zasadzie, jeśli pijany kierowca nieumyślnie potrąci cię, kiedy będziesz próbował przejść przez jezdnię, to nie jest to akt agresji, mimo że wyrządził ci znacznie większą krzywdę niż butelka, która chybiła. Użyteczne jest także rozróżnienie między agresją wrogą i agresją in­ strumentalną2. Agresja wroga (hostile aggression) to akt agresji wynikający z uczucia gniewu i mający na celu zadanie bólu lub spowodowanie obrażeń fizycznych. W przypadku agresji instrumentalnej też występuje zamiar wy­ rządzenia krzywdy innej osobie, lecz służy to jako środek do osiągnięcia celu innego niż zadanie bólu. Na przykład w meczu zawodowego futbolu amerykań­ skiego obrońca zwykle robi wszystko, aby uporać się z blokującym go przeciwnikiem i zatrzymać zawodnika niosącego piłkę. Zwykle wiąże się to z zamierzonym zadaniem bólu przeciwnikowi, co ma pomóc obrońcy usunąć „blokera” z drogi i dopaść zawodnika niosącego piłkę. Jest to agresja instrumentalna. Z drugiej strony, jeśli jest on przekonany, że jego przeciwnik gra nieczysto, to może wpaść w gniew i zatrzymać się po to, by uderzyć tego przeciwnika, chociaż nie zwiększy w ten sposób swych szans na powstrzymanie zawodnika niosącego piłkę. Jest to przykład agresji wrogiej.

Czy agresywność ma charakter instynktowny? Wśród psychologów, fizjologów, etologów i filozofów brak zgody co do tego, czy agresywność jest zjawiskiem wrodzonym, instynktownym, czy też za­ chowanie takie musi być wyuczone3. Nie jest to spór nowy - toczy się on od stuleci. Na przykład Thomas Hobbes w swej klasycznej pracy Lewiatan (opublikowanej po raz pierwszy w 1651 r.) przyjął pogląd, że człowiek w swym naturalnym stanie jest bestią i że jedynie zmuszając go do przestrzegania prawa i porządku społecznego możemy okiełznać to, co według Hobbesa jest naturalnym instynktem popychającym do agresji. Z drugiej strony wprowadzone 236 przez Jana Jakuba Rousseau pojęcie „szlachetnego dzikusa” (teorię tę opracował

AGRESJA U CZŁOWIEKA

on w 1762 r.) sugeruje, że my, ludzie, w naszym naturalnym stanie jesteśmy istotami łagodnymi i dobrymi, i że to właśnie społeczeństwo przez swe restrykcje wyzwala w nas wrogość i agresywność4. W XX wieku pesymistyczny pogląd Hobbesa rozwinął Zygmunt Freud'’; przedstawił on teorię, zgodnie z którą ludzie rodzą się z instynktem życia (nazwał go Eros) i z równie potężnym instynktem śmierci (Thanatos), prowadzącym do agresywnych działań. O instynkcie śmierci Freud pisał: „Działa on w każdej żywej istocie, dążąc do jej zniszczenia i do sprowadzenia życia do stanu początkowego - materii nieożywionej”. Freud był przekonany, że ta agresywna energia musi jakoś się wyładować, gdyż w przeciwnym wypadku kumuluje się i powoduje chorobę. Koncepcję tę można nazwać teorią „hydrauliczną”, gdyż w analogiczny sposób wzrasta ciśnienie wody gromadzącej się w zbiorniku: jeśli agresji nie da się jakiegoś ujścia, nastąpi coś w rodzaju eksplozji. Według Freuda6, społeczeństwo odgrywa istotną rolę w kontrolowaniu tego instynktu, pomagając ponadto człowiekowi w subłimowaniu go - tj. w przekształceniu tej destrukcyjnej energii w możliwe do zaakceptowania lub nawet użyteczne zachowanie. Są też tacy zwolennicy koncepcji wrodzonej agresywności człowieka, którzy posuwają się jeszcze krok dalej, uważając, że człowiek w swym naturalnym stanie jest nie tylko mordercą, lecz że ponadto jego bezcelowa destruktywność jest wśród zwierząt czymś wyjątkowym; uczeni ci wskazują więc, że nazywanie zachowania ludzi zwierzęcym czy bestialskim jest zniewagą dla niższych gatunków. Ten punkt widzenia prezentuje elokwentnie Anthony Storn Najbardziej odrażające przykłady okrucieństwa człowieka określamy powszechnie jako zwierzęce czy bestialskie, sugerując przez użycie tych przymiotników, że zachowanie takie jest charakterystyczne dla zwierząt znajdujących się na niższym - aniżeli my - poziomie rozwoju. W rzeczywistości jednak skrajnie „zwierzęce” zachowanie występuje wyłącznie u człowieka; dzikość i okrucieństwo, z jakim traktujemy się nawzajem, nie mają żadnego odpowiednika w naturze. Jest ponurym faktem, że jesteśmy najokrutniej­ szym i najbardziej bezlitosnym gatunkiem, jaki kiedykolwiek stąpał po ziemi; i chociaż możemy wzdrygać się z odrazy, gdy czytamy w gazecie lub w dziele historycznym o okrucieństwach, jakich ludzie dopuszczają się wobec ludzi, to w głębi duszy wiemy, że każdy z nas żywi w sobie te same dzikie impulsy, które prowadzą do morderstwa, tortur i wojny7.

Brak rozstrzygających lub choćby wyraźnych dowodów, które by pozwoliły ustalić, czy agresja u człowieka ma charakter instynktowny, czy nie. Przypusz­ czam, że właśnie dlatego spór ten jest ciągłe żywy. Znaczna część istniejącego materiału dowodowego pochodzi z obserwacji i eksperymentów dotyczących gatunków innych niż człowiek. W jednym z takich badań Zing Yang Kuo8 próbował obalić mit, że łowienie szczurów i zabijanie ich jest u kotów instynktowne. Eksperyment ten był bardzo prosty. Autor hodował kotka w jednej klatce ze szczurem. Kot nie tylko nie próbował napastować szczura, lecz nawet oba zwierzęta zaprzyjaźniły się z sobą. Co więcej, kot ten nie chciał łowić ani 237

AGRESJA U CZŁOWIEKA

zabijać innych szczurów. Należy jednak podkreślić, że eksperyment ten nic dowiódł, iż zachowanie agresywne nie ma charakteru instynktownego; wykazał on jedynie, iż wczesne doświadczenia mogą wpłynąć hamująco na zachowanie agresywne. W eksperymencie opisanym przez Irenausa Eibl-Eibesfeldta wykazano, że szczury hodowane w izolacji (tzn, nie mające żadnych doświad­ czeń, jeśli chodzi o walkę z innymi szczurami) atakują innego szczura, gdv umieści się go w tej samej klatce; ponadto, u izolowanego szczura występuje ten sam wzorzec groźby i ataku, jaki stosują doświadczone szczury. Wprawdzie agresywne zachowanie może być modyfikowane przez doświadczenie (jak dowiódł eksperyment Ku o), ale równocześnie Eibl-Eibesfeldt wykazał, że agresja nie musi być wyuczona. Z drugiej strony nie należy na podstawie tych badań wyciągać wniosku, że agresywność musi być instynktowna; jak bowiem stwierdził John Paul Scott Hl, dla wyciągnięcia takiego wniosku musielibyśmy dysponować fizjologicznym materiałem dowodowym, świadczącym o spon­ tanicznym pojawianiu się w organizmie stymulacji do walki. W eksperymencie Eibl-Eibesfeldta bodziec pochodził z zewnątrz - tzn. widok nieznanego szczura pobudzał izolowanego szczura do walki. Na podstawie dokonanego przez siebie przeglądu materiału dowodowego Scott doszedł do wniosku, że nie istnieje wrodzona potrzeba walki; jeśli jakiś organizm może ułożyć sobie życie w taki sposób, że nie odbiera bodźców zewnętrznych stymulujących go do walki, to nie dozna żadnej fizjologicznej ani psychicznej szkody w wyniku nieprzejawiania agresji. Pogląd ten jest sprzeczny z twierdzeniem Freuda i w gruncie rzeczy oznacza, że instynkt agresji nie istnieje. Obie strony wysuwają coraz to nowe argumenty. Wniosek Scotta został zakwestionowany przez wybitnego etologa, Konrada Lorenza11. Lorenz obser­ wował zachowanie pewnych bardzo agresywnych ryb tropikalnych (cichlids). Samce tych ryb atakują inne samce tego samego gatunku, co wydaje się elementem zachowania mającego na celu obronę własnego terytorium. W swym naturalnym środowisku samiec cichlid nie atakuje sarnie tego gatunku ani samców innych gatunków - atakuje on jedynie samców swego własnego gatunku. Co się stanie, jeśli z akwarium usunie się wszystkie inne samce gatunku cichlid, pozostawiając tylko jednego samca, bez odpowiedniego sparring-partnera? Zgodnie z hydrauliczną teorią instynktu, potrzeba agresji będzie się wzmagać, aż do momentu, w którym cichlid zaatakuje rybę nie stymulującą go zazwyczaj do ataku; i tak właśnie dzieje się w rzeczywistości. Pod nieobecność samców swojego gatunku, cichlid atakuje ignorowanych uprzednio samców innych gatunków. Ponadto, jeśli usunie się wszystkie samce, samiec cichlid będzie w końcu atakował i zabijał samice. Stosunkowo niedawno Richard Lore i Lori Sehułtz12 wyrazili pogląd, iż powszechność występowania agresji wśród kręgowców sugeruje w sposób przekonujący, że agresywność rozwinęła się i utrzymała dzięki swej wartości 238 z punktu widzenia przetrwania. Jednocześnie badacze ci podkreślają fakt, że

AGRESJA U CZŁOWIEKA

u prawie wszystkich organizmów ukształtowały się silne mechanizmy hamujące, które pozwalają im tłumić agresję, gdy jest to w ich interesie. Tak więc nawet u gatunków najbardziej skłonnych do napaści agresja jest tylko jedną z moż­ liwych strategii. O tym, czy zwierzę przejawi agresję, czy nie, decydują jego uprzednie doświadczenia społeczne, jak również specyficzny kontekst społeczny, w jakim to zwierzę się. znajduje. Psychologowie społeczni na ogół zgadzają się z przedstawioną przez korekt i Schultza interpretacją badań nad zwierzętami. Ponadto w przypadku ludzi, ze względu na złożoność naszych interakcji społecznych, sytuacja społeczna ma jeszcze większe znaczenie, niż u organizmów na niższym poziomie rozwoju. Jak sugeruje Berkowitz 1!, ludzie zdają się mieć wrodzoną skłonność do reagowania na pewne prowokacyjne bodźce zaatakowaniem sprawcy. To, czy ta skłonność rzeczywiście przejawi się w działaniu zewnętrz­ nym, zależy od złożonego wzajemnego oddziaływania między tymi wewnętrz­ nymi tendencjami, różnymi wyuczonymi reakcjami hamującymi, oraz szczegól­ nym charakterem sytuacji społecznej. Chociaż na przykład jest prawdą, że wiele zwierząt, od owadów do małp, atakuje zwierzę naruszające ich terytorium, to jednak zbyt daleko idącym uproszczeniem jest wniosek formułowany przez niektórych popularnych autorów, że człowiek jest zaprogramowany w podobny sposób - tak, by bronił swego terytorium i zachowywał się agresywnie w reakcji na specyficzne bodźce. Istnieje wiele danych na poparcie twierdzenia Berkowitza, że wrodzone wzorce zachowania człowieka są nieskończenie elastyczne i podatne na modyfikację. Między poszczególnymi kulturami występują ogromne różnice pod tym względem. Na przykład jest wiele tzw. pierwotnych plemion, takich jak Lepchowie w indyjskim stanie Sikkim, Pigmeje w Afryce Środkowej i Arapeszowie na Nowej Gwinei, które potrafią żyć w przyjaźni i współpracy, zarówno w obrębie własnego plemienia, jak i w stosunkach z innymi plemionami. Wśród tych ludzi akty agresji są niezwykle rzadkie l4. Tymczasem w bardziej „cywilizowanym” społeczeństwie, takim jak amerykańskie, demokratycznie wybrani przywódcy wolą wydawać na cele wojskowe ogromną część środków publicznych nawet w okresie pokoju, przemoc w rodzinach jest rzeczą powszednią, a strzelanie do ludzi z pędzących samochodów stało się tragicznym aspektem wielkomiejskiego życia. Nieskończoną różnorodność sposobów modyfikowania przez ludzi ich agresywnych skłonności dobrze ilustruje fakt, że w obrębie danej kultury zmiana warunków społecznych może prowadzić do zmian pod względem agresywności zachowania. Na przykład indiańskie plemię Irokezów żyło w pokoju przez setki lat jako naród myśliwych. Jednakże w XVII w. rozwój handlu z nowo przybyłymi Europejczykami wywołał bezpośrednią rywalizację o futra (do zamiany na artykuły przemysłowe) między Irokezami a sąsiadującymi z nimi Huronami. Doszło do szeregu wojen, a Irokezi stali się okrutnymi 239

AGRESJA U CZŁOWIEKA

i zwycięskimi wojownikami, nie z powodu nie dających się opanować agresywnych instynktów, lecz dlatego, że zmiana warunków społecznych spowodowała wzrost rywalizacji L\ W społeczeństwie amerykańskim istnieją pewne uderzające różnice regional­ ne pod względem zachowania agresywnego oraz rodzaju zdarzeń wywołujących akty przemocy. Na przykład Richard Nisbett wykazał, że wskaźniki zabójstw dokonywanych przez białych mężczyzn na Południu Stanów Zjednoczonych są istotnie wyższe niż analogiczne wskaźniki na Północy, zwłaszcza w okręgach wiejskich l6. Jednakże odnosi się to tylko do zabójstw „związanych z kłótniami”. Badania Nisbetta wykazują, że południowcy ogólnie nie aprobują przemocy bardziej niż mieszkańcy-północnych Stanów, natomiast są bardziej skłonni aprobować przemoc stosowaną w celu ochrony własności i w odpowiedzi na zniewagi. Ten układ wyników sugeruje, że „kultura honoru”, która znamionuje dżentelmena z Południa, może być charakterystyczna dla szczególnych warunków ekonomicznych i zawodowych - zwłaszcza takich, w których bogactwo ma postać dóbr ruchomych (a więc narażonych na kradzież), jak w pasterskiej społeczności dawnego Południa i Zachodu Stanów Zjednoczonych. Jeśli jesteś farmerem w stanie Iowa, to są szanse, że nikt nie ukradnie całego twojego plonu; nie jest więc tak konieczne, żebyś wyrabiał sobie opinię osoby, która nie ustąpi i będzie walczyć w obronie swej własności. Jeśli jednak jesteś właścicielem, stada bydła, to ważne jest zyskanie sobie reputacji człowieka, któremu nie należy wchodzić w drogę - żeby rabusie pomyśleli dwa razy, zanim spróbują sięgnąć po twoją własność. W zjawisku tym szczególnie interesujący jest fakt, że kultura honoru trwa nadal, chociaż dawno przeminęły warunki, które ją ukształtowały. Z tego względu Nisbett i jego współpracownicy l7, nawiązując do wyników uzyskanych w swych pierwszych badaniach, przeprowadzili szereg eksperymentów, w któ­ rych wykazali, że normy charakterystyczne dla kultury honoru przejawiają się w procesach poznawczych, emocjach, zachowaniach i reakcjach fizjologicznych współczesnych białych studentów z Południa, którzy wstąpili na University of Michigan - młodych mężczyzn, których rodziny od wielu już pokoleń nie hodowały bydła. W eksperymentach tych na każdego z uczestników wpadał „przypadkiem” pomocnik eksperymentatora, który następnie ubliżał uczestnikowi przezywając go. W porównaniu z białymi mężczyznami z Północy (którzy zwykle reagowali na tę zniewagę po prostu wzruszeniem ramion), Południowcy częściej uważali swoją męską reputację za zagrożoną, byli bardziej wytrąceni z równowagi (o czym świadczył wzrost poziomu kortyzolu w ich krwi), bardziej przygotowani poznawczo i fizjologicznie do agresji (na co wskazywał wzrost poziomu testosteronu w ich krwiobiegu), i wreszcie częściej przejawiali agresywne i dominujące zachowanie po tym incydencie. W późniejszym eksperymencie Cohen i Nisbett18 wysyłali do różnych firm w całych Stanach Zjednoczonych listy z podaniami o pracę, rzekomo od ludzi, którzy zabili kogoś 240 w konflikcie mającym związek z honorem. Firmy mające swą siedzibę na

AGRESJA U CZŁOWIEKA

Południu i Zachodzie Stanów Zjednoczonych znacznie częściej odpowiadały w sposób świadczący o przychylności i zrozumieniu, niż firmy zlokalizowane na Północy. Wniosek, jaki możemy wysnuć na podstawie przeglądu tych danych, będzie następujący: chociaż agresywność u ludzi ma niemal na pewno instynktowny komponent, to jednak przyczyną agresji nie jest wyłącznie instynkt. Są oczywiste przykłady czynników sytuacyjnych i społecznych, które mogą wywoływać agresywne zachowanie. Co ważniejsze, wiemy, że u ludzi zachowanie takie może być modyfikowane przez czynniki sytuacyjne i społeczne. Krótko mówiąc, agresywne zachowanie można redukować.

Czy agresja jest użyteczna? Przetrwanie najlepiej przystosowanych. W porządku, agresję u ludzi można redukować, ale czy należy to czynić? Czy nie jest ona użyteczna? Niektórzy badacze sugerują, że prawdopodobnie jest użyteczna, a być może nawet niezbędna. Na przykład Konrad Lorenz il} argumentuje, że agresja jest „istotnym elementem organizacji instynktów chroniącej życie”. Opierając argumentację na własnych obserwacjach zwierząt, uważa on, że agresywność odgrywa główną rolę w ewolucji, gdyż dzięki niej młode zwierzęta mają najsilniejszych i najmądrzejszych rodziców, a grupy są prowadzone przez możliwie najlepszych przywódców. Do podobnych wniosków doszli na podstawie swych badań nad małpami Starego Świata antropolog Sherwood Washburn i psychiatra David Hamburg20. Stwierdzili oni, że agresja w obrębie tej samej grupy małp odgrywa ważną rolę w zdobywaniu pokarmu, w reprodukcji oraz w ustaleniu układów dominacji. Najsilniejszy i najbardziej agresywny samiec w grupie zajmuje dominującą pozycję, demonstrując na początku swoją agresywność. Jak zauważył Steven Pinker21, paradoksalnie pozwala to zredukować później liczbę poważnych walk w obrębie grupy (inne samce wiedzą, kto jest szefem). Ponadto, ponieważ dominujący samiec dominuje także w reprodukcji, grupa ma większe szanse przetrwania, gdyż silny osobnik przekazuje swój wigor następnym pokoleniom. Wzorzec zachowań u morsów jest podobny - lecz nieco bardziej krwawy. Według psychobiologa Burneya LeBoeufa22, co roku przed porą godową pary samców stają naprzeciw siebie do walki o dominację. Najsilniejszy, najbardziej agresywny i najsprytniejszy samiec zdobywa nie tylko pierwsze miejsce w hierarchii dominacji wśród swych towarzyszy, lecz ponadto staje się w tej grupie partnerem seksualnym numer jeden. Na przykład w pewnej kolonii składającej się ze 185 samic i 120 samców, taki samiec numer jeden (czyli „alfa”) był odpowiedzialny za połowę obserwowanych kopulacji. W mniejszych koloniach liczących 40 lub mniej samic, samiec alfa na ogół jest odpowiedzialny za sto procent kopulacji. 241

AGRESJA U CZŁOWIEKA

Mając w pamięci te dane, wielu obserwatorów nawołuje do ostrożności w podejmowaniu prób zmierzających do kontrolowania agresji u człowieka, sugerują oni bowiem, że podobnie jak u niższych zwierząt agresja jest niezbędna do przetrwania gatunku. Rozumowanie to opiera się częściowo na założeniu, że ten sam mechanizm, który jednego człowieka popycha do zabicia sąsiada, innych pobudza do „zdobywania” przestrzeni kosmicznej, „wgryzania się” w trudne zadanie matematyczne, „atakowania” problemu logicznego czy też „opanowania” przyrody. Jednakże, jak wskazałem wcześniej, rozumowanie to jest oparte na zbyt szerokiej definicji agresji. Stawianie znaku równości między aktywnością twórczą i wysokimi osiągnięciami a wrogością i agresją jest jakimś pomieszaniem pojęć. Można rozwiązać problem lub zdobyć umiejętność, nie krzywdząc innego człowieka, a nawet nie starając się z kimś rywalizować. Jest to rozróżnienie trudne do uchwycenia dla Amerykanów, ponieważ chyba w jeszcze większym stopniu niż inne narody Zachodu są oni nauczeni utożsamiać sukces ze zwycięstwem, dobre wyniki z pokonaniem kogoś. M. F. Ashley Montagu23 sądzi, że nadmiernie uproszczona i niewłaściwa interpretacja teorii Darwina jest źródłem uznawanego przez ogół ludzi błędnego poglądu, zgodnie z którym konflikt jest nieuniknionym prawem życia. Ashley Montagu stwierdza, że w okresie rewolucji przemysłowej bogaczom, którzy wyzyskiwali robotników, wygodnie było usprawiedliwiać ten wyzysk, mówiąc, że życie jest walką o przetrwanie i że zgodnie z prawami natury przetrwać mogą tylko najlepiej przystosowani. Niebezpieczeństwo polega na tym, że rozumowanie tego rodzaju staje się „samospełniającym się proroctwem” i może nas skłaniać do ignorowania ub pomniejszania wartości, jaką dla przetrwania człowieka i innych zwierząt ma zachowanie pozbawione agresji i rywalizacji. Na przykład Piotr Kropotkin24 doszedł w 1902 r. do wniosku, że współdziałanie i wzajemna pomoc mają z punktu widzenia przetrwania - wielką wartość dla wielu form życia. Istnieje bogaty materiał dowodowy na potwierdzenie tego wniosku. Dobrze znane jest społeczne współdziałanie niektórych owadów - termitów, mrówek czy pszczół. Zapewne mniej znana jest pewna forma zachowania występująca u szympansów, którą można określić jedynie jako „altruistyczną”. Przejawia się ona następująco: Dwa szympansy znajdują się w dwóch sąsiadujących ze sobą klatkach. Jeden szympans ma pokarm, a drugi - nie, Szympans nie mający pokarmu zaczyna „żebrać”. Niechętnie, z oporem, „bogaty” szympans oddaje mu część swego pokarmu. W pewnym, sensie właśnie opór, z jakim to czyni, nadaje owemu darowi o wiele większe znaczenie, wskazuje bowiem, że zwierzę lubi ten pokarm i z wielką chęcią zatrzymałoby go dla siebie. Fakt ten sugeruje więc, że skłonność do dzielenia się ma istotnie głębokie korzenie 2\ Jednakże praca Kropotkina nie wzbudziła dużego zainteresowania - prawdę mówiąc, została w dużej mierze zignorowana - być może dlatego, że nie była zgodna z duchem 242 czasu łub z potrzebami tych, którzy czerpali korzyści z rewolucji przemysłowej.

AGRESJA U CZŁOWIEKA

Przyjrzyjmy się społeczeństwu amerykańskiemu. Wydaje się, że kultura amerykańska opiera się na współzawodnictwie: nagradzamy zwycięzców i odwracamy się od pokonanych. Przez dwa stulecia nasz system kształcenia był oparty na rywalizacji i prawach przetrwania. Z bardzo nielicznymi wyjątkami, nie uczymy naszych dzieci kochać wiedzy - uczymy je, by starały się o dobre stopnie. Gdy Grantland Rice, pisarz zajmujący się tematyką sportową, stwierdził, że ważne jest nie to, czy wygrasz, czy też przegrasz, lecz to, w jaki sposób rozgrywasz mecz, nie opisywał on wątku dominującego w życiu Amerykanów, lecz przepisywał, lekarstwo na naszą nadmierną troskę o zwycięstwo. Od piłkarza Małej Ligi, który wybucha płaczem, gdy jego drużyna przegrywa, do studentów skandujących na stadionie piłkarskim: „Nasi górą!”; od ówczesnego prezydenta Lyndona Johnsona, u którego zdolność oceny w czasie konfliktu wietnamskiego została niemal na pewno zaburzona przez często wyrażane pragnienie, aby nie być pierwszym amerykańskim prezydentem, który przegra wojnę, do trzecioklasisty pogardzającego kolegami, ponieważ najlepiej rozwiązał test arytmetyczny - demonstrujemy zdumiewającą kulturową obsesję zwycięstwa. Vince Lombardi, legendarny trener drużyny futbolowej Green Bay Packers, mógł podsumować to wszystko prostym stwierdzeniem: „Zwycięstwo nie jest rzeczą najważniejszą, ono jest wszystkim”. Przerażające w tej filozofii jest to, że implikuje ona, iż ceł w postaci zwycięstwa usprawiedliwia wszelkie środki, jakie stosujemy dla uzyskania zwycięstwa, nawet jeśli jest to tylko mecz piłki nożnej, która przecież pierwotnie była pomyślana jako rozrywka. Ciekawym i przerażającym przypisem do stwierdzenia Lombardiego jest sposób, w jaki mieszkańcy Green Bay w stanie Wisconsin potraktowali jego następcę, Dana Devine’a, kiedy jako trener Green Bay Packers w 1974 r. miał tego pecha, że doprowadził tę drużynę do spadku z ligi. W rezultacie grożono mu, ubliżano członkom jego rodziny, przed jego domem zastrzelono mu psa, w środku nocy ludzie dzwonili do niego, obrzucając go plugawymi wyzwiskami, a prócz tego rozsiewano fałszywe pogłoski, że jego córki są najgorszymi lafiryndami w całym mieście, a jego żona jest alkoholiczką26. Może być prawdą, że we wczesnym okresie ewolucji człowieka wiele agresywnych zachowań miało charakter przystosowawczy. Niektórzy autorzy szukali źródeł agresywności u człowieka w czasach, gdy nasi przodkowie byli myśliwymi i zbieraczami, gdy musieli zabijać zwierzęta i plądrować duże obszary, aby utrzymać się przy życiu. Z drugiej strony, nowsze odkrycia archeologiczne, jakich dokonał Richard Leakey i jego współpracownicy27, sugerują, że to założenie może być błędne, że agresja u człowieka rozwinęła się dużo później, gdy ludzie zaczęli interesować się coraz bardziej posiadaniem i ochroną swej własności. Tak czy owak, kiedy rozglądam się dokoła i widzę świat pełen konfliktów, nienawiści i braku zaufania między narodami, rasami i plemionami, a także pełen nuklearnych głowic bojowych w ilości wystar­ czającej, by wielokrotnie zgładzić całą ludzkość świata, wówczas czuję się 243

AGRESJA U CZŁOWIEKA

uprawniony do zakwestionowania aktualnej wartości agresji dla przetrwania. Antropolog Loren Eiseley złożył hołd naszym przodkom, przestrzegając jednak zarazem przed naśladowaniem ich, gdy pisał: „Obecnie potrzeba łagodniejszych, bardziej tolerancyjnych ludzi niż ci, którzy odnieśli dla nas zwycięstwa nad lodem, tygrysem i niedźwiedziem”2H, Katharsis. Niekiedy wysuwa się argumenty, że są inne względy, które powodują, że agresywność spełnia pożyteczną, a być może niezbędną funkcję. Mam tu na myśli psychoanalityczną koncepcję katharsis - rozładowania energii. Jak już wcześniej wspomniano, Freud był przekonany, że jeśli człowiekowi nie pozwoli się wyładować agresji, to jego agresywna energia będzie się kumulować, aż w końcu eksploduje albo w formie skrajnego gwałtu, albo choroby psychicznej. Czy są jakieś dane przemawiające za tym twierdzeniem? Istniejący materiał dowodowy sugeruje, że konflikt związany z agresją może wywoływać u człowieka stan silnego napięcia emocjonalnego. Doprowadziło to niektórych badaczy do fałszywego wniosku, że hamowanie agresywnej reakcji u ludzi powoduje albo poważne zaburzenia, albo bardzo agresywne zachowanie. Brak jednak bezpo­ średniego materiału dowodowego przemawiającego za tym wnioskiem, „Ale może jednak - mógłby ktoś zapytać - wyładowanie agresji jest ko­ rzystne?” Myśl taka jest kusząca. Większość z nas, kiedy jesteśmy sfrustrowani lub rozgniewani, doświadcza czegoś podobnego do rozładowania napięcia, jeśli „wyżyjemy się” w ten sposób, że nakrzyczymy na kogoś, skiniemy go lub nawet uderzymy. Czy jednak akt agresji redukuje potrzebę dalszej agresji? Rozpatrzmy niektóre sposoby rozładowania energii agresywnej: 1) przez wy­ datkowanie jej w postaci akceptowanej społecznie agresywnej aktywności fi­ zycznej, takiej jak futbol amerykański lub hokej; 2) przez uprawianie niedestrukcyjnej formy agresji, a mianowicie „agresji w wyobraźni” - np. marze­ nie o zbiciu kogoś lub napisanie opowiadania pełnego aktów gwałtu i przemocy; oraz 3) przez bezpośrednią agresję - zwymyślanie osoby, która spowodowała frustrację, wyrządzenie jej krzywdy, sprawienie jej kłopotów, opowiadanie o niej brzydkich rzeczy itp. Rozpatrzmy pierwszy sposób - uprawianie akceptowanych społecznie form agresywnego zachowania. Rozpowszechniony jest pogląd, że metoda ta daje dobre rezultaty; jest ona gorąco popierana przez terapeutów o orientacji psychoanalitycznej. Na przykład wybitny psychiatra, William Menninger, stwierdza, że „gry oparte na współzawodnictwie dostarczają niezwykłe zadowa­ lającego ujścia dla instynktownego popędu agresji”29. Wydaje się rzeczą rozsądną pytanie, czy istnieją jakieś dowody na to, że gry oparte na współ­ zawodnictwie redukują agresywność. Berkowitzowi30, który przeprowadził dokładną analizę istniejących danych, nie udało się uzyskać prostych, jedno­ znacznych wyników, które by przemawiały za twierdzeniem, że intensywna 244 aktywność fizyczna zmniejsza agresywność. W istocie wyniki badań terenowych

AGRESJA U CZŁOWIEKA

Arthura Pattersona31 prowadzą do wręcz przeciwnego wniosku. Dokonywał on pomiaru wrogości u uczniów szkół średnich uprawiających futbol, określając jej wielkość na tydzień przed rozpoczęciem sezonu rozgrywek i tydzień po jego zakończeniu. Gdyby było prawdą, że intensywna aktywność fizyczna i agresywne zachowanie, które charakteryzują futbol amerykański, służą do redukcji napięcia spowodowanego powstrzymywaną agresją, to oczekiwalibyśmy, iż w ciągu ;ezonu nastąpi u graczy spadek wrogości. Zamiast tego, wyniki pomiarów wykazały istotny jej wzrost. Również Warren Johnson ” w swych wszechstron­ nych i zakrojonych na szeroką skalę badaniach nad studentami-sportowcami nie uzyskał żadnych spójnych danych przemawiających za koncepcją katharsis. Doszedł on do wniosku, iż absurdalne jest nie tylko twierdzenie, że wojny wygrywano na boiskach Eton - jeszcze bardziej absurdalna jest nadzieja, że można tam zapobiegać wojnom. Nie oznacza to, że gry te nie sprawiają ludziom przyjemności. Sprawiają. Jednakże uprawianie tych gier wcale nie zmniejsza agresywności. Chociaż czynny udział w opartych na współzawodnictwie, agresywnych ;rach nie prowadzi do zmniejszenia agresywności, może oglądanie tego rodzaju gier przynosi takie skutki? Gordon Russell33, kanadyjski psycholog sportu, mierzył natężenie wrogości u widzów oglądających szczególnie brutalny mecz hokeja na lodzie. Im dłużej trwała gra, tym bardziej wojowniczo byli nastawieni widzowie - natężenie ich wrogości nie spadło do poziomu sprzed meczu nawet po zakończeniu gry. Tak więc oglądanie gier opartych na współzawodnictwie nie tylko nie zmniejsza agresywności, lecz nawet czasowo ją nasila. Zajmijmy się teraz drugą formą agresji - agresją w wyobraźni. Atakowanie innej osoby w wyobraźni, gdyby pozwalało zredukować późniejszą agresję, byłoby szczególnie korzystnym sposobem rozładowywania agresywnych napięć; pamiętajmy, że w przypadku agresji w wyobraźni nikt nie zostaje naprawdę skrzywdzony. Istnieje nieco danych świadczących, że uprawianie agresji v/ wyobraźni może dać lepsze samopoczucie, a nawet spowodować chwilowe zmniejszenie agresywności. W interesującym eksperymencie Seymoura Feshbacha i4 studenci byli obrażani przez wykładowcę; następnie połowie studentów dano sposobność napisania wymyślonego przez siebie opowiadania na temat agresji, podczas gdy drugiej połowie nie dano takiej możliwości. Była także grupa kontrolna, złożona ze studentów, których w ogóle nie obrażono. Wyniki wykazały, że osoby, którym dano sposobność napisania opowiadania o agresji, bezpośrednio potem były nieco mniej agresywne niż osoby, którym nie dano tej sposobności. Trzeba dodać, że obie grupy obrażanych studentów były znacznie bardziej agresywne niż grupa studentów, których nie obrażono w ogóle. Tak więc użyteczność wyładowania agresji w wyobraźni była ograniczona: nie spowodowało to znacznego zredukowania agresywnej energii. Przypatrzmy się teraz badaniom nad aktami bezpośredniej agresji: czy redukują one potrzebę dalszej agresji? Chociaż materiał dowodowy nie jest 245

AGRESJA U CZŁOWIEKA

jednoznaczny, w przeważającej większości eksperymentów nie stwierdzono takich skutków15. W rzeczywistości najczęściej uzyskiwano wyniki podobne jak w przytoczonych wyżej badaniach nad oglądaniem aktów przemocy: mianowicie, kiedy ludzie dopuszczają się aktów agresji, akty te zwiększają ich skłonność do przyszłej agresji. Na przykład w eksperymencie Russella Geena i jego współpracowników36 każdego badanego łączono w parę z innym studentem, który w rzeczywistości był pomocnikiem eksperymentatorów. Najpierw pomoc­ nik doprowadzał badanego do gniewu; w tej fazie, która polegała na wymianie opinii na różne tematy, badanemu aplikowano wstrząsy elektryczne, gdy partner nie zgadzał się z jego opinią. Następnie, w trakcie badania „wpływu kary na uczenie się”, badany pełnił rolę nauczyciela, podczas gdy pomocnik był uczniem, W pierwszym zadaniu wymagającym uczenia się niektórzy badani mieli wymierzać wstrząs pomocnikowi za każdym razem, gdy popełnił błąd: inni badani jedynie zapisywali jego błędy. W następnym zadaniu wszystkim badanym umożliwiono wymierzanie wstrząsów. Gdyby działał wpływ katharsis. oczekiwalibyśmy, że badani, którzy poprzednio aplikowali pomocnikowi wstrząsy, za drugim razem będą je stosować rzadziej i mniej intensywnie. Tak nie było; w rzeczywistości ci badani, którzy w pierwszym zadaniu wymierzali pomocnikowi wstrząsy, przejawiali więcej agresji, gdy dano im następną okazję zaatakowania go. Zjawisko to występuje nie tylko w laboratorium; tę samą tendencję obserwuje się także regularnie w przypadku zdarzeń przebiegających w naturalny sposób w świecie realnym, gdzie akty agresji słownej ułatwiają dalsze ataki. W „eksperymencie naturalnym” kilku technikom, których niedawno zwolniono z pracy, dano sposobność wyrażenia słowami swej wrogości w stosunku do byłych szefów; kiedy później poproszono ich o opisanie swego byłego zwierzchnika, w opisach tych byli oni znacznie bardziej napastliwa niż ci technicy, którzy poprzednio nie wyrazili słowami swych uczuć37. Tak więc trzeba powiedzieć, że przytłaczająca większość danych nic potwierdza hipotezy katharsis. Na pierwszy rzut oka idea ta wygląda na rozsądną, ponieważ wydaje się zgodna z codziennym doświadczeniem - tzn. kiedy ktoś wzbudza w nas gniew, wyładowanie wrogości wobec tej osoby istotnie zdaje się poprawiać nasze samopoczucie. Nie zmniejsza to jednak naszego uczucia wrogości. Jakie mogą być przyczyny tego, że przewidywania wyprowadzone z koncepcji katharsis nie sprawdzają się? U ludzi agresja nic zależy tylko od napięć - od tego, co się czuje - lecz także od tego, co dana osoba myśli. Postaw się na miejscu osoby badanej w przytoczonych wyżej eksperymentach: gdy już raz zaaplikowałeś wstrząs elektryczny innej osobie lub wyraziłeś wrogość wobec twego dawnego szefa, łatwiej przychodzi ci zrobić to drugi raz. Pierwszy akt agresji może zmniejszyć twoje zahamowania przeciw podejmowaniu innych działań tego rodzaju; ta agresja jest uzasadniana i dokonywanie takich napaści staje się łatwiejsze. Ponadto większość badań nad 246 tym zagadnieniem przyniosła wyniki wskazujące, że dokonanie zewnętrznego

AGRESJA U CZŁOWIEKA

agresji przeciw określonej osobie zmienia postawę wobec tej osoby, aktu nasilając negatywne uczucia wobec niej, a więc zwiększając prawdopodobień­ stwo przyszłej agresji przeciw tej osobie. Dlaczego? Jak przekonaliśmy się w poprzednim rozdziale, kiedy ktoś wyrządza krzywdę innej osobie, uruchamia to procesy poznawcze zmierzające do uzasadnienia tego aktu okrucieństwa. Mianowicie, kiedy krzywdzimy kogoś, odczuwamy dysonans poznawczy. Element poznawczy „skrzywdziłem Sama” jest niezgodny z elementem „jestem przyzwoitym, rozsądnym, dobrym człowie­ kiem”. Wygodnym dla mnie sposobem redukcji dysonansu jest przekonanie siebie, że skrzywdzenie Sama nie było nieprzyzwoitym, nierozsądnym, złym czynem. Mogę to osiągnąć zamykając oczy na zalety Sama i podkreślając jego wady, przekonując samego siebie, że Sam jest okropnym człowiekiem, który zasługuje na to, żeby go krzywdzić. Jest to mechanizm, który stanowi podłoże zjawiska zwanego obwinianiem ofiary, a polegającego na przekonywaniu samego siebie, że ofiara w jakiś sposób zasłużyła na przykrości czy nieszczęścia, które ją spotkały. Występuje zwłaszcza wtedy, gdy dana osoba jest niewinną ofiarą mojej agresji. Tak więc w eksperymentach Davida Glassa oraz Keitha E. Davisa i Edwarda E. Jonesa 18 (omówionych w poprzednim rozdziale) badany wyrządzał krzywdę psychiczną lub fizyczną niewinnej osobie, która wcześniej nie zrobiła badanemu nic złego. Następnie badani oceniali (negatywnie) ofiarę, przekonując siebie, że jest ona niezbyt miłą osobą, a zatem zasłużyła na to, co ją spotkało. Takie postępowanie znakomicie redukuje dysonans, a także stwarza warunki do dalszej agresji - gdy już poniżyłeś kogoś, to będzie ci łatwiej skrzywdzić tę osobę w przyszłości. Ale co dzieje się wtedy, gdy ofiara nie jest taka niewinna? Co się dzieje, jeśli zrobiła ona coś, żeby cię rozgniewać, a więc istotnie zasługuje na odwet? Tu sytuacja staje się bardziej złożona i bardziej interesująca. Wśród kilku eksperymentów przeprowadzonych w celu zbadania tego zagadnienia wyróżnia się doskonale pomyślane studium Michaela Kahna39. W eksperymencie Kahna laborant dokonujący pewnych pomiarów fizjo­ logicznych wygłaszał obraźliwe uwagi na temat badanych studentów. W jednej grupie eksperymentalnej badanym pozwolono dać upust swej wrogości - mogli oni powiedzieć szefowi laboranta, co myślą o jego podwładnym; wydawało się, że działanie to mogło narazić laboranta na poważne przykrości, może nawet na utratę posady, W drugiej grupie badanym nie dano sposobności do wyrażenia agresji przeciw osobie, która wzbudziła ich gniew. Jakie wyniki należałoby przewidzieć na podstawie teorii psychoanalitycznej? Odpowiedź jest łatwa: grupa „zahamowana” powinna odczuwać napięcie, silny gniew oraz żywić wrogie uczucia wobec laboranta, podczas gdy grupa, która uzewnętrzniła swoje uczucia, powinna odczuwać ulgę, odprężenie i mniejszą wrogość wobec laboranta. Krótko mówiąc, zgodnie z teorią psychoanalityczną, wyrażenie wrogości powinno oczyścić obrażonych studentów z ich wrogich uczuć. Kahn, 247

AGRESJA U CZŁOWIEKA

jako dobry freudysta, oczekiwał właśnie takich wyników. Był jednak zaskoczony i (co przemawia na jego korzyść) zafascynowany, gdyż uzyskał wręcz przeciwne rezultaty. Mianowicie, badani, którym pozwolono wyrazić agresję, odczuwali później większą antypatię i wrogość w stosunku do laboranta niż ci, których powstrzymano od wyrażania agresji. Innymi słowy, wyrażenie agresji nie zmniejszyło skłonności do agresywnego zachowania, lecz na ogól zwiększało jt - nawet jeśli obiekt agresji nie był tylko niewinną ofiarą. Eksperyment Kahna ilustruje to, że gdy ludzie wpadną w gniew, często odpłacają się z nawiązką. W tym przypadku doprowadzenie do usunięcia laboranta z pracy jest z pewnością przesadnym odwetem w zestawieniu z krzywdą wyrządzoną przez laboranta. Nadmierny odwet wytwarza dysonans w bardzo podobny sposób, jak skrzywdzenie osoby niewinnej, tzn. istnieje rozbieżność między tym, co dana osoba uczyniła tobie, a siłą twojego odwetu. Ta rozbieżność musi być uzasadniona - i tak samo jak w eksperymentach z „niewinną ofiarą” uzasadnienie to przybiera postać przypisywania ujemnych cech obiektowi twego gniewu po wyrządzeniu przez ciebie krzywdy tej osobie. Ale co się stanie, jeśli uda się sprawić, by osoba szukająca odwetu nie mogła posunąć się za daleko? Innymi słowy, co będzie wtedy, gdy wielkość odwetu jest kontrolowana w sposób rozsądny, tak żeby nie był on znacznie dotkliwszy niż działanie, które do niego doprowadziło? Przewidywałbym, że w takich okolicznościach dysonans będzie niewielki lub nie będzie go wcale. „Sam ubliżył mi, ja mu odpłaciłem; nasze rachunki są wyrównane. Nie potrzebuję mścić się dalej”. Właśnie takie rezultaty uzyskano w eksperymencie Anthony’ego Dooba i Larraine Wood40. Podobnie jak w eksperymencie Kahna. Doob i Wood stworzyli sytuację, w której ich pomocnik dokuczał badanym? i poniżał ich. W jednej grupie badani mieli okazję odpłacić swemu dręczycielowi, aplikując mu szereg wstrząsów elektrycznych. W tych warunkach, kiedy rachunek został wyrównany, nie odczuwali potrzeby dalszego karania dręczy­ ciela. Jednakże ci badani, którym nie dano możliwości odpłacenia się, później wyrażali chęć ukarania swego prześladowcy. Widzimy więc, że odwzajemnienie się może zredukować potrzebę dalszej agresji, jeśli zostało przywrócone coś zbliżonego do równowagi. Trzeba tu podkreślić pewną ważną sprawę: większość sytuacji w świecie realnym nie jest tak czysta, jak sytuacja Dooba i Wood, gdzie odwet można było uczynić funkcjonalnie podobnym do pierwotnego aktu agresji. Moim zdaniem świat jest zwykle bardziej zbliżony do sytuacji w eksperymencie Michaela Kahna: odwet zwykle przewyższa znacznie swą dotkliwością pierwotny akt. Na przykład, cokolwiek studenci Uniwersytetu Stanowego w Kent mogli uczynić członkom Gwardii Narodowej Stanu Ohio (wykrzykiwanie nieprzyzwoitych słów, obelgi, wyśmiewanie, złośliwe docinki), z pewnością nie zasłużyli na to, by do nich strzelać i zabijać ich. Co więcej, w przypadkach masowej agresji większość ofiar jest całkowicie niewinna. We 248 wszystkich tych sytuacjach występuje przeciwieństwo katharsis. Tak więc,

AGRESJA U CZŁOWIEKA

skoro zastrzeliłem paru kontestujących studentów w Kent, to będę przekonywał samego siebie, że oni naprawdę zasłużyli na to i jeszcze bardziej znienawidzę kontestatorów niż przed tym czynem; skoro zamordowałem parę kobiet i dzieci w My Lai, to jeszcze mocniej będę przekonany, że Azjaci w gruncie rzeczy nie są ludźmi, niż byłem przed ich wymordowaniem; skoro odmówiłem Murzynom prawa do przyzwoitych szkół, to będę jeszcze mocniej niż przedtem przekonany, że są o tli głupi i nie mogliby odnieść żadnych korzyści z dobrej edukacji. W większości sytuacji przemoc nie zmniejsza skłonności do przemocy: przemoc rodzi jeszcze więcej przemocy.

Przyczyny agresji Jak już się przekonaliśmy, jedną z głównych przyczyn przemocy jest sama przemoc. Kiedy ktoś dopuszcza się aktu agresji, zwłaszcza z siłą niewspółmierną do tego co uczyniła ofiara i co mogło wywołać ten akt, wówczas uruchamia to siły poznawcze i motywacyjne zmierzające do uzasadnienia tej agresji, co koiei prowadzi do jej spotęgowania. Rozpatrzmy niektóre spośród innych ażnych przyczyn agresji. Przyczyny neurologiczne i chemiczne. W korze mózgowej jest okolica zwana jądrem migdałowatym (amygclala), która wiąże się z agresywnymi zachowaniami irówno u ludzi, jak i u zwierząt. Gdy okolicę tę drażni się prądem elektrycznym, wówczas osobniki łagodne wpadają we wściekłość; podobnie, gdy aktywność ;uronowa w tej okolicy jest zablokowana, osobniki agresywne stają się godne41. Trzeba jednak zauważyć, że tu także istnieje elastyczność: wpływ mechanizmów neuronowych może być modyfikowany przez czynniki społeczne, iwet u zwierząt. Jeśli na przykład małpa-samiec znajduje się w obecności innych, mniej dominujących małp, to istotnie zaatakuje te małpy, gdy tylko zostanie u niego podrażnione jądro migdałowate. Jeśli jednak tę samą okolicę podrażnimy wówczas, gdy owa małpa znajduje się w obecności małp zaj­ mujących bardziej dominującą pozycję w grupie, to nie będzie ich atakować, cz zamiast tego ucieknie. Te s t o s t e r o n. Wykazano, że pewne substancje chemiczne wpływają na agresywność. Na przykład wstrzyknięcie testosteronu, męskiego hormonu płciowego, zwiększa agresywność u zwierząt42. Analogiczny wynik uzyskano w odniesieniu do łudzi: James Dabbs i jego współpracownicy stwierdzili, że naturalny poziom testosteronu jest istotnie wyższy u więźniów skazanych za przestępstwa połączone z użyciem przemocy, niż u więźniów skazanych za przestępstwa nie związane z przemocą. Także po osadzeniu w zakładzie karnym więźniowie o wyższym poziomie testosteronu częściej naruszali przepisy więzienne - zwłaszcza dotyczące udziału w jawnych konfrontacjach 4'3. Dabbs 249

AGRESJA U CZŁOWIEKA

i jego wpółpracownicy stwierdzili też, że młodociani przestępcy mają wyższy poziom testosteronu niż studenci college’u44. Kiedy porównano różne korporacje studenckie działające w danym college’u, wówczas okazało się, że w korporac­ jach uważanych ogólnie za najbardziej hałaśliwe, mniej odpowiedzialne społecznie i bardziej brutalne, przeciętny poziom testosteronu był najwyższy43. Nie ulega wątpliwości, że testosteron wpływa na agresywność. Odwrotna zależność także zdaje się być prawdziwa: agresywne zachowanie zwiększa wydzielanie testosteronu46. Jeśli poziom testosteronu w'pływa na agresywność, czy oznacza to. że mężczyźni są bardziej agresywni niż kobiety? Wydaje się, że tak; Eleanor Maccoby i Carol Jackłin47 po dokonaniu obszernego przeglądu badań nad dziećmi stwierdziły, że chłopcy są z reguły bardziej agresywni niż dziewczęta. Na przykład w jednym z badań w różnych krajach, m.in, w Stanach Zjed­ noczonych, Szwajcarii i Etiopii, prowadzono dokładne obserwacje dzieci w trakcie zabawy. Wśród chłopców było dużo więcej nieżartobliwego popycha­ nia, szturchania i uderzania niż wśród dziewcząt. Podobnie na całym świecie wśród osób dorosłych aresztowanych za wszelkiego rodzaju przestępstwa dużą większość stanowią mężczyźni. Ponadto kobiety są zwykle aresztowane za przestępstwa przeciw własności (takie jak fałszerstwo, oszustwo i kradzież), a nie za przestępstwa połączone z użyciem przemocy (jak morderstwo i napad z bronią w ręku). Czy różnice te wynikają z różnic biologicznych, czy z różnic w uczeniu się społecznym? Nie możemy być pewni, lecz istnieje nieco danych wskazujących na różnice biologiczne. Na przykład w Stanach Zjednoczonych ogromne zmiany społeczne, które w ciągu ostatnich 35 lat oddziaływały na kobiety, nie spowodowały zwięk­ szenia częstości popełnianych przez nie przestępstw połączonych z użyciem, przemocy, w stosunku do takich przestępstw popełnianych przez mężczyzn. Jednocześnie, jeśli weźmiemy pod uwagę dane porównawcze dotyczące przestępstw popełnianych bez użycia przemocy przez mężczyzn i kobiety, to okazuje się, że u kobiet wskaźnik tych przestępstw wzrósł znacznie bardziej niż u mężczyzn48. Oczywiście faktów tych nie należy interpretować jako oznaczających, że agresywność wśród kobiet jest czymś nieznanym czy choćby rzadkim, ale wydaje się, iż rzeczywiście nie jest tak częsta, jak wśród mężczyzn. Co więcej, Alice Eagly i Valerie Steffen stwierdziły, że kiedy kobiety dopuszczają się jednak aktów agresji, wówczas na ogół mają z tego powodu większe poczucie winy łub odczuwają większy niepokój, niż mężczyźni49. Badacze ci sugerują, że rzeczywiste różnice w agresywności między mężczyznami i kobietami, chociaż występują w sposób regularny, nie są w sensie bezwzględnym duże. Niemniej jednak te różnice związane z płcią odznaczają się klarownością i stałością - i nie należy ich nie doceniać. Jak podkreśliła Eagly, w wielu 250 sytuacjach małe różnice mogą być niezwykle ważne M\

AGRESJA U CZŁOWIEKA

O tym, że związane z płcią różnice pod względem agresywności są niemal uniwersalne, świadczą także wyniki badań międzykulturowych, które przeprowadzili Dane Archer i Patricia McDanielM. Prosili oni nastolatków z 11 krajów, by czytali opowiadania dotyczące konfliktu między ludźmi. Czytanie to przerywano, zanim konflikt został rozwiązany, i polecano nastolatkom, aby sami dokończyli opowiadania. Archer i McDaniel stwier­ dzili, że w każdym z objętych badaniami krajów młodzi mężczyźni wykazy­ wali większą niż młode kobiety skłonność do rozwiązywania konfliktu przy użyciu przemocy. Jest dość oczywiste, że różnice biochemiczne między mężczyznami i kobietami wpłynęły na te wyniki; nie ulega też wątpliwości, że wyniki owe nie są spowodowane wyłącznie różnicami biochemicznymi. Archer i McDaniel stwierdzili, że choć w danej kulturze mężczyźni przeja­ wiali regularnie oznaki wyższego poziomu agresywności niż kobiety, to jednak kultura także odgrywała poważną rolę. Na przykład kobiety z Australii i Nowej Zelandii przejawiały więcej oznak agresywności, niż mężczyźni ze Szwecji i Korei. A l k o h o l . Substancją chemiczną, którą chętnie pije wielu ludzi na całym świecie, jest alkohol. Większość towarzysko aktywnych studentów wie o tym, że alkohol zwykle osłabia nasze zahamowania wobec popełniania czynów czasami potępianych przez społeczeństwo, w tym aktów agresji32. Z codziennych obserwacji wynika, że bójki często wybuchają w barach i nocnych lokalach, i że przemoc w rodzinie często jest związana z nadużywaniem alkoholu. Mnóstwo dobrze udokumentowanych materiałów dowodowych potwierdza te przypadkowe obserwacje. Na przykład statystyki przestępczości wykazują, że 75% osób zatrzymanych za morderstwo, napad i inne przestępstwa połączone z przemocą było (według prawnych kryteriów) nietrzeźwych w czasie aresztowania33. Ponadto kontrolowane eksperymenty laboratoryjne wykazują, że kiedy osoby badane przyjęły wystarczającą ilość alkoholu, aby być w stanie nietrzeźwym według kryteriów prawnych, wówczas były one skłonne reagować na prowokacje bardziej gwałtownie niż te osoby, które wypiły trochę alkoholu łub nie piły go wcale34. Nie znaczy to, że alkohol automatycznie zwiększa agresywność; ludzie, którzy napili się alkoholu, nie muszą pod jego wpływem wałęsać się wszczynając bójki. Wyniki eksperymentów laboratoryjnych i terenowych wskazują raczej, że alkohol służy jako czynnik rozhamowujący; tzn. redukuje nasze społeczne zahamowania, sprawiając, że stajemy się mniej ostrożni niż zwykle35. Dlatego też pod wpływem alkoholu często ujawniają się podstawowe skłonności danej osoby, tak że ludzie skłonni do okazywania czułości staną się bardziej czuli, a skłonni do używania przemocy bardziej agresywni. Podobnie ludzie poddani naciskowi społecznemu nakłaniającemu do agresywnego zachowania, albo ludzie sfrustrowani lub sprowokowani, po spożyciu alkoholu będą mieli mniej zahamowań czy oporów przed dopuszczeniem się aktów przemocy 56. 251

AGRESJA U CZŁOWIEKA

Ból

i dyskomfort. Ból i dyskomfort są głównymi czynnikami poprzedzającymi wystąpienie agresji. Jeśli jakiś organizm doświadcza bólu i nie może uciec z miejsca, gdzie go to spotyka, to prawie zawsze zaatakuje; dotyczy to szczurów, myszy, chomików, lisów, małp, raków, węży, szopów, aligatorów i mnóstwa innych zwierząt5/. Zwierzęta takie będą atakować osobniki należące do ich własnego gatunku, przedstawicieli innych gatunków, lub cokolwiek innego, co znajdzie się w zasięgu ich wzroku (z nadmuchiwanymi lalkami i pitkami tenisowymi włącznie). Czy sądzisz, że odnosi się to także do ludzi.-' Chwila refleksji pozwoli ci dojść do wniosku, że jest to bardzo możliwe, Kiedy doznamy silnego, nieoczekiwanego bólu (np. gdy uderzymy się w duży palec u nogi), przeważnie stajemy się bardzo drażliwi, a więc skłonni do ostrego zaatakowania najbliższego dostępnego cełu. W serii eksperymentów Leonard Berkowitz-’’8 wykazał, że u studentów, którzy doświadczyli bólu spowodowanego trzymaniem ręki w bardzo zimnej wodzie, występował wyraźny wzrost liczb;, aktów agresji popełnianych przeciw innym studentom. Na tej samej zasadzie, od dawna przypuszczano, że inne rodzaje dys komfortu cielesnego, takie jak upał, wilgotność, zanieczyszczenie powietrza i przykre zapachy, mogą wpływać na obniżenie progu dla agresywnego zachowania''’9. W końcu lat sześćdziesiątych i na początku siedemdziesiątych XX wieku, gdy w Stanach Zjednoczonych było wiele napięć w związki?, z takimi kwestiami polityki państwowej jak wojna w Wietnamie, niespra­ wiedliwość rasowa itp., przywódcom państwa wielu zmartwień przysparzało zjawisko określone przez nich jako „długie gorące lato” ........................- tzn. hipotetyczna tendencja polegająca na tym, że zamieszki i inne formy lokalnych niepokojów zdarzają się częściej w skwarze lata, niż na jesieni, w zimie lub na wiosnę. Czy w rzeczywistości było to prawdą, czy tylko spekulacją? Okazuje się. że to prawda. W wyniku systematycznej analizy zamieszek, do których doszło w 79 miastach w latach 1967-1971, J. Merrill Carlsmith i Crais: Anderson60 stwierdzili, że wystąpienie rozruchów było o wiele bardziej prawdopodobne w dni upalne, niż w dni chłodne. Podobnie, w większych miastach amerykańskich, od Houston w stanie Teksas do Des Moines w stanie Iowa, im goręcej jest danego dnia, tym większe prawdopodobieństwo po pełniania przestępstw połączonych z użyciem przemocy61.

Jak już wiesz, musimy być ostrożni przy interpretowaniu zjawisk, które występują w warunkach naturalnych. Na przykład naukowiec, jaki tkwi w tobie, mógłby odczuwać pokusę, by zapytać, czy ten wzrost agresywności jest spowodowany samą wysoką temperaturą, czy wynika on jedynie z faktu, że więcej ludzi jest skłonnych wychodzić na dwór (i wchodzić sobie nawzajem w drogę!) w dni gorące, niż w dni chłodne lub deszczowe. W jaki więc sposób moglibyśmy ustalić, że agresję powoduje sam upał, a nie tylko większa ilość okazji do kontaktowania się? Możemy badać to zjawisko w laboratorium. Jest 252 to bardzo łatwe do zrealizowania. Na przykład w jednym z takich eksperymentów

AGRESJA U CZŁOWIEKA

William Griffitt i Roberta Veitchń2 po prostu badali studentów testem, przy czym niektórzy wykonywali go w pomieszczeniu, gdzie temperatura była normalna, a inni w pomieszczeniu, w którym temperaturę podniesiono do 90°F (ok. 32,2°C). Studenci w gorącym pomieszczeniu nie tylko podawali, że czują się bardziej agresywni, lecz także wyrażali większą wrogość wobec pewnej nieznajomej osoby, którą polecono im opisać i ocenić. Dodatkowy materiał dowodowy ze świata naturalnego pomaga umocnić nasze przekonanie o przy­ czynie tego zjawiska. Na przykład wykazano, że w meczach pierwszej ligi baseballowej znacznie więcej graczy zostaje uderzonych rzuconą piłką, kiedy temperatura przekracza 90°F, niż wtedy, gdy jest ona niższa niż 90°F6J. A w pustynnym mieście Phoenix w stanie Arizona kierowcy samochodów nie wyposażonych w klimatyzację częściej trąbią, kiedy tkwią w korku, niż kierowcy samochodów klimatyzowanych M . Frustacja a agresja. Jak się przekonaliśmy, agresję może spowodować każda nieprzyjemna lub przykra sytuacja, taka jak gniew, ból, zbyt wysoka temperatura itp. Spośród wszystkich tych przykrych sytuacji głównym czynnikiem wywołu­ jącym agresję jest Ilustracja. Wyobraź sobie następującą sytuację: musisz przejechać przez cale miasto, aby w odległej dzielnicy przeprowadzić ważną rozmowę w sprawie podjęcia pracy. W drodze na parking uświadamiasz sobie, że jesteś trochę spóźniony na to spotkanie, więc ruszasz szybkim truchtem. Gdy już odnalazłeś swój samochód, stwierdzasz z przerażeniem, że z jednego koła uszło powietrze. „W porządku, spóźnię się dwadzieścia minut - to jeszcze nie tak źle” - mówisz do siebie, wyjmując z bagażnika lewarek i klucz francuski. Po długiej szarpaninie zdjąłeś koło, nałożyłeś zapasowe, docisnąłeś śruby i niech to diabli, z zapasowego koła też uchodzi powietrze! Kipiąc od

frustracji wleczesz się z powrotem do akademika i wchodzisz do swojego pokoju. Twój współlokator widzi, jak stoisz z dokumentami w ręku, spocony i wymiętoszony. Oceniwszy natychmiast sytuację, pyta z humorem: „Jak poszła rozmowa?” Jak myślisz, czy nie powinien przygotować się do zrobienia uniku? Jeśli jednostce dążącej do jakiegoś celu przeszkodzi się w tym, to wynikająca stąd frustracja zwiększa prawdopodobieństwo agresywnej reakcji. Nie znaczy to, że frustracja zawsze prowadzi do agresji, ani że frustracja jest jedyną przyczyną agresji. Istnieją jeszcze inne czynniki, które decydują, czy sfrustrowana jednostka dokona aktu agresji - a także istnieją inne przyczyny agresji. Dobrze znany eksperyment Rogera Barkera, Tamary Dembo i Kurta Lewina65 ukazuje wyraźnie związek między frustracją a agresją. Psychologowie ci wywoływali frustrację u małych dzieci, pokazując im pokój pełen bardzo atrakcyjnych zabawek, którymi następnie nie pozwalano im się bawić. Dzieci stały za drucianą siatką i patrzyły na zabawki, w nadziei, że będą się nimi bawić - a nawet spodziewając się tego - lecz nie mogąc ich dosięgnąć. Po boleśnie 253

AGRESJA li CZŁOWIEKA

długim oczekiwaniu dzieciom tym pozwolono w końcu bawić się owymi zabawkami. W eksperymencie brała też udział inna grupa dzieci, którym pozwolono bawić się tymi zabawkami od razu, bez wywoływania uprzedniej frustracji. W tej grupie dzieci bawiły się zabawkami radośnie. Natomiast sfrustrowana grupa, gdy w końcu udostępniono jej zabawki, zachowywała się w sposób skrajnie destruktywny: dzieci rozbijały zabawki, rzucały nimi o ścianę, deptały po nich itd. Tak więc frustracja może prowadzić do agresji. Jest kilka czynników, które mogą nasilić frustrację. Przypuśćmy, że miałeś właśnie wgryźć się w gruby, soczysty hamburger, a ktoś ci go wytrącił z ręki. Jest bardziej prawdopodobne, że ten fakt wywołałby u ciebie frustrację - i skłonił cię do agresywnej reakcji - niż gdyby ktoś zatrzymał cię na drodze do restauracji McDonalda. Analogiczne zjawisko zademonstrowała w badaniu terenowym Mary Harris 6f\ Poleciła ona studentom, by starali się wepchnąć do kolejki ludzi stojących po bilety, przed restauracjami lub do kasy w supermar­ kecie spożywczym; czasami wchodzili przed drugą osobę w kolejce, a kiedy indziej - przed dwunastą. Zgodnie z tym, czego oczekiwalibyśmy, reakcje ludzi, przed którymi stawał intruz, były znacznie bardziej agresywne, gdy próbował się on wepchnąć na drugie miejsce w kolejce. Frustracja jest większa, gdy cel jest blisko, a coś (lub ktoś) przeszkadza ci w dążeniu do niego. Gdy przeszkoda jest niespodziewana lub gdy wydaje się nieuzasadniona, frustracja wzrasta jeszcze bardziej, jak wykazuje eksperyment Jamesa Kulika i Rogera Browna67. Badanym powiedziano, że mogą zarobić pieniądze telefonując z prośbą o ofiary na cele dobroczynne i zbierając zobowiązania. U niektórych z nich wytworzono oczekiwanie wysokiego wskaźnika ofiarności, informując, że w dotychczasowych rozmowach telefonicznych osiągano sukces w dwóch trzecich przypadków, podczas gdy u innych wywołano oczekiwanie znacznie mniejszego sukcesu. Kiedy potencjalny ofiarodawca odmówił zadeklarowania datku, co zresztą uczynili wszyscy (badani nie wiedzieli, że w rzeczywistości dzwonią do pomocników eksperymentatorów), osoby o wysokich oczekiwaniach wykazywały więcej agresji, rozmawiając bardziej szorstko i kładąc słuchawkę na widełki z większą siłą. Eksperymentatorzy wprowadzili też inną zmienną - ich pomocnicy podawali różne powody odmowy złożenia ofiary, przy czym niektóre z nich wydawały się uzasadnione („nie stać mnie na złożenie ofiary”), a niektóre - arbitralne i nieuzasadnione („dobroczynność to strata czasu i oszustwo”). Ci badani, którzy usłyszeli odmowę sprawiającą wrażenie nieuzasadnionej, przejawiali większą agresję. Jak wykazują te eksperymenty, frustracja jest największa wtedy, gdy cel jest już niemal w zasięgu ręki, gdy oczekiwania są duże i gdy dążenie do celu zostało zablokowane bez właściwego uzasadnienia. Czynniki te pomagają w dokonaniu ważnego rozróżnienia między frustracją a deprywacją.? U dzieci, które po prostu nie mają zabawek, nie musi występować agresja, Z przytoczonego 254 wcześniej eksperymentu wynika, że to raczej te dzieci, które miały wszelkie.

AGRESJA U CZŁOWIEKA

powody, by oczekiwać, iż będą się bawić zabawkami, odczuwały frustrację, gdy oczekiwanie to nie zostało spełnione; właśnie to niespełnienie oczekiwań spowodowało, że dzieci zachowywały się destrukcyjnie. W zgodzie z tym rozróżnieniem pozostaje fakt, na który wskazał psychiatra Jerome Frank: oto najpoważniejsze rozruchy murzyńskie w ostatnich latach nie wybuchały w tych regionach geograficznych, gdzie nędza jest największa; miały one miejsce w Watts i w Detroit, gdzie sytuacja Murzynów nie jest bynajmniej tak zła, jak w niektórych innych regionach Stanów Zjednoczonych. Rzecz w tym, że ich sytuacja jest zła w porównaniu z tym, co mają biali. Rewolucji zazwyczaj nie wszczynają ludzie, którzy mają karki przygięte do ziemi. Najczęściej wywołują je ludzie, którzy niedawno podnieśli głowy, rozejrzeli się dookoła i spostrzegli, że inni ludzie mają się lepiej niż oni, że system traktuje ich niesprawiedliwie. Tak więc frustracja nie jest po prostu wynikiem deprywacji; jest ona wynikiem względnej deprywacji. Przypuśćmy, że ja zdecydowałem się nie iść na studia, a ty zdecydowałeś się studiować; jeśli po upływie dziesięciu lat będziesz miał lepszą pracę ode mnie, to mogę być niezadowolony ze swej pracy, lecz nie będę doznawał frustracji; dokonałem swobodnego wyboru i są to logiczne jego konsekwencje. Jeśli jednak obaj ukończyliśmy studia, i ty masz dobrą posadę, a mnie (ponieważ jestem Murzynem, Meksykaninem lub kobietą) wręczono miotłę, będę się czuł sfrustrowany; podobnie będę odczuwać frustrację, jeśli tobie łatwo jest zdobyć wykształcenie, podczas gdy mnie odmawia się dostępu do niego, ponieważ wychowałem się w ubogim getcie. Frustracja ta będzie rozjątrzać się za każdym razem, gdy włączę telewizor i zobaczę te wszystkie piękne domy, w których mieszkają biali ludzie, i wszystkie te śliczne urządzenia, które inni mogą kupować, oraz wszystkie te wspaniałości życia i wypoczynku, z których nie mogę korzystać. Gdy weźmie się pod uwagę wszystkie frustracje o podłożu ekonomicznym i społecznym, których doznają członkowie grup mniejszościowych w zamożnym społeczeństwie amerykańskim, to można się dziwić, że rozruchów jest tak mało. Jak napisał ponad 130 lat temu Ałexis de Tocqueville: „Zło, które znosimy cierpliwie, gdy wydaje się nieuniknione, staje się nie do wytrzymania, kiedy ktoś podsunie nam myśl, że można go uniknąć”68. Dopóki istnieją nie spełnione nadzieje, dopóty będą występować frustracje, które mogą doprowadzić do agresji. Agresję można zmniejszyć, spełniając te nadzieje lub zredukować do minimum odbierając je. Ludzie nie mający nadziei są pogrążeni w apatii. Mieszkańcy Ugandy pod tyrańską, represyjną, opartą na nieokiełznanej przemocy dyktaturą Idi Amina nie śmieli marzyć o polepszeniu warunków życia czy o zbuntowaniu się przeciw władzy Amina. Murzyni w Republice Południowej Afryki, a w pewnej mierze także Murzyni w Stanach Zjednoczonych, nie powstawali dopóty, dopóki nie zaświtała im nadzieja osiągnięcia czegoś lepszego. Oczywiście odebranie ludziom nadziei byłoby niepożądanym sposobem redukowania agresji. Cechą wyróżniającą korzystnie Stany Zjednoczone jest fakt, że przynajmniej teoretycznie są one dla ludzi 255

AGRESJA U CZŁOWIEKA

Ziemią Obiecaną. My, Amerykanie, uczymy swe dzieci, aby miały nadzieję, oczekiwały lepszego życia i pracowały w celu osiągnięcia go. Jeśli jednak szanse spełnienia tej nadziei nie będą wystarczająco duże, nie da się uniknąć niepokojów i zamieszek. uczenie się a agresja. Istnieje wiele czynników pośredniczących, które mogą albo wywołać agresywne zachowanie u osoby odczuwającej bardzo niewielki ból czy frustrację, albo na odwrót - zahamować agresywną reakcję u osoby sfrustrowanej. Czynniki te są rezultatem społecznego uczenia się. Przekonaliśmy się już, że społeczne uczenie się może zahamować reakcję agresywną: jak pamiętamy, drażnienie prądem elektrycznym pewnej okolicy mózgu u małpy, zazwyczaj wywołujące u niej agresywne zachowanie, nie wywoła agresji u małpy doświadczalnej, jeśli znajduje się ona w obecności innej małpy, której nauczyła się obawiać. Innym czynnikiem wywołującym agresję, a wywodzącym się ze społecz­ nego uczenia się, jest intencja przypisywana osobie, która spowodowała ból lub frustrację. Wydaje się, że jedną z cech zachowania, które odróżniają człowieka od innych zwierząt, jest zdolność człowieka do uwzględnienia intencji innych Judzi. Rozpatrzmy dwie następujące sytuacje: 1) osoba uważająca i delikatna nadeptuje ci przypadkowo na palec; 2) osoba bezmyślna i niedbała, o której wiesz, że nie liczy się z tobą, nadeptuje ci na palec. Załóżmy, że wielkość nacisku i ból są dokładnie takie same w obu przypadkach. Skłonny jestem przypuszczać, że druga z opisanych sytuacji wywołałaby twoją agresywną reakcję, podczas gdy pierwsza albo wzbudziłaby niewielką agresję, albo nie wzbudziłaby jej wcale. Tak więc sugeruję, że frustracja i ból nie muszą nieuchronnie powodować agresji. Reakcję tę można modyfikować - a jednym z głównych czynników, które mogą modyfikować agresję, jest intencja przypisywana osobie powodującej frustrację. Zjawisko to zademonstrowali Shabaz Małlick i Boyd McCandless69; w swym eksperymencie wywoływali oni frustrację u dzieci z klasy III w ten sposób, że niezręczność jednego dziecka uniemożliwiała drugiemu osiągnięcie celu, którym miało być uzyskanie nagrody pieniężnej. Niektórym dzieciom podawano następnie racjonalne wyjaśnienie zachowania tego niezręcznego partnera, uwalniające go od podejrzenia o złoś­ liwość - mówiono im mianowicie, że był on „senny i zdenerwowany”. Te dzieci przejawiały znacznie mniejszą agresję wobec „przeszkadzającego” im partnera niż dzieci, którym nie podano takiego wyjaśnienia. Ponadto późniejsze badania70 na osobach dorosłych wykazały, że jesteśmy mniej skłonni szukać odwetu na kimś, kto wzbudził nasz gniew, gdy usłyszymy przekonujące usprawiedliwienie jego zachowania, zanim jeszcze ono nastąpi, a nie dopiero po fakcie. Z drugiej strony, tendencja do wywoływania agresji przez frustrację może 256 być silniejsza, jeśli doznanie frustracji łączy się z wystawieniem na działanie Społeczne

AGRESJA U CZŁOWIEKA

pewnych prowokujących bodźców. Leonard Berkowitz i jego współpracownicy wykazali, że jeśli jednostka jest rozgniewana lub sfrustrowana, to samo wymienienie słowa czy imienia związanego ze zdarzeniem wywołującym gniew podniesie poziom agresji u tej osoby. W jednym z eksperymentów71 każdemu z badanych przydzielono do pary innego studenta (w rzeczywistości pomocnika eksperymentatora), którego przedstayvia.no albo jako „boksera z college’u”, albo jako „specjalizującego się w lingwistyce”. Pomocnik ten pobudzał do gniewu osoby badane, wymierzając im wstrząsy elektryczne; następnie połowa roz­ gniewanych badanych oglądała brutalną scenę z filmu, przedstawiającą zawo­ dową walkę bokserską, podczas gdy inni oglądali emocjonujący, lecz pozbawiony agresji wideoklip. Ci badani, którzy oglądali brutalny fragment filmu, później, kiedy stworzono im taką sposobność, aplikowali pomocnikowi więcej długo­ trwałych wstrząsów, zgodnie z tym, czego oczekiwalibyśmy na podstawie poprzednich rozważań, Jest jednak interesujące, że wśród badanych oglądających film z walką bokserską ci, którzy mieli w swojej parze „boksera”, aplikowali swemu partnerowi więcej wstrząsów niż ci, którzy byli w parze ze „spec­ jalizującym się w lingwistyce”. W podobnym eksperymencie72 niektórym badanym przedstawiano pomocnika eksperymentatorów jako „Kirka Andersona”, innym zaś - jako „Boba Andersona”. Także i tu badanym pokazywano jedną z dwóch sekwencji filmowych, a ci z nich, którzy obejrzeli fragment z walką bokserską, wymierzali więcej wstrząsów. Jednakże wśród badanych oglądających scenę walki, wziętą z popularnego wówczas filmu The Champion z Kirkiern Douglasem w roli głównej, ci badani, którym przedstawiono „Kirka Andersona”, aplikowali swemu partnerowi więcej wstrząsów niż ci, .którzy poznali go jako „Boba Andersona”. Wydaje się, że określenie lub imię danej osoby może służyć jako sygnał do zwiększenia agresji przeciw tej osobie, nawet jeśli nie ma ono nic wspólnego z tym, co ta osoba rzeczywiście uczyniła.

Podobnie sama obecność przedmiotu skojarzonego z agresją może działać jako sygnał do agresywnego zachowania. W innym badaniu73 wywoływano gniew' u studentów wyższej uczelni: niektórych doprowadzono do gniewu w po­ mieszczeniu, w którym leżała strzelba (rzekomo pozostała ona po poprzednim eksperymencie), w przypadku innych zaś zamiast strzelby umieszczano tam jakiś obojętny przedmiot (np. rakietę do badmintona). Badanym dano następnie sposobność do aplikowania przykrych impulsów elektrycznych innym studentom. Osoby, które rozgniewano w obecności bodźca skojarzonego z agresją (strzelby), aplikowały więcej przykrych impulsów elektrycznych niż te, które rozgniewano w obecności rakiety do badmintona. Jest to jeszcze jeden przykład aktywizacji wstępnej (priming), z którą zetknęliśmy się po raz pierwszy w rozdziale 4. W tym przypadku pewne bodźce, które są skojarzone z agresją, wzmagają tendencję jednostki do agresywnego zachowania. Wyniki tych badań prowadzą do wniosku sprzecznego z hasłem, często spotykanym na plakietkach - „Strzelby nie zabijają ludzi, robią to ludzie”. Jak to ujął Berkowitz: „Rozgniewany 257

AGRESJA U CZŁOWIEKA

człowiek może pociągnąć za spust swej strzelby, jeśli chce popełnić zbrodnię; ale również spust (tj. widok strzelby) może spowodować ruch palca lub w i n n y sposób pobudzić człowieka do agresywnych reakcji, jeśli jest on skłonny do agresji i nie ma silnych hamulców powstrzymujących go od takiego /;. chowania”74. Tym aspektem społecznego uczenia się, który przyczynia się do hamowania agresji, jest odczuwana przez większość Judzi skłonność do przyjmowania odpowiedzialności za swe czyny. Co się jednak dzieje, jeśli to poczucie odpowiedzialności jest osłabione? Philip Zimbardo73 wykazał, że osoby anonimowe i nierozpoznawalne przejawiają tendencję do zachowywania się w sposób bardziej agresywny niż osoby, które nie są anonimowe. W eks­ perymencie Zimbarda polecano studentkom, żeby w ramach „badań nad empatią” aplikowały wstrząsy elektryczne innej studentce (która w rzeczywistości była pomocniczką eksperymentatora). Niektórym studentkom zapewniono anonimowość; sadzano je w słabo oświetlonym pokoju, ubrane w luźne szaty i wielkie kaptury; poza tym nigdy nie zwracano się do nich po imieniu i nazwisku. Inne studentki były łatwo rozpoznawalne; ich pokój byl jasno oświetlony, nie nałożono im luźnych szat ani kapturów, a każda z nich miała plakietkę z imieniem i nazwiskiem. Zgodnie z oczekiwaniami te studentki, którym zapewniono anonimowość, aplikowały dłużej trwające i silnie k/,wstrząsy elektryczne. Zimbardo sugeruje, że anonimowość powoduje „dezindywidualizację” (deindividuation) - stan zmniejszonego poczucia własnej tożsamości, mniejszej troski o ocenę społeczną oraz osłabionych hamulców przeciw zakazanym formom zachowania. Ponieważ była to część kontrolowanego eksperymentu laboratoryjnego, agresja przejawiana przez osoby badane w eksperymencie Zimbarda blednie w porównaniu z dzikimi, impulsywnymi aktami przemocy, jakie zwykle wiążą się z zamieszkami, gwałtami zbiorowymi i samosądami. Niemniej jednak są powody, by sądzić, że ten sam rodzaj dezindywidualizacji występuje poza laboratorium. Brian Mullen76 przeanalizował sprawozdania prasowe z sześć­ dziesięciu linczów dokonanych między r. 1899 a 1946 i stwierdził silny związek między wielkością tłumu a przemocą - im większy tłum, tym straszniejszych dopuszczano się okrucieństw. Badania Mullena sugerują, że kiedy ludzie są częścią tłumu, brak im „własnego oblicza” - mają obniżone poczucie własnej tożsamości i mniej dbają o zakazy wymierzone przeciw agresywnym, destruk­ cyjnym działaniom. Jest więc mniej prawdopodobne, by przyjmowali od­ powiedzialność za akty agresji. Społeczne uczenie się, przemoc i środki masowego przekazu. Przed wieloma laty Albert Bandura i jego współpracownicy przeprowadzili serię klasycznych eksperymentów". Podstawowa procedura w tych badaniach polegała na 258 pokazywaniu, jak dorosła osoba zadaje ciosy plastikowej, nadmuchiwanej lalce

AGRESJA U CZŁOWIEKA

..Bobo” (lalki takie po znokautowaniu powracają same do pozycji pionowej). Niekiedy osoba dorosła nie ograniczała się do agresji fizycznej, lecz ponadto | lżyła słownie lalkę. Następnie dzieciom pozwalano bawić się tą lalką. W tych

I eksperymentach dzieci nie tylko naśladowały agresywne modele, lecz po f obejrzeniu agresywnego zachowania osoby dorosłej stosowały także inne formy 1 agresywnego zachowania. Krótko mówiąc, dzieci nie ograniczały się jedynie do I kopiowania zachowania osoby dorosłej; widok kogoś innego zachowującego się I agresywnie pobudzał je do wymyślania i realizowania nowych rodzajów I agresywnego zachowania. Proces ten nazywamy społecznym uczeniem się. ; Dlaczego eksperymenty te uznaje się za tak ważne? Kogo obchodzi to, co I przydarza się lalce Bobo? Posłuchaj. Szczególnie potężnym zbiorem czynników społecznego uczenia się są środki masowego przekazu - a zwłaszcza telewizja. Niewątpliwie odgrywa ona poważną rolę w procesie socjalizacji dzieci78. Nie ulega też wątpliwości, że telewizja jest ciągłe nasycona przemocą. Zgodnie z wynikami niedawnych badań79, 58% wszystkich programów telewizyjnych pokazuje przemoc - a w 78% tych programów przemoc nie pociąga za sobą wyrzutów sumienia, krytyki ani kary. Co więcej, około 40% oglądanych w telewizji aktów przemocy zostaje zainicjo­ wanych przez postacie przedstawiane jako bohaterowie, lub jako inne atrakcyjne modele ról dla dzieci8(l. Czego właściwie uczą się dzieci oglądając przemoc w telewizji? Szereg długoterminowych badań wykazuje, że im więcej przemocy oglądają ludzie w telewizji jako dzieci, tym więcej przemocy przejawiają oni po latach jako nastolatki lub młode osoby dorosłe81. W typowym badaniu tego rodzaju: l) prosi się nastolatków, by przypomnieli sobie, jakie programy oglądali w telewizji, kiedy byli dziećmi, i jak często je oglądali; 2) programy te są oceniane przez niezależnych sędziów pod względem poziomu nasycenia przemocą; 3) ogólna agresywność tych nastolatków jest oceniana niezależnie przez ich nauczycieli i kolegów z klasy. Nie tylko istnieje wysoka korelacja między ilością przemocy oglądanej w telewizji a późniejszą agresywnością oglądającego, lecz ponadto yvpływ ten kumuluje się z czasem, tzn. siła korelacji wzrasta z wiekiem. Chociaż dane te są dość przekonujące, to jednak nie dowodzą w sposób definitywny, że oglądanie dużej ilości przemocy w tałewizji powoduje to, iż dzieci stają się stosującymi przemoc nastolatkami. W końcu można sobie przynajmniej wyobrazić, że agresywne dzieciaki urodziły się ze skłonnością do znajdowania zadowolenia w przemocy, i że skłonność ta przejawia się zarówno w ich agresywnym zachowaniu, jak i w upodobaniu do oglądania przemocy w telewizji. Raz jeszcze przekonamy się ó wartości eksperymentu kontrolowanego, który pomaga nam zrozumieć, co jest przyczyną czego. Aby wykazać w sposób rozstrzygający, że oglądanie przemocy w telewizji jest rzeczywiście przyczyną zachowania polegającego na stosowaniu przemocy, istnienie tej zależności trzeba ustalić eksperymentalnie. 259

AGRESJA U CZŁOWIEKA

Ponieważ zagadnienie to jest bardzo ważne dla społeczeństwa, zostało ono dokładnie przebadane. Przytłaczająca większość materiału dowodowego wyka­ zuje, że oglądanie przemocy rzeczywiście zwiększa częstość agresywnych zachowań u dzieci82. Na przykład w jednym z pierwszych eksperymentów poświęconych temu zagadnieniu, Robert Liebert i Robert Baron 83 pokazywali grupie dzieci skrajnie brutalny film telewizyjny typu „policjanci i bandyci”. .Podobnej, kontrolnej grupie dzieci pokazywano film telewizyjny o równie długim czasie trwania, przedstawiający pewne wydarzenie sportowe o żywej akcji. Następnie pozwalano tym dzieciom bawić się w drugim pokoju z grupa, innych dzieci. Okazało się, że dzieci, które oglądały film telewizyjny pełen brutalności i przemocy, przejawiały o wiele większą agresję wobec innych dzieci niż grupa, która oglądała wydarzenie sportowe. Późniejszy eksperyment Wendy Josephson84 wykazał, że - jak można by oczekiwać - oglądanie przemocy w telewizji wywiera największy wpływ na le dzieciaki, które już przedtem były skłonne do stosowania przemocy. W ekspery­ mencie tym pokazywano dzieciom albo film przedstawiający wiele brutalnych akcji policji, albo atrakcyjny film o wyścigu rowerowym nie ukazujący przemocy. Następnie badani rozgrywali mecz „hokeja na parkiecie” (floor hockey). Obejrzenie brutalnego filmu wpłynęło na zwiększenie liczby aktów agresji dokonanych podczas meczu hokeja - zwłaszcza przez te dzieci, które poprzednio ich nauczyciele ocenili jako wysoce agresywne. Dzieciaki te waliły innych graczy kijami, uderzały ich łokciami i krzyczały agresywnie na swych przeciwników znacznie częściej ni/ dzieciaki oceniane jako nieagresywne, które także oglądały brutalny film, i niż te. które zostały ocenione jako agresywne i oglądały film nie zawierający brutalnych scen. Jest więc możliwe, że oglądanie przemocy w środkach masowego przekazu dostarcza agresywnym dzieciom zezwolenia na przejawianie swej agresywności.

Eksperyment Josephson sugeruje, że dzieci, które nie miały wcześniej agresywnych skłonności, nie muszą zachowywać się. agresywnie - przynajmniej nie pod wpływem obejrzenia tylko jednego brutalnego filmu. Ostatnie zastrzeżenie jest ważne, ponieważ być może, że nawet te dzieci, które nie są skłonne do agresji, staną się. bardziej agresywne, jeśli przez długi czas będą stale karmione filmami pełnymi brutalności i przemocy. Właśnie taki wynik uzyskali w szeregu eksperymentów terenowych Ross Parkę i jego współpracownicy85. W eksperymentach tych różnym grupom dzieci pokazywano przez dłuższy czas filmy o różnym stopniu natężenia przemocy. Ogromna większość dzieci (nawet nie mających silnych skłonności agresywnych), które, przez długi czas oglądały filmy pełne przemocy, przejawiała więcej agresji niż dzieci, które oglądały filmy mniej brutalne. Możemy na marginesie wspomnieć, iż niedawno na posiedzeniu komisji Kongresu Stanów Zjednoczonych oceniono, że przeciętny 12-latek był za pośrednictwem telewizji świadkiem ponad 100 tysięcy aktów przemocy8’. 260 Mówimy o tym, ponieważ jesteśmy przekonani, że jednym z decydujących

AGRESJA U CZŁOWIEKA

czynników (oprócz społecznego uczenia się i naśladownictwa), które są odpowiedzialne za przedstawione wyżej dane, jest proste zjawisko aktywizacji wstępnej {priming). Skoro widok strzelby lub innej broni znajdującej się w domu lub w laboratorium zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia agresywnej reakcji, gdy osoba badana doświadczy później bólu lub frustracji, to podobny wpływ może mieć też poddawanie dzieci nieustannemu zalewowi przemocy pokazywanej w kinach i w telewizji. Dotychczas przy omawianiu skutków prezentowania przemocy w środkach masowego przekazu zajmowaliśmy się przeważnie dziećmi - i czyniliśmy to z ważnego powodu. Dzieci z reguły są dużo bardziej wrażliwe niż dorośli - tzn, zwykle przyjmuje się, że to, co oglądają, może wywierać znacznie głębszy wpływ na ich postawy i zachowanie. Jednakże skutki te mogą nie ograniczać się do dzieci. W wiełu przypadkach aktów agresji dokonywanych przez dorosłych odnosi się wrażenie, że życie naśladuje sztukę. Na przykład przed kilku laty w Killeen w stanie Teksas pewien mężczyzna wjechał swoją ciężarówką przez okno do zatłoczonego baru samoobsługowego i zaczął na oślep strzelać do ludzi. Zanim przybyła policja, zabił: 22 osoby, co czyni tę szaleńczą strzelaninę najbardziej destrukcyjną w historii Stanów Zjednoczonych. Następnie skierował broń przeciw sobie. W jego kieszeni policja znalazła wykorzystany bilet na film pt. „Fisher King”, przedstawiający szaleńca, który w zatłoczonym harze strzela z dubeltówki zabijając kilku ludzi. Czy obejrzenie tego filmu było przyczyną aktu agresji? Nie możemy mieć pewności. Wiemy jednak, że przemoc pokazywana w środkach masowego przekazu może mieć i rzeczywiście ma głęboki wpływ na zachowanie dorosłych. Przed kilkunastu laty David Phillips87 przeprowadził analizę dziennych wskaź­

ników zabójstw dokonywanych w Stanach Zjednoczonych i stwierdził, że prawie zawsze wzrastały one w tygodniu następującym po meczu bokserskim o mistrzostwo wagi ciężkiej. Ponadto, im większy rozgłos towarzyszący walce, tym większy późniejszy wzrost liczby zabójstw. Bardziej zaskakujący jest fakt, że istnieje związek między przynależnością rasową zawodnika pokonanego w walce a przynależnością ofiar morderstw popełnionych po meczu. Po przegraniu walk przez białych bokserów następował wzrost liczby morderstw, których ofiarą padali biali mężczyźni, nie wzrastała natomiast liczba zamor­ dowanych Murzynów; i na odwrót, kiedy czarni bokserzy przegrali walki, następował wzrost liczby morderstw popełnionych na Murzynach, ale nie na białych mężczyznach. Wyniki analizy Phillipsa są przekonujące; cechuje je zbyt duża spójność, by można je było odrzucić jako będące jedynie skutkiem przypadku. Z drugiej strony nie należy ich interpretować jako świadczących o tym, że wszyscy ludzie (czy choćby znaczny ich procent) są motywowani do popełniania brutalnych aktów agresji po obejrzeniu przemocy w środkach masowego przekazu. Nie można jednak nie uznać faktu, że na niektóre osoby przemoc w mediach wywiera wpływ - i że skutki tego mogą być tragiczne. 261

AGRESJA U CZŁOWIEKA

Z n i e c z u l a j ą c y w p ł y w p r z e m o c y w t e l e w i z j i . Wydaje się faktem, że wielokrotne stykanie się z przykrymi czy nieprzyjemnymi zdarzeniami ma zwykle znieczulający wpływ na naszą wrażliwość w stosunku do tych zdarzeń. Przypomnij sobie przykład, który przytoczyłem na początku tego rozdziału: w jaki sposób tak przywykłem do okrutnego zabijania ludzi w Wietnamie, iż przyłapałem się na tym, że w gruncie rzeczy pozostałem obojętny, kiedy opisywałem je swojemu małemu synkowi? Istnieje solidny matariał dowodowy świadczący, że jest to zjawisko powszechne. W jednym z eksperymentów Victor Cline i jego współpracownicy88 mierzyli reakcje fizjologiczne kilku młodych mężczyzn w czasie, gdy oglądali oni dość brutalny i krwawy mecz bokserski. Ci z nich, którzy codziennie spędzali mnóstwo czasu przed telewizorem, wydawali się stosunkowo obojętni wobec masakry na ringu; wykazywali niewiele fizjologicznych oznak podniecenia, lęku itp. Traktowali oni przemoc w sposób zblazowany i beznamiętny. Z drugiej strony u tych młodych ludzi, którzy zwykle stosunkowo rzadko oglądali telewizję, wystąpiło duże pobudzenie fizjologiczne. Przemoc naprawdę wytrąciła ich z równowagi. Pokrewną problematyką zajęła się Margaret Hanratty Thomas i jej współpracownicy89; wykazali oni, że oglądanie aktów przemocy w telewizji może później zahamować reakcje ludzi na agresję, z którą zetkną się w realnym życiu. Thomas dała dzieciom do oglądania albo pełen aktów przemocy film o policjantach, albo emocjonujący (lecz pozbawiony przemocy) mecz siatkówki. Po krótkiej przerwie dzieci obserwowały agresywną (zarówno słownie, jak fizycznie) interakcję między dwoma przedszkolakami. Te dzieci, które oglądały film o policjantach, reagowały mniej emocjonalnie niż te, które patrzyły na mecz siatkówki. Wydaje się, że oglądanie przemocy znieczuliło te dzieci na obserwowane później akty przemocy - nie były one wzburzone incydentem, który powinien był je wzburzyć. Chociaż taka reakcja może stanowić psychiczną ochronę przed zdenerwowaniem czy wzburzeniem, to jednak może mieć ona także niezamierzony skutek, polegający na zwiększeniu naszej obojętności wobec ofiar przemocy, oraz gotowości do zaakceptowania przemocy, jako nieuniknionego aspektu współczesnego życia. W późniejszym, uzupełniającym eksperymencie Thomas90 poprowadziła to rozumowanie o krok dalej. Wykazała ona, że studenci poddawani wpływowi dużej ilości przemocy w telewizji nie tylko przejawiali fizjologiczne oznaki większej akceptacji przemocy, lecz ponadto, kiedy później dano im sposobność wymierzania wstrząsów elektrycz­ nych innemu studentowi, aplikowali mu silniejsze wstrząsy, niż studenci w grupie kontrolnej. Dlaczego przemoc w środkach masowego przekazu w p ł y w a n a a g r e s y w n o ś ć w i d z ó w ? Podsumujmy to, co powiedzie­ liśmy w tym podrozdziale. Są cztery odrębne powody, dla których kontakt z przemocą pokazywaną za pośrednictwem środków masowego przekazu mógłby 262 zwiększać agresywność:

AGRESJA U CZŁOWIEKA

1. „Jeśli oni mogą to robić, to i ja mogę”. Kiedy ludzie oglądają w telewizji osoby dopuszczające się przemocy, może to po prostu osłabiać u nich wyuczone uprzednio hamowanie brutalnego zachowania. 2. „Ach, więc tak się to robi”! Kiedy ludzie oglądają w telewizji osoby dopuszczające się przemocy, może to pobudzać ich do naśladowania, dostarczając pomysłów, w jaki sposób zabrać się do tego. 3. „Myślę, że uczucia, których doświadczam, muszą być uczuciami agresywnymi”. W pewnym sensie oglądanie przemocy czyni uczucie gniewu łatwiej dostępnym i sprawia, że agresywna reakcja staje się - po prostu w wyniku aktywizacji wstępnej - bardziej prawdopodobna. Dana jednostka może więc doznawane przez siebie uczucie lekkiego rozdrażnienia interpretować błędnie jako gniew, i będzie bardziej skłonna do ostrej napaści na inną osobę. 4. „Hm, jeszcze jedna brutalna bijatyka; co jest na innym kanale”? Oglądanie wielu masakr zdaje się redukować zarówno nasze odczucia przerażenia i wstrętu wobec przemocy, jak i nasze współczucie dla ofiar, wskutek czego jest nam łatwiej pogodzić się z przemocą, a być może łatwiej też działać w sposób agresywny. Środki masowego przekazu, pornografia i przemoc w o b e c k o b i e t . Ważnym i kłopotliwym aspektem agresji jest przemoc, którą niektórzy mężczyźni przejawiają wobec kobiet w formie gwałtu. Zgodnie z wynikami ogólnonarodowych badań ankietowych przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych w ciągu ostatnich 25 lat, w niemal połowie wszystkich gwałtów łub prób gwałtów nie wchodzi w grę napaść ze strony nieznajomego; są to tzw. „gwałty na randce” (date rapes), w którym napastnik jest znajomym ofiary. Co mamy myśleć o tym zjawisku? Wydaje się, iż wiele gwałtów na randce ma miejsce dlatego, że mężczyzna nie chce przyjąć słowa „nie” za dobrą monetę, po części wskutek pewnego zamieszania wokół „skryptów seksualnych” (sexuał scripts), których dorastająca młodzież uczy się wtedy, gdy osiąga dojrzałość seksualną. Skrypty są to sposoby zachowania społecznego, które przyswajamy sobie z oddziałującej na nas kultury w drodze uczenia się ukrytego (implicit iearning). Skrypty seksualne, które wywierają wpływ na dorastających młodych ludzi, sugerują, że tradycyjna rola kobieca polega na opieraniu się awansom seksualnym ze strony mężczyzny, podczas gdy rola mężczyzny to być wytrwałym i upartym91. Tak więc, chociaż w pewnym badaniu ankietowym uczniów szkół średnich 95% chłopców i 91% dziewcząt zgodziło się, iż mężczyzna powinien zaprzestać awansów seksualnych, gdy tylko kobieta powie „nie”, to jednak prawie połowa tych samych uczniów uważała też, że kiedy kobieta mówi „nie”, nie zawsze mówi to, co myśli92. Zamieszanie to skłoniło kilka uczelni do ustanowienia ścisłych reguł, zgodnie z którymi pary spotykające się na randce powinny na samym początku randki wynegocjować formalną umowę, określającą ich seksualne zachowania i ogra- 263

AGRESJA U CZŁOWIEKA

niczenia. Jeśli weźmie się pod uwagę problemy związane ze skryptami seksualnymi oraz nieprzyjemne (a czasami tragiczne) konsekwencje błędnej interpretacji pragnień i zamiarów, to można zrozumieć, że władze uczelni uciekły się do tak skrajnego środka ostrożności. Z drugiej strony należy zauważyć, że wielu krytyków (reprezentujących nauki społeczne) potępiło ten sposób, ponieważ, przyczynia się on do wystąpienia nadmiernego lęku i podej­ rzliwości, niszczy spontaniczność romansu i redukuje związane z randką podniecenie do tego stopnia, że zaczyna ona przypominać wycieczkę szkolną do biura prawnika93. W ciągu kilku ostatnich dziesięcioleci jednocześnie ze wzrostem liczbygwałtów następuje wzrost dostępności żywych, wyraźnych obrazów zachowania seksualnego - w ilustrowanych magazynach, w filmach i na kasetach wideo. Czy to lepiej czy gorzej, w ostatnich latach społeczeństwo nasze staje się coraz bardziej swobodne i bardziej tolerancyjne dla pornografii. Jeśli - jak się przekonaliśmy - oglądanie przemocy na filmach i w telewizji przyczynia się do nasilenia przemocy w życiu realnym, to czy wynika z tego, że oglądanie materiałów pornograficznych wpływa na zwiększenie liczby popełnianych gwałtów? Chociaż twierdzenia takie padają zarówno z ambon, jak i z katedr wykładowców, to jednak założenie to jest stanowczo zbyt uproszczone. 1 rzeczywiście, po przeanalizowaniu dostępnego materiału dowodowego Komisja

ds. Pornografii doszła do wniosku, że materiały o charakterze wyraźnie seksualnym same przez się nie mają wpływu na występowanie przestępstw seksualnych, przemocy wobec kobiet ani innych czynów antyspołecznych. Kluczowym wyrażeniem w powyższym stwierdzeniu jest „same przez się”. W ciągu kilku ubiegłych łat Neił Małamuth, Edward Donnerstein i ich współpracownicy przeprowadzili starannie zaprojektowane badania w celu ustalenia ewentualnego wpływu pornografii połączonej z przemocą. W sumie badania te wykazują, że oglądanie materiałów pornograficznych jest nieszkodliwe lecz że oddziaływanie brutalnej pornografii (yiolent pornography), która łączy pornograficzny seks z przemocą, sprzyja większej akceptacji seksualnej przemocy wobec kobiet i jest czynnikiem związanym z rzeczywistym agresywnym zachowaniem wobec kobiet w środowisku naturalnym i laboratoryjnym94. W jednym z eksperymentów95 Donnerstein pokazywał mężczyznom jeden z trzech filmów - agresywno-erotyczny przedstawiający gwałt, czysto erotyczny, bez agresji lub neutralny, który nie był ani agresywny, ani erotyczny. Po obejrzeniu jednego z tych filmów, mężczyźni ci brali udział w badaniu (rzekomo nie związanym z tymi pokazami), polegającym na tym, że uczyli bezsensownych sylab mężczyznę lub kobietę, którzy w rzeczywistości byli pomocnikami eksperymentatora. Badanym mężczyznom polecano, by wymierzali elektryczne wstrząsy pomocnikom, gdy ich reakcje były niepoprawne, przy czym pozwalano im wybierać taki poziom wstrząsu, jaki chcieli zastosować. (W 264 rzeczywistości, o czym badani nie wiedzieli, prąd nie był w ogóle włączony).

f AGRESJA U CZŁOWIEKA

Ci mężczyźni, którzy wcześniej obejrzeli film o gwałcie, wymierzali silniejsze wstrząsy - ale tylko kobiecie. Również Malamuth przeprowadził eksperyment96, w którym mężczyźni (studenci college’u) oglądali jeden z dwóch filmów erotycznych. Jedna wersja przedstawiała dwie dorosłe osoby uprawiające miłość za wzajemnym przy­ zwoleniem, druga wersja przedstawiała incydent, w którym dochodziło do gwałtu. Gdy badani obejrzeli film, proszono ich, by poświęcili trochę czasu na ■fantazje seksualne. Ci mężczyźni, którzy obejrzeli wersję z gwałtem, tworzyli ■fantazje seksualne bardziej nacechowane przemocą niż ci, którzy oglądali wersję przedstawiającą uprawianie seksu za wzajemnym przyzwoleniem. W innym eksperymencie97 Malamuth zorganizował dla studentów i studentek college’u pokazy filmów, przy czym jedna grupa oglądała film długometrażowy eksponujący seks i przemoc, druga zaś - film pozbawiony tych elementów. Po kilku dniach badani wypełnili Kwestionariusz Postaw Seksualnych (Sexuał Attitude Survey). Okazało się, że u studentów-mężczyzn obejrzenie filmu pokazującego seks i przemoc zwiększyło akceptację interpersonalnej przemocy w stosunku do kobiet. Ponadto mężczyźni ci stali się bardziej skłonni wierzyć w pewne mity na temat gwałtu - na przykład, że kobiety prowokują do gwałtu i w rzeczywistości lubią być gwałcone. Powinienem także podkreślić, że nie tylko mężczyźni wierzą w mit gwałtu. W badaniu ankietowym, przeprowadzonym stosunkowo niedawno wśród studentek uniwersytetu, Malamuth i jego współpracownicy98 stwierdzili, że chociaż żadna z kobiet nie sądziła, iż jej samej sprawiłoby jakąkolwiek przyjemność, gdyby stała się obiektem przemocy seksualnej, to jednak znaczny procent był przekonany, że jakimś innym kobietom mogłoby to sprawić przyjemność.. Jak już wspomniałem, oglądanie agresywnej pornografii przez mężczyzn sprawia, iż są oni bardziej skłonni wierzyć w mit gwałtu. Jest nieco danych wskazujących, że mit ten nie musi być częścią głęboko zakorzenionego systemu przekonań. Na przykład w pewnym badaniu, kiedy studentom college’u pokazano film agresywno-pornograficzny, ich wiara w mit gwałtu wzrosła zgodnie z przewidywaniami eksperymentatorów. Gdy jednak po filmie wyjaś­ niono im procedurę eksperymentalną, ich stopień akceptacji mitu gwałtu stał się mniejszy niż w grupie kontrolnej, która ani nie oglądała tego filmu, ani nie otrzymała wyjaśnienia99. Wynik ten nie powinien nas jednak uspokajać ani skłaniać do pogrążenia się w samozadowoleniu, ponieważ badania sugerują także, że stałe oglądanie pornografii połączonej z przemocą może prowadzić do znieczulenia emocjonal­ nego i gruboskórnych postaw wobec przemocy w stosunku do kobiet. Ponadto są powody, by sądzić, że oglądanie wielu brutalnych filmów zaliczanych do kategorii X - które niezwykłe drastycznie eksponują przemoc, chociaż seks pokazują w sposób mniej jawny niż filmy pornograficzne - może mieć wpływ bardziej destrukcyjny niż oglądanie zaliczonych do kategorii X filmów nie 265

AGRESJA U CZŁOWIEKA

pokazujących przemocy. W jednym z eksperymentów 100 Daniel Linz i jego współpracownicy stwierdzili objawy znieczulenia emocjonalnego po pokazaniu badanym mężczyznom zaledwie dwóch brutalnych filmów w odstępie dwóch dni. Kiedy porównano reakcje tych mężczyzn na pierwszy i drugi film, okazało się, że reagowali oni słabiej na przemoc ukazywaną w drugim filmie i uważali traktowanie kobiet w tym filmie za mniej poniżające. Ponadto badacze ci porównywali wpływ brutalnych filmów zaliczonych do kategorii X, filmów typu soft porno zaliczonych do kategorii X oraz filmów o seksualnych problemach nastolatków na postawy mężczyzn wobec ofiar gwałtu. Po upływie dwóch dni od obejrzenia tych filmów widzowie brali udział w badaniu rzekomo nie związanym z tymi pokazami, w którym oglądali odtworzenie procesu sądowego w sprawie gwałtu, po czym proszono ich, by ocenili ofiarę i oskarżonego. Także i w tym przypadku brutalne filmy wywarły potężny i destrukcyjny wpływ na postawy oglądających je mężczyzn. W porównaniu z badanymi, którzy oglądali pornografię bez przemocy lub filmy o problemach seksualnych nastolatków, mężczyźni, którym pokazano brutalne filmy kryminal­ ne, wyrażali mniejsze współczucie ofierze gwałtu będącego przedmiotem procesu, jak również mniejszą empatię wobec ofiar gwałtów w ogóle. Wyniki te sugerują, że stosowane w naszym społeczeństwie systemy oceniania filmów są niecelowe i wprowadzające w błąd: pokazującym seks bez osłonek, lecz nie eksponującym przemocy filmom przyznaje się bardziej restrykcyjną ocenę X. podczas gdy pełne aktów brutalnej przemocy krwawe filmy kryminalne otrzymu­ ją tylko ocenę R, a więc są oglądane bardziej powszechnie - wbrew danym świadczącym o ich negatywnym wpływie. Tak więc połączenie seksu i przemocy - czy to w filmach pornograficznych, czy też brutalnych filmach kryminalnych - ma skutki bardzo podobne do tych, jakie pociąga za sobą przedstawianie w środkach masowego przekazu innych rodzajów przemocy: poziom agresji wzrasta, a w wielu przypadkach nasilają się postawy pobłażliwości wobec przemocy. Oglądanie przemocy (w formie porno­ graficznej czy innej) nie spełnia funkcji katharsis, lecz zdaje się raczej pobudzać do agresywnego zachowania. Dane te wiążą się ze skomplikowanymi kwestiami politycznymi dotyczącymi cenzury i praw wynikających z pierwszej poprawki do Konstytucji; kwestie te wykraczają poza zakres tematyczny tej książki. Chociaż osobiście jestem przeciwny cenzurze, sądzę, że bezstronna interpretacja wyników' badań powinna skłonić osoby podejmujące decyzje w środkach masowego przekazu do jakiegoś rozsądnego samoograniczania się. A g r e s j a w c e ł u z w r ó c e n i a u w a g i s p o ł e c z e ń s t w a . Po zamieszkach, do jakich doszło w 1992 r. w południowej części śródmieścia Los Angeles, prezydent Stanów Zjednoczonych oświadczył, że jest głęboko zatros­ kany, że zapewni pomoc federalną i utworzy miejsca pracy dla bezrobotnych. Czy myślisz, że przyznałby tak wysoki priorytet bezrobotnym w tym regionie, 266 gdyby nie było tam zamieszek? W skomplikowanym i apatycznym społeczeń-

AGRESJA U CZŁOWIEKA

stwie takim jak nasze, agresywne zachowanie może być dla uciskanej mniejszości najbardziej dramatycznym sposobem zwrócenia uwagi „milczącej większości”. Nie można zaprzeczyć, że efektem rozruchów w Watts (stan Detroit) i w po­ łudniowej części śródmieścia Los Angeles było zaalarmowanie wielkiej liczby porządnych wprawdzie, lecz apatycznych ludzi losem Murzynów w Ameryce; nie ulega też wątpliwości, że rozlew krwi w więzieniu stanowym w Attica (stan Nowy Jork) doprowadził do wzmożenia usiłowań zmierzających do reformy więziennictwa. Czy rezultaty te warte są ogromnej ceny życia Judzkiego? Nie potrafię odpowiedzieć na to pytanie. Mogę jednak, jako psycholog społeczny, stwierdzić raz jeszcze, że przemoc prawie nigdy nie kończy się po prostu na poprawie warunków, które ją wywołały. Przemoc rodzi przemoc - nie tylko w tym prostym znaczeniu, że ofiara stara się odwzajemnić napastnikowi, lecz także w nieskończenie bardziej skomplikowanym i pod­ stępnym znaczeniu, mianowicie takim, że napastnicy starają się usprawiedliwić swoją przemoc, wyolbrzymiając zło, jakie widzą w swych wrogach, i w ten sposób zwiększając prawdobodobieństwo, że zaatakują ich jeszcze raz (i jesz­ cze raz, i jeszcze raz). Nigdy nie będzie wojny, która położy kres wszystkim wojnom, ani rozruchów, które zlikwidują wszelką niesprawiedliwość - wręcz przeciwnie: wojownicze zachowanie nasila wojownicze postawy, co z kolei zwiększa prawdopodobieństwo wojowniczych zachowań. Musimy szukać alternatywnych rozwiązań. Mniej agresywne formy zachowania instrumentalnego mogłyby służyć do naprawiania zła społecznego, nie zapoczątkowując błędnego koła konfliktu. Zastanówmy się nad sukcesem, jaki w latach trzydziestych w Indiach odniósł Gandhi, organizując wystąpienia przeciw Brytyjczykom. Strajki, bojkot i inne formy obywatelskiego nieposłuszeństwa doprowadziły do zakończenia brytyjskiego panowania, nie wywołując szybkiej eskalacji nienawiści między obywatelami obydwu krajów. Takie strategie protestu bez stosowania przemocy, jak bojkot i demonstracje na siedząco (sit-ins), były stosowane skutecznie także przez Martina Luthera Kinga, Cesara Chaveza i innych w celu zwrócenia uwagi narodu na rzeczywiste krzywdy. Chciałbym tu więc powtórzyć słowa Lorena Eisleya, który stwierdził, że potrzeba nam ludzi łagodniejszych i bardziej tolerancyjnych wobec różnic między nimi samymi a innymi - lecz nie chcemy ludzi tolerancyjnych w stosunku do niesprawiedliwości; potrzeba nam łudzi, którzy będą kochać się i ufać sobie nawzajem, lecz zarazem będą krzyczeć, wyć, strajkować, bojkotować, maszerować w pochodach, demonstrować „na siedząco” (a nawet głosować) w celu wyeliminowania niesprawiedliwości i okrucieństwa. Jednakże, jak przekonaliśmy się na przykładzie niezliczonych eksperymentów, przemocy nie można włączać i wyłączać jak za przekręceniem gałki. Coraz to nowe badania wykazują, że jedynym sposobem zredukowania przemocy jest nieustanne eliminowanie niesprawiedliwości powodujących frustracje, które często prowadzą do wybuchów gwałtownej agresji.

267

AGRESJA U CZŁOWIEKA

Jak redukować przemoc? Dotychczas w naszych rozważaniach skupiliśmy się przede wszystkim na czynnikach, które powodują nasilenie agresywnego zachowania. Jeśli jedna! jesteśmy przekonani, że redukcja naszej skłonności do agresji jest celerr godnym wysiłku, to jak powinniśmy postępować? Pojawia się pokusa, bj szukać prostych rozwiązań. Na początku lat siedemdziesiątych nawet taki ekspert, jak ówczesny prezes Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego sugerował, abyśmy wyprodukowali lek przeciw okrucieństwu, który podawałob) się ludziom (a zwłaszcza przywódcom państwowym) jako środek na zreduko­ wanie. przemocy w skali światowej101. Poszukiwanie takiego rozwiązania jest zrozumiałe, a nawet trochę wzruszające; jednakże jest rzeczą niezmiernie mało prawdopodobną, aby można było wyprodukować środek farmakologiczny, którj redukowałby okrucieństwo, nie wyłączając całkowicie systemu motywacyjnego osoby lek ten zażywającej. Środki chemiczne nie mogą dokonywać tak subtelnych rozróżnień, jakie mogą być wynikiem procesów psychologicznych. Łagodni, miłujący pokój ludzie (tacy jak Albert Einstein), którzy jednocześnie są energiczni, twórczy, odważni i zaradni, są wytworem subtelnej kombinacji czynników fizjologicznych i psychologicznych, wrodzonych zdolności i wy­ uczonych wartości. Trudno sobie wyobrazić środek chemiczny, który mógłby działać w sposób tak subtelny. Ponadto, chemiczna regulacja zachowania człowieka ma w sobie coś z Orwellowskiego koszmaru. Komu moglibyśmy powierzyć z ufnością stosowanie takich metod? Prawdopodobnie nie ma tu prostych i zagwarantowanych rozwiązań. Rozpatrzmy jednak niektóre bardziej skomplikowane i mniej pewne sposoby, opierające się na tym, czego dowiedzieliśmy się do tej pory. Jestem pewny, że moglibyśmy opracować zbiór logicznych, rozsądnych argumentów, ukazujących niebezpieczeństwo agresji oraz niedole i szkody (ponoszone nie tylko przez ofiary, lecz i przez agresorów), będące wynikiem aktów przemocy. Jestem nawet zupełnie pewien, że po­ trafilibyśmy przekonać większość łudzi, iż argumenty te są słuszne; niewątpliwie, większość ludzi zgodziłaby się, że wojna jest piekłem i że napady uliczne są niepożądane. Jednakże argumenty takie nie zredukowałyby prawdopodobnie w zasadniczy sposób agresywnego zachowania, bez względu na to, jak bardzo byłyby one słuszne i przekonywające. Jednostka - nawet jeśli żywi przekonanie. że agresja jest w ogóle niepożądana - będzie zachowywać się agresywnie, o ile nie wierzy mocno, że agresja jest niepożądana dla niej samej. Jak zauważył Arystoteles przeszło 2 tysiące lat temu, wielu łudzi nie można przekonać samymi tylko racjonalnymi argumentami zwłaszcza jeśli rzecz dotyczy ich własnego zachowania: „... ponieważ oparta na... biegłości w sztuce retorycznej 268 mowa wymaga wykształcenia” l02. Ponadto, problem opanowania agresji pojawia Argumentacja

rozumowa.

AGRESJA U CZŁOWIEKA

się po raz pierwszy we wczesnym dzieciństwie - tzn. w czasie, gdy dana jednostka jest zbyt młoda, by ją przekonywać - toteż logiczne argumenty mają niewielką wartość. Z tych powodów psychologowie społeczni poszukują innych technik perswazji. Wiele z nich opracowano z myślą o małych dzieciach, lecz po zaadaptowaniu można je stosować również, do dorosłych. Stosowanie kar. Dla przeciętnego obywatela oczywistym sposobem redukowania agresji jest jej karanie. Jeśli jeden człowiek napada, bije łub zabija innego, to prostym rozwiązaniem jest zamknięcie go w więzieniu lub w skrajnych przypadkach - pozbawienie go życia. Jeśli dziecko przejawia agresję wobec swych rodziców, rodzeństwa lub rówieśników, możemy dać mu klapsa, nakrzyczeć na nie, pozbawić je przywilejów lub wzbudzić w nim poczucie winy. Postępowanie takie jest oparte na założeniu, że kara „da mu nauczkę”, że „pomyśli ono dwa razy”, zanim znowu zrobi to samo, i że im surowsza kara, tym lepiej. Jednakże nie jest to takie proste. Wykazano, że surowa kara skutkuje na pewien czas, jeśli jednak nie stosuje się jej z ogromną ostrożnością, to na dalszą metę może mieć wręcz przeciwne skutki. Obserwacje nad zachowaniem rodziców i dzieci przeprowadzone w warunkach naturalnych wykazały wielo­ krotnie, że rodzice, którzy stosują surowe kary, zazwyczaj dochowują się dzieci, które są niezwykle agresywne, lub dzieci, które później, jako osoby dorosłe, preferują oparte na przemocy środki osiągania celów osobistych i politycznych l()3. Agresywność tę dzieci przejawiają zwykłe poza domem z dała od osoby karzącej. Jednakże badania korelacyjne tego typu nie są rozstrzygające. Nie muszą one dowodzić, że karanie agresji samo przez się „produkuje” agresywne dzieci. Rodzice, którzy uciekają się do surowych kar, prawdopodobnie robią także wiele innych rzeczy - tzn. są oni prawdopodobnie ludźmi szorstkimi i agresywnymi. Jest więc możliwe, że ich dzieci po prostu naśladują agresywne zachowanie swych rodziców. Istotnie, wykazano, że jeśli dzieci zostały ukarane fizycznie przez dorosłego, który poprzednio traktował je w sposób serdeczny i opiekuńczy, to były one skłonne zastosować się do jego życzeń nawet wówczas, gdy był nieobecny. Natomiast dzieci ukarane fizycznie przez dorosłego traktującego je w sposób bezosobowy i chłodny znacznie rzadziej stosowały się do jego życzeń, gdy tylko wyszedł z pokoju. Tak więc, są pewne powody, by sądzić, że kara może być pożyteczna, jeśli stosuje się ją w sposób rozsądny w atmosferze serdeczności. Innym czynnikiem o dużym znaczeniu dla efektywności kary jest jej surowość lub restryktywność (tj. wielkość narzucanych przez nią ograniczeń - przyp. tłum.). Surowa lub restryktywna kara może być niezmiernie frustrująca; ponieważ frustracja jest jedną z głównych przyczyn agresji, wydawałoby się rzeczą rozsądną unikanie metod frustrujących, gdy staramy się powściągnąć agresję. Wykazali to bardzo przekonywająco Robert Hamblin i jego współ­ pracownicy l<)4. W przeprowadzonych przez nich badaniach hiperaktywni chłopcy 269

AGRESJA U CZŁOWIEKA

byli przez swego nauczyciela karani pozbawieniem przywilejów. Mianowicie, chłopcy ci otrzymywali żetony, które mogli wymieniać na najrozmaitsze przyjemne rzeczy; jednakże za każdym razem, gdy któryś z chłopców zachował się agresywnie, pozbawiano go części żetonów. W trakcie stosowania tej techniki, a także po jej zastosowaniu, częstość agresywnych zachowań wśród owych chłopców niemal się podwoiła. Rozsądnie jest przyjąć, że był to skutek wzrostu frustracji. Co można powiedzieć o więzieniach w naszym kraju - instytucjach stosujących kary, które są zarówno surowe, jak restryktywne? Chociaż pogląd, że umieszczenie przestępcy w tak przykrym otoczeniu powinno w przyszłości powstrzymać go od popełniania przestępstw, może intuicyjnie wydawać się poprawny, to jednak jest bardzo mało danych potwierdzających to założenie l05. W rzeczywistości, jak należałoby przewidywać na podstawie zamieszczonej wyżej analizy, uwięzienie może mieć odwrotny skutek. Trudno jest jednak ustalić specyficzne następstwa tego sposobu karania - w większości przypadków nie jest możliwe wyodrębnienie skutków zamknięcia w więzieniu, ponieważ zbyt wiele innych czynników wpływa na jednostkę w tej sytuacji. Czy ludzie zwolnieni z więzienia po odbyciu kary wracają znów do niego po prostu dlatego, że są typami przestępczymi? Innymi słowy, czy recydywiści stanowią wyselekcjonowaną grupę „zahartowanych” kryminalistów, którzy prowadziliby życie przestępcze bez względu na surowość kar? Czy więzienia są pełne udręki i przemocy dlatego, że więźniowie są antyspołeczni i niemoralni, a strażnicy autorytarni i sadystyczni? Chociaż w warunkach naturalnych zwykle trudno jest sprawdzić słuszność tych przypuszczeń, dwa badania w szczególności przyniosły wyniki świadczące o tym, że więzienia nie powstrzymują od ponownego popełnienia przestępstwa osób zwolnionych po odbyciu kary i że brutalny i dehumanizujący charakter zakładów karnych nie wynika po prostu z osobowości więźniów i strażników. Jedna z decyzji Sądu Najwyższego dostarczyła sposob­ ności do przeprowadzenia pierwszego z tych badań IHfl, umożliwiając wyodręb­ nienie wpływu pobytu w więzieniu na występowanie recydywy. W 1963 r„ po wydaniu orzeczenia w sprawie Gideon przeciw Wainwrightowi, że nie można nikogo skazać za popełnienie przestępstwa, nie zapewniając mu pomocy adwokata, wielu więźniów w stanie Floryda zostało zwolnionych przed odbyciem kary do końca. Jedyną systematycznie występującą różnicą między zwolnionymi więźniami, a tymi, którzy pozostali w więzieniu, był fakt, że zwolnieni więźniowie nie byli uprzednio reprezentowani przez obrońcę. Dzięki temu badacze mogli porównać dwie niemal identyczne grupy więźniów - jedni zostali zwolnieni przed czasem, a drudzy odbywali karę i byli „resocjalizowani” przez cały czas, jaki określono w ich wyrokach. Między tymi dwoma grupami wystąpiła zaskakująca różnica pod względem wskaźnika recydywy. Ci więź­ niowie, którzy odsiedzieli cały wyrok, dwa razy częściej wracali do więzienia 270 niż ci, którzy zostali zwolnieni wcześniej. Czy to znaczy, że surowe kary nie

AGRESJA U CZŁOWIEKA

I redukują przestępczości? Niekoniecznie. Chociaż badanie to istotnie dostarcza I przekonującego dowodu, że długi pobyt w więzieniu nie powstrzymuje w końcu f zwolnionych więźniów od przestępczego zachowania w przyszłości, to jednak i nie wyklucza ono możliwości, że sama perspektywa surowej kary powściąga przestępcze skłonności tych, którzy nigdy nie zostali skazani. Istotnie, z pew­ nością jest możliwe, że wielu potencjalnych przestępców od złamania prawa | powstrzymuje przede wszystkim groźba kary. Przejdźmy do drugiego pytania - czy te najbardziej negatywne aspekty kary więzienia wynikają z charakteru ludzi przebywających tam lub pracujących, czy też z charakteru środowiska. Eksperyment z „więzieniem” na uniwersytecie . Stanford K)7, którego dramatyczne i przerażające skutki przedstawiliśmy pod f koniec rozdziału I., przemawia za drugą konkluzją. Philip Zimbardo i jego ; współpracownicy stworzyli symulowane środowisko więzienne i umieścili w nim najbardziej normalnych ludzi, jakich mogli wybrać - studentów, których wyselekcjonowano na podstawie badania zestawem testów psychologicznych, a następnie losowo przydzielono im role więźniów i strażników. Mimo tak starannego procesu selekcji, umieszczenie studentów w autorytarnym, represyj­ nym środowisku doprowadziło do okrucieństwa i dehumanizacji, co - jak pisze Zimbardo - zmusiło badaczy do przerwania już po sześciu dniach zaplanowanego na dwa tygodnie eksperymentu. Dalsze badania nad tą problematyką przyniosły wyniki wskazujące, że chociaż surowa kara często prowadzi do podporządkowania się, to jednak rzadko daje w wyniku internalizację pożądanych zachowań. Dla wytworzenia trwałych wzorców nieagresywnego zachowania ważne jest, aby skłonić dziecko do internalizacji zbioru wartości, który odstręczałby od agresywności. W eks­ perymentach omówionych dokładniej w rozdziale 5., a przeprowadzonych przez Merrill Carlsmith i przeze mnie oraz przez Jonathana Freedmana l0S, wykazano, że w odniesieniu do małych dzieci zagrożenie łagodną karą jest o wiele skuteczniejsze niż zagrożenie surową karą. Chociaż badania te dotyczyły preferencji do różnych zabawek, skłonny byłbym sądzić, że zagrożenie łagodną karą hamowałoby agresję w ten sam sposób. Przypuśćmy, że matka grozi dziecku karą, aby skłonić je do powstrzymania się chwilowo od agresji skierowanej przeciw młodszemu bratu. Jeśli jej się to uda, dziecko będzie odczuwać dysonans. Element poznawczy: „lubię bić mojego braciszka” jest w dysonansie z elementem poznawczym: „powstrzymuję się od bicia braciszka”. Gdyby dziecku zagrożono surową karą, miałoby ono wystarczający powód do powstrzymania się od bicia; mogłoby więc zredukować dysonans, mówiąc sobie: „Nie biję braciszka, ponieważ mama sprałaby mnie na kwaśne jabłko, gdybym go zbił - lecz z pewnością chciałbym to zrobić”. Przypuśćmy jednak, że matka zagroziła mu karą raczej łagodną niż surową - karą z ledwością wystarczającą do tego, by skłonić dziecko do pohamowania swej agresji. W tym przypadku, gdy dziecko zapytuje samo siebie, dlaczego nie bije swojego 271

AGRESJA U CZŁOWIEKA

braciszka, tak wspaniale nadającego się do bicia, nie może ono wykorzystać tej groźby do zredukowania dysonansu - tzn. nie może łatwo przekonać samego siebie, że dostałoby lanie, gdyby uderzyło brata, ponieważ po prostu nie jest to prawdą - a jednak musi usprawiedliwić fakt, że nie bije brata. Innymi słowy, uzasadnienie sytuacyjne (w sensie surowości kary) jest bardzo małe; dziecko musi zatem dodać swe własne uzasadnienie, aby wytłumaczyć sobie swą powściągliwość. Mogłoby na przykład przekonać siebie, że bicie braciszka nie sprawia mu już przyjemności. To by nie tylko wyjaśniało, usprawiedliwiało i czyniło sensownym jego chwilowe 'pokojowe zachowanie, lecz także, co ważniejsze, zmniejszyłoby prawdopodobieństwo bicia braciszka w przyszłości. Krótko mówiąc, zostałaby zinternalizowana pewna wartość sprzeczna z agresją: dziecko przekonałoby siebie, że dla niego bicie kogoś nie jest czynnością przyjemną ani zabawną. Ta ogólna koncepcja została zastosowana z pewnym powodzeniem w świecie realnym, a mianowicie na dziedzińcu szkolnym. David Olweus l09, pracujący w norweskim szkolnictwie, potrafił aż o 50% zredukować częstość znęcania się uczniów nad słabszymi, szkoląc nauczycieli i personel ad­ ministracyjny szkół w czujnym zwracaniu uwagi na ten problem i w podej­ mowaniu szybkich, lecz umiarkowanych działań karzących. W sumie badania te wskazują, że dzieci, które nie ukształtowały jeszcze swych 'wartości, są bardziej skłonne do przyswojenia sobie niechęci do agresji, jeśli kara za agresywne czyny jest zarówno wymierzona w porę, jak i niezbyt surowa. Karanie agresywnych modeli. Pewną odmianą kary jest ukaranie kogoś innego. Mianowicie argumentuje się, że można by zredukować agresję, pokazując dziecku agresywny model, którego spotyka zły koniec. Twierdzenie to implikuje teorię, zgodnie z którą jednostka oglądająca taką sytuację zostanie w rezultacie zastępczo ukarana za swą własną agresję i wobec tego stanie się mniej agresywna. Jest prawdopodobne, że w przeszłości publiczne egzekucje i chłosty organizowali ludzie, którzy wyznawali tę teorię. Czy było to skuteczne? Ogólnie biorąc, fakty z życia realnego nie potwierdzają tej teorii. Na przykład, według Prezydenckiej Komisji do spraw Egzekwowania Prawa110 (President’s Commission on Law Enforcement) istnienie kary śmierci i jej stosowanie nie powoduje zmniejszenia wskaźnika zabójstw. Ponadto, jak wiadomo, w masowych środkach przekazu często przedstawia się agresywnych łudzi jako wysoce atrakcyjnych, mimo że w końcu spotyka ich kara. Wywołuje to u widzów tendencję do identyfikowania się z tymi agresywnymi postaciami. Dane z kontrolowanych eksperymentów pozwalają uzyskać wyraźniejszy obraz. Zazwyczaj w tych eksperymentach dzieci oglądają film o jakiejś agresywnej osobie, która następnie jest albo nagradzana, albo karana za swą agresywność. Później dzieciom daje się sposobność do przejawiania agresji 272 w okolicznościach podobnych do tych, które przedstawiał film. Uzyskiwane

AGRESJA U CZŁOWIEKA

wyniki są zgodne: dzieci, które oglądały film przedstawiający ukaranie agresywnej osoby, przejawiają znacznie mniejszą agresywność niż dzieci, które oglądały film o osobie nagrodzonej za swą agresję 111. Jak wspomnieliśmy poprzednio, istnieje także nieco danych, wskazujących, iż dzieci, które oglądały ukaranie agresywnego bohatera filmu, zachowują się mniej agresywnie niż dzieci oglądające film, w którym agresywny bohater nie został ani nagrodzony, ani ukarany. Z drugiej strony - i to jest fakt najistotniejszy dla naszych rozważań - oglądanie modela ukaranego za agresję nie obniżało ogólnego poziomu agresji do tego stopnia, by był on niższy niż w grupie dzieci, którym nigdy nie pokazywano agresywnego 'modela. Innymi słowy, większość badań zdaje się wskazywać, że oglądanie nagradzanego agresora wzmaga agresywne zachowanie dziecka, a oglądanie ukaranego agresora nie wzmaga takiego zachowania - nie jest jednak jasne, czy oglądanie ukaranego agresora redukuje agresywne zachowanie dziecka. Być może, równie skuteczne jest niepokazywanie w ogóle dziecku agresywnych modelów. Implikacje tych badań, dotyczące pokazywania' przemocy przez środki masowego przekazu, omówiliśmy po­ przednio. Nagradzanie alternatywnych wzorców zachowania, Inna możliwość sprawdzana w badaniach polega na ignorowaniu dziecka, gdy zachowuje się agresywnie, a nagradzaniu go za nieagresywne zachowanie. Strategia ta opiera się po części na założeniu, że małe dzieci (a być może także i dorośli) często zachowują się agresywnie w celu zwrócenia na siebie uwagi. Wolą one, żeby je ukarano, niż żeby nie zwracano na nie uwagi. Tak więc rzecz paradoksalna - kara za agresywne zachowanie może być traktowana jako nagroda: „Hej, chłopaki, zobaczcie! Mama zwraca na mnie uwagę za każdym razem, gdy rąbnę mojego braciszka. Myślę, że zrobię to znowu”. Koncepcję tę sprawdzono w eks­ perymencie, który Paul Brown i Rogers Elliot112 przeprowadzili w przedszkolu. Wychowawczyniom polecono, aby ignorowały wszelkie agresywne zachowania ze strony dzieci. Jednocześnie poproszono wychowawczynie, aby bardzo troskliwie opiekowały się dziećmi (a zwłaszcza okazywały im specjalnie dużo uwagi), wtedy, gdy zachowują się one w sposób będący zaprzeczeniem agresji - np. bawią się przyjaźnie, dzielą się zabawkami i współdziałają ze sobą. Po paru tygodniach wystąpił znaczny spadek agresywnych zachowań, W bardziej skomplikowanym eksperymencie Joel Davitz 113 wykazał, że frustracja nie musi koniecznie powodować agresji - przeciwnie, może prowadzić do konstruktyw­ nego zachowania, jeśli w wyniku uprzedniego uczenia się zachowanie to stało się atrakcyjne, W eksperymencie Davitza dzieci bawiły się w czteroosobowych grupach. Niektóre z tych grup nagradzano za konstruktywne zachowanie, podczas gdy inne grupy nagradzano za zachowanie agresywne lub rywalizacyjne. Następnie dzieci te rozmyślnie frustrowano. Dokonywano tego wytwarzając u nich oczekiwanie, że obejrzą szereg filmów rozrywkowych, po czym będą 273

AGRESJA U CZŁOWIEKA

mogły się bawić. Eksperymentatorzy posunęli się tak daleko, że zaczynali wyświetlać film i wręczali dzieciom cukierki, które miały one zjeść dopiero później. W tym momencie wywoływano frustrację: eksperymentator nagłe przerywał film w najbardziej interesującym momencie i odbierał cukierki. Następnie pozwalano dzieciom bawić się swobodnie. Jak wiesz, jest to okazja dla wystąpienia agresywnego zachowania. Jednakże te dzieci, które ćwiczono w konstruktywnym zachowaniu, przejawiały dużo większą aktywność o charak­ terze konstruktywnym i dużo mniejszą aktywność agresywną niż dzieci w pozostałych grupach. Wyniki tego eksperymentu istotnie wydają się zachęcające. Uważam za konieczne wyrazić tu moje silne przekonanie, że byłoby naiwnością oczekiwać, iż wiele dzieci w naszym społeczeństwie w sytuacjach konfliktu interpersonal­ nego i frustracji spontanicznie wybierze rozwiązania konstruktywne zamiast agresywnych. Społeczeństwo na ogół dostarcza nam wszelkiego rodzaju danych świadczących o tym, że brutalne sposoby rozwiązywania sytuacji konfliktowych i frustrujących są nie tylko dominujące, lecz także cenione. Typ bohatera, który reprezentują John Wayne, Clint Eastwood, Syłvester Stallone, Arnold Schwarznegger i James Bond, stał się wzorem kulturowym. Jawnie lub skrycie, w przebraniu mszczącego się kowboja, miejskiego gliniarza, zawodowego boksera, Terminatora lub szarmanckiego tajnego agenta, który „likwiduje” ludzi w niezwykły i zabawny sposób - ci filmowi bohaterowi pokazują dzieciom, co społeczeństwo ceni i czego mogłoby od nich oczekiwać. Nie trzeba dodawać, że brutalne sposoby rozwiązywania problemów oglądamy nie tylko na filmach i kasetach wideo - wydarzenia takie dominują także w wieczornych wiadomościach telewizyjnych. Nie należy zatem się dziwić, że dzieci uczą się, iż dorośli często rozwiązują swoje konflikty uciekając się do przemocy. Ponadto wiele dzieci nawet nie zdaje sobie sprawy, że alternatywne rozwiązania są możliwe czy właściwe. Gdybyśmy woleli, żeby nasze dzieci dorastały dając pierwszeństwo strategiom nie stosującym przemocy, to może byłoby dobrym pomysłem zapewnić im specjalne ćwiczenie się w tych technikach, a także zachęcać je do posługiwania się nimi. Nie ma żadnego powodu, żeby takiego ćwiczenia nie można im było zapewniać zarówno w domu, jak i w szkole. Obecność nieagresywnych modeli. Ważnym hamulcem dla agresywnego za­ chowania jest wyraźna wskazówka, że zachowanie takie jest niewłaściwe. Najskuteczniejsza jest wskazówka społeczna - tzn. obecność w tych samych okolicznościach innych osób, które są opanowane i stosunkowo nieagresywne. Na przykład w eksperymencie Roberta Barona i Richarda Kepnera"4 badani byli znieważani przez jakiegoś osobnika, a potem obserwowali, jak osoba trzecia wymierza temu osobnikowi wstrząsy elektryczne. Osoba ta aplikowała 274 mu albo silne, albo bardzo słabe wstrząsy. Była także grupa kontrolna, w której

AGRESJA U CZŁOWIEKA

badani nie obserwowali modela wymierzającego wstrząsy. Następnie badanym dawano sposobność wymierzania wstrząsów ich dręczycielowi. Ci, którzy obserwowali osobę aplikującą silne wstrząsy, wymierzali silniejsze wstrząsy niż badani z grupy kontrolnej; ci, którzy oglądali osobę stosującą słabe wstrząsy, wymierzali wstrząsy słabsze niż badani z grupy kontrolnej. Czy paradygmat ten wydaje ci się znajomy? Czytelnik łatwo może przekonać się, że przejaw zachowania agresywnego, podobnie jak przejaw każdego zachowania, można rozpatrywać jako akt konformizmu. Zwłaszcza w niejednoznacznej sytuacji ludzie przyglądają się innym ludziom, by ustalić, co jest właściwe. Przypomnij sobie, że w rozdziale 2. opisałem warunki, w jakich mógłbyś czkać przy stole na przyjęciu u fredońskiego dygnitarza. Tu sugeruję, że jeśli ty i twoi przyjaciele jesteście sfrustrowani lub rozgniewani i dokoła ciebie wszyscy ludzie z twojej grupy rzucają śnieżkami w naszych dręczycieli, zwiększy to prawdopodobieństwo, że będziesz rzucał śnieżkami; jeśli oni tylko mówią do nich ostro, to wzrośnie prawdopodobieństwo, że i ty będziesz mówił ostro; i, niestety, jeśli ludzie w twojej grupie wymachują kijami, grożąc swym dręczycielom, zwiększy to prawdopodobieństwo, że podniesiesz jakiś kij i zaczniesz nim wymachiwać. Rozwijanie empatii w stosunku do innych. Wyobraź sobie następującą sytuację.

Długi sznur samochodów stoi przed światłami na ruchliwym skrzyżowaniu. Zapala się zielone światło. Auto na przedzie nie rusza przed siebie przez piętnaście sekund. Co się dzieje? Oczywiście, następuje erupcja dźwięku trąbiących klaksonów. Nie krótki sygnał mający po prostu poinformować samochód na przedzie o zmianie świateł, lecz długotrwale i uporczywe trąbienie, które świadczy o tym, że sfrustrowana grupa Judzi daje upust swej irytacji na ociągającego się kierowcę. Istotnie, w kontrolowanym eksperymencie stwier-' dzono, że w przybliżeniu 90% kierowców drugiego z kolei samochodu trąbiło klaksonem w agresywny sposób. W ramach tego samego eksperymentu jakiś pieszy przechodził niekiedy przez jezdnię między pierwszym a drugim samochodem w czasie, gdy paliło się czerwone światło; kiedy światło zmieniło się na zielone, był on już poza skrzyżowaniem. Nadal prawie 90% kierowców drugiego samochodu trąbiło klaksonem, kiedy zapaliło się zielone światło. Przypuśćmy jednak, że pieszy szedł o kulach. Najwyraźniej widok osoby idącej o kulach wywołał reakcję empatyczną; uczucie empatii wzięło górę nad pragnieniem wyrażenia agresji i procent kierowców trąbiących klaksonem zmalał radykalnie Empatia jest ważnym zjawiskiem. Seymour Feshbach 116 pisze, że większoś­ ci ludzi trudno jest rozmyślnie zadać ból innemu człowiekowi, chyba że potrafią znaleźć jakiś sposób dehumanizacji swej ofiary. Tak więc, kiedy Amerykanie prowadzili wojny przeciw Azjatom (Japończykom w' latach czterdziestych XX w., Koreańczykom w latach pięćdziesiątych, Wietnamczykom w latach sześćdziesią- 275

AGRESJA U CZŁOWIEKA

tych), amerykańscy wojskowi często określali ich jako „gnojków” (gooks). Uważamy to za dehumanizującą racjonalizację aktów okrucieństwa. Łatwiej jest dopuszczać się brutalnych czynów przeciw „gnojkom”, niż przeciw ludziom takim jak my. Jak wielokrotnie podkreślaliśmy w niniejszej książce, ten typ racjonalizacji, na który wskazuje Feshbach, nie tylko umożliwia nam agresję wobec innej osoby, lecz także gwarantuje, że nadal będziemy dokonywać aktów agresji przeciw niej skierowanych. Przypomnijmy sobie nauczycielkę z Kent w stanie Ohio, która po zabiciu przez funkcjonariuszy Gwardii Narodowej czterech studentów uniwersytetu stanowego w Kent powiedziała Jamesowi Michenerowi ll7, że każdy, kto chodzi boso po ulicy, zasługuje na śmierć. Tego rodzaju stwierdzenie jest na pozór dziwaczne; zaczynamy je rozumieć dopiero wtedy, gdy uświadomimy sobie, że wygłosił je ktoś, komu udało się już doprowadzić do dehumanizacji ofiar tej tragedii. Możemy ubolewać nad procesem dehumanizacji, lecz jednocześnie zro­ zumienie go może nam dopomóc w przeciwdziałaniu temu zjawisku. Mianowicie, jeśli jest prawdą, że większość ludzi musi zdehumanizować swe ofiary, aby dokonać wobec nich skrajnego aktu agresji, to rozwijając u ludzi wzajemną empatię możemy sprawić, że trudniej będzie im popełniać akty agresji. Istotnie, Norma i Seymour Feshbachowie118 wykazali, że istnieje u dzieci ujemna korelacja między empatią a agresywnością: im większą empatią odznacza się dane dziecko, tym rzadziej dopuszcza się agresywnych działań. Nieco później Norma Feshbach opracowała metodę uczenia empatii i badała jej wpływ na agresję119. Krótko mówiąc, uczyła ona dzieci ze szkoły pod­ stawowej, jak przyjmować punkt widzenia innej osoby. Dzieci ćwiczyły rozpoznawanie różnych emocji u ludzi, odgrywały rołe w rozmaitych emoc­ jonalnie naładowanych sytuacjach oraz rozpatrywały (w grupie) swe własne uczucia. Te „ćwiczenia w empatii” doprowadziły do istotnej redukcji agresyw­ nego zachowania. Podobnie w późniejszym eksperymencie Georgina Hammock i Deborah Richardson 120 wykazały, że empatia jest ważnym zabezpieczeniem przed popełnianiem skrajnie agresywnych czynów. Kiedy postawiły one studentów college’u w takiej sytuacji, że polecono im wymierzać wstrząsy elektryczne studentowi tej samej uczelni, wówczas ci badani, którzy nauczyli się doświadczać empatycznej troski o uczucia innych, aplikowali mniej silne wstrząsy niż ci, którzy byli mniej empatyczni. Ken-ichi Obuchi i jego współpracownicy121 uzyskali podobne rezultaty ze studentami japońskimi. Obuchi polecał studentom, aby w ramach eksperymentu nad uczeniem się wymierzali wstrząsy elektryczne innemu studentowi. W jednej grupie przed otrzymywaniem wstrząsów ofiary najpierw ujawniały pewne osobiste informacje o sobie - umożliwiając w ten sposób wytworzenie się empatii; w grupie kontrolnej ofiarom nie dano okazji do mówienia o sobie. Badani w grupie „samoodsłaniania” wymierzali znacznie łagodniejsze wstrząsy niż badani 276 w grupie kontrolnej.

AGRESJA U CZŁOWIEKA

Jest wiele sposobów rozwijania u ludzi empatii; niektórych z nich dzieci mogą uczyć się w szkole podstawowej - co nie wymaga jakiejś specjalnej metody nauczania - lecz w tym momencie nie jestem jeszcze przygotowany do ich omawiania. Zanim zajmiemy się tą sprawą, musimy najpierw przyjrzeć się bliżej drugiej stronie medalu: dehumanizacji, zwłaszcza temu rodzajowi dehumanizacji, który wiąże się z uprzedzeniami i który wyrządza krzywdę nie tylko ofierze, lecz także gnębicielowi. Przeczytaj początkowy paragraf następ­ nego rozdziału, a zobaczysz, co mam na myśli.

rozdział

7 Uprzedzenia Biały policjant wrzasnął: «Hej chłopcze! Chodź no tu!» Nieco dotknięty, odparłem: «Nie jestem żadnym chłopcem!» Podbiegł do mnie, zaczerwieniony ze złości, i stał nade mną, sapiąc: «Co ja powiedziałem, chlopcze?» Nagle naskoczył na mnie i zapytał rozkazująco: «Jak się nazywasz, chłopcze?» Przestraszony, odpowiedziałem: «Doktor Poussaint. Jestem lekarzem». Zachichotał gniewnie i syknął: «Nie pytałem się o nazwisko; jak masz na imię, chłopcze?» Gdy się wahałem, przybrał groźną postawę i zacisnął pięści. Serce mi zakołatało, więc wymamrotałem w głębokim upokorzeniu: «Alvin». On zaś nadal maltretował mnie psychicznie, wrzeszcząc: «Alvin, następnym razem, gdy cię zawołam, przyjdziesz natychmiast, słyszysz? słyszysz?» Wahałem się. «Czy słyszysz mnie, chłopcze?» '.

Bohater filmu z Hollywood rzuciłby się na swego gnębiciela i pokonałby go. Lecz w realnym świecie doktor Poussaint po prostu odszedł upokorzony czy, jak sam to określił, „psychicznie wykastrowany”. Poczucie bezradności i bezsiły, które jest udziałem uciskanych, prawie nieuchronnie prowadzi do obniżenia samooceny, co zaczyna się już we wczesnym dzieciństwie. Wiele lat temu Kenneth i Mamie Clarkowie2 wykazali, że dzieci murzyńskie, wśród których były także trzylatki, żywiły już przekonanie, iż niedobrze jest być Murzynem - odrzucały one czarne lalki, uważając, że białe lalki są ładniejsze i w ogóle lepsze. Eksperyment ten sugeruje, iż kształcenie „oddzielne, lecz 278 równe” nigdy nie jest równe, gdyż dziecku z grup mniejszościowych nasuwa

UPRZEDZENIA

myśl, że oddzielono je od innych dzieci, ponieważ jest w nim coś złego. Istotnie, eksperyment ten miał duży wpływ na decyzję Sądu Najwyższego (sprawa: „Brown przeciw Ministerstwu Oświaty”, 1954), który stwierdził, że segregacja w szkolnictwie jest niezgodna z Konstytucją. Takie obniżenie samooceny występuje nie tylko u Murzynów, lecz także w innych dyskryminowanych grupach. W badaniu podobnym do eksperymentu Clarków Philip Goldberg3 wykazał, że kobiety nauczono uważać, iż pod względem intelektualnym stoją niżej od mężczyzn. W eksperymencie swym Goldberg polecił pewnej liczbie studentek przeczytać kilka artykułów naukowych i ocenić je pod względem poziomu kompetencji, stylu itd. Niektóre studentki informowano, że poszczególne artykuły są dziełem autorów płci męskiej (np. Johna T. McKaya), podczas gdy innym podano, że te same artykuły zostały napisane przez kobiety (np. Joan T. McKay). Gdy artykuły te przypisywano mężczyźnie, studentki oceniały je znacznie wyżej niż wówczas, gdy przypisy­ wano je kobiecie. Było tak nawet wtedy, gdy artykuły dotyczyły tematów uważanych powszechnie za domenę kobiet, np. nauczania podstawowego czy dietetyki. Innymi słowy, kobiety te „nauczyły się, gdzie jest ich miejsce” uważały więc, że ich własne wytwory muszą być gorsze niż wytwory mężczyzn, podobnie jak dzieci murzyńskie nauczyły się uważać czarne lalki za gorsze od białych. Jest to dziedzictwo otrzymywane w spadku od społeczeństwa, w którym panują uprzedzenia. Jednakże sytuacja ta zmienia się. Ostatecznie eksperyment Clarków został przeprowadzony w łatach czterdziestych, a eksperyment Goldberga - w latach sześćdziesiątych XX wieku. Od tego czasu w społeczeństwie amerykańskim zaszły ważne zmiany. Na przykład zmiejszyła się znacznie liczba rażących aktów jawnego uprzedzenia i dyskryminacji, ustawy dotyczące „akcji afir­ macyjnej” (zmierzającej do zniwelowania skutków dotychczasowej dyskrymi­ nacji w dziedzinie edukacji i zatrudnienia - przypis tłumacza) otworzyły większe możliwości dla kobiet i mniejszości, a środki masowego przekazu coraz częściej zaczynają pokazywać nam realistyczne wizerunki kobiet i przedstawicieli mniejszości, pełniących ważne funkcje na stanowiskach dających władzę i wpływy. Jak można było oczekiwać, zmiany te znajdują swoje odzwierciedlenie w samoocenie członków tych grup. Na przykład w ostatnich latach badania naukowe wykazują, że dzieci afroamerykańskie są obecnie bardziej zadowolone z czarnych lalek, niż byli ich rówieśnicy w 1947 r.4. Ponadto, jak wykazała Janet Swim i jej współpracownicy5, ludzie nie dyskryminują już artykułu w czasopiśmie tylko dlatego, że jego autorstwo przypisano kobiecie. Chociaż postęp ten jest ważny i dodający otuchy, to jednak byłoby błędem wyciągnąć stąd wniosek, że uprzedzenia i dyskryminacja przestały być w Ameryce poważnym problemem. Chociaż najbardziej zewnętrzne przejawy uprzedzeń występują obecnie na ogól rzadziej i w mniej rażącej postaci niż dawniej, to jednak uprzedzenia nadal zbierają obfite żniwo ofiar. Nadal musimy 279

UPRZEDZENIA

co roku być świadkami licznych zbrodni wynikających z nienawiści, podpalania afroamerykańskich kościołów6 i niezliczonych aktów przemocy różnego rodzaju spowodowanych uprzedzeniami, jak również pomniejszych zniewag takich jak daremność twoich wysiłków, by zatrzymać taksówkę późnym wieczorem w którejś z metropolii amerykańskich, jeśli przypadkiem jesteś Murzynem7. Co to jest uprzedzenie? Jak powstaje? W jaki sposób można je zredukować'?

Stereotypy i uprzedzenia Psychologowie społeczni podają różne definicje „uprzedzenia”. Formalnie istnieją uprzedzenia pozytywne i negatywne; można być uprzedzonym przeciw nowoczesnym artystom lub być uprzedzonym na korzyść nowoczesnych artystów. Oznacza to, że przed poznaniem Sama Srsieara, o którym mi mówiono, że jest nowoczesnym artystą, będę skłonny lubić go łub nie lubić - i będę skłonny oczekiwać, że odznacza się on pewnymi cechami. Jeśli więc pojęcie „nowoczesny artysta” kojarzy rui się ze zniewieściałym zachowaniem, byłbym zaskoczony i pełen niedowierzania, gdybym zobaczył Sama Smeara z trudem mieszczącego się w drzwiach i 'wyglądającego kropka w kropkę jak środkowy obrońca zawodowej drużyny futbolowej. Jeśli pojęcie „nowoczesnego artysty” kojarzy mi się z radykalno-liberalnymi poglądami politycznymi, to byłbym zdziwiony, gdyby Sam Smear miał w klapie znaczek noszony zwykłe przez konserwatystów. W niniejszym rozdziale nie będziemy omawiać sytuacji, w których wchodzą w grę uprzedzenia „na korzyść” ludzi; w związku z tym definicja robocza uprzedzenia, którą będziemy się posługiwać, dotyczy wyłącznie postaw negatyw­ nych. Będziemy definiować uprzedzenie jako wrogą lub negatywną postawę wobec pewnej dającej się wyróżnić grupy, opartą na uogólnieniach wy­ prowadzonych z fałszywych lub niekompletnych informacji. Gdy więc mówimy, że ktoś jest uprzedzony do Murzynów, to marny na myśli, że jest on skłonny zachowywać się wrogo wobec Murzynów: sądzi, że wszyscy Murzyni, może z wyjątkiem jednego czy dwóch, są niemal tacy sami; cechy, które człowiek ten przypisuje Murzynom, są albo całkowicie niezgodne z prawdą, albo w najlepszym razie oparte na jakimś ziarnie prawdy - na ułamkowych danych, które gorliwie odnosi się do całej grupy. W swej klasycznej książce pt. The Nature ofPrejudice („Natura uprzedzeń”) nie żyjący już Gordon Ałlport przytacza następujący dialog: Mr. X: Kłopot z Żydami polega na tym, że troszczą się oni tylko o członków swej własnej grupy. Mr. Y: Jednakże akta kampanii na rzecz Funduszu Społecznego wykazują, że w stosunku do swej liczebności ofiarowali oni więcej pieniędzy na ogólne cele dobroczynne niż 280 nie-Żydzi.

UPRZEDZENIA

Mr, X: To wskazuje, że oni zawsze starają się kupić sobie życzliwość chrześcijan i wtrącać się w ich sprawy. Żydzi nie myślą o niczym innym, jak tylko o pieniądzach; to dlatego jest tylu żydowskich bankierów. Mr. Y: Ale przecież ostatnie badania wykazują, że procent Żydów w przedsiębiorstwach bankowych jest nieznaczny, o wiele mniejszy niż procent nie-Żydów. Mr. X: Otóż to - oni nie pracują w uczciwych zawodach: siedzą tylko w przemyśle filmowym albo prowadzą kluby nocne8. Dialog ten daleko lepiej ilustruje podstępną naturę uprzedzenia, niż by to zrobiły sterty defnicji. W gruncie rzeczy uprzedzony pan X mówi: „Nie zawracaj mi głowy faktami, mam wyrobiony pogląd na tę sprawę”. Nie stara się zaprzeczać danym, które przedstawia pan Y. Albo wypacza fakty w taki sposób, aby podtrzymywały jego nienawiść do Żydów, albo też, nieustraszony, przyjmuje je za punkt wyjścia do nowego ataku. Osoba głęboko uprzedzona jest praktycznie niewrażliwa na informację niezgodną z pielęgnowanymi przez siebie stereotypami. Jak powiedział kiedyś sławny prawnik, Ołiver Wendełl Holmes Jr,: „Próba oświecenia fanatyka przypomina świecenie w źrenicę oka - kurczy się”. Można bez większego ryzyka przyjąć, że wszyscy mamy jakieś uprzedzenia - czy to skierowane przeciw jakiejś grupie etnicznej, narodowej lub rasowej, przeciw określonym regionom geograficznym jako miejscom zamieszkania, czy też przeciw pewnym rodzajom pożywienia. Weźmy na przykład pożywienie. W naszej kulturze nie jesteśmy skłonni jeść owadów. Przypuśćmy, że ktoś (podobny do pana Y) powiedział ci, że gąsienice, koniki polne i mrówki stanowią bogate źródło białka, a starannie przyrządzone są niezwykle smaczne. Czy to przekonałoby cię do jedzenia tych owadów? Prawdopodobnie nie. Tak jak pan X, znalazłbyś przypuszczalnie jakieś inne uzasadnienie dla swego uprzedzenia, np. fakt, że owady są obrzydliwe, Ostatecznie, w naszej kulturze jadamy tylko takie stworzenia, które z estetycznego punktu widzenia są piękne - np. kraby! Gordon Ałlport napisał swoją książkę w 1954 r., toteż współczesnemu czytelnikowi dialog między panem X a panem Y może wydawać się trochę nieaktualny. Czy ludzie naprawdę myślą w ten sposób? Czy jest ktoś tak naiwny, żeby wierzyć w ten stary, niezgodny z prawdą stereotyp dotyczący żydowskich bankierów? Być może nie ma takich. Jednakże po upływie dwudziestu lat od opublikowania dialogu Alłporta podobne twierdzenie wypo­ wiedział nie zwykły obywatel, lecz najwyższy rangą dowódca wojskowy w Stanach Zjednoczonych. Generał George S. Brown, Przewodniczący Zespołu Szefów Sztabu, w publicznym przemówieniu na temat „żydowskich wpływów w Kongresie” powiedział: „... są one teraz tak silne, że nie uwierzylibyście... Oni, wiecie, posiadają w tym kraju banki, gazety. Proszę popatrzeć, gdzie są żydowskie pieniądze”9. Zaś w 1997 r„ kiedy opublikowano taśmy z afery Watergate Nixona, mieliśmy zaszczyt wysłuchać rozmowę między Nixonem 281

UPRZEDZENIA

i H.R. Haldemanem, w której były prezydent Stanów Zjednoczonych dawał wyraz podobnemu zbiorowi negatywnych emocji wobec Żydów. Tego rodzaju uogólnienie cech czy motywów na pewną grupę ludzi, jakie zaprezentowali generał Brown i prezydent Nixon, nosi nazwę stereotypu. Słowo to oznacza przypisywanie identycznych cech każdej osobie należącej do danej grupy, bez uwzględnienia istniejących w rzeczywistości różnic między członkami tej grupy. Tak więc sądzić, że Murzyni mają wrodzone poczucie rytmu lub że Żydzi są materialistami, to tyłe, co zakładać, że praktycznie biorąc - wszyscy Murzyni „czują” rytm lub że w zasadzie wszyscy Żydzi zabiegają o gromadzenie majątku. Takiego przypisywania identycznych cech całej grupie ludzi uczymy się w bardzo młodym wieku. W pewnym badaniu 1 proszono dzieci z piątej i szóstej klasy, by oceniły swoich kolegów i koleżanki pod względem szeregu cech: popularności, zdolności przywódczych, bezstron ności itp. Dzieci z rodzin należących do klasy wyższej były oceniane bardziej pozytywnie niż dzieci z rodzin należących do klasy niższej pod względem każdej pożądanej cechy. Wydaje się, że dzieci nie potrafiły oceniać swych kolegów i koleżanek według ich indywidualnych właściwości, lecz oceniały ich (je) w sposób stereotypowy, według przynależności do klasy społecznej. Jak przekonaliśmy się w rozdziale 4., posługiwanie się stereotypami nie musi być rozmyślnym aktem zniewagi: często jest ono jedynie sposobem upraszczania naszego obrazu świata i wszyscy czynimy to w pewnym stopniu. Gdy słyszymy słowa: „nowojorski taksówkarz”, „włoski fryzjer” czy „wesołek klasowy”, to większości z nas przywodzą one na myśl jakiś specyficzny obraz. Jeśli stereotyp jest oparty na doświadczeniu i ogólnie biorąc - zgodny z rzeczywistością, to jest on przystosowawczym, uproszczonym sposobem ujmowania świata. Z drugiej strony, jeśli zamyka nam oczy na różnice indywidualne w obrębie danej klasy Judzi, to jest on nieprzystosowawczy i potencjalnie niebezpieczny. Na przykład wielu białym w społeczeństwie amerykańskim Murzyni kojarzą się z aktami przemocy. W jaki sposób ten stereotyp może prowadzić do niesprawiedliwych i krzywdzących działań skierowanych przeciw Murzynom? Charles Bond i jego współpracownicy zajęli się tym zagadnieniem w badaniu, w którym porównywano traktowanie białych i czarnych pacjentów w szpitalu psychiatrycznym, prowadzonym wyłącznie przez biały personel11. W swych badaniach zwrócili oni uwagę na dwie metody, najczęściej stosowane przez członków personelu w przypadku agresywnego zachowania pacjentów: izo­ lowanie pacjenta w specjalnie przystosowanym do tego celu pomieszczeniu bądź obezwładnienie go przez nałożenie kaftana bezpieczeństwa, a następnie podanie lęku uspokajającego. Analiza dokumentacji szpitalnej przez okres 85 dni ujawniła, że metodę bardziej brutalną - fizyczne obezwładnienie i środek 282 uspokajający - stosowano wobec pacjentów-Murzynów prawie cztery razy

UPRZEDZENIA

częściej niż wobec białych pacjentów, mimo że nie było niemal żadnej różnicy między białymi i czarnymi pacjentami pod względem liczby agre­ sywnych incydentów, jakich się dopuścili. Co więcej, to dyskryminacyjne traktowanie czarnych pacjentów występowało mimo to, że gdy po raz pierwszy przyjmowano ich do szpitala, według postawionych im diagnoz lekarskich byli oni, ogólnie biorąc, mniej agresywni niż biali pacjenci. Z czasem jednak personel zaczął traktować białych i czarnych pacjentów jednakowo, a użycie kaftanów bezpieczeństwa wobec Murzynów spadało radykalnie po pierwszym miesiącu ich przebywania w szpitalu. Najwidoczniej uprzedzenia wobec Murzynów jako grupy oddziaływały wtedy, gdy czarni pacjenci byli stosunkowo nowymi przybyszami w tym szpitalu; później, gdy znajomość między białymi członkami personelu a określonym czarnym pacjentem wzrastała, wpływ uprzedzeń na zachowanie wobec danej jednostki zmniejszał się. Tak więc badanie to sugeruje, że znajomość wynikająca z długotrwałego kontaktu przedstawicieli różnych ras może zredukować posługiwanie się niesprawiedliwymi stereotypami i utorować drogę do uznania istnienia cech indywidualnych. Jak jednak przekonamy się w dalszej części tego rozdziału, kontakt między rasami sam przez się nie wystarcza zwykle do przełamania mocno zakorzenionych stereotypów i fanatyzmu. Aby lepiej zilustrować podstępny i szkodliwy wpływ rasowych czy narodowościowych stereotypów, rozpatrzmy przypadek członków grup mniej­ szościowych, którzy zostali skazani za przestępstwa i odbywają karę więzienia. Gdy powstanie możliwość ich warunkowego zwolnienia, czy wówczas ich przynależność rasowa lub etniczna będzie ważniejsza niż inne informacje takie jak sytuacja życiowa czy „dobre sprawowanie się” w więzieniu - które bierze się pod uwagę przy podejmowaniu decyzji o warunkowym zwolnieniu? Badania wskazują na istnienie takiego odchylenia poznawczego. Galen Bodenhausen i Robert Wyer12 prosił studentów college’u, by zapoznali się z fikcyjnymi aktami więźniów, w przypadku których wchodziła w grę możliwość warun­ kowego zwolnienia, i wykorzystali informacje zawarte w aktach do podjęcia decyzji o warunkowym zwolnieniu. Czasami przestępstwa „pasowały” do przestępców - na przykład gdy obywatel amerykański pochodzenia meksykań­ skiego, Carlos Ramirez, dopuścił się napadu i pobicia lub gdy należący do wyższej klasy społecznej Ashley Chamberlaine, pochodzenia anglosaskiego, popełnił defraudację. W innych przypadkach przestępstwa były niezgodne ze stereotypami. Gdy przestępstwa więźniów były zgodne ze stereotypami osób badanych, studenci skłonni byli ignorować inne istotne informacje - takie jak „dobre sprawowanie się” w więzieniu - i byli bardziej surowi w swych zaleceniach dotyczących warunkowego zwolnienia. Tak więc, kiedy dana osoba zachowuje się w sposób zgodny z naszymi stereotypami, jesteśmy skłonni nie brać pod uwagę informacji, które dostarczyłyby nam wskazówek, dlaczego naprawdę zachowała się ona tak, jak się zachowała. Zamiast tego zakładamy, 283

UPRZEDZENIA

że musi być coś takiego w tej osobie, a nie w jej sytuacji życiowej, co spowodowało jej zachowanie *. Iłu badanych Bodenhausena i Wy era zostało kiedykolwiek napadniętych przez Amerykanina pochodzenia meksykańskiego lub straciło pieniądze przez, anglosaskiego defraudanta? Jest więcej niż prawdopodobne, że niezbyt wielu, ponieważ większość stereotypów nie opiera się na rzetelnym doświadczeniu, leczna zasłyszanych opiniach lub na obrazach spreparowanych przez środki masowego przekazu, lub powstaje w naszych umysłach jako sposób uzasadnienia naszych własnych uprzedzeń i okrucieństwa. Podobnie jak w przypadku „samospełniających się proroctw”, omówionych wcześniej w tej książce, korzystnie jest dla nas myśleć o Murzynach czy Latynosach jako głupich czy niebezpiecznych, jeśli to uzasadnia pozbawienie ich możliwości kształcenia lub odmówienie warunkowego zwolnienia; korzystnie jest także uważać kobiety za predysponowane biologicznie do harówki domowej, jeśli zdominowane przez mężczyzn społeczeństwo chce je utrzymać przy garnkach i odkurzaczu. Podobnie korzystne jest dla nas, by postrzegać osoby z niższej klasy społecznej jako mało ambitne, mniej inteligentne i skłonne do zachowań przestępczych, jeśli chcemy płacić im jak najmniej za wykonywanie czarnej roboty łub trzymać ich z dala od zamieszkanych przez nas dzielnic. W takich przypadkach stereotypy istotnie są obelżywe. Na początku łat dziewięćdziesiątych XX wieku podjęta przez prezydenta Clintona próba usunięcia ograniczeń skierowanych przeciw homoseksualistom służącym w armii napotkała silny opór. Niektórzy politycy i dowódcy wojskowi przywoływali starodawne stereotypy, przewidując straszne konsekwencje i obniżenie morale armii, jeśli obywatelom tym pozwoli się nosić mundur. Jest to, oczywiście, doskonały dowcip, zważywszy, że przez łata tysiące gejów i lesbijek wypełniało spokojnie i umiejęt­ nie swój patriotyczny obowiązek w siłach zbrojnych, nie powodując kłopotów.

Treść stereotypu nie zawsze jest obraźłiwa sama przez się. Powinniśmy jednak zdawać sobie sprawę z tego, że posługiwanie się stereotypami jest krzywdzące dla osób, do których się one odnoszą, także wtedy, gdy stereotypy te wydają się neutralne łub nawet pozytywne. Na przykład przypisywanie „ambicji” Żydom, „wrodzonego poczucia rytmu” Murzynom czy „artystycznego usposobie­ nia” homoseksualistom13 nie musi być przejawem negatywnej postawy. Jednakże uogólnienia te są obraźliwe choćby dlatego, że pozbawiają daną osobę przysługującego jej prawa, by traktowano ją jako jednostkę, posiadającą swe własne, indywidualne cechy, czy to dodatnie, czy ujemne. * sytuacji;

Spieszę dodać, że dane te uzyskano badając studentów wyższej uczelni w hipotetycznej dlatego

zwolnieniach doświadczeni dowodzi

same

przez

się

nie

dowodzą

zachowują się w sam sposób. i dojrzali niż uczestniczące w

jednak,

że

nawet

u

ludzi

one,

Jest tym

inteligentnych

iż

urzędnicy

decydujący

o

warunkowych

prawdopodobne, że urzędnicy ci są bardziej eksperymencie osoby badane. Eksperyment ten i

mających

dobre

intencje

występuje

wspomniane

odchylenie poznawcze - i że każdy z nas, jeśli nie będzie czujny, może popełnić błąd tego samego

284 rodzaju.

UPRZEDZENIA

Ponadto w większości przypadków stereotypy nie są życzliwe; są wprost obraźliwe i mają niekorzystny wpływ na członków grupy, której dotyczą. Rozpatrzmy interesujący przykład: w latach dziewięćdziesiątych XX w. Cłaude Steele 14 zwrócił uwagę na niepokojący kryzys w osiągnięciach edukacyjnych studentów afroamerykańskich. Po prostu wśród studentów 'wyższych uczelni występuje różnica między wynikami w nauce białych i czarnych studentów; ponadto wskaźnik odsiewu wśród czarnych jest prawie dwa razy wyższy niż y/śród białych. Chociaż jest wiele możliwych historycznych i społecznych wyjaśnień tego zjawiska, Steele sądzi, że są one niewystarczające - nie mogą wyjaśnić faktu, że różnica między wynikami w nauce białych i czarnych studentów jest równie duża w przypadku studentów o wysokim, jak i o niskim poziomie przygotowania (mierzonym ich wcześniejszymi ocenami). Innymi słowy wydaje się, że dzieje się coś, co przeszkadza nawet bardzo inteligentnym i dobrze przygotowanym czarnym studentom w osiąganiu równie dobrych wyników jak biali studnci o takim samym poziomie zdolności i przygotowania. Cłaude Steele i Joshua Aronson 1-1 prowadząc studia nad tym problemem doszli do wniosku, iż ważnym czynnikiem wpływającym na jego występowanie może być obawa czarnych studentów (pojawiająca się w sytuacjach edukacyjnych silnie związanych z ocenianiem), że mógłby się potwierdzić istniejący stereotyp „niższości intelektualnej”. Steele i Aronson nazwali tę obawę „zagrożeniem przez stereotyp” (stereotype threat). Przypuszczali oni, że ten dodatkowy ciężar obaw może z kolei rzeczywiście zakłócić zdolność studentów do uzyskania dobrych wyników w podlegających ocenie zadaniach, takich jak testy. W inte­ resującym eksperymencie Steele i Aronson dawali trudny słowny test (Graduate Record Examination) do indywidualnego rozwiązania białym i czarnym studentom Stanford University. U połowy studentów wytworzono przekonanie, że badacz jest zainteresowany mierzeniem ich zdolności intelektualnych; u drugiej połowy - że badacz tylko sprawdza test i że nie ma to nic wspólnego z ich rzeczywistymi zdolnościami. Rezultaty eksperymentu były wyraźne: biali studenci funkcjonowali równie dobrze bez względu na to, czy byli przekonani, czy nie, że test jest stosowany jako narzędzie diagnostyczne. Czarni studenci, którzy sądzili, że test ten nie służy do diagnozy ich zdolności, uzyskali wyniki równie dobre, jak biali studenci; i przeciwnie, ci czarni studenci, których przekonano, że test mierzy ich zdolności, wypadli gorzej niż biali studenci. Taka jest siła stereotypów.

Stereotypy i atrybucje Posługiwanie się stereotypami jest szczególnym przypadkiem zjawiska atrybucji. Jak widzieliśmy w rozdziale 4., kiedy zachodzi jakieś zdarzenie, staramy się przypisać (to attribute) mu jakąś przyczynę. Szczególnie jeśli człowiek wykonuje 285

UPRZEDZENIA

jakąś czynność, obserwatorzy będą wyciągać wnioski co do przyczyny tego zachowania. Takie wnioski dotyczące przyczyn noszą nazwę atrybucji. Na przykład jeśli bramkarz twojej ulubionej drużyny piłki nożnej puścił łatwą piłkę, istnieje wiele możliwych wyjaśnień: może słońce zaświeciło mu w ocz\: może był roztargniony, gdyż myślał o chorobie swego dziecka; może puścił tę piłkę umyślnie, gdyż postawił na drużynę przeciwników; może zagrożono mu, a on się zląkł; a może przypadkiem jest on po prostu mało utalentowanym bramkarzem. Zwróć uwagę na fakt, że każda z powyższych atrybucji dotyczących przyczyny błędu bramkarza pociąga za sobą zupełnie inne następstwa. Jeśli ten sportowiec martwił się chorobą swego dziecka, to miałbyś o nim całkiem inne zdanie niż wtedy, gdyby postawił na zwycięstwo przeciwników. Jak wiesz, ta potrzeba znalezienia przyczyny zachowania innej osoby jest częścią właściwej ludziom skłonności do wykraczania poza posiadane informacje. Często spełnia ona pożyteczne funkcje. Na przykład przypuśćmy, że przyjechałeś właśnie do obcego miasta, gdzie nie masz przyjaciół i czujesz się bardzo samotny. Słyszysz pukanie do drzwi - to Joe, sąsiad, który ściska ci dłoń i serdecznie wita cię w swym mieście. Zapraszasz go do pokoju, gdzie przez mniej więcej dwadzieścia minut prowadzicie ciekawą rozmowę. Prawdziwą przyjemność sprawia ci myśl, że być może znalazłeś nowego przyjaciela. Gdy Joe podnosi się, by wyjść, mówi: „Ach, nawiasem mówiąc, gdybyś kiedyś potrzebował jakiegoś ubezpieczenia, to ja przypadkiem zajmuję się tymi sprawami i byłoby mi miło porozmawiać z tobą na ten temat” i zostawia swoją wizytówkę. Czy jest on twoim przyjacielem, który przypadkiem zajmuje się sprzedażą ubezpieczeń, czy też udaje twojego przyjaciela, żeby sprzedać ci ubezpieczenie? Jest ważne, żeby to wiedzieć, ponieważ musisz zdecydować, czy utrzymywać z nim stosunki. Powtórzmy: dokonując atrybucji, jednostka musi wychodzić poza posiadane informacje. Nie wiemy, z jakiego powodu bramkarz puścił łatwy strzał; nie znamy motywacji Joego, skłaniającej go do przyjaznego zachowania. Zgadujemy. Tak więc interpretacje przyczynowe przy dokonywaniu atrybucji mogą być trafne lub błędne, funkcjonalne lub dysfunk­ cjonalne. W sytuacji niejednoznacznej ludzie są skłonni dokonywać atrybucji zgodnych ze swymi przekonaniami czy uprzedzeniami. Thomas Pettigrew nazwał to „zasadniczym błędem atrybucji” (ultimate attribution error)l6. Jeśli Mr. Fanatyk widzi dobrze ubranego białego, anglosaskiego protestanta, wy­ grzewającego się na ławce w parku we środę o godz. 3 po południu, to nie myśli o tym nic. Jeśli jednak widzi dobrze ubranego Murzyna robiącego to samo, skłonny jest dojść do wniosku, że człowiek ten nie pracuje - i Mr. Fanatyk wpada we wściekłość, gdyż przychodzi mu do głowy, że ze swych ciężko zarobionych pieniędzy płaci podatki po to, aby ten niezaradny nicpoń miał za co dobrze się ubrać. Jeśli Mr. Fanatyk, przechodząc koło domu Mr. Smitha, 286 zauważy, że kosz na śmieci jest przewrócony, a trochę śmieci rozsypanych

UPRZEDZENIA

dookoła, dojdzie zapewne do wniosku, że to bezpański pies szukał pożywienia. Jeśli zauważy to samo przechodząc koło domu Mr. Garcii, to skłonny będzie zirytować się i stwierdzić, że „ci ludzie mieszkają jak świnie”. Nie tylko uprzedzenie wpływa na jego atrybucje i wnioski - jego błędne wnioski uzasadniają i wzmagają jego negatywne uczucia. Tak więc cały proces atrybucji może przebiegać w formie przypominającej spiralę. Uprzedzenie wywołuje specyficzne rodzaje negatywnych atrybucji czy stereotypów, które z kolei mogą zwiększać siłę tego uprzedzenia 11. związane z płcią. Szczególnie interesujący przejaw stosowania stereotypów występuje w spostrzeganiu różnic związanych z płcią. Kay Deaux i jej współpracowniczki wykazały, że kobiety nieomal powszechnie są spo­ strzegane jako bardziej opiekuńcze i mniej asertywne niż mężczyźni. Jest możliwe, że ten sposób spostrzegania kobiet jest całkowicie związany z ich rolą - tzn. kobietom tradycyjnie przypisuje się rolę gospodyni domowej, a zatem mogą być uważane za bardziej opiekuńcze l8. Z drugiej strony przedstawiciele tzw. ewolucyjnej psychologii społecznej (evolutionary social psychołogy)19 sugerują, że zachowania kobiet i zachowania mężczyzn różnią się w dokładnie tych dziedzinach, w których każda z płci stała wobec innych problemów adaptacyjnych. Z darwinowskiego punktu widzenia istnieją ważne powody biologiczne, dla których kobiety mogły w drodze ewolucji stać się bardziej opiekuńcze niż mężczyźni. Na przykład u naszych pradawnych przodków kobiety z przyczyn natury anatomicznej zawsze były pierwszymi opiekunkami niemowląt; w przypadku kobiet mało opiekuńczych było mniej prawdopodobne, że będą miały dużo dzieci, które utrzymają się przy życiu. Chociaż nie ma bezspornego sposobu ustalenia, czy opiekuńczość jest w większej mierze częścią genetycznej natury kobiety niż mężczyzny, to jednak okazuje się, że stereotyp kulturowy nie jest daleki od rzeczywistości. Jak wykazały Alice Eagly, Wendy Wood i Janet Swim20, w porównaniu z mężczyz­ nami kobiety istotnie skłonne są przejawiać zachowania, które najlepiej można określić jako bardziej wrażliwe społecznie, troskliwsze i bardziej nastawione na pomyślność innych, podczas gdy mężczyźni skłonni są zachowywać się yv sposób bardziej dominujący, kontrolujący i niezależny. Nie trzeba mówić, że rozkłady tych cech u kobiet i mężczyzn w dużej mierze zachodzą na siebie; wszyscy znamy mężczyzn, którzy charakteryzują się wrażliwością społeczną, i kobiety, które nie odznaczają się tą cechą. I na tym właśnie polega problem. Niezależnie od tego, czy podłożem stereotypu jest rzeczywistość społeczna czy biologiczna, stosowanie stereotypu do wszystkich kobiet czy wszystkich mężczyzn, pozbawia jednostkę należnego jej prawa, aby traktowano ją jako odrębną osobę, mającą specyficzne cechy i zdolności. Nie trzeba dodawać, że stereotypy związane z płcią często jednak odbiegają od rzeczywistości, a więc mogą być szczególnie szkodliwe. Na przykład 287 Stereotypy

UPRZEDZENIA

w eksperymencie przeprowadzonym w 1974 r. przez Shirley Fełdman-Summers i Sarę Kiesłer21 studenci (płci męskiej), którym przedstawiono odnoszącą sukcesy zawodowe lekarkę, postrzegali ją jako mniej kompetentną niż odnoszący sukcesy lekarz. W podobnym badaniu Kay Deaux i Tim Emsweiler22 stwierdzili, że jeśli stereotyp związany z płcią jest wystarczająco silny, to nawet członkowie grupy, której ten stereotyp dotyczy, skłonni są w niego wierzyć. Mianowicie studentom i studentkom przedstawiano udane wykonanie złożonego zadania przez innego studenta lub studentkę i pytano, jak do tego doszło. Gdy sukces odniósł mężczyzna, zarowno studenci, jak i studentki przypisywali to osiągnięcie jego zdolnościom; gdy sukces odniosła kobieta, studenci obojga płci dochodzili do wniosku, że jej osiągnięcie było głównie kwestią szczęścia. Badanie to przeprowadzono jednak ćwierć wieku temu. Jak już wspo­ mnieliśmy, w społeczeństwie amerykańskim zaszło od tego czasu wiele zmian. Czy zmiany te wpłynęły na stereotypy uznawane przez kobiety? Nie tak bardzo, jak można by sobie wyobrażać. W 1996 r. Janet Swim i Lawrence Sanna23 dokonali starannej analizy ponad 50 stosunkowo niedawnych eksperymentów poświęconych temu tematowi i okazało się, że ich wyniki są w dużym stopniu zgodne z wynikami wcześniejszych eksperymentów. Swim i Sanna stwierdzili, że chociaż wpływ płci na wyniki nie jest duży, to jednak jest on bardzo stały czy konsekwentny: jeśli mężczyzna odniósł sukces w jakimś zadaniu, obser­ watorzy byli skłonni przypisywać ten sukces jego zdolnościom; jeśli w tym samym zadaniu sukces odniosła kobieta, obserwatorzy skłonni byli przypisywać jej sukces ciężkiej pracy. Jeśli mężczyźnie nie udało się wykonać zadania, obserwatorzy byli skłonni przypisywać jego niepowodzenie pechowi łub ternu, że za mało się starał; jeśli nie udało się to kobiecie, obserwatorzy sądzili, że zadanie było po prostu za trudne na jej poziom zdolności. Badania wykazały także, że młode dziewczęta mają skłonność do zby! niskiego oceniania swych własnych zdolności. John Nichołls24 stwierdził, że chłopcy w czwartej klasie szkoły podstawowej przypisywali swoje sukcesy w rozwiązywaniu trudnego zadania umysłowego swoim zdolnościom, natomiast dziewczęta skłonne były pomniejszać wartość swych sukcesów. Ponadto eksperyment ten wykazał, że podczas gdy chłopcy nauczyli się chronić swe ego przypisując swoje niepowodzenia pechowi, dziewczynki w większym stopniu obciążały siebie za porażki. W nowszym eksperymencie Deborah Stipek i Heidi Graliński25 wykazały, że skłonność dziewcząt do zbyt niskiego oceniania swych zdolności może występować najwyraźniej w tradycyjnie męskich dziedzinach -takich jak matematyka. Mianowicie Stipek i Graliński stwierdziły, że dziewczęta z niższych klas szkoły średniej przypisywały swój sukces na egzaminie z matematyki szczęściu, podczas gdy chłopcy - swoim zdolnościom. Ponadto dziewczęta po odniesieniu tego sukcesu przejawiały mniejszą dumę niż chłopcy. Skąd biorą się takie przekonania, które działają na własną szkodę danej 288 osoby? Zwykle prawie na pewno wpływają na nie postawy dominujące

UPRZEDZENIA

w naszym społeczeństwie, lecz najsilniejszy jest wpływ osób najważniejszych w życiu młodej dziewczyny - jej rodziców. W jednym z badań Janis Jacobs i Jacąuelynne Eccles26 analizowały wpływ występujących u matek stereo­ typowych przekonań, dotyczących różnic związanych z płcią, na sposób w jaki te same matki spostrzegały zdolności jedenasto- i dwunastoletnich synów i córek. Następnie Jacobs i Eccles starały się ustalić, jaki wpływ mogło to mieć na spostrzeganie przez te dzieci swych własnych zdolności. Te matki, które miały najsilniejsze stereotypowe przekonania dotyczące różnic związanych z płcią, sądziły także, że ich własne córki mają stosunkowo małe zdolności matematyczne, i że ich synowie odznaczają się stosunkowo dużymi zdolnościami matematycznymi. Te matki, które nie miały ogólnych stereotypowych przekonań, nie uważały córek za mniej uzdolnione do matematyki niż synowie. Te prze­ konania z kolei wywierały wpływ na przekonania ich dzieci. Córki kobiet, mających silne stereotypy dotyczące różnic związanych z płcią, były przekonane, że nie mają dużych zdolności matamatycznych. Córki kobiet nie mających silnych stereotypów dotyczących różnic związanych z płcią, nie przejawiały takich - działających na własną szkodę - przekonań. To zjawisko autoatrybucji może mieć pewne interesujące następstwa. Przypuśćmy, że tenisista przegrywa w stosunku 2:6 pierwszego seta meczu trzysetowego. Jaki wyciąga z tego wniosek? Prawdopodobnie taki, że nie starał się wystarczająco usilnie łub że miał pecha - ostatecznie jego przeciwnik miał niewiarygodną serię szczęśliwych zagrań. Przypuśćmy teraz, że tenisistka przegrywa pierwszego seta. Do jakiego dochodzi wniosku? Z danych Nichollsa wynikałoby, iż mogłaby ona pomyśleć, że nie gra tak dobrze w tenisa, jak jej przeciwniczka - ostatecznie przegrała seta 2:6. Tu pojawia się interesujący aspekt tej sprawy: atrybucje, jakich dokonują gracze w odniesieniu do swej porażki w pierwszym secie, mogą w pewnej mierze zadecydoyvać o ich sukcesie w następnych setach. Oznacza to, że mężczyźni będą przypuszczalnie dokładać wszelkich starań, żeby „nadrobić straty”, wygrać następne dwa sety i cały mecz, kobiety natomiast mogą być skłonne do rezygnacji z dalszej walki, co może doprowadzić do przegrania drugiego seta i meczu. Wydaje się, że tak jest zwykłe w rzeczywistości. Stosunkowo niedawno przeprowadzono badanie27, w którym przeanalizowano wyniki 10 300 meczów tenisowych. Po przegraniu pierwszego seta mężczyźni częściej niż kobiety „brali się w garść”, wygrywając drugiego i trzeciego seta. Kobiety częściej przegrywały mecz w dwóch setach. Zjawisko to występuje nawet wśród tenisistów i tenisistek zawodowych - a więc osób, które z pewnością uważają się za utalentowane i zdolne. Marlene Turner i Anthony Pratkanis28 uczynili następny krok w rozwoju tej koncepcji - dotyczącej odbierających siły autoatrybucji - wykazując, że negatywne autoatrybucje, wynikające ze sposobu doboru kobiet do pewnej pracy, mogą przeszkadzać im w wykonywaniu tej pracy. Mianowicie Turner i Pratkanis byli zainteresowani zbadaniem pewnych możliwych niekorzystnych 289

UPRZEDZENIA

skutków ubocznych programów „akcji afirmacyjnej”. Jak wiadomo, programy akcji afirmacyjnej były na ogół pożyteczne, ponieważ stwarzały możliwości zatrudnienia dla utalentowanych kobiet, których poprzednio nie dostrzegano, gdy starały się o te stanowiska. Niestety, programy te mogą też mieć stronę ujemną: niektóre z nich mimowolnie piętnowały utalentowane kobiety, stwarzając złudzenie, że zostały one wybrane przede wszystkim ze względu na swą płeć, a nie z powodu swych talentów. Jaki to ma wpływ na kobiety objęte tymi programami? W dobrze kontrolowanym eksperymencie Turner i Pratkanis wytworzyły u niektórych kobiet przekonanie, że zostały zakwalifikowane do pracy ze względu na swą płeć, podczas gdy innym dano do wykonania trudny test, a następnie powiedziano, że zostały wybrane do tej pracy na podstawie doskonałego wyniku osiągniętego w tekście. Te kobiety, które dowiedziały się, że zostały wybrane ze względu na pleć (a nie na kwalifikacje), pomniejszały swoje zdolności. Ponadto były skłonne do zachowań, które jeszcze pogarszały ich sytuację - mianowicie, kiedy zadanie wymagało dużego wysiłku, wówczas kobiety przekonane, że zostały wybrane na zasadzie szczególnych preferencji dla ich płci, po prostu nie starały się tak bardzo jak kobiety, które sądziły, że wybrano je na podstawie ich osiągnięć.

Obwinianie ofiary Ludziom, którzy nigdy nie doświadczyli tego na sobie, nie zawsze łatwo jest w pełni zrozumieć, co to znaczy być ofiarą uprzedzeń. Członkom dominującej większości, którzy mają poczucie względnego bezpieczeństwa, trudno wczuć się w jej położenie. Mogą jej współczuć i pragnąć, aby było inaczej; niekiedy jednak w ich postawę może wkraść się ślad faryzeuszostwa czy obłudy, niewielka skłonność, by częścią odpowiedzialności obciążyć ofiarę. Może to przyjąć postać „dobrze zasłużonej opinii”. Wygląda to mniej więcej tak: „Jeśli Żydzi od początku swej historii są prześladowani, to musieli oni zrobić coś złego”. Albo: „Jeśli została zgwałcona, to musiała zachowywać się prowokacyj­ nie”. Albo też: „Jeśli ci ludzie (Murzyni, Latynosi, Indianie amerykańscy, homoseksualiści) nie chcą popadać w kłopoty, dlaczego po prostu...” (nie pozostają na uboczu; nie trzymają języka za zębami; nie przestaną pchać się tam, gdzie ich nie chcą; lub cokolwiek innego). Taka sugestia zawiera wymaganie, aby grupa obca stosowała się do norm surowszych niż normy ustanowione dla większości. Jak na ironię, motywem wywołującym tę tendencję do obwiniania ofiar o to, że są prześladowane, do przypisywania ich trudnego położenia cechom ich osobowości oraz brakowi zdolności, jest pragnienie, by widzieć świat jako miejsce, gdzie panuje sprawiedliwość. Jak wykazał Melvin Lerner i jego 290 współpracownicy2<>, ludzie skłonni są obarczać pokrzywdzonego odpowiedział-

UPRZEDZENIA

nością za niesprawiedliwy wynik, który inaczej trudno jest wytłumaczyć. Jeśli np. dwaj ludzie pracują równie ciężko nad tym samym zadaniem, a potem w wyniku rzutu monetą jeden otrzymuje znaczne wynagrodzenie, a drugi nie dostaje nic, to u obserwatorów niejednokrotnie występuje silna tendencja, aby osobę nie mającą szczęścia w losowaniu ocenić jako tę, która pracowała mniej intensywnie, Podobnie, negatywne postawy wobec ubogich - z obwinianiem ich za ich własny los włącznie - występują częściej wśród osób wykazujących stosunkowo silną wiarę w sprawiedliwy świat30. Najwidoczniej boimy się myśleć, że żyjemy w świecie, w którym ludzie bez własnej winy mogą być pozbawieni tego, na co zasługują lub czego potrzebują - na przykład równej płacy za równą pracę lub podstawowych artykułów niezbędnych do życia. Na tej samej zasadzie, jeśli 6 milionów Żydów zostało wymordowanych bez żadnego wyraźnego powodu, to rnożna znaleźć pewną ulgę w przekonaniu, że musieli oni zrobić coś, czym zasłużyli na ten los*. Dalszych danych umożliwiających lepsze zrozumienie zjawiska obwiniania ofiary dostarczają badania Barucha Fischoffa nad efektem przewidywania wstecz (hindsight effect) 31, który omówiliśmy w rozdziałach 1. i 4. Jak może pamiętasz, badania wykazują, że większość z nas to wspaniali eksperci: gdy już znamy wynik jakiegoś zdarzenia, wówczas złożone okoliczności jego wystąpienia nagle wydają się kryształowo jasne; zdaje się nam, że wiedzieliśmy to od początku i gdyby poproszono nas, żebyśmy przewidzieli ten wynik, to moglibyśmy zrobić to bez trudu. Jest to jednak złudzenie. W interesującej serii eksperymentów' Ronnie Janoff-Buhnan i jej współ­ pracownicy zademonstrowali silny wpływ tej tendencji do przewidywania wstecz na umocnienie przekonania, że ofiary gwałtu są odpowiedzialne za to, co je spotkało32. Dali oni osobom badanym do przeczytania opisy randki mężczyzny z kobietą, którzy spotkali się wcześniej w sali wykładowej wyższej uczelni. Opisy te były identyczne z wyjątkiem ostatniego zdania, które dla połowy badanych brzmiało: „Następną rzeczą, z jakiej zdałam sobie sprawę, było to, że mnie zgwałcił”, dla drugiej zaś połowy: „Następną rzeczą, z jakiej zdałam sobie sprawę, było to, że zabrał mnie do swego domu”. Potem eksperymentatorzy, poradziwszy badanym, by nie brali pod uwagę tego, czego się dowiedzieli o rzeczywistym wyniku randki, poprosili ich, by określili prawdopodobieństwo kilku możliwych wyników, łącznie z tym, o którym czytali. Chociaż wydarzenia prowadzące do końcowego wyniku randki były

*

Wnikliwy czytelnik zauważył może, iż jest to łagodniejsza postać naszej skłonności do

deprecjonowania osoby, której wyrządziliśmy gdy

jedna

osoba

krzywdzi

drugą,

krzywdę. W rozdziale 5. i 6. przekonaliśmy się, że agresor skłonny jest znieważać swoją ofiarę,

wówczas

dehumanizować ją i krzywdzić dalej. Obecnie widzimy, że jeśli ktoś spostrzega, iż dana osoba jest

traktowana źle czy niesprawiedliwie, to skłonny jest sądzić, że ofiara musiała sobie w jakiś sposób na to zasłużyć.

291

UPRZEDZENIA

dokładnie takie same w obu wersjach opowiadania, to jednak ci badani, którzy przeczytali o gwałcie, uważali gwałt za bardziej prawdopodobny niż ci, którzy przeczytali o „zabraniu do domu”. Co więcej, badani, którym przedstawiono scenariusz zakończony gwałtem, skłonni byli obwiniać kobietę, twierdząc, że to jej zachowanie - na przykład to, że pozwoliła mężczyźnie, by ją calowa! - doprowadziło do negatywnego wyniku randki. Implikacje rezultatów tego eksperymentu są niepokojące. Aby zrozumieć sytuację ofiary i wczuć się w nią, musimy umieć zrekonstruować z punktu widzenia ofiary wydarzenia, które doprowadziły do wyrządzenia jej krzywdy. Jak jednak przekonaliśmy się, jesl aż nazbyt łatwo zapomnieć, że - w odróżnieniu od nas - ofiary nie mogły zrobić użytku z przewidywania wstecz, by pokierować swym postępowaniem.

Uprzedzenia a nauka Uczeni są ludźmi ćwiczonymi w obiektywnym i bezstronnym myśleniu. Jednakże nawet oni mogą ulec wpływom dominującej atmosfery. Louis Agassiz. jeden z wielkich biologów amerykańskich dziewiętnastego wieku, dowodził, że Bóg stworzył Murzynów i białych jako odrębne gatunki3J. Podobnie w 1925 r. Karl Pearson, wybitny brytyjski przyrodnik i matematyk, zakończył swą monografię na temat różnic etnicznych stwierdzeniem: „Biorąc pod uwagę wartości przeciętne dla obu płci, napływowa ludność żydowska stoi nieco niżej pod względem fizycznym i umysłowym od ludności miejscowej (brytyjskiej)” 34. Na podstawie uzyskanych przez siebie wyników Pearson opowiadał się przeciw imigracji wschodnioeuropejskich Żydów do Wielkiej Brytanii. Współcześni uczeni są obecnie dostatecznie wyrafinowani intelektualnie, by domagać się bardziej rzetelnych argumentów niż te, które wysuwali Agassiz i Pearson. Na przykład jesteśmy wystarczająco wyrafinowani, by uważać większość typowych testów inteligencji za narzędzia nieobiektywne, które nierozmyślnie faworyzują należących do klasy średniej białych mieszkańców dzielnic podmiejskich, zadania w tych testach są bowiem sformułowane przy użyciu słów i zwrotów lepiej znanych dzieciom wychowanym w willowych dzielnicach podmiejskich niż dzieciom wychowanym w gettach lub na farmach. Zanim więc wyciągniemy wniosek, że to głupota była przyczyną słabego wyniku, jaki w teście służącym do mierzenia ilorazu inteligencji osiągnął Murzyn, Latynos czy mieszkaniec wsi, chcemy wiedzieć, czy był to test niezależny od czynników kulturowych. Takie wyrafinowanie nie gwarantuje jednak całkowitej odporności na uprzedzenia. Pułapki, w jakie ludzie o dobrych intencjach mogą wpadać w społeczeństwie pełnym uprzedzeń, bywają bardzo subtelne. Pozwolę sobie posłużyć się tu przykładem dotyczącym mojej własnej osoby, a związanym z uprzedzeniem znanym pod nazwą seksizmu. W pierwszym wydaniu niniejszej 292 książki, omawiając różnice indywidualne pod względem podatności na perswazję,

UPRZEDZENIA

stwierdziłem, że kobiety zdają się być podatne na nią bardziej niż mężczyźni. Stwierdzenie to było oparte na wynikach znanego eksperymentu, który w końcu lat pięćdziesiątych przeprowadzili Irving Janis i Peter Field ?35. Dokładna analiza tego eksperytnentu wykazuje jednak, że był on nierozmyśłnie niesprawiedliwy względem kobiet, niemal w taki sam sposób, w jaki testy inteligencji są niesprawiedliwe wobec mieszkańców wsi czy getta. Argumenty perswazyjne dotyczyły takich tematów, jak obrona cywilna, badania nad rakiem, von Bindenburg itd. - a więc tematów, którymi zainteresowanie nasza kultura rozbudza bardziej w chłopcach i mężczyznach niż w dziewczętach i kobietach - przy czym w latach pięćdziesiątych różnica ta była jeszcze większa niż obecnie. Uzyskane wyniki mogą więc po prostu oznaczać, że ludzie są bardziej podatni na perswazję w tych sprawach, które ich nie obchodzą lub na których się nie znają. Istotnie, przypuszczenia te znalazły później potwierdzenie w wynikach serii eksperymentów Franka Sistrunka i Johna McDavida36. W badaniach swych wykorzystali oni najrozmaitsze tematy - niektóre zwykle bardziej interesujące dla mężczyzn, a inne odwołujące się w większym stopniu do tradycyjnych specjalności i zainteresowań kobiet. Uzyskane przez nich wyniki były jedno­ znaczne: podczas gdy kobiety były bardziej podatne na perswazję, kiedy dotyczyła ona tematów dobranych pod kątem męskich zainteresowań, mężczyźni okazali się bardziej podatni na nią w przypadku tematów, które tradycyjnie były atrakcyjne dla kobiet. Oczywiście już ten fakt, że kobiety i mężczyzn wychowuje się w taki sposób, by nie interesowali się pewnymi tematami, jest sam w sobie godnym pożałowania następstwem dyskryminacji płciowej. W 1970 r„ kiedy przygotowałem pierwsze wydanie tej książki, nie zdawałem sobie sprawy z tego słabego punktu w eksperymencie Janisa i Fielda, dopóki nie zwróciła mi na to uwagi (w sposób łagodny, lecz zdecydowany) przyjaciółka, która przypadkiem jest nie tylko feministką, lecz także psycho­ logiem społecznym. Nauka, jaką można wyciągnąć z tego przykładu, jest następująca: gdy wychowujemy się. w społeczeństwie pełnym uprzedzeń, często akceptujemy te uprzedzenia bezkrytycznie. Łatwo jest uwierzyć, że kobiety są łatwowierne, ponieważ jest to stereotyp przyjęty w społeczeństwie. Nie jesteśmy więc skłonni przypatrywać się krytycznie danym naukowym potwierdzającym ten pogląd i, nie zdając sobie z tego sprawy, wykorzystujemy te dane do naukowego potwierdzenia naszego własnego uprzedzenia.

Niektóre subtelne następstwa uprzedzeń Fakt, że żyjemy w społeczeństwie skażonym rasizmem i seksizmem, może mieć subtelny, lecz istotny wpływ na zachowanie dominującej większości, jak również na zachowanie kobiet i członków grup mniejszościowych. W wielu 293

1

UPRZEDZENIA

przypadkach ludzie zachowują się w specyficzny sposób, nie zdając sobie z tego sprawy. Carl Word i jego współpracownicy37 przeprowadzili serię ważnych eksperymentów poświęconych temu zagadnieniu. Najpierw ćwiczyli oni białych studentów Uniwersytetu Princeton w przeprowadzaniu rozmów kwalifikacyjnych z kandydatami starającymi się o pracę. Zaobserwowano ogromne różnice w sposobie przeprowadzania tych rozmów, w zależności od tego, czy studenci rozmawiali z białymi, czy czarnymi kandydatami: gdy kandydat był Murzynem, osoba przeprowadzająca rozmowę siadała nieco dalej od niego, robiła więcej błędów językowych i kończyła rozmowę wcześniej, poświęcając na nią o 25% czasu mniej niż wtedy, gdy kandydat był biały. Jak myślisz, czy miało to wpływ na poziom funkcjonowania kandydatów? W drugim eksperymencie Word i jego współpracownicy uczyli osoby przeprowadzające te rozmowy, by traktowali białych studentów w taki sam sposób, w jaki w poprzednim eksperymencie byli traktowani biali bądź czarni kandydaci. Eksperymentatorzy zarejestrowali na taśmie wideo zachowanie studentów, z którymi przeprowadzano rozmowy. Według oceny sędziów niezależnych studenci traktowani jak czarni kandydaci byli bardziej nerwowi i mniej efektywni niż ci, których traktowano tak, jak białych kandydatów. Wyniki tego eksperymentu każą podejrzewać, że gdy biały mężczyzna pochodzenia anglosaskiego przeprowadza rozmowy kwalifikacyjne z kobietami lub członkami grup mniejszościowych, to kandydaci tacy mogą wypadać słabo, nie dlatego, że coś jest z nimi nie w porządku, ale dlatego, że osoba przeprowadzająca te rozmowy często, nawet nie zdając sobie z tego sprawy, zachowuje się w sposób sprawiający, iż czują się oni niepewnie. Nawet jeśli nigdy nie występujemy w roli osób przeprowadzających rozmowy kwalifikacyjne, codziennie mamy do czynienia z różnymi ludźmi - mężczyznami, kobietami, młodymi i starymi, białymi, Murzynami. Azjatami, Latynosami itd. A nasze przyjęte zawczasu sądy o tym, jacy oni są, często wpływają na nasze zachowanie w taki sposób, że wydobywa ono z nich właśnie te cechy i zachowania, których przede wszystkim oczekiwaliśmy. Wspomniałem już wcześniej o tym zjawisku, znanym jako „samospełniające się proroctwo”. Na przykład wyobraź sobie, że ty i ja nigdy dotąd się nie spotkaliśmy, lecz jakiś wspólny znajomy ostrzegł mnie, że jesteś człowiekiem chłodnym, powściąg­ liwym i zachowującym się z rezerwą. Kiedy się w końcu spotkamy, praw­ dopodobnie będę trzymał się na dystans, zachowując się ozięble i powściągliwie. Przypuśćmy, że w rzeczywistości jesteś na ogól serdeczny i otwarty. Moje zachowanie nie dałoby ci sposobności pokazać mi, jakim serdecznym i otwartym człowiekiem naprawdę jesteś. Reagując na moje zachowanie, przypuszczalnie traktowałbyś mnie z rezerwą i moje oczekiwania, że nie jesteś serdecznym, przyjaznym człowiekiem, znalazłyby potwierdzenie. Jest to tylko jedna z wielu sytuacji, w których „przekonanie stwarza rzeczywistość”3,s. Gdy uznajemy błędne przekonania czy stereotypy dotyczące 294 innych łudzi, nasze reakcje na nich często powodują, że zachowują się oni

UPRZEDZENIA

w sposób potwierdzający te błędne przekonania. Jak napisał socjolog Robert Merton, to samospelniające się proroctwo rodzi i utrwala „panowanie błędu” y>.

Jeśli ludzie uznają stereotypy, według których kobiety są bierne i zależne, a Murzyni leniwi i głupi, to mogą traktować kobiety i Murzynów w taki sposób, jakby to było prawdą, i mimowolnie wywoływać zachowania czy cechy skojarzone z tymi stereotypami. „No, właśnie”, mówią wtedy do siebie, „od początku miałem co do nich rację”. Oczywiście, nie wszyscy z nas uznają sztywne stereotypy dotyczące członków innych grup. Często przyjmujemy przekonania społeczne tylko w sposób prowizoryczny i staramy się ustalić, czy są one słuszne. Często posługujemy się interakcjami społecznymi do sprawdzenia naszych hipotez na temat tego, jacy są inni ludzie. Jednakże w naszych strategiach sprawdzania hipotez tkwią pułapki. Chodzi o to, że strategie, jakie stosujemy przy weryfikowaniu przyjmowanych przez nas hipotez co do innych ludzi, mogą dostarczać potwierdzających je danych nawet wtedy, gdy hipotezy te nie są poprawne. Przypomnij sobie (omawiane w rozdziale 4.) eksperymenty Marka Snydera i Williama Swanna. W jednym z tych eksperymentów, kiedy niektórych badanych studentów poproszono o sprawdzenie hipotezy, że dana osoba pasuje do profilu ekstrawertyka, wybierali oni pytania „ekstrawertywne” (np.: „Co byś zrobił, gdybyś chciał trochę ożywić zebranie towarzyskie?”). Gdy proszono ich o sprawdzenie hipotezy, że ktoś pasuje do profilu introwertyka, wybierali pytania „introwertywne” (na przykład: „Jakie czynniki powodują, że trudno ci otworzyć się naprawdę przed ludźmi?”). Jak wiesz, Sny der i Swann40 stwierdzili, że charakter pytania przyczynia się do zdeterminowania odpowiedzi. Znaczy to, że osoby, które nie są ani szczególnie ekstrawertywne ani szczególnie introwertywne, będą się wydawały ekstrawertywne, gdy odpowiadają na pytania pierwszego rodzaju, a introwertywne, gdy odpowiadają na pytania drugiego rodzaju. W sumie wyniki powyższych badań pozwalają zrozumieć, dlaczego stereotypy są odporne na zmianę. Kiedy mamy określone przekonania dotyczące innych, samospelniające się proroctwo sprawia, że stwarzamy rzeczywistość społeczną zgodną z naszymi oczekiwaniami. A nawet wtedy, gdy odznaczamy się wystarczająco otwartym umysłem, by sprawdzać zgodność z prawdą naszych przekonań, często mimo woli stosujemy strategie, które je potwierdzają, bez względu na to, czy przekonania te są poprawne, czy błędne. Wielu skądinąd przyzwoitych ludzi, mimo że dokładają oni wszelkich starań, aby zachować bezstronność i otwarty umysł, jest zdolnych do zachowań reprezentujących subtelne formy uprzedzeń. Istotnie, wielu badaczy41 sądzi, że rażące przejawy fanatyzmu rasowego, demonstrowane w przeszłości przez wielu białych Amerykanów, zostały w dużej mierze zastąpione przez pośrednie - i chyba bardziej podstępne - formy uprzedzeń. Obecnie większość łudzi prawdopodobnie uważa się za nie uprzedzonych, chociaż nadal mogą dys- 295

UPRZEDZENIA

kryminować członków grup mniejszościowych w sposób mniej oczywisty. Opisany tu rodzaj subtelnego rasizmu odpowiada dokładnie temu, co wykryli David Frey i Samuel Gaertner obserwując zachowanie białych, którzy mieli sposobność udzielenia pomocy Murzynowi. W swoim badaniu42 stwierdzili oni. że biali badani byli równie chętni do przyjścia z pomocą czarnemu studentowi, jak i białemu studentowi, lecz tylko wtedy, gdy wykazał on wystarczająca, pracowitość. Kiedy jednak wytworzono w nich przekonanie, że student ów nie pracował dostatecznie ciężko nad wyznaczonym mu zadaniem, badani częściej odrzucali prośbę o pomoc czarnego studenta niż białego studenta. Wyniki te sugerują, że subtelny rasizm ujawnia się zwykłe wtedy, gdy można łatwo dokonać jego racjonalizacji: byłoby trudno uzasadniać odmowę przyjścia z pomocą osobie należącej do mniejszości, gdy jej potrzeba pomocy wynikała z okoliczności niezależnych od niej, i nie mieć poczucia, że jest się człowiekiem nietolerancyjnym. Gdy jednak odmówienie pomocy wydaje się bardziej uzasad­ nione - na przykład gdy osoba prosząca o pomoc jest „leniwa” - ludzie mogą nadal zachowywać się w sposób uprzedzony, jednocześnie chroniąc obraz siebie samych jako osób pozbawionych uprzedzeń. W podobnym eksperymencie Patricia Devine43 wykazała, że wszyscy jesteśmy świadomi powszechnie przyjmowanych stereotypów dotyczących mniejszości. Kiedy ludzie mający uprzedzenia napotykają osobę należącą do mniejszości, wówczas rozpowszechnione stereotypy przychodzą im na myśl i w pewnej mierze wpływają na ich sposób odnoszenia się do tej osoby. Devinc stwierdziła, że w zwykłych okolicznościach ci z nas, którzy są stosunkowo nic uprzedzeni, potrafią utrzymywać świadomą czujność, powstrzymującą te stereotypy przed wśliznięciem się do umysłu i wywieraniem wpływu na nasze przekonania i zachowanie. Jednakże stwierdziła ona także, iż w niezwykłych okolicznościach (w których świadoma kontrola jest zredukowana do minimum) nawet ci z nas, którzy są stosunkowo nieuprzedzeni, popadają w „automatyczne uprzedzenie” (automatic prejudice) i dochodzi do tego, że myślą lub zachowują się zgodnie z rozpowszechnionym stereotypem.

Subtelny seksizm a socjalizacja ról związanych z płcią Subtelne formy uprzedzeń są także skierowane przeciw kobietom. Daryl i Sandra Bemowie44 wysunęli sugestię, że uprzedzenie istniejące w naszym społeczeństwie w stosunku do kobiet jest przykładem nieświadomej ideologii tj. zbioru przekonań, które akceptujemy implicite, nie uświadamiając ich. sobie, ponieważ nie możemy sobie nawet wyobrazić alternatywnej koncepcji świata. W naszej kulturze na przykład jesteśmy wychowani w taki sposób, że 296 nie potrafimy sobie nawet wyobrazić następującej sytuacji: kobieta wychodzi

UPRZEDZENIA

z domu, by pracować jako strażnik lub kierowca ciężarówki, podczas gdy jej mąż zostaje w domu, ceruje skarpetki, odkurza podłogi i zajmuje się dziećmi. Gdybyśmy posłyszeli o czymś takim, doszłibyśmy do wniosku, że z mężem tym coś jest nie w porządku. Dlaczego? Ponieważ takiego podziału obowiązków nie uważa się w naszym społeczeństwie za realną możliwość. Podobnie jak ryba nie zdaje sobie sprawy z tego, że jej środowisko jest mokre, również i my nie zauważamy nawet istnienia tej ideologii, gdyż jest ona tak bardzo rozpowszechniona. Przypomnijmy sobie przytoczony w rozdziale ł. przykład, w którym mała Mary dostała na urodziny „Zosię Gosposię” („Komplet z własną małą kuchenką”): zanim dziewczynka skończyła 9 lal, uwarunkowano ją tak, by wiedziała, że jej miejsce jest w kuchni. Przeprowadzono to tak gruntownie, że ojciec Mary był przekonany, iż zainteresowanie dziewcząt „gospodarstwem domowym” jest zdeterminowane genetycznie. Przykład ten nie jest tylko wytworem fantazji. Nawet pierwsze książeczki z obrazkami, przeznaczone dla bardzo małych dzieci, zwykle przekazują te stereotypy ról związanych z płcią45. Badania przeprowadzone przez Ruth Hartley46 wskazują, że już w wieku 5 lat dzieci mają wyraźnie ukształtowany pogląd na to, jakie zachowanie jest. odpowiednie dla mężczyzn, a jakie dla kobiet. Ta nieświadoma ideologia może mieć poważne konsekwencje dla społeczeństwa. Na przykład Jean Lipman-Blumen47 podaje, że ogromna większość kobiet, które we wczesnym dziecińs­ twie przyswoiły sobie tradycyjny pogląd na swą rolę związaną z płcią („miejsce kobiety jest w domu”), nie stara się uzyskać wyższego wykształcenia; natomiast te kobiety, które przyswoiły sobie bardziej egalitarny pogląd na role związane z płcią, są znacznie bardziej skłonne aspirować do wyższego poziomu wykształcenia. Obecne tendencje zmierzające do podnoszenia poziomu świadomości kobiet okazują się dla nich korzystne. Dokonując ekstrapolacji wyników badań Jean Lipman-Błumen, wysuwam hipotezę, że w miarę dalszego rozpadania się tradycyjnych stereotypów dotyczących ról związanych z płcią, będzie wzrastała liczba kobiet dążących do uzyskania wyższego wykształcenia. W istocie ten proces już się rozpoczął: w roku akademickim 1979-1980 po raz pierwszy liczba kobiet studiujących na wyższych uczelniach w Stanach Zjednoczonych przekroczyła liczbę mężczyzn - trend, który utrzymywał się przez lata dziewięćdziesiąte XX wieku. Jeśli chodzi o studia podyplomowe przygotowujące wysoko kwalifikowanych specjalistów, to chociaż w tradycyjnie męskich dziedzinach, takich jak inżynieria, mężczyźni nadal przewyższają liczebnie kobiety, w dziedzinach bardziej neutralnych względem płci, takich jak psycho­ logia, większość stanowią kobiety48. Wzrost poziomu świadomości kobiet okazuje się także korzystny dla mężczyzn. W miarę jak kobiety poszerzają zakres swych zainteresowań i wkraczają do nowych zawodów, przepisy ról dotyczące mężczyzn stają się mniej restrykcyjne. 297 rano

UPRZEDZENIA

Rozwińmy ten przykład. W ostatnich łatach nasze społeczeństwo cors/ lepiej zdaje sobie sprawę z dyskryminacji i stereotypów, które są wynikiem odmiennych ról związanych z płcią. Pojęcie ról związanych z płcią, czyli ról stosownych do biologicznej tożsamości seksualnej danej osoby, jest przydatne dla zrozumienia nacisków, jakie społeczeństwo wywiera zarówno na mężczyzn, jak i na kobiety. Na ogół oczekuje się, że mężczyzna będzie żywicielem rodziny, że będzie pełen inicjatywy, agresywny, przez cały czas ukrywający wszelkie łagodniejsze emocje i swoje słabości. Tradycyjnie kobiecość wiąże się mocno z wysokim poziomem lęku, niską samooceną i niską akceptacją społeczną49. Kobiety uważa się za bardziej serdeczne i skłonne do okazywania uczuć, lecz mniej kompetentne i mniej stanowcze M). Rola kobieca koncentruje się na domu, dzieciach i małżeństwie, przy ograniczonym dostępie do wyższych stanowisk i do szerszego zakresu zawodów. Te stereotypy ról związanych z płcią mają poważne konsekwencje. W interesującym eksperymencie Natalie Porter i Florence Geis^ wykazały, że w porównaniu z mężczyznami o tym samym poziomie wykształcenia nawet studentki przygotowujące się już do uzyskania stopnia magistra nie wzbudzały dużego zaufania, jeśli chodzi o zdolność kierowania działalnością intelektualną. Studentom wyższej uczelni pokazywano fotografię przedstawiającą grupę mężczyzn albo grupę kobiet siedzących wokół stołu, informując, że jest to grupa studentów (łub studentek) przygotowujących się do uzyskania stopnia magistra i pracujących nad projektem badań. Badanych proszono, by odgadli, która z osób wchodzących w skład grupy wniosła największy wkład w jej prace. Wystąpiła silna tendencja do wybierania osoby siedzącej u szczytu stołu. W innych warunkach eksperymen­ talnych studentom pokazywano zdjęcie grupy mieszanej pod względem płci (dwóch mężczyzn i trzy kobiety), siedzącej wokół stołu. Gdy miejsce u szczytu stołu zajmował mężczyzna, znaczna większość badanych wskazywała na niego, jako wnoszącego najwięcej w prace grupy. Gdy u szczytu stołu siedziała kobieta, nie wybierał jej prawie nikt. Każdy z mężczyzn na zdjęciu otrzymał więcej głosów niż wszystkie trzy kobiety łącznie. Rezultaty tego eksperymentu stanowią doskonały przykład tego, co się określa jako „nieświadomą ideologię”, gdyż podobne wyniki uzyskano bez względu na to, czy osobami badanymi byli mężczyźni, czy kobiety; co więcej, kobiety na zdjęciu były wybierane znacznie rzadziej zarówno przez kobiety nie będące feministkami, jak i przez feministki. Eksperyment Porter i Geis wskazuje, że dyskryminacyjnego zachowania, skierowanego przeciw kobietom, dopuszczają się nie tylko mężczyźni; takie postępowanie wśród kobiet jest znacznie bardziej rozpowszechnione, niż są­ dzimy. Co więcej, eksperyment Roberta S. Barona, Mary Burgess i C.F. Kao wykazał, że takie przejawy seksizmu kobiet przeciw kobietom często pozostają niezauważone. W ich eksperymencie badani (mężczyźni i kobiety) czytali 12 krótkich tekstów, które opisywały osobę zachowującą się wobec kobiet w sposób 298 seksistowski. Kiedy opisywana osoba była kobietą, wówczas badani (zarówno

UPRZEDZENIA

mężczyźni, jak i kobiety) rzadziej określali jej zachowanie jako seksistowskie. Ponadto spostrzegali oni to zachowanie jako mniej skrajne i mniej drastyczne

niż wtedy, gdy dopuszczał się go mężczyzna. Proces socjalizacji ról związanych z płcią doprowadza do tego, że wielu ludzi uważa role kobiet i mężczyzn za charakterystycznie sztywne i narzucające ograniczenia. Badacze zajmujący się tą dziedziną dochodzą do wniosku, że takie tradycyjne określanie ról jest przeciwieństwem wszechstronnego i pełnego rozwoju. Na przykład Sandra Bem opowiada się za tym, by ludzie eliminowali stereotypy ról związanych z płcią i stawali się bardziej „androgyniczni”: według niej zarówno mężczyzn, jak i kobiety „powinno się zachęcać, by umieli i działać skutecznie, i wyrażać swoje uczucia, żeby byli i stanowczy, i ustępliwi, i męscy, i kobiecy - zależnie od stosowności tych różnych rodzajów zachowań w różnych sytuacjach”53 Kiedy na przykład prosimy o podwyżkę pensji, stanowczość jest przystosowawczym, pożądanym sposobem działania - tak samo dla mężczyzn, jak dla kobiet. Jeśli będziesz zachowywać się w sposób nieśmiały, bierny czy bojaźliwy, to prawdopodobnie nie dostaniesz podwyżki. Gdy jednak chcesz pogodzić się po sprzeczce, ustępliwość jest przystosowaw­ czym, pożądanym sposobem działania - zarówno dla mężczyzn, jak i dla kobiet. Stanowczość może doprowadzić do wzrostu napięcia. Jednakże droga do androgynicznego zachowania nie jest łatwa. Kobiety, podobnie jak członkowie wielu mniejszości, są często nagradzane za zachowania przyczyniające się do podtrzymania dominującego stereotypu kulturowego - za to, że są one podporządkowane, bierne i zależne. Wskutek tego działa samospełniające się proroctwo: gdyby kobieta uznała siebie za odbiegającą od akceptowanej społecznie normy, to prawdopodobnie poczułaby się nienajlepiej, ponieważ jej zachowanie byłoby niezgodne z obrazem siebie, jaki kształtowała od dzieciństwa. Jak wspomnieliśmy wcześniej, gdyby na przykład mężczyzna - kierowca ciężarówki i jego żona - gospodyni domowa zamienili się rolami, wzbudziłoby to duży dysonans, zwłaszcza w interakcjach z innymi osobami pełniącymi te same role. W ten sposób społecznie uwarunkowany stereotyp zostaje zwykle utrwalony. Jeśli kobieta próbuje odejść zbyt daleko od sztywnej roli związanej z jej płcią, broniąc stanowczo swych praw lub podejmując jakąś niekonwencjonalną pracę, to ryzykuje zerwaniem dotychczasowych przyjaźni i może wzbudzać u innych jeszcze silniejsze uprzedzenia. Dlatego jest mniej prawdopodobne, aby osoby, które odczuwają potrzebę porównywania się z innymi, podobnymi do nich osobami, odstąpiły od akceptowanej społecznie roli. Są jednak podstawy, by sądzić, że rozpowszechnione w społeczeństwie poglądy na to, jakie zachowanie jest odpowiednie dla mężczyzn i kobiet, stają się bardziej elastyczne. Linda Jackson i Thomas Cash '’4 stwierdzili, że ludzie (mężczyźni i kobiety) opisani jako „androgyniczni” byli w rzeczywistości postrzegani jako bardziej sympatyczni i lepiej przystosowani niż ci, którzy postępowali tylko w sposób zgodny z tradycyjnymi rolami związanymi z płcią. 299

UPRZEDZENIA

Jest tu jednak pewien haczyk: kiedy kobiety zachowywały się w sposób stereotypowo męski - z wyłączeniem tradycyjnie kobiecych zachowań - wzbu­ dzały spośród wszystkich najmniej sympatii. Podobnie, kiedy mężczyźni zachowywali się tylko w sposób stereotypowo kobiecy, uznayvano ich za gorzej przystosowanych niż kobiety, które przejawiały dokładnie te same zachowania. Wynika stąd, jak się zdaje, następująca wskazówka: występowanie u danej jednostki zachowań przypisywanych zwykle płci odmiennej może być akcep­ towane, jeśli stara się ona zrównoważyć je zachowaniami uważanymi za stosowne dla jej płci. Wracając do naszego przykładu, pomysł kobiety, by zostać kierowcą ciężarówki, wywołałby prawdopodobnie mniej ironicznych uwag, gdyby była ona także znakomitą kucharką, krawcową czy baletnicą. Podobnie mężczyzna, który decyduje się pozostać w domu, zajmować się dziećmi, mógłby spotkać się z większą aprobatą społeczną, gdyby był też mistrzem wędkarskim lub zdolnym mechanikiem. Kształtowanie przez społeczeństwo (socjalizacja) ról związanych z płcią ma wiele istotnych konsekwencji. W serii eksperymentów przeprowadzonych w końcu lat sześćdziesiątych i na początku siedemdziesiątych, Martina Homer55 stwierdziła, że kobiety w rzeczywistości obawiają się sukcesu, zwłaszcza gdy zdaje się on nie odpowiadać oczekiwaniom wynikającym z ich roli. Kiedy w jej badaniach proszono studentki, by napisały opowiadanie o „Annie, która znalazła się na pierwszym miejscu w swej grupie na uczelni medycznej”, zwykle opisywały one przyszłość Anny jako nieszczęśliwą, a bohaterka albo starała się zminimalizować swe osiągnięcia, albo cierpiała z powodu negatywnych następstw swego sukcesu. Jest interesujące, iż w późniejszych eksperymentach36 wykazano, że to samo zjawisko występuje u mężczyzn - jeśli odnoszą sukces w nietradycyjnym otoczeniu. Mianowicie mężczyźni, którym powiedziano, że „John był na pierwszym miejscu w swojej klasie w szkole pielęgniarskiej”, przewidywali bardziej negatywne następstwa niż kobiety, którym powiedziano, że „Anna była na pierwszym miejscu w swojej klasie w szkole pielęgniarskiej”. Tak więc zjawisko „lęku przed sukcesem” jest podobne do zjawiska „podatności na perswazję”; zarówno mężczyźni, jak i kobiety przejawiają zachowania świadczące o jego występowaniu - a kiedy i w jaki sposób, to zależy od sytuacji. Myślę, że można z tego wyciągnąć dwa ważne wnioski. Po pierwsze, chociaż mogą istnieć pewne różnice między zachowaniem kobiet i mężczyzn, to jednak wiele z tych różnic wynika z odmienności sytuacji, w jakich kobiety i mężczyźni się znajdują. Na przykład początkowo może się wydawać, że kobiety są podatniejsze na perswazję lub że bardziej obawiają się sukcesu, ponieważ ocenia się je według męskich reguł gry. Jeśli jednak mężczyzn ocenia się według reguł kobiecych, to właśnie oni wydają się bardziej podatni na sugestię, bardziej boją się sukcesu itp. Co więcej, nawet wtedy, gdy mężczyźni i kobiety zachowują się tak samo, bardzo często są oceniani według odmiennych 300 norm. Na przykład przekonaliśmy się już wcześniej, że gdy kobieta osiągnie

UPRZEDZENIA

sukces, przypisuje się to zwykle ciężkiej pracy lub szczęściu, podczas gdy sukces mężczyzny przypisuje się jego zdolnościom. Zanim więc dojdziemy do wniosku, że jedna płeć jest gorsza od drugiej, musimy starannie rozpatrzyć kontekst, w którym występuje dane zachowanie, oraz zbadać, czy przy ocenianiu zachowań mężczyzn i kobiet nie stosuje się podwójnych norm. Przypomnij sobie pierwsze prawo Aronsona: ludzie, którzy postępują anormalnie, niekoniecz­ nie muszą być szaleńcami. Podobnie ludzie, którzy coś robią gorzej, niekoniecz­ nie muszą być gorsi. Po drugie, powinniśmy uświadomić sobie, że my wszyscy - mężczyźni, kobiety, chłopcy, dziewczęta, Murzyni, Latynosi, Azjaci, biali, bogaci, ubodzy, homoseksualiści, heteroseksualiści - jesteśmy ofiarami stereotypowych ról narzucających nam ograniczenia. Byłoby naiwnością nie dostrzegać oczywistego faktu; że niektóre role są bardziej ograniczające i niekorzystne dla rozwoju intelektualnego niż inne. Jednakże byłoby też nierozsądnie nie zdawać sobie sprawy z tego, że wysiłki jednej grupy dążącej do uwolnienia się z więzów uprzedzeń pośrednio przynoszą korzyść nam wszystkim. Gdy uczymy się akceptować u innej osoby zachowanie nie przewidziane jej rolą, wtedy również nasze zachowanie niezgodne z rolą będzie akceptowane w coraz większym stopniu - i będziemy mogli bardziej swobodnie realizować nasze potencjalne możliwości - możliwości istot ludzkich.

Uprzedzenia a środki masowego przekazu Ważną rolę w podtrzymywaniu uprzedzeń odgrywają środki masowego przekazu. Do niedawna gazety informowały zwykle o przynależności rasowej przestępcy, gdy nie był on białym, nigdy natomiast nie troszczyły się o podanie rasy złoczyńcy, jeśli zdarzyło się, że był nim człowiek biały. Niewątpliwie przyczyniło się to do zniekształconego obrazu liczby przestępstw popełnianych przez „kolorowych”. Dopóki Bill Cosby i Michael Jordan nie utorowali drogi innym, rzadko można było zobaczyć czarną twarz w telewizji w jakiejś niestereotypowej roli lub w reklamach handlowych. Gdy udział Murzynów ograniczał się do takich ról, jak postaci w serialu Amos i Andy czy też piosenkarz śpiewający i tańczący w widowisku rewiowym, umacniało to skutecznie stereotyp, że Murzyni są głupi, niezaradni, leniwi i obdarzeni wrodzonym poczuciem rytmu. W ciągu ostatnich dwudziestu lat sytuacja zmieniła się - ale jak bardzo? Biorąc pod uwagę ogromną popularność, jaką w latach osiemdziesiątych XX wieku cieszył się w Stanach Zjednoczonych pionierski serial „Bill Cosby Show”, a także pełną wdzięku wszechobecność takich idoli kulturowych jak Oprah Winfrey i Michael Jordan, miałoby się ochotę przyjąć, że były to zmiany radykalne. Chociaż jednak w ostatnich latach Afro-Amerykanie rzeczywiście pojawiali się częściej w środkach masowego przekazu (reklamując różne 301

UPRZEDZENIA

produkty lub prowadząc programy typu talk show), to jednak, jeśli chodzi o ich udział w spektaklach fabularnych, występowali oni głównie w niemal wyłącznie „murzyńskich” komediach sytuacyjnych, lub odgrywali drugorzędne role w skądinąd „białych” spektaklach. Weźmy pod uwagę spektakle fabularne, pokazywane w czasie największej oglądalności - które stanowią główne danie w amerykańskim jadłospisie telewizyjnym. Jak już wspomniałem w rozdziale 3., wybitny uczony George Gerbner37 przeprowadza okresowe, wyczerpujące badania środków masowego przekazu. Zgodnie z rezultatami Gerbnera, w ciągu ostatnich 15 lat procent Afro-Amerykanów występujących w spektaklach fabularnych w czasie największej oglądalności wahał się między 6 a 16%, nie wykazując w tym okresie wyraźnego trendu rosnącego. W innych formach komunikowania się i rozrywki sytuacja przedstawia się jeszcze bardziej niewesoło. Weźmy pod uwagę coś prostego i zwyczajnego — takiego jak dowcipy rysunkowe. Kilkanaście lat temu jedna z moich studentek, Ruth Thibodeau ',s, przeprowadziła dokładną analizę dowcipów rysunkowych, które ukazały się w „The New Yorker” od 1946 do 1987 r. Stwierdziła ona, że postacie Afro-Amerykanów występowały w nich niezwykle rzadko. Ponadto w pierwszym okresie objętym jej badaniami (w łatach czterdziestych i pięćdziesiątych), za każdym razem, kiedy Afro-Arnerykanin pojawiał się w dowcipie rysunkowym, był on przedstawiany w wysoce stereotypowej roli. Dlatego też częstość występowania postaci Afro-Amerykanów w tych dowcipach rysunkowych w rzeczywistości z latami malała, w miarę jak przedstawianie mniejszości rasowych w stereotypowy sposób stawało się coraz mniej możliwe do zaakceptowania. Thibodeau była zaskoczona, kiedy stwier­ dziła, że w całym tym 42-letnim okresie tylko jeden Afro-Amerykanin pojawił się jako główna postać w dowcipie rysunkowym, w którym rasa była sprawą zupełnie nieistotną. Tylko raz w 35 874 dowcipach! Thibodeau wyciągnęła z tego wniosek, że w dowcipach rysunkowych osoba o czarnej barwie skóry po prostu nie jest przedstawiana jako reprezentująca zwykłego obywatela. Wracając do czasu największej oglądalności w telewizji trzeba stwierdzić, że ogólna sytuacja innych rozpoznawalnych mniejszości jest jeszcze mniej zadowalająca. Gerbner stwierdził, że w latach dziewięćdziesiątych XX w. niewiele więcej niż 1% postaci w spektaklach prezentowanych w czasie największej oglądalności było Latynosami, a mniej niż 1% - Azjatami lub rdzennymi Amerykanami (tzn. Indianami). Geje i lesbijki pojawiali się niezmiernie rzadko - a kiedy występowali, to z reguły w stereotypowych rolach. Nie jest to błaha sprawa; dla większości z nas telewizja stanowi ważne źródło informacji o świecie. Dlatego też rzadkie i nierealistyczne przedstawianie w niej mniejszości rasowych i seksualnych jest mylące i prawie na pewno szkodliwo, ponieważ przyczynia się do powstawania złudzenia, że należące do tych mniejszości osoby są mało ważnymi członkami naszego społeczeństwa - ludźmi, 302 którzy nie przeżywają prawdziwych przygód, nie mają zwyczajnych problemów

UPRZEDZENIA

ani nie doświadczają ludzkich wzruszeń *. Co więcej, brak pozytywnych modeli ról w środkach masowego przekazu niewątpliwie podsyca uczucia niższości i wyobcowania wśród członków grup mniejszościowych - zwłaszcza wśród dzieci. Podobne problemy wiążą się z przedstawianiem kobiet. Przez wiele lat, kiedy środki masowego przekazu pokazywały kobiety w telewizyjnych spektak­ lach fabularnych w czasie największej oglądalności, w reklamach czy książkach dla dzieci, prawie nigdy nie były one przedstawiane jako intelektualistki, osoby posiadające władzę i autorytet, czy też odznaczające się śmiałością i przedsiębior­ czością. Zamiast tego pokazywano je zwykle jako atrakcyjne, lecz naiwne „dziewczyny”, które nadmiernie troszczą się o to, jakiego proszku do prania używać, a w ważnych sprawach polegają na radach mężczyzn. W latach dziewięćdziesiątych XX w., wraz z pojawieniem się tak wpływowych i kompe­ tentnych postaci jak Murphy Brown, oraz transmisji telewizyjnych koszykówki kobiecej, trend ten zaczął się zmieniać. Chociaż zmiana ta jest zachęcająca, nadal jednak drastyczny brak równowagi pozostaje. Zgodnie z wynikami analizy George’a Gerbnera, w spektaklach telewizyjnych nadawanych w czasie najwięk­ szej oglądalności postacie męskie ponad dwukrotnie przewyższają liczebnie postacie kobiece, a kobiety znacznie częściej niż mężczyźni są przedstawiane jako ofiary przestępstw połączonych z przemocą. Również historyjki obrazkowe w gazetach, często czytywane przez dzieci, zwykle utrwalają stereotypy związane z płcią. Analiza czternastu zamieszczanych w wielu dziennikach historyjek obrazkowych, takich jak Peanuts („Orzeszki”), Spidennan („Człowiek-pająk”) i The Wizard of Id („Czarodziej z Id”), publikowanych w okresie trzydziestu dni, wykazały, że kobiety przedstawiano w nich jako główne postaci tylko w 15% przypadków. W dodatku tylko 4% postaci kobiecych pokazano w rolach kobiet pracujących, mimo że w rzeczywistości blisko 69% kobiet w Stanach Zjednoczo­ nych jest zatrudnionych poza domem ^ Jakie są następstwa tak szerokiego rozpowszechniania stereotypów kobiet w środkach masowego przekazu? Jeśli chodzi o subtelne oddziaływania, to należy stwierdzić, że jesteśmy skłonni wierzyć temu czy akceptować to, co widzimy bardzo często - jeśli nie ma poważnych powodów, by tego nie robić. Ponadto jest nam bardzo trudno liczyć się z tym, czego się nie pokazuje. Jeśli więc prawie nigdy nie widzimy kobiet w roli osób posiadających władzę, łatwo dochodzimy do wniosku, że są one niezdolne do skutecznego czynienia użytku z władzy lub że wolą pralnię od sali konferencyjnej.

*

Godnym uwagi wyjątkiem od tej ogólnej tendencji było „ujawnienie się” Ellen DeGeneres

w telewizji w 1997 r, kiedy aktorka ta (podobnie jak odtwarzana przez nią postać) oświadczyła, że jest

lesbijką.

Ciekawe,

że

w

historii

telewizyjnej

komedii

sytuacyjnej

o największej widowni - i chociaż wiele konserwatywnych ugrupowań owe „ujawnienie się” zostało na ogół zaakceptowane przez amerykańską publiczność.

był

to

groziło

jeden

z

bojkotem,

odcinków to

jednak

303

UPRZEDZENIA

Zajmijmy się tą sprawą nieco dokładniej. Jeśli stereotypy takie zostają zinternalizowane przez kobiety, mogą mieć one negatywny wpływ na ich postrzeganie własnych możliwości życiowych. Florence Geis i jej współpracow­ nicy sugerują, że tradycyjne sposoby przedstawiania kobiet w reklamach telewizyjnych dostarczają ukrytych „scenariuszy” zachowań dla kobiet, które mogą hamować ich aspiracje dotyczące osiągnięć. W jednym z eksperymentów60 badacze ci pokazywali niektórym osobom badanym stereotypowe reklamy handlowe z kobietami przedstawianymi jako obiekty seksualne łub usłużne gospodynie domowe zaspokajające potrzeby mężczyzn. Inne osoby badane oglądały reklamy, w których role były odwrócone; na przykład mąż podający z dumą wyborny posiłek żonie, która dopiero co wróciła do domu po ciężkiej, całodziennej pracy. Gdy osoby badane płci żeńskiej, które obejrzały reklamy pokazujące kobiety w roli usłużnych gospodyń i obiektów seksualnych, poproszono o wyobrażenie sobie, jak będzie wyglądało ich życie „za dziesięć lat od chwili obecnej”, przeważnie nie kładły nacisku na zrobienie kariery zawodowej ani na inne tematy związane z osiągnięciami. Obejrzenie stereo­ typowych reklam handlowych nie spowodowało tylko chwilowego stłumienia aspiracji tych kobiet w czasie eksperymentu. Przeciwnie, osoby płci żeńskiej z grupy kontrolnej, którym w ogółe nie dano do obejrzenia żadnych reklam, przejawiały poziom aspiracji co do osiągnięć równie niski jak kobiety, którym pokazano tradycyjne reklamy. Jednakże te kobiety, które obejrzały reklamy z odwróconymi rolami, aspirowały do równie wysokiego poziomu osiągnięć, jak osoby badane płci męskiej. Jest dosyć interesujące, że oglądanie zarówno tradycyjnych, jak nietradycyjnych reklam nie miało wpływu na aspiracje badanych mężczyzn. Wyniki te sugerują, że reklamy handlowe powielające stereotypy płci są odzwierciedleniem utrzymującego się w naszej kulturze obrazu kobiet jako obywateli drugiej kategorii i że ciągłe karmienie kobiet takimi reklamami przyczynia się do ograniczenia zakresu celów, jakie uważają one za dostępne dla siebie. Ponadto jest prawdopodobne, że powtarzający się wielokrotnie kontakt z materiałami reprezentującymi alternatywny, „nieseksistowski” punkt widzenia, zwiększyłby oczekiwania kobiet dotyczące osiągnięć i sukcesów zawodowych.

Przyczyny uprzedzeń Co sprawia, że ludzie są uprzedzeni? Czy uprzedzenie jest czymś naturalnym czy nienaturalnym? Psychologowie ewolucyjni sugerują, że zwierzęta mają dużą skłonność do wykazywania większej przychylności wobec zwierząt podobnych pod względem genetycznym, oraz do przejawiania strachu i odrazy wobec organizmów genetycznie niepodobnych, nawet jeżeli te ostatnie nigdy 304 nie wyrządziły im żadnej krzywdy61. Tak więc uprzedzenie może być wrodzone

UPRZE DZENIA

- jako istotna część naszego biologicznego mechanizmu przetrwania, która powoduje, że faworyzujemy swoją rodzinę, plemię czy rasę i przejawiamy wrogość wobec obcych. Z drugiej strony można przyjąć, że jako ludzie różnimy się od zwierząt - być może nasze naturalne skłonności polegają na tym, żeby być przyjaznym, otwartym i chętnym do współpracy. Jeśli tak się sprawa przedstawia, to uprzedzenie nie pojawia się w sposób naturalny - to raczej kultura (rodzice, społeczność, środki masowego przekazu) może, rozmyślnie lub mimowolnie, uczyć nas przypisywania negatywnych cech i właściwości ludziom różniącym się od nas. Chociaż my, ludzie, możemy mieć wrodzone, biologiczne skłonności, które predysponują nas do nietolerancyjnych zachowań, to jednak nikt nie wie na pewno, czy uprzedzenie jest, czy nie jest istotną i niezbędną częścią naszego wyposażenia biologicznego. W każdym razie większość psychologów społecz­ nych zgodziłaby się, że specyficzne elementy uprzedzenia muszą zostać wyuczone - czy to przez naśladowanie postaw i zachowań innych, czy też za pośrednictwem sposobów, jakie stosujemy przy konstruowaniu naszej własnej rzeczywistości psychicznej. Jak przekonaliśmy się, potężnym czynnikiem determinującym uprzedzenia u człowieka jest potrzeba uzasadnienia własnego postępowania. Na przykład w dwóch ostatnich rozdziałach wykazaliśmy, że jeśli byliśmy okrutni wobec jakieś osoby lub grupy ludzi, to większość z nas będzie starała się poniżać i deprecjonować tę osobę czy grupę, aby usprawiedliwić nasze własne okrucieństwa. Jeśli potrafimy przekonać samych siebie, że ludzie stanowiący jakąś grupę są bezwartościowi, głupi, niemoralni lub też niegodni miana człowieka, pomaga to nam uchronić się od poczucia, że my jesteśmy niemoralni, czyniąc z nich niewolników, pozbawiając ich dostępu do dobrych szkół lub mordując. Możemy wówczas nadal chodzić do kościoła i czuć się dobrymi chrześcijanami, ponieważ ten, kogo skrzywdziliśmy, nie był naszym bliźnim, takim samym jak my człowiekiem. Rzeczywiście, jeśli tylko posiadamy wystarczające umiejętności, możemy nawet przekonać samych siebie, że barbarzyńskie mordowanie kobiet i dzieci jest: cnotą chrześcijańską - jak to czynili niektórzy krzyżowcy, gdy w drodze do Ziemi Świętej wyrzynali europejskich Żydów w imię Księcia Pokoju. I znowu, jak już przekonaliśmy się, tego rodzaju usprawiedliwianie swych postępków przyczynia się do intensyfikacji późniejszej brutalności. Oczywiście, oprócz potrzeby uzasadniania własnego postępowania ludzie mają także inne potrzeby. Na przykład istnieje potrzeba władzy i potrzeba posiadania odpowiedniej pozycji społecznej. Tak więc człowiekowi stojącemu nisko w hierarchii społeczno-ekonomicznej może być potrzebna obecność uciskanej grupy mniejszościowej, aby mógł odczuwać swoją wyższość wobec kogoś. W kilku badaniach wykazano, że można dobrze przewidzieć stopień uprzedzenia danej osoby, gdy się wie, czy jej pozycja społeczna jest niska, lub czy się obniża. Na przykład Jennifer Crocker i jej współpracownicy62 stwierdzili, że studentki wyższej uczelni, które należały do korporacji o niskim statusie, 305

UPRZ EDZENIA

wyrażały więcej uprzedzeń i lekceważenia wobec innych korporacji, niż człoirkinie korporacji o wyższym statusie. Podobnie, gdy badano uprzedzenia białych względem Murzynów63, lub osób wyznania niemojżeszowego wobec Żydów64, okazało się, że jeśli status społeczny danej osoby jest niski lub obniża się, to zwykle jest ona bardziej uprzedzona niż osoba, której pozycja społeczna jest wysoka łub podwyższa się. Stwierdzono, że ludzie, którzy znajdują się najniżej w hierarchii pod względem wykształcenia, zarobków i zawodu, nie tylko wykazują największą antypatię w stosunku do Murzynów, lecz także są najbardziej skłonni uciekać się do przemocy w celu niedopuszczenia do zniesienia segregacji rasowej w szkolnictwie6?1. W związku z powyższymi wynikami badań nasuwają się pewne interesujące pytania. Czy ludzie o niskiej pozycji społeczno-ekonomicznej i o niskim poziomie wykształcenia są bardziej uprzedzeni dlatego, że (1) potrzebują kogoś, wobec kogo mogliby odczuwać wyższość, (2) najdotkliwiej odczuwają rywaliza­ cję o pracę ze strony członków grupy mniejszościowej, (3) są bardziej sfrustrowani niż większość ludzi i dlatego bardziej agresywni czy też (4) ich brak wykształcenia zwiększa prawdopodobieństwo przyjęcia przez nich zbyt uproszczonego, opartego na stereotypach poglądu na świat? Trudno oddzielić od siebie te czynniki, lecz wydaje się, że każde z tych zjawisk przyczynia się do powstania uprzedzenia. Istotnie, należy zdawać sobie sprawę z tego, że nie istnieje jakaś jedna przyczyna uprzedzenia - jest ono zdeterminowane przez bardzo wiele czynników. Przypatrzmy się głównym determinantom uprzedzenia. W tym rozdziale omówimy cztery podstawowe przyczyny uprzedzenia. Są to: 1) ekonomiczna i polityczna rywalizacja bądź konflikt, 2) przemieszczona agresja, 3) potrzeby osobowościowe oraz 4) konformizm w stosunku do istniejących norm społecznych. Powyższe cztery przyczyny nie wykluczają się nawzajem - wszystkie mogą działać równocześnie - lecz przydałoby się ustalić, jak ważna jest każda z przyczyn, gdyż od tego, co uważamy za główną przyczynę uprzedzenia, będzie zależeć działanie, jakie będziemy skłonni zalecić w celu zredukowania tego uprzedzenia. Tak więc np. gdybym był przekonany, że nietolerancja i fanatyzm są głęboko zakorzenione w osobowości ludzi, to mógłbym załamać ręce z rozpaczy i dojść do wniosku, że bez przeprowadzenia głębokiej psychoterapii większość uprzedzonych osób pozostanie na zawsze uprzedzona. W takiej sytuacji mógłbym drwić z prób zredukowania uprzedzenia przez eliminowanie rywalizacji lub przeciwdziałanie naciskom konformizmu. Uprzedzenie można uważać za wynik działania czynników ekonomicznych i politycznych. Zgodnie z tym poglądem, jeśli środki materialne są ograniczone, dominująca grupa może starać się wyzyskiwać czy dyskryminować grupę mniejszościową w celu uzyskania dla siebie jakichś korzyści materialnych. Postawy nacechowane uprzedzeniem 306 nasilają się zwykle wtedy, gdy czasy są pełne napięcia i gdy istnieje konflikt Rywalizacja

ekonomiczna

i

polityczna.

UPRZEDZENIA

spowodowany niezgodnością celów - ekonomicznych, politycznych lub ideo­ logicznych. Tak więc istnieją uprzedzenia między robotnikami sezonowymi pochodzenia anglosaskiego i meksykańskiego w związku z ograniczoną ilością pracy, między Arabami i Żydami - w związku ze sporami terytorialnymi, między Południowcami i mieszkańcami Północy - w związku z walką 0 zniesienie niewolnictwa. Ekonomiczne korzyści płynące z dyskryminacji stają się aż nadto oczywiste, gdy zapoznamy się z działalnością niektórych związków zawodowych, które nie przyjmują na członków Murzynów i w ten sposób nie dopuszczają ich do względnie dobrze płatnych zawodów, znajdujących się pod kontrolą tych związków. Na przykład dziesięciolecie między połową łat pięćdziesiątych i połową lat sześćdziesiątych naszego stulecia charakteryzowało się dużymi postępami, jakie poczynił ruch praw obywatelskich pod względem politycznym i prawnym. Jednakże w 1966 r. w kontrolowanej przez związki nauce zawodu tylko 2,7% uczniów było Murzynami - przez poprzednich 10 lat nastąpił w tej dziedzinie wzrost tylko o 1%. Ponadto w połowie lat sześć­ dziesiątych Ministerstwo Pracy Stanów Zjednoczonych przeprowadziło badania w czterech dużych miastach, szukając członków grup mniejszościowych, którzy byliby zatrudnieni jako uczniowie u hydraulików, monterów przewodów parowych, blacharzy, kamieniarzy, tokarzy, malarzy, szklarzy oraz operatorów różnych urządzeń technicznych. W czterech miastach nie udało się im znaleźć ani jednego Murzyna zatrudnionego w tym charakterze. Najwyraźniej niektórym ludziom opłaca się podtrzymywanie uprzedzenia “. Chociaż lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte przyniosły istotne zmiany w wielu tych statystykach, to jednak wykazują one, że daleko jeszcze do sprawiedliwych rozwiązań, jeśli chodzi o sytuację grup mniejszościowych. Dyskryminacja, uprzedzenia i tendencja do posługiwania się negatywnymi stereotypami nasilają się gwałtownie, gdy pracy jest mało i gdy wzrasta rywalizacja o nią. Tak więc, w jednym ze swych wczesnych, klasycznych badań nad uprzedzeniami w małym miasteczku przemysłowym John Dollard udoku­ mentował fakt, że chociaż początkowo w miasteczku tym nie było żadnego dostrzegalnego uprzedzenia przeciw Niemcom, to jednak pojawiło się ono, gdy zaczęło być trudno o pracę. Miejscowi biali, którzy przeważnie ściągnęli z pobliskich farm, przejawiali znaczną bezpośrednią agresję w stosunku do przybyszów. Wypowiadano pogardliwe i uwłaczające opinie na temat tych Niemców, a miejscowi biali mieli wobec nich przyjemne poczucie wyższości (...) Głównym elementem wyzwalającym tę agresję przeciw Niemcom była rywalizacja o pracę i pozycję w miejscowych zakładach wyrobów z drewna. Miejscowi biali czuli się wyraźnie wypierani z pracy przez grupy przybyszów niemieckich 1 w przypadku nadejścia złych czasów mieli sposobność obwiniać Niemców, których obecność sprawiała, że było więcej ludzi rywalizujących o mniejszą liczbę stanowisk pracy. Wydaje się, że nie było tam żadnego tradycyjnego wzoru uprzedzenia przeciw Niemcom, chyba, że za taki uzna się (zawsze obecną) ogólną podejrzliwość wobec członków wszelkich obcych grup61.

307

UPRZEDZENIA

Podobnie uprzedzenia, przemoc i negatywne stereotypy skierowane przeciw chińskim imigrantom w Stanach Zjednoczonych wykazywały znaczne wahania w ciągu XIX w. - wynikające w dużej mierze ze zmian w rywalizacji ekonomicznej. Na przykład kiedy Chińczycy próbowali kopać złoto w Kalifornii, określano ich jako „zdeprawowanych i występnych... opasłych żarłoków... krwiożerczych i nieludzkich”68. Jednakże już dziesięć lat później, kiedy Chińczycy chętnie najmowali się do ciężkich i niebezpiecznych prac przy budowie transkontynentalnej linii kolejowej (prac, których nie chcieli wykonywać biali Amerykanie), uważano ich powszechnie za ludzi spokojnych, pracowitych i przestrzegających prawa. Istotnie, Charles Crocker, jeden z potentatów kolei zachodniej, napisał: „Oni są równi najlepszym białym... Są bardzo odpowiedzial­ ni, bardzo inteligentni i dotrzymują umów”69. Jednakże po ukończeniu tej budowy pracy było mniej; w dodatku, gdy skończyła się wojna domowa, na ten i tak już pękający w szwach rynek pracy napłynęło wielu byłych żołnierzy, Natychmiast wystąpiło dramatyczne nasilenie negatywnych postaw wobec Chińczyków; dotychczasowy stereotyp zmienił się na: „przestępcy”, „podstępni”, „przebiegli” i „głupi”. Dane te zdają się wskazywać, że rywalizacja i konflikt rodzą uprzedzenia, Ponadto zjawisko to ma znaczenie nie tylko historyczne - wydaje się, że pociąga ono za sobą także trwałe skutki natury psychologicznej. W badaniu ankietowym przeprowadzonym w latach siedemdziesiątych największe uprze­ dzenia przeciw Murzynom stwierdzono w tych grupach, które w hierarchii społeczno-ekonomicznej znajdowały się o jeden tylko szczebel wyżej od nich. Ponadto, tendencja ta występowała najwyraźniej wtedy, gdy istniała siln;i rywalizacja o pracę między Murzynami a białymi70. Równocześnie jednak interpretacja tych danych nie jest całkowicie jednoznaczna, ponieważ w nie­ których przypadkach rywalizacja splata się z innymi czynnikami, takimi jak poziom wykształcenia i środowisko rodzinne. Aby ustalić, czy rywalizacja sama przez się powoduje uprzedzenie, potrzebny jest eksperyment. W jaki jednak sposób go przeprowadzić? No cóż, jeśli konflikt i rywalizacja prowadzą do uprzedzenia, to powinno być możliwe wytworzenie uprzedzenia w laboratorium. Można tego dokonać w prosty sposób, a mianowicie: 1) osoby z różnych środowisk przydzielamy losowo do jednej z dwóch grup, 2) powodujemy, by grupy te różniły się pod jakimś dowolnym względem, 3) stawiamy te grupy w sytuacji, w której rywalizują one ze sobą, oraz 4) szukamy dowodów uprzedzenia. Eksperyment taki przeprowadził Muzafer Sherif ze swymi współpracownikami71 w naturalnym środowisku obozu skautów. Badanymi byli normalni, dobrze przystosowani 12-letni chłopcy, których przydzielano losowo do jednej z dwóch grup: „Orłów” bądź „Grzechotników”. W każdej grupie uczono dzieci współdziałania, głównie przez or­ ganizowanie czynności, w których członkowie danej grupy byli silnie nawzajem 308 od siebie uzależnieni. Na przykład, w ramach każdej grupy chłopcy współdziałali

U PRZEDZENIA

ze sobą przy budowie trampoliny na pływalni, przy przygotowywaniu posiłków dla całej grupy, przy budowie mostu linowego itd. Po wytworzeniu w każdej grupie silnego poczucia spójności, stworzono warunki dla powstania konfliktu. W tym celu badacze zorganizowali szereg zajęć o charakterze rywalizacyjnym, w ramach których grupy te walczyły ze sobą w takich grach, jak: football, baseball i przeciąganie liny. W celu zwiększenia napięcia wyznaczono nagrody dla zwycięskiej drużyn .Wywołało to wśród uczestników pewną wzajemną wrogość i niechęć, które przejawiały się w czasie rozgrywania tych gier. Ponadto, badacze wymyślili różne szatańskie sposoby stwarzania sytuacji specjalnie tak zaplanowanych, by zaostrzały konflikt między grupami. Zorganizowano np. przyjęcie obozowe. Badacze zaaranżowali je w taki sposób, że „Orły” mogły przybyć znacznie wcześniej niż „Grzechotniki”. W dodatku poczęstunek składał się z dwóch bardzo różniących się jakością rodzajów pokarmu: mniej więcej połowa jedzenia była świeża, pociągająca i apetyczna; druga połowa była pognieciona, wyglądała brzydko i nieapetycznie. Zapewne z powodu już istniejącej ogólnej rywalizacji, ci chłopcy, którzy przybyli wcześniej, zagarnęli większość atrakcyjnych przekąsek, pozostawiając swym przeciwnikom tylko mniej interesujące, mniej apetyczne, pogniecione i uszkodzone. Gdy „Grzechotniki” w końcu przybyły na przyjęcie i ujrzały, jak je „urządzono”, ogarnęła tych chłopców łatwa do zrozumienia irytacja; byli tak zirytowani, że zaczęli obrzucać grupę krzywdzicieli dość niepochlebnymi epitetami. Ponieważ „Orły” były przekonane, że wzięły to, co im się należało (kto pierwszy, ten lepszy), poczuły się urażone takim traktowaniem i odpłaciły się tą samą monetą. Od wyzwisk chłopcy przeszli do obrzucania się przekąskami i w bardzo krótkim czasie doszło do rozruchów na dużą skalę. Po tym incydencie wyeliminowano gry rywalizacyjne i zainicjowano wiele kontaktów towarzyskich między grupami. Gdy jednak wrogość została raz wzbudzona, nie mogło jej usunąć samo wyeliminowanie rywalizacji. W istocie wrogość nadał się wzmagała, nawet gdy obie grupy zajmowały się tak niewinnymi czynnościami, jak wspólne oglądanie filmów. W końcu badaczom udało się zredukować wrogość. O tym, jak tego dokonali, będzie mowa w dalszej części niniejszego rozdziału. „kozłów ofiarnych”, W poprzednim rozdziale stwierdziliśmy, że agresja jest powodowana po części przez frustrację oraz inne nieprzyjemne czy przykre sytuacje, takie jak ból czy nuda. W tym rozdziale przekonaliśmy się, że sfrustrowana jednostka wykazuje silną tendencję do zaatakowania przyczyny swej frustracji. Często jednak przyczyna frustracji danej osoby jest zbyt potężna lub zbyt nieokreślona, by możliwy był bezpośredni odwet. Na przykład 6-letnie dziecko zostało upokorzone przez swą nauczycielkę - w jaki sposób może się jej zrewanżować? Nauczycielka jest osobą zbyt potężną. Jednakże ta frustracja 309 Koncepcja

UPRZEDZENIA

może zwiększyć prawdopodobieństwo, że dziecko dokona aktu agresji prze­ ciw mniej potężnemu świadkowi swego upokorzenia - nawet jeśli świadek ten nie miał nic wspólnego z doznaną przez dziecko przykrością. Na tej samej zasadzie, w przypadku masowego bezrobocia, kogo ma zaatakować sfrust­ rowany, pozbawiony pracy robotnik - system ekonomiczny? System ten jest zbyt potężny i zbyt nieokreślony. Byłoby wygodniej, gdyby mógł znaleźć coś lub kogoś mniej nieokreślonego i bardziej konkretnego, kogo mógłby ob­ ciążyć odpowiedzialnością za swe bezrobocie. Prezydenta? Jest on kimś konkretnym, zgoda, lecz również zbyt potężnym, by można go było zaatako­ wać bezkarnie. Starożytni Izraelici mieli pewien obyczaj, o którym warto wspomnieć w tym kontekście. W dniach pokuty kapłan kładł ręce na głowie kozła, recytując jednocześnie grzechy ludu. W ten sposób przenosił symbolicznie grzech i zło z łudzi na kozła. Następnie pozwalano kozłu uciec na pustynię, a społeczeństwo zostawało oczyszczone z grzechu. Zwierzę to nazywano kozłem ofiarnym. W naszych czasach terminem „kozioł ofiarny” określa się kogoś niewinnego i względnie bezsilnego, kogo obarczono odpowiedzialnością za coś, co nie było jego winą. Niestety, nie pozwala się mu uciec na pustynię - zwykle natomiast spotykają go okrucieństwa, a nawet śmierć. Jeśli więc ktoś jest bezrobotny lub jeśli inflacja pozbawiła go oszczędności, to nie może łatwo wziąć odwetu na systemie ekonomicznym, lecz może znaleźć sobie kozia ofiarnego. W Niemczech faszystowskich takim kozłem ofiarnym byli Żydzi, na rolniczym Południu - Murzyni. Już dość dawno temu Carl Hovland i Robert Sears72 stwierdzili, że dla okresu od r. 1882 do 1930 mogli na podstawie znajomości ceny bawełny w danym roku przewidzieć, ile w tym roku dokonano linczów na południu Stanów Zjednoczonych. Gdy cena bawełny spadała, liczba linczów rosła. Krótko mówiąc, w czasie kryzysów ekonomicznych ludzie prawdopodobnie przeżywali bardzo wiele frustracji. Frustracje te, jak się zdaje, powodowały wzrost liczby linczów i innych zbrodniczych aktów gwałtu i przemocy. Otto Klineberg73, psycholog społeczny interesujący się szczególnie między­ kulturowymi aspektami uprzedzeń, opisuje jedyną w swoim rodzaju sytuację ludzi, których w Japonii traktuje się jak kozły ofiarne. Kasta pariasów, znanych jako Eta lub Burakumin, to dwa miliony ludzi rozrzuconych po całej Japonii. Są uważani za nieczystych i dopuszczani tylko do pewnych niepopularnych zawodów. Jak łatwo możesz sobie wyobrazić, Burakumin zamieszkiwali zwykle nędzne dzielnice ruder. Ich ilorazy inteligencji były przeciętnie o 16 punktów niższe niż u innych Japończyków. Dzieci Burakumin częściej opuszczały szkołę, a wskaźnik przestępczości był u nich trzy razy wyższy niż u innych dzieci japońskich. Według Klineberga zawieranie przez Burakumin związków małżeńskich poza ich grupą było uważane za tabu. Burakumin są rasą 310 niewidoczną - grupą obcą, określoną bardziej przez klasę społeczną niż przez

UPRZEDZENIA

cechy fizyczne. Można ich rozpoznać tylko na podstawie odmiennych form językowych, jakimi się posługują (rozwinęły się one przez lata nieutrzymywania kontaktów z innymi Japończykami), oraz wystawianych im dokumentów. Chociaż historyczne początki Burakumin są niejasne, to jednak jest praw­ dopodobne, że zajmowali oni niższe szczeble drabiny społeczno-ekonomicznej, dopóki kryzys gospodarczy nie doprowadził do całkowitego usunięcia ich z japońskiego społeczeństwa. Obecnie Japończycy uważają Burakumin za „gorszych genetycznie”, uzasadniając w ten sposób dalszą dyskryminację i czynienie z nich kozłów ofiarnych. Trudno pojąć, w jaki sposób linczowanie Murzynów czy złe traktowanie Burakumin mogłoby wynikać jedynie z rywalizacji ekonomicznej. W działaniach tych jest wdele emocji, co wskazywałoby, że oprócz czynników ekonomicznych wchodzą tu w grę także głębiej ukryte czynniki natury psychologicznej. Również gorliwość, z jaką faszyści starali się wytępić wszystkich członków żydowskiej grupy etnicznej (bez względu na ich pozycję ekonomiczną), przemawia mocno za tym; że owo zjawisko nie było wyłącznie natury ekonomicznej czy politycznej, lecz miało (przynajmniej w części) charakter psychologiczny14. Pewniejszego materiału dowodowego dostarczył dobrze kontrolowany eksperyment, przeprowadzony przez Neala Millera i Richarda Bugelskiego 7-\ Badanych poproszono, aby określili swoje uczucia w stosunku do różnych grup mniejszościowych. U niektórych osób wywołano następnie frustrację, pozbawiając je możliwości obejrzenia filmu i dając w zamian do rozwiązania szereg żmudnych i trudnych testów; wreszcie poproszono te osoby, ażeby ponownie określiły swe uczucia względem tych samych grup mniejszoś­ ciowych. Po frustrującym doświadczeniu badani wykazali większą tendencję do podawania odpowiedzi świadczących o uprzedzeniach. W grupie kontrolnej, której nie poddano frustrującemu doświadczeniu, nie wystąpiła żadna zmiana w uprzedzeniach. Dodatkowe badania pomogły określić jeszcze dokładniej naturę tego zjawiska. W jednym eksperymencie76 białym studentom podano instrukcję, by w ramach badań nad uczeniem się aplikowali szereg wstrząsów elektrycznych innemu studentowi („uczniowi”). Badani mieli możność regulowania siły wstrząsów. „Uczeń”, który w rzeczywistości pełnił funkcję pomocnika eks­ perymentatora, nie był (oczywiście) podłączony do aparatury. Były cztery warunki eksperymentalne: pomocnik był Murzynem albo białym; poinstruowano go, by zachowywał się wobec osoby badanej w sposób przyjazny bądź obraźliwy. Gdy był przyjazny, badani wymierzali czarnemu studentowi nieco słabsze wstrząsy; gdy obrażał badanych, aplikowali oni czarnemu studentowi wstrząsy znacznie silniejsze niż białemu studentowi. W innym eksperymencie77 poddano badanych studentów silnej frustracji. Niektórzy z tych studentów byli zdecydowanymi antysemitami, inni zaś - nie. Badanych poproszono następnie, aby napisali opowiadania na podstawie obejrzanych obrazków. W przypadku 311

UPRZEDZENIA

niektórych badanych postaciom na tych obrazkach przypisano żydowskie nazwiska; innym badanym, nie podawano takich nazwisk. Oto najważniejsze z uzyskanych w tym eksperymencie wyników: 1) po doznaniu frustracji badani-antysemici pisali opowiadania, w których kierowali więcej agresji przeciw postaciom Żydów aniżeli studenci, którzy nie byli antysemitami; 2) nie było żadnej różnicy między studentami-antysemitami i pozostałymi studentami, gdy postacie, o których pisali, nie były zidentyfikowane jako Żydzi. Krótko mówiąc, frustracja prowadzi do agresji specyficznej - agresji przeciw członkom grupy obcej. Eksperymenty laboratoryjne pomagają jasno określić czynniki, które zdają się istnieć w świecie realnym. Wyłania się następujący obraz zjawiska zwanego szukaniem kozłów ofiarnych: ludzie skłonni są do przemieszczania agresji na grupy, które rzucają się w oczy, są względnie bezsilne i od początku nie łubiane. Ponadto forma, jaką przybiera agresywność, zależy od tego, co dozwala lub aprobuje własna grupa; lincze Murzynów i pogromy Żydów nie były częstymi wydarzeniami, o ile panująca kultura lub podkultura nie uznawały ich za właściwe sposoby postępowania, W poprzednim zdaniu użyłem czasu przeszłego, ponieważ podnosi nas na duchu wiara, że skrajne formy prześladowania kozłów' ofiarnych należą do przeszłości. Jednakże w ostatnim dziesięcioleciu miały miejsce wydarzenia, które u wielu z nas wywołały dużą konsternację. Na przykład, kiedy rozpadł się Związek Radziecki, byliśmy przez pewien czas pełni nadziei, ponieważ cała Wschodnia Europa odzyskała wolność. Niestety, w dużej części tego regionu nowej wolności towarzyszył wzrost uczuć nacjonalistycznych, co z kolei zwiększyło jeszcze bardziej uprzedzenia i wrogość wobec grup obcych. Na przykład na Bałkanach skrajny nacjonalizm doprowadził do erupcji wrogości w całym regionie - a szczególnie w Bośni. Ponadto trudności gospodarcze i zawiedzione oczekiwania wzbudziły antysemityzm w całej Europie Wschodniej. Osobowościowe przestanki uprzedzeń.

Przemieszczanie agresji na kozły ofiarne stanowi, być może, skłonność ludzką, lecz nie jest prawdą, iż wszyscy ludzie postępują tak w podobnym stopniu. Zidentyfikowaliśmy już jedną z przyczyn uprzedzenia - pozycję społeczno-ekonomiczną. Przekonaliśmy się też, że ludzie, którzy nie lubią członków określonej grupy obcej, są bardziej skłonni do przemieszczania właśnie na nich swej agresji niż ludzie, którzy nie żywią niechęci do członków tej grupy. Obecnie możemy uczynić następny krok. Zebrano materiał dowodowy przemawiający za koncepcją, zgodnie z którą istnieją różnice indywidualne pod względem ogólnej skłonności do nienawiści. Innymi słowy, istnieją ludzie, którzy są predysponowani do tego, aby być uprzedzonymi, nie tylko wskutek bezpośrednich wpływów zewnętrznych, lecz 312 także dlatego, że są takimi, a nie innymi ludźmi. Theodor Adorno i jego

UPRZEDZE NIA

współpracownicy78 określają tych ludzi jako posiadających „osobowość auto­ rytarną”. Zasadniczo, osoba autorytarna posiada następujące cechy: zazwyczaj ma sztywne poglądy, uznaje konwencjonalne wartości, nie toleruje słabości (ani u siebie, ani u innych), przejawia silną skłonność do karania, jest podejrzliwa i yyreszcie ma niezwykły respekt dła władzy. Do mierzenia autorytarności stosuje się narzędzie (zwane skalą F), które pozwala określić, w jakim stopniu dana osoba zgadza się lub nie zgadza z takimi twierdzeniami, jak poniższe: 1. Zbrodnie seksualne, takie jak gwałt i napastowanie dzieci, zasługują na coś więcej niż tylko kara więzienia; tacy przestępcy powinni być chłostani publicznie lub poddawani jeszcze gorszej karze. 2. Większość ludzi nie zdaje sobie sprawy, jak wielki wpływ na nasze życie mają spiski knute w tajemnych miejscach. 3. Posłuszeństwo i szacunek dla władzy - oto najważniejsze cnoty, jakich powinno się uczyć dzieci.

Zgadzanie się w dużym stopniu z takimi twierdzeniami jest oznaką autorytarności. Zasadniczy rezultat, jaki uzyskano w badaniach, jest następujący: ludzie w wysokim stopniu autorytarni nie żywią po prostu antypatii do Żydów, czy do Murzynów, lecz wykazują konsekwentnie bardzo silne uprzedzenia wobec wszelkich grup mniejszościowych. Przeprowadzając intensywne wywiady kliniczne z ludźmi uzyskującymi wysokie i niskie wyniki w skali F, Adorno i jego współpracownicy wykryli, że ten zespół postaw i wartości ma swe źródło we wczesnych doświadczeniach dziecka w rodzinach, w których rodzice utrzymywali surową dyscyplinę, stosując szorstkie i wywołujące poczucie zagrożenia metody wychowawcze, Ponadto, osoby uzyskujące wysokie wyniki w skali F mają często rodziców, którzy stosowali groźbę cofnięcia swej miłości jako główny sposób nakłaniania do posłuszeństwa. Ogólnie biorąc, osoba autorytarna jest zwykle jako dziecko w dużym stopniu pozbawiona poczucia bezpieczeństwa i bardzo zależna od swych rodziców, boi się ich i odczuwa wobec nich nieświadomą wrogość. Takie połączenie stwarza warunki dla ukształtowania się osoby dorosłej o dużej skłonności do gnieyvu, który z powodu strachu i braku poczucia bezpieczeństwa przybiera postać przemieszczonej agresji przeciw grupom nie dysponującym siłą, podczas gdy osoba ta zachowuje zewnętrzny szacunek dla władzy. Pouczający jest wynik, który Sam McFarland i jego współpracownicy79 uzyskali w badaniach nad autorytarnością przeprowadzonych na terenie daw­ nego Związku Radzieckiego; stwierdzili oni, że ludzie uzyskujący wysokie wyniki w skali F na ogół opowiadają się za obaleniem swojej nowo uzyskanej demokracji i przywróceniem dawnego komunistycznego reżimu. Pod wzglę­ dem ideologicznym różnią się oni bardzo od autorytarnych Amerykanów, którzy zwykle są antykomunistami. Wspólne dła nich nie są oczywiście określone poglądy ideologiczne, lecz raczej pewien rodzaj tradycjonalizmu 313

UPRZEDZENIA

i szacunku dla autorytetu. Innymi słowy, autorytarnych Amerykanów i Rosjan łączy potrzeba stosowania się do tradycyjnych wartości swej kultury oraz skłonność do podejrzliwości wobec nowych idei i łudzi, którzy różnią się od nich samych. Chociaż badania nad osobowością autorytarną przyczyniły się do poznania możliwego mechanizmu uprzedzenia, to jednak trzeba podkreślić, że większość danych ma charakter korelacyjny: tzn. wiemy tylko, że dwa czynniki są ze sobą związane - nie możemy być jednak pewni, który z nich jest przyczyną, a który skutkiem. Weźmy jako przykład korelację między wynikiem danej osoby w skali F a specyficznymi metodami socjalizacji, jakie stosowano wobec tej osoby, gdy była dzieckiem. Chociaż jest prawdą, że osoby autorytarne i w wysokim stopniu uprzedzone miały na ogół rodziców, którzy byli szorstcy i posługiwali się „warunkową miłością”, jako metodą socjalizacji, to jednak nie musi być prawdą, iż właśnie to spowodowało, że wyrosły one na ludzi uprzedzonych. Okazuje się, że rodzice tych osób sami na ogół są w wysokim stopniu uprzedzeni w stosunku do grup mniejszościowych. Wobec tego istnieje możliwość, że u niektórych ludzi przyczyną powstania uprzedzenia jest konformizm, a mianowicie proces identyfikacji, rozpatrywany przez nas w rozdziale 2. A więc może być prawdą, że swoje przekonania dotyczące mniejszości dziecko świadomie przejmuje od rodziców, ponieważ identyfikuje się z nimi. Jest to wyjaśnienie całkiem odmienne i o wiele prostsze od tego, jakie zaproponowali Adorno i jego współpracownicy, którzy zakładają nieświadomą wrogość dziecka wobec rodziców i wyparty strach przed nimi. Nie chcę przez to powiedzieć, że u niektórych ludzi uprzedzenie nie jest wcale głęboko zakorzenione w nieświadomych konfliktach okresu dzieciństwa. Pragnę raczej zasugerować, że wielu ludzi mogło wyuczyć się najrozmaitszych uprzedzeń na kolanach mamy i taty. Co więcej, niektórzy ludzie mogą ulegać uprzedzeniom, które są ograniczone i specyficzne, stosownie do norm obowią­ zujących w ich podkulturze. Zapoznajmy się bliżej ze zjawiskiem uprzedzenia jako pewną postacią konformizmu. Uprzedzenie jako forma konformizmu. Wielokrotnie stwierdzono, że w Stanach Zjednoczonych uprzedzenie do Murzynów jest większe na Południu niż na Północy. Często przejawia się to w bardziej wrogich postawach wobec integracji rasowej. Na przykład w 1942 r. tylko 4% wszystkich Południowców opowiadało się za zniesieniem segregacji w środkach komunikacji, podczas gdy wśród mieszkańców Północy było 56% zwolenników tego posunięcia80. Dlaczego? Czy przyczyną była rywalizacja ekonomiczna? Prawdopodobnie nie; w tych społecznościach Południa, w których rywalizacja ekonomiczna jest niewielka, uprzedzenie wobec Murzynów jest nawet większe niż w społecznościach 314 Północy, w których istnieje duża rywalizacja ekonomiczna. Czy na Południu

UPRZEDZENIA

jest stosunkowo więcej osób autorytarnych niż na Północy? Nie. Thomas Pettigrew81, który stosował szeroko skalę F w badaniach prowadzonych na Północy i na Południu, stwierdził, że wyniki uzyskiwane przez Południowców i przez mieszkańców Północy były mniej więcej jednakowe. Ponadto, chociaż na Południu ludzie są bardziej uprzedzeni wobec Murzynów, to są przy tym mniej uprzedzeni wobec Żydów niż ogół ludzi w Stanach; „uprzedzona osobowość” powinna być uprzedzona wobec wszystkich - Południowiec zaś nie jest taki. Jak więc wytłumaczyć niechęć do Murzynów, istniejącą na Południu? Może ona wynikać z przyczyn historycznych: Murzyni byli niewolnikami, Wojna Domowa toczyła się o zniesienie niewolnictwa, itd. Mogło to stworzyć klimat sprzyjający większemu uprzedzeniu. Co jednak podtrzymuje ten klimat? Nieco wskazówek dostarczają pewne dość dziwne formy segregacji rasowej, które można zaobserwować na Południu. Powinien tu wystarczyć jeden przykład, dotyczący grupy górników pracujących w kopalni węgla w małym górniczym miasteczku zachodniej Wirginii82: owi górnicy, biali i Murzyni, stworzyli pewien wzorzec współżycia, który polegał na całkowitej i kompletnej integracji, gdy byli pod ziemią, oraz na całkowitej i kompletnej segregacji, gdy znajdowali się na powierzchni. Jak można wytłumaczyć tę niekonsekwencję? Jeśli naprawdę nie cierpisz kogoś, to chcesz trzymać się z dala od niego - dlaczego miałbyś kolegować się z nim pod ziemią, a unikać go na powierzchni? Pettigrew sugeruje, że wyjaśnieniem dla tych zjawisk może być konformizm. W opisanym przypadku Judzie po prostu dostosowują się do norm istniejących w ich społeczności (na powierzchni). Wydarzenia historyczne stworzyły na Południu warunki dla większego uprzedzenia do Murzynów, lecz to konformizm podtrzymuje jego trwanie. Istotnie, Pettigrew sądzi, że chociaż część uprzedzeń wynika z rywalizacji ekonomicznej, z frustracji i z potrzeb osobowościowych, to jednak najwięcej uprzedzonych zachowań jest funkcją niewolniczego konformizmu wobec norm społecznych. Jak możemy się upewnić, że to konformizm jest przyczyną uprzedzeń? Jednym ze sposobów będzie ustalenie związku między uprzedzeniem danej osoby a ogólnym wzorcem jej konformizmu. Na przykład w badaniach nad napięciami międzyrasowymi w Afryce Południowej83 wykazano, że te osoby, które były najbardziej skłonne do stosowania się do najrozmaitszych norm społecznych, wykazywały także większe uprzedzenia wobec Murzynów. Innymi słowy, jeśli konformiści są bardziej uprzedzeni, sugeruje to, że uprzedzenie może być po prostu jeszcze jedną normą, do której ludzie się stosują. Inny sposób określenia roli konformizmu polega na ustaleniu, co się dzieje z uprze­ dzeniem danej osoby, gdy przenosi się ona do innego regionu kraju. Jeśli konformizm jest czynnikiem wpływającym na uprzedzenie, to oczekiwalibyśmy, że u ludzi wystąpi wyraźny wzrost uprzedzenia, gdy przeprowadzą się do regionów, w których dana norma jest nacechowana większym uprzedzeniem, a wyraźny spadek uprzedzenia, gdy będą pod wpływem normy w mniejszym 315

UPRZEDZENIA

stopniu cechującej się uprzedzeniami. I tak się właśnie dzieje. W jednym z badań Jeanne Watson84 stwierdziła, że ludzie, którzy niedawno przenieśli się do Nowego Jorku i zaczęli stykać się bezpośrednio z osobami o nastawieniu antysemickim, sami przyjęli postawy bardziej antysemickie. W innym badaniu Pettigrew stwierdził, że gdy mieszkańcy Południa wstąpili do wojska i zetknęli się ze zbiorem norm społecznych o mniej dyskryminacyjnym charakterze, stali się mniej uprzedzeni wobec Murzynów. Nacisk skłaniający do konformizmu może być stosunkowo jawny, jak w eksperymencie Ascha. Z drugiej strony, konformizm względem normy nacechowanej uprzedzeniem może po prostu wynikać z braku dostępu do ścisłych danych i z przewagi błędnej informacji. W takiej sytuacji ludzie mogą przyswajać sobie negatywne postawy na podstawie zasłyszanych wieści czy pogłosek. W literaturze nie brak przykładów takiego posługiwania się stereo­ typami. Weźmy np. pod uwagę Żyda maltańskiego (The Jew of Malta) Christophera Marlowe’a czy Kupca weneckiego Williama Szekspira. W każdym z tych dzieł Żyd jest przedstawiony jako podstępny, chciwy, krwiożerczy i płaszczący się tchórz. Mielibyśmy może ochotę wyciągnąć stąd wniosek, że Marlowe i Szekspir mieli jakieś przykre doświadczenia z niecnymi Żydami, które skłoniły ich do stworzenia tych ostrych i niepochlebnych portretów gdyby nie jeden fakt: Żydzi zostali wypędzeni z Anglii mniej więcej 300 lat przed powstaniem tych dzieł. Tak więc wydaje się, że jedyną rzeczą, z jaką zetknęli się Marlowe i Szekspir, był utrzymujący się długo stereotyp. Niestety, ich dzieła nie tylko są odzwierciedleniem tego stereotypu, lecz także przyczyniły się niewątpliwie do jego utrwalenia. Nawet przypadkowe zetknięcie się z fanatyzmem może wpłynąć na nasze postawy i zachowanie wobec grupy będącej ofiarą uprzedzenia. Na przykład badania wykazały, że już samo podsłuchanie kogoś posługującego się obelżywym określeniem danej grupy - takim jak epitet uwłaczający pewnej rasie czy narodowości - może zwiększyć prawdopodobieństwo, że ujrzymy kogoś z tej grupy - lub kogoś jedynie kojarzonego z tą grupą - w ujemnym świetle. Shari Kirkland i jej współpracownicy 83 prosili osoby badane o przeczytanie kopii protokołu z procesu kryminalnego, w którym białego oskarżonego reprezentował adwokat-Murzyn; jego fotografię dołączono do tekstu. W czasie czytania protokołu badany „podsłuchiwał” krótką wymianę zdań między dwoma pomoc­ nikami eksperymentatorów udającymi osoby badane. Niektórzy badani słyszeli, jak pierwszy pomocnik nazywa czarnego prawnika „czarnuchem” (nigger), podczas gdy inni badani słyszeli, że nazywa go „krętaczem” (shyster). W obu sytuacjach drugi pomocnik zgadzał się z obelżywą opinią pierwszego pomocnika o prawniku-Murzynie. Uruchomiwszy w ten sposób mechanizm konformizmu, eksperymentatorzy prosili następnie badanego, by ocenił adwokata i oskarżonego. Analiza tych ocen wykazała, że badani, którzy podsłuchali rasistowską obelgę, 316 oceniali czarnego prawnika bardziej negatywnie niż ci, którzy podsłuchali

UPRZEDZENI A

uwłaczającą uwagę nie mającą związku z rasą adwokata. Ponadto biały oskarżony otrzymał szczególnie surowe wyroki i bardzo negatywne oceny od tych białych, którzy podsłuchali rasistowską obelgę pod adresem czarnego prawnika. Ten ostatni wynik oznacza, że konformizm wobec norm zgodnych z uprzedzeniami może mieć destrukcyjny wpływ, rozciągający się poza pierwotny obiekt rasistowskiej postawy. Nietolerancyjne postawy mogą też być pielęgnowane rozmyślnie przez nietolerancyjne społeczeństwo, które za pośrednictwem swych instytucji pod­ trzymuje te postawy. Na przykład pewien badacz86 przeprowadzał wywiady z białymi obywatelami Afryki Południowej, starając się znaleźć powody ich negatywnych postaw wobec Murzynów. Stwierdził on, iż typowy biały mieszkaniec Południowej Afryki był przekonany, że ogromną większość przestępstw popełniają Murzyni. Było to niezgodne z prawdą. Jak powstało to błędne mniemanie? Ludzie ci podawali, że widują bardzo wielu czarnych więźniów, nie widzieli natomiast żadnego białego więźnia. Czyż nie jest to dowodem, że skazano za przestępstwa więcej Murzynów niż białych? Nie. W tym przypadku było to jedynie odbiciem faktu, że regulamin zabraniał białym więźniom pracować w miejscach publicznych! Krótko mówiąc, społe­ czeństwo może stwarzać uprzedzone przekonania poprzez swoje instytucje. W naszym własnym amerykańskim społeczeństwie zmuszanie Murzynów do jeżdżenia wyłącznie w tyle autobusu, niedopuszczanie kobiet do niektórych klubów, niepozwalanie Żydom na zatrzymywanie się w ekskluzywnych hotelach było częścią naszej niedawnej historii - i stwarzało złudzenie, że osoby należące do tych grup są gorsze czy niemożliwe do zaakceptowania.

Ustawy mogą wpłynąć na zmianę obyczajów W 1954 r. Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych orzekł, że szkoły „oddzielne, lecz równe” są - jak wynika z samego określenia - nierówne. Według słów Prezesa Sądu Najwyższego, Earla Warrena, gdy dzieci murzyńskie oddziela się od białych jedynie z powodu ich rasy, to fakt ten „wytwarza w nich poczucie niższości pod względem pozycji w społeczeństwie, co może wpłynąć na ich serca i umysły w taki sposób, że nie jest prawdopodobne, aby można to było kiedykolwiek odrobić”. Chociaż nie całkiem zdawaliśmy sobie z tego sprawę, decyzja ta włączyła nasz naród w jeden z najbardziej ekscytujących, zakrojonych na wielką skalę eksperymentów społecznych, jakie kiedykolwiek przeprowa­ dzono. Po tej historycznej decyzji wielu ludzi przeciwnych integracji szkół uzasadniało swoje stanowisko względami „humanitarnymi”. Przepowiadali oni masakrę, jeśli będzie się forsować przemieszanie ras w szkołach. Argumentowali, że ustawy nie mogą zmusić ludzi, by żyli ze sobą w przyjaźni. Było to echem 317

UPRZEDZE NIA

poglądów wybitnego socjologa, Williama Grahama Sumnera, który wiele lat wcześniej stwierdził, że „ustawy nie zmienią obyczajów”. Sumner oczywiście miał na myśli to, że w drodze ustawowej nie można ustanowić moralności ani tolerancji. Wielu ludzi domagało się, aby zniesienie segregacji rasowej odłożyć, dopóki nie uda się zmienić postaw. Oczywiście, psychologowie społeczni byli wówczas przekonam, że aby zmienić zachowanie, trzeba zmienić postawy. Jeśliby więc udało się sprawić, aby nietolerancyjni dorośli stali się mniej uprzedzeni wobec Murzynów, to bez wahania pozwolą oni swoim dzieciom uczęszczać do szkoły razem z czarnymi dziećmi. Liczni reprezentanci nauk społecznych (chociaż powinni mieć więcej rozumu) byli stosunkowo pewni, że potrafią zmienić nietolerancyjne postawy, przeprowadzając kampanie informacyjne. Zastosowali oni tzw. 16-miłimetrową metodę redukcji uprzedzeń: jeśli uprzedzeni ludzie są przekonani, że Murzyni są niezaradni i leniwi, to trzeba tylko pokazać im film przedstawiający Murzynów jako pracowitych, porządnych ludzi. Metoda ta jest oparta na idei, że dezinformację można zwalczyć informacją. Jeśli Szekspir pod wpływem fałszywych informacji o Żydach sądzi, że Żydzi są podstępnymi pijawkami, to powiedzmy mu prawdę, a jego uprzedzenie zniknie. Jeśli biały obywatel Południowej Afryki jest przekonany, że Murzyni popełniają większość prze­ stępstw, to pokażmy mu białych więźniów, a zmieni swoje przekonania. Niestety, nie jest to takie proste. Niezależnie od tego, czy uprzedzenie jest w głównej mierze wynikiem konfliktu ekonomicznego, konformizmu wobec norm społecznych czy też głęboko zakorzenionych potrzeb osobowościowych, niełatwo je zmienić za pomocą kampanii informacyjnej. W ciągu lat większość ludzi zaangażowała się głęboko w swe uprzedzone zachowanie. Ukształtować w sobie liberalną postawę wobec Murzynów, gdy wszyscy twoi przyjaciele i współpracownicy są nadal uprzedzeni - nie jest to łatwe zadanie. Same filmy nie mogą zmienić sposobu myślenia i sposobu zachowania, które utrzymywały się latami. Czytelnik tej książki wie już, że tam, gdzie wchodzą w grę ważne sprawy, kampanie informacyjne zawodzą, ponieważ ludzie nie są skłonni siedzieć spokojnie i wchłaniać informacje, które są w dysonansie z ich przekonaniami. Na przykład Paul Lazarsfeld87 pisze o serii audycji radiowych nadawanych na początku lat czterdziestych, które to audycje miały zredukować uprzedzenia etniczne przez podawanie informacji o różnych grupach etnicznych w sposób ciepły i przychylny. Jeden program był poświęcony Amerykanom pochodzenia polskiego, drugi - Amerykanom pochodzenia włoskiego itd. Kto słuchał tych programów? Większość słuchaczy programu o Amerykanach pochodzenia polskiego stanowili Amerykanie pochodzenia polskiego, A zgadnij, kto stanowił większość wśród słuchaczy programu o Amerykanach pochodzenia włoskiego? Dobrze, zgadłeś. Ponadto, jak przekonaliśmy się, jeśli zmusi się łudzi do 318 słuchania informacji, z którymi się nie zgadzają, to będą je odrzucać,

UPRZEDZENIA

zniekształcać lub ignorować - w bardzo podobny sposób, jak pan X, który zachowywał swą negatywną postawę wobec Żydów wbrew kampanii infor­ macyjnej pana Y, i jak studenci z Dartmouth i Princeton, którzy zniekształcali informacje zawarte w obejrzanym przez siebie filmie o meczu piłki nożnej. U większości ludzi uprzedzenie jest zbyt głęboko zakorzenione w ich własnym systemie przekonań, zbyt zgodne z ich codziennym zachowaniem, a także zbyt mocno podtrzymywane przez osoby z ich otoczenia, by można je było zmienić za pomocą książki, filmu czy audycji radiowej. Skutki kontaktowania się na zasadzie równej pozycji. Chociaż zmiany postawy

mogą wywołać zmiany w zachowaniu, to jednak - jak widzieliśmy - często trudno jest zmienić postawy przez kształcenie. Istnieje jednak pewna zależność, 0 której psychologowie społeczni wiedzą od dawna, lecz którą dopiero niedawno zaczęli rozumieć: mianowicie, zmiany w zachowaniu mogą powodować zmianę postaw. Oto najprostszy argument. Gdyby można było sprawić, aby biali 1 Murzyni kontaktowali się ze sobą bezpośrednio, to wówczas jednostki uprzedzone zetknęłyby się z rzeczywistością w drodze własnego doświadczenia, a nie tylko ze stereotypem; w końcu doprowadziłoby to do lepszego poznania i zrozumienia. Kontakty te muszą, oczywiście, zachodzić w sytuacji, w której biali i Murzyni mają równą pozycję; wielu białych miało mnóstwo kontaktów z Murzynami, lecz zazwyczaj były to sytuacje, w których Murzyni pełnili podrzędne role, np. niewolników, portierów, pomywaczy, czyścibutów, personelu pralni czy służby domowej. Kontakty tego rodzaju przyczyniają się tylko do wzmocnienia u białych istniejącego stereotypu i w ten sposób zwiększają ich uprzedzenie do Murzynów. Przyczyniają się one także do spotęgowania urazy i gniewu u Murzynów. Do niedawna kontakty na zasadzie równej pozycji tyły rzadkie ze względu na brak równości w oświacie i w pracy zawodowej, jak również z powodu segregacji w miejscu zamieszkania. Decyzja Sądu Najwyż­ szego z 1954 r. zapoczątkowała stopniowy wzrost częstości kontaktów na zasadzie równej pozycji. Nawet jednak przed 1954 r. zdarzały się niekiedy pojedyncze przypadki integracji na zasadach równej pozycji. Skutki takiej integracji potwierdzały na ogół koncepcję, że zmiana zachowania powoduje zmianę postawy. W pewnym pionierskim badaniu przeprowadzonym w 1951 r. Morton Deutsch i Mary Ellen Collins88 analizowali postawy białych wobec Murzynów w komunalnych osiedlach mieszkaniowych. Mianowicie, w pewnym osiedlu rodzinom białym i murzyńskim przydzielono mieszkania zgodnie z zasadą segregacji, a więc wyznaczono im oddzielne budynki w tym samym osiedlu. W innym osiedlu wprowadzono integrację rasową - rodzinom białym i murzyńskim przydzielono mieszkania w tym samym budynku. U mieszkańców osiedla zintegrowanego nastąpiła (jak wynikało z ich wypowiedzi) większa pozytywna zmiana postaw wobec Murzynów niż u mieszkańców osiedla podzielonego. Z danych tych 319

UPRZEDZENIA

wynikałoby, że ustawy mogą zmienić obyczaje, że można w drodze ustawodaw­ czej zmienić moralność - oczywiście, nie bezpośrednio, lecz za pośrednictwem kontaktów, utrzymywanych na zasadzie równej pozycji obu stron. Zdaje się nie ulegać wątpliwości, że jeśli różne grupy rasowe będą się stykać ze sobą na zasadzie równości swej pozycji, to będą miały szanse lepszego poznania się. Jak niedawno stwierdził Pettigrew89, może to przyczynić się do wzrostu wzajemnego zrozumienia i zmniejszyć napięcie, jeśli wszystkie inne czynniki pozostaną bez zmiany. Należy zwrócić uwagę na fakt, że badanie Deutscha i Collins zostało przeprowadzone w komunalnych osiedlach mieszkaniowych, nie zaś w dzielnicy domów prywatnych. Jest to czynnik o decydującym znaczeniu, o którym będzie mowa za chwilę. Pośrednie efekty zniesienia segregacji. Dopiero znacznie później psychologowie

społeczni wpadli na myśl, że zniesienie segregacji może wpłynąć na system wartości nawet tych ludzi, którzy nie mają okazji zetknąć się bezpośrednio z grupami mniejszościowymi. Może to nastąpić dzięki działaniu mechanizmu, o którym wspomnieliśmy w rozdziale 5. mówiąc o psychologicznych efektach nieuchronności. Mianowicie, jeśli wiem, że ty i ja będziemy nieuchronnie pozostawać ze sobą w ścisłym kontakcie, a ja nie lubię ciebie, to będę odczuwać dysonans. W celu zredukowania tego dysonansu będę się starał przekonać samego siebie, że nie jesteś taki zły, jak uprzednio myślałem, nastawię się na wyszukiwanie w tobie cech dodatnich i będę się starał ignorować twoje ujemne cechy lub przywiązywać do nich jak najmniejsze znaczenie. Tak więc sam fakt, iż wiem, że muszę w pewnych sprawach pozostawać z tobą w ścisłym kontakcie, zmusi mnie do zmiany moich nacechowanych uprzedzeniem postaw wobec ciebie, o ile wszystkie inne czynniki pozostaną bez zmiany. Eksperymenty laboratoryjne potwierdziły to przewidywanie: np. dzieci, które były przekonane, że nieuchronnie będą musiały jeść nie łubianą uprzednio jarzynę, zaczęły przekonywać same siebie, że jarzyna ta nie jest taka zła90. Podobnie studentki, które wiedziały, że będą musiały omawiać swe intymne sprawy z dziewczyną mającą różne, i dodatnie, i ujemne cechy, poczuły wielką sympatię do tej nigdy przedtem nie widzianej dziewczyny; zjawisko to nie wystąpiło, jeśli u studentek nie wywołano oczekiwania, że będą w przyszłości musiały dyskutować na intymne tematy z tą właśnie dziewczyną91. Niewątpliwie, daleka jest droga od miski jarzyn do stosunków między Murzynami, Latynosami i białymi. Niewielu psychologów społecznych jest tak naiwnych, by sądzić, że nietolerancję rasową, która jest głęboko zakorzeniona, można wyeliminować w ten sposób, że ludzie będą redukować swój dysonans, godząc się z tym, co uważają na nieuniknione. Ze swej strony skłonny byłbym sugerować, że w idealnych warunkach mechanizm ten może zapoczątkować łagodzenie uprzedzeń i spowodować osłabienie wrogich uczuć u większości 320 jednostek. Za chwilę powiem, co rozumiem przez „idealne warunki”; najpierw

UPRZEDZENIA

jednak spróbuję przyoblec trochę w ciało ten teoretyczny szkielet, W jaki sposób mógłby przebiegać proces redukcji dysonansu? Wróćmy w myślach do końca lat pięćdziesiątych. Wyobraźmy sobie 45-letniego białego Południowca, którego 16-letnia córka uczęszcza do szkoły „wyłącznie dła białych” w którymś z dalekich południowych Stanów. Załóżmy, że ma on negatywną postawę wobec Murzynów, wynikającą po części z przekonania, że Murzyni są niezaradni i leniwi, a czarni mężczyźni są zanadto pobudliwi seksualnie i są potencjalnymi gwałcicielami. Nagle Ministerstwo Sprawiedliwości wydaje dekret i od najbliższej jesieni jasnowłosa, młodziutka córka owego Południowca musi iść do „zintegrowanej szkoły”. Wszyscy urzędnicy stanowi i lokalni, chociaż może nie zachwyceni tym pomysłem, wyraźnie dają do zrozumienia, że nic nie można zrobić, aby do tego nie dopuścić - prawo jest prawem i trzeba go przestrzegać. Ojciec mógłby, oczywiście, nie pozwolić córce na kontynuowanie edukacji łub też wysiać ją do kosztownej szkoły prywatnej. Jednakże jedno z tych rozwiązań jest zbyt drastyczne, drugie zaś zbyt kosztowne. Wobec tego ojciec rozstrzyga, że musi posłać córkę do szkoły zintegrowanej. Ale wówczas świadomość, że jego jasnowłosa młoda córeczka musi nieuchronnie chodzić do szkoły razem z Murzynami, jest w dysonansie z przekonaniem, że Murzyni są niezaradnymi gwałcicielami. Cóż więc czyni? Sądzę, że zacznie rewidować swe przekonania dotyczące Murzynów. Czy naprawdę są oni aż tak niezaradni? Czy naprawdę włóczą się dookoła, gwałcąc ludzi? Może spojrzeć teraz na Murzynów inaczej - tym razem z silną skłonnością do szukania w nich dobrych cech, nie zaś do wymyślania lub wyolbrzymiania cech złych, nie akceptowanych. Skłonny byłbym przypuszczać, że nim nadejdzie wrzesień, jego postawa wobec Murzynów stanie się mniej sztywna i zacznie się zmieniać w pożądanym kierunku. Jeśli tendencja ta może być podtrzymana przez pozytywne wydarzenia po zniesieniu segregacji rasowej - na przykład, jeśli jego córka ma przyjemne, spokojne relacje ze swymi czarnymi kolegami ze szkoły - to jest prawdopodobne, że nastąpi poważna zmiana w postawach ojca. Oczywiście, również ta analiza jest zbyt uproszczona, jednakże zasadniczy proces jest przedstawiony poprawnie. Spójrzmy, jaką przewagę ma ten proces nad kampanią informacyjną: został uruchomiony mechanizm, który motywuje daną jednostkę do zmiany jej negatywnego stereotypu w odniesieniu do Murzynów. Analiza ta dobitnie sugeruje, że pewien rodzaj polityki państwowej byłby potencjalnie najbardziej korzystny dla społeczeństwa amerykańskiego - a mia­ nowicie taka polityka, która stanowi dokładne przeciwieństwo polityki ogólnie zalecanej. Jak wspomniałem uprzednio, po decyzji Sądu Najwyższego z 1954 r. panowało ogólne przekonanie, że integracja musi postępować powoli. Większość urzędników państwowych i wielu uczonych reprezentujących nauki społeczne było przekonanych, że w celu osiągnięcia harmonijnych stosunków między rasami należy odłożyć integrację dopóty, dopóki w drodze reedukacji nie uda 321

UPRZEDZENIA

się złagodzić ludzkich uprzedzeń. Krótko mówiąc, w 1954 r. sądzono po­ wszechnie, że zachowanie (integracja) musi następować po zmianach w sferze poznawczej. Moja analiza sugeruje natomiast, że najlepszym sposobem osiąg, nięcia w końcu harmonii między rasami byłoby wprowadzenie zmiany w za­ chowaniu. Ponadto, co najważniejsze, im wcześniej ludzie uświadomią sobie, że integracja jest nieunikniona, tym wcześniej ich uprzedzone postawy zaczną się zmieniać. Z drugiej strony, proces ten może być (i był) sabotowany przez urzędników państwowych podtrzymujących pogląd, że ustawę o integracji można będzie obejść lub opóźnić jej realizację. Przyczynia się to do wytworzenia złudzenia, że zdarzenie to nie jest nieuchronne. W takich okolicznościach zmiana postawy nie nastąpi; rezultatem będzie jeszcze większe zamieszanie i dysharmonia. Wróćmy do naszego przykładu: jeśli ojciec jasnowłosej córeczki dojdzie do wniosku (pod wpływem wypowiedzi i sposobu postępowania gubernatora, burmistrza, naczelnika inspektoratu szkolnego lub miejscowego szeryfa), że istnieje jakiś sposób niedopuszczenia do integracji, to oczywiście nie będzie odczuwał żadnej potrzeby zrewidowania swych negatywnych przekonań dotyczących Murzynów. Może to go doprowadzić do gwałtownego przeciwstawiania się integracji. Zgodny z powyższym rozumowaniem jest fakt, że w miarę postępów integracji, postawy wobec niej były coraz bardziej przychylne: w 1942 r. tylko 30% białych w Stanach Zjednoczonych opowiadało się za szkołami bez segregacji rasowej; w 1956 r. liczba ta wzrosła do 49%; wreszcie w 1970 r. - do 75%. Na koniec w 1980 r„ gdy stawało się coraz bardziej oczywiste, że integracja rasowa w' szkołach jest nieunikniona, opowiedziało się za nią blisko 90%92 białej ludności. Zmiany, jakie zaszły w tym czasie na Południu, były jeszcze poważniejsze: w 1942 r. tylko 2% białych było zwolennikami szkół zintegrowa­ nych; w 1956 r„ gdy większość Południowców wierzyła jeszcze, że ustawę tę będzie można obejść, tylko 14% opowiedziało się za integracją; ale w 1970 r„ gdy integracja trwała nadal, prawie 50% białej ludności na Południu było jej zwolennikami - a w łatach osiemdziesiątych liczba ich rosła nadal. Oczywiście, dane statystyczne tego rodzaju nie stanowią roztrzygającego dowodu, że ludzie zmieniają swe postawy wobec integracji w szkołach z tego powodu, iż godzą się z tym, co nieuniknione - lecz wniosek taki jest bardzo przekonywający. Thomas Pettigrew, przeprowadziwszy dokładną analizę przebiegu i skutków znoszenia segregacji rasowej w szkołach, wysunął pytanie, dlaczego akty przemocy wystąpiły w trakcie znoszenia segregacji w takich miejscowościach, jak Little Rock w stanie Arkansas, a nie wystąpiły w innych, takich jak Norfolk i Winston-Sałem w Północnej Karolinie. Jego konkluzja, która dostarcza dalszego poparcia dla naszego rozumowania, była następująca: „Akty przemocy zdarzały się na ogół w tych miejscowościach, gdzie przynajmniej niektórzy przedstawiciele władzy dali uprzednio do zrozumienia, że chętnie przywróciliby 322 segregację, gdyby wybuchły zamieszki; spokojny przebieg integracji był na

UPRZEDZENIA

ogół następstwem twardego i stanowczego postępowania, władz”93. Innymi słowy, jeśli ludziom nie dano sposobności do zredukowania dysonansu, to następowały rozruchy. Już w 1953 r. Kenneth B. Clark94 zaobserwował to samo zjawisko podczas znoszenia segregacji w niektórych stanach na pograniczu Południa i Północy. Odkrył on, że natychmiastowe zniesienie segregacji rasowej było o wiele bardziej efektywne niż desegregacja stopniowa. Ponadto, akty przemocy występowały tam, gdzie prowadzono dwuznaczną łub niekonsekwentną politykę lub gdzie przywódcy danej społeczności skłonni byli do wahań. To samo działo się w czasie II Wojny Światowej, gdy zaczęto znosić segregację rasową w jednostkach wojskowych: największe kłopoty występowały tam, gdzie polityka w tym zakresie była niejednoznaczna95. Jednakże wszystkie inne czynniki nie zawsze pozostają bez zmiany. W poprzednim

paragrafie przedstawiłem mocno uproszczony obraz bardzo złożonego zjawiska. Zrobiłem to celowo, aby pokazać, jak teoretycznie może przebiegać ten proces w idealnych warunkach. Jednakże warunki rzadko bywają idealne. Prawie zawsze występują jakieś okoliczności komplikujące sprawę. Przypatrzmy się teraz niektórym komplikacjom, a następnie zastanowimy się, w jaki sposób można by je wyeliminować lub zredukować. Gdy była mowa o tym, że w zintegrowanym osiedlu mieszkaniowym nasilenie uprzedzeń zmniejszyło się, zwróciłem szczególną uwagę na fakt, iż było to komunalne osiedle mieszkaniowe. Jeśli natomiast w grę wchodzą domy prywatne, powstają pewne komplikacje: po pierwsze, wśród białych istnieje silne przekonanie, że wartość nieruchomości spada, gdy w sąsiedztwie zamiesz­ kują Murzyni. Przekonanie to wprowadza konflikt i rywalizację o charakterze ekonomicznym, co przeciwdziała redukcji uprzedzeń. W istocie, systematyczne badania w zintegrowanych dzielnicach domów prywatnych wykazują wzrost uprzedzeń wśród białych mieszkańców96. Ponadto, jak wspomniałem, eksperymenty nad psychologicznymi skutkami nieuchronności przeprowadzano w laboratorium, gdzie wchodziły w grę antypatie niemal na pewno mniej intensywne od uprzedzeń rasowych. Aczkolwiek jest pocieszające, że analogiczne wyniki uzyskano w badaniach nad desegregacją w realnym świecie, to jednak naiwny i mylący byłby wniosek, że droga do zniesienia segregacji rasowej zawsze będzie gładka, jeśli tylko da się ludziom sposobność, by pogodzili się z tym, co nieuniknione. Często kłopoty zaczynają się w momencie, gdy tylko zostaje zniesiona segregacja. Po części wynika to stąd, że kontakt między białymi dziećmi i dziećmi należącymi do grupy mniejszościowej (zwłaszcza jeśli zaczyna się dopiero w szkole średniej) zrwykle nie jest kontaktem na zasadzie równości. Wyobraźmy sobie taką sytuację: 16-letni chłopiec z ubogiej murzyńskiej lub latynoskiej rodziny, uczęszczający dotąd do drugorzędnej szkoły, zostaje nagle przeniesiony do szkoły, gdzie większość uczniów stanowią biali z warstwy średniej, gdzie uczą biali 32,3

UPRZEDZEN IA

nauczyciele z warstwy średniej, gdzie przekonuje się on, że musi współzawod­ niczyć z białymi z warstwy średniej, których wychowano w poszanowaniu wartości tej warstwy społecznej. W rezultacie znalazł się on w sytuacji o charakterze wysoce rywalizacyjnym, do której nie jest przygotowany, w której reguły nie są jego regułami, a nagrody uzyskuje się za zdolności, jakich jeszcze nie zdążył rozwinąć. Rywalizacja ta przebiega dla niego w sytuacji, która pod względem psychologicznym różni się znacznie od sytuacji znanych mu dotychczas. Zakrawa trochę na ironię, że okoliczności te powodują na ogół obniżenie jego samooceny - a więc mają ten sam efekt, którego uniknięcie było głównym motywem decyzji Sądu Najwyższego97. W swej starannie prze­ prowadzonej analizie badań nad zniesieniem segregacji rasowej w szkołach Walter Stephan98 nie znalazł żadnych badań świadczących o istotnym wzroście samooceny u dzieci murzyńskich, podczas gdy 25% rozpatrzonych przez niego badań wykazało istotny spadek ich samooceny po desegregacji. Ponadto uprzedzenia nie uległy wyraźnemu osłabieniu. Stephan stwierdził, że wzrosły one w niemal tylu przypadkach, w iłu zmalały. Mając te dane w pamięci, nie zdziwimy się dowiadując się o tym, że szkoła średnia, w której niedawno zniesiono segregację rasową, jest zazwyczaj miejscem, gdzie panują silne napięcia. Jest rzeczą naturalną, że uczniowie należący do grupy mniejszościowej starają się podnieść swą samoocenę. Jednym ze sposobów jej podnoszenia jest trzymanie się razem, napadanie na białych, podkreślanie swej indywidualności, odrzucanie wartości i przywództwa białych, itd.99 Zreasumujmy dotychczasowe rozważania: 1. Kontakt na zasadzie równej pozycji obu stron, w idealnych warunkach, gdy nie ma konfliktu ekonomicznego, może prowadzić i istotnie prowadzi do lepszego zrozumienia i zmniejszenia uprzedzeń H)0. 2. Psychologiczne skutki nieuchronności mogą wytwarzać i rzeczy­ wiście wytwarzają nacisk w kierunku złagodzenia uprzedzeń oraz mogą, w ide­ alnych okolicznościach, stworzyć warunki do spokojnego przebiegu integracji rasowej w szkołach. 3. Gdy istnieje konflikt ekonomiczny (jak w przypadku integracji rasowej w obrębie dzielnicy prywatnych domów mieszkalnych), wów­ czas dochodzi do nasilenia uprzedzeń. 4. Jeśli wskutek zniesienia segregacji rasowej w szkole powstaje sytuacja rywalizacji, a zwłaszcza wtedy, gdy pozycja uczniów z grup mniejszościowych jest wyraźnie gorsza, to często zaznacza się wzrost wrogości Murzynów czy Latynosów do białych, co przynajmniej w części jest wynikiem dążenia do podniesienia obniżonej samooceny.

Wzajemna współzależność jako możliwe rozwiązanie Integracja rasowa w szkołach może stworzyć warunki dla lepszego wzajemnego poznania się uczniów, lecz sama w sobie nie jest ostatecznym rozwiązaniem. 324 Nie chodzi po prostu o to, żeby posłać dzieci różnych ras i o różnym

UPRZEDZENI A

pochodzeniu etnicznym do tej samej szkoły; decydujące jest to, co dzieje się wtedy, gdy już do tej szkoły uczęszczają; jak widzieliśmy, jeśli atmosfera jest wysoce rywalizacyjna, to w wyniku ich kontaktowania się ze sobą wszelkie istniejące początkowo napięcia mogą się w rzeczywistości nasilić. Napięcie, które często pojawia się jako początkowy rezultat zniesienia segregacji rasowej w szkole, przypomina mi nieco zachowanie dzieci w eksperymencie Muzafera Sherifa i jego współpracowników101. Jak pamiętamy, w eksperymencie tym wytworzono napięcie i wrogość między dwiema grupami, stawiając je w sytua­ cjach konfliktu i rywalizacji. Gdy raz wytworzono wrogość, nie można już było jej zredukować po prostu przez wyeliminowanie konfliktów i rywalizacji. Przeciwnie, gdy wzajemny brak zaufania został już mocno utrwalony, kontak­ towanie się obu grup w sytuacjach nierywalizacyjnych, opartych na zasadzie równości, prowadziło do wzmożenia wrogości i braku zaufania. Na przykład, dzieci z tych grup dokuczały sobie nawzajem nawet wtedy, gdy po prostu siedziały obok siebie, oglądając film. W jaki sposób Sherif zdołał w końcu zredukować tę wrogość? Dokonał tego, stawiając obie grupy dzieci w sytuacjach, w których były one wzajemnie od siebie uzależnione - w których musiały współdziałać ze sobą, aby osiągnąć swój ceł. Na przykład badacze stwarzali sytuację kryzysową, uszkadzając system urządzeń zaopatrujących obóz w wodę. Naprawienie tego uszkodzenia było możliwe tylko pod warunkiem natychmiastowego współdziałania wszystkich dzieci. Kiedy indziej, podczas wycieczki, zepsuła się obozowa ciężarówka. Aby ją uruchomić, trzeba było wepchnąć ją na dość stromą górkę. Można było tego dokonać tylko wtedy, gdy wszystkie dzieci pchały razem - bez względu na to, czy były „Orłami” czy „Grzechotnikami”. W końcu udało się zredukować wrogie uczucia i negatywne stereotypy. Chłopcy z obu grup znajdowali sobie przyjaciół wśród niedawnych przeciwników, zaczęli żyć w większej zgodzie, a także samorzutnie współdziałać ze sobą. Wydaje się, że czynnikiem o decydującym znaczeniu jest wzajemna współzależność - sytuacja, w której jednostki potrzebują siebie nawzajem i są sobie nawzajem potrzebne, jeśli chcą osiągnąć swój cel. Kilku badaczy w dobrze kontrolowanych eksperymentach laboratoryjnych zademonstrowało korzyści płynące ze współdziałania. Na przykład Morton Deutsch 102 wykazał, że gdy w grupach rozwiązujących problemy stworzy się atmosferę współpracy, wówczas członkowie tych grup są uważniejsi i bardziej przyjaźni niż wtedy, gdy dominuje atmosfera rywalizacji. Badanie Patricii Keenan i Petera Carnevale’a wykazało, że współpraca w obrębie grup może także sprzyjać współpracy między grupamil()3. Oznacza to, że relacje współdziałania ustanowione w jednej grupie często zostają przeniesione na innych, gdy od grupy tej wymaga się później interakcji z inną grupą. W ich badaniu grupy wykonujące zadania oparte na współpracy były bardziej skłonne do współdziałania w późniejszych negocjacjach z inną grupą niż grupy, których członkowie początkowo pracowali rywalizując ze sobą. 325

UPRZEDZENIA

Niestety, współdziałanie i współzależność nie są charakterystycznymi cechami procesu, który zachodzi w większości klas szkolnych, nawet w szkołach podstawowych. Wspomnieliśmy już o rywalizacyjnym charakterze tego procesu; teraz przyjrzyjmy się mu bliżej. Najpierw zdefiniujmy proces. Zawsze, gdy ludzie wchodzą ze sobą w interakcje, jednocześnie istnieją dwie rzeczy: treść i proces. Przez treść rozumiem po prostu zawartość informacyjną ich spotkania; przez proces rozumiem przebieg tego spotkania. Na przykład w klasie szkolnej treścią mogłaby być arytmetyka, geografia, nauki społeczne lub muzyka; proces to sposób, w jaki naucza się tych przedmiotów. Nie trzeba mówić, że treść jest bardzo ważna. Często jednak nie docenia się doniosłego znaczenia procesu, choć właśnie dzięki procesowi uczniowie dowiadują się wiele o świecie, w którym żyją. Co więcej, posunąłbym się nawet do stwierdzenia, że pod pewnymi względami proces jest ważniejszym źródłem uczenia się niż sama treść. Przed laty miałem doskonałą sposobność obserwowania procesu za­ chodzącego w klasie, gdy zaproszono mnie do Austin w stanie Teksas jako konsultanta tamtejszego systemu szkolnego. Zniesiono tam właśnie segregację, po czym doszło do wielkiego zamieszania i szeregu przykrych incydentów. Moi koledzy i ja weszliśmy do szkół w Austin nie po to, by łagodzić te konflikty, lecz aby przekonać się, czy możemy w jakiś sposób przyczynić się do osiągnięcia niektórych pozytywnych celów, do jakich dążono przeprowadzając desegregację. Pierwszą rzeczą, jaką zrobiliśmy, była systematyczna obserwacja procesu. Staraliśmy się spojrzeć nań świeżymi oczyma - jakbyśmy byli gośćmi z innej planety - a najbardziej typowy proces, jaki obserwowaliśmy, był następujący: nauczycielka stoi przed klasą, zadaje pytanie i czeka, aż dzieci zaczną podnosić ręce na znak, że znają odpowiedź. Najczęściej sześcioro do dziesięciorga dzieci podrywa się z miejsc i wyciąga ręce wymachując nimi, aby przyciągnąć uwagę nauczycielki. Wydaje się, że mają ogromną ochotę, by wywołała je do odpowiedzi. Kilku innych uczniów siedzi cicho z opuszczonym wzrokiem, jak gdyby usiłowali stać się niewidoczni. Gdy nauczycielka wywołuje jednego z uczniów, wyraz rozczarowania, niezadowolenia i smutku pojawia się na twarzach tych, którzy z zapałem podnosili ręce, lecz nie zostali wybrani. Jeśli wywołany uczeń podaje właściwą odpowiedź, to nauczycielka uśmiecha się, kiwa głową z aprobatą i przechodzi do następnego pytania. Jest to wielka nagroda dla dziecka, które zostało wywołane. W tym samym czasie, kiedy szczęśliwy uczeń podaje poprawną odpowiedź i zostaje nagrodzony uśmiechem, można usłyszeć wyraźny jęk wydany przez dzieci, które chciały odpowiedzieć, lecz zostały zignorowane. Nie ulega wątpliwości, że są one rozczarowane, ponieważ ominęła je sposobność pokazania nauczycielce, jakie są inteligentne i bystre, W procesie tym dzieci uczą się kilku rzeczy. Po pierwsze uczą się, że w klasie jest jeden i tylko jeden ekspert: nauczycielka. Uczą się także, że jest. 326 jedna i tylko jedna poprawna odpowiedź na każde pytanie, jakie zadaje

UPRZEDZENIA

nauczycielka - mianowicie ta odpowiedź, którą nauczycielka ma na myśli. Zadanie ucznia polega na odgadnięciu, jakiej odpowiedzi oczekuje nauczycielka. Ponadto uczniowie uczą się, że nagrodę uzyskają wtedy, gdy przypodobają się nauczycielce, okazując jej w aktywny sposób, jacy są bystrzy, inteligentni, schludni, czyści i grzeczni. Jeśli uda się im tego dokonać, uzyskają szacunek i miłość tej potężnej osoby. Osoba ta będzie wówczas dla nich miła i powie rodzicom, jakie cudowne są ich dzieci. Uczniowie nie zyskają żadnej nagrody za porozumiewanie się i naradzanie ze swymi kolegami. W rzeczywistości koledzy są ich przeciwnikami, których trzeba pokonać. Co więcej, przeważająca część nauczycieli odnosi się do współpracy z dezaprobatą; jeśli występuje podczas lekcji, uważa się ją za zakłócanie jej toku, a jeśli podczas egzaminu czy sprawdzianu, określa się ją jako „ściąganie” lub „oszukiwanie”. Ta gra jest bardzo rywałizacyjna, a stawki są bardzo wysokie - w młodszych klasach szkoły podstawowej dzieci rywalizują o szacunek i aprobatę jednej z dwóch czy trzech najważniejszych osób w ich świecie (w każdym razie ważnej dla większości uczniów). Jeśli jesteś uczniem, który zna poprawną odpowiedź, a nauczycielka wywołuje jednego z twoich kolegów, to jest prawdopodobne, że będziesz siedział modląc się, by odpowiedział źle, tak abyś ty miał szansę pokazać nauczycielce, jaki jesteś bystry. Ci, którym się nie powiodło, kiedy zostali wywołani do odpowiedzi, lub ci, którzy nawet nie podnieśli rąk i nie stawali do współzawodnictwa, skłonni są nie znosić tych dzieci, które odniosły sukces. Ci „przegrywający” często stają się zawistni i zazdrośni w stosunku do uczniów osiągających sukcesy, zdarza się, że im dokuczają i wyśmiewają nazywając ich „lizusami”. Mogą nawet użyć przeciwko nim przemocy fizycznej na podwórku szkolnym. Z drugiej strony, uczniowie odnoszący sukcesy często mają w pogardzie słabych uczniów, uważają ich za tępych i nieinteresujących. W rezultacie proces ten, który w mniejszym lub większym stopniu zachodzi w większości szkół podstawowych, nie sprzyja bynajmniej rozwijaniu przyjaźni i zrozumienia między dziećmi uczęszczającymi do tej samej klasy. Wprost przeciwnie. Proces ten sprzyja powstawaniu wrogości nawet między dziećmi należącymi do tej samej grupy rasowej. Gdy do tego niefortunnego procesu dojdzie jeszcze poczucie obcości etnicznej czy rasowej lub napięcie wywołane przymusowym dojeżdżaniem do szkoły auto­ busem, wówczas sytuacja może stać się niezwykle trudna i przykra. Chociaż rywalizacja w klasie szkolnej jest zjawiskiem typowym, to jednak nie jest nieunikniona. W trakcie moich badań przekonałem się, że wielu nauczycieli pragnie popróbować metod bardziej kooperatywnych. Wobec tego moi koledzy i ja opracowaliśmy prostą metodę, w której uczniów łączono w grupy współzależnego uczenia się (interdependent learning groups); w sys­ tematyczny sposób porównywaliśmy wyniki, zadowolenie i wzajemną sympatię u nich i u dzieci nauczanych przy zastosowaniu bardziej tradycyjnych, rywalizacyjnych sposobów i04. Metodę naszą nazwaliśmy „metodą układankową” 32/7

1

UP RZEDZENIA

(jigsaw techniąue), ponieważ jest oparta na podobnej zasadzie jak łamigłówka polegająca na układaniu obrazka z wielu kawałków. Najlepiej wyjaśnić to na przykładzie. Nasz pierwszy eksperyment prze­ prowadziliśmy w klasie piątej w szkole, w której niedawno zniesiono segregację. Dzieci w tej klasie poznawały właśnie życiorysy sławnych Amerykanów. Najbliższa lekcja miała być poświęcona biografii Josepha Pulitzera, słynnego dziennikarza. Najpierw opracowaliśmy życiorys Pulitzera składający się z sześ­ ciu odcinków. Odcinek pierwszy był poświęcony przodkom Pulitzera i ich przybyciu do Stanów. Odcinek drugi mówił o Pulitzerze jako małym chłopcu i o tym, jak dorastał. Z odcinka trzeciego można się było dowiedzieć 0 młodzieńczych łatach Pulitzera - jego studiach i pierwszej pracy. W odcinku czwartym, w którym Pułitzer występował jako człowiek w średnim wieku, była mowa o tym, jak założył swój dziennik - i tak dalej. Każdy odcinek poświęcony był innemu, ważnemu aspektowi życia Josepha Pulitzera. Powieliliśmy ten życiorys i rozcięliśmy każdy egzemplarz na sześć części, z których każda zawierała jeden odcinek. Każde dziecko wchodzące w skład sześcioosobowej grupy otrzymało inny odcinek życiorysu Pulitzera. Każda grupa miała zatem w sumie cały życiorys Josepha Pulitzera, lecz każde dziecko dysponowało tylko jedną szóstą jego biografii. Jak przy kompletowaniu układanki, każde dziecko miało tylko jeden fragment całości i było uzależnione od innych dzieci w grupie. Aby nauczyć się życiorysu Josepha Pulitzera, każde dziecko musiało opanować swój odcinek i nauczyć go innych. Uczniowie brali swe odcinki 1 oddzielnie udawali się tam, gdzie mogli się ich uczyć. Ucząc się swego odcinka dzieci mogły naradzać się z tymi dziećmi z pozostałych grup, które czytały ten sam odcinek. Tak więc jeśli Johnnie zajmował się Pułitzerem jako młodym człowiekiem, to mógł konsultować się z Christiną, która była w innej grupie i także zajmowała się Pułitzerem jako młodym człowiekiem. Mogli oni wzajemnie korzystać ze swej pomocy przy utrwalaniu i wyjaśnianiu ważnych aspektów tej fazy życia Josepha Pulitzera. Wkrótce potem każde z tych dzieci wracało na posiedzenie swej sześcioosobowej grupy. Poinformowano je, że mają trochę czasu na przekazanie sobie nawzajem swych wiadomości. Poinfor­ mowano je także, że na koniec zostanie przeprowadzony sprawdzian ich wiedzy na ten temat. Zdane na własne siły dzieci nauczyły się w końcu uczyć siebie nawzajem i słuchać jedno drugiego. Dzieci stopniowo nauczyły się, że żadne z nich nie może osiągnąć dobrego wyniku bez pomocy wszystkich członków grupy - i że każdy jej członek wnosi od siebie coś szczególnego i ważnego. Przypuśćmy, że ty i ja jesteśmy dziećmi należącymi do tej samej grupy. Ty zajmujesz się Josephem Pułitzerem jako młodym człowiekiem, ja zajmuję się Pułitzerem jako starcem. Jedynym sposobem, w jaki mogę dowiedzieć się czegoś o Pulitzerze jako młodym człowieku, jest uważne słuchanie tego, co mówisz. Jesteś dla mnie 328 bardzo ważnym źródłem informacji. Nauczycielka nie jest już jedynym źródłem

UPRZEDZENIA

wiedzy - nie jest ona nawet ważnym jej źródłem; w istocie nie ma jej nawet w grupie. Ważne natomiast staje się dła mnie każde dziecko z mego „kółka”. Uzyskam dobry wynik, jeśli będę słuchał uważnie innych dzieci; jeśli nie będę tego robił - to uzyskam słaby wynik. Jest to całkiem nowa gra. Jednakże do współdziałania nie dochodzi od razu. Na ogół trzeba, kilku dni, zanim dzieci zaczną skutecznie posługiwać się tą techniką. Bardzo trudno jest przełamać stare nawyki. Uczniowie wchod z ą cy w skład naszej grupy eks­ perymentalnej przyzwyczaili się do rywalizacji w ciągu kilku łat swego pobytu w szkole. Przez kilka pierwszych dni uczniowie z reguły usiłowali, rywalizować mimo że rywalizacja była teraz dysfunkcjonalna. Przytoczę autentyczny przykład ukazujący w sposób całkiem typowy trudności, z jakimi borykały się dzieci uczące się współdziałania, W jednej z naszych grup był chłopiec pochodzenia meksykańskiego, którego będziemy nazywać Carlosem. Carlos nie mówił zbyt płynnie po angielsku (był to jego drugi język). Nauczył się przez te łata, aby w klasie siedzieć cicho, bo dawniej, kiedy się odezwał, często był wyśmiewany. Teraz miał wiele trudności przy przekazywaniu innym dzieciom treści swego odcinka i sprawiało mu to dużą przykrość. Tradycyjny sposób podobał mu się bardziej. Nie ma w tym nic dziwnego, ponieważ w systemie, jaki wprowadziliśmy, Carłos był zmuszony mówić, podczas gdy przedtem, w „normalnej” klasie, mógł zawsze „dezindywidualizować się” i ukrywać. Sytuacja była jednak jeszcze bardziej skomplikowana - można by nawet powiedzieć, że nauczycielka i Carłos zawiązali spisek, że byli w zmowie. Carlos bardzo chciał siedzieć cicho na lekcji. Dawniej nauczycielka pytała go od czasu do czasu; z reguły zacinał się, jąkał i zapadał w kłopotliwe milczenie. Kilkoro dzieci wyśmiewało się z niego. Nauczycielka nauczyła się nie pytać go wcale. Decyzja ta prawdopodobnie wynikła z najlepszych intencji - nauczycielka po prostu nie chciała go upokarzać. Lecz ignorując go, „spisała go na straty”. Sugerowało to, że nie warto się nim zajmować - przynajmniej inne dzieci w klasie tak to zrozumiały. Były one przekonane, że jest jeden poważny powód, dla którego nauczycielka nie pyta Carłosa - Carlos jest głupi, W istocie nawet Carlos zaczął dochodzić do tego wniosku. Jest to część mechanizmu powodu­ jącego, że desegregacja w połączeniu z, procesem rywalizacji doprowadza zwykle do kontaktów stron o nierównym statusie, co może wywołać jeszcze większą nienawiść między grupami etnicznymi i obniżenie samooceny u człon­ ków pokrzywdzonych mniejszości etnicznych105. Wróćmy do naszej sześcioosobowej grupy. Carlos, który musiał opowiedzieć 0 wieku średnim Josepha Pulitzera, miał z tym mnóstwo kłopotów. Jąkał się, zacinał i kręcił się nerwowo. Inne dzieci w grupie nie były zbyt skłonne do pomocy. Przywykły do procesu rywalizacji i reagowały zgodnie z tym starym, dobrze utrwalonym nawykiem. Wiedziały, co robić, kiedy jakieś dziecko zacina się - zwłaszcza dziecko, które uważały za głupie. Wyśmiewały go, poniżały 1 dokuczały mu. Podczas naszego eksperymentu zauważono, że Mary powiedziała 329

UPRZEDZENIA

do niego: „Ach, ty tego nie umiesz, jesteś głuptas, jesteś głupi. Sam nie wiesz, co robisz”. W naszym pierwszym eksperymencie dzieci były dyskretnie kontrolowane przez asystentkę, która chodziła od grupy do grupy. Kiedy wydarzył się ten incydent, nasza asystentka interweniowała: „W porządku, możecie tak robić, jeśli chcecie. Może to dla was dobra zabawa, ale nie pomoże wam dowiedzieć się czegoś o Josephie Pulitzerze w wieku średnim. Mniej więcej za godzinę będzie sprawdzian”. Zwróćmy uwagę, jak zmieniły się zasady wzmacniania. Mary nic już nie zyska poniżając Carlosa, a może wiele stracić. Po paru dniach i kilku podobnych doświadczeniach dzieciom w grupie Carłosa zaczęło świtać, że jedynym sposobem, aby dowiedzieć się czegoś o Josephie Pulitzerze w wieku średnim, jest uważne słuchanie tego, co Carlos ma do powiedzenia. Stopniowo zaczęły one przekształcać się w całkiem dobrych specjalistów od przeprowadzania wywiadu. Zamiast ignorować lub wyśmiewać Carlosa, kiedy miał trochę trudności z przekazaniem swych wiadomości, dzieci zaczynały zadawać sondujące pytania tego rodzaju, że ułatwiały one Carlosowi przekazanie tego, co wiedział. Carlos zaczął reagować na ten sposób postępowania odprężając się coraz bardziej, co z kolei zwiększyło jego zdolność komunikowania się. Po paru tygodniach dzieci doszły do wniosku, że Carłos jest o wiele bystrzejszy, niż myślały. Zaczęły dostrzegać w nim cechy, jakich nie zauważały przedtem. Zaczęły go lubić. Carlosowi szkoła zaczęła się bardziej podobać i zaczął uważać anglojęzyczne dzieci ze swej grupy nie za dręczycieli, lecz za jednostki życzliwe i pomocne. Co więcej, gdy zaczął czuć się coraz lepiej w klasie i zyskał większą pewność siebie, jego wyniki w nauce zaczęły się poprawiać. Błędne koło zostało przerwane - elementy, które powodowały spiralny ruch ku dołowi, zostały zmienione, i obecnie spirala zaczyna biec ku górze. W ciągu paru lat powtórzyliśmy ten eksperyment w bardzo wielu klasach szkolnych na obszarze całych Stanów Zjednoczonych. Wyniki są jednoznaczne i spójne. Dzieci we współdziałających klasach „układankowych” polubiły się nawzajem, zaczęły bardziej lubić szkołę, a samoocena wzrosła u nich bardziej niż u dzieci w klasach tradycyjnych. Wzrost wzajemnej sympatii między dziećmi pokonał podziały etniczne i rasowe l06. Wyniki sprawdzianów u dzieci należących do mniejszości etnicznych były lepsze w klasach „układankowych” niż w klasach tradycyjnych. Na przykład w jednym z badań 107 moi współpracownicy i ja stwierdziliśmy, że w ciągu dwóch tygodni uczestniczenia w grupach „układanko­ wych” dzieci z grup mniejszościowych poprawiły swe wyniki w nauce średnio o niemal cały stopień, bez pogorszenia wyników innych dzieci. I wreszcie nauczycielom metoda ta podobała się i uznali ją za skuteczną. Większość nauczycieli, którzy zgodzili się stosować metodę „układankową” w ramach naszego eksperymentu, posługiwało się nią nadal, gdy eksperyment dobiegł końca. Wyniki kilku nowszych eksperymentów świadczą o tym, że skuteczność 330 metody „układankowej” w redukowaniu uprzedzeń nie ogranicza się do dzieci.

UPRZEDZENIA

W jednym z takich eksperymentów Donna Desforges i jej współpracownicy IMK polecali studentom wyższej uczelni, by brali udział w interakcji z pomocnikiem eksperymentatorów, którego opisano jako osobę poddawaną wcześniej leczeniu psychiatrycznemu, U studentów wywołano oczekiwanie, że będzie się on zachowywał w sposób dość dziwaczny. Interakcje te były częścią ustrukturalizowanej sytuacji uczenia się, przy czym niektórzy studenci kontaktowali się z „byłym pacjentem psychiatrycznym” w grupie „układankowej”, zaś inni - w bardziej tradycyjnym klimacie uczenia się. Wyniki są uderzjące: studenci w grupie „układankowej” potrafili szybko uwolnić się od swych stereotypowych oczekiwań - „pacjent” podobał się im bardziej, a interakcja z nim dawała im więcej zadowolenia niż studentom, którzy zetknęli się z nim w bardziej tradycyjnej sytuacji uczenia się. Co więcej, osoby, które brały udział w posie­ dzeniu grupy „układankowej”, opisywały ludzi leczonych psychiatrycznie w ogóle w sposób znacznie bardziej pozytywny. Dlaczego strategia „układankowa” przynosi tak pozytywne rezultaty? Jedną z przyczyn jej skuteczności jest to, że ta kooperacyjna strategia stawia ludzi w sytuacji wyświadczania przysługi. Znaczy to, że każda jednostka w grupie, dzieląc się swoją wiedzą z innymi jej członkami, oddaje im przysługę. Przypomnij sobie eksperyment Mike’a Leippego i Donny Eisenstadt109 omówiony w rozdziale 5.; wykazał on, że te osoby, które zachowały się w sposób przynoszący korzyść innym, później odczuwały wobec nich większą życzliwość. Odmienny, lecz komplementarny mechanizm został doskonale pokazany w eksperymencie Samuela Gaertnera i jego współpracowników 110; badanie to wykazało, że proces współdziałania zdaje się obniżać bariery między grupami, zmieniając stosowane przez ludzi kategorie poznawcze. Innymi słowy, współdzia­ łanie zmienia naszą tendencję do kategoryzowania grupy obcej z „ci ludzie” na „my, ludzie”. Ponadto technika „układankowa” przyczynia się do rozwijania empatii. W poprzednim rozdziale wspomniałem o tym, że kształtowanie u danej osoby empatii - zdolności postawienia się na miejscu innej osoby - jest korzystne dla stosunków międzyludzkich, gdyż sprzyja zachowaniom polegającym na udzielaniu pomocy i zmniejsza agresję. W klasie szkolnej najlepszym sposobem osiągnięcia maksymalnych efektów uczenia się - zwłaszcza w grupie „układanko­ wej” - jest skupienie uwagi na dziecku, które w danej chwili mówi. Jeśli np. jestem w grupie układankowej razem z Carłosem i chcę się dowiedzieć od niego tego, co on wie, to muszę nie tylko słuchać go uważnie, lecz muszę także postawić się w jego sytuacji, żeby zadawać mu pytania w sposób zrozumiały i nie zagrażający. Tak postępując dowiaduję się dużo nie tylko o przedmiocie zajęć i nie tylko o Carlosie, lecz także o procesie patrzenia na świat oczyma innej osoby. Zostało to pięknie zademonstrowane w eksperymencie jednej z moich studentek, Diany Bridgeman 11'. Pokazywała ona szereg historyjek obrazkowych 331 Podstawowe

mechanizmy.

UPRZEDZENIA

dziesięcioletnim dzieciom, z których połowa przez osiem tygodni uczestniczyła w zajęciach grup „układankowych”. Historyjki te miały na celu określenie zdolności empatii u dzieci. Na przykład w jednej z historyjek pierwszy obrazek przedstawiał małego chłopca, który ze smutnym wyrazem twarzy żegnał na lotnisku swego ojca. Na następnym obrazku listonosz wręcza dziecku paczkę. Kiedy chłopiec otwiera ją, znajduje w niej mały samolocik i natychmiast wybucha płaczem. Gdy Bridgeman pytała dzieci, dlaczego ten chłopczyk płacze, prawie wszystkie podały powód: samolocik przypominał dziecku o rozłące z ojcem i to je zasmuciło. Jak dotąd wszystko w porządku. Teraz następował decydujący moment. Bridgeman zadawała dzieciom pytanie: co pomyślał listonosz, który przyniósł paczkę? Większość dzieci w tym wieku popełnia ten sam błąd oparty na egocentrycznym założeniu, że ich wiedza jest czymś powszechnym; mianowicie zakładają błędnie, że listonosz wie, iż chłopiec jest smutny, ponieważ podarek przypominał mu o rozstaniu z ojcem. Jednakże dzieci, które uczestniczyły w grupach „układankowych”, odpowiada­ ły inaczej. Dzięki swym doświadczeniom, uzyskanym w tych grupach, potrafiły one lepiej przyjąć punkt widzenia listonosza; rozumiały, że nie ma on dostępu do tych samych informacji, co one i że nie wie nic o scenie na lotnisku. Toteż zdawały sobie sprawę z tego, że listonosz odczuwałby zakłopotanie i zdziwienie na widok chłopczyka płaczącego po otrzymaniu miłego upominku. Tak więc uczestnictwo w grupach „układankowych” miało ogólny wpływ na zdolność dziecka do spojrzenia na świat oczyma innej osoby; zdaje się to być główną przyczyną opisanych powyżej dobroczynnych skutków. Jednym z najbardziej zachęcających następstw wzrostu empatii jest to, że zwykła skłonność człowieka do tłumaczenia wątpliwości na swoją korzyść może teraz rozszerzyć się na innych łudzi, obejmując także ludzi nie należących do tej samej grupy etnicznej czy rasowej. Spróbuję to wyjaśnić dokładniej. Jak pamiętasz, ludzie dokonując atrybucji co do przyczyny niepowodzenia, skłonni są tłumaczyć wątpliwości na swoją korzyść - lecz rzadko na korzyść innych. Tak więc, jeśli ja nie zdam egzaminu, to zwykle dochodzę do wniosku, że byłem śpiący lub że pytania były zbyt trudne; jeśli jednak ty nie zdasz egzaminu, to zwykle wyciągam wniosek, że jesteś głupi łub leniwy. W szeregu eksperymentów 112 moi współpracownicy i ja potwierdziliśmy tę prawidłowość stwierdziliśmy, że w sytuacji rywalizacyjnej dzieci nie tylko przypisują niepowodzenia swych rywali brakowi zdolności, lecz ponadto ich sukcesy przypisują szczęściu. Tu jednak dochodzimy do interesującego punktu: stwier­ dziliśmy także, że w sytuacji współdziałania (takiej jak „układanka”) dzieci są tak wspaniałomyślne dla swych partnerów, jak dla samych siebie: przypisują sukces partnera umiejętnościom, a niepowodzenie - pechowemu potknięciu. Jest to fascynujące stwierdzenie, kiedy bowiem możemy zacząć myśleć 332 o ludziach należących do innych ras i grup etnicznych z taką samą wspaniało-

UPRZEDZENIA

myślnością, z jaką traktujemy siebie, wówczas podstawowy błąd atrybucji zostanie wyeliminowany, a uprzedzenia - zredukowane na poziomie głębokim. Metodę „układankową” moi studenci i ja wynaleźliśmy w 1971 r. Potem inni opracowali podobne metody oparte na współdziałaniu"3. Uderzające rezultaty opisane w tym rozdziale zostały powtórzone w tysiącach klas szkolnych we wszystkich regionach Stanów Zjednoczonych i poza ich granicami, przy użyciu zarówno metody układankowej, jak i innych strategii kooperacyjnych "4. John McConahay IL\ wybitny ekspert w kwestiach relacji rasowych, nazwał kooperacyjne uczenie się najbardziej skutecznym sposobem poprawiania stosunków między dziećmi różnych ras w szkołach, w których zniesiono segregację rasową. Wyzwanie różnorodności. Różnorodność w narodzie, w mieście, w sąsiedztwie czy w szkole jest sprawą fascynującą. Zniesienie segregacji rasowej dało nam sposobność skorzystania z tej różnorodności. Jednakże w celu zmaksymalizo­ wania tych korzyści jest konieczne, żebyśmy nauczyli się utrzymywać między sobą jak najbardziej harmonijne stosunki, bez liczenia się z rasowymi czy etnicznymi liniami podziału. Nie trzeba mówić, że musimy jeszcze przejść długą drogę, zanim w Stanach Zjednoczonych osiągniemy coś przypominającego harmonię rasową i etniczną. Wprowadzenie kooperacyjnego uczenia się do naszych klas szkolnych pomaga nam w dążeniu do tego celu. U schyłku XX wieku problemy i wyzwania, stojące przed zróżnicowanym etnicznie narodem opisał obrazowo reporter David Shipler, laureat Nagrody Pulitzera. Wytrawny obserwator, Shipler przemierzył Stany wzdłuż i wszerz, przeprowadzając wywiady z najrozmaitszymi ludźmi na temat ich odczuć i postaw wobec innych ras. Raczej niewesołe wnioski Shiplera zostały podsumowane w tytule jego książki A Country of Strangers („Kraj obcych”)"6. Shipler zauważył, że większość Amerykanów po prostu nie ma bliskich relacji z ludźmi innych ras; dlatego jest wiele podejrzliwości i nieporozumień. Przy lekturze książki Shiplera przypomniałem sobie to, co dyrektor pewnej szkoły w Teksasie powiedział mi w 197 lr„ kiedy zniesienie segregacji spowodowało problemy w jego szkole: „Posłuchaj, profesorze, rząd może zmusić czarne dzieciaki i białe dzieciaki, żeby chodziły do tej samej szkoły, ale nikt nie może zmusić ich, by lubiły ze sobą spędzać czas”. (Bystry czytelnik rozpozna, że jest to wariacja na temat poruszony przez Williama Grahama Sumnera, o czym była już mowa w tym rozdziale). Kiedy tego samego dnia w porze obiadowej wędrowałem przez podwórze szkolne, przekonałem się (co jakby potwierdzało słuszność jego uwagi) że nie jest to szkoła zintegrowana - że daleko jej jeszcze do tego. Zobaczyłem kilka grup, które same utrzymywały segregację: dzieci murzyńskie gromadziły się w jednej grupie, dzieci latynoskie - w innej, a dzieci białe - w jeszcze innej grupie. Niewątpliwie nie ma nic dziwnego w tym, że osoby należące do tej 333

UPRZEDZENIA

samej rasy łub grupy etnicznej mogą woleć swoje towarzystwo. I z pewnością w samym tym fakcie nie ma nic złego - o ile takie preferencje nie przekształcą się w sztywne, wykluczające zachowania. Po upływie paru miesięcy od wprowadzenia w tej szkole metody „układankowej”, kiedy znów zdarzyło mi się iść przez podwórze szkolne, nagle (i zupełnie niespodziewanie) uświadomiłem sobie, że w zasadzie wszystkie te grupy uczniów są zintegrowane. Nikt nic „zmuszał” dzieci, żeby się polubiły, one po prostu zechciały odnosić się przyjaźnie do siebie, przekraczając granice rasowe i etniczne. Doświadczenia z grup „układankowych” wyraźnie nieco złagodziły uprzednią nieufność i podejrzliwość. Przypominam sobie, że pomyślałem: „Tak właśnie miało być!”. Dwa stulecia faktycznej segregacji mogły przekształcić większość dorosłych obywateli Stanów w „kraj obcych”, lecz te dziesiątki tysięcy dzieci, które doświadczyły wspólnego, kooperacyjnego uczenia się, dają nam nadzieję na przyszłość - nadzieję, że w końcu wyrosną na ludzi dojrzałych, którzy nauczyli się cieszyć różnorodnością i korzystać z niej, którzy nauczyli się lubić i szanować wzajemnie i którzy nadał będą się uczyć od siebie nawzajem.

rozdział

8 Sympatia, miłość i wrażliwość interpersonalna W jednym z pierwszych rozdziałów tej książki opisałem kilka sytuacji, zaczerpniętych z laboratorium i ze świata realnego, w których ludzie odwracali się plecami do swych będących w potrzebie bliźnich. Wspomniałem o przypadkach, kiedy ludzie obserwowali scenę mordowania kobiety, nie starając się pomóc; kiedy przechodzili beztrosko obok kobiety leżącej ze złamaną nogą na chodniku Piątej Alei w Nowym Jorku; kiedy słysząc, że kobieta w sąsiednim pokoju spadła z krzesła i zrobiła sobie krzywdę, nie zapytali nawet, czy potrzebuje pomocy. Opisałem także sytuację, w której ludzie posuwali się jeszcze dalej, zadając innemu człowiekowi poważny (jak sądzili) ból: wiele osób, ślepo posłusznych rozkazom osoby reprezentującej pewien autorytet, kontynuowało aplikowanie silnych impulsów elektrycznych drugiej osobie nawet wówczas, gdy osoba ta krzyczała z bólu, waliła w drzwi, błagała, by ją uwolnić, a także wtedy, gdy w końcu zapadła złowroga cisza. Widzieliśmy, jak ludzie pod wpływem strachu, nienawiści i uprzedzenia potrafią pozbawić innych ludzi praw obywatelskich, odbierać im wolność, a nawet zabijać. Mając w pamięci wszystkie te zdarzenia, zapytałem, czy istnieje jakiś sposób, by zredukować agresję i skłonić ludzi do brania odpowiedzialności za pomyślność ich bliźnich? W niniejszym rozdziale postawię to pytanie w sposób 335

SYMPATIA, MIŁOŚĆ I W RAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

bardziej formalny: Co wiemy o czynnikach, które powodują, iż jedna osoba lubi lub kocha drugą? Jest prawie pewne, że pytanie to ma bardzo starożytny rodowód. Pierwszy psycholog społeczny-amator, który musiał jeszcze mieszkać w jaskim, niewąt­ pliwie zastanawiał się, co mógłby uczynić, aby osobnik z pobliskiej jaskini bardziej go lubił czy mniej nie lubił - albo przynajmniej, aby powstrzymał się od uderzenia go maczugą w głowę. Być może, wyszczerzył zęby, aby pokazać sąsiadowi, że ma do czynienia z człowiekiem twardym, który mógłby odgryźć mu kawałek nogi, gdyby sąsiad zachował się agresywnie. Według Karola Darwina1 ów prosty gest działał skutecznie w ciągu naszej ewolucji i szczerzenie zębów, obecnie zwane uśmiechem, stopniowo przekształ­ ciło się w towarzyski konwenans - sposób nakłaniania łudzi, aby nie czynili nam krzywdy, a może nawet nas lubili*. Po upływie kilku tysięcy lat ludzie nadal zastanawiają się, jakie są wyznaczniki życzliwości jednego człowieka wobec drugiego - jak sprawić, aby facet z sąsiedniej ławki, z sąsiedniego domu lub z sąsiedniego kraju lubił nas bardziej, lub przynajmniej powstrzymywał się od gnębienia nas czy też od prób pozbawienia nas życia. Co wiemy o przyczynach życzliwości, sympatii i innych pozytywnych postaw interpersonalnych? Gdy pytam moich przyjaciół, dlaczego niektórych swych znajomych lubią bardziej niż innych, dostaję bardzo różne odpowiedzi. Najbardziej typowe odpowiedzi są następujące: ludzie lubią najbardziej: 1) tych, których przekonania i zainteresowania są podobne do ich własnych; 2) tych, którzy posiadają pewne umiejętności, zdolności, innymi słowy ludzi kompetentnych; 3) tych, którzy posiadają pewne przy jemne czy „godne podziwu” cechy, takie jak: lojalność, rozsądek, uczciwość i uprzejmość; oraz 4) tych, którzy sami ich lubią. Przyczyny te wydają się rozsądne. Są one również zgodne z radą, jakiej udzielił Dale Carnegie2 w książce, której dal tytuł nasuwający myśl o zimnej manipulacji: „Jak zdobyć przyjaciół i zjednać sobie ludzi?” (How to Win Friends cmd Influence People?). Wydaje się, że ów poradnik, mimo swego „manipulatywnego” tytułu, był właśnie tym, na co Judzie czekali: okazał się jednym z bestsellerów wszechczasów. Nic w tym dziwnego. Amerykanie zdają się bardzo dbać o to, by ich lubiano i by wywierali dobre wrażenie. Liczne badania ankietowe, prze­ prowadzone w latach czterdziestych i pięćdziesiątych3 wśród uczniów szkół średnich, wykazały, że najważniejszą dla nich sprawą było to, w jaki sposób inni reagują na nich, a pragnęli przede wszystkim tego, żeby ludzie lubili ich bardziej. Nie ma powodu, by sądzić, że w ostatnich dziesięcioleciach zaszły pod

*

Nie wszyscy współcześni etologowie. zgadzają się z poglądem Darwina na pochodzenie

uśmiechu. Niektórzy sądzą, że uśmiech początkowo był nie znakiem agresji, lecz znakiem uległości mającym zapobiec agresji ze strony dominujących, silnych osobników lub skłonić ich do jej

336 zaniechania.

SYMPATIA, MIŁOŚCI WRAŻLI WOŚĆ INTERPERSONALNA

tym względem jakieś zmiany. Zainteresowanie tymi sprawami może być największe w okresie dorastania, gdy grupa rówieśnicza staje się ogromnie ważna, lecz pragnienie, aby być łubianym, z pewnością występuje nie tylko u amerykańskich nastolatków. Poszukiwanie prostej recepty na pozyskanie sympatii ludzi zdaje się być czymś powszechnym. Książkę Daleki Camegie’a przetłumaczono na 35 różnych języków i czytano z zapartym tchem na całym świecie. Rada Carnegie’a jest zwodniczo prosta: Jeśli chcesz, by ktoś cię lubił, bądź miły, udawaj, że go lubisz, okazuj zainteresowanie rzeczami, którymi on się interesuje, „hojnie udzielaj pochwał” i bądź zgodny. Czy to prawda? Czy metody te są skuteczne? W pewnym, ograniczonym stopniu są one skuteczne. Istnieją dane, uzyskane w dobrze kontrolowanych eksperymentach laboratoryjnych, które wskazują, że ludzi posiadających przyjemne cechy lubimy bardziej niż łudzi wykazujących cechy niemiłe4; ludzi, którzy z nami się zgadzają, lubimy bardziej niż tych, którzy nie zgadzają się z nami; ludzi, którzy nas lubią, lubimy bardziej niż tych, którzy nas nie lubią; ludzi, którzy z nami współpracują, lubimy bardziej niż tych, którzy z nami rywalizują; ludzi, którzy nas chwalą, lubimy bardziej niż tych, którzy nas krytykują; i tak dalej. Te aspekty pozytywnych postaw interpersonalnych można objąć jednym szerokim uogólnieniem: lubimy ludzi, których zachowanie dostarcza nam maksimum nagród przy minimum kosztów5. Łatwo się przekonać, że ogólna teoria postaw interpersonalnych (atrakcyjności) jako funkcji nagród obejmuje wiele zjawisk z tego zakresu. Na przykład pozwała ona wyjaśnić fakt, że bardziej lubimy ludzi ładnych niż brzydkich - ładni ludzie dostarczają nam bowiem nagród natury „estetycznej”6. Jednocześnie, teoria ta pozwala nam przewidzieć, że będziemy lubić ludzi o poglądach podobnych do naszych7, gdy bowiem stykamy się z takimi ludźmi, nagradzają nas oni, potwierdzając nasze przekonania - tzn. pomagają nam wierzyć, że nasze opinie są słuszne. Ponadto, jak dowiedzieliśmy się w poprzednim rozdziale, jeden ze sposobów redukowania uprzedzeń i wrogości polega na stworzeniu takich warunków, aby jednostki współdziałały ze sobą, zamiast rywalizować. Zależność tę można też sfor­ mułować inaczej, a mianowicie, że współdziałanie sprzyja rozwojowi pozytyw­ nych postaw interpersonalnych. Tak więc, czy to w środowisku obozu skautów, jak w eksperymentach Muzafera Sherifa8, czy też w klasie szkolnej, jak w eksperymentach, które przeprowadziłem wraz ze swymi współpracownikami9, wzajemne pozytywne nastawienie wzrasta, jeśli ludzie przez pewien czas współdziałają ze sobą. Zachowanie kooperatywne jest wyraźnie nagradzające, co wynika z samej jego definicji - osoba, która współdziała z nami, udziela nam pomocy, słucha naszych pomysłów, daje nam wskazówki i dzieli nasz trud. Ogólna teoria nagród i kosztów może wyjaśnić wiele zjawisk z dziedziny postaw interpersonalnych, lecz nie wszystkie - świat nie jest tak prosty. Na przykład, teoria nagród i kosztów kazałaby nam spodziewać się, że gdy wszystkie inne czynniki pozostaną bez zmiany, to bardziej będziemy lubić ludzi 337

SYMPATI A. MIŁOŚĆ l W RAŻLIWOŚĆ INTERPERSO N ALNA

mieszkających w bliskim sąsiedztwie, ponieważ tę samą nagrodę, którą moglibyśmy otrzymać podróżując na dużą odległość, możemy uzyskać mniej­ szym kosztem, przebywając krótszą drogę. Istotnie, na ogół ludzie miewają więcej przyjaciół wśród osób mieszkających blisko niż wśród mieszkających daleko; nie musi to jednak oznaczać, że właśnie fizyczna bliskość czyni ich atrakcyjnymi - fizyczna bliskość może po prostu ułatwić poznanie, a gdy ich poznamy, skłonni jesteśmy ich lubić. Ponadto, jak wskazywaliśmy w jednym z poprzednich rozdziałów, ludzie lubią także rzeczy i osoby, dła których w jakiś sposób cierpieli. Na przykład w eksperymencie Judsona Millsa i moim.10 widzieliśmy, że ludzie, którzy przeszli nieprzyjemną inicjację, aby stać się członkami grupy, lubili tę grupę bardziej niż ci, którzy stali się jej członkami płacąc mniejszą cenę czasu i wysiłku. Co tu jest nagrodą? Redukcja cierpienia? Redukcja dysonansu? W jaki sposób nagroda ta wiąże się z tą grupą? Nie jest to jasne. Ponadto, sama wiedza o tym, że coś jest nagrodą, nie musi dopomóc nam w przewidywaniu łub zrozumieniu zachowania danej osoby. Na przykład przypomnijmy sobie, że w rozdziałach: 2. 3. i 5. analizowaliśmy, dlaczego człowiek dostosowuje się do innych i dlaczego zmienia swoje postawy, oraz omówiliśmy kilka tego powodów: pragnienie uzyskania pochwały, uniknięcia śmieszności; pragnienie, aby być łubianym; pragnienie identyfikowania się z kimś, kogo się szanuje lub podziwia; pragnienie, aby mieć słuszność; wreszcie pragnienie, aby usprawiedliwić swe własne zachowanie. Wszystkie te zachowania są w pewien sposób rozsądne lub przyjemne, a zatem, można je uważać za nagrody. Jeśli jednak określa się je po prostu jako nagrody, zaciemnia to fakt, że istnieją między nimi ważne różnice jakościowe. Chociaż zarówno pragnienie, aby mieć słuszność, jak i pragnienie uniknięcia śmieszności dają, gdy się je zaspokoi, stan zadowolenia, to jednak zachowania prowadzące do zaspokojenia tych potrzeb są często wręcz przeciwne. Na przykład, osoba badana, oceniając długość odcinka, mogłaby pod wpływem pragnienia uniknięcia śmieszności ulec naciskowi grupy, natomiast pod wpływem pragnienia, aby mieć słuszność, mogłaby nie dostosować się do jednomyślnej opinii innych członków grupy. Objęcie obu tych zachowań pojemnym terminem „nagroda” niewiele sic przyczyni do ich lepszego zrozumienia. Dla psychologa społecznego znacznie ważniejszym zadaniem jest ustalenie, w jakich warunkach zostanie wybrany jeden lub drugi kierunek działania. Kwestia ta zyska na jasności, gdy przystąpimy do omawiania niektórych badań nad pozytywnymi postawami interpersonalnymi.

Wpływ pochwał i przysług Jak pamiętamy, Dale Carnegie radził nam „hojnie udzielać pochwał”. Brzmi to rozsądnie: z pewnością możemy „pozyskać przyjaciół”, chwaląc poglądy 338 naszych nauczycieli lub starania naszych pracowników. Istotnie, kilka eks-

SYMPATIA, MIŁOŚĆ 1 WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALN A

perymentów, ogólnie biorąc, wykazało, że ludzi oceniających nas pozytywnie lubimy o wiele bardziej niż tych, którzy oceniają nas negatywnie11. Ale czy zasada ta zawsze obowiązuje? Rozpatrzmy to zagadnienie dokładniej. Zdrowy rozsądek sugeruje, że są sytuacje, w których krytyka mogłaby być bardziej pożyteczna niż pochwała. Na przykład wyobraź sobie, że jako świeżo upieczony wykładowca na wyższej uczelni prowadzisz wykład w sali pełnej studentów ze starszych łat, przedstawiając im teorię, nad którą właśnie pracujesz. Na końcu sali zauważyłeś dwóch studentów. Jeden z nich potakuje, uśmiecha się i wygląda jak urzeczony. Po wykładzie podbiega do ciebie, mówiąc, że jesteś geniuszem i że twoje koncepcje są najbardziej olśniewające ze wszystkich, o jakich kiedykolwiek słyszał. Oczywiście, słuchanie tych słów sprawia ci przyjemność. Natomiast drugi student podczas wykładu potrząsa niekiedy głową i nachmurza się, a po wykładzie podchodzi do ciebie i mówi, że w twojej teorii jest kilka aspektów, które nie mają sensu. Co więcej, wskazuje ci je dość dokładnie i z nutą lekceważenia w głosie, Wieczorem, rozmyślając nad tymi wypowie­ dziami uświadamiasz sobie, że uwagi drugiego studenta, chociaż w zasadzie niesłuszne, zawierały kilka myśli godnych uwagi i zmusiły cię do przemyślenia od nowa paru twoich założeń. Doprowadziło cię to do istotnego zmodyfikowania twojej teorii. Którego z tych dwóch ludzi będziesz bardziej lubił? Nie wiem. Chociaż pochwała z pewnością działa nagradzająco, to krytyka, która prowadzi do ulepszeń, również niesie ze sobą swe własne nagrody. Ponieważ w tym momencie nie potrafię z góry przewidzieć, które z tych zachowań jest bardziej nagradzające, nie można być pewnym, którego z dwóch studentów będziesz bardziej lubił. Względny wpływ' pochwały i krytyki jest jeszcze bardziej skomplikowany - i bardziej interesujący. Przeprowadzono ciekawe badania, które wykazały, że gdy wszystkie inne czynniki pozostają bez zmiany, negatywna ocena na ogół zwiększa podziw, jaki czujemy dla oceniającego - dopóki nie ocenia nas! W jednym z eksperymentów Theresa Amabile 12 prosiła studentów o przeczytanie wyjątków z opublikowanych w „New York Times” dwóch recenzji powieści. Obie recenzje były podobne pod względem stylu i poziomu literackiego, lecz jedna była niezwykle pochlebna, druga natomiast - niezwykle krytyczna. Studenci ocenili surowego recenzenta jako znacznie bardziej inteligentnego, kompetentnego i znającego się na rzeczy niż recenzent przychylny - ale jako mniej sympatyczirego! Weźmy inny przykład, w którym chwalącemu przypisuje się niskie motywy. Przypuśćmy, że Nancy jest inżynierem i że wykonała wspaniały zestaw rysunków technicznych. Jej szef stwierdza: „Piękna robota, Nancy”. Zdanie to niemal na pewno będzie funkcjonować jako nagroda i sympatia Nancy do jej szefa prawdopodobnie wzrośnie. Przypuśćmy jednak, że Nancy ma zły dzień: wykonała zestaw rysunków marnej jakości i wie o tym. Szef przechodzi obok i wypowiada dokładnie to samo zdanie dokładnie tym samym 339

SYMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

tonem głosu. Czy w tej sytuacji zdanie to będzie funkcjonować jako nagroda? Nie jestem pewien. Nancy może interpretować tę wypowiedź jako wynikającą z dążenia szefa, by dodać jej otuchy i być miłym, nawet gdy widzi słabe wyniki jej pracy; ponieważ szef okazał taką wyrozumiałość, Nancy może polubić go jeszcze bardziej niż w przypadku wykonania rzeczywiście dobrej roboty. Z drugiej strony Nancy może przypisać swemu szefowi wszelkiego rodzaju niskie motywy: może dojść do wniosku, że jej szef jest złośliwy, że nie odróżnia dobrej roboty od złej, że próbuje nią manipulować, że jest nieuczciwy, uwodzicielski, protekcjonalny lub głupi - każdy z tych powodów mógłby zmniejszyć sympatię Nancy do jej szefa. Ogólna teoria nagród i kosztów traci wiele ze swej wartości, jeśli nie mamy jasnej definicji tego, co stanowi nagrodę. Gdy wchodzą w grę bardziej złożone sytuacje, stwierdzamy, że wartość takich ogólnych pojęć maleje, ponieważ niewielka zmiana kontekstu społecznego, w którym podawana jest nagroda, może zmienić „nagrodę” w karę. Badania z tego zakresu wykazują, że chociaż ludzie lubią być chwaleni i skłonni są lubić tego, kto ich chwali13 to jednak nie lubią też, by nimi manipulować. Jeśli pochwała jest przesadna, jeśli wydaje się nieuzasadniona lub (co najważniejsze) jeśli chwalący może odnieść jakąś korzyść z wkradania się w łaski chwalonego, to wówczas nie jest on zbyt łubiany. Edward E. Jones przeprowadził wraz ze swymi studentami14 wiele badań nad tym problemem. W typowym eksperymencie pomocnica eksperymentatora obserwowała młode kobiety, z którymi przeprowadzano wywiad, a następnie przystępowała do ich oceniania. Oceny te były z góry ustalone, tak że niektóre kobiety usłyszały pozytywną ocenę, niektóre - ujemną, a niektóre - obojętną. W jednej z grup eksperymentalnych osobie oceniającej przypisano niski motyw postępowania: mianowicie w tej grupie poinformowano zawczasu każdą z osób badanych, że będzie ją oceniać studentka, która potrzebuje badanych do własnego eks­ perymentu, i potem poprosi ją (osobę badaną) o zgłoszenie się na ochotnika. Wyniki wykazały, że osoby badane czuły większą sympatię do tych osób oceniających, które chwaliły je, niż do tych, które dały im ocenę ujemną - jednakże sympatia do osoby chwalącej z niskich pobudek była też znacznie mniejsza. Tak więc stare powiedzenie „pochlebstwo nie zaprowadzi cię nigdzie” jest wyraźnie niezgodne z prawdą. Jak stwierdził Jones, „pochlebstwo gdzieś cię zaprowadzi” - ale nie wszędzie. Na tej samej zasadzie lubimy łudzi, którzy wyświadczają nam przysługi. Przysługi można uważać za nagrody, a my skłonni jesteśmy lubić ludzi, którzy dostarczają nam tego rodzaju nagród. Na przykład Pieleń Hall Jennings 15 w klasycznym już dziś badaniu wykazała, że wśród dziewcząt przebywających w zakładzie poprawczym najbardziej popularne były te, które wyświadczyły innym najwięcej przysług - a zwłaszcza te, które inicjowały nowe, interesujące czynności i pomagały innym dziewczętom włączać się w' te czynności. Sympatia 340 do ludzi, którzy oddają nam przysługi, występuje nawet w tych sytuacjach.

SYMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPE RSONALN A

w których przysługi te są nie zamierzone. Wykazali to Albert i Bernice Lottowie16 w eksperymencie przeprowadzonym z małymi dziećmi. Badacze ci tworzyli zespoły składające się z trojga dzieci, które brały udział w grze polegającej na wybieraniu różnych dróg na planszy. Wygrywały te dzieci, które miały dość szczęścia, by wybierać bezpieczne drogi; dokonanie niewłaściwego wyboru prowadziło do katastrofy. Tak więc dzieci wyobrażały sobie, że idą gęsiego po polu minowym, na którym miny pozostawały niebezpieczne nawet po eksplozji. Jeśli dziecko idące przodem wybrało złą drogę, „wylatywało w powietrze” (odpadało z gry), a wówczas dziecko następne w kolejności wybierało, oczywiście, inną drogę. Przywódcy, którzy przypadkiem wybierali drogę poprawnie, doprowadzili również pozostałe dzieci do uzyskania sukcesu w tej grze. Wyniki badania wykazały, że te dzieci, które uzyskały nagrodę (w postaci bezpiecznego dotarcia do celu), przejawiały większą sympatię do swych kolegów z zespołu (którzy, oczywiście, pomogli im osiągnąć tę nagrodę) niż dzieci, które nie osiągnęły ostatecznego celu. Krótko mówiąc, ludzi, którzy przyczynili się do naszego zwycięstwa, lubimy bardziej niż tych, którzy się do niego nie przyczynili - choćby nawet ci pierwsi nie mieli zamiaru wyświadczyć nam przysługi. Jednakże, podobnie jak w przypadku ludzi, którzy nas chwalą, nie zawsze lubimy ludzi wyświadczających nam przysługę; mianowicie, nie lubimy tych, których przysługi nie wydają się nam bezinteresowne. Takie przysługi stanowią zagrożenie dla wolności osoby, której są świadczone. Ludzie nie lubią otrzymywać podarunków, jeśli w zamian oczekuje się od nich jakiegoś rewanżu; nie lubią też przysług od osób, które mogą odnieść z tego jakieś korzyści. Posłużmy się przykładem: gdybyś był nauczycielem, podarki otrzymywane od uczniów mogłyby ci sprawiać radość. Z drugiej strony, mógłbyś być bardzo niezadowolony, gdyby jakiś uczeń zagrożony nieotrzymaniem promocji przyniósł ci kosztowny podarunek tuż przed wystawieniem ocen. Rozumowanie to znalazło dobitne potwierdzenie w eksperymencie przeprowadzonym przez Jacka Brehma i Ann Cole l7. W eksperymencie tym proszono studentów, aby wzięli udział w badaniach (scharakteryzowanych przez eksperymentatora jako ważne), w których mieli oni podawać swe pierwsze wrażenia dotyczące innego człowieka. Gdy każdy z badanych czekał na rozpoczęcie eksperymentu, „inny człowiek” (w rzeczywistości wspólnik eksperymentatora) prosił, by pozwolić mu wyjść z pokoju na kilka minut. W jednej z sytuacji eksperymentalnych wracał po prostu po chwili i zajmował swe miejsce. W innej sytuacji - wracał, niosąc dwie butelki Coca-Coli: jedną dla siebie, a drugą dla badanego. Później każdego z badanych proszono, aby pomógł wspólnikowi wykonać nudne zadanie. Jest dość interesujące, że ci studenci, którzy nie otrzymali Coca-Coli od wspólnika, częściej mu pomagali niż ci, którzy ją dostali. Z badań tych wynika, że przysługi i pochwały nie są nagrodami uniwersal­ nymi. Dla wygłodniałego szczura lub wygłodniałego człowieka miska suchego 341

SYMPATIA, MIŁOŚĆ 1 WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSON ALNA

ziarna jest nagrodą - i jest nią w dzień czy w nocy, latem czy zimą, podaną przez mężczyznę czy przez kobietę, itd. Podobnie, dła tonącego człowieka łódź ratunkowa jest nagrodą we wszelkich okolicznościach. Tak więc, są to nagrody „transsytuacyjne”. Natomiast pochwały, przysługi itp. nie są transsytuacyjne: to, czy funkcjonują one jako nagrody, zależy od niewielkich zmian sytuacji, które niekiedy mogą być niezwykle subtelne. Rzeczywiście, jak widzieliśmy, pochwały i przysługi mogą nawet działać w ten sposób, że osoba chwaląca i wyświad­ czająca przysługi będzie mniej łubiana, niż byłaby wtedy, gdyby nie otwierała ust i trzymała ręce w kieszeniach. Tak więc rada Carnegie’a nie zawsze jest dobra. Jeśli chcesz, żeby ktoś cię lubił, to wyświadczenie mu przysługi jest w istocie ryzykowną techniką zdobywania jego przychylności. Znacznie pewniejszym sposobem wykorzystania przysług dla zwiększenia twej atrakcyjności jest skłonienie kogoś, aby tobie wyświadczył przysługę. W rozdziale 5. opisałem zjawisko, które nazwaliśmy „uzasadnianiem okrucieńs­ twa”. Krótko mówiąc, wskazałem, że jeśli ktoś wyrządził krzywdę komuś drugiemu, to będzie starał się uzasadnić swoje zachowanie, deprecjonując ofiarę. Teraz możemy spojrzeć na drugą stronę medalu: jeśli wyświadczyliśmy komuś przysługę, to musimy uzasadnić owo działanie, przekonując samych siebie, że jest to osoba atrakcyjna, miła i ze wszech miar zasługująca na tę uprzejmość. Powiemy więc sobie: „Dlaczego, u licha, poświęciłem tyle wysiłku (czasu, pieniędzy czy czegokolwiek) dla Sama? Bo Sam jest diabelnie sympatycznym facetem. Oto dlaczego!” Sposób ten nie jest nowy - prawdę mówiąc, wydaje się. że stanowi on część mądrości ludowej. Jeden z największych pisarzy świata, Lew Tołstoj, w 1869 r. napisał: „Nie tyle kochamy ludzi za dobrodziejstwa, które oni nam wyświadczyli, ile za dobrodziejstwa, któreśmy im wyświadczyli” l8. Podobnie Beniamin Franklin w 1736 r. posłużył się tym okruchem mądrości ludowej jako strategią polityczną - z widocznym sukcesem. Franklin, zaniepokojony opozycją polityczną i wyraźną nieprzychylnością ze strony pewnego członka izby ustawodawczej stanu Pensylwania, postanowił pozyskać go sobie: Nie zamierzałem,, pozyskiwać jego życzliwości przez okazywanie mu szacunku w uniżony sposób, lecz po pewnym czasie postanowiłem zastosować inną metodę. Usłyszawszy, że ma on w swej bibliotece pewną bardzo rzadką i ciekawą książkę, napisałem do niego parę słów, wyrażając chęć przestudiowania jej i prosząc, żeby był uprzejmy pożyczyć mi tę książkę na kilka dni. Przysłał mi ją natychmiast, a ja mniej więcej po tygodniu zwróciłem ją załączając następny bilecik, w którym podkreślałem, że jego uprzejmość wywarła na mnie silne wrażenie. Gdy potem spotkaliśmy się w Izbie, zwrócił się do mnie (czego nigdy przedtem nie czynił) bardzo grzecznie i od tego czasu zawsze przejawiał gotowość wyświadczania mi przysług przy wszelkich okazjach, tak że zostaliśmy wielkimi przyjaciółmi i nasza przyjaźń trwała aż do jego śmierci. Jest to jeszcze jeden przykład potwierdzający prawdziwość starej maksymy, której niegdyś się nauczyłem; głosi ona, że ten, kto raz wyświadczył ci przysługę, chętniej znów przyjdzie 342 ci z pomocą niż ten, komu ty zrobiłeś coś dobrego l9.

S YMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

Chociaż Beniamin Franklin był wyraźnie zadowolony z powodzenia swej akcji, jako naukowiec nie jestem całkiem przekonany. Trudno rozstrzygnąć, czy sukces ten Franklin zawdzięcza zastosowanej przez siebie strategii, czy też którejś z wielu czarujących cech swej osobowości. Aby być pewnym, niezbędny jest dobrze kontrolowany eksperyment. Taki właśnie eksperyment przeprowadzili Jon Jecker i David Landy20 po upływie ponad 230 łat od mniej rygorystycznego eksperymentu Beniamina Franklina. W ich eksperymencie studenci wykonywali zadanie polegające na tworzeniu pojęć, w którym mogli wygrać dość znaczną sumę pieniędzy. Po zakończeniu eksperymentu do jednej trzeciej badanych podchodził eksperymentator, wyjaśniając, że eksperyment ten przeprowadza z własnych funduszów, które są na wyczerpaniu - a to oznacza, że mógłby być zmuszony do przerwania badań. Następnie zadawał pytanie: „Czy nie mógłby pan wyświadczyć mi specjalnej uprzejmości i zwrócić pieniądze, które pan wygrał?” Do innej trzeciej części badanych nie podchodził eksperymentator, lecz sekretarka wydziału, która pytała ich, czy nie mogliby wyświadczyć uprzejmości Wydziałowi Psychologii i zwrócić otrzymane pieniądze, gdyż fundusz badawczy Wydziału jest na wyczerpaniu. Pozostałej części badanych nie proszono, aby wyświadczali komuś szczególną uprzejmość i zwracali wygrane pieniądze. Na koniec badani otrzymali do wypełnienia kwestionariusz, w którym mieli sposobność, podać swą ocenę eksperymentatora. Ci badani, którzy zostali nakłonieni do wyświadczenia eksperymentatorowi szczególnej uprzejmości, uznali go za najbardziej sympatycznego - przekonali siebie, że jest on porządnym, wartościowym facetem. Podobne wyniki otrzymali: Melvin Lerner i Carołyn Simmons21. W ich eksperymencie grupom osób badanych pozwolono obserwować studenta, któremu -jak się wydawało obserwatorom - aplikowano (rzekomo w ramach badań nad procesem uczenia się) imptdsy elektryczne. Po krótkiej obserwacji niektóre grupy badanych mogły wypowiedzieć się (w tajnym głosowaniu), czy „ofiara” powinna nadal otrzymywać impulsy elektryczne, czy też nie. Innym grupom badanych nie dano możliwości glosowania według tej procedury. Wszyscy badani, którym pozwolono głosować, głosowali za przerwaniem impulsów, lecz w niektórych grupach wynikiem głosowania było zaprzestanie tych zabiegów, podczas gdy w innych grupach głosowanie nie odniosło skutku. Okazało się, że badani, którym udało się spowodować zakończenie stosowania wstrząsów elektrycznych, ocenili ofiarę jako najbardziej sympatyczną.

Cechy osobiste Jak już wspomniałem, są pewne cechy osobiste, które w dużym stopniu decydują o tym, jak bardzo dana osoba będzie łubiana22. Tak więc na ogół ludzie lubią te osoby, które są szczere, kompetentne, inteligentne, energiczne 343

SYMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLI WOŚĆ INTERPERSONALNA

itd. Większość tych badań przeprowadzono tak, jak bada się opinię publiczną - tzn. po prostu proszono respondentów, by wymienili cechy ludzi, których lubią, oraz cechy ludzi, których nie lubią. W badaniach tego rodzaju trudno jest ustalić kierunek związku przyczynowego: czy lubimy ludzi, którzy posiadają miłe cechy, czy w rzeczywistości skłonni jesteśmy przekonywać siebie samych. że nasi przyjaciele mają te przyjemne cechy? Jest prawdopodobne, że przjczynowość działa w obu kierunkach. Aby się upewnić, że ludzie z pewnymi pozytywnymi cechami osobowości są łubiani bardziej niż inni, trzeba zbadać ten związek w warunkach bardziej kontrolowanych niż te, które istnieją w badaniach opinii publicznej. W tym paragrafie rozpatrzymy dwie najważniejsze cechy: kompetencję i atrakcyjność fizyczną. Wydawałoby się oczywiste, że jeśli wszystkie inne czynniki pozostaną bez zmiany, to będziemy lubili daną osobę tym bardziej, im bardzie, jest ona kompetentna. Prawdopodobnie wynika to stąd, że u łudzi występuje potrzeba, by mieć słuszność; zwiększamy zaś nasze szanse zaspokojenia tej potrzeby, gdy otaczamy się bardzo zdolnymi, wysoce kompetentnymi ludźmi. Jak jednak przekonamy się w tym rozdziale, czynniki decydujące o pozytywnych postawach interpersonalnych często mają złożony charakter i nie zawsze można je określić w prosty sposób. Co się tyczy kompetencji, to literatura relacjonująca wyniki badań dostarcza wielu na pozór paradoksalnych danych - np. stwierdza się, że w grupach rozwiązujących wspólnie problemy nie są wcale najbardziej łubiani ci uczestnicy, których inni członkowie grupy uważają za najbardziej kompetentnych i mających najlepsze pomysły2?3. Jak możemy wyjaśnić ten paradoks? Oto jedna z możliwości: chociaż lubimy otaczać się ludźmi kompetentnymi, to jednak osoba odznaczająca się wybitnymi zdolnościami może wzbudzać w nas poczucie niepewności. Może wydawać się nam nieprzystępna, obca, nadludzka. Jeśli tak jest rzeczywiście, to moglibyśmy bardziej lubić tę osobę, gdyby wykazywała także pewne braki. Jeśli np. pewien mój znajomy jest znakomitym matematykiem, świetnym koszykarzem i wy­ brednym elegantem, to być może lubiłbym go bardziej, gdyby od czasu do czasu źle dodał kolumnę liczb, nie trafił do kosza z idealnej pozycji lub pojawił się w towarzystwie z plamą od sosu na krawacie. Przed laty zastanawiałem się nad tym zjawiskiem, gdy zetknąłem się z zaskakującymi danymi zgromadzonymi przez Instytut Gałlupa. Gdy mianowicie John Kennedy był prezydentem, jego osobista popularność wzrosła bezpośrednio po nieudanej próbie inwazji na Kubę, co miało miejsce w 1961 r. w Zatoce Świń. Było to zadziwiające, zważywszy, że właśnie ta próba inwazji była piramidalną gafą, którą natychmiast nazwano „fiaskiem w Zatoce Świń” (nadal zresztą jest powszechnie znana pod tą nazwą). Jak można to wyjaśnić? Była to sytuacja, w której przywódca państwa popełnił jeden z większych błędów 344 w dziejach Stanów Zjednoczonych (oczywiście, do tamtej pory), i dziwna rzecz Kompetencja.

T

SYMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERS ONALNA

- ludzie zaczęli go za to bardziej lubić. Dlaczego? Jedna z możliwości jest następująca. John Kennedy był „zbyt doskonały”. Co to znaczy? Jak ktoś może być zbyt doskonały? W 1961 r. osobista popularność Johna Kennedy’ego pozostawała na bardzo wysokim poziomie. Był on postacią o niemal legendarnym formacie. Jego rządy określano mianem „Camelot” (mityczny zamek króla Artura). Był on młody, przystojny, inteligentny, dowcipny, uroczy i atletycznie zbudowany; był zapalonym czytelnikiem książek, mistrzem strategii politycznej, bohaterem z czasów wojny, znoszącym bez skargi ból fizyczny; miał piękną żonę (która władała kilkoma językami), dwoje ładnych i miłych dzieci (chłopca i dziew­ czynkę) oraz utalentowaną, zżytą rodzinę. Pewne przejawy niedoskonałości (ponoszenie odpowiedzialności za poważny błąd) mogły uczynić go w oczach ogółu bardziej ludzkim, a więc i bardziej sympatycznym. Niestety, jest to tylko jedno z kilku możliwych wyjaśnień, a świat realny (o czym czytelnik wie już aż nazbyt dobrze) nie jest miejscem odpowiednim do sprawdzania takiej hipotezy. W realnym świecie zbyt wiele rzeczy zdarza się jednocześnie, a każda z nich mogła zwiększyć popularność Kennedy’ego. Tak np. po fiasku inwazji prezydent Kennedy nie próbował usprawiedliwiać się ani zrzucać winy na innych, lecz mężnie przyjął na siebie całą odpowiedzialność za ten błąd. Takie niesamolubne postępowanie mogło przyczynić się w znacznym stopniu do zwiększenia pozytywnej oceny Kennedy'ego w oczach ogółu. Aby sprawdzić hipotezę, że przejawy omylności u osoby wysoce kompetentnej mogą sprawić, iż będzie ona bardziej łubiana, potrzebny był eksperyment. Jedna z wielkich zalet eksperymentu polega na tym, że eliminuje się w nim lub kontroluje uboczne zmienne (np. niesamolubne przyjmowanie na siebie odpowiedzial­ ności), co pozwala nam dokładniej ocenić wpływ jednej zmiennej na inną. Przeprowadziłem taki eksperyment we współpracy z Benem Willermanem i Joannę Floyd24. Każdy z badanych słuchał z taśmy magnetofonowej prostego nagrania przedstawiającego jedną z czterech osób: 1) osobę niemal doskonałą, 2) osobę niemal doskonałą, która popełnia grubą niezręczność, 3) osobę przeciętną oraz 4) osobę przeciętną, która popełnia grubą niezręczność. Na początku, każdemu z badanych mówiono, że będzie słuchał wypowiedzi osoby, która jest kandydatem do „Pucharu Kwizowego Uczelni”, a następnie będzie miał za zadanie ocenić kandydata - jakie wrażenie na nim sprawił, jak sympatyczny się wydaje, itd. Na każdej taśmie nagrana była rozmowa między potencjalnym kandydatem a sprawozdawcą oraz szereg niezwykle trudnych pytań zadawanych przez sprawozdawcę; pytania były tego rodzaju, jakie zwykle zadaje się w „Pucharze Kwizowym Uczelni”. Na jednej taśmie osoba kan­ dydująca została przedstawiona jako osoba wykazująca wysoki stopień kom­ petencji - a właściwie nawet wydająca się kimś niemal doskonałym, od­ powiedziała bowiem bezbłędnie na 92 % pytań, a w trakcie wywiadu, zapytana 345

SYMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

o działalność w szkole średniej, przyznawała się skromnie, że była wzorowym uczniem, redaktorem rocznika wydanego przez uczniów oraz członkiem drużyny reprezentującej szkołę w trójboju lekkoatletycznym. Na drugiej taśmie kandydat (w rzeczywistości ten sam aktor, używający tego samego tonu głosu) został przedstawiony jako osoba o przeciętnych zdolnościach: odpowiedział on poprawnie jedynie na 30% pytań, a w trakcie wywiadu przyznał, że w szkole średniej otrzymywał przeciętne stopnie, że w zespole redakcyjnym rocznika spełniał funkcję korektora oraz że startował w eliminacjach trójboju lekkoat­ letycznego, lecz nie udało mu się zakwalifikować do drużyny reprezentacyjnej. Na pozostałych dwóch taśmach (jednej przedstawiającej osobę „prawie dosko­ nałą” i drugiej ukazującej osobę „przeciętną”) każdy z kandydatów do „Pucharu” popełniał kłopotliwą gafę: pod koniec wywiadu niezręcznie rozlewał na siebie filiżankę kawy. „Wypadek” ten zainscenizowano, nagrywając na oddzielnej taśmie odgłosy zamieszania, brzęk, szuranie krzesłem oraz pełen bólu głos kandydata mówiącego: „O mój Boże, wylałem kawę na nowy garnitur!”. W celu osiągnięcia jak najlepszej kontroli eksperymentalnej sporządzono kopie tej taśmy, po czym jedną kopię połączono z taśmą zawierającą wypowiedź osoby zdolnej, a drugą kopię - z taśmą z nagraniem wypowiedzi osoby przeciętnej. Uzyskano w ten sposób cztery warunki eksperymentalne: 1) osoba o wysokich zdolnościach, która popełniła gafę, 2) osoba o wysokich zdolnościach, która nie popełniła gafy, 3) osoba o przeciętnych zdolnościach, która popełniła gafę oraz 4) osoba o przeciętnych zdolnościach, która jej nie popełniła. Najbardziej pozytywnie oceniono osobę bardzo zdolną, która popełniła gafę; osobę przeciętną, która popełniła tę samą gafę, uznano za najmniej atrakcyjną. Osoba bardzo zdolna (bez gafy) zajęła drugie miejsce pod względem atrakcyjności, a osoba przeciętna (bez gafy) - trzecie miejsce. Widocznie w samym akcie rozlania filiżanki kawy nie było nic szczególnie pociągającego: chociaż wzbogacił on osobę niemal doskonałą o jakiś sympatyczny rys, to jednocześnie sprawił, że osoba przeciętna wydawała się jeszcze bardziej przeciętna, a więc mniej interesująca. Wyniki tego eksperymentu przemawiają silnie na rzecz naszego twierdzenia, że chociaż wysoki stopień kompetencji istotnie czyni człowieka atrakcyjnym, to jednak pewne braki jeszcze bardziej zwiększają pozytywne ustosunkowanie do niego. Zjawisko to nazwano „efektem potknięcia” (pratfall effect - dosłownie „efektem upadku na pośladki”). Późniejsze, bardziej złożone eksperymenty przyniosły pewne interesujące uściślenia tego ogólnego twierdzenia. Zasadniczo „efekt potknięcia” występuje najwyraźniej wtedy, gdy według obserwatora wchodzi w grę ukryta groźba rywalizacji z osobą ocenianą. Tak więc, eksperyment, który przeprowadziła Kay Deaux25 wskazał, że „efekt potknięcia” odnosi się w największym stopniu do mężczyzn. Stwierdziła ona, że o ile większość mężczyzn w jej badaniach preferowała bardzo kompetentnego mężczyznę, który popełnił gafę, o tyle 346 kobiety były skłonne wybierać osobę bardzo kompetentną, która nie popełnia

SYMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

gafy, bez względu na to, czy osoba ta była mężczyzną, czy kobietą. Podobnie moi współpracownicy i ja stwierdziliśmy, że mężczyźni o średnim poziomie samooceny najczęściej preferowali wysoce kompetentną osobę, która popełniła gafę, podczas gdy mężczyźni o niskiej samoocenie (przypuszczalnie mniej skłonni do rywalizacji z osobą ocenianą) wybierali wysoce kompetentną osobę, która gafy nie popełniła26. Należy podkreślić, że bardzo niewielu ludzi, niezależnie od ich poziomu samooceny, preferowało osobę przeciętną. Chcę zwrócić szczególną uwagę na ten fakt ze względu na pewne dziwne wydarzenia polityczne. Na początku lat siedemdziesiątych, kiedy ówczesny prezydent Stanów Zjednoczonych, Richard Nixon, był u szczytu popularności, starał się on bezskutecznie wprowadzić do Sądu Najwyższego dwóch rażąco przeciętnych sędziów z sądów niższej instancji. Broniąc tych kandydatów, senator Roman Hruska argumentował (obawiam się, że serio), że chociaż jest prawdą, że ludzie ci są przeciętni, to jednak przeciętni obywatele tego kraju też muszą mieć w Sądzie Najwyższym kogoś, kto by ich reprezentował! I znów nasze dane nie dostarczają poparcia tej argumentacji. Wyobraź sobie, że spotkałeś(aś) się z kimś po raz pierwszy. Randka dobiega końca i zastanawiasz się, czy chcesz znów umówić się z tą osobą. Jakie cechy twojej partnerki czy partnera będą na to miały największy wpływ? Serdeczność? Wrażliwość? Inteligencja? Współczucie? A może uroda? Zgadłeś(aś)! U większości z nas twierdzenie to wzbudza niedowierzanie i konsternację. Nie chcemy, żeby było ono prawdziwe. Chcielibyśmy wierzyć, że uroda jest powierzchownym, a więc mało ważnym wyznacznikiem sympatii. Ponadto wydaje się to niesprawiedliwe: dlaczego coś takiego, jak atrakcyjność fizyczna - która jest w dużej mierze niezależna od starań danej osoby - miałoby odgrywać doniosłą rolę? Istotnie, kiedy studentów i studentki wyższej uczelni zapytano, czego oczekują od potencjalnej „sympatii”, większość umieściła „atrakcyjność fizyczną” na samym końcu listy21. Obawiam się jednak, że fakt ten odzwierciedla tylko przekonania studentów na temat tego, co powinni sądzić - ponieważ w kolejnych badaniach nad rzeczywistym zachowaniem studentów (jak również ogólnej populacji) nieodmiennie okazuje się, że przemożny wpływ wywiera na nich atrakcyjność fizyczna innej osoby2S. Na przykład w badaniu przeprowadzonym przez Ełaine Walster (Hatfield) i jej współpracowników29 komputer dobierał losowo pary spośród studentów' i studentek Uniwersytetu w Minnesota. Pary te spotykały się „w ciemno” (tj. nie poznawszy się uprzednio). Przed tą randką badano je całym zestawem testów osobowości. Które z licznych cech osób badanych decydowały o tym, czy będą się one sobie wzajemnie podobały? Czy decydowała o tym ich męskość, kobiecość, dominacja, uległość, zależność, niezależność, inteligencja czy podobieństwo postaw? Nic z tych rzeczy. Jedynym czynnikiem rozstrzygającym o tym, czy dana para 347 Atrakcyjność

fizyczna.

SYMPATIA, MI ŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ I NTERPERSONALNA

spodobała się sobie i spotkała się potem ponownie, była fizyczna atrakcyjność obojga partnerów. Jeśli przystojny mężczyzna spotkał się z piękną kobietą, to było najbardziej prawdopodobne, że zapragną zobaczyć się znowu. Zjawisko to nie ogranicza się do randek „w ciemno”. Gregory White30 badał stosunkowo trwałe związki między młodymi parami na Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles. Podobnie jak Walster (Hatfield) i jej współ­ pracownicy, White stwierdził, że atrakcyjność fizyczna jest bardzo ważnym czynnikiem; jednakże w tej sytuacji o szansach danego związku na trwałość decydowało podobieństwo atrakcyjności. Mianowicie po upływie mniej więcej dziewięciu miesięcy od czasu, gdy owi młodzi ludzie zaczęli spotykać się ze sobą, pary dobrze dobrane pod względem atrakcyjności fizycznej były bardziej zaangażowane niż pary, w których partnerzy różnili się at­ rakcyjnością fizyczną. Z tych badań na parami „chodzącymi ze sobą” wynika jasno, że tak czy owak atrakcyjność fizyczna odgrywa ważną rolę wśród czynników decydujących 0 tym, kto kogo lubi - zarówno na krótką, jak i na dłuższą metę. Ponadto badania te wskazują, że istnieją jasno określone wzorce kulturowe atrakcyjności fizycznej - przynajmniej w Stanach Zjednoczonych, gdzie przeprowadzono większość tych badań. Sędziowie nie mieli żadnych trudności przy ocenianiu ludzi pod tym względem. Ponadto sędziowie zgadzali się ze sobą - tzn. oceny były rzetelne. Co więcej, gdy wszystkie inne czynniki pozostają bez zmiany, atrakcyjność fizyczna ludzi nie tylko pomaga nam przewidzieć, czy inni będą chcieli umawiać się z nimi na randkę, lecz także wpływa na szeroki zakres przypisywanych im cech. Na przykład w jednym z badań Karen Dion i jej współpracownicy31 pokazywali studentom fotografie trzech osób w mniej więcej tym samym wieku, co oni. Jedna osoba była atrakcyjna pod względem fizycznym, jedna przeciętna, a jedna nieatrakcyjna. Badanych poproszono, aby każdą z osób przedstawionych na tych fotografiach ocenili pod względem 27 różnych cech osobowości, a także by ocenili, czy będzie ona w przyszłości szczęśliwa. Osobom fizycznie atrakcyjnym przypisywano znacznie bardziej pożądane cechy niż obu pozostałym kategoriom osób oraz największe szanse na osiągnięcie szczęścia. Zależność ta występowała bez względu na to, czy mężczyźni oceniali mężczyzn, mężczyźni - kobiety, kobiety - mężczyzn czy kobiety - kobiety. Czy zaskoczyła cię informacja, że większość ludzi zdaje się zgadzać zarówno co do cech fizycznych, jak i co do związanych z nimi cech osobowości tzw. pięknych osób? Chyba nie powinna cię ona zaskoczyć. Od wczesnego dzieciństwa uczymy się, że specyficznie zdefiniowane piękno wiąże się z dobrocią. Filmy Walta Disneya i ilustracje w książkach dla dzieci nauczyły nas, że łagodne i urocze bohaterki, takie jak Królewna Śnieżka, Kopciuszek 1 Śpiąca Królewna - jak również książęta, którzy z powodzeniem starają się o nie - wszyscy wyglądają podobnie. Wszyscy mają regularne rysy, małe proste 348 nosy, duże oczy, kształtne usta, cerę bez skazy oraz smukłe, atletyczne ciała.

SYMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

Wszyscy oni przypominają parę lalek - Barbie i Kena. W gruncie rzeczy tak właśnie wyglądają Barbie i Ken! A w jaki sposób przedstawia się niegodziwe macochy, siostry przyrodnie i złe królowe? W dodatku telewizja podtrzymuje te kulturowe wzorce; aktorów i aktorki, którzy mają grać główne role w popularnych serialach telewizyjnych i ko­ mediach sytuacyjnych pokazywanych w czasie największej oglądalności, starannie dobiera się tak, by pasowali do amerykańskiego stereotypu piękna. Poza tym są reklamy. Każdy, kto często ogląda telewizję, jest wystawiony na nieustanne oddziaływanie propagandy mającej na celu przekonanie nas do idei „piękna w butelce”. Szampony, toniki, kremy, dezodoranty, pasty do zębów - wszystkie te produkty reklamuje się wpajając nam przekonanie, że uczynią nas pięknymi i w ten sposób zapewnią nam sukces. Pokazywanie tego rodzaju materiałów rzeczywiście wywiera wpływ na widzów. Na przykład w pewnym eksperymencie32 młodym dziewczynom w wieku 16-18 lat pokazywano systematycznie piętnaście reklam telewizyjnych, zachwalających zalety preparatów upiększających. Grupie kontrolnej nastolatek pokazywano piętnaście reklam, które nie dotyczyły produktów „upiększających”. Po upływie pewnego czasu wszystkie dziewczyny poproszono o określenie względnej ważności dziesięciu cech, m.in. atrakcyjności seksualnej, inteligencji, ładnej twarzy, pracowitości itd. Te dziewczyny, którym pokazywano reklamy pre­ paratów upiększających, częściej niż grupa kontrolna uznawały cechy związane z urodą za ważniejsze od innych cech. Z naszych rozważań wynika między innymi wniosek, że kulturowych norm piękna uczymy się wcześnie. Jeśli piękno poznajemy oglądając obrazki w książeczkach z bajkami, filmy Walta Disneya lub telewizję, oznaczałoby to, że normy te wpływają nawet na małe dzieci. I wpływają na nie rzeczywiście. W interesującym badaniu Karen Dion i Elłen Berscheid33 stwierdziły, że już w przedszkolu dzieci są wrażliwe na atrakcyjność fizyczną swych rówieśników. W swoim badaniu Dion i Berscheid poleciły najpierw kilku niezależnym sędziom (studentom ostatnich lat), aby ocenili atrakcyjność fizyczną dzieci uczęszczających do przedszkola. Następnie, na podstawie odpowiedzi samych dzieci, ustalono, kto lubi kogo. Najwyraźniejsze rezultaty uzyskano w odniesieniu do chłopców: chłopcy fizycznie atrakcyjni byli bardziej łubiani niż chłopcy nieatrakcyjni pod względem fizycznym. Co więcej, chłopcy nieatrakcyjni byli uważani za bardziej agresywnych; kiedy mianowicie polecono dzieciom, by wymieniły kolegów, którzy je „straszyli”, wymieniały one częściej nieatrakcyj­ nych chłopców. Oczywiście, istnieje możliwość, że nieładni chłopcy byli bardziej agresywni i rzeczywiście zachowywali się w sposób bardziej wzbudza­ jący strach u innych. W tych badaniach nie obserwowano rzeczywistego zachowania dzieci w przedszkolu, więc nie można było sprawdzić tej możliwości. Istnieje jednak niezależny materiał dowodowy świadczący o tym, że bez względu na fakty ludzie skłonni są przypisywać mniejszą winę dzieciom 349

SYMPATIA. MILOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

fizycznie atrakcyjnym. Dane te pochodzą z innego eksperymentu, przeprowa­ dzonego przez Karen Dion ?54. Prosiła ona kobiety o przeanalizowanie sprawozdań (rzekomo napisanych przez nauczyciela) z dość poważnych awantur w klasie. Do każdego sprawozdania dołączono zdjęcie dziecka, które rzekomo było inicjatorem zajścia. W niektórych przypadkach zdjęcie przedstawiało chłopca lub dziewczynkę o atrakcyjnej powierzchowności, w innych przypadkach - chłopca lub dziewczynkę nieatrakcyjnych pod względem fizycznym. Badane kobiety skłonne były przypisywać większą winę dzieciom nieatrakcyjnym i wyciągać pochopnie wniosek, że na co dzień dzieci te zachowywały się podobnie. Gdy jednak dziecko przedstawione na fotografi było fizycznie atrakcyjne, dorośli skłonni byli usprawiedliwiać jego agresywne zachowanie. Jak to wyraziła jedna z kobiet: „(...) ona bawi się grzecznie ze wszystkimi, lecz jak każde inne dziecko, może mieć czasem zły dzień. Jej okrucieństwo (...) nie powinno być traktowane zbyt poważnie”. Gdy w zupełnie takiej samej sytuacji, opisanej w dokładnie taki sam sposób, jako winowajczynię przedstawiono dziewczynkę nieatrakcyjną fizycznie, typowa osoba badana stwierdzała: „Myślę, że to dziecko jest zupełnie rozpuszczone i nauczyciele prawdopodobnie będą mieli z nim kłopoty. Przypuszczalnie dziewczynka ta będzie próbowała wszczynać bójki z innymi dziećmi w swoim wieku (...) W sumie będzie z nią prawdziwy kłopot”. Tak więc, jak się zdaje, dzieci atrakcyjne fizycznie mają ten przywilej, że wątpliwości tłumaczy się na ich korzyść. Ich złe zachowanie traktuje się jako wybaczałne wybryki spowodowane wpływem sytuacji, innych ludzi lub jakiegoś niefortunnego zbiegu okoliczności. Natomiast dzieci mniej atrakcyjnych nie rozgrzeszamy tak łatwo; rozpatrując ich wykroczenia, dokonujemy atrybucji wewnętrznej, przypisując je stałym dyspozycjom dziecka. Prawdopodobnie nikogo nie zdziwi informacja, że atrakcyjność fizyczna odgrywa ważną rolę nie tylko u dzieci i dorosłych, lecz także u młodzieży na początku okresu dojrzewania. Na przykład Richard Lerner i jego współpracow­ nicy ^ stwierdzili, że w ciągu roku szkolnego szóstokłasiści skłonni byli oceniać swoich atrakcyjnych fizycznie kolegów i koleżanki z klasy jako bardziej zdolnych niż ich mniej atrakcyjni koledzy i koleżanki. Ponadto w tym badaniu nauczyciele wpadali w tę samą pułapkę. Co się tyczy nauczycieli, to ci fizycznie atrakcyjni - jeśli wszystkie inne czynniki pozostają bez zmiany - mają przewagę nad swymi mniej 'atrakcyjnymi kolegami. W jednym z badań Bruce Hunsberger i Brenda Cavanagh36 stwierdzili, że szóstokłasiści oceniali atrakcyj­ nych fizycznie potencjalnych nauczycieli jako bardziej sympatycznych, szczęś­ liwszych, mniej skłonnych do karania i bardziej efektywnych niż potencjalni nauczyciele mniej atrakcyjni fizycznie. Atrakcyjność fizyczna ma ważne konsekwencje także w świecie biznesu. Irena Frieze i jej współpracownicy37 oceniłi atrakcyjność fizyczną 700 młodych 350 osób dorosłych, a następnie śledzili historie ich zatrudnienia przez 10 lat,

S YMPATI A, MIŁOŚĆ 1 WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

zaczynając zaraz po uzyskaniu przez nich stopnia magistra zarządzania przedsiębiorstwem. Wyniki są jednoznaczne. U mężczyzn atrakcyjność fizyczna dawała w rezultacie wyższe uposażenie początkowe. Ponadto efekt ten nie zanikał z czasem, kiedy pracodawcy mogli ich już poznać. Przeciwnie, atrakcyjni mężczyźni zarabiali więcej, niż ich mniej atrakcyjni koledzy, przez cały dziesięcioletni okres. U kobiet atrakcyjność nie miała wpływu na początkowe uposażenie, lecz zaczynała wpływać na pobory, kiedy już pracowały przez pewien czas, i trwało to nadal, przez cały okres badań. Atrakcyjność oceniano na skali 5-punktowej. Badacze obliczyli, że każdy punkt na skali był wart około 2150 dolarów rocznie; tak więc, teoretycznie, gdybyś poddał(a) się operacji plastycznej poprawiając swój wygląd z oceny 2 na 4, byłoby to warte dokładnie 4300 dolarów rocznie! Oddziaływanie atrakcyjności fizycznej nie zawsze ma charakter jedno­ kierunkowy. W końcu lat sześćdziesiątych XX w. przeprowadziłem we współpracy z Haroldem Sigallem38 eksperyment, w którym wykazaliśmy, że ładne kobiety mają na nas większy wpływ niż kobiety nieładne - zarówno w dobrym, jak i w złym. W eksperymencie tym jednej i tej samej kobiecie nadawano raz atrakcyjny, raz nieatrakcyjny wygląd. W tym celu wzięto kobietę piękną z natury i dla zmniejszenia jej atrakcyjności ubrano ją w zbyt obszerną, źle dopasowaną odzież, nałożono kędzierzawą blond perukę, zupełnie nie pasującą do barwy jej skóry, a ponadto postarano się, aby cera tej kobiety wydawała się tłusta i niezdrowa. Następnie osoba ta, występując w roli studentki specjalizującej się w psychologii klinicznej, przeprowadzała wywiady z mężczyznami - studentami wyższej uczelni. Na zakończenie wywiadu podawała każdemu badanemu swą własną, kliniczną ocenę jego osoby. Połowa badanych otrzymała oceny bardzo korzystne, natomiast druga połowa ba dzo niekorzystne. Stwierdziliśmy, że gdy studentka była nieładna, mężczyźni zdawali się niewiele dbać o to, czy otrzymali od niej pochlebną, czy niepochlebną ocenę: w obu sytuacjach czuli do niej umiarkowaną sympatię. Gdy jednak kobieta ta była piękna, odczuwali, do niej wielką sympatię, jeśli podała im pochlebną ocenę, w przypadku zaś oceny niepochlebnej czuli do swej rozmów­ czyni mniej sympatii niż w jakichkolwiek innych sytuacjach. Jest. dość ciekawe, że chociaż mężczyźni ocenieni negatywnie przez atrakcyjną kobietę stwierdzili, iż jej nie lubią, to jednak wyrazili wielką chęć ponownego spotkania się z nią w następnym eksperymencie. Dane te zdają się wskazywać, że ujemna ocena wystawiona przez piękną kobietę była tak ważna dla badanych, iż chcieli mieć możność ponownego udziału w eksperymencie, aby skłonić ją do zmiany tej oceny. W nieco późniejszym eksperymencie Harold Sigall i Nancy Ostrove39 wykazali, że ludzie są skłonni faworyzować piękną kobietę, pod warunkiem, że nie podejrzewają jej o nadużywanie swej urody. Studentom i studentkom wyższej uczelni dano do przeczytania opis sprawy sądowej, w której oskarżona 351

SYMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPE RSONALNA

była wyraźnie winna zarzucanego jej przestępstwa. Następnie każda osoba badana „skazywała” oskarżoną, wymierzając jej taką karę więzienia, jaką uważała za stosowną. Okazało się, że jeśli przestępstwo nie miało związku z atrakcyjnością (włamanie), to wyroki były dużo łagodniejsze wtedy, gdy oskarżona była atrakcyjna fizycznie. Jeśli jednak przestępstwo było związane z jej atrakcyjnością (oszustwo polegające na tym, że oskarżona nakłoniła nieżonatego mężczyznę w średnim wieku do zainwestowania pewnej sumy pieniędzy w nie istniejące przedsiębiorstwo), to wyroki wymierzane atrakcyjnej fizycznie oskarżonej były znacznie bardziej surowe. Zrób teraz krótką przerwę i weź głęboki oddech. Eksperyment Sigalla i Ostrove jest ważny sam w sobie, ponieważ pokazuje, jak silnie atrakcyjność fizyczna wpływa na nasze decyzje. Jeśli jednak zastanawiamy się nad amerykań­ skim systemem prawnym, to jak poważnie powinniśmy traktować te dane? Ostatecznie Sigall i Ostrove nie zajmowali się wykwalifikowanymi prawnikami; uczestnikami ich eksperymentu byli jedynie studenci wyższej uczelni. Czy na podstawie tego eksperymentu możemy dojść do wniosku, iż amerykański system prawny jest tak nieobiektywny, że atrakcyjność fizyczna wpływa na wyroki wydawane na rzeczywistych przestępców? Czy sędziowie są równie podatni na piękno fizyczne, jak studenci? Chris Downs i Phillip Lyons40 postanowili znaleźć odpowiedź na te pytania. Zbadali oni dokładnie grzywny i kaucje nakładane przez prawdziwych sędziów w rzeczywistych sprawach sądowych dotyczących 915 kobiet i 1320 mężczyzn, oskarżonych albo o wy­ kroczenia, albo o poważniejsze przestępstwa. Uzyskane przez nich wyniki są ciekawe i trochę pocieszające. Gdy chodziło o wykroczenia, sędziowie byli znacznie łagodniejsi wobec fizycznie atrakcyjnych oskarżonych obojga płci, orzekając zarówno niższe grzywny, jak i niższe kaucje niż w odniesieniu do stosunkowo nieatrakcyjnych oskarżonych. Jednakże w przypadku prawdziwych przestępstw atrakcyjność fizyczna oskarżonych nie miała żadnego znaczenia. Tak więc odpowiedź jest następująca: nawet wykwalifikowani sędziowie są narażeni na wpływ atrakcyjności fizycznej - kiedy jednak przestępstwo jest poważne, ich dobrze wyrobiona zdolność sądzenia przezwycięża potencjalny wpływ tej nieistotnej zmiennej. Atrakcyjność fizyczna danej osoby oddziałuje nie tylko na naszą ocenę tej osoby i na wpływ, jaki na nas wywiera; może też zmienić nasz sposób spostrzegania ludzi, z którymi ową osobę kojarzymy. Eksperyment Harolda Sigalla i Davida Landy’ego41 wykazał, że mężczyznę widzianego w towarzystwie pięknej kobiety postrzegamy inaczej niż wtedy, gdy widzimy go z kobietą nieatrakcyjną. W eksperymencie tym osoby badane, które spotkały mężczyznę siedzącego obok niezwykle atrakcyjnej kobiety, na ogól odczuwały do niego większą sympatię i oceniały go jako bardziej życzliwego i bardziej pewnego siebie, niż czyniły to osoby badane, które spotkały tego samego mężczyznę 352 siedzącego obok kobiety nieatrakcyjnej.

SYMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ IN TERPERSONALNA

Biorąc pod uwagę wyniki wszystkich tych badań, wydaje się, że piękno fizyczne ma znaczenie nie tylko powierzchowne. Ludzie atrakcyjni fizycznie mają na nas większy wpływ niż ludzie nieatrakcyjni, a jeśli nie obrażają nas specjalnie, to jesteśmy skłonni lubić ich bardziej. Ponadto, w przykrych sytuacjach ludzie piękni bywają zwykle uprzywilejowani - wątpliwości tłumaczy się na ich korzyść i traktuje się ich przychylniej niż ludzi nieładnych. Zaczyna się to już w bardzo młodym wieku. Niepokojącym aspektem tych danych jest znaczne prawdopodobieństwo, iż w takim nierównym traktowaniu ukryte są zalążki „samospełniającego się proroctwa”: wiemy, że jeśli ludzie traktowani są źle (lub dobrze), wpływa to na sposób, w jaki zaczynają myśleć o sobie. Nieco danych dotyczących tego zjawiska dostarczył pomysłowy eksperyment, który przeprowadzili Mark Sny der, Elizabeth Decker Tankę i Ellen Berscheid42. Postaw się na miejscu typowego studenta (mężczyzny) uczestniczącego w ich eksperymencie: zgłosiłeś się na ochotnika, by wziąć udział w badaniu nad tym, „jak ludzie zaznajamiają się ze sobą”, po czym zestawiono cię w parę z jakąś studentką, którą umieszczono w innym pokoju, rzekomo dlatego, że przydzielono was do grupy „bez komunikacji niewerbalnej”. Chociaż nie widziałeś swej partnerki, to jednak otrzymałeś plik materiałów informacyjnych, wśród których było kolorowe zdjęcie wykonane aparatem Polaroid. Czy sądzisz, że kiedy zaczniesz rozmawiać z tą kobietą przez interkom, wówczas atrakcyjność fizyczna osoby przedstawionej na zdjęciu wpłynie na twoje wrażenia dotyczące jej? Sny der, Tankę i Berscheid stwierdzili, że wpłynie. Jak może się domyśliłeś, czytelniku, fotografia, którą oglądał badany mężczyzna, nie przedstawiała jego rzeczywistej partnerki. Połowa badanych otrzymała zdjęcie bardzo atrakcyjnej kobiety, druga połowa - zdjęcie kobiety stosunkowo nieatrakcyjnej. Zdjęcie to jednak wywierało istotny wpływ. Ci badani, którzy sądzili, że rozmawiają z atrakcyjną partnerką, przyznawali jej pod względem zrównoważenia, poczucia humoru i wyrobienia towarzyskiego oceny wyższe od tych, które dawali swej partnerce mężczyźni przekonani, że rozmawiają z kobietą mniej atrakcyjną. Nie ma w tym nic szczególnie dziwnego. Zaskakujące natomiast jest to, że gdy niezależnym obserwatorom (którzy nie widzieli fotografii) dano do przesłuchania taśmę z zarejestrowaną na niej tylko „kobiecą” połową konwersacji, znacznie większe wrażenie wywarła na nich kobieta, którą jej partner uważał za atrakcyjną fizycznie. Krótko mówiąc, gdy mężczyzna sądził, że rozmawia z kobietą atrakcyjną, prowadził z nią konwersację w taki sposób, który ujawniał jej najlepsze, najbardziej błyskotliwe cechy. Kiedy niezależni obserwatorzy słuchali jej wypowiedzi, oceniali ją jako bardziej atrakcyjną, pewną siebie, ożywioną i serdeczną niż kobieta, którą jej partner uważał za mniej urodzi wą. Tak więc ludzie atrakcyjni fizycznie mogą zacząć myśleć o sobie, że są „dobrzy” czy godni miłości, ponieważ stale są traktowani w ten sposób. I na odwrót, ludzie nieładni mogą zacząć myśleć o sobie jako o „złych” czy niegodnych miłości, ponieważ stale 353

SYMPATIA, MI ŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

są traktowani w ten sposób - nawet jako dzieci. W końcu ludzie mogą zacząć zachowywać się zgodnie ze swym pojęciem o sobie, a więc zgodnie z tym, w jaki sposób odnoszono się do nich od początku. Zwróćmy uwagę na fakt, że w naszych rozważaniach nad pięknem ograniczaliśmy się dotąd do piękna „wzrokowego”. Jednakże są również inne rodzaje piękna. Okazuje się, że nasza percepcja wzrokowa wywiera straszliwie konserwatywny wpływ na nasze uczucia i zachowanie. Jesteśmy niewolnikami naszych oczu - zwłaszcza jako czynnika decydującego o atrakcyjności fizycznej. Jak przekonaliśmy się, gdy już raz sklasyfikujemy kogoś jako ładnego lub brzydkiego, skłonni jesteśmy przypisywać mu także inne cechy - np. ładni ludzie zwykle sprawiają na nas wrażenie bardziej serdecznych, bardziej pociągających seksualnie, bardziej fascynujących i obdarzonych większym urokiem niż ludzie nieładni. W dalszej części niniejszego rozdziału będzie mowa o grupach, w których przeprowadza się tzw. trening wrażliwości. W grupach takich stwarza się niekiedy okazję do niewzrokowych doświadczeń sensorycznych. Na przykład jedno z takich doświadczeń pozwala ludziom „wyłączyć swoje widzenie” i zaznajamiać się ze sobą nawzajem jedynie za pośrednictwem zmysłu dotyku. Po wzięciu udziału w jednym z takich ćwiczeń członkowie grupy zazwyczaj donoszą o bardzo wyraźnym osłabieniu uprzednich stereotypów. Przede wszystkim uczestnicy stwierdzają, że w takiej sytuacji mało jest „brzydoty”. Ponadto, często są zdumieni, dowiadując się, że na przykład niewiarygodnie „ciepła”, subtelna i wrażliwa osoba, z którą mieli kontakt niewizualny, jest „w rzeczywistości” śmiesznie wyglądającym osob­ nikiem z twarzą w pryszczach. Wątpię, czy nawet po tylko jednym takim niewizualnym spotkaniu osoby te będą mogły kiedykolwiek odnosić się do niego jak do zwyczajnego, zabawnie wyglądającego osobnika z pryszczami. Ponieważ doświadczenia takie mogą ułatwić ludziom uświadomienie sobie niewizualnych aspektów piękna, przeto w ten sposób można zredukować część niesprawiedliwości związanej z nierównym rozdziałem urody fizycznej.

Podobieństwo poglądów a sympatia Lynne poszła na coctaił party, gdzie została przedstawiona Suzanne. Chociaż rozmawiały ze sobą tylko przez kilka chwil, okazało się, że zgadzają się całkowicie w różnych sprawach - z niesprawiedliwością systemu podatkowego, miejscem Richarda Nixona w historii świata oraz doniosłym znaczeniem kształcenia w zakresie nauk humanistycznych włącznie. Powróciwszy do domu, Lynne oznajmia mężowi, że bardzo lubi Suzanne i uważa ją za osobę cudowną i inteligentną. W całych dosłownie tuzinach ściśle kontrolowanych eksperymen­ tów Donn Byrne i jego współpracownicy 4?! wykazali wielokrotnie, że jeśli 354 o danej osobie wiesz tylko tyle, iż ma określone poglądy co do pewnych spraw,

SYMPATIA, MI ŁOŚĆ 1 WRAŻLIWOŚĆ I NTERPERSONALNA

to im bardziej jej poglądy są podobne do twoich, tym większą czujesz do niej sympatię. Dlaczego ta zgodność jest tak ważna? Istnieją co najmniej dwie możliwości: 1) Osoba, która podziela nasz pogląd na jakąś sprawę, dostarcza nam pewnego rodzaju społecznego potwierdzenia naszych przekonań - tj. daje nam poczucie, że mamy słuszność. Działa to jak nagroda; dlatego lubimy tych, którzy się z nami zgadzają. Ponadto druga strona medalu może być jeszcze ważniejsza. Mianowicie, jak twierdzi Milton Rosenbaum44, nasze pragnienie, by unikać ludzi nie zgadzających się z nami, jest silniejsze niż nasza potrzeba obcowania z tymi, których postawy są podobne do naszej. Jeśli bowiem ktoś nie zgadza się z nami, każe to nam myśleć, że być może nie mamy racji. Działa to jak kara; dlatego nie lubimy ludzi, którzy się z nami nie zgadzają. 2) Jest prawdopodobne, że wysnuwamy negatywne wnioski co do charakteru osoby, która nie zgadza się z nami w jakiejś zasadniczej kwestii, nie dlatego po prostu, że nasuwa to nam wątpliwości co do słuszności naszego własnego poglądu na tę sprawę, lecz dlatego, że naszym zdaniem pogląd owej osoby wskazuje, iż należy ona do pewnej kategorii osób, które jak przekonaliśmy się w przeszłości - są niemiłe, niemoralne lub głupie. Przypuśćmy na przykład, iż jesteś przekonany, że kary za zażywanie narkotyków są zbyt surowe. Spotykasz kobietę, która mówi ci, że jej zdaniem narkomanów powinno się wsadzać na kilka lat do więzienia. Następnie nadchodzę ja i pytam cię, czy lubisz tę kobietę, a ty powiadasz: „Nie”. Czy mam stąd wyciągnąć wniosek, że: 1) nie lubisz jej, ponieważ wypowiedziany przez nią pogląd nasunął ci myśl, że twoje przekonanie może być niesłuszne, czy też że: 2) nie lubisz jej, ponieważ zgodnie z twoimi doświadczeniami ludzie, którzy opowiadają się za surowymi karami dla narkomanów są zazwyczaj niesympatyczni, niemoralni, nieludzcy, nietolerancyjni, szorstcy, okrutni, drobnomieszczańscy, skłonni do karania i głupi? Obydwa te czynniki odgrywają niewątpliwie pewną rolę. Istnieje nieco danych sugerujących, że drugi czynnik może być mniej ważny. Wynika to ze znakomitych badań Harolda Sigalla4'1’ nad psychologicznymi skutkami „na­ wrócenia się” (konwersji). Sigall wykazał, że ludzie głęboko zaangażowani w jakąś sprawę wolą człowieka nie zgadzającego się z nimi niż tego, kto się z nimi zgadza, jeśli uda im się „nawrócić” tego pierwszego na ich sposób myślenia. Krótko mówiąc, Sigall wykazał, że ludzie wolą „nawróconych” od lojalnych członków swej grupy. Widocznie poczucie własnej kompetencji, jakie daje człowiekowi nakłonienie kogoś do zmiany poglądów, przezwycięża wszelką niechęć, jaką można by odczuwać do tej osoby z powodu jej pierwotnej przynależności do kategorii ludzi wyznających takie „okropne” poglądy. Trzeba tu wspomnieć o jeszcze jednym dodatkowym czynniku: my, ludzie, jesteśmy tak pewni istnienia związku między podobieństwem poglądów a sympatią, że gdy lubimy kogoś, wówczas zakładamy, że jego (lub jej) postawy muszą być podobne do naszych. Tak więc związek przyczynowy działa w obu 355

SYMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERS ONALNA

kierunkach: jeśli wszystkie inne czynniki pozostają bez zmiany, to lubimy tych ludzi, których postawy są podobne do naszych, a jeśli lubimy kogoś, to przypisujemy mu (lub jej) postawy podobne do naszych46.

Wzajemna sympatia a samoocena Istnieje jeszcze jeden powód, dla którego skłonni jesteśmy lubić ludzi mających poglądy podobne do naszych. Jak wykazały badania47, gdy dowiadujemy się, że ktoś podziela nasze poglądy, to skłonni jesteśmy sądzić, iż osoba ta polubi nas, jeśli nas kiedyś pozna. Może to być powód bardzo istotny, ponieważ, jak się okazuje, najsilniejszym czynnikiem decydującym o tym, czy jedna osoba będzie lubić dragą, jest to, czy ta druga lubi tę pierwszą. Kilku badaczy wykazało słuszność twierdzenia: kiedy inni ludzie lubią nas, my także jesteśmy skłonni ich lubić48. Co więcej, samo przekonanie, że ktoś cię lubi, może zapoczątkować spiralę zdarzeń, które będą przyczyniać się do powstawania coraz bardziej pozytywnych uczuć między tobą a tamtą osobą. Jak to się dzieje? Na przykład wyobraź sobie, że na wieczorku towarzyskim ty i ja zostaliśmy sobie przedstawieni przez naszego wspólnego przyjaciela, po czym przeprowadziliśmy ze sobą krótką, raczej mało urozmaiconą rozmowę. Po paru dniach spotykasz naszego przyjaciela, a on informuje cię, że po wieczorku powiedziałem mu parę bardzo pochlebnych uwag o tobie. Jak sądzisz, w jaki sposób będziesz się zachowywał, kiedy ty i ja spotkamy się ponownie? Moim zdaniem otrzymana przez ciebie informacja o tym, że cię lubię, prawdopodobnie sprawi, że i ty mnie polubisz i będziesz postępował w taki sposób, który da mi do zrozumienia, że ty lubisz mnie także. Przypuszczalnie będziesz się więcej uśmiechać, mówić bardziej otwarcie o sobie i w ogóle zachowywać się w sposób bardziej ujmujący niż wtedy, gdybyś się nie dowiedział(a), że cię lubię. Jak myślisz, jaki wpływ będą miały twoje działania na moje postępowanie? Wobec twego serdecznego i miłego zachowania moja sympatia do ciebie niewątpliwie wzrośnie i z kolei ja zakomunikuję ją tobie w sposób, który sprawi, że stanę się dla ciebie jeszcze bardziej sympatyczny... itd., itd. Zastanów się jednak nad taką sprawą: a jeśli nasz wspólny przyjaciel w gruncie rzeczy nie powiedział prawdy? Jeśli wyobraził sobie, że ty i ja naprawdę polubimy się bardzo, gdy tylko się poznamy, i - żeby zrobić początek powiedział ci, że cię lubię, mimo że nigdy nie wyraziłem takich uczuć? Jakie są szanse, że ten powzięty w najlepszych intencjach (choć podstępny) plan się powiedzie? No cóż, gdybyśmy byli podobni do osób badanych w eksperymencie, który przeprowadziły stosunkowo niedawno Rebecca Curtis i Kim Miller49, to plan naszego przyjaciela powiódłby się wspaniale! Eksperymentatorki wy­ tworzyły u niektórych osób badanych przekonanie, że inna osoba badana je lubi, 356 u pozostałych zaś osób badanych - przekonanie, że inna osoba badana ich nie

SYMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

lubi. W późniejszej interakcji te osoby, które uważały się za łubiane, zachowywały się bardziej sympatycznie: mówiły o sobie bardziej szczerze, rzadziej były odmiennego zdania i w ogóle odnosiły się. do drugiej osoby badanej w sposób milszy i serdeczniejszy niż te osoby, które sądziły, że nie są przez nią łubiane. Co więcej, te osoby badane, które uważały, że są łubiane, rzeczywiście były łubiane przez drugą osobę badaną, podczas gdy te, które myślały, że nie są łubiane, rzeczywiście nie były przez nią łubiane. Jest dość interesujące, że zachowania osób badanych, które sądziły, że są łubiane bądź nie łubiane, prowadziły do podobnych zachowań ze strony ich part­ nerów, którzy - jak pamiętamy - w rzeczywistości nigdy nie wyrazili ani sympatii, ani antypatii do tych osób. Partnerzy byli skłonni odzwierciedlać zachowania tej osoby badanej, z którą zostali zestawieni w parę, i gdy mieli do czynienia z osobami „łubianymi”, zachowywali się w sposób bardziej sympatyczny niż ci, którzy mieli do czynienia z osobami „nie łubianymi”. Wyniki te raz jeszcze wykazują, jak powszechne jest oddziaływanie „samospełniającego się proroctwa”, o którym mówiliśmy wcześniej: nasze przekona­ nia - czy są one prawdziwe, czy błędne - mają silny wpływ na kształtowanie rzeczywistości. Jak się przekonaliśmy, świadomość tego, że ktoś nas lubi, istotnie budzi w naszym sercu sympatię do tego człowieka. Wykazano ponadto, że im bardziej dana osoba czuje się niepewna, im bardziej wątpi w siebie, tym większą poczuje sympatię do osoby, której się podoba. W eksperymencie przeprowadzonym przez Elaine Walster (Hatfield) ^ osobami badanymi były studentki uniwersytetu. Do studentki czekającej na otrzymanie wyników przeprowadzonych z nią poprzednio testów osobowości podchodził uprzejmy, przystojny, dobrze ubrany młody człowiek, który w rzeczywistości był pomocnikiem eksperymentatora. Uprzejmy młody człowiek nawiązywał rozmowę ze studentką, dawał jej do zrozumienia, że mu się podoba, i próbował się z nią umówić na randkę. W tym momencie wchodził eksperymentator i prowadził młodą kobietę do innego pomieszczenia, by poinformować ją o rezultatach jej testów. W trakcie tej procedury pozwalano studentce przeczytać ocenę jej własnej osobowości. Połowie dziewcząt dawano do przeczytania bardzo pozytywne opisy ich osobowości, które miały na celu chwilowe podniesienie ich samooceny. Pozostałym dziewczętom dawano do przeczytania opisy bardzo negatywne, które miały obniżyć chwilowo ich samoocenę i w ten sposób wzmóc poczucie niepewności. Wreszcie, w ramach eksperymentu, proszono dziewczęta, aby oceniły, jak bardzo lubią najrozmaitszych ludzi - wykładowcę, przyjaciółkę, „(...) a ponieważ mamy jeszcze jedno miejsce wolne, może oceniłabyś także tego znajomego, z którym siedziałaś w poczekalni?” Te dziewczęta, które otrzymały niepochlebne informacje o sobie (z testu osobowości), wykazały znacznie większą sympatię dla swego młodego adoratora niż te, które otrzymały o sobie pochlebne informacje. Krótko mówiąc, lubimy być łubiani - a im 357

SYMPATIA, MI ŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

bardziej czujemy się niepewni, tym wyżej sobie cenimy czyjąś sympatię i tym bardziej lubimy kogoś, kto nas lubi. Jedną z implikacji powyższego eksperymentu jest to, że ludzie pewni swej wartości są mniej „potrzebujący” - tzn. są mniej skłonni do przyjmowania awansów ze strony każdej osoby, jaka się pojawi. Podobnie jak człowiek wygłodzony zaakceptuje prawie każdy rodzaj pokarmu, a człowiek dobrze odżywiony może być bardziej wybredny, tak osoba niepewna siebie zaakcep­ tuje prawie każdego, kto okaże jej zainteresowanie, podczas gdy osoba pewna siebie będzie dokonywać ostrzejszej selekcji. Co więcej, osoba, która czuje się niepewnie, może szukać mniej atrakcyjnej osoby, aby zmniejszyć praw­ dopodobieństwo, że zostanie odrzucona. Implikację tę sprawdziły w inte­ resującym eksperymencie Sara Kiesler i Roberta Barak51, które doprowadzały badanych studentów płci męskiej do przekonania, że wypadli albo bardzo dobrze, albo bardzo słabo w teście osiągnięć intelektualnych. Następnie robiono przerwę i eksperymentatorka zabierała studenta na filiżankę kawy. Gdy weszli do baru kawowego, eksperymentatorka „poznawała” studentkę, która siedziała sama przy stoliku, podchodziła do niej i przedstawiała jej tego studenta. Oczywiście, studentka była pomocnicą eksperymentatorek, którą posadzono tam celowo. W połowie przypadków osoba ta miała makijaż sprawiający, że wyglądała atrakcyjnie; w drugiej połowie zaś była ucharakteryzowana w taki sposób, by wyglądała nieco mniej atrakcyjnie. Eksperymentatorki rejestrowały stopień romantycznego zainteresowania okazywanego „studentce” przez badanych mężczyzn - czy prosili ją o ponowne spotkanie, proponowali, że zapłacą za jej kawę, pytali o numer telefonu, próbowali nakłonić do pozostania dłużej, itd. Jest dość interesujące, że ci badani, u których wzbudzono poczucie pewności siebie (tzn. wytworzono u nich przekonanie, że dobrze wypadli w teście), przejawiali większe romantyczne zainteresowanie kobietą „atrakcyjną”, ci natomiast, u których wywołano poczucie niepewności, przejawiali większe romantyczne zainteresowanie kobietą „nieatrakcyjną”. Podobnie Joel Grube i jego współpracownicy32 stwierdzili, że dla mężczyzn o niskiej samoocenie bardziej pociągająca jest kobieta „tradycyjna”, natomiast mężczyzn o wysokiej samoocenie bardziej pociąga kobieta „nowoczesna” - tzn. kobieta, która reprezentuje wartości feministyczne. Grube sugeruje, że męskie uprzedzenia do feministek i innych „nowoczesnych” kobiet mogą po części wynikać z usiłowań mężczyzn, by podnieść swą samoocenę wobec postrzeganego zagrożenia. Rzecz w tym, że kobietę „nowoczesną” uważa się zwykle za bardziej stanowczą i niezależną niż kobietę bardziej tradycyjną. Cechy te mogą zagrażać poczuciu kontroli i autonomii mężczyzny o niskiej samoocenie; dlatego odnosi się on pogardliwie do kobiet nowoczesnych, aby chronić swój obraz samego siebie. Mężczyzna o wysokiej samoocenie, jak wynika z samej 358 definicji, jest bardziej pewny siebie i nie tak łatwo wywołać u niego poczucie

SYMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

zagrożenia, dlatego też nie potrzebuje odnosić się pogardliwie do stanowczych i niezależnych kobiet. Jest bardzo wiele czynników, które mogą wpływać na samoocenę danej osoby, a zatem i na jej skłonność do „przebierania” na interpersonalnym targowisku. Jak czytelnicy wiedzą, jednym z tych czynników jest atrakcyjność fizyczna - ludzie atrakcyjni fizycznie są zwykle lepiej traktowani przez innych, a to prawie na pewno podnosi samoocenę. W jaki sposób atrakcyjność fizyczna wpływa na tę „skłonność do przebierania” czy „wybredność” {selectivity)l W badaniu opisanym przez Zick Rubin'1’3 poproszono pewną liczbę młodych kobiet o wypełnienie kwestionariusza dotyczącego ich preferencji co do wyboru partnerów na randki; kobiety te były ponadto dyskretnie oceniane pod względem swej atrakcyjności fizycznej. Określając swoje preferencje w tej dziedzinie, wszystkie te kobiety uznały mężczyzn reprezentujących zawody o wysokiej pozycji społeczno-ekonomicznej (np. lekarzy i prawników) za możliwych do zaakceptowania partnerów na randkę oraz odrzuciły mężczyzn pracujących w zawodach o niskim statusie (portierzy, barmani). Kiedy jednak przyszło do oceny możliwości zaakceptowania mężczyzn pracujących w zawodach usytuo­ wanych bliżej środka hierarchii (elektryków, księgowych, hydraulików), wy­ stąpiły różnice związane z atrakcyjnością badanych kobiet - mianowicie kobiety bardziej atrakcyjne były wybredniejsze i uznawały tych mężczyzn za nie nadających się do zaakceptowania jako partnerów na randkę, podczas gdy mniej atrakcyjne kobiety podawały, że umówiłyby się z mężczyznami wykonu­ jącymi te zawody. miedzy podobieństwem, poglądem a sympatią. Skoro lubimy ludzi wyznających poglądy podobne do naszych i lubimy ludzi, którzy nas lubią, czy nie powinno z tego wynikać, że będziemy bardzo lubili człowieka, o którym dowiadujemy się, że ma poglądy podobne do naszych, a zarazem lubi nas? Chocież wniosek ten wydaje się zgodny ze zdrowym rozsądkiem, odpowiedź brzmi: „nie”. Materiał dowodowy sugeruje, że te dwa czynniki nie są addytywne. W eksperymencie, który przeprowadziłem we współpracy z Edwardem Jonesem i Lindą Bell54, wykazaliśmy, że chociaż przyjemnie jest być łubianym przez kogoś, kto podziela nasze opinie i uznawane przez nas wartości, to jednak wydaje się, że znacznie bardziej fascynujące jest być łubianym przez kogoś, kto ich nie podziela. Każda ze studentek biorących udział w tym eksperymencie przeprowadzała krótką rozmowę z inną dziewczyną, w której to rozmowie odkrywała, że w wielu sprawach zgadzają się (lub nie zgadzają). Następnie osoba badana miała sposobność podsłuchać rozmowę, jaką owa dziewczyna (w rzeczywistości pomocniczka eksperymentatora) prowadziła z osobą trzecią. W czasie tej rozmowy dziewczyna mówiła o swych uczuciach wobec osoby badanej: w jednej z sytuacji eksperymentalnych stwierdziła, że ją lubi, w innej - że jej nie lubi. Jaki to miało wpływ na uczucia osoby badanej w stosunku do 359 Zależność

SYMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

pomocniczki eksperymentatora? U osób badanych wystąpiła tendencja, aby największą sympatią darzyć te osoby, które je lubiły, a jednocześnie wykazywały odmienne postawy. Tak więc, chociaż na ogół lubimy ludzi, którzy mają postawy podobne do naszych, to jednak, jeśli spotkamy kogoś, kto lubi nas mimo odmienności poglądów, skłonni jesteśmy wnioskować, że musi być w nas coś szczególnego, co jest dla tej osoby atrakcyjne. Krótko mówiąc, przy różnicy poglądów ludzie skłonni są podejrzewać, że „on lubi mnie ze względu na mnie samego - nie zaś ze względu na moje poglądy”. Ponieważ świadomość taka jest szczególnie przyjemna (tzn. nagradzająca), skłonni jesteśmy lubić tę osobę bardziej.

Zyskiwanie i utrata uznania Jak widzieliśmy, fakt, że ktoś nas lubi, zwiększa prawdopodobieństwo, że my też będziemy lubili tę osobę. Przyjrzyjmy się bliżej tej zależności. Wyobraź sobie, że na spotkaniu towarzyskim spotykasz po raz pierwszy młodego człowieka i prowadzisz z nim ożywioną rozmowę. Po pewnym czasie prze­ praszasz go i odchodzisz na chwilę, by napełnić ponownie swą szklankę. Wróciwszy, zastajesz go odwróconego do ciebie plecami i pogrążonego w rozmowie z inną osobą - mówi właśnie o tobie. Naturalnie, przystajesz, by posłuchać. Niewątpliwie to, co człowiek ten mówi o tobie, będzie miało wpływ na twój do niego stosunek. Jest oczywiste, że nie ma on żadnych ukrytych motywów; w istocie nie wie nawet, że podsłuchujesz. Tak więc, jeśli mówi on swemu rozmówcy, że zrobiłeś na nim duże wrażenie, że czuje do ciebie sympatię, że uważa cię za inteligentnego, dowcipnego, pełnego uroku, kultural­ nego, uczciwego i fascynującego, to skłonny jestem przypuszczać, że miałoby to dodatni wpływ na twoją do niego sympatię. Jeśli natomiast mówi on, że nie zrobiłeś na nim dobrego wrażenia, że czuje do ciebie antypatię, że uważa cię za tępego, nudnego, nieuczciwego, głupiego i wulgarnego, to sądzę, że będzie to miało ujemny wpływ na twoją sympatię do niego. Jak dotąd, wszystko w porządku. Jestem jednak pewien, że nie jest to dla ciebie specjalnie interesujące: zawsze o tym wiedziałeś. Każdy wie, że im więcej dobrego słyszymy o sobie, tym bardziej lubimy mówcę (o ile nie próbuje w ten sposób nami pokierować), a im więcej złych rzeczy słyszymy o sobie, tym bardziej nie lubimy osoby, która je mówi. Każdy o tym wie, lecz zdarza się, że nie jest to prawdą. Wyobraź sobie coś takiego. Byłeś kolejno na siedmiu przyjęciach i oto prawdziwy cud - za każdym razem powtórzyło się to samo zdarzenie: rozmawiasz z jakąś osobą przez kilka minut, odchodzisz, a kiedy wracasz, podsłuchujesz ją, jak mówi o tobie. Za każdym razem jest to ta sama osoba. Jej wypowiedzi mogłyby pozostawać bez zmiany w ciągu tych siedmiu 360 spotkań z tobą, lub mogłyby się zmieniać. Cztery możliwości są dła mnie

SYMPATIA. MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

szczególnie interesujące: 1) podsłuchałeś, że osoba ta mówiła o tobie wyłącznie rzeczy pozytywne przy wszystkich siedmiu okazjach; 2) podsłuchałeś, że mówiła o tobie wyłącznie rzeczy negatywne we wszystkich siedmiu przypadkach; 3) pierwszych parę jej ocen jest negatywnych, lecz stopniowo stają się one coraz bardziej pozytywne, aż dorównają jej wypowiedziom z sytuacji wyłącznie pozytywnej, po czym stabilizują się na tym poziomie; oraz 4) jej pierwszych parę ocen jest pozytywnych, lecz stopniowo stają się one coraz bardziej negatywne, aż dorównają jej wypowiedziom z sytuacji wyłącznie negatywnej, po czym stabilizują się. Która sytuacja uczyni tę osobę najbardziej atrakcyjną dła ciebie? Według prostej koncepcji sympatii, opartej na rachunku nagród i kosztów, powinieneś lubić tę osobę najbardziej w pierwszej sytuacji, w której mówi o tobie wyłącznie pozytywne rzeczy, najmniej zaś powinieneś ją lubić (lub najbardziej nie lubić) w drugiej sytuacji., w której wypowiada o tobie wyłącznie negatywne opinie. Wydaje się to oczywiste. Ponieważ wypowiedzi pozytywne, są nagradzające, przeto im jest ich więcej, tym lepiej; ponieważ wypowiedzi negatywne są karzące, zatem im jest ich więcej, tym gorzej. Przed kilkoma laty opracowałem teorię wyjaśniającą pozytywne postawy interpersonalne w kategoriach zysków i strat która prowadzi do nieco innych przewidywań. Moja koncepcja jest bardzo prosta. Zakłada ona, że przyrost pozytywnych, nagradzających zachowań ze strony innej osoby ma większy wpływ na jednostkę niż stałe, niezmienne nagradzanie przez tę osobę. Jeśli więc czyjąś sympatię uznamy za nagrodę, to będziemy bardziej lubili taką osobę, której sympatia do nas wzrasta z czasem, niż taką, która lubiła nas zawsze, Byłoby tak nawet wówczas, gdybyśmy od tej drugiej osoby otrzymali w sumie więcej nagród. Podobnie, utrata nagradzających zachowań wywiera na nas większy wpływ niż stałe karzące zachowanie innej osoby. Tak więc bardziej nie będziemy lubili osoby, której poważanie dla nas maleje z czasem, niż kogoś, kto nigdy nas nie lubił - nawet gdyby liczba kar od tej drugiej osoby była większa. Powracając na chwilę do naszego przykładu z serią przyjęć, przewi­ dywałbym, że najbardziej lubiłbyś tę osobę w sytuacji zyskiwania (gdy z początku nie lubi ona ciebie, a stopniowo jej sympatia wzrasta), a najmniej w sytuacji utraty (gdy z początku cię lubi, a stopniowo jej sympatia maleje). W celu sprawdzenia tej teorii potrzebny mi był eksperymentalny od­ powiednik sytuacji na przyjęciu, z uwagi jednak na możliwość zapewnienia odpowiedniej kontroli doszedłem do wniosku, że konieczne będzie zmieszczenie tych kilku zdarzeń w ramach jednego długiego posiedzenia. W takim eks­ perymencie badany musi być absolutnie pewien, że osoba oceniająca jest całkowicie nieświadoma tego, iż ktoś ją podsłuchuje - wyklucza to możliwość, że badany będzie posądzał osobę oceniającą o rozmyślne pochlebstwo, gdy mówi ona o nim rzeczy pozytywne. Sytuacja taka stawia eksperymentatora przed trudnym zadaniem. Głównym problemem przy obmyślaniu sposobu 361

SYMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

przeprowadzenia tego eksperymentu był problem wiarygodności - jak stworzyć wiarygodną sytuację, w której w stosunkowo krótkim okresie badany: 1) roz­ mawia z „zaprogramowanym” zawczasu wspólnikiem eksperymentatora, 2) pod­ słuchuje, jak zaprogramowany wspólnik ocenia go wobec osoby trzeciej, 3) po­ nownie bierze udział w rozmowie ze wspólnikiem, 4) znowu podsłuchuje, 5) znowu rozmawia, 6) znowu podsłuchuje, i tak dalej, powtarzając każdą z tych czynności kilka razy. Dorobienie do tej serii zdarzeń jakiejkolwiek tłumaczącej je historyjki fasadowej byłoby istotnie trudne; dorobienie sensow­ nego wytłumaczenia, które nie dopuściłoby do powstania podejrzeń u osób badanych, wydawało się niemożliwe. Jednakże, przy współpracy Darwyna Lindera obmyśliłem taką sytuację36. Sposoby, jakimi się posłużyliśmy w celu rozwiązania tych problemów, są zawiłe, lecz dostarczają jedynej w swym rodzaju sposobności do zajrzenia za kulisy niezwykłe fascynującej procedury psychologicznej. Chciałbym więc opisać ten eksperyment dość szczegółowo, w nadziei, że pozwoli to czytelnikowi zapoznać się z niektórymi trudnościami i emocjami, jakie wiążą się z przeprowadzaniem eksperymentów z zakresu psychologii społecznej. Gdy osoba badana (studentka wyższej uczelni) zgłaszała się na eksperyment, eksperymentator witał ją i prowadził do pomieszczenia obserwacyjnego, połączonego z głównym pomieszczeniem eksperymentalnym za pomocą jednokierunkowego okna oraz systemu wzmacniającego dźwięki. Eksperymentator mówił osobie badanej, że na tę godzinę zostały wyznaczone dwie studentki; jedna będzie osobą badaną, druga zaś pomoże w przeprowadzeniu eksperymentu; a ponieważ ona właśnie przyszła wcześniej, więc będzie pomocniczką. Eksperymentator prosił tę osobę, by poczekała, a on tymczasem pójdzie zobaczyć, czy przyszła już druga studentka. Po paru minutach osoba badana mogła zobaczyć przez jednokierunkowe okno eksperymentatora wchodzącego do pomieszczenia eksperymentalnego z drugą studentką (która w rzeczywistości była płatną pomocniczką). Eksperymentator mówił jej, by posiedziała przez chwilę, a on wkrótce wróci, by wyjaśnić jej eksperyment. Następnie przechodził do pomieszczenia obser­ wacyjnego i przystępował do instruowania prawdziwej osoby badanej (która sądziła, że jest pomocniczką eksperymentatora). Eksperymentator mówił jej, że ma ona pomóc w przeprowadzeniu z drugą studentką eksperymentu z zakresu warunkowania werbalnego; tzn. będzie on nagradzać tę drugą studentkę za używanie w rozmowie pewnych słów, a nagrody te mają zwiększyć częstość stosowania przez nią tych słów. Następnie informował, że interesuje się szczególnie „nie po prostu wzrostem liczby tych słów, które nagradzam; to już robiono. W tym eksperymencie chcemy przekonać się, czy stosowanie nagradzanych słów zgeneralizuje się na nową sytuację - gdy dziewczyna ta będzie rozmawiać z inną osobą, która nie nagradza owych specyficznych słów”. Eksperymentator wyjaśnił, że będzie starał się uwarunkować tę drugą studentkę tak, aby używała więcej rzeczowników w liczbie mnogiej; w tym celu będzie stosował subtelną nagrodę w postaci potwierdzającego mruczenia „hmm hmm” za każdym razem, gdy wymówi ona rzeczownik w liczbie mnogiej. „Istotne znaczenie ma następujący problem: czy rozmawiając z tobą będzie ona nadal używać wielu rzeczowników w liczbie mnogiej, mimo że nie będziesz jej nagradzać?” Następnie osoba badana dowiadywała się, że jej zadaniem będzie: 1) słuchać uważnie i rejestrować ilość rzeczowników użytych w liczbie 362 mnogiej przez drugą studentkę, gdy będzie ona rozmawiać z eksperymentatorem, oraz

SYMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

2) przeprowadzić z tą studentką szereg rozmów (w czasie których używanie rzeczowników w liczbie mnogiej nie będzie nagradzane), tak aby eksperymentator, słuchając ich, mógł ustalić, czy nastąpiła generalizacja. Eksperymentator informował osobę badaną, że będą rozmawiać z tą studentką na zmianę (najpierw osoba badana, potem eksperymentator, potem osoba badana, itd.), dopóki każde z nich nie odbędzie z nią siedmiu posiedzeń. Eksperymentator wyjaśnił osobie badanej, że tamta druga studentka nie może znać celu eksperymentu, gdyż w przeciwnym razie wyniki byłyby zniekształcone. Z tego względu - mówił - trzeba będzie posłużyć się podstępem. Chociaż przykro mu oszukiwać, będzie musiał powiedzieć tamtej studentce, że eksperyment dotyczy atrakcyjności interpersonalnej („nie śmiej się, niektórzy psychologowie naprawdę interesują się takimi bzdurami”). Powie jej, że przeprowadzi ona siedem krótkich rozmów z osobą badaną, a po każdej z tych rozmów zostanie przeprowadzony wywiad zarówno z nią, jak i z osobą badaną (z tamtą studentką przeprowadzi go eksperymentator, a z osobą badaną - asystent w innym pomieszczeniu), aby ustalić, jakie wrażenie na każdej z nich wywarła jej rozmówczyni. Eksperymentator mówił osobie badanej, że ta „historyjka” pozwoli im przeprowadzić eksperyment nad zachowaniem werbalnym, gdyż dostarczy drugiej studentce wiarygod­ nego wyjaśnienia stosowanej procedury. Najważniejszą zmienną wprowadzono podczas siedmiu spotkań eksperymentatora z płatną pomocniczką. W trakcie tych spotkań osoba badana znajdowała się w pomiesz­ czeniu obserwacyjnym, słuchając rozmowy i pilnie licząc rzeczowniki w liczbie mnogiej używane przez faktyczną wspólniczkę eksperymentatora. Ponieważ osobę badaną przekonano, że według drugiej studentki (tj. wspólniczki) przedmiotem eksperymentu były wrażenia dotyczące rozmówczyni, przeto było całkiem naturalne, iż eksperymentator prosił ją o wyrażenie swej opinii o osobie badanej. Tak więc osoba badana słuchała, jak druga studentka oceniała ją przy siedmiu kolejnych okazjach.

Zwróćmy uwagę, że przez użycie wyjaśniającej historyjki, która zawierała drugą wyjaśniającą historyjkę dotyczącą „atrakcyjności interpersonalnej”, mogliśmy osiągnąć nasz cel, nie wzbudzając podejrzenia co do tej procedury. Zastosowano cztery główne sytuacje eksperymentalne: 1) sytuację pozytyw­ ną - wszystkie kolejne oceny osoby badanej, dokonywane przez wspólniczkę eksperymentatora, były bardzo pozytywne; 2) sytuację negatywną - wszystkie kolejne oceny były bardzo negatywne; 3) sytuację zyskiwania - pierwszych parę ocen było negatywnych, lecz stopniowo stawały się one coraz bardziej pozytywne, osiągając poziom równy poziomowi ocen w sytuacji pozytywnej; wreszcie 4) sytuację utraty - pierwszych parę ocen było pozytywnych, lecz stopniowo stawały się one negatywne, osiągając poziom ocen w sytuacji negatywnej. Wyniki potwierdziły nasze przewidywania: w sytuacji zyskiwania osoby badane istotnie bardziej lubiły wspólniczkę eksperymentatora niż osoby badane w sytuacji pozytywnej. Podobnie w sytuacji utraty, osoby badane na ogół bardziej nie lubiły wspólniczki eksperymentatora niż osoby badane w sytuacji negatywnej. Należy podkreślić, że ogólna teoria nagród i kosztów zalecałaby nam po prostu algebraiczne sumowanie nagród i kosztów, co prowadziłoby do nieco innych przewidywań. Uzyskane wyniki są zgodne z naszym ogólnym 363

S YMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERS ONALNA

stanowiskiem teoretycznym: zysk ma większy pozytywny wpływ na sympatię niż szereg kolejnych zdarzeń pozytywnych, a strata ma na ogół większy negatywny wpływ na sympatię niż szereg zdarzeń negatywnych. Coś podobnego mógł mieć na myśli Spinoza, gdy prawie 300 lat temu pisał: Nienawiść przezwyciężona całkowicie przez miłość przechodzi w miłość, a miłość taka jest większa, niż gdyby nie poprzedziła jej była nienawiść. [...] Kto bowiem zaczyna miłować rzecz, której nienawidzi, czyli na którą zwykł patrzeć ze smutkiem, ten raduje się już przez to, że miłuje. A do tej radości, zawartej w miłości [...], dochodzi jeszcze radość powstająca stąd, że doznaje podtrzymania dążność do usunięcia smutku zawartego w nienawiści[.,], połączona z ideą znienawidzonego jako przyczyną?'’7.

Muszą być spełnione dwa ważne warunki, aby zadziałał efekt zysku i straty. Po pierwsze, nie każda sekwencja pozytywnych czy negatywnych twierdzeń będzie stanowić zysk czy stratę; musi to być sekwencja zintegrowana, świadcząca o zmianie postawy. Innymi słowy, jeśli stwierdzasz, że twoim zdaniem jestem głupi i nieszczery, a później oświadczasz, że według ciebie jestem hojny i wysportowany, to według mojej definicji - a także według definicji Spinozy - nie jest to zysk. Z drugiej strony, jeśli stwierdzasz, że jestem głupi i nieszczery, a później oświadczasz, że zmieniłeś zdanie - że obecnie przekonałeś się, iż jestem inteligentny i szczery - to jest to prawdziwy zysk, ponieważ twoje wypowiedzi świadczą o zmianie nastawienia, o zastąpieniu negatywnej postawy jej przeciwieństwem. David Mettee i jego współpracow­ nicy58 przeprowadzili eksperyment, który wykazał, że jest to coś zupełnie innego. Efekt zysku wystąpił tylko wtedy, gdy zmiana postawy była wyraźna. Po drugie, zmiana ta musi być stopniowa. Przyczyna jest oczywista: nagły zwrot 0 180° oceniana osoba odbiera z zakłopotaniem i podejrzliwością - zwłaszcza jeśli dochodzi do niego na podstawie bardzo niewielu danych. Jeśli Mary po trzech spotkaniach uważa Sama za głupiego, lecz po czwartym uznaje, że jest on genialny, to taka radykalna zmiana musi wzbudzić w Samie podejrzenia. Stopniowa zmiana natomiast wygląda sensownie, nie wywołuje podejrzeń 1 dzięki temu potęguje sympatię danej osoby do tego, kto ją ocenia39.

Miłość i bliskość Dotychczas nasze rozważania koncentrowały się głównie na czynnikach, które wpływają na nasze początkowe uczucia sympatii lub antypatii do kogoś, występujące we wczesnej fazie procesu nawiązywania znajomości. Ponieważ pierwsze wrażenia często utrzymują się długo, odgrywają one ważną rolę, wpływając na to, czy przystąpimy do rozwijania bliższego, bardziej trwałego związku z kimś, kogo spotkaliśmy ostatnio. Kiedy jednak z czasem związki 364 pogłębiają się, wówczas wchodzą w grę także i inne procesy psychospołeczne

S YMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

oprócz tych, które już rozpatrywaliśmy. Obecnie przejdziemy do tematu bliskich związków, poświęcając specjalną uwagę temu szczególnemu doświad­ czeniu, jakim jest miłość. Później zastanowimy się, jak komunikowanie się oparte na większej wrażliwości interpersonalnej może pogłębić satysfakcję i poczucie intymności w bliskich związkach. - czasami. Jak przekonaliśmy się wcześniej, stare przysłowie zdaje się mówić prawdę: swój ciągnie do swego - tzn. ludzie, którzy mają podobne poglądy, zwykle lubią się. Jednakże, jak już wiemy, sprawa jest znacznie bardziej skomplikowana: jeśli ktoś nas lubi, to my lubimy go bardziej, gdy jest on różny od nas. Dane te są zgodne z niektórymi wynikami uzyskanymi przez badaczy zajmujących się związkami bardziej trwałymi niż te, które można wytworzyć w laboratorium psychologa społecznego. Na przykład Robert Winch60, który przeprowadził wyczerpujące badania nad cechami osobowości par narzeczeńskich i małżeńskich, stwierdził, że w pewnych warunkach przeciwieństwa się przyciągają - tzn. ludzie skłonni są wybierać takie osoby, których potrzeby i cechy stanowią dopełnienie (nie zaś ścisłe odpowiedniki) ich własnych potrzeb i cech. W poprzednim zdaniu użyłem zwrotu „w pewnych warunkach”, ponieważ w tej dziedzinie badań spotyka się sprzeczne dane: niektórzy badacze stwierdzają, że pary małżeńskie mają zazwyczaj dopełniające się (komplementarne) systemy potrzeb; inni stwierdzają, że pary małżeńskie mają zwykle podobne systemy potrzeb. Ja natomiast skłonny jestem przypuszczać, że to, czy swój ciągnie do swego, czy też przyciągają się przeciwieństwa, zależy od tego, jakie cechy osobowości bierze się pod uwagę. Wyobraźmy sobie osobę, która ceni porządek i czystość: taka osoba niechętnie poślubiłaby kogoś niechlujnego i nieporządnego. Również i flejtuch nie byłby zbyt szczęśliwy z osobą mającą nadmierne zamiłowanie do porządku. Wydawałoby się rozsądne przyjąć, że porządny ciągnie do porządnego, a flejtuch do flejtucha. Na tej samej zasadzie osoba ekstrawertywna mogłaby nie czuć się zbyt dobrze z osobą introwertywną, dla której ideałem spędzania wolnego czasu jest siedzenie w domu i oglądanie telewizji. Jest także prawdą, że osoby podobne do siebie pod względem zamożności, inteligencji, preferencji religijnych, atrakcyjności i wzrostu istotnie ciągną na ogół ku sobie - zwłaszcza gdy chodzi o tworzenie trwałych związków61. Z drugiej strony, jeśli weźmiemy pod uwagę inny zestaw cech - np. opiekuńczość i zależność - to wyłania się inny obraz; osoba bardzo opiekuńcza mogłaby być nieszczęśliwa, gdyby związała się z osobą wysoce niezależną. Cóż natomiast mogłoby być lepszego dla jednostki zależnej, niż przeżyć swe życie z głową wspartą na łonie kogoś, komu opiekowanie się drugą osobą naprawdę sprawia przyjemność? To samo dotyczy takich par cech, jak męskość-kobiecość, stanowczość-bierność oraz dominacja-uległość. A mówiąc nieco bardziej żartobliwie, jaki związek mógłby być szczęśliwszy od związku 365 Przeciwieństwa

jednak

się

przyciągają

SYMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

sadysty z osobą skłonną do masochizmu? Niedawny eksperyment Christophera Dryera i Leonarda Horowitza62 przyniósł wyniki zgodne z tymi spekulacjami. Dryer i Horowitz opracowali kontrolowany eksperyment laboratoryjny, którego uczestników dobrano spośród osób bardzo dominujących lub bardzo uległych. Następnie każda z nich rozwiązywała zadania wspólnie z pomocnikiem eksperymentatorów. Pomocnik ten został specjalnie przeszkolony tak, żeby zachowywał się albo w sposób dominujący, albo uległy. Wyniki wykazały, że osoby pracujące w zespołach uzupełniających się (osoba uległa z pomocnikiem dominującym lub osoba dominująca z pomocnikiem uległym) informowały 0 znacznie większej satysfakcji z tej współpracy, niż osoby zestawione w parę z podobnym partnerem. W długotrwałych związkach wchodzą w grę także czynniki socjologiczne, które łącznie z dopełnianiem się potrzeb decydują w dużej mierze o tym, czy dwie osoby odmiennej płci będą dla siebie pociągające i czy pozostaną ze sobą. Społeczeństwo ustanawia dła par małżeńskich pewne normy dotyczące ich ról. Na przykład w większości krajów świata społeczeństwo oczekuje od mężów, że będą względnie dominujący, a od żon, że będą względnie uległe. Jeśli dopełniające się potrzeby pary małżonków są zgodne z normami ustanawianymi przez społeczeństwo, zwiększa to szanse szczęścia małżeńskiego. Należy także zauważyć, że chociaż koncepcja dopełniania się potrzeb i koncepcja podobieńs­ twa poglądów często prowadzą do wręcz przeciwstawnych przewidywań dotyczących postaw interpersonalnych, to jednak nie musi tak być zawsze. Ludzie, u których pewne potrzeby osobowościowe dopełniają się, mogą być całkowicie zgodni w swych poglądach na daną kwestię. Posłużmy się raz jeszcze podanym przed chwilą przykładem: wydaje się prawdopodobne, że dominujący mężczyzna i uległa kobieta będą mieć te same poglądy na role obu płci w małżeństwie - mianowicie, że mężczyzna powinien być dominujący, a kobieta uległa. Oczywiście, te normy dotyczące ról mogą się zmieniać 1 rzeczywiście się zmieniają. Ja osobiście przypuszczam (i mam nadzieję), że skoro mężczyźni i kobiety zaczynają bardziej cenić androgynię psychiczną, to dziewiętnastowieczne normy dominującego męża i uległej żony będą się nadal zmieniać. Definicja miłości. Co to jest miłość? Czy, na przykład, jest to po prostu bardziej

intensywna odmiana sympatii? Czy też jest to coś zupełnie innego? Czy jest wiele rodzajów miłości? Czy też każda miłość jest w zasadzie taka sama? Chociaż poeci i filozofowie - a w nowszych czasach także psychologowie społeczni - przez stulecia stawiali te i podobne pytania dotyczące miłości, to jednak nadal trzeba szukać na nie odpowiedzi, z którymi wszyscy mogliby się zgodzić. Trudność zdefiniowania miłości zdaje się wynikać, przynajmniej po części, z faktu, że miłość nie jest jednolitym, jednowymiarowym stanem, lecz 366 złożonym, wieloaspektowym zjawiskiem, którego ludzie doświadczają w szero-

S YMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

kim zakresie związków. Istotnie, słowem miłość posługujemy się dła określenia tak różnych relacji, jak te, które istnieją między romantycznymi kochankami, parami małżeńskimi, rodzicami i dziećmi, oraz bliskimi przyjaciółmi. Uwzględniając tę zależność, psychologowie społeczni opracowali różne sposoby podejścia do kategoryzowania i opisywania miłości w jej różnych postaciach. Na przykład Zick Rubin uważa miłość za pojęcie odmienne od sympatii i opracował kwestionariusze do mierzenia każdego z tych stanów6'1. Według tej koncepcji miłość nie jest po prostu większym natężeniem sympatii, lecz zwykle obejmuje jakościowo różny zbiór uczuć i trosk dotyczących kochanej osoby. Dla sympatii, zdaniem Rubina, charakterystyczny jest podziw i uczucie przyjaźni, co znajduje swe odbicie w takich twierdzeniach, jak: „... jest tego rodzaju osobą, jaką chciał(a)bym być”. Miłość natomiast zazwyczaj zawiera w sobie uczucia silnego przywiązania, bliskości i głębokiej troski 0 dobro ukochanej osoby. Oto przykłady ze „skali miłości” Rubina: „Gdybym nie mógł(a) nigdy być z..„ czuł(a)bym się bardzo nieszczęśliwy (a)” (przywią­ zanie) i „Mam poczucie, że mogę wyznać... niemal wszystko” (bliskość). Rubin dał do wypełnienia swoje „skale miłości i sympatii” studentom 1 studentkom, którzy spotykali się stale („chodzili ze sobą”), lecz nie byli zaręczeni, polecając im, żeby najpierw odpowiedzieli na pytania odnosząc je do swego partnera(ki), a następnie do przyjaciela (przyjaciółki) tej samej płci. Okazało się, że „chodzący ze sobą” mężczyźni i kobiety ogólnie biorąc kochali się tak samo, natomiast ich wyniki na „skali sympatii” były słabiej skorelowane. Rubin stwierdził także, że im wyższe były wyniki danej pary na „skali miłości”, tym częściej byli oni przekonani, że pewnego dnia ożenią się ze sobą. Ponadto, chociaż mężczyźni i kobiety wykazywali mniej więcej taki sam poziom sympatii do swych przyjaciół(ek) tej samej płci, to jednak kobiety wyrażały większą miłość do swych przyjaciółek niż mężczyźni do swoich przyjaciół. W innym badaniu Rubin umieszczał „chodzące ze sobą” pary w laborato­ rium i przez jednokierunkową szybę obserwował, jak długo utrzymywały one ze sobą równoczesny kontakt wzrokowy. Pary, które uzyskały wysokie wyniki na „skali miłości”, częściej wpatrywały się sobie w oczy niż pary z niskimi wynikami na tej skali64. Podczas gdy badania Rubina sugerują, że miłość może być przeżyciem zdecydowanie odmiennym niż sympatia do kogoś, inni badacze zwrócili uwagę na zróżnicowania w obrębie samego zjawiska miłości. Elaine Hatfield (Walster) i jej współpracownicy65 wyróżnili dwa zasadnicze typy miłości: miłość namiętną (passionate) i partnerską (companionate). Miłość namiętną charakteryzują silne emocje, pożądanie seksualne i silne zaabsorbowanie ukochaną osobą. Często zaczyna się nie stopniowo, lecz nagle, a jej ognista intensywność prawie nieuchronnie stygnie z czasem. W niektórych związkach miłość namiętna może być wstępem do ostatecznego rozwinięcia się miłości partnerskiej - łagodniej­ szego, bardziej trwałego stanu, charakteryzującego się uczuciami wzajemnego 367

SYMPATI A, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

zaufania, spolegliwości i serdeczności. W porównaniu z przelotną zwykle, choć intensywną i romantyczną miłością namiętną, miłość partnerska na ogół trwa dłużej i pogłębia się z czasem. Nie trzeba dodawać, że miłość można opisywać na wiele sposobów. Szczególnie użyteczną klasyfikacją jest opracowany przez Roberta Sternberga i jego współpracowników'66 „trójkąt miłości” (triangle oflove), który przedstawia miłość jako składającą się z trzech podstawowych komponentów: bliskości, namiętności i zaangażowania. Bliskość (intirnacy) odnosi się do poczucia ścisłej wdęzi z partnerem. Namiętność (passion) dotyczy „gorących” aspektów związku - a mianowicie pobudzenia, jakiego doświadczasz wobec swego partnera czy partnerki, włączają w to pociąg seksualny. Zaangażowanie (commitment) jest jakby sumą dwóch decyzji: krótkoterminowej - że kochasz swojego partnera (partnerkę), oraz długoterminowej - że utrzymasz tę miłość i pozostaniesz ze swoim partnerem (partnerką), dopóki śmierć was nie rozłączy. Miłość może składać się z tylko jednego komponentu, lub z dowolnej kombinacji tych trzech elementów. Na przykład ktoś może odczuwać wielką namiętność czy pociąg fizyczny do innej osoby (tylko tzw. zadurzenie), nie doświadczając jednak niczego zbliżonego do prawdziwej bliskości. Hollywood przejawia skłonność do przedstawiania związku miłosnego jako polegającego przede wszystkim na namiętności. Z reguły film kończy się wtedy, gdy młoda para, owładnięta wirem namiętnych odczuć, postanawia się pobrać. Niestety, w świecie rzeczywistym, tu właśnie powinien zacząć się „film”! Jak stwierdza Roy Baumeister67, miłość namiętna jest pod wieloma względami zmienionym stanem świadomości. Chociaż może to być fascynujące, to jednak stan taki nie najlepiej nadaje się do podejmowania decyzji o długoterminowych, dalekosiężnych konsekwencjach. Gdy związek się rozwija, może rozkwitnąć w tę kombinację namiętności i bliskości, którą Steinberg nazywa miłością romantyczną (romantic love). Ostatecznym celem jest miłość pełna (consummate love) - połączenie wszystkich trzech komponentów. Sternberg posługuje się terminem „miłość partnerska” (companionate iove) bardzo podobnie jak Elaine Hatfield, do określenia miłości nacechowanej bliskością i zaangażowaniem, lecz nie koniecznie namiętnością. Rzecz w tym, że gdy para coraz bardziej przyzwyczaja się do siebie nawzajem, istnieje duże prawdopodobieństwo, iż namiętność padnie ofiarą rutyny - i może być konieczne, aby od czasu do czasu od nowa ją rozpalić. Ewolucja związanych z płcią różnic pod względem zachowania seksualnego. Nie

możemy w tym podrozdziale zrezygnować z przedyskutowania często spotyka­ nego twierdzenia, że mężczyźni i kobiety zdają się mieć inne programy seksualne. We wszystkich społeczeństwach badanych przez antropologów, to mężczyźni czynią propozycje, uwodzą, wynajmują prostytutki, utrzymują haremy i kolekcjonują żony68. Dlaczego? Ewolucyjna psychologia społeczna ma godne 368 uwagi wyjaśnienie tego zjawiska: przez stulecia mężczyźni i kobiety ewoluowali

SYMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERS ONALNA

odmiennie z powodu różnic między mechanizmami reprodukcyjnymi. To wyjaśnienie opiera się na twierdzeniu Darwina, że przetrwanie zależy od sukcesu reprodukcji - w kategoriach współczesnych: od zdolności przekazania swoich genów następnemu pokoleniu. Jak mężczyźni i kobiety różnią się pod tym względem? Zacznijmy od ludzi przedhistorycznych: jeśli przedhistoryczny mężczyzna w ciągu 6 miesięcy miałby stosunki seksualne ze 100 różnymi kobietami, to prawdopodobnie spłodziłby kiłkadziesięcioro dzieci. Jeśli jednak przedhistoryczna kobieta w ciągu 6 miesięcy miała stosunki seksualne ze 100 różnymi mężczyznami, to prawdopodobnie poczęłaby jedno dziecko - nie więcej niż jej siostra, która w tym czasie miała 100 stosunków seksualnych z tylko jednym mężczyzną. Tak więc utrzymywanie stosunków seksualnych z wieloma osobami płci odmiennej było bardziej przystosowawcze dła mężczyzn, niż dla kobiet: w trakcie ewolucji przekazywanie genów następnym pokoleniom i odtwarzanie tych genów było bardziej prawdopodobne w przypadku mężczyzn, którzy uprawiali seks z wieloma kobietami, niż w przypadku ich mniej aktywnych seksualnie braci. Z genetycznego punktu widzenia posiadanie dużej liczby partnerek seksualnych miało dla mężczyzn wielką wartość - w kategoriach sukcesu reprodukcji, U kobiet wartość dla przetrwania miała nie ilość, ale jakość partnerów seksualnych. Dlaczego? W dawnych czasach śmiertelność niemowląt była bardzo wysoka, a dla kobiet reprodukcja zawsze była kosztowna pod względem czasu, energii i wysiłku. Kobieta mogła zwiększyć prawdopodobieństwo przetrwania swego potomstwa, jeśli utrzymywała stosunki seksualne z mężczyzną mającym pewne cechy: który był wprawnym myśliwym, był silny i stały - który mógł „kręcić się koło niej” wystarczająco długo, by dopomóc w zapewnieniu jej dzieciom pożywienia, schronienia i obrony. Jeśli dokonywała mądrych wyborów, było to przystosowawcze, gdyż zwiększało prawdopodobieństwo przetrwania jej potomstwa, a więc i przekazania jej genów następnym pokoleniom. Rozumowanie powyższe jest interesujące i eleganckie. W jaki sposób mógłbyś sprawdzić jego trafność? Przeprowadzenie ściśle kontrolowanego eksperymentu laboratoryjnego nad tymi zagadnieniami jest niemożliwe; można jednak zrobić coś zbliżonego do takiego eksperymentu, aby lepiej zrozumieć to zjawisko. Współcześni ewolucyjni psychologowie społeczni przeprowadzają badania, które można interpretować jako odzwierciedlające i potwierdzające niektóre z koncepcji dotyczących starodawnych wzorców zachowania. Na przykład David Buss i jego współpracownicy69 wytworzyli i zgromadzili duży zbiór danych przemawiających za poglądem, że kobiety szukają innych cech u swych partnerów, niż mężczyźni u swoich partnerek. Badacze ci przyjęli, że współczesne kobiety dziedziczą preferencje tego samego rodzaju, co ich prehistoryczne praprababki. Nie trzeba dodawać, że w obecnych czasach nie muszą one zabiegać o silnych facetów, którzy potrafią polować. Co byłoby 369

SYMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

współczesnym odpowiednikiem prehistorycznej brutalnej siły i umiejętności polowania? Być może ambicja, osiągnięcia, władza i bogactwo. Ze swej strony, współcześni mężczyźni mogą być skłonni szukać kobiet, które wydają się zdolne do rodzenia zdrowych dzieci. Mianowicie Buss i jego współpracownicy wysunęli hipotezę, że mężczyźni powinni być bardziej zainteresowani fizycznym wyglądem kobiet oraz ich ogólnym zdrowiem pod względem rozrodczym, rozumując jak następuje: jeśli kobieta wygląda dobrze, to są szanse, że jest zdrowa. Aby zweryfikować swoje koncepcje, badacze zapytali ponad 10 tysięcy dorosłych osób w 37 krajach o to, jak ważne są różne cechy przy wyborze partnera lub partnerki do małżeństwa. Tak, jak przewidywali, kobiety umiesz­ czały ambicję, pracowitość i dobre zdolności zarobkowania na wysokich miejscach swoich list. Mężczyźni inaczej. Mężczyźni znacznie wyżej niż kobiety cenili wygląd zewnętrzny i atrakcyjność fizyczną. W podobny sposób Buss i jego współpracownicy stwierdzili, że współcześni młodzi mężczyźni są znacznie bardziej zainteresowani posiadaniem wielu partnerek seksualnych, niż współczesne młode kobiety posiadaniem wielu partnerów seksualnych. Na przykład w jednym badaniu na pytanie, ile partnerek(ów) seksualnych chcieliby (chciałyby) mieć w ciągu najbliższych 2 lat, przeciętna odpowiedź młodych mężczyzn wynosiła osiem, młodych kobiet - jednego. Stwierdzili oni także, że do krótkotrwałych związków mężczyźni preferują kobiety, które przejawiają oznaki doświadczenia seksualnego i dostęp­ ności, a skłonni są unikać kobiet, które mogłyby uwikłać ich w związki trudniejsze do zerwania. Jeśli już mowa o krótkotrwałych związkach, to można by zapytać, jak kobiety różnią się od mężczyzn pod względem postawy wobec przypadkowego seksu. W typowym badaniu Russell Clark i Elaine Hatfield70 zatrudnili pomocników i pomocniczki (o przeciętnej atrakcyjności), którzy zwrócili się do 96 studentów płci odmiennej, zaznaczając, że uważają ich (je) za atrakcyjnych(ne) i pytając, czy są zainteresowani(ne) „seksualnym romansem” (sexual liaisori). Dobrze, zatrzymaj się na chwilę: jaka byłaby twoja odpowiedź na taką bulwersującą propozycję? Opierając się na rozumowaniu ewolucyjnych psycho­ logów społecznych, przypuszczam, że jeśli jesteś kobietą, to mogłabyś być rozbawiona łub obrażona - lecz tak czy owak byłoby bardzo mało praw­ dopodobne, żebyś wyraziła zgodę. Z drugiej strony, jeśli jesteś mężczyzną, to - przypuszczam - byłoby bardziej prawdopodobne, że uznasz tę propozycję za intrygującą, i mógłbyś być skłonny do skorzystania z okazji. Wyniki: żadna kobieta nie powiedziała „tak”; spośród mężczyzn 75% zgodziło się na ten „seksualny romans”, ponadto z pozostałych 25% kilku poprosiło o możliwość przyjęcia tej propozycji w późniejszym terminie! Próby zastosowania zasad ewolucyjnej psychologii społecznej mają szeroki zasięg. Pewien wybitny uczony71 posłużył się nawet tą koncepcją do tego, by 370 zaproponować wyjaśnienie pewnych lekkomyślnych aktów seksualnych, doko-

SYMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

nywanych podobno przez obecnych lokatorów Białego Domu. Ja sądzę, że idee generowane przez ewolucyjną psychologię społeczną są atrakcyjne ze względu na swój zakres i prostotę. Uważam także, że jej badania są zarówno bardzo interesujące, jak i pobudzające do myślenia. Jednocześnie powinienem dodać, że jest to nowa dziedzina badań, i chociaż większość przewidywań wy­ prowadzonych z ewolucyjnej psychologii społecznej zyskała znaczne poparcie, to jednak nie wszyscy psychologowie społeczni zgadzają się z tymi interpreta­ cjami. Gdybyś chciał zapoznać się z żywą dyskusją na ten temat, zajrzyj do specjalnego numeru czasopisma „Psychological Inąuiry”72. W poszukiwaniu związków opartych na wspólnocie. Przyjrzyjmy się teraz przyjaźni. Przypuśćmy, że mieszkasz razem z przypadkowym kolegą - nazwijmy go Samem. Sam prawie nigdy nie zmywa naczyń, nie wyrzuca śmieci, ani nie sprząta pokoju dziennego. Jeśli chcesz mieć porządek w domu, prawie zawsze musisz to wszystko zrobić sam. Przypuszczam, że po upływie krótkiego czasu zaczęłoby to cię „wkurzać” i czułbyś się wykorzystywany. Przypuśćmy jednak, że Sam jest twoim dobrym przyjacielem. Czy też czułbyś się wykorzystywany? Może tak, lecz może nie. To zależy od tego, co rozumiemy przez „dobrego przyjaciela”. Margaret Clark i Judson Mills 73 dokonali ważnego rozróżnienia między związkami opartymi na wymianie (exchange relationships) a związkami wspólnotowymi (communal relationships). W związkach opartych na wymianie ludzie starają się upewnić, że został osiągnięty pewien rodzaj sprawiedliwości (ecjuity) - że podział nagród i kosztów między partnerów jest sprawiedliwy. Jeśli w związku tego typu występuje poważny brak równowagi, obie osoby nie są szczęśliwe - osoba „wykorzystywana” odczuwa zwykle gniew lub przy­ gnębienie, osoba „wykorzystująca” ma zwykle poczucie winy74. Przeciwnie, w związku wspólnotowym żaden z partnerów nie dokonuje tego rodzaju rachunków, lecz jest skłonny w odpowiedzi na potrzebę drugiej osoby przyjść jej z pomocą, a także bez wahania przyjmie taką pomoc, kiedy sam będzie w potrzebie. Chociaż partnerzy w związku wspólnotowym nie są zupełnie obojętni wobec swego rodzaju równowagi czy sprawiedliwości, to jednak nie przejmują się tym i wierzą, że na dalszą metę ukształtuje się coś podobnego do sprawiedliwości. Im bliższy i bardziej zażyły związek, tym bardziej staje się on związkiem wspólnotowym. Clark i Mills sugerują, że umowy przedślubne, w których osoby mające zawrzeć związek małżeński określają dokładnie, czego oczekują od swego partnera czy partnerki, zwykle raczej osłabiają niż umacniają ich wzajemną miłość. Nie trzeba dodawać, że zagadnienia te trudno jest badać naukowo. Niemniej jednak Margaret Clark, Judson Mills i David Corcoran przeprowadzili kilka pomysłowych eksperymentów, które dobrze uchwyciły istotę tego ważnego rozróżnienia. Na przykład w jednym z tych eksperymentów75 każdą z osób 371

SYMPATI A, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

badanych zestawiono w parę albo z bliskim przyjacielem, albo z osobą obcą. Następnie partnera tego zabierano do innego pomieszczenia, gdzie miał pracować nad skomplikowanym zadaniem. Połowie badanych powiedziano, że jeśli ich partner będzie potrzebować pomocy, zasygnalizuje to naciskając przełącznik, co spowoduje zmianę układu lampek świecących w pomieszczeniu osoby badanej; pozostałym badanym powiedziano, iż sygnał ten oznacza tylko, że ich partnerowi idzie dobrze, nie potrzebuje pomocy i wkrótce ukończy zadanie, za co otrzyma nagrodę, którą się podzielą. Eksperymentatorzy następnie obserwowali, jak często osoby badane spoglądały na lampki, aby przekonać się, czy ich partner nadaje sygnał. Jeśli partner był obcym (związek oparty na wymianie), to badani spędzali znacznie więcej czasu patrząc na lampki wtedy, gdy im powiedziano. że oznacza to możliwość uzyskania nagrody; jeśli partner był bliskim przyja­ cielem (związek wspólnotowy), to spędzali oni znacznie więcej czasu patrząc na lampki wtedy, gdy sądzili, iż oznacza to, że ich partner może potrzebować pomocy. Krótko mówiąc, nawet w tej dość sterylnej, naukowej scenerii badacze potrafili wykazać, że w związkach wspólnotowych ludzie chętnie reagują na potrzeby swoich partnerów. Niestety w miłości sprawy nigdy nie są tak proste. Jak wykazał Steve Duck76, pozostawanie w długotrwałym, bliskim, wspólnotowym związku ma, oprócz ogromnych zalet, także ciemne strony. W celu zapoznania się z tymi mniej atrakcyjnymi, ciemnymi stronami najpierw rozpatrzmy raz jeszcze omawiane już wcześniej rozróżnienie między miłością namiętną a miłością partnerską. W porównaniu z huśtawką nastrojów i emocji, charakterystyczną dla namiętnego romansu, spokojniejszy, przewidywalny rytm partnerskiego związku oferuje własne, specyficzne nagrody. Do korzyści, jakie zapewnia dobrze prosperujący, długotrwały związek, należy bezpieczeństwo emocjonalne i bezcenna pociecha polegająca na tym, że jest się akceptowanym przez kogoś, kto zna zarówno twoje wady, jak i zalety. Wydaje się jednak, że w naturze bliskich związków tkwi nieodłączny element ironii, który trafnie wyrażają słowa znanej ballady - „zawsze ranisz tego, kogo kochasz”. Dlaczego tak się dzieje? Z naszego wcześniejszego omówienia teorii zyskiwania i utraty przypomnij sobie dosyć zaskakujący fakt, że kiedy czyjeś początkowo negatywne wobec nas uczucia stopniowo stają się pozytywne, wówczas jest to dla nas bardziej nagradzające, niż gdyby uczucia tej osoby wobec nas były zupełnie pozytywne od początku. I na odwrót, gdy osoba oceniająca nas dawniej pozytywnie powoli zaczyna widzieć nas w negatywnym świetle, jesteśmy skłonni odbierać to jako bardziej przykre, niż gdyby przez cały czas wyrażała wobec nas negatywne uczucia. Jakie są implikacje tych stwierdzeń dla długotrwałych związków? Jedną z nich jest to, że odkąd staliśmy się pewni nagradzających zachowań 372 jakiejś osoby, może ona stać się słabszym źródłem nagród niż ktoś zupełnie Teoria

zyskiwania

i

utraty:

implikacje

dotyczące

bliskich

związków.

SYMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERS ONALNA

obcy. Wykazaliśmy, że przyrost sympatii jest silniejszą nagrodą niż stały poziom sympatii; wobec tego jest prawdopodobne, że zachowanie bliskiego przyjaciela (lub matki, brata czy współmałżonka) reprezentuje poziom sympatii bliski szczytowego, a zatem nie mogą nam oni zapewnić jej przyrostu czy zysku. Inaczej mówiąc, ponieważ przyzwyczailiśmy się oczekiwać od przyjaciela miłości, przysług i pochwał, przeto nie jest prawdopodobne, aby takie zachowanie świadczyło o wzroście jego uznania dla nas. Z tych samych powodów dobry przyjaciel ma wielkie możliwości, jeśli chodzi o karanie nas. Im bliższy przyjaciel, im dłużej był on dla nas niezmiennym źródłem poważania i nagród, tym gorsza jest dla nas utrata jego uznania. Tak więc, w rezultacie, każdy ż nas ma możność zranienia tego, kogo kocha - lecz bardzo małe możliwości nagrodzenia go. Pewien przykład może nam pomóc w wyjaśnieniu tej sprawy. Po 15 latach małżeństwa czuły mąż szykuje się wraz z żoną na uroczyste przyjęcie. On prawi jej komplementy na temat jej wyglądu: „Ach, kochanię, wyglądasz wspaniale!” Ona słyszy jego słowa, lecz nie mogą napełnić jej radością, ponieważ już wie, że mąż uważa ją za atrakcyjną; nie wywiera to na niej wielkiego wrażenia, gdy słyszy te słowa po raz tysiączny. Z drugiej strony, gdyby ten czuły mąż (który dotąd zawsze obsypywał ją komplementami) powiedział swojej żonie, że jego zdaniem traci urodę i wygląda zupełnie nieatrakcyjnie, sprawiłoby to jej wielką przykrość, gdyż wypowiedź taka byłaby przejawem wyraźnej utraty zaintereso­ wania jej osobą. Czy więc owa kobieta jest skazana albo na nudę, albo na znoszenie przykrości? Nie, ponieważ są jeszcze inni ludzie na świecie. Obydwoje państwo Czuli przyszli na przyjęcie, gdzie ktoś zupełnie obcy nawiązuje rozmowę z panią Czułą. Po chwili mówi jej z wielką szczerością, że uważa ją za bardzo atrakcyjną. Skłonny jestem przypuszczać, że bynajmniej nie będzie to dla niej nudne. Wypowiedź ta reprezentuje dla niej wyraźny „zysk”, znacznie podniesie jej samopoczucie, a ponadto zwiększy atrakcyjność znajomego. Rozumowanie to jest zgodne z rezultatami przeprowadzonych eksperymen­ tów. O. J. Harvey77 stwierdził, że badani byli skłonni reagować bardziej pozytywnie w stosunku do nieznajomych niż do przyjaciół, gdy zarówno jedni, jak i drudzy wydawali o nich względnie pozytywne oceny. Ponadto, badani skłonni byli reagować bardziej negatywnie wobec przyjaciół niż wobec nieznajomych, gdy jedni i drudzy byli dla nich źródłem ocen ujemnych. Podobnie, w kilku eksperymentach wykazano, że nieznajomi mieli większy wpływ na zachowanie małych dzieci niż rodzice lub znajome osoby dorosłe78. Wydaje się rozsądne założenie, że dzieci są przyzwyczajone do aprobaty ze strony rodziców i innych dorosłych, których znają. Zatem dodatkowa aprobata z ich strony nie stanowi dużego zysku. Natomiast aprobata nieznajomego jest zyskiem, a zatem zgodnie z teorią zyskiwania i utraty powinna przynieść większą poprawę zachowania dzieci. 373

SYMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

Z tych rezultatów i rozważań wylania się dość ciemny obraz ludzkiego losu - wydaje się, że zawsze szukamy uznania w oczach obcych, a jednocześnie przyjaciele i znajomi zwykle sprawiają ból. Zanim jednak wyciągniemy pochopnie taki wniosek, cofnijmy się nieco i zobaczmy, w jaki sposób zyskiwanie lub utrata uznania wpływa na zachowanie łudzi wobec przyjaciół i nieznajomych. Zagadnienie to było przedmiotem eksperymentu, który prze­ prowadziła Joannę Floyd79. Podzieliła ona grupę małych dzieci na pary, tak że każde dziecko było w parze z bliskim przyjacielem lub z nieznajomym. Jednemu dziecku z każdej pary pozwolono następnie zagrać w grę, w której uzyskiwało kilka świecidełek. Następnie polecano mu podzielić się tymi błyskotkami ze swym partnerem. Przedmiotem manipulacji ze strony eksperymentatora było spostrzegane skąpstwo dzielącego: u niektórych badanych dzieci wytworzono przekonanie, że przyjaciel (lub nieznajomy) jest wobec nich hojny, a u innych - że przyjaciel (lub nieznajomy) jest wobec nich skąpy. Następnie każdemu badanemu pozwolono wygrać kilka świecidełek i polecono podzielić się nimi z partnerem. Jak oczekiwano, badani wykazali największą hojność w warunkach zysku i straty - tzn. dawali najwięcej błyskotek hojnym nieznajomym i skąpym przyjaciołom. Innymi słowy, byli stosunkowo skąpi wobec skąpych nieznajomych („Czemu nie? Nieznajomi zachowywali się tak, jak można się było spodziewać”) i wobec hojnych przyjaciół („Hm, mój przyjaciel lubi mnie - cóż w tym nowego?”). Gdy jednak badanym wydawało się, że mogą zyskać przyjaciela (hojny nieznajomy), sami zachowywali się hojnie; również i wtedy dzielili się. z partnerem hojnie, gdy wydawało się im, że mogą stracić przyjaciela (skąpy przyjaciel). Chociaż wydaje się prawdą, że „zawsze ranisz tego, kogo kochasz”, to jednak zraniona osoba, zamiast odpłacić tą samą monetą, skłonna jest raczej reagować życzliwie, starając się przywrócić wzajemnym pozytywnym stosunkom pierwotną intensywność. Wynika stąd dodająca otuchy możliwość, że ludzie skłonni są zachowywać się w sposób chroniący stałość ich związków z innymi. W podobnym duchu wypowiadali się - już od 46 roku przed Nar.Chr. do lat dziewięćdziesiątych XX wieku - komentatorzy, od Cicerona80 do Johna Harveya i jego współpracownikówSl, sugerując, że w związku wspólnotowym zranione uczucia i konflikt mogą prowadzić do ukształtowania zdrowego, podniecającego, nowego porozumienia. W jaki sposób mogłoby dojść do takiego porozumienia? W poszukiwaniu wskazówek wróćmy na chwilę do państwa Czułych: chociaż pan Czuły może z łatwością zranić swą małżonkę (mówiąc jej, że jego zdaniem traci ona swą urodę), to jednak pani Czuła może być bardzo wrażliwa na taką krytykę i prawdopodobnie będzie dążyć usilnie do odzyskania tego, co utraciła, starając się być znowu atrakcyjną w oczach swego małżonka. I na odwrót: gdyby pani Czuła zmieniła nagle swą wysoce pozytywną opinię o panu Czułym, to mógłb> 374 on podjąć działania - i zapewne by je podjął - zmierzające do odzyskania jej

S YMPATIA, MIŁOŚĆ 1 WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

akceptacji. Związek staje się naprawdę twórczy i rozwija się nadał, gdy oboje partnerzy rozwiązują konflikty nie przez „klajstrowanie” ich, lecz przez usilne dążenie do rozwijania się i zmieniania w twórczy sposób.W tym procesie dużego znaczenia nabiera „autentyczność”. Prowadząc te rozważania jeszcze krok dalej, sugerowałbym, że im bardziej szczery i „autentyczny” jest pewien związek, tym mniej prawdopodobne jest osiągnięcie stanu tak nudnej i otępiałej stabilizacji, w jakim zdaje się znajdować małżeństwo państwa Czułych. Moim zdaniem, przedstawiona uprzednio analiza, zgodnie z którą osiągnięcie zysku w postaci wzrostu uznania ze strony drugiej osoby jest najmniej prawdopodobne wtedy, gdy tą osobą jest nasz bliski przyjaciel lub współmałżonek, odnosi się przede wszystkim do tych związków, w których ludzie nie są szczerzy i otwarci względem siebie. W bliskich związkach ludzie skłonni są tłumić pomniejsze irytacje i zachowywać dla siebie swe negatywne odczucia; daje to w rezultacie wątłą stabilizację, która wydaje się pozytywna, lecz może ulec zniszczeniu wskutek nagiej zmiany uczuć. Niestety, w naszym kraju ten rodzaj związków zdaje się występować powszechnie. W szczerym, otwartym, „autentycznym” związku, w którym ludzie są bardziej zdolni do dzielenia się swymi prawdziwymi odczuciami i wrażeniami (nawet negatywnymi), nie osiąga się zwykle takiej stabilizacji, występuje natomiast nieustanne oscylowanie uczuć wokół punktu względnie wysokiej oceny. Istotnie, badania82 wykazały, że małżonkowie, którzy rozwiązują swe konflikty w sposób serdeczny, nieagresywny, a jednak oparty na konfrontacji stanowisk, informują o wyższym poziomie zadowolenia z małżeństwa. W takim związku partnerzy są w sytuacji dość zbliżonej do „sytuacji zysku” z opisanego poprzednio eksperymentu, w którym sprawdzano „teorię zyskiwania i utraty”. Podobnie wymiana informacji o ważnych i intymnych aspektach swej osoby zarówno pozytywnych, jak i negatywnych - jest korzystna dla rozwoju bliskich związków. Mianowicie, jeśli wszystkie inne czynniki pozostają bez zmiany, to lubimy daną osobę bardziej po tym, gdy wyjawiliśmy jej coś ważnego o sobie - nawet jeśli było to coś nieprzyjemnego. Ponadto badania nad osobami pozostającymi w bliskich związkach wykazują, że jesteśmy skłonni bardziej lubić ludzi wtedy, gdy zaszczycili nas ujawnieniem o sobie czegoś intymnego i negatywnego83. W przeprowadzonym niedawno eksperymencie Art Aron i jego współ­ pracownicy 84 dokładnie badali to zjawisko w laboratorium za pomocą opraco­ wanej przez siebie techniki konwersacyjnej, która zachęcała nie znające się osoby do samoodsłaniania (self-disclosure). W eksperymencie tym dzielili oni studentów na pary, które miały ze sobą rozmawiać; osoby te nie spotkały się nigdy przedtem. Technika konwersacyjna polegała na tym, że studenci byli zobowiązani ujawniać ważne informacje o sobie - przy czym każde kolejne ujawnienie powinno dotyczyć spraw coraz ważniejszych i bardziej intymnych. Wyniki były jednoznaczne: przede wszystkim procedura ta badanym bardzo się 375

SYMPATIA. MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

podobała. Ponadto po sesji eksperymentalnej studenci, którzy przeszli tę procedurę, mieli poczucie znacznie większej wzajemnej bliskości niż studenci w grupie kontrolnej, którzy prowadzili ze sobą przyjazną, lecz nie „samoodsłaniającą” pogawędkę. Wzrost poczucia bliskości występował nawet wtedy, gdy rozmowa ujawniła duże różnice w ważnych postawach. Nawiasem mówiąc, wydaje się, że samoodsłanianie, oprócz poczucia bliskości interpersonalnej, przynosi wiele innych korzyści. Na przykład w inte­ resującej serii, badań Jamie Pennebaker i jego współpracownicy ^ wykazali, że kiedy ludzie ujawniają przykre czy bolesne emocje, powoduje to uczucie dużej ulgi, ogólnie dobre samopoczucie, a nawet zmiejszenie objawów choroby fizycznej. W sumie dane przedstawione w niniejszym podrozdziale wskazują, że w miarę jak związek dojrzewa do większej intymności, coraz, ważniejsza staje się autentyczność - nasza zdolność do zrezygnowania z prób wywierania dobrego wrażenia i do ujawniania o sobie rzeczy, które są prawdziwe, nawet jeśli są nieprzyjemne. Ponadto musimy być gotowi do komunikowania, tym, których kochamy, oraz naszym przyjaciołom, szerokiego zakresu uczuć - w od­ powiednich okolicznościach i w sposób odzwierciedlający naszą troskę o nich. Tak więc, wracając znowu do państwa Czułych, jeśli dwoje ludzi naprawdę lubi się nawzajem, to ich związek będzie im dawał na dłuższą metę więcej zadowolenia i stanie się bardziej fascynujący, gdy są oni zdolni do wyrażania wszelkich, zarówno pozytywnych, jak negatywnych odczuć, jakie mogą żywić do siebie, aniżeli wtedy, gdy przez cały czas są dła siebie zupełnie „mili”.

Bliskość, autentyczność i komunikowanie się Chociaż szczere komunikowanie się z osobami kochanymi przynosi korzystne skutki, to jednak proces ten nie jest tak łatwy, jak mogłoby się wydawać. Szczere komunikowanie wymaga dzielenia się negatywnymi uczuciami i nie­ przyjemnymi informacjami o sobie; takie postępowanie zwiększa naszą podatność na zranienie - a zwykle staramy się tego unikać. W jaki sposób moglibyśmy w rzeczywistym związku osiągnąć taką szczerość komunikowania się? Wyobraź sobie, jeśli chcesz, następujący scenariusz: Phil i Anna Henshaw zmywają naczynia. Mieli na kolacji kilkoro przyjaciół, przyjaciele już poszli, a Phil i Anna sprzątają. W czasie tego wieczoru Anna była jak zwykle czarująca, dowcipna i ożywiona. Ale Phil, który zazwyczaj zachwyca się jej wdziękiem, czuje się urażony i trochę rozgniewany. Wydaje się, że w trakcie dyskusji politycznej Anna nie zgadzała się z jego stanowiskiem i stanęła po stronie Toma. Ponadto w ciągu tego spotkania zdawała się okazywać Tomowi wiele serdeczności. Rzeczywiście, jej zachowanie można by 376 uznać za trochę flirciarskie.

■S YMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

Phil myśli: „Tak bardzo ją kocham. Nie chcę, żeby postępowała w taki sposób. A może przestaje się mną interesować? O Boże, gdyby kiedyś mnie porzuciła, nie wiem, co bym zrobił. Czy Tom ją naprawdę pociąga?” W rzeczywistości Phil mówi: „Dzisiejszego wieczoru byłaś bardzo zajęta Tomem. Każdy to zauważył. Naprawdę się wygłupiłaś”. Anna bardzo kocha Phila. Sądzi, że miała kilka kapitalnych wypowiedzi - zwłaszcza podczas dyskusji politycznej - i uważa, że Phil nie docenił jej intelektualnego wkładu. „On myśli, że jestem tylko gospodynią domową”. Anna: „Nie wiem, o czym mówisz. Po prostu jesteś zły, ponieważ tak się złożyło, że byłam innego zdania niż ty w sprawie propozycji prezydenta dotyczącej podatków. Tom zgodził się z moim poglądem. Myślę, że miałam rację”. Phil: „Zgodził się z twoim poglądem! Chyba żartujesz? Co mógł innego zrobić? Siedziałaś niemal w jego objęciach. Inni goście byli zakłopotani”. Anna (drażniąc się): „Patrzcie no, Phil, bo rzeczywiście uwierzę, że jesteś zazdrosny!” Phil: „Nie jestem zazdrosny! Naprawdę gwiżdżę na to... jeśli chcesz zachowywać się jak jakaś lafirynda, to twoja sprawa”. Anna (gniewnie): „Chłopcze, ale jesteś zacofany. Na miłość boską, mówisz, jak jakiś świętoszek z epoki królowej Wiktorii! Zawsze tak robisz!” Phil (chłodno): „To tylko świadczy o tym, jak mało mnie znasz. Inni ludzie uważają mnie za nowoczesnego, a nawet pełnego fantazji i werwy”. Anna (sarkastycznie): „No tak, jestem pewna, że udajesz zucha przed wszystkimi tymi sekretareczkami w twoim biurze”. Phil: „No, co to ma znaczyć?”

Anna zapada w lodowate milczenie. Phil podejmuje kilka prób uzyskania od niej odpowiedzi, nie udaje się mu to, więc wypada z pokoju, trzaskając drzwiami. Co się dzieje? Mamy tu dwoje ludzi, którzy kochają się wzajemnie. W jaki sposób wdali się oni w tak przykrą, zajadłą, ziejącą złością sprzeczkę? Jedną z głównych cech ludzi, które odróżniają nas od innych istot żyjących, jest nasza jedyna w swoim rodzaju zdolność do przekazywania złożonych informacji za pomocą wysoce rozwiniętego języka. W porównaniu z porozumiewaniem się zwierząt, precyzja komunikowania się, możliwa u ludzi, jest naprawdę olbrzymia, mimo to jednak często dochodzi do nieporozumień między ludźmi. Co więcej, nieporozumienia występują z reguły nawet w bliskich związkach kochających się ludzi. Sprzeczka między Henshawami, chociaż hipotetyczna, jest typowa dla setek takich rozmów, których wysłuchiwałem jako doradca starający się dopomóc w wyprostowaniu pokrętnych, zniekształconych i mylących sposobów komunikowania się w parach. Sprzeczka między Philem i Anną byłaby stosunkowo łatwa do przeanali­ zowania. Każde z nich miało jakąś główną troskę, punkt, który był zagrożony. Żadne nie potrafiło czy nie chciało powiedzieć w sposób jasny, prosty i szczery, co jest tą troską. Wydaje się, że dla Anny główną troską była jej sprawność intelektualna. Obawiała się, że Phil uważa ją za głupią; jej główna ukryta skarga w tej sprzeczce dotyczyła tego, że Phil nie uznał trafności jej uwag wypowie- 377

SYMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIW OŚĆ INTERPERSON ALNA

dzianych w trakcie dyskusji politycznej; zdawał się on sugerować, że jedynym powodem, dla którego Tom zwrócił na nią uwagę czy okazywał zainteresowanie jej uwagami, było jego pożądanie czy flirt o seksualnym zabarwieniu. Sugestia ta zagroziła jej samoocenie, uraziła ją i rozgniewała. Nie wyraziła swej urazy. Wyraziła gniew, lecz nie okazała go wprost - zamiast tego przeszła do ofensywy i zaatakowała Phila, dając mu do zrozumienia, że jest nudny i nieinteresujący. Główna troska Phila zdawała się wynikać z poczucia niepewności. Chociaż podoba się mu żywe usposobienie Anny, zdaje się obawiać, że z wiekiem traci, być może, swą atrakcyjność jako mężczyzna. Dlatego przyjął, że zgodność stanowisk Anny i Toma jest czymś zbliżonym do sprzymierzenia się przez nią z Tomem przeciwko niemu - i wiąże z tym konotacje seksualne ze względu na swój brak poczucia bezpieczeństwa. Gdy Anna nazwała go „zacofanym”, wyglądało to tak, jakby usłyszał „starym” - i żywo bronił swej męskości i seksapilu, co Anna, pod wpływem swego gniewu, natychmiast wyśmiała. Tego rodzaju sprzeczka jest czymś dobrze znanym ludziom żyjącym w bliskich związkach. Wchodzą tu w grę ważne uczucia i troski. Zamiast jednak mówić o tych uczuciach otwarcie i szczerze, pozwała się, by przeradzały się one we wrogość, co tylko zaostrza urazę i brak poczucia bezpieczeństwa, które przede wszystkim zapoczątkowały tę rozmowę. Ponieważ wskaźnik rozwodów w Stanach Zjednoczonych jest bardzo wysoki i rośnie nadal, wydaje się, że należy poważnie zastanowić się nad pytaniem, dlaczego tak się dzieje. Byłoby naiwnością utrzymywać, że cały gniew, niezgoda, uraza i wrogość między ludźmi, którzy jakoby kochają się nawzajem, wynika z niewłaściwego czy niewystarczającego komunikowania się. Często istnieją konflikty między potrzebami, wartościami, pragnieniami i celami ludzi pozostających w bliskich związkach. Konflikty te wywołują stresy i napięcia, z którymi albo trzeba żyć, albo redukować je przez kompromisy i ustępstwa lub przez zerwanie związku. W wielu jednak przypadkach jest to przede wszystkim problem komuniko­ wania się. W jaki sposób Phil mógłby komunikować się z Anną inaczej? Wyobraź sobie, że jesteś Philem; Anna, osoba, którą kochasz, podchodzi do ciebie i mówi tonem, który nie jest ani oskarżycielski, ani osądzający, co następuje: Czuję się niepewnie, jeśli chodzi o moją inteligencję - a w każdym razie o to, jak ludzie widzą mnie pod tym względem. Ponieważ ty jesteś najważniejszą osobą w moim świecie, byłoby dla mnie szczególnie miłe, gdybyś wyrażał uznanie dla tych moich wypowiedzi, które uważasz za inteligentne czy wartościowe. Kiedy się nie zgadzamy co do jakiejś ważnej kwestii, a ty mówisz do mnie szorstko lub denerwujesz się na mnie, zwiększa to jeszcze bardziej moje poczucie niepewności. Na dzisiejszym spotkaniu, w czasie naszej dyskusji politycznej, byłabym szczęśliwa, gdybyś pochwalił mnie za 378 niektóre moje spostrzeżenia i interpretacje.

SYMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

Teraz wyobraź sobie, że jesteś Anną, a dyskusję po wyjściu gości Phil otworzył w następujący sposób: Trudno mi o tym mówić, ale chciałbym spróbować. Nie wiem, co się ostatnio ze mną dzieje, ale dzisiejszego wieczoru poczułem się trochę zazdrosny. To niełatwo powiedzieć... ale sprawa wygląda tak: ty i Tom wydawaliście się jakoś bliscy sobie - zarówno intelektualnie, jak fizycznie - i czułem się urażony i samotny. Ostatnio martwiłem się, że jestem już w średnim wieku. To może wydawać się głupie, ale zrobiłem się powolny, czuję się zmęczony, rośnie mi brzuch. Potrzebuję jakiegoś uspokojenia; czy nadal uważasz mnie za atrakcyjnego? Chciałbym bardzo, żebyś patrzyła na mnie w taki sposób, w jaki dziś wieczorem zdawałaś się patrzeć na Toma.

Przypuszczam, że większość ludzi dobrze odbierałaby tego rodzaju „mówienie wprost” (straight talk) i dobrze by na nie reagowała. Przez „mówienie wprost” rozumiem jasne wypowiadanie przez daną osobę swych uczuć i trosk bez oskarżania, potępiania, oceniania czy wyśmiewania drugiej osoby. Mówienie wprost jest skuteczne właśnie dlatego, że umożliwia odbiorcy słuchanie bez przyjmowania postawy obronnej. „Mówienie wprost” wydaje się czymś zwykłym i niewątpliwie jest skuteczne. Dlaczego ludzie nie posługują się nim w sposób naturalny? Główną przyczyną jest to, że nie jest ono tak łatwe, jak się wydaje. Rosnąc w rywalizacyjnym społeczeństwie, większość z nas nauczyło się chronić siebie w ten sposób, że staramy się być względnie niewrażliwi. Tak więc, kiedy jesteśmy urażeni, nauczyliśmy się nie okazywać tego, lecz raczej unikać osoby, która nas rani, atakować ją z gniewem lub wyśmiewać. Jak widzieliśmy, wywołuje to zwykle reakcję obronną lub kontratak, i spór się zaostrza. Krótko mówiąc, ogólna zasada, jaką przyswajamy sobie w naszym społeczeństwie, brzmi: nigdy nie odsłaniaj swoich słabych stron. Strategia ta może być użyteczna, a w niektórych sytuacjach nawet niezbędna, w wielu jednak okolicznościach jest niewłaściwa, nieskuteczna, a nawet przynosząca efekty przeciwne niż zamierzone. Prawdopodobnie jest rozsądne, żebyś nie odsłaniał swej słabej strony komuś, kto jest twoim zawziętym wrogiem. Jednakże prawie na pewno nie jest mądre ukrywanie słabych punktów przed kimś, kto jest twoim przyjacielem i troszczy się o ciebie. Tak więc, gdyby i Anna, i Phil wiedzieli o braku poczucia bezpieczeństwa u swego partnera (partnerki), wówczas każde z nich mogłoby postępować w taki sposób, aby drugie poczuło się bezpieczniejsze. Ponieważ jednak obojgu społeczeństwo mocno wpoiło zasadę „raczej zaatakuj, niż odsłoń się”, nieuchronnie weszli oni na kurs prowadzący do kolizji. Często problem jest jeszcze bardziej złożony niż w tym przykładzie. Anna i Phil zdają się mieć pewne pojęcie o tym, jakie są ich troski i uczucia. Uwikłali się w poważny konflikt głównie dlatego, że było im trudno powiedzieć sobie nawzajem o swym braku poczucia bezpieczeństwa i zranionych uczuciach. W wielu jednak sytuacjach ludzie nie są w pełni świadomi własnych potrzeb, 379

S YMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

pragnień i uczuć. Mogą mieć tylko niejasne poczucie niezadowolenia cz\ przykrości, których nie potrafią ściśle określić. Często dochodzi do błędnej atrybucji; na przykład Phil mógłby przypisać odczuwaną przez siebie przykrość zakłopotaniu wywołanemu przez rzekomo flirciarskie zachowanie Anny zamiast swym głęboko ukrytym obawom związanym z wejściem w wiek średni. Tak więc, jeśli nie jesteśmy w kontakcie z własnymi uczuciami i nie potrafi im określić ich jasno sobie samym, to nie możemy powiedzieć o nich innej osobie. Podstawową sprawą jest wrażliwość. Czy możemy nauczyć się większej wrażliwości na nasze własne uczucia? Czy możemy nauczyć się wrażliwości na innych, żebyśmy wtedy, gdy ludzie jednak odsłonią przed nami swe słabe punkty, traktowali je z troską i szacunkiem? Umiejętności tych można się nauczyć, a najlepiej uczyć się ich przez doświadczenie, a nie po prostu czytając o nich w książce takiej jak ta. Ten proces uczenia się przez doświadczenie przynosi najlepsze wyniki wtedy, kiedy przebiega we względnie bezpiecznym, chronionym środowisku społecznym, gdzie ludzie mogą ćwiczyć się w mówieniu wprost bez obawy, że inni wykorzystają ich słabe strony. Mniej więcej pięćdziesiąt lat temu, odpowiadając na potrzebę takiego bezpiecznego środowiska społecznego, psychologowie społeczni wynaleźli grupę T, często określaną także jako grupa treningu wrażliwości lub grupa spotkaniowa. Pierwsza grupa T była wynikiem przypadku. Jednakże, podobnie jak większość twórczych przypadków, zdarzył się on w obecności bardzo inteligen­ tnej i twórczej osoby, która szybko doceniła znaczenie i potencjalną użyteczność tego, na co się natknęła. W 1946 r. poproszono Kurta Lewina, zapewne największego innowatora i teoretyka w historii psychologii społecznej, o po­ prowadzenie warsztatów mających na celu zbadanie przydatności dyskusji w małej grupie jako sposobu rozwiązywania niektórych ówczesnych problemów społecznych. W warsztatach tych brali udział wychowawcy, urzędnicy państwowi oraz przedstawiciele nauk społecznych. Spotykali się oni w dzień w małych grupach. Zajęcia te obserwowało kilkoro studentów Lewina, przygotowujących się do uzyskania stopnia akademickiego, którzy następnie zbierali się wieczorami, aby omówić swoją interpretację dynamiki dyskusji grupowych, jakie obserwowali w ciągu dnia. Pewnego wieczoru paru uczestników zapytało, czy mogą przyjść posłuchać, gdy studenci będą omawiać swe obserwacje. Lewin był trochę zakłopotany ich prośbą, lecz ku dużemu zaskoczeniu swych studentów pozwolił gościom wziąć udział w spotkaniu. Tak się złożyło, że jedna z wychowawczyń przyłączyła się do grupy właśnie wtedy, gdy obserwatorzy omawiali i interpretowali pewien epizod, w którym brała ona udział poprzedniego ranka. W miarę jak przy­ słuchiwała się tej dyskusji, wydawała się coraz bardziej poruszona. W końcu przerwała im i oświadczyła, że interpretacja obserwatorów jest zupełnie błędna. 380 po czym przystąpiła do podawania swojej wersji tego epizodu. Dyskusja

SYMPATIA', MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERS ONALNA

okazała się bardzo emocjonująca. Na następnym wieczornym spotkaniu zjawili się wszyscy (50 osób) uczestnicy warsztatów i ochoczo włączali się do dyskusji, często nie zgadzając się ze spostrzeżeniami i interpretacjami wyszkolonych obserwatorów. Spotkanie było zarówno ożywione, jak po­ uczające. Lewin i jego studenci szybko uświadomili sobie doniosłe znaczenie tego zdarzenia: grupa dyskutująca nad rozwiązaniem pewnego problemu, nie przechodząc specjalnego treningu w zakresie obserwacji, może odnieść ogromne korzyści, jeśli poświęci czas na omawianie swej własnej dynamiki, czyli „procesu grupowego”. Istotnie, sami uczestnicy są znacznie lepszymi obserwatorami własnego procesu, ponieważ każdy(a) jest wtajemniczony(a) w swoje intencje, które nie są łatwo dostępne dla obserwatorów zewnętrznych - niezależnie od tego, jak bardzo są oni wnikliwi i dobrze wyszkoleni. Po pewnym czasie ukształtowała się grupa bez określonego programu czy porządku dziennego: grupa może odnosić największe korzyści ze swych spotkań, jeśli nie ma żadnego formalnego programu ani innych problemów do przedyskutowania poza swą własną dynamiką. Ten prosty wynalazek okazał się doskonałym sposobem pozwalającym rozwijać nasze umiejętności w zakresie komunikacji interpersonalnej i zrozumieć, jak nasze zachowanie oddziałuje na innych ludzi. Od tych skromnych początków w 1946 r. zainteresowanie grupami rosło szybko i rozszerzało się na cały świat. Zainteresowanie grupami T sięgnęło szczytu w łatach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w. W tym czasie wybitny terapeuta Carl RogersS6 uznał grupę T za najważniejszy i najsilniej wpływający na ludzi wynalazek społeczny XX wieku. Chociaż wydaje się, że szczyt ich popularności minął (przynajmniej tymczasowo), to jednak metody i zasady komunikowania się, które rozwinęły się w grupach T, przeniknęły do ogólnej kultury - przy czym wpływ ich jest największy w instytucjach edukacyjnych, poradnictwie małżeńskim, grupach wsparcia i organizacjach gospodarczych87. Tak więc wydaje się, że potrzeba autentyczności i „mówienia wprost” pozostaje silna i jest obecnie zaspokajana na wiele różnych sposobów. Jako prowadzący przez kilka lat grupy T, nadal jestem przekonany, że grupy takie są ważnym narzędziem uczenia się - zapewniają bezpieczne środowisko do uczenia się umiejętności, które zwiększają samoświadomość i wzbogacają stosunki międzyludzkie. Jednakże jestem też przekonany, że chociaż formalne grupy T nie są już tak łatwo dostępne, jak w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, to jednak podobne warunki polegające na otwartym komunikowaniu i poczuciu bezpieczeństwa, jakie zapewniała grupa T, można uzyskać w każdym bliskim, troskliwym i serdecznym związku między ludźmi, którzy dążą do jeszcze większej bliskości i podniesienia jakości swych interakcji. Takie formy komunikowania się pozwalają także uzyskać, jako produkt uboczny, większą samoświadomość i lepszą znajomość samego siebie. 381

SYMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

Cele komunikowania się. Na początek rozpatrzmy niektóre ważniejsze cele efektywnego komunikowania się w grupach T. Cele te odnoszą się także do związków z ludźmi w ogóle, a zwłaszcza do bliskich związków. Obejmują one: 1. Rozwijanie umiejętności komunikowania się w sposób jasny, prosty, nie oceniający, nie karzący i unikający atrybucji. 2. Rozwijanie zmysłu dociekliwości, chęci analizowania własnego za­ chowania i przeprowadzania eksperymentów dotyczących sposobu swego funkcjonowania w świecie. 3. Rozwijanie zdolności rozwiązywania konfliktów i sporów na zasadzie rozwiązywania problemów, nie zaś drogą przymusu czy manipulacji. Moje podejście do tej kwestii opiera się na ukrytym założeniu, że bardzo niewiele można zyskać, jeśli ktoś mówi nam, co powinniśmy odczuwać, jak mamy się zachowywać lub co powinniśmy zrobić z naszym życiem. Zgodnie z drugim, paralelnym założeniem, można dużo zyskać, jeśli zrozumiemy, co odczuwamy, jakie rodzaje zdarzeń interpersonalnych wywołują w nas różne rodzaje odczuć, jak nasze zachowanie jest odbierane i rozumiane przez innych ludzi, i jeśli poznamy dużą różnorodność do­ stępnych nam alternatyw. Rola prowadzącego grupę T nie polega na do­ starczaniu nam odpowiedzi; po prostu pomaga on stworzyć atmosferę zaufania i intensywnego dociekania, w której jesteśmy skłonni przyjrzeć się dokładnie własnemu obronnemu zachowaniu. Potem możemy się do­ wiedzieć, jak nasze zachowanie obronne wpływa na innych, oraz zacząć eksperymentować z zachowywaniem się w bardziej autentyczny, mniej obronny sposób. niewłaściwego komunikowania się. Jak widzieliśmy w naszym przy­ kładzie sprzeczki między Philem i Anną, komunikowanie się ludzi ze sobą często ulega wypaczeniu. Czasami, w naszym codziennym życiu, gdy myślimy, że komunikujemy coś jakiejś osobie, osoba ta słyszy coś zupełnie innego. Przypuśćmy na przykład, że Fred żywi ciepłe uczucia do Jacka, lecz z powodu nieśmiałości lub z obawy przed odrzuceniem trudno mu wyrazić te uczucia bezpośrednio. Jak to się często zdarza wśród mężczyzn w naszej kulturze, Fred może komunikować swe ciepłe uczucia za pośrednictwem pokpiwania i złoś­ liwych żarcików. Jednakże Jack może nie uznać tego za przejaw serdeczności w gruncie rzeczy złośliwości te.mogą go nawet urazić. Jak już wspomniałem wcześniej, w naszej kulturze trudno jest wyjawić swoją urazę, ponieważ świadczyłoby to o słabości i nadmiernej delikatności; Jack zachowuje więc spokój. Wobec tego Fred, nie zdając sobie sprawy, że jego zachowanie drażni Jacka, nadal wyraża swą serdeczność za pomocą złośliwych żartów, znowu urażając osobę, którą lubi, aż wreszcie uda mu się zrazić ją do siebie. W rezultacie Fred nie tylko stracił coś, co mogło przerodzić się w serdeczną 382 przyjaźń, lecz ponadto z tego doświadczenia nie wyniósł niczego, co mogłoby Problem

SYMPATIA. MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ I NTERPERSONALNA

być korzystne dla jego zwykłego sposobu postępowania, i może nadał zrażać do siebie właśnie tych ludzi, do których żywi najcieplejsze uczucia. Użyteczne może być rozpatrzenie interakcji dwojga ludzi jako łańcucha zdarzeń, przedstawionego na rysunku. ŚWIAT OSOBY (P)

ŚWIAT ODBIORCY (R)

Osoba (P) żywi jakieś uczucia w stosunku do Odbiorcy (R). Zamierza mu zakomunikować jakieś określone uczucie. Przejawia się to w pewnym rodzaju zachowania - w jakichś słowach, geście, uśmiechu, spojrzeniu czy też jakoś inaczej. Odbiorca spostrzega to zachowanie na swój własny sposób, opierając się na własnych potrzebach i uczuciach, własnej przeszłości, opiniach co do P, itd. To spostrzegane zachowanie P wywołuje w R pewne uczucie (serdeczność, gniew, rozdrażnienie, miłość, strach czy jakieś inne). Uczucie to jest szybko przekładane na interpretację tego, jakie były intencje P, co z kolei wpływa na ocenę P jako człowieka. W każdym punkcie tego łańcucha istnieje możliwość popełnienia błędu. Tak więc w naszym przykładzie Fred (P) żywi ciepłe, serdeczne uczucia (P,) wobec Jacka. Zamierza je zakomunikować (P2), lecz czyni to w sposób okrężny, nie zobowiązujący, asekuracyjny: pokpiwa z ubrań Jacka, jest dokuczliwy i sarkastyczny (P3). Jack spostrzega sarkazm i dokuczanie (R,); sprawia mu to przykrość (R2), dochodzi więc do wniosku, że Fred starał się go „załatwić” (R3). Stwierdza w końcu, że Fred jest człowiekiem okrutnym, agresywnym i nie­ przyjaznym (R4), Błąd może wystąpić w innej części tego łańcucha. Wyobraźmy sobie zupełnie nową sytuację, w której Fred jest całkowicie bezpośredni i szczery, natomiast Jack jest podejrzliwy. Przypuśćmy, że Fred wyraża swą serdeczność bezpośrednio - mówiąc Jackowi, jak bardzo go lubi, itd. Ale w tym przypadku takie zachowanie Freda może wydać się Jackowi przesadne. Jack może więc czuć się skrępowany i zamiast po prostu przyznać się do swego zażenowania, 383

SYMPATIA, MIŁOŚĆ 1 WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

może interpretować zachowanie Freda jako manipułatywne w swych intencjach i ocenić go jako człowieka nieszczerego, przebiegłego, próbującego manipulować ludźmi. Opisany powyżej proces jest już znany czytelnikom tej książki: jako proces atrybucji był on omawiany w rozdziale 7. Gdy widzimy, że ktoś zachowuje się w określony sposób, skłonni jesteśmy mu przypisywać na podstawie tego zachowania jakiś motyw czy cechę osobowości. Jeśli proces ten można badać i analizować, to zarówno Fred, jak i Jack mogliby się wiele nauczyć, spotkawszy się ze sobą w jednej grupie. Czy Fred jest zbyt nieśmiały, by otwarcie okazać swe serdeczne uczucia? Czy Jack jest zbyt podejrzliwy, by zaakceptować prawdziwą serdeczność, nie oczerniając w myśli Freda? Są to ważne pytania, a uzyskanie na nie odpowiedzi może przyczynić się w dużym stopniu do poznania samego siebie, lecz może się tak stać tylko wtedy, gdy Fred i Jack będą otwarcie komunikować sobie swoje uczucia.

Cechy efektywnego komunikowania się Doniosłe znaczenie bezpośredniości. Aby komunikowanie się w bliskim związku było efektywne, uczucia muszą być wyrażane otwarcie i bezpośrednio. Kiedy przestrzega się tej zasady, możemy otrzymywać natychmiastowe sprzężenie zwrotne, tzn. informację o tym, jak partaer(ka) interpretuje nasze słowa i zachowanie. Dzięki natychmiastowemu sprzężeniu zwrotnemu jesteśmy w stanie lepiej poznać wpływ, jaki nasze czynności i wypowiedzi wywierają na bliską nam osobę, i zastanowić się, jakie mamy możliwości wyboru takiego postępowania, które zaspokoiłoby zarówno nasze, jak i jej potrzeby. Przypuśćmy na przykład, że wykonuję jakąś czynność, która gniewa moją najlepszą przyjaciółkę (która przypadkiem jest także moją żoną). Jeśli nie wyraża ona swego gniewu, to mogę nigdy nie uświadomić sobie faktu, że wykonywana przeze mnie czynność wywołuje jej gniew. Z drugiej strony przypuśćmy, że żona dostarcza mi natychmiast sprzężenia zwrotnego: mówi mi, że czynności, które wykonuję, wywołują w niej uczucie gniewu. Teraz mam co najmniej dwie możliwości do wyboru: mogę nadal zachowywać się w ten sposób lub mogę zaniechać takiego zachowania - wybór należy do mnie. Zachowanie to może być tak ważne, że nie chciałbym zeń zrezygnować. I na odwrót - uczucia mojej żony mogą być dla mnie tak ważne, że zdecyduję się zrezygnować z tego zachowania. Gdy nie dysponuję żadną wiedzą o uczuciach wzbudzanych w niej przez moje zachowanie, to nie mam wyboru. Gdy natomiast wiem dokładnie, co sądzi ona o danym działaniu, mogę znaleźć inne działanie, które być może zaspokoi zarówno moje, jak i jej potrzeby. Sprzężenie zwrotne ma wartość nie tylko dla odbiorcy. Często osoba, która 384 dostarcza sprzężenia zwrotnego, dowiaduje się czegoś nowego o sobie i o swoich

SYMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

własnych potrzebach. Jeśli na przykład ktoś sądzi, że „źle” jest odczuwać gniew, to może nie dopuszczać tego uczucia do swej świadomości. Gdy natomiast wyrażanie takich uczuć jest dopuszczalne, ma on szanse je ujawnić, przyjrzeć się im i uświadomić sobie, że chociaż dał wyraz swemu gniewowi, to jednak nie spowodowało to wcale końca świata. Ponadto, bezpośrednie wyrażanie uczuć sprawia, że wymiana poglądów jest szczera, co pomaga zapobiec eskalacji uczuć negatywnych. Na przykład, jeśli moja żona nauczyła się wyrażać swój gniew w sposób bezpośredni, pozwała to nam przedyskutować dane zagadnienie. Jeśli tłumi ona swój gniew, lecz ujawnia się on inaczej - w innym czasie i w innej sytuacji - to nie wiem, skąd się bierze jej wrogość, jestem zdezorientowany, narasta we mnie uraza i gniew. Uczucia a oceny. Ludzie często nie wiedzą, jak dostarczać innym konstruktyw­ nego sprzężenia zwrotnego. Nieraz czynimy to w taki sposób, że denerwujemy

lub doprowadzamy do gniewu odbiorcę, stwarzając w ten sposób więcej problemów, niż ich rozwiązujemy. Kwestię tę lepiej przedstawić na przykładzie niż za pomocą abstrakcyjnego opisu. Podam więc przykład ukazujący „niewłaś­ ciwe” sprzężenie zwrotne oraz sposób, w jaki można skłonić ludzi, by zmodyfikowali swą metodę dostarczania sprzężenia zwrotnego (nie zmieniając jego jakości), w celu osiągnięcia jak najlepszego komunikowania się i zro­ zumienia. Przykład ten jest opisem rzeczywistego zdarzenia, do jakiego doszło podczas warsztatów z zakresu umiejętności komunikowania się, które prowa­ dziłem dla personelu kierowniczego przedsiębiorstw. W trakcie tych warsztatów jeden z uczestników (Sam) popatrzył prosto w oczy drugiemu uczestnikowi (Harry’emu) i powiedział: „Harry, słucham cię i patrzę na ciebie przez półtora dnia i myślę, że jesteś fałszywy”. No cóż, to jest po prostu oskarżenie. Jak Harry może na to odpowiedzieć? Innymi słowy, jakie możliwości ma do wyboru Harry? Ma on ich kilka. Może: 1) zgodzić się z Samem; 2) zaprzeczyć temu oskarżeniu i powiedzieć, że wcale nie jest fałszywy; 3) wyrazić gniew, oddając wet za wet - mówiąc Samowi, co złego myśli o nim; 4) zmartwić się i nadąsać. Żadna z tych reakcji nie jest szczególnie produktywna. W „świecie rzeczywistym” nie jest prawdopodobne, aby Sam wystąpił z takim stwierdzeniem; gdyby je wypowiedział, prawie na pewno byłyby z tego kłopoty. Ale czy Sam nie ma prawa wyrazić tego rodzaju sądu? Ostatecznie, jest on tylko otwarty. Czyż nie cenimy otwartości i autentyczności? Wydaje się, że tkwi w tym pewien dylemat: efektywne komunikowanie się wymaga otwartości, lecz otwartość może ludziom sprawiać przykrość. Roz­ wiązanie tego dylematu jest dość proste: można być otwartym, a jednocześnie wyrażać się w taki sposób, by wyrządzić jak najmniej przykrości. Kluczowe znaczenie ma tu termin „uczucie”: Sam nie wyraził swego uczucia, lecz swą ocenę. Aby nasze otwarte komunikowanie się nie było destrukcyjne, musi ono polegać na bezpośrednim wyrażaniu uczuć, a nie ocen. Termin „uczucie” 385

SYMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERS ONALNA

(feeling) ma kilka znaczeń. W tym kontekście nie mam na myśli „podejrzenia” ani „hipotezy”; przez uczucie rozumiem gniew lub radość, smutek lub szczęście, rozdrażnienie, strach, przykrość, serdeczność, urazę, zazdrość, podniecenie itp. Jak poradzono sobie z tym starciem na warsztatach? Moja interwencja miała charakter podstawowy: po prostu zapytałem Sama, czy żywi on jakieś uczucia względem Harry’ego. Sam pomyślał przez chwilę i powiedział: „No dobrze, więc mam uczucie, że Harry jest fałszywy”. Oczywiście, według wyżej podanej definicji nie jest to uczucie. Jest to opinia, czy też ocena wyrażona w terminologii uczuć. Ocena nie jest niczym innym niż uczuciem, które zostało niedostatecznie zrozumiane lub niewłaściwie wyrażone. Toteż sondowałem dalej, pytając Sama, jakie są jego uczucia. Sam ponownie stwierdził, że ma uczucie, iż Harry jest fałszywy. „A jak to działa na ciebie?” - zapytałem. „Diabelnie mnie to denerwuje” - odpowiedział Sam. Tu włączyła się inna uczestniczka warsztatów, Charlotte, prosząc o bliższe dane: „Cóż Harry robi takiego, co cię denerwuje, Samie?” Po kilku minutach sondowania przez różnych członków grupy Sam przyznał, że zawsze wpadał w rozdrażnienie, gdy Harry wyrażał serdeczność i zrozumienie innym członkom grupy. Po dalszym sondowaniu okazało się, że Sam postrzegał Harry’ego jako atrakcyjnego - szczególnie dla kobiet. W końcu Sam przyznał się do uczucia zazdrości: chciałby mieć spontaniczny urok Harry’ego i jego popularność. Zwróć uwagę, że Sam początkowo maskował swe uczucie zazdrości; wyładowywał swe uczucia poprzez lekceważenie, mówiąc, że Harry jest fałszywy. Zachowanie tego rodzaju służy ochronie swego ja: ponieważ żyjemy w społeczeństwie rywalizacyjnym, to gdyby Sam przyznał się do uczucia zazdrości, postawiłby siebie „niżej”, a Harry’ego „wyżej”. W ten sposób Sam znalazłby się w niekorzystnej sytuacji, tzn. czułby się słabszy od Harry’ego. Natomiast wyrażając lekceważenie, Sam zdołał postawić siebie „wyżej”. Chociaż za­ chowanie to było skutecznym środkiem ochrony swego ja, to jednak nie przyczyniło się do lepszego zrozumienia przez Sama własnych uczuć, ani też zdarzeń, które były powodem tych uczuć; a z pewnością nie przyczyniło się do zrozumienia Harry’ego przez Sama, ani Sama przez Harry’ego (ani też do zrozumienia przez Harry’ego samego siebie). Krótko mówiąc, Sam komunikował się w sposób nieefektywny. Jego zachowanie było przystosowawcze jako środek obrony ego\ jako forma komunikowania się było ono skrajnie nieprzystosowawcze. Tak więc, chociaż przyznanie się Sama, że zazdrości Harry’emu, stawiało go w słabszej pozycji, to jednak stworzyło możliwość komunikowania się i w końcu pomogło im zrozumieć siebie. Odbiorcy znacznie łatwiej jest wysłuchać i wykorzystać sprzężenie zwrotne wyrażone w kategoriach uczuć niż sprzężenie zwrotne w postaci sądów i ocen. Wynika to z dwóch głównych powodów: po pierwsze, opinie i oceny danej osoby dotyczące innego człowieka opierają się jedynie na przypuszczeniach. 386 Tak więc, opinie Sama, że Harry jest fałszywy lub zły, mogą być z równym

SYMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSONALNA

prawdopodobieństwem zgodne lub niezgodne z rzeczywistością: są to jedynie teorie Sama dotyczące Harry'ego. Tylko Harry wie na pewno, czy jest fałszywy; Sam jedynie zgaduje. Ale stwierdzenie Sama, że odczuwa zazdrość lub gniew, nie jest przypuszczeniem ani teorią - jest to fakt absolutny. Sam nie odgaduje swych uczuć - on je zna; istotnie, jest on jedyną osobą na świecie, która zna je na pewno. Harry może nie przywiązywać wielkiej wagi do intelektualnych teorii Sama czy też do jego arbitralnych ocen, jeśli jednak pragnie kontaktować się z Samem, to prawdopodobnie zależy mu bardzo na poznaniu uczuć Sama i roli, jaką on, Harry, odgrywa we wzbudzaniu tych uczuć. Drugim ważnym powodem, dla którego sprzężenie zwrotne wyrażone w kategoriach uczuć wydaje się bardziej pożądane od sprzężenia zwrotnego wyrażonego w kategoriach ocen, jest to, że gdy Sam wypowiada jakąś opinię, łub ocenę dotyczącą Harry'ego, mówi on coś tylko o Harrym, natomiast gdy wyraża jakieś uczucie dotyczące Harry’ego, mówi też coś o sobie samym. Tak więc wyrażenie uczucia jest darem. Ujmując rzecz metaforycznie, można powiedzieć, że Sam otwiera drzwi do swego domu i wpuszcza Harry’ego do środka. Natomiast gdy Sam wypowiada jakąś ocenę dotyczącą Harry’ego, wówczas niejako usiłuje wtargnąć do jego domu. Harry ma uzasadnione powody, by się temu opierać, ponieważ Sam nie ma prawa znaleźć się w jego domu bez zaproszenia. Harry może wpuścić Sama do środka, przedstawiając mu swoje uczucia; podobnie Sam może „wpuścić do środka” Harry'ego, opisując mu swoje uczucia88. Komunikowanie się w życiu codziennym. W miarę jak rozwijamy naszą zdolność otwartego i szczerego komunikowania się w naszych bliskich związkach, stopniowo pozwalamy sobie na odsłanianie swoich słabych stron i uczymy się, jak nie wykorzystywać słabych stron partnera(ki). Jednakże poza naszymi najbardziej serdecznymi związkami nie zawsze możemy oczekiwać od innych, że wyrażą tego rodzaju uczucia, które ujawniłyby ich słabe strony ani też nie możemy być pewni, że inni nie wykorzystają naszych słabych stron. Jednakże, w miarę ćwiczenia, nasze codzienne interakcje z ludźmi spoza kręgu rodziny i bliskich przyjaciół także mogą odnieść korzyści (w różnym stopniu, zależnie od wchodzących w grę łudzi i sytuacji) z naszych umiejętności efektywnego komunikowania się. Posłużmy się przykładem: kiedy między dwojgiem łub większą liczbą ludzi istnieje pewien rodzaj zależności, zazwyczaj żywią oni względem siebie jakieś uczucia. Jeśli tych uczuć nie rozumieją, to mogą im one przeszkodzić w wykonywaniu aktualnych zadań. Przypuśćmy, że ty i ja jesteśmy członkami 6-osobowego komitetu, który ma na celu zbieranie funduszów dla dzieci żyjących w trudnych warunkach. Przypuśćmy, że jesteś inteligentny, twórczy, atletycznie zbudowany, bogaty i przystojny; naprawdę odczuwam pragnienie rywalizacji z tobą: chciałbym, żeby inni członkowie lubili i podziwiali mnie 387

SYMPATIA, MIŁOŚĆ I WRAŻLIWOŚĆ INTERPERSON ALNA

bardziej niż ciebie. Jeśli wysuniesz jakiś pomysł zebrania funduszów, to z powodu tych uczuć będę skłonny znaleźć w nim jakąś wadę, wyśmiać go. obalić za pomocą odpowiedniej argumentacji, nawet jeśli to jest dobry pomysł - a może zwłaszcza wtedy, gdy jest to dobry pomysł. Przypuśćmy jednak, że znam dobrze swoje uczucia w tych sytuacjach, co zawdzięczam „mówieniu wprost” w bliskim związku lub doświadczeniu zdobytemu w grupie T. W jaki sposób mi to pomoże? Prawdopodobnie nie zechcę poinformować cię o swoich uczuciach. Nie znamy się wystarczająco dobrze, by dzielić się swoimi uczuciami. Zauważam jednak, że gdy tylko wysuwasz jakiś dobry pomysł, ja czuję się okropnie. Usiłuję także znaleźć wadę czy usterkę w twoim pomyśle. Dzięki głębszemu zrozumieniu swoich uczuć jest bardziej prawdopodobne, że zastanowię się, czy twój pomysł jest rzeczywiście zły, czy też po prostu znów jestem skłonny do rywalizacji. Jeśli potrafię sobie uświadomić swoją zazdrość i swoją potrzebę rywalizacji, to mam spore szanse, by je opanować i w ten sposób stać się bardziej produktywnym członkiem komitetu. Ponieważ ty i ja nie jesteśmy bliskimi przyjaciółmi (i nie uczest­ niczymy w warsztatach z zakresu komunikowania się!), byłoby niewłaściwe, żebym dzielił się z tobą swoimi uczuciami. Jednakże zrozumienie tych uczuć może sprawić, że będę lepszym kolegą i współpracownikiem. Później, jeśli poznamy się lepiej i zaczniemy ufać sobie nawzajem, mogę zdecydować się na opowiedzenie ci o mojej uprzedniej skłonności do rywalizacji. Być może potrafię to zrobić w taki sposób, że będzie to niejako zaproszenie do nawiązania bliższego, bardziej szczerego stosunku. Moim własnym, osobistym celem jest nawiązywanie takich relacji z coraz większą liczbą znajomych, lak żeby moje środowisko społeczne stawało się coraz bezpieczniejsze, bardziej otwarte, odprężone i pobudzające, a także bardziej sprzyjające uczeniu sic. zrozumieniu i rozwojowi. Nie jest to łatwe. A ponieważ nie jest łatwe, istnieje pokusa, by cofnąć się do postawy dążenia do wygranej, a nie odsłaniania swych słabych stron, do pokazywania się w korzystnym świetle jako ktoś dobr> i „poprawny” zamiast komunikowania się w sposób otwarty i jasny. Moim zdaniem jest konieczne, żebyśmy zrozumieli, że jeśli ulegniemy tej pokusie, lo wskaźnik rozwodów będzie wzrastał nadal, a liczba i głębokość prawdziwie satysfakcjonujących związków interpersonalnych nadal będzie maleć.

rozdział

9 Psychologia społeczna jako nauka Kiedy byłem w college’u, początkowo zainteresowałem się psychologią społeczną dlatego, że zajmuje się ona niektórymi z najbardziej fascynujących aspektów ludzkiej egzystencji: miłością, nienawiścią, uprzedzeniami, agresją, altruizmem, oddziaływaniem społecznym, konformizmem itp. W tym czasie nie troszczyłem się wiele o to, w jaki sposób powstał ten imponujący zasób wiedzy. Po prostu chciałem wiedzieć to, co było wiadome. Dopiero gdy rozpocząłem studia magisterskie, nagle przyszło mi na myśl, że mógłbym być nie tylko konsumentem tej wiedzy - mógłbym zostać również jej producentem. A wtedy cały nowy świat otworzył się przede mną - świat naukowej psychologii społecznej. Nauczyłem się, jak zadawać ważne pytania i jak przeprowadzać eksperymenty w celu znalezienia odpowiedzi na te pytania - przyczyniając się, w skromny sposób, do wzbogacenia tego zasobu wiedzy, z którym zapoznawałem się jako student. I od tamtego czasu zaangażowałem się żarliwie w tę działalność. Lektura tego rozdziału nie ma zmienić cię w naukowca. Moje zamiary wobec ciebie są trochę mniej ambitne, lecz nie mniej ważne. Rozdział ten ma na celu dopomóc ci w rozwinięciu twojej zdolności naukowego myślenia o sprawach, które wydarzają się w twoim społecznym świecie. Umiejętność tę zawsze uważałem za użyteczną. Czasem jednak może także pozbawić złudzeń. Podam ci jeden przykład wyjaśniający, co mam na myśli formułując to

PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA JAKO NAUKA

twierdzenie. Niedawno wpadł mi w ręce egzemplarz magazynu „The New Yorker”, w którym przeczytałem znakomity, wielce pouczający artykuł Jamesa Kunena 1 o realizowanych w więzieniach amerykańskich programach kształcenia na poziomie college’u. Kunen wyrażał się z entuzjazmem o ich skuteczności. Następnie przeszedł do krytykowania faktu, że opowiadająca się za surowymi karami większość w Kongresie eliminuje te programy, określając je jako marnotrawstwo i rozpieszczanie przestępców. Artykuł Kunena zawiera parę barwnych historii przypadków osób skaza­ nych, które w więzieniu zrealizowały program college’u i po wyjściu na wolność zaczęły prowadzić produktywne życie. Te historie podnoszą na duchu. Jednakże jako naukowiec chciałbym wiedzieć, czy są jakieś systematyczne dane, których mógłbym użyć do oceny ogólnej skuteczności programu edukacyj­ nego. No, tak. Kunen przytoczył jedno badanie opublikowane w 1991 r. przez Wydział Służb Karnych Stanu Nowy Jork (New York State Department of Correctional Senńces), gdzie stwierdzono, że po upływie 4 lat od wyjścia z więzienia wskaźnik recydywy w odniesieniu do mężczyzn, którzy w więzieniu ukończyli rok łub więcej łat wyższej uczelni, był o 20% niższy, niż przeciętna dla wszystkich więźniów płci męskiej. Brzmi to dość imponująco, prawda? Przyjrzyjmy się jednak dokładniej temu zagadnieniu. Jako naukowiec muszę zadać jedno podstawowe i ważne pytanie: czy przed wzięciem udziału w tym programie więźniowie, którzy zgłosili się do niego, byli. podobni do tych, którzy się nie zgłosili? Czy nie mogło być tak, że więźniowie, którzy zgłosili się do tego programu i ukończyli rok studiów, od początku różnili się (powiedzmy motywacją, zdolnościami, inteligencją, uprzednim wykształceniem, zdrowiem psychicznym, itp.) od tych, którzy się nie zgłosili? Spieszę dodać, że nie jest to tylko szukanie dziury w całym; jeśli od początku różnili się oni od ogółu więźniów, to jest prawdopodobne (lub przynajmniej możliwe), że wykazywaliby niższy wskaźnik recydywy nawet bez zaliczenia roku studiów. Gdyby tak było rzeczywiście, wówczas przyczyną mniejszej recydywy nie byłby ten program. Kiedy czytałem artykuł Kunena, liberał i humanista we mnie miał ochotę zareagować radosnym podnieceniem na wyniki tego badania; byłoby wspaniale mieć przekonujące dane, które stanowiłyby dowód, że kształcenie więźniów opłaca się. Niestety, naukowiec we mnie wziął górę - i pozostałem sceptyczny. Tak więc patrzenie na świat społeczny oczyma naukowca może pozbawić złudzeń. Jednakże daje nam także zdolność oddzielenia ziarna od plew, dzięki czemu jako zaangażowani obywatele możemy domagać się, żeby innowacyjne programy były oceniane właściwe. W ten sposób możemy ustalić z jakimś stopniem pewności, które z tysięcy możliwych programów są warte naszego czasu, wysiłku i pieniędzy. Ponadto jest prawdą, że w większości przypadków nie jest trudno przeprowadzić eksperyment właściwie - o czym się wkrótce 390 przekonasz.

PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA JAKO NAUKA

Co to jest metoda naukowa? Metoda naukowa - niezależnie od tego, czy stosuje się ją w fizyce, chemii, biologii, czy też w psychologii społecznej - jest najlepszym, jakim my, ludzie, dysponujemy, sposobem zaspokajania naszego głodu wiedzy i zrozumienia. Mówiąc bardziej precyzyjnie, stosujemy metodę naukową dążąc do wykrywania regularnych zależności między rzeczami - bez względu na to, czy rzeczami tymi są substancje chemiczne, planety, czy też czynniki wywołujące u ludzi uprzedzenia lub miłość. Pierwszym krokiem w tym naukowym procesie jest obserwacja. W fizyce prosta obserwacja mogłaby wyglądać następująco: jeśli w wózeczku mojej wnuczki znajduje się gumowa piłka, a wnuczka popchnie wózek do przodu, piłka zdaje się toczyć ku tyłowi wózka. (W rzeczywistości nie toczy się ona do tyłu, to tylko tak się wydaje). Kiedy dziewczynka nagle zatrzyma wózek, piłka toczy się ku przodowi wózka. W psychologii społecznej prosta obserwacja mogłaby wyglądać jak następuje: kiedy obsługuję gości w restauracji i zdarzy się, że jestem w dobrym nastroju i często uśmiecham się do nich, wówczas moje napiwki wydają się trochę większe niż wtedy, gdy jestem w złym nastroju i uśmiecham się rzadziej. Następnym krokiem jest wysunięcie przypuszczenia, dlaczego tak się dzieje; przypuszczenie to jest naszą próbą wykrycia tej „regularnej zależności”, o której wspominaliśmy wyżej. Trzecim krokiem jest sformułowanie tego przypuszczenia w postaci sprawdzalnej hipotezy. Ostatni krok, to zaplanowanie eksperymentu lub serii eksperymentów, które albo potwierdzą, albo podważą hipotezę. Jeśli szereg dobrze zaplanowanych i dobrze przeprowadzonych eksperymentów nie potwierdzi tej hipotezy, wówczas ją odrzucamy. Jak kiedyś powiedział mój ulubiony fizyk, Richard Feynman2: „Nie ma znaczenia, jak piękne jest dane przypuszczenie, i jak bystry czy sławny jest ten, kto je wysuwa; jeśli eksperyment nie potwierdza tego przypuszczenia, to jest ono błędne. To wszystko!”. Moim zdaniem na tym polega zarówno istota nauki, jak i jej piękno. W nauce nie ma żadnych uświęconych prawd. Nauka a sztuka. Moim zdaniem, w naszej nauce jest pod dostatkiem miejsca dła

sztuki. Jestem przekonany, że oba te procesy - nauka i sztuka - są różne, lecz związane ze sobą. Paweł Siemionow, wybitny psycholog rosyjski, dobrze zdefiniował różnice między nimi. Według Siemionowa3, jako naukowcy obserwujemy dokładnie nasze otoczenie i staramy się zorganizować to, co nieznane, w sposób sensowny i znaczący. Jako artyści reorganizujemy znane otoczenie w celu stworzenia czegoś zupełnie nowego. Do tego spostrzeżenia chciałbym dodać, że dobry eksperyment często wymaga połączenia zdolności z obu tych dziedzin. Jako eksperymentatorzy, w bardzo realnym sensie posługujemy się sztuką, aby wzbogacić naszą naukę, Jestem przekonany, że dotyczy to zwłaszcza eksperymentów w psychologii społecznej.

391

PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA JAKO NAUKA

Dlaczego to połączenie nauki i sztuki występuje szczególnie w psychologii społecznej? Pełna odpowiedź na to pytanie pojawi się w dalszej części niniejszego rozdziału. Tymczasem powiem po prostu, że w psychologii społecznej nie badamy zachowania substancji chemicznych w probówce, ani gumowych piłek w wózeczkach; badamy zachowanie inteligentnych, ciekawych, doświadczonych dorosłych ludzi, którzy całe swoje życie przeżyli w świecie społecznym. Nie trzeba dodawać, że podobnie jak ekspery­ mentatorzy prowadzący badania, także i ci ludzie, którzy pełnią rolę uczest­ ników naszych badań, wytworzyli swoje własne poglądy i teorie dotyczące przyczyn swych uczuć i zachowania, jak również uczuć i zachowania ludzi wokół siebie. Inaczej jest wtedy, gdy wykonuje się eksperymenty z substancjami chemicznymi, ze zwierzętami, lub nawet z ludźmi w sytuacjach niespołecznych. Fakt, że mamy do czynienia z doświadczonymi społecznie istotami ludzkimi, jest częścią tego, co czyni psychologię społeczną tak fascynującym przedmiotem badań eksperymentalnych. Jednocześnie sytuacja ta wymaga dużej sztuki, jeśli eksperymentator ma wykorzystać szanse uzyskania trafnych i rzetelnych danych. W tym rozdziale postaram się wyjaśnić dokładnie, jak się to dzieje.

Od spekulacji do eksperymentowania W rozdziale 8. opisaliśmy trudne do zrozumienia zjawisko, z którym zetknęliśmy się wiele lat temu: gdy John F.Kennedy był prezydentem, jego osobista popularność wzrosła bezpośrednio po tym, jak popełnił ogromnie kosztowny błąd. Mianowicie, po tragicznej pomyłce Kennedy’ego, znanej jako „fiasko ✓ w Zatoce Swiń”, ankieta Instytutu Gałlupa wykazała, że ludzie lubili go bardziej niż przed tym incydentem. Podobnie jak większość osób, byłem zdumiony tym zjawiskiem. W jaki sposób moglibyśmy lubić faceta bardziej po popełnieniu przez niego tak fatalnego błędu? Jako naukowiec zastanawiałem się, co mogło spowodować taką zmianę. Wysunąłem przypuszczenie, że ponieważ Kennedy uprzednio był postrzegany jako ktoś niemal doskonały, popełnienie błędu mogło sprawić, że wydał się bardziej ludzki, co pozwoliło zwykłym ludziom poczuć, iż jest im bliższy. Interesująca spekulacja, ale czy zgodna z prawdą? Ponieważ wiele rzeczy yyydarzyło się w czasie „fiaska w Zatoce Swiń”, nie można było mieć pewności, czy te domysły są trafne. W jaki sposób moglibyśmy spróbować to ustalić? No cóż, mogliśmy po prostu zapytać ludzi, dlaczego teraz lubią Kennedy’ego bardziej, niż w zeszłym tygodniu. Wydaje się to dosyć proste. Niestety, sprawa nie jest taka łatwa. Przez lata nauczyliśmy się, że ludzie często nie uświadamiają sobie, dlaczego zachowują się w pewien sposób, lub 392 dlaczego zmieniają swoje przekonania w tym czy innym kierunku; tak więc,

PSYCHOLOGIA S POŁECZNA JAKO NAUKA

w złożonej sytuacji, proszenie ludzi, żeby po prostu wyjaśnili swoje zachowanie, zwykle nie przyniesie wiarygodnych rezultatów 4. Właśnie dlatego psychologowie społeczni przeprowadzają eksperymenty. W jaki jednak sposób moglibyśmy przeprowadzić eksperyment nad popularnością Johna F.Kennedy’ego? Nie moglibyśmy, tego dokonać w żaden sposób. W tego rodzaju przypadku powinniśmy postarać się przeprowadzić eksperyment nad podstawowym zjawis­ kiem, a nie nad szczególną egzemplifikacją tego zjawiska. Ponadto w rzeczywis­ tości to właśnie podstawowe zjawisko - a nie konkretne zdarzenie - budziło nasze zainteresowanie: czy popełnienie błędu zwiększa popularność osoby prawie doskonałej? Aby odpowiedzieć na to ogólniejsze pytanie, trzeba było wyjść poza zdarzenie, które wywołało nasze spekulacje. Moi współpracownicy i ja musieliśmy zaprojektować eksperyment5, który pozwolił nam kontrolować uboczne zmienne i sprawdzić wpływ błędu na atrakcyjność w mniej złożonej sytuacji - takiej, w której mogliśmy kontrolować dokładny charakter błędu, jak również to, jakiego rodzaju osoba go popełnia. W tej prostej sytuacji stwier­ dziliśmy (zgodnie z przewidywaniami), że ludzie „prawie doskonali” stają się bardziej atrakcyjni po popełnieniu błędu, podczas gdy ludzie „raczej zwyczajni” po popełnieniu identycznego błędu stają się mniej atrakcyjni. (Szczegóły tego eksperymentu opisałem w rozdziale 8.). eksperymentu. Jak zasugerowano wyżej, eksperymentator dążąc do zapewnienia kontroli musi przenieść swoje idee z chaosu realnego świata w dość sterylne środowisko laboratorium. Zwykle wymaga to wymyślenia sytuacji mało przypominającej tę sytuację z realnego świata, z której eks­ perymentator zaczerpnął swój pierwotny pomysł. Istotnie, często wysuwa się zarzut, że eksperymenty laboratoryjne są nierealistycznymi i „wymyślonymi” imitacjami ludzkich interakcji, nie odzwierciedlającymi w ogóle „rzeczywistego świata”. Czy jednak jest to prawdą? Być może, najlepszym sposobem znalezienia odpowiedzi na to pytanie będzie dokładne przeanalizowanie jednego eksperymentu laboratoryjnego, rozpatrzenie jego zalet i wad, jak również przedstawienie alternatywnego, bardziej realistycznego podejścia, które można by zastosować do zbadania tego samego zagadnienia. Do tego celu wspaniale nadaje się eksperyment, który przeprowadziłem we współpracy z Judsonem Millsem6, ponieważ eksperyment ten ma wiele zalet i wad typowych dla laboratorium. Jak czytelnik może pamięta, Mills i ja spekulowaliśmy, że ludzie mogą polubić rzeczy, dla których cierpieli. Następnie zaprojektowaliśmy i przeprowadzili eksperyment laboratoryj­ ny, w którym wykazaliśmy, że dla ludzi, którzy włożyli wiele wysiłku (przechodząc surową inicjację), aby stać się członkami grupy, grupa ta była bardziej atrakcyjna niż dla tych, którzy stali się jej członkami bez trudu lub niewielkim wysiłkiem. 393 Projektowanie

PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA JAKO NAUKA

Eksperyment ten przeprowadzono w sposób następujący: Osobami badanymi były 63 studentki, które początkowo zgłosiły się na ochotnika, by uczestniczyć w kilku dyskusjach na temat psychologii seksu. Każdą z osób badano indywidualnie. Na początku badania wyjaśniałem, że badam „dynamikę procesu dyskusji grupowej”. Mówiłem, że sam temat dyskusji nie jest dla mnie ważny, lecz wybrałem seks, żeby zapewnić sobie dużą grupę uczestników, ponieważ większość ludzi interesuje się seksem. Wyjaśniałem także, że z powodu wybrania seksu jako tematu dyskusji natknąłem się na poważną trudność: mianowicie wielu ludziom, ze względu na ich nieśmiałość, trudno jest dyskutować w grupie o sprawach seksu. Ponieważ wszelkie zahamowanie toku dyskusji mogłoby bardzo ujemnie wpłynąć na wyniki, muszę wiedzieć, czy osoby badane odczuwają jakieś wahania w związku z włączeniem się do dyskusji na temat seksu. Słysząc to, każda z osób badanych oświadczyła, że ona nie miałaby żadnych trudności. Tę starannie przemyślaną instrukcję zastosowano po to, aby przygotować grunt dla ważnego zdarzenia, jakie potem miało nastąpić. Czytelnik powinien zwrócić uwagę, w jaki sposób wypowiedzi eksperymentatora zmierzają do tego, by następujący po nich materiał uczynić wiarygodnym. Aż do tego miejsca instrukcja była taka sama dla wszystkich badanych. Teraz nadszedł czas, aby w różnych sytuacjach eksperymentalnych dostarczyć osobom badanym różnych doświadczeń - takich doświadczeń, które zdaniem eksperymentatorów miałyby różny wpływ na badanych. Badanych przydzielano w sposób losowy do z góry ustalonych grup: jedna trzecia badanych przechodziła surową inicjację, jedna trzecia - łagodną inicjację, a jedna trzecia nie przechodziła w ogóle inicjacji. W sytuacji braku inicjacji badanym mówiono po prostu, że mogą już przyłączyć się do grupy dyskusyjnej. Natomiast w sytuacji surowej i łagodnej inicjacji mówiłem każdej z osób badanych, że ponieważ muszę mieć pewność, iż wszyscy potrafią dyskutować otwarcie na tematy związane z seksem, opracowałem specjalne narzędzie selekcji, mianowicie „test zakłopotania”, któremu zostanie teraz poddana każda z uczestniczek. Test ten stanowił właśnie inicjację. W przypadku surowej inicjacji miał on charakter wysoce żenujący: od badanej studentki wymagano, aby przeczytała głośno eksperymentatorowi (mężczyźnie) listę dwunastu sprośnych słów oraz dwa szczegółowe opisy aktywności seksualnej, zaczeipnięte ze współczesnych powieści. (Może to nie wydawać się tak bardzo żenujące dzisiejszemu czytelnikowi lub czytelniczce, lecz pamiętajmy, że było to w 1959 r.!). W wypadku łagodnej inicjacji osoby badane musiały tylko przeczytać głośno listę słów związanych z seksem, które jednak nie były sprośne. Te trzy sytuacje, do których przydzielano osoby badane, stanowiły w tym eksperymencie zmienną niezależną. Krótko mówiąc, celem badacza projektującego i przeprowadzającego eksperyment jest ustalenie, czy to, co dzieje się z osobami badanymi, wpływa na ich reakcje. Naszym celem było ustalenie, czy surowość inicjacji - zmienna niezależna - powoduje systematyczne różnice w zachowaniu osób badanych. Czy osoby, które przeszły surową inicjację, zachowują się inaczej niż te, które przeszły łagodną inicjację lub w ogóle nie miały żadnej inicjacji? Ale pod jakim względem zachowują się inaczej? Po tej inicjacji, każdej osobie badanej pozwalano przysłuchiwać się grupowej dyskusji prowadzonej przez członków grupy, do której się właśnie przyłączyła. Aby umożliwić kontrolowanie treści tego materiału, w rzeczywistości nagrano go uprzednio na taśmie, u osób badanych wytworzono jednak przekonanie, że była to dyskusja prowadzona „na żywo”. Tak więc, wszystkie osoby badane - bez względu na to, czy przeszły inicjację surową, łagodną, czy też nie 394 przeszły jej wcale - przysłuchiwały się tej samej dyskusji grupowej; postarano się, aby

PSYCHOLOGIA S POŁECZNA JAKO NAUKA

była ona jak najbardziej nudna i nieciekawa. Była to kulejąca, chaotyczna analiza drugorzędnych cech płciowych u niższych gatunków zwierząt: zmian w upierzeniu u ptaków, szczegółów tańca godowego u pewnych gatunków pająków itp. W dyskusji tej były długie pauzy, wiele chrząkania i odkaslywania, wiele razy przerywano mówiącemu, dużo zdań było niekompletnych itd., przy czym wszystko to miało sprawić, aby dyskusja była naprawdę nudna. Pod koniec dyskusji eksperymentator przynosił zestaw skal ocen, na których każda osoba badana miała ocenić, jak interesująca była ta dyskusja i czy warto było poświęcić na nią czas. Oceny te stanowiły tzw. zmienną zależną, ponieważ zupełnie dosłownie przyjmuje się, że odpowiedź jest „zależna” od tego, do jakiej sytuacji eksperymentalnej została przydzielona dana osoba. Zmienna zależna jest tym, co mierzy eksperymentator, aby ocenić skutki działania zmiennej niezależnej. Krótko mówiąc, jeśli zmienna niezależna jest przyczyną, to zmienna zależna jest skutkiem. Wyniki potwierdziły hipotezę: studentki, które przeszły łagodną inicjację lub nie przechodziły jej w ogóle, uznały grupową dyskusję za stosunkowo nudną. Natomiast te studentki, które doznały przykrości, zanim zostały przyjęte do grupy, sądziły, że była to dyskusja naprawdę fascynująca. Pamiętajmy, że wszystkie studentki oceniały dokładnie tę samą dyskusję.

Projektowanie i przeprowadzenie eksperymentu wymagało wiele pracy. Judson Mills i ja spędziliśmy setki godzin na planowaniu go, obmyślaniu wiarygodnej sytuacji, pisaniu scenariusza grupowej dyskusji do nagrania na taśmę, prowadzeniu prób z aktorami, którzy grali role członków grupy, na opracowywaniu procedur inicjacji oraz narzędzi pomiaru, werbowaniu ochot­ niczek - przyszłych osób badanych, sprawdzaniu procedury w badaniach pilotażowych, przeprowadzaniu eksperymentu z osobami badanymi oraz wyjaś­ nianiu każdej z nich prawdziwego celu eksperymentu (a więc poyyodów wprowadzenia ich w błąd, jaki sens ma to wszystko, itd.). W rezultacie stwierdziliśmy, że dła łudzi, którzy przechodzą surową inicjację w celu uzyskania wstępu do jakiejś grupy, na ogół grupa ta jest bardziej atrakcyjna niż dła tych, którzy przechodzą łagodną inicjację (lub nie przechodzą jej w ogóle). Z pewnością musi istnieć prostszy sposób! Istnieje. Czytelnik zauważył może niejakie podobieństwo między procedurą zastosowaną przez nas a innymi inicjacjami, takimi na przykład, jakie stosują pierwotne plemiona lub niektóre korporacje studenckie, ekskluzywne kluby czy organizacje. Dlaczego więc Judson Mills i ja nie wykorzystaliśmy sytuacji wziętej „z życia”, która jest nie tylko łatwiejsza do badania, lecz także znacznie bardziej dramatyczna i realis­ tyczna? Miałoby to swoje zalety: sytuacje życiowe byłyby bardziej dotkliwe (tzn. wywierałyby silniejszy wpływ na członków); nie musielibyśmy wkładać tyle trudu w zaplanowanie takiej sytuacji grupowej, która byłaby przekonująca dla uczestników; w interakcjach społecznych występowaliby realni ludzie, nie zaś tylko głosy z taśmy magnetofonowej; uniknęlibyśmy problemu etycznego, związanego z wprowadzeniem badanych w błąd oraz ze stosowaniem w imię nauki trudnych i przykrych doświadczeń; wreszcie, wszystko to można by wykonać w ułamku tego czasu, jaki faktycznie pochłonął eksperyment. 395

PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA JAKO NAUKA

Tak więc, na pierwszy rzut oka, gdy weźmiemy pod uwagę zalety sytuacji naturalnej, wydaje się, że Mills i ja mielibyśmy o wiele prostsze zadanie, gdybyśmy prowadzili badania nad istniejącymi korporacjami. Można by to zrobić w sposób następujący: ocenilibyśmy pod względem surowości inicjacje stosowane w poszczególnych grupach, a następnie przeprowadzilibyśmy roz­ mowy z członkami w celu ustalenia, jak bardzo atrakcyjna jest dla nich dana grupa. Gdyby te korporacje, w których inicjacja jest surowsza, były bardziej atrakcyjne dła swych członków niż korporacje stosujące łagodną inicjację lub nie stosujące jej wcale, hipoteza nasza zostałaby potwierdzona. Czy rzeczywiście? Zastanówmy się dokładniej, dlaczego ludzie zadają sobie tyle trudu z prze­ prowadzaniem eksperymentów. Gdybyśmy poprosili łudzi, aby wymienili najważniejszą cechę eksperymentu laboratoryjnego, ogromna większość powiedziałaby „kontrola”. I rzeczywiście, jest to poważna zaleta. W eksperymentach możliwe jest kontrolowanie otoczenia i zmiennych, dzięki czemu można badać dokładnie wpływ każdej zmiennej. Sprawdzając naszą hipotezę w laboratorium, Mills i ja wyeliminowaliśmy mnóstwo dodatkowej zmienności, jaka istnieje w świecie realnym. Wszystkie surowe inicjacje były równe pod względem intensywności; trudno byłoby to osiągnąć, gdybyśmy posłużyli się kilkoma korporacjami „o surowych inicjac­ jach”. Ponadto, dyskusja grupowa była identyczna dla wszystkich badanych; natomiast w świecie realnym członkowie ocenialiby swe własne korporacje, które w istocie różnią się między sobą. Zakładając, że potrafilibyśmy stwierdzić różnicę między korporacjami o surowej inicjacji i korporacjami o łagodnej inicjacji, w jaki sposób moglibyśmy stwierdzić, że ta różnica ocen jest wynikiem inicjacji, nie zaś istniejącej już przedtem różnicy między członkami tych korporacji pod względem ich zdolności wzbudzania sympatii? W eks­ perymencie jedyną różnicą była surowość inicjacji, dzięki czemu wiemy, że każda stwierdzona różnica między grupami była wynikiem tej procedury.

Doniosłe znaczenie losowego podziału na grupy Kontrola jest bardzo ważnym aspektem eksperymentu laboratoryjnego, nie jest jednak główną zaletą tej procedury. Jeszcze ważniejsza zaleta polega na tym, że badanych można w sposób losowy przydzielić do różnych grup eksperymen­ talnych. Oznacza to, że każdy badany ma równe szanse znaleźć się w każdej z przewidzianych sytuacji eksperymentalnych. W gruncie rzeczy losowe przydzielanie badanych do poszczególnych grup stanowi decydującą różnicę między metodą eksperymentalną a metodami nieekspery mentalny mi. Wielką zaletą tego sposobu postępowania jest to, że wszelkie zmienne, które nie podlegają dokładnej kontroli, niemal na pewno zostaną rozdzielone losowo 396 pomiędzy różne sytuacje. Znaczy to, że jest niezwykle mało prawdopodobne,

PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA JAKO NAUKA

aby te czynniki mogły wpływać systematycznie na nasze wyniki. Oto przykład, który pomoże nam wyjaśnić to zagadnienie. Przypuśćmy, że jesteś naukowcem i wysunąłeś hipotezę, iż poślubienie inteligentnej kobiety czyni mężczyznę szczęśliwym. W jaki sposób sprawdzisz tę hipotezę? Powiedzmy, że znalazłeś 1000 mężczyzn, którzy ożenili się z inteligentnymi kobietami, oraz 1000 mężczyzn, którzy poślubili kobiety nie tak inteligentne, i dałeś im wszystkim do wypełnienia kwestionariusz „szczęśliwości”. I popatrzcie, stwierdzasz, że mężczyźni ożenieni z inteligentnymi kobietami są szczęśliwszy niż mężczyźni żonaci z kobietami mniej inteligentnymi. Czy to znaczy, że poślubienie kobiety inteligentnej czyni mężczyznę szczęśliwym? Nie. Jest możliwe, że szczęśliwi mężczyźni są milsi, bardziej dobroduszni i łatwiejsi we współżyciu, i wobec tego inteligentne kobiety wyszukują takich mężczyzn i poślubiają ich. Tak więc „szczęśliwość” może być przyczyną poślubienia inteligentnych kobiet. Kłopot nie kończy się na tym. Jest także możliwe, że istnieje jakiś trzeci czynnik, który jest przyczyną zarówno szczęśliwości, jak i żenienia się z inteligentnymi kobietami. Jednym z takich czynników mogą być pieniądze: nietrudno sobie wyobrazić, że bogactwo pomaga mężczyznom czuć się szczęśliwymi, a zarazem jest tym, co przyciąga inteligentne kobiety. Tak więc żadna z wymienionych poprzednio sekwencji przyczynowych nie musi prawdziwa - istnieje możliwość, że poczucie szczęścia u mężczyzn nie jest przyczyną poślubienia inteligentnych kobiet, ani też inteligentne żony nie czynią mężczyzn szczęśliwymi. Jednakże problem jest jeszcze bardziej skomplikowany - a to dlatego, że zwykle nie mamy pojęcia, co może być tym trzecim czynnikiem. W przypadku badań nad szczęściem mężów mogłoby to być bogactwo; jest też prawdopodobne, że dojrzała osobowość czyni mężczyznę szczęśliwym, a zarazem pociągającym dla inteligentnych kobiet; mógłby to być wdzięk towarzyski, osiągnięcia sportowe, władza, popularność, używanie właściwej pasty do zębów, biegłość w zawodzie krawca, lub każda z tysiąca cech, o których biedny badacz nie wie i których nie może uwzględnić. Jeśli jednak przeprowadza on eksperyment, może losowo przydzielić swoich badanych do różnych grup eksperymentalnych. Chociaż procedura ta nie eliminuje różnic wynikających z oddziaływania wszystkich wymienionych zmiennych, to jednak je neutralizuje przez rozdzielenie tych cech losowo między różne grupy eksperymentalne. Jeśli badanych przydzieli się losowo do poszczególnych grup eksperymentalnych, to w każdej z tych grup będzie w przybliżeniu tyle samo bogatych mężczyzn, tyle samo sportowców, co i w innych warunkach. Jeśli więc stwierdzamy mimo to różnicę między osobami badanymi w poszczególnych grupach, to jest właściwie niemożliwe, aby wynikała ona z różnic indywidualnych pod względem jakiejś jednej cechy, ponieważ wszystkie te cechy były równo (lub prawie równo) rozłożone między wszystkie grupy. Niewątpliwie, ten szczególny przypadek szczęśliwych mężów i inteligent­ nych żon niezbyt dobrze nadaje się do laboratorium eksperymentalnego. 397

PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA JAKO NAUKA

Pozwólmy jednak sobie pofantazjować, w jaki sposób przeprowadzilibyśmy ten eksperyment, gdyby to było możliwe. Najlepiej byłoby wziąć 50 mężczyzn i losowo przydzielić dwudziestu pięciu inteligentnym żonom, a dwudziestu pięciu - mniej inteligentnym żonom. Po kilku miesiącach moglibyśmy wrócić i dać mężom do wypełnienia kwestionariusz „szczęśliwości”. Gdybyśmy stwierdzili, że mężczyźni przydzieleni przez nas inteligentnym żonom są szczęśliwsi od mężczyzn, których przydzieliliśmy żonom mniej inteligentnym, to wiedzielibyśmy, co jest przyczyną ich szczęścia - my wiedzielibyśmy! Krótko mówiąc, ich szczęśliwości nie można by już łatwo przypisać wdziękowi towarzyskiemu, przystojnej powierzchowności, pieniądzom ani władzy - ponie­ waż wszystkie te cechy są rozdzielone losowo między poszczególne grupy eksperymentalne. Ich szczęście musi prawie na pewno mieć coś wspólnego z cechami ich żon. Powtórzmy raz jeszcze - przykład ten ma charakter nieco fantastyczny; nawet psychologowie społeczni muszą powstrzymać się od kojarzenia małżeństw dla celów naukowych. Nie oznacza to jednak, że nie możemy badać ważnych, doniosłych, istotnych zjawisk w kontrolowanych warunkach laboratoryjnych. Książka niniejsza jest pełna takich przykładów. Rozpatrzmy jeden z nich w celu lepszego zrozumienia zalet metody eksperymentalnej. W rozdziale 6. mówiłem o korelacji między ilością czasu, jaki dziecko spędza na oglądaniu aktów przemocy w telewizji, a jego tendencją do wybierania agresywnych rozwiązań dła swych problemów. Czy to oznacza, że oglądanie agresji w TV jest przyczyną agresywności dzieci? Niekoniecznie. Jest to możliwe. Może to także znaczyć, że agresywne dzieci po prostu lubią patrzeć na akty agresji, i że te dzieci byłyby równie agresywne, gdyby całymi dniami oglądały Ulicę Sezamkową. Wówczas jednak wkroczyli eksperymentatorzy i udowodnili, że oglądanie aktów agresji zwiększa agresywność7. W jaki sposób tego dokonali? Przydzielając losowo niektóre dzieci do grupy eksperymentalnej oglądającej na wideo odcinek brutalnego serialu telewizyjnego - odcinek, w którym ludzie biją się, mordują, gwałcą, gryzą i kopią nawzajem przez 25 minut. Inne dzieci przydzielono losowo do grupy kontrolnej, w której przez tyle samo czasu oglądały zawody sportowe. Najistotniejsze znaczenie mato, że każde dziecko miało równe szanse, iż zostanie wybrane do oglądania brutalnego filmu, jak również filmu nie pokazującego przemocy; dzięki temu zostały zneutralizowane wszelkie różnice między dwiema grupami pod względem struktury charakteru dzieci. Tak więc stwierdzenie, że dzieci, które oglądały brutalny film, wykazywały potem większą agresywność niż dzieci, które oglądały zawody sportowe, dosyć zdecydowanie sugeruje, że oglądanie przemocy może prowadzić do stosowania przemocy. Jak może sobie przypominasz, dokładnie taki sam problem wystąpił przy ocenie realizowanego w więzieniach programu edukacji na poziomie college’u, 398 który opisaliśmy na początku tego rozdziału: yyięźniowie, którzy zgłosili się na

PSYCHOLOGIA SPOŁECZN A JAKO NAUKA

ochotnika do tego programu, prawdopodobnie różnili się pod wieloma względami od tych, którzy się nie zgłosili. Wobec tego porównywanie wskaźników recydywy w tych dwóch katagoriach więźniów było mylące. Porównanie takie było nierzetelne, gdyż sprawiało, że program wydawał się bardziej skuteczny niż był w rzeczywistości. Jak rozwiążesz ten problem? Jednym ze sposobów byłoby zwerbowanie do tego programu dwa razy więcej ochotników niż mógłbyś przyjąć. Następnie mógłbyś połowę z nich wylosować do programu, a pozostałych przydzielić do grupy kontrolnej. Jeśli dobór do grup byłby naprawdę losowy, wówczas porównanie wskaźników recydywy w obu grupach dostarczyłoby ci znaczących danych. Wróćmy do eksperymentu nad inicjacją. Gdybyśmy przeprowadzili badanie kwestionariuszowe i stwierdzili, że członkowie korporacji stosujących surową inicjację uważają się nawzajem za bardziej atrakcyjnych niż członkowie korporacji stosujących inicjację łagodną, wówczas mielibyśmy dowód, że surowość inicjacji i sympatia do innych członków korporacji są ze sobą skorelowane dodatnio. Oznacza to, że im surowsza inicjacja, tym bardziej członek danej korporacji będzie lubił swoją grupę. Jednakże, niezależnie od tego, jak wysoko skorelowane są obie zmienne, na podstawie samych tylko danych z badań kwestionariuszowych nie możemy wyciągnąć wniosku, iż surowa inicjacja jest przyczyną sympatii w stosunku do grupy. Na podstawie takich badań możemy jedynie wysnuć wniosek, że oba te czynniki są ze sobą wzajemnie związane. Jest możliwe, że dodatnia korelacja między surowymi inicjacjami a sympatią do pozostałych członków korporacji istnieje nie dlatego, że przyczyną tej sympatii są surowe inicjacje, lecz z wręcz przeciwnego powodu. Nie jest wykluczone, że wysoka wzajemna atrakcyjność w obrębie grupy jest przyczyną surowych inicjacji. Jeśli członkowie jakiejś grupy uważają się nawzajem za wysoce atrakcyjnych, to mogą starać się utrzymać tę sytuację przez zachowanie elitarnego charakteru swej grupy. Mogą więc wymagać surowej inicjacji, aby odstraszyć ludzi od wstępowania, jeśli ludzie ci nie dość pragną należeć do danej grupy. Same tylko wyniki naszego badania kwestionariuszowego nie pozwalają nam wyciągnąć wniosku, że to wyjaśnienie jest fałszywe i że surowe inicjacje naprawdę są przyczyną sympatii. Dane te nie dają nam podstawy do takiego stwierdzenia, ponieważ, jak przekonaliśmy się w naszym poprzednim przykładzie, może istnieć trzecia zmienna, która jest przyczyną zarówno surowych inicjacji, jak i sympatii. Kto lubiłby poddawać innych surowym inicjacjom i poddawać się im samemu? No cóż, oczywiście, ludzie o silnych skłonnościach sadystyczno-masochistycznych. Tacy ludzie mogą lubić się wzajemnie nie pod wpływem inicjacji, lecz dlatego, że „swój ciągnie do swego”. Chociaż wyjaśnienie to może wydawać się dziwaczne, to jednak z pewnością jest możliwe. Większym strapieniem dla badacza są niezliczone inne prawdopodobne wyjaśnienia, o których mógł on nawet nie pomyśleć. 399

PSYCHOLOGI A SPOŁECZNA JAKO NAUKA

Metoda eksperymentalna, która jest oparta na technice losowego przydzielania badanych do grup eksperymentalnych, eliminuje za jednym zamachem wszystkie te możliwe przyczyny. W eksperymencie istnieją jednakowe szanse, że sadomasochiści zostaną przydzieleni do grupy nie wymagającej inicjacji, jak i do grupy z surową inicjacją. W badaniach przeprowadzanych w świecie realnym większość z nich, niestety, najprawdopodobniej „przydzieliłaby siebie” do grupy stosującej surową inicjację, wskutek czego wyniki stałyby się niemożliwe do zinterpretowania.

Problemy związane z eksperymentowaniem w psychologii społecznej Kontrola a wpływ. Nie wszystko jest tak piękne w świecie eksperymentowania. Z przeprowadzaniem eksperymentów wiążą się pewne bardzo realne problemy. Wspomniałem, że kontrola jest jedną z głównych zalet eksperymentu; jednakże nie można objąć całkowitą kontrolą środowiska, z którego pochodzą badani ludzie. Jednym z powodów, dla których wielu psychologów przeprowadza badania na szczurach zamiast na ludziach, jest fakt, że umożliwia to badaczowi kontrolowanie prawie wszystkiego, co dzieje się z jego badanymi od chwili urodzenia aż do czasu zakończenia eksperymentu: klimatu, diety, ćwiczeń, kontaktów z towarzyszami zabaw, traumatycznych doświadczeń itd. Psycho­ logowie społeczni nie trzymają badanych przez siebie ludzi w klatkach, w celu kontrolowania ich doświadczeń. I chociaż dzięki temu badanym wiedzie się znacznie lepiej, przysparza to nieco kłopotów nauce. Możliwość kontroli jest ponadto ograniczona istnieniem nieskończenie wielu subtelnych różnic między ludźmi. Psychologowie społeczni starają się formułować twierdzenia o tym, co ludzie czynią. Mamy, oczywiście, na myśli to, co większość ludzi czyni w większości przypadków, przy określonym zbiorze warunków. W takim więc stopniu, w jakim na wyniki badania wpływają owe nie mierzone różnice indywidualne, nasze wnioski mogą nie być ścisłe w odniesieniu do wszystkich ludzi. Różnice dotyczące postaw, systemu wartości, zdolności, cech osobowości oraz niedawnych doświadczeń mogą wpływać na sposób reagowania ludzi w eksperymencie. Tak więc, nawet gdy potrafimy kontrolować samą sytuację eksperymentalną, ta sam sytuacja może nie oddziaływać na każdą osobę w dokładnie taki sam sposób. Ponadto, jeśli udało się nam tak kontrolować sytuację eksperymentalną, aby była ona dokładnie jednakowa dla każdego, to istnieje realne niebez­ pieczeństwo takiej sterylizacji owej sytuacji, że badany jest skłonny nie brać jej poważnie. Słowo „sterylny” ma przynajmniej dwa znaczenia: 1) wolny od zarazków oraz 2) jałowy, bezpłodny. Eksperymentator powinien dążyć do tego. 400 by uczynić tę sytuację możliwie „wolną od zarazków”, nie czyniąc jej zarazen:

PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA JAKO NAUKA

jałową czy „sztuczną” w oczach badanego. Jeśli wydarzenia zachodzące w trakcie eksperymentu nie są dla badanego interesujące i nie „wciągają” go, to prawdopodobnie jego reakcje nie będą spontaniczne, a zatem nasze rezultaty będą miały niewielkie znaczenie. Tak więc kontrola, to nie wszystko - równie ważne jest, aby eksperyment oddziaływał na badanych. Muszą oni traktować eksperyment poważnie i przejmować się nim, gdyż w przeciwnym razie nie wpłynie on w istotny sposób na ich zachowanie. Wiele trudności sprawia psychologom społecznym fakt, że dwa decydujące czynniki, oddziaływanie i kontrola, często nie są ze sobą w zgodzie: gdy jeden nasila się, drugi zwykle słabnie. Oto dylemat, wobec którego stają eksperymentatorzy: jak zmak­ symalizować oddziaływanie na badanych, nie rezygnując z kontroli nad sytuacją. Wymaga to dużej wyobraźni i pomysłowości przy planowaniu i konstruowaniu sytuacji eksperymentalnych. Wiąże się to z problemem realizmu. Na początku tego rozdziału wspomniałem o zarzutach wysuwanych często pod adresem eksperymentów laboratoryjnych: że są one sztucznymi, wymyślonymi imitacjami świata, że nie są „realistyczne”. Co rozumiemy przez określenie: „realistyczne”? Wiele lat temu, w rozprawie o metodzie eksperymentalnej Merrill Carlsmith i ja próbowaliśmy dokładnie zdefiniować określenie „realistyczny”8. Doszliśmy do wniosku, że eksperyment może być realistyczny w dwojaki sposób: jeśli eksperyment oddziałuje na badanego, zmusza go, by traktował sprawę poważnie, i „wciąga” w stosowane procedury, to możemy to nazwać realizmem eksperymentalnym. Zupełnie inna sprawa to fakt, jak podobny jest eksperyment laboratoryjny do zdarzeń, które często spotykają ludzi w świecie zewnętrznym. Można to nazwać realizmem ży­ ciowym. Często brak rozróżnienia między realizmem eksperymentalnym i re­ alizmem życiowym jest powodem wysuwania zarzutów, że eksperymenty są sztuczne i bezwartościowe, ponieważ nie odzwierciedlają wiernie świata realnego. Różnicę między tymi dwoma rodzajami realizmu można zapewne zilus­ trować na przykładzie badania, które cechuje wysoki stopień realizmu eks­ perymentalnego, lecz niski - realizmu życiowego. Przypomnijmy sobie oma­ wiany w rozdziale 2. eksperyment Stanleya Milgrama9, w którym każdemu badanemu polecano, aby serię impulsów elektrycznych o coraz większej sile zaaplikował innej osobie, rzekomo podłączonej do aparatury elektrycznej w sąsiednim pokoju. Ale, bądźmy szczerzy - ile razy w naszym codziennym życiu polecano nam aplikować innym ludziom impulsy elektryczne? Jest to nierealistyczne - lecz nierealistyczne tylko w sensie życiowym. Czy procedura ta odznaczała się realizmem eksperymentalnym - tzn. czy badany był w nią zaangażowany emocjonalnie i traktował ją serio, czy wywierała ona na nim wrażenie, czy w danym momencie była częścią jego realnego świata? Czy też badany tylko sobie żartował, nie traktował tego zadania poważnie, wykonywał 401 Realizm.

PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA JAKO NAUKA

je byle jak, nie przejmując się? Milgram podaje, że jego badani odczuwali silne napięcie i dotkliwą przykrość. Pozwólmy jednak autorowi opisać własnymi słowami, jak wyglądała typowa osoba badana: Obserwowałem dojrzałego i początkowo zrównoważonego biznesmena, który wszedł do laboratorium uśmiechnięty i pewny siebie. Po 20 minutach pozostał z tego człowieka drżący i jąkający się wrak, bliski załamania nerwowego. Nieustannie ciągnął się za ucho i załamywał ręce. W pewnej chwili przycisnął pięść do czoła i wymamrotał: „O Boże, niech się to skończy”. A jednak nadal reagował na każde słowo eksperymentatora i był mu posłuszny do końca1H.

Opis ten chyba nie przypomina człowieka w nierealistycznej sytuacji. To wszystko, co wydarzyło się badanym Milgrama, było realne - chociaż nie wydarzyło się im w życiu codziennym. Toteż, jak się zdaje, można bez ryzyka wyciągnąć wniosek, że wyniki tego eksperymentu wskazują dość dokładnie, w jaki sposób reagowaliby ludzie, gdyby podobny zbiór wydarzeń miał miejsce w świecie realnym. Wprowadzanie w błąd. Trudno byłoby przecenić doniosłość realizmu eks­ perymentalnego. Najlepszym sposobem zapewnienia eksperymentowi tej nie­ odzownej cechy jest nadanie mu takiej oprawy, która będzie interesująca i pasjonująca dla badanych. Jednocześnie, często konieczne jest ukrycie prawdziwego celu badań. Dlaczego trzeba ten cel ukrywać? Na początku niniejszego rozdziału wspomniałem o tym, że prawie każdy człowiek jest psychologiem społeczmym-amatorem, w tym znaczeniu, że wszyscy żyjemy w świecie społecznym i nieustannie tworzymy hipotezy dotyczące spraw, które przydarzają się nam w naszym świecie społecznym. Odnosi się to także do osób uczestniczących w naszych eksperymentach. Ponieważ zawsze starają się one zrozumieć, co się dzieje, więc gdyby wiedziały, do czego zmierzamy, mogłyby być skłonne do zachowywania się w sposób zgodny ze swymi własnymi hipotezami - zamiast zachowywać się w sposób naturalny i zwykły dla nich. Z tego powodu staramy się ukryć prawdziwy charakter eksperymentu przed jego uczestnikami. Ponieważ prawie zawsze mamy do czynienia z bardzo inteligentnymi dorosłymi ludźmi, nie jest to łatwe zadanie; jednakże w większości eksperymentów jest to absolutna konieczność, jeśli chcemy mieć szanse uzyskania trafnych i rzetelnych danych. Wymaganie to stawia psychologa społecznego w pozycji reżysera filmo­ wego, który ustala scenerię akcji, lecz nie mówi aktorowi, o czym jest cały film. Taka oprawa nosi nazwę historyjki fasadowej i ma na celu zwiększenie realizmu eksperymentalnego przez stworzenie sytuacji, w której badany może zachowywać się w sposób naturalny, gdyż nie wiedząc, jaki właściwie aspekt jego zachowania jest przedmiotem badania, nie jest zahamowany w swych reakcjach. Na przykład w badaniu Aronsona i Millsa nad inicjacją mówiono osobom badanym, 402 że mają wykonać „test zakłopotania”, w celu wyselekcjonowania członków

PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA JAKO NAUKA

grupy, która będzie dyskutować zagadnienia z zakresu psychologii seksu - to była „historyjka fasadowa”. W rzeczywistości osoby badane poddawano inicjacji w celu przekonania się, czy będzie to miało wpływ (a jeśli tak, to jaki) na atrakcyjność grupy w ich oczach. Gdyby osoby badane przed wzięciem udziału w tym eksperymencie zdawały sobie sprawę z jego celu, wyniki byłyby zupełnie bezwartościoyve. Badacze, którzy zajmowali się tym problemem, wykazali, że jeśli badany zna prawdziwy ceł eksperymentu, to nie zachowuje się w sposób naturalny, lecz albo stara się postępować, tak, aby przedstawić się w dobrym świetle, albo też próbuje „pomóc” eksperymentatorowi, zachowując się w taki sposób, że eksperyment przynosi wyniki zgodne z oczekiwaniami. Obie wymienione tendencje są z punktu widzenia eksperymentatora fatalne. Może on, zwykle z powodzeniem, pohamować skłonność badanego do „poma­ gania”, lecz pragnienie, by „wyglądać na dobrego”, jest trudniejsze do opanowania. Większość ludzi nie chce, by myślano o nich jako o słabych, anormalnych, konformistycznych, nieatrakcyjnych, głupich czy pomylonych. Jeśli więc ludzie będą mieli szansę domyśleć się, czego oczekuje od nich eksperymentator, to większość z nich postara się wyglądać na dobrych czy „normalnych”. Gdy np. w eksperymencie przeprowadzonym specjalnie w celu wyjaśnienia tego zjawiska 11 powiedziano badanym, że określony wynik świadczy o posiadaniu „dobrej” cechy osobowości, znacznie częściej przejawiali oni zachowanie niezbędne dla uzyskania tego wyniku niż wtedy, gdy im powiedzia­ no, że uzyskany wynik jest odzwierciedleniem cechy ujemnej. Chociaż zachowanie takie jest zrozumiałe, to jednak przeszkadza ono w uzyskiwaniu wyników mających istotne znaczenie. Z tego właśnie powodu badanych wprowadza się w błąd co do rzeczywistego charakteru eksperymentu. Dla zilustrowania powyższego posłużmy się znowu klasycznym eks­ perymentem Sołomona Ascha nad konformizmem12. Jak pamiętamy, w eks­ perymencie tym badany student miał za zadanie ocenić względną długość paru odcinków. Było to proste zadanie. Jednakże kilku przed nim odpowiadających studentów (którzy w rzeczywistości byli wspólnikami eksperymentatora) rozmyślnie podawało fałszywą ocenę. W tej sytuacji znaczna liczba badanych ulegała temu ukrytemu naciskowi grupy i również podayvała niepoprawną ocenę. Niewątpliwie był to eksperyment oparty na poważnym wprowadzeniu badanych w błąd. Sądzili oni, że biorą udział w eksperymencie nad spo­ strzeganiem, podczas gdy w rzeczywistości przedmiotem badania był ich konformizm. Czy podstęp ten był konieczny? Sądzę, że tak. Zobaczymy, jak wyglądałby eksperyment Ascha bez wprowadzenia w błąd: wyobraź sobie, że jesteś osobą badaną w eksperymencie, w którym eksperymentator stwierdził: „Chcę zbadać, czy ulegniesz naciskowi grupy, czy też nie”, a następnie powiedział ci, co się będzie działo. Skłonny jestem przypuszczać, że nie uległbyś (nie uległabyś) naciskowi. Przypuszczałbym nawet, że prawie nikt by nie uległ - ponieważ konformizm jest uważany za zachowanie nieatrakcyjne 403

PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA JAKO NAUKA

i będące oznaką słabości. Jaki wniosek mógłby na tej podstawie wyciągnąć eksperymentator? Że ludzie na ogół nie są konformistami? Taki wniosek byłby błędny i mylący. Taki eksperyment nie miałby sensu. Przypomnijmy sobie eksperyment Milgrama nad posłuszeństwem. Autor ten stwierdził, że 62% przeciętnych obywateli było gotowych aplikować w tym eksperymencie silne impulsy elektryczne innej osobie, spełniając polecenia eksperymentatora. Gdy jednak każdego roku opisuję tę sytuację eksperymentalną swoim studentom i pytam ich, czy usłuchaliby takiego polecenia, tylko 1% spośród nich stwierdza, że tak. Czy to znaczy, że moi studenci są lepszymi ludźmi niż badani przez Milgrama? Nie sądzę. Moim zdaniem oznacza to, że ludzie, jeśli im się da chociaż niewielką szansę, chcą przedstawić się w dobrym świetle. Gdyby więc Milgram nie posłużył się podstępem, otrzymałby wyniki, które po prostu nie odzwierciedlałyby sposobu, w jaki zachowują się ludzie, gdy sądzą, że znajdują się w realnej sytuacji. Gdybyśmy pozwolili ludziom usiąść, odprężyć się i zgadywać, jak zachowaliby się, gdyby..., to dowiedzielibyśmy się, jakimi ludzie chcieliby być, a nie - jakimi są.

Problemy etyczne Wprowadzanie w błąd badanych jest, być może, najlepszym (i chyba jedynym) sposobem uzyskania użytecznych informacji o tym, jak zachowują się ludzie w najbardziej złożonych i ważnych sytuacjach, lecz istotnie, stawia eks­ perymentatora wobec poważnych problemów etycznych. W zasadzie są tu trzy problemy: 1. Okłamywanie ludzi jest po prostu nieetyczne. Kwestia ta nabiera jeszcze większego znaczenia po aferze Watergate, kiedy okazało się, że agencje rządowe nielegalnie inwigilowały obywateli, że prezydenci opowiadali zwykłe kłamstwa ludziom, którzy ich wybrali, że ludzie zatrudnieni bezpośrednio przez, prezydenta stosowali wszelkie rodzaje nikczemnych chwytów, fałszowali listy, podrabiali dokumenty itd. Czy psychologowie społeczni potrafią uzasadnić przyczynianie się do istniejącego obecnie skażenia świata kłamstwem? 2. Takie okłamywanie często prowadzi do naruszenia sfery intymności. Ponieważ ludzie spełniający rolę osób badanych nie wiedzą, co naprawdę bada eksperymentator, nie mają możności świadomie zgodzić się na to. Na przykład jest prawdopodobne, że niektórzy studenci mogliby nie zgodzić się na wzięcie udziału w eksperymencie Ascha, gdyby wiedzieli zawczasu, że Asch zamierza badać ich skłonność do konformizmu, nie zaś ocenę percepcyjną. 3. Procedury eksperymentalne często pociągają za sobą pewne nieprzyjemne doznania, takie jak cierpienie, nuda, lęk itp. Spieszę dodać, że problemy etyczne powstają nawet wtedy, gdy badanych 404 nie wprowadza się w błąd i gdy procedury eksperymentalne nie są „ekstremalne”.

PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA JAKO NAUKA

Niekiedy nawet procedura na pozór najbardziej łagodna może wywrzeć głęboki wpływ na parę osób, oddziałując na nie w taki sposób, który nawet najbardziej wrażliwym i troskliwym eksperymentatorom trudno byłoby przewidzieć. Weźmy pod uwagę serię eksperymentów, które przeprowadzili Robyn Dawes, Jeanne McTavish i Harriet Shaklee l3. W eksperymentach tych, których przedmiotem były „dylematy społeczne”, osoby badane podejmowały decyzję, czy współ­ pracować, czy się „wyłamać”. Jeśli każdy kooperuje, każdy korzysta na tym finansowo; jeśli jednak jacyś uczestnicy zdecydują się „wyłamać”, otrzymują wysoką wypłatę, ci natomiast, którzy wybierają współpracę, ponoszą stratę pieniężną. Reakcje są podejmowane anonimowo i pozostają „bezimienne” przez cały czas trwania badań. Zasady gry wyjaśnia się dokładnie wszystkim badanym na początku eksperymentu. Nie ma tu żadnego wprowadzania w błąd. Scenariusz ten wydaje się raczej niewinny. Jednakże po upływie 24 godzin od zakończenia jednego z posiedzeń eksperymentalnych pewien starszy mężczyzna zatelefonował do eksperymen­ tatora. W jego grupie tylko on „wyłamał się” i wygrał 190 dolarów. Chciał zwrócić swą wygraną do podziału między innych uczestników (którzy współ­ pracowali i wygrali tylko po jednym dolarze każdy). Podczas tej rozmowy wyjawił, że odczuwał przygnębienie z powodu swego zachłannego zachowania, że nie mógł spać całą noc itd. Po podobnym eksprymencie pewna kobieta, która współpracowała, podczas gdy inni wyłamywali się, stwierdziła, że poczuła się naiwna i nauczyła się, iż ludzie nie są tak godni zaufania, jak sądziła przedtem. Pomimo starannego planowania eksperymentów przez badaczy, miały one na badanych silny wpływ, którego nie można było łatwo przewidzieć. Rozmyślnie wybrałem eksperymenty Dawesa, McTavish i Shaklee, ponieważ nie stosowano w nich wprowadzenia w błąd i mieściły się dobrze w granicach kodeksów etycznych. Moja teza jest prosta, lecz ważna - żaden kodeks etyczny nie może przewidzieć wszystkich problemów, zwłaszcza tych, które powstają wtedy, gdy osoby badane, biorące udział w eksperymencie odkrywają coś przykrego w sobie lub w innych. Psychologowie społeczni, którzy przeprowadzają eksperymenty, są głęboko zainteresowani kwestiami etycznymi - właśnie dlatego, że ich praca wiąże się z pewnym dylematem etycznym. Spróbuję to wyjaśnić. Dylemat ten wynika z konfliktu dwóch wartości uznawanych przez większość psychologów społecz­ nych. Z jednej strony wierzą oni w wartość swobodnych dociekań naukowych. Z drugiej - są przekonani o godności ludzi i o ich prawie do prywatności. Jest to prawdziwy dylemat i nie można go rozwiązać ani broniąc pobożnie doniosłego znaczenia ochrony godności ludzkiej, ani przysięgając bez namysłu wierność sprawie nauki. Psychologowie społeczni muszą podchodzić do tego problemu rzetelnie, nie tylko raz, lecz za każdym razem, gdy projektują i przeprowadzają eksperyment - ponieważ nie ma konkretnego i zarazem uniwersalnego zbioru reguł czy wytycznych, który mógłby odnosić się do każdego eksperymentu. 405

PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA JAKO NAUKA

Oczywiście, niektóre techniki eksperymentalne stwarzają więcej problemów niż inne. Ogólnie biorąc, eksperymenty, w których stosuje się wprowadzanie w błąd, są powodem do niepokoju, ponieważ okłamywanie jest samo w sobie niewłaściwe - nawet jeśli ma służyć odkryciu „prawdy”. A procedury, które wywołują cierpienie, zakłopotanie, poczucie winy lub inne silne uczucia, stwarzają oczywiste problemy etyczne. Bardziej subtelne, lecz równie ważne problemy etyczne wynikają wtedy, gdy badani stają wobec jakiegoś aspektu swej osobowości, który nie jest przyjemny ani pozytywny. Przypomnijmy sobie przeżycia badanych w stosun­ kowo „łagodnych” eksperymentach Dawesa, McTavish i Shaklee, Wiele osób w badaniach Solomona Ascha 14 dowiedziało się, że uległy naciskowi grupy; liczni badani w naszym eksperymencie (Aronson i Mettee l5) przekonali się, że są zdolni do oszukiwania przy grze w karty; wielu badanych Milgrama16 dowiedziało się, że byli posłuszni autorytetowi, mimo że takie posłuszeństwo wymagało (pozornie) skrzywdzenia innej osoby. Na koniec, jak pamiętamy z rozdziału 1,, badani w eksperymentalnym „więzieniu” w Stanford 17 dopuszczali się aktów okrucieństwa, chociaż nie było bezpośrednich, wyraźnych rozkazów, żeby tak postępować. Można by wysunąć argument, że takie „odkrycie samego siebie” ma dla badanych wartość terapeutyczną czy kształcącą - istotnie, wiele osób badanych samorzutnie wyraziło taki pogląd. Jednakże samo przez się nie uzasadnia to tych procedur. Ostatecznie, skąd eksperymentator może wiedzieć z góry, że określona procedura będzie oddziaływać terapeutycznie? Ponadto jest arogancją ze strony naukowca decydowanie, że ma on (ona) wystarczające uprayynienia czy kwalifikacje, by dostarczać ludziom doświadczeń terapeutycznych bez ich uprzedniego pozwolenia. Jeśli weźmiemy pod uwagę te problemy, to czy cele badań usprawiedliwiają stosowanie tych środków? Jest to sprawa sporna. Niektórzy twierdzą, że niezależnie od tego, jakie są cele i osiągnięcia psychologii społecznej, gra nie jest warta świeczki, jeśli oszukuje się łudzi lub naraża ich na przykrości. Inni, reprezentujący przeciwne stanowisko, utrzymują, że psychologowie społeczni odkrywają rzeczy, które mogą przynieść ogromne korzyści ludzkości, a zatem za wyniki te warto zapłacić niemal każdą cenę. Moje własne stanowisko jest gdzieś pośrodku. Sądzę, że psychologia społeczna jest ważną nauką, a także jestem przekonany, iż osoby badane w eksperymentach powinny być zawsze chronione. Sądzę, że przy podejmowaniu decyzji, czy określona procedura eksperymentalna jest etyczna, czy nie, ma zastosowanie analiza kosztów i zysków. Oznacza to, że należy wziąć pod uwagę, ile „dobrego” wyniknie z przeprowadzenia tego eksperymentu oraz ile „złego” przydarzy się osobom badanym. Innymi słowy, zyski dla społeczeństwa porównuje się z kosztami dla osób badanych i współczynnik ten wprowadza się 406 do rachunku decyzyjnego. Niestety, często trudno jest przeprowadzić takie

PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA JAKO NAUKA

porównanie, ponieważ zazwyczaj ani korzyści dla społeczeństwa, ani szkody dla badanych nie są znane ani możliwe do obliczenia. Ponadto nawet przewidywany wynik eksperymentu może wpłynąć na naszą ocenę, w jakiej mierze jest on etyczny. Czy kwestionowalibyśmy procedurę Milgrama pod względem etycznym, gdyby żaden z badanych nie wymierzał wstrząsów przekraczających poziom „wstrząsu umiarkowanego”? Zapewne nie. W jednym z badań 18 stwierdzono, że oceny „szkodliwości” procedury Milgrama zależały od przekonań osób badanych dotyczących rodzaju wyników, tzn. osoby, którym powiedziano, że duża część badanych jest posłuszna eksperymentatorowi, oceniły procedurę Milgrama jako bardziej szkodliwą, niż uczyniły to osoby poinformowane, że podporządkowuje się niewielka część badanych. Bardziej ogólnie można stwierdzić, że ocena etyczna dowolnego eksperymentu jest zwykle łagodniejsza, gdy wyniki mówią nam coś przyjemnego czy pochlebnego o naturze ludzkiej, a mniej łagodna, gdy mówią nam coś, czego raczej wolelibyśmy nie wiedzieć. Reasumując, moja decyzja dotycząca przeprowadzenia danego eksperymen­ tu zależy od związanych z nim kosztów i zysków. Istnieje jednak pięć wskazówek, za którymi zawsze się opowiadam: 1. Powinno się unikać stosowania procedur, które powodują dotkliwe cierpienie łub dotkliwą przykrość. Jeżeli eksperymentator wkłada w badanie wiele pomysłowości i ostrożności, to zwykle udaje mu się sprawdzić swe hipotezy bez uciekania się do drastycznych metod. Chociaż łagodniejsze procedury zwykle przynoszą mniej wyraźne wyniki, eksperymentatorzy mogliby poświęcić nieco z tej wyrazistości na rzecz ochrony swych badanych. 2. Eksperymentatorzy powinni zawsze szukać alternatywnych procedur, nie wymagających wprowadzania badanych w błąd. Jeśli można znaleźć jakąś inną, możliwą do zrealizowania procedurę, to powinno się ją zastosować. 3. Eksperymentatorzy powinni zapewnić swym badanym realną możliwość wycofania się z eksperymentu, jeśli odczuwana przez nich przykrość stanie się zbyt intensywna. 4. Pod koniec posiedzenia eksperymentalnego eksperymentator powinien spędzić z każdym badanym sporo czasu, dokładnie wyjaśniając mu eksperyment, jego prawdziwy cel, powody wprowadzenia go w błąd itd. Powinien dołożyć wszelkich starań, aby ochronić godność osobistą badanego, aby nie czuł się on głupi ani naiwny z tego powodu, że „dał się nabrać”. Powinien sprawić, aby badany wychodził z laboratorium w dobrym nastroju - myśląc dobrze o sobie samym i o swej roli w eksperymencie. Może tego dokonać każdy sumienny eksperymentator, który nie żałuje czasu i wysiłku, aby odwdzięczyć się badanemu (informacjami i życzliwością) za bardzo ważną rolę, jaką odegrał on w tym naukowym przedsięwzięciu. 5. Na koniec trzeba podkreślić, że eksperymentator nie powinien prze­ prowadzać eksperymentu, który pociąga za sobą wprowadzenie badanego 407

PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA JAKO NAUKA

w błąd lub wyrządzanie mu przykrości „licho wie, po co”. Zanim eksperymen­ tator wejdzie do laboratorium, powinien być pewny, że eksperyment jest ważny i porządnie zaplanowany - że poszukuje odpowiedzi na interesujące pytanie i że poszukuje jej w starannie przemyślany i dobrze zorganizowany sposób. Eksperymentatorzy w dziedzinie psychologii społecznej usilnie starają się rozwijać w sobie możliwie największą wrażliwość na potrzeby swych badanych. Chociaż wiele eksperymentów wymaga stosowania procedur po­ wodujących, że badani odczuwają pewną przykrość, to jednak w ogromnej większości tych procedur przewidywane są liczne środki mające na celu ochronę badanych. Na przykład, jeśli chodzi o przykre odczucia badanych, to większość czytelników zgodzi się chyba, że eksperyment Stanleya Milgrama nad posłuszeństwem jest jednym z najtrudniejszych badań omawianych w tej książce. Było wiele dyskusji nad tym, czy eksperyment ten powinien być przeprowadzony. Jednakże jest oczywiste, że po jego zakończeniu Milgram pracował ciężko nad tym, aby wszystkie te przeżycia stały się dla jego badanych pożytecznym i fascynującym doświadczeniem. Nie ulega również wątpliwości, że mu się to w dużym stopniu udało: po upływie kilku tygodni od eksperymentu 84% uczestników podało, że są zadowoleni, iż wzięli udział w tym badaniu; 15% określiło swoje uczucia jako obojętne, a tylko 1% stwierdziło, że żałują, iż uczestniczyli w takim eksperymencie. (Do wyników tych powinniśmy jednak podchodzić ostrożnie. Z dyskusji nad dysonansem poznawczym w rozdziale 5. dowiedzieliśmy się, że ludzie czasami uzasadniają swoje zachowanie, zmieniając swe uprzednie postawy). Bardziej przekonującego materiału dowodowego dostarczyło badanie uzu­ pełniające: po upływie roku od zakończenia programu eksperymentalnego psychiatra uniwersytecki przeprowadził rozmowy z losową próbką badanych i nie uzyskał żadnych danych świadczących o szkodliwych skutkach tego programu - przeciwnie, typową odpowiedzią było stwierdzenie, że uczestnictwo w eksperymencie było przeżyciem pouczającym i wzbogacającym 19. posteksperymentalne. Posiedzenie posteksperymentalne, niekiedy zwane także wyjaśniającym, jest niezwykle ważną częścią eksperymentu. Nie tylko ma ono wielką wartość jako okazja do naprawienia pewnych przykrości i kłamstw, jakie mogły mieć miejsce w trakcie posiedzenia eksperymentalnego, lecz ponadto daje badaczowi sposobność do nauczenia badanego czegoś nowego, tak aby eksperyment mógł stać się dla niego kształcącym doświad­ czeniem. W dodatku, pozwala to eksperymentatorowi ustalić, w jakim stopniu spełnia swoje zadanie zastosowana przez niego procedura - i dowiedzieć się od osoby, która wie najlepiej (tj. od badanego), w jaki sposób mógłby tę procedurę ulepszyć. Krótko mówiąc, roztropny eksperymentator uważa swoich badanych za kolegów - nie za przedmioty. Nie trzeba tu opisywać szczegółów posiedzenia 408 posteksperymentalnego. Tym czytelnikom, którzy chcieliby dowiedzieć się Posiedzenie

PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA JAKO NAUKA

o tym czegoś więcej, mogę wskazać parę moich bardziej fachowych prac na ten temat20. W tym rozdziale omówiłem zalety metody eksperymentalnej i pokazałem, jak złożonym i trudnym zadaniem jest zaprojektowanie eksperymentu laborato­ ryjnego z zakresu psychologii społecznej. Ponadto próbowałem podzielić się z czytelnikami uczuciem podniecenia, jakiego doznaję przy przezwyciężaniu trudności, a także starałem się przeanalizować sposoby, jakimi usiłuję zapewnić badanym przez siebie osobom dobre samopoczucie oraz możliwość nauczenia się czegoś. Wiedza, informacje i intuicje omówione w poprzednich ośmiu rozdziałach tej książki oparte są na technikach i procedurach opisanych w tym rozdziale. Są one także oparte na współpracy dziesiątków tysięcy osób, które pozwalają nam badać swoje zachowanie w laboratoriach na całym świecie. Zawdzięczamy im bardzo dużo. Ostatecznie, zrozumienie przez nas istot ludzkich w całej ich złożoności zależy od naszej pomysłowości w opracowywaniu technik do badania ich zachowania - technik dobrze kontrolowanych i wywie­ rających silny wpływ, a zarazem nie naruszających zasadniczej godności tych jednostek, które przyczyniają się do wzbogacania naszej wiedzy, służąc jako osoby badane w eksperymentach.

Moralna odpowiedzialność za odkrycia Istnieje jeszcze jeden, dość skomplikowany problem etyczny: odpowiedzialność moralna naukowca za to, co odkrywa. W całej tej książce zajmowałem się pewnymi, niezwykle potężnymi czynnikami przekonywania. Dotyczy to zwłasz­ cza rozdziału 5., w którym omawiałem techniki autoperswazji, oraz niektórych dalszych rozdziałów, gdzie opisałem zastosowania tych technik. Autoperswazja jest siłą bardzo potężną, ponieważ w gruncie rzeczy „osoba przekonywana” nigdy nie wie, co na nią wpływa. Zaczyna ona wierzyć, że jakiś określony pogląd jest prawdziwy, nie dlatego, że J. Robert Oppenheimer, T. E. Eliot czy Joe „The Shoulder” przekonali ją, iż jest on prawdziwy - zaczyna w to wierzyć, ponieważ przekonała samą siebie. Co więcej, często osoba ta nie wie, dlaczego lub w jaki sposób zaczęła w to wierzyć. Fakt ten sprawia, że zjawiska te są nie tylko potężne, ale i przerażające. Dopóki wiem, dlaczego zacząłem wierzyć w X, dopóty mam względną swobodę zmiany tego poglądu; jeśli jednak wiem tylko tyle, że X jest prawdziwe i koniec na tym, to jest znacznie bardziej prawdopodobne, że będę trzymać się kurczowo tego poglądu, nawet w obliczu obalających go dowodów. Mechanizmy, które opisałem, można wykorzystać w celu skłonienia ludzi, aby czyścili zęby, aby przestali dokuczać słabszym, aby sprawiali innym mniej cierpień lub żeby lubili swego sąsiada. Wielu ludzi mogłoby uznać te cele za dobre, niemniej jednak ich realizacja polegałaby tak samo na manipulacji 409

PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA JAKO NAUKA

ludźmi. Co więcej, tymi samymi mechanizmami można by się posłużyć, ab\ skłonić ludzi do kupowania określonej marki pasty do zębów lub do głosowania na określonych kandydatów. Czy nie jest rzeczą niemoralną odkrywanie sposobów manipulowania ludźmi? Czytelnik tej książki zapewne zorientował się do tej pory, że jako realna osoba żyjąca w realnym świecie uznaję wiele wartości. Nie starałem się ich ukryć - są widoczne wszędzie. Na przykład chciałbym wyeliminować fanatyzm i okrucieństwo. Gdybym miał władzę, wykorzystałbym dła osiągnięcia tych celów najbardziej humanitarne i skuteczne metody, jakimi bym dysponował. Również dobrze zdaję sobie sprawę z tego, że gdyby metody takie zostały opracowane, to inni mogliby posłużyć się nimi dla osiągnięcia celów, z którymi ja nie mógłbym się zgodzić. Jest to przyczyną mojej wielkiej troski. Uświada­ miam sobie także, że ty możesz nie podzielać uznawanych przeze mnie wartości - jeśli więc jesteś przekonany, że metody te są skuteczne, to i ty powinieneś być zatroskany. Z drugiej strony, trzeba pamiętać, że zjawiska, które opisywałem, nie są nowe. To nie psycholog społeczny kazał panu Landry zachęcać łudzi do palenia Marlboro i nie psycholog społeczny nakłonił porucznika Calleya do mordowania wietnamskiej ludności cywilnej. To, co uczynili ci ludzie, uczynili z własnej inicjatywy. Psychologowie społeczni starają się zrozumieć te zjawiska i mnóstwo innych, wydarzających się na świecie każdego dnia - zjawiska, które zachodzą od czasu, gdy pierwszych dwoje ludzi na Ziemi rozpoczęło interakcję. Dzięki zrozumieniu tych zjawisk psycholog społeczny może dopomóc ludziom w zrozumieniu wchodzących w grę procesów i konsekwencji, a czasem także w powstrzymywaniu się od określonego rodzaju zachowania, gdy oni sami dojdą do wniosku, że zachowanie to jest nieprzystosowawcze. Jednakże sam fakt, że my, jako zawodowi psychologowie społeczni wiemy, iż zjawiska, których badaniem się zajmujemy, nie są naszym dziełem, nie uwalnia nas od odpowiedzialności moralnej. Nasze badania często prowadzą do skrystalizowania się tych zjawisk w postaci wysoce ustrukturalizowanych. łatwych do zastosowania technik. Istnieje zawsze możliwość, że pewni osobnie) mogą rozwinąć te techniki i użyć ich do swych własnych celów. W rękach demagoga owe techniki mogłyby zapewne przekształcić każde społeczeństwo w Orwellowski koszmar. Nie mam zamiaru prawić kazań o obowiązkach psychologów społecznych. Sam najlepiej zdaję sobie sprawę z tego, co uważam za swoje własne obowiązki. Krótko mówiąc, polegają one na tym, aby nauczyć łudzi, w jaki sposób techniki te mogłyby być wykorzystane, zachować czujność wobec ich nadużywania oraz kontynuować badania mające na celu rozwój naszej wiedzy o nas, istotach społecznych - o tym, jak myślimy, jak się zachowujemy, co czyni nas agresywnymi i co sprawia, że kochamy. Szczerze mówiąc, nie potrafię wyobrazić sobie zadania ważniejszego ani bardziej 410 interesującego.

Przypisy Rozdział 1. Co to jest psychologia społeczna? 1

J. Michener, Kent State: What happened and why. Random House, New York 1971. J. Harris, Hiroshima. A study in science, politics, and the ethics of war, Addison-Wesley, Menlo Park, CA 1970. 3 J. L. Powell, A test of the knew-it-all-along effect in the 1984 presidential and statewide elections, „Journal of Applied Social Psychology” 1988, 18, s. 760-773. 4 J. Michener, Kent State (zob. przyp. 1.). 5 E. Berscheid, informacja ustna. 6 P. Zimbardo, The psychological power and pathołogy of impnsonment. Statement prepared for the U.S. House of Representatives Committee on the Judiciary; Subcommittee nr 3: Hearings on Prison Reform, San Francisco, 25 listopada 1971, s. 3. 2

Rozdział 2. Konformizm 1 J. Thurber, The day the dam broke.W: My łife and hard times, Harper, New York 1933, s. 41, 47. Pierwotnie opublikowane w „The New Yorker”. Copyright © 1933, 1961 by James Thurber. 2 S. Schachter, Dewation, rejection, and communication, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1951, 46, s. 190-207. ?’ A. W. Kruglanski, D. W. Webster, Group Member’s reaction to opinion deviates and confonnists at varying degrees of proximity to decision deadline and of emńronmentai noise, „Journal of Personality and Social Psychology” 1991, 61, s. 212-225. 4 A. Speer, Inside the Third Reich. Memoirs, tłum. R. Winston i C. Winston, Macmillan, New York 1970.

PRZYPISY

5 6

„Playboy” 1975, styczeń, s. 78. A. W. Kruglanski, Freeze-think and the Chailenger, „Psychology Today” 1986, sierpień,

s. 48-49.

412

7 I. L.Janis, Groupthink, „Psychology Today” 1971, listopad, s. 43-46; I. L.Janis, Counterac ting the adverse effects of concurrence-seeking in policy-płanning groups. W: Group decision making, H. Brandstatter, J. H. Davis, G. Stocker-Kreichgauer (red.), Academic Press, New York 1984; T. Kameda, S. Sugimori, Psychologicał entrapment in group decision making: An assigned decision rule and a groupthink phenomenon, „Journal of Personality and Social Psychology” 1993. 65, s. 282-292. 8 S. Asch, Effects of group pressure upon the modification and distortion of judgment. W: Groups, leadership and men, M. H. Guetzkow (red.), Carnegie, Pittsburgh 1951, s. 117-190; S. Asch, Studies of independence and conformity. A minority of one against a unanimous majority. „Psychologicał Monographs” 1956, 70 (9, cały nr 416). 9 R. Wolosin, S. Sherman, A. Cann, Predictions of own and other's conformity, „Journal of Personality” 1975, 43, s. 357-378. 10 M. Deutsch, H. Gerard, A study of normative and informational social influence upon indmdual judgment, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1955, 51, s. 629-636; zobacz też: S. Kaplowitz, E. Fink, D. D’Alessio, G. Armstrong, Anonymity, strength of attitude, and iht influence of public opinion polis, „Humań Communication Research” 1983, 10, s. 5-25. 11 J. Moulton, R. Blake, J. Olmstead, The relationship between freąuency ofyielding and the disclosure of persona! identity, „Journal of Personality” 1956, 24, s. 339-347. 12 M. Argyle, Social pressure in public and private situations, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1957, 54, s. 172-175. I:! S. Asch, Opinions and social pressure, „Scientific American” 1955, 193(5), s. 31-35; W. Morris, R, Miller, The effects of consensus-breaking and consensus-preempting partners on reduction of conformity, „Journal of Experimental Social Psychology” 1975, 11, s. 215-223; E. Boyanowsky, V. Allen, B. Bragg, J. Lepinski, Generalization of independence created by social support, „Psychologicał Record” 1981, 31, s. 475-488. 14 V. Allen, J. Levine, Social support and conformity. The role of independent assessment of reality, „Journal of Experimental Social Psychology” 1971, 7, s. 48-58. 13 M. Deutsch, H. Gerard, A study of normative and informational social influence upon indmdual judgment, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1955, 51, s. 629-636. 16 B. Mausner, The effects of prior reinforcement of the interaction of observed pairs. „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1954, 49, s. 65-68; B. Mausner, The effect on one’s partner’s success in a relevant task on the interaction of obseryed pairs, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1954, 49, s. 557-560; S. Goldberg, A. Lubin, Influence as a funcńon of perceived judgment error, „Humań Relations” 1958, 11, s. 275-281; D. Wiesenthal, N. Endler. T. Coward, J. Edwards, Reversibility of relative competence as a determinant of conformity across different perceptual tasks, „Representative Research in Social Psychology” 1976, 7, s. 35-43. 17 R. Bond, P. Smith, Culture and conformity. A meta analysis of studies using Asch’s (1952, 1956) line judgment task, „Psychologicał Bulletin” 1996, 119, s. 111-137; R. Frager, Conformity and anticonformity in Japan, „Journal of Personality and Social Psychology” 1970, 15, s. 203-210. Zobacz też: H. C. Triandis, Cross-cultural studies of indwidualism and collectwism. W: J. J Herman (red.), „Nebraska Symposium on Motivation” 1990, 37, 41-133. 18 E. Maccoby, C. Jacklin, The psychology of sex differences, Stanford University Press, Stanford, CA 1974, s. 268-272; H. Cooper, Staństically combining independent studies. A meta-analysis of sex differences in conformity research, „Journal of Personality and Social Psychology” 1979, 37, s. 131-146. 19 A. Eagly, L. Carli, Sex of researchers and sex~typed Communications as determinants of sex differences in influenceability. A meta-analysis of social influence studies, „Psychologicał

PRZYPISY

Bulletin” 1981, 90, s. 1-20; G. Javornisky, Task content and sex differences in conformity, „Journal of Social Psychology” 1979, 108, s. 213-220; S. Feldman-Summers, D. Montano, D. Kasprzyk, B. Wagner, Influence attempts when competing views are genderrelated. Sex as credibiłity, „Psychology of Women Quarterly” 1980, 5, s. 311-320. 20 F. Schneider, Conforming behavior of błack and white chiłdren, „Journal of Personality and Social Psychology” 1970, 16, s. 466-471. 21 G. Allport, The naturę of prejudice, Addison-Wesley, Cambridge, MA 1954, s. 13-14. 22 J. Dittes, H. Kelley, Effects of different conditions of acceptance upon conformity to group norms, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1956, 53, s. 100-107. 23 B. J. Bushman, The effects of apparel on compliance. A field experiment with a female authority figurę, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1988, 14, s. 459-467. 24 L. Festinger, A theory of social comparison processes, „Humań Relations” 1954, 7, s. 117-140. 23 B. Mullen, C. Cooper, J. E. Driskell, Jaywalking as a function of model behavior, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1990, 16(2), s. 320-330. 26 E. Aronson, M. 0’Leary, The relative effectWeness of models and prompts on energy conservation. A field experiment in a shower room, „Journal of Environmental Systems” 1982-1983, 12, s. 219-224. 27 R. Reno, R. Cialdini, C. A. Kallgren, The trans-situational influence of social norms, „Journal of Personality and Social Psychology” 1993, 64, s. 104-112; R. B. Cialdini, R. R. Reno, C. A. Kallgren, A focus theory of normative conduct. Recycling the concept of norms to reduce littering in public places, „Journal of Personality and Social Psychology” 1990, 58, s. 1015-1029. 28 R. B. Cialdini, R. R. Reno, C. A. Kallgren, A focus theory of normative conduct. Recycling the concept of norms to reduce littering in public places, „Journal of Personality and Social Psychology” 1990, 58, s. 1015-1029. 29 S. Schachter, J. Singer, Cognitive, social, and physiological determinants of emotional state, „Psychologicał Review” 1962, 69, s. 379-399. 30 W. James, Principles of psychology, Smith, New York 1890. 31 C. Haney, Examining death ąualification. Further analysis ofthe process effect, „Law and Humań Behavior” 1984, 8, s. 133-151. 32 H.Kelman, Processes of opinion change, „Public Opinion Quarterły” 1961, 25, s. 57-78. 33 C. Kiesler, M. Zanna, J. De Salvo, Deviation and conformity: Opinion change as a function of commitment, attraction, and presence of a deviate, „Journal of Personality and Social Psychology” 1966, 3, s. 458-467. 34 C. Kuetner, E. Lichtenstein, H. Mees, Modification of smoking behavior. A review, „Psychologicał Bulletin” 1968, 70, s. 520-533. 35 S. Milgram, Behavioral stucly of obedience, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1963, 67, s. 371-378; S. Milgram, Some conditions of obedience and disobedience to authority, „Humań Relations” 1965, 18, s. 57-76; S. Milgram, Obedience to authority, Harper and Row, New York 1974. 3(1 A. C. Elms, S. Milgram, Personality characteristics associated with obedience and defiance toward authoritative command, „Journal of Experimental Research in Personality” 1966, 1, s. 282-289. 37 W. Kilham, L. Mann, Level of destructive obedience as a function of transmitter and executant roles in the Milgram obedience paradigm, „Journal of Personality and Social Psychology” 1974, 29, s. 696-702; M. Shanab, K. Yahya, A behavioral study of obedience in chiłdren, „Journal of Personality and Social Psychology” 1977, 35, s. 530-536; F. B. Miranda, R. B. Caballero, M. G. Gomez, M. M. Zamorano, Obedience to authority, „Psiąuis: Revista de Psiąuiatria, Psicologiay Psicosomatica” 1981, 2, s. 212-221; D. Mantell, The potential for violence in Germany, „Journal 413

PRZYPISY

of Social Issues” 1971, 21, s. 101-112; W. H. J. Meeus, Q. A. W. Raaijrnakers, Obedience in modem society. The Utrecht studies, „Journal of Social Issues” 1995, 51, s. 155-176. m S. Milgram, Obedience to authority, Harper and Row, New York 1974; C. Sheridan, R. King, Obedience to authority with an authentie victim. Paper presented at the convention of the American Psychologicał Association, 1972, sierpień. -’t> S. Milgram, Liberating effects of group pressure, „Journal of Personality and Social Psychology” 1965, 1, s. 127-134; W. H. J. Meeus, Q. A. W. Raaijrnakers, Obedience in modern society. The Utrecht studies, „Journal of Social Issues” 1995, 51, s. 155-176. 40 S. Milgram, Sonie conditions of obedience and disobedienee to authority, „Humań Relations” 1965, 18, s. 57-76. 41 W. Ii. J. Meeus, Q. A. W. Raaijrnakers, Obedience in modem society. The Utrecht studies, „Journal of Social Issues" 1995, 51, s. 155-176. 42 S. Milgram, Liberating effects of group pressure, „Journal of Personality and Social Psychology” 1965, 1, s. 127-134. 4?1 A. M. Rosenthal, Thirty-eight witnesses, McGraw-Hill, New York 1964. 44 C. Korte, N. Kerr, Response to altruistic opportunities in urban and nonurban settings, „Journal of Social Psychology” 1975, 95, s. 183-184; J. P. Rushton, Urban density and altrnism. Helping strangers in a Canadian city, suburb, and smali town, „Psychologicał Reports” 1978, 43, s. 987-990. 4> J. Darley, B. Łatane, Bystander intervention in emergencies. Diffusion of responsibiłify, „Journal of Personality and Social Psychology” 1968, 8, s. 377-383; B. Łatane, J. Darley, Group inhihilion of bystander intervention in emergencies, „Journal of Personality and Social Psychology” 1968, 10, s. 215-221; B. Łatane, J. Rodin, A lady in distress. Inhibiting effects of friends and strangers on bystander intervention, „Journal of Experimental Social Psychology” 1969, 5, s. 189-202. 46 B. Łatane, S. Nida, Ten years of resectrch on group size and helping, „Psychologicał Bulletin” 1981, 89, s. 308-324. 4/ B. Łatane, J. Rodin, A lady in distress. Inhibiting effects of friends and strangers on bystander intervention, „Journal of Experimental Social Psychology” 1969, 5, s. 189-202. 48 J. Darley, B. Łatane, Bystander intervention in emergencies. Diffusion of responsibility, „Journal of Personality and Social Psychology” 1968, 8, s. 377-383. 49 l. Piliavin, J. Rodin, J. Piliavin, Good samaritanism: An underground phenomenon? „Journal of Personality and Social Psychology” 1969, 13, s. 289-299. 50 L. Bickman, The effect of another bystander’s ability to help on bystander intervention in an emergency, „Journal of Experiniental Social Psychology” 1971, 7, s. 367-379; L. Bickman, Social influence and diffusion of responsibility in an emergency, „Journal of Experimenta! Social Psychology” 1972, 8, s. 438-445, ” J. Piliavin, E. Piliavin, The effect ofblood on reactions to a victim, „Journal of Personality and Social Psychology” 1972, 2.3, s. 353-361. 32 Darley, D. Batson, "From Jentsalem to Jericho”. A study of situational and dispositional variables in helping behavior, „Journal of Personality and Social Psychology” 1973, 27, s. 100-108. x’ R. Clark III, L. Word, Why don’t bystanders help? Because of ambignity?, „Journal of Personality and Social Psychology” 1972, 24, s. 392.-400; L. Solomon, H. Sołomon, R. Stone, Helping as a function ofnumber of bystanders and ambiguity of emergency, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1978, 4, s. 3J8-321. 54 R. A. Baron, Magnitude of model’$ apparent pain and ability to aid the model as determinants of observer reaction time, „Psychonomic Science” 1970, 21, s. 196-197. P. Suedfekl, S. Bochner, D. Wnek, Helper-sufferer similarity and a specific reąuest for help. Bystander intervention during a peace demonstralion, „Journal of Applied Social Psychology” 414 1972, 2, s. 17-23.

PRZYPISY

y»

Rozdział 3. Środki masowego przekazu, propaganda i przekonywanie 1

ABC to air major nuclear war film, „Report from Ground Zero” 1983, wrzesień, 3 (1), s. 1 -2. J. W. Schofield, M. A. Pavelchak, Fałlout from „The Day After". The impact of a TV film on attitudes related to nuclear war, „Journal of Applied Social Psychology”1989, 19, s. 433-448. „Newsweek” 1974, 2 czerwca, s. 79; J. J. 0’Connor, They sell all kinds of dmgs on lelevision, „The New York Times” 1974, 10 marca, s. D15. 4 C. Roberts, Special Report, National Public Radio, Morning Edition, 3 września, 1993. ?' J. McCartney, News lite. The tendency of network newscasls to favor entertainment and tabłoid stories, „American Journalism Review” 1997, 19, s. 18-26; W. Kirtz, Dancy lament s TY news today; formęr NBC reporter sees too much entertainment, „Quill” 1997, 85, s. 11-16. 6 P. Mann, 1. Iscoe, Mass behavior and community organization. Reflections on a peaceful demonstration, „American Psychologist” 1971, 26, s. 108-113. 7 „St. Petersburg (Florida) Times” 1982, 21 października; „The (Nashville) Tennesseean” 1982, 31 października. 8 „Newsbank” 1982, październik, t. 19, s. 1. 9 D. P. Phillips, L. L. Carstensen, Clustering of teenage suicides after television news stories about suicide, „New England Journal of Medicine” 1986, 315, s. 685-689; D. P. Phillips, K. Lesyna, D. J. Paight, Suicide and the media. W: Assessment and prediction of suicide, R. W. Maris, A. L. Herman, J. T. Maltsberger, R. I. Yufit, (red.), Guilford Press, New York 1992, s. 499-519; D. P. Phillips, L. L. Carstensen, The effect of suicide stories on yarious demogntphic groups 1968-1985. W: The media and criminal justice policy. Recent research and social effects, R. Surette (red.), Charles C Thomas, Springfield, IL 1990, s. 63-72; D. P. Phillips, Recent advances in suicidology. The study of imitative suicide. W: Suicide and its prevention. The role of attitude and imitation. Advances in suicidology, R. F. W. Diekstra, R. Maris, S. Platt, A. Schmidtke, G. Sonneck (red.), t. 1, E. J. Brill, Leiden, the Netherlands 1989, s. 299-312. 10 D. P. Phillips, Suicide, motor vehic!e fatalities, and the mass media. Evidence toward a theory of suggestion, „American Journal of Sociology” 1979, 84, s. 1 150-1174. 11 J. McGinness, The selling of the president: 1968, Pocket Books, New York 1970, s. 160. 12 M. B. Regan, A deepening cesspool of politics and cash, „Business Week” 1996, 3485, s. 36-38. 2

13

J. Lyle, H. Hoffman, Explorations in pattems of television viewing by preschool-age chiłdren. W: Television and social behavior, J. P. Murray, E. A. Robinson, G. A. Comstock (red.), t. 4, National Institutes of Health, Rockville, MD, 1971, s. 257-344. 14 J. Lyle, H. Hoffman, Chiłdren’s use oflelevision and other media. W: Television and social behavior, J. P. Mmray, E. A. Robinson, G. A. Comstock (red.), t. 4, Rockville, MD, 1971, National Institutes of Health, s. 129-256; Zobacz też: N. Unnikrishnan, S. Bajpai, The impad of television advertising on chiłdren, Sage, New' Delhi 1996; D. Kunkel, D. Roberts, Young minds and marketpłace values. Issues in chiłdren’s television advertising, „Journal of Social Issues” 1991, 47(1), s. 57- 72. 15 D. Hem, Beliefs, attitudes, and human affairs, Brooks/Cole, Belmont, CA, 1970. 16 R. Zajonc, The attitudinał effects of mere exposure, „Journal of Personality and Social Psychology, Monograph Supplement” 1968, 9, s. 1-27. 17 J. Grush, K. McKeough, R. Ahlering, Extrapolating laboratory exposure research to actual politicał elections, „Journal of Personality and Social Psychology” 1978, 36, s. 257-270; J. E. Grush, Impact of candidate expenditures, regionality, and prior outcomes on the 1976 presidential primaries, „Journal of Personality and Social Psychology” 1980, 38, s. 337-347. 18 M. Pfau, T. Diedrich, K. M. Larson, K. M. Van Winkle, Influence of communication modałities on voters' perceptions of candidates during presidential primary campaigns, „Journal of Communication” 1995, 45(1), s. 122-133; L. C. Soley, R. L. Craig, S. Cherif, Promotionuł 415

PRZYPISY

416

expenditures in congressional elections. Turnout, political action committees and asymmetry effects, „Journal of Advertising” 1988, 17(3), s. 36-44. 19 J. E. White, Bush’s most valuable player, „Time” 1988, 14 listopada, s. 20-21. 20 A. Rosenthal, Foes accuse Bush campaign of inflaming racial tension, „The New York Times” 1988, 24 października, s. Al, B5; Pandora’s box, „The New Republic” 1988, październik, s. 4, 45. 21 M. Tolchin, Study says 53,000 get prison furloughs in ’87, and few did hann, „The New York Times” 1988, 12 października, s. A23. 22 A. R. Pratkanis, E. Aronson, The age of propaganda. The everyday use and abuse of persuasion, W. H. Freeman, New York 1992. 23 A. R. Pratkanis, Propaganda and persuasion in the 1992 U.S. presidential election. What are the implications for a democracy, „Current World Leaders” 1993, 36, s. 341-361. 24 P. Zimbardo, E. Ebbesen, C. Masłach, Influencing attitudes and changing behavior, wyd. 2, Addison-Wesley, Reading, MA, 1977. 25 R. E. Petty, J. T. Cacciopo, The elaboration likeiihood model of persuasion. W: Advances in experimental social psychology, L. Berkowitz (red.), Erlbaum, Hillsdale, NJ, 1986, s. 123-205. Zobacz też: R. E. Petty, M. Heesacker, J. N. Hughes, The elaboration likeiihood model. Implications for the practice of school psychology, „Journal of School Psychology” 1997, 35(2), s. 107-136; S. Chaiken, W. Wood, A. H. Eagly, Principles of persuasion. W: Social psychology. Handbook of basie principles, E. T. Higgins, A. W. Kruglanski (red.), Guilford Press, New York: 1996, s. 702-742. 2<> Arystoteles, Retoryka. W: Retoryka. Poetyka, tłum. H. Podbielski, PWN, Warszawa 1988, s. 68. 27 C. Hovland, W. Weiss, The influence ofsource credibility on communication effectiveness, „Public Opinion Quarter!y” 1951, 15, s. 635-650. 28 E. Aronson, B. Golden, The effect of relemnt and irrelevant aspects of communicator credibility on opinion change, „Journal of Personality” 1962, 30, s. 135-146. 29 E. Walster (Hatfield), E. Aronson, D. Abrahams, On inereasing the persuasiveness of a Iow prestige communicator, „Journal of Experimental Social Psychology” 1966, 2, s. 325-342. 30 A. Eagly, W. Wood, S. Chaiken, Causa! inferences about communicators and their effect on opinion change, „Journal of Personality and Social Psychology” 1978, 36, s. 424-435. 31 „Santa Cruz Sentinel” 1987, 13 stycznia, s. A8. ?’2 E. Walster (Hatfield), L. Festinger, The effectiveness of „overheard" persuasive Com­ munications, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1962, 65, s. 395-402. 33 J. Mills, E. Aronson, Opinion change as a function of communicator’s attractiveness and desire to influence, „Journal of Personality and Social Psychology” 1965, 1, s. 173-177. 34 A. Eagly, S. Chaiken, An attńbution analysis ofthe effect of communicator characteristics on opinion change. The case of communicator attractiveness, „Journal of Personality and Social Psychology” 1975, 32, s. 136-144; A. H. Eagly, R. D. Ashmore, M. G. Makhijani, L. C. Longo, What is beautiful is good, but... A meta-analytic review of research on the physical attractiveness stereotype, „Psychologicał Bulletin” 1991, 110(1), s. 109-128. 33 G. Hartmann, A field experience on the comparative effectiyeness of „emotional” and „rational” political leaflets in determining election results, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1936, 31, s. 336-352. 36 H. Leventhal, Findings and theory in the study offear Communications. W: Advances in experimental social psychology, L. Berkowitz (red.), t. 5, Academic Press, New York 1970, s. 119-186. 37 H. Leventhal, D. Meyer, D. Nerenz, The common sense representation of illness danger. W: Contributions to medical psychology, t. 2, S. Rachman (red.), Pergamon Press, New York 1980. Zobacz też: L. D. Cameron, H. Leventhal, Vulnerability beliefs, symptom experiences, and the Processing of health threat Information. A self-regulatory perspective, „Journal of Applied Social Psychology” 1995, 25(21), s. 1859-1883.

PRZYPISY

38

„Time” 1987, 16 lutego, s. 50-53. „New York Times” 1997, 26 listopada. 40 „San Francisco Chronicie” 1987, 19 czerwca, s. 9. 41 K. Leishman, Heterosexuals and AIDS, „The Atlantic Monthly” 1987, luty, s. 39-58. 42 A. Liberman, S. Chaiken, Defensive processing of personally rełevant health messages, „Personality and Social Psychology B” 1992, 18, s. 669-679. 43 R. D. Clark III, The impact of AIDS on gender differences in willingness to engage in casual sex, „Journal of Applied Social Psychology” 1990, 20, s. 771-782, 44 K. Leishman, Heterosexuałs and AIDS, „The Atlantic Monthly” 1987, luty, s. 44. 45 S. S. Williams, D. L. Kimble, N. H. Cowell, L. H. Weiss, K. J. Newton, J. D. Fisher, W. A. Fisher, College students use implicit personality theory instead of safe sex, „Journal of Applied Social Psychology” 1992, 22, s. 921-933. 46 M. Hirschom, AIDS not seen as a major threat by heterosexuals on campuses, „Chronicie of Higher Education” 1987, 29 kwietnia; P. J. Poppen, Adolescent contraceptive use and communication. Changes over a decade, „Adolescence” 1994, 29(115), s. 503-514; Mary L. Keller, Why don't young adults protect themselves against sexual transmission of HIV? Possible answers to a complex ąuestion, „AIDS Education and Prevention” 1993, 5, s. 220-233. 47 E. Aronson, Excuses, excuses, excuses: Why sexually active college students do not use condoms. Invited address, meeting of the Western Psychologicał Association, 1989. 48 E. Aronson, How to persuade sexually actwe college students to use condoms. Invited address, meeting of the American Psychologicał Association, San Francisco 1991. 49 R. Nisbett, E. Borgida, R. Crandall, H. Reed, Popular induction. Information is not always informative. W: J. S. Carroll, J. W. Payne (red.), Cognition and social behavior, Erlbaum, Hillsdale, NJ, 1976, s. 227-236; R. Nisbett, L. Ross, Humań inference. Strategies and shortcomings of social judgment, PrenticeHall, Englewood Cliffs, NJ, 1980; R. Hamill, T. DeCamp Wilson, R. Nisbett, Insensitivity to sample bias. Generalizing from atypical cases, „Journal of Personality and Social Psychology” 1980, 39, s. 578-589; Shelley Taylor, przedstawicielka nurtu poznawczego w psycho­ logii społecznej, dowodzi, że większość danych eksperymentalnych nie potwierdza występowania „efektu żywości”. Omówienie tego zagadnienia znajdziesz w: S. Taylor, S. Thompson, Stalking the elusive „vividness” effect, „Psychologicał Review” 1982, 89, s. 155-181. 50 M. H. Gonzales, E. Aronson, M. Costanzo, Increasing the effectiveness of energy auditors. A field experiment, „Journal of Applied Social Psychology” 1988, 18, s. 1049-1066. 51 C. Hovland, A. Lumsdain, F. Sheffield, Experiments on mass Communications, Princeton University Press, Princeton, NJ 1949. 52 N. Miller, D. Campbell, Recency and primacy in persuasion as a function of the timing of speeches and measurements, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1959, 59, s. 1-9. Zobacz też: I. Neath, Distinctiveness and serial position effects in recognition, „Memory and Cognition” 1993, 21, s. 689-698; M. Korsnes, Retention intervals and serial list memory, „Perceptual and Motor Skills” 1995, 80, s. 723-731. ■53 P. Zimbardo, Involvement and communication discrepancy as determinants of opinion conformity, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1960, 60, s. 86-94. 54 J. O. Whittaker, Opinion change as a function of communication-attitude discrepancy, „Psychologicał Reports” 1963, 13, s. 763-772. 55 C. Hovland, O. J. Harvey, M. Sherif, Assimilation and contrast effects in reaction to communication and attitude change, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1957, 55, s. 244-252. 56 E. Aronson, J. Turner, J. M. Carlsmith, Communication credibility and communication discrepancy as determinants of opinion change, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1963, 67, s. 31-36. 39

417

PRZYPISY

M. Zellner, Self-esteem, reception, and influenceabiłity, „Journal of Personality and Social Psychology” 1970, 15, s. 87-93; W. Wood, B. Stagner, Why are some people easier to influence than others? W: S. Shavitt, T. Brock (red.), Persuasion. Psychologicał insights and perspecthes. Allyn and Bacon, Boston 1994, s. 149-174. w I. J. Janis, D. Kaye, P. Kirschner, Facilitating effects of „eating-while-reading" on responsiveness to persuasive communication, „Journal of Personality and Social Psychology” 1965, 1, s. 181-186. 59 R. E. Petty, D. W. Schumann, S. A. Richman, A. Strathman, Positwe mood and persuasion. Different roles for affect imder high- and low-elaboration conditions, „Journal of Personality and Social Psychology” 1993, 64(1), s. 5-20. 90 R. G. Hass, K. Grady, Temporal delay, iype offorewaming, and resistance to influence, „Journal of Experimental Social Psychology” 1975, 11, s. 459-469. 61 J. Freedman, D. Sears, Warning, distraction, and resistance to influence, „Journal ol Personality and Social Psychology” 1965, 1, s. 262-266; R. E. Petty, J. T. Cacioppo, Effects oj forewarning of persuasiye intent and invoIvement on cognitive responses and persuasion, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1979, 5, s. 173-176; H. C. Chen, R. Reardon, C. Rea, D. J. Moore, Forewarning of content and involvement. Conseguences for persuasion and resistance to persuasion, „Journal of Experimental Social Psychology” 1992, 28(6), s. 523-541, 62 J. Brehm, A theory of psychologicał reactance, Academic Press, New York 1966. 61 L, S. Bensley, R. Wu, The role of psychologicał reactance in drinking following alcohol prevention messages, „Journal of Applied Social Psychology” 1991, 21, s. 1111-1124. 64 M. Heilman, Oppositional behavior as a function of influence attempt intensity and retaliation threat, „Journal of Personality and Social Psychology” 1976, 33, s. 574-578. 65 R. Petty, J. Cacioppo, Forewarning, cognitiye responding, and resistance to persuasion, „Journal of Personality and Social Psychology” 1977, 35, s. 645-655. 66 L. Festinger, J. Maccoby, On resistance to persuasive Communications, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1964, 68, s. 359-366. 67 W. McGuire, D. Papageorgis, The relatiye efficacy of mrious types ofprior beliefdefense in producing immunity against persuasion, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1961, 62, s. 327- 337. 68 A. McAlister, C. Perry, J. Killen, L. A. Slinkard, N. Maccoby, Pilot study of smoking, alcohol and drug abuse prevention, „American Journal of Public Health” 1980, 70, s. 719-721. 69 B. Pryor, W. Steinfatt, The effects of initial belief level on inoculation theory and its proposed mechanisms, „Humań Communications Research” 1978, 4, s. 217-230. 70 E. Aronson, The social animal, W. FI. Freeman, New York 1972. 71 L. Canon, Self-conficlence and selective exposure to information. W; Conjiict, decision, and dissonance, L. Festinger (red.), Stanford University Press, Stanford, CA 1964, s. 83-96. 72 J. P. Robinson, I love my TV (TV viewing), „American Demographics” 1990, 12(9), s. 24-28; A. D. Walling, Teenagers and television, „American Family Physician” 1990, 42(3), s. 638-641; A. C.Huston, J. C. Wright, M. L. Rice, D. Kerkman, Development of television viewing pattems in early childhood. A longitudinal investigation, „Developmental Psychology” 1990, 26(3), s. 409-421. 7’ TV ńolence for a new generation, „TV Monitor” 1987. San Francisco: The Chiłdren’s Television Resource and Education Center, s. 2. 74 Dane statystyczne cytowane w: A. R. Pratkanis, E. Aronson, Age of propaganda. The everyday use and abuse of persuasion, W. H. Freeman, New York 1992. 75 R. Liebert, Testimony before the Subcommittee on Communications of the House Committee on Interstate and Foreign Comrnerce, 1975, 16 lipca. 76 G. Gerbner, L. Gross, M. Morgan, N. SignorielH, Lhńng with television. The dynamics of 418 the cultivation process. W: Perspectives on media effects, J. Bryant, D. Zillman (red.), Erlbaum,

PRZYPISY

Hillsdale, NJ 1986, s. 17-40; G. Gerbner, L. Gross, M. Morgan, N. Signorielli, Growing up with ielevision. The cułtivation perspective. W: Media effects. Advances in theory and research, J. Bryant, D. Zillman (red.), Erlbaum, Hillsdale, NJ 1993; G. Gerbner, TV viołence and what to do about it, „Nieman Reports” 1996, 50, 3, s. 10-13. 77 Przytoczone w:„Newsweek” 1982, 6 grudnia, s. 140. 78 C. Haney, J. Manzolati, Television criminołogy. NetWork iłlusions of criminal justice realities. W: Readings about the social aniinał, E. Granson (red.), wyd. 6, W. H. Freeman, San Francisco 1981, s. 120-131; M. B. Ohver, Portrayals of crime, race, and aggression in „reality-based" police shows. A conlent analysis, „Journal of Broadcasting and Electronic Media” 1994, 38(2), s. 179-192. 79 K. Hennigan, I., Heath, J. D, Wharton, M. DelRosario, T. Cook, B. Calder, Impact of the introduction of television on crime in the United States. Empirical findings and theoretical implications, „Journal of Personality and Social Psychology” 1982, 42, s. 461-477. 80 D. Ronis, M. Baumgardner, M. Leippe, J. Cacioppo, A. Greenwald, In search of reliable persuasion, „Journal of Personality and Social Psychology” 1977, 35, s. 548-569.

Rozdział 4. Poznanie społeczne 1

W. Lippmann, Public opinion, Harcourt, Brace, New York 1922, Właśnie w tym czasie powstał zwyczaj, zgodnie z którym mężczyzna towarzyszący kobiecie powinien iść od strony jezdni. W średniowieczu zwyczaj ten miał pewien sens - w przypadku zachlapania łatwiej było oczyścić buty mężczyzny niż suknię kobiety. ?’ C. Panati, Extraordinaiy origins of everyday things, Harper and Row, New York 1987. ’ S. Guttraacher, D. Ward, N. Freudenberg, Condom availability in New York City public high schools. Relationships to condomt use and se.xual behavior, „American Journal of Public Health” 1997, 87, s. 1427-1433. T. Gilovich, How we know what isn’l so, Free Press, New York 1991. 6 J. Bentham, A fragment on govemment and an introduction to the principles of morals and legislalion, Blackwell, Oxford 1876/1948. Ze współczesną wersją rachunku szczęścia można się zapoznać w: M. Fishbein, I. Ajzen, Belief, attitude, intention, and behavior. An introduction to theory and research, Addison-Wesley, Reading, MA 1975. ' H. H. Kelley, Attribution theory in social psychology. W: Nebraska symposium on motimtion, D. Levine (red.), I. 15, University of Nebraska Press, Lincoln 1967, s. 192-241; H. H. Kelley, The process of causa! attribution, „American Psychologist” 1973, 28, s. 107-128. 8 Interesujące, że przytaczane są dowody, iż nawet naukowcy nie zawsze myślą jak naukowcy, lecz ulegają pewnym błędnym nastawieniom opisanym w tym rozdziale. Zobacz: A. G. Greenwald, A, R. Pratkanis, M. R. Leippe, M. H. Baumgardner, Under what conditions does theory obstruct research progress? „Psychologicał Review” 1986, 93, s. 216-229. 9 S. T. Fiske, S. E. Taylor, Social cognition, McGraw-Hill, New York 1991. 10 P. Oakes, K. Reynolds, Asking the accuracy ąuestion. Is measurement the answer? W: The social psychology of stereotyping and group life, R. Spears, P. J. Oakes, N. Ellemers, S. A„ Haslam (red.), Blackwell, Oxford 1997, s. 51-71. 11 J. Bronowski, The ascent of man, Littłe, Brown, Boston 1973; A. R. Pratkanis, E. Aronson, The age of propaganda. The everyday use and abuse of persuasion. W. Ii. Freeman, New York 1991. 12 A. R. Pratkanis, P. H, Farąuhar, S. Silbert, J. Hearst, Decoys produce contrast effects and alter choice probabilities. Nie opublikowane badania, University of California, Santa Cruz 1989. '?’ D. T. Kenrick, S. E. Gutierres, Contrast effects in judgments of attractiveness. When beauly becomes a social problem, „Journal of Personality and Social Psychology” 1980, 38, s. 131-140. ’ 2

419

PRZYPISY

420

14 E. T. Higgins, W. S. Rlioles, C. R. Jones, Category accessibility and impression formation, „Journal of Experimental Social Psychology” 1977, 13, s. 141-154. 13 L. Heath, M. Acklin, K. Wiley, Cognitwe heuristics and AIDS risk assessment among physicians, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1991, 21, s. 1859-1867. 16 E. M. Rogers, J. W. Dearing, Agenda-setting research. Where has it been, where is it going? W: Communication yearbook II, J. A. Anderson (red.), Sage, Beverly Hills, CA 1988, s. 555-594. 17 M. E. McCombs, D. L. Shaw, The agenda-setting function ofmass media, „Public Opinion Quarterly” 1972, 36, s. 176-187; M. McCombs, News influence on our pictures of the world. W: Media effects. Advances in theory and research, J. Bryant, D. Zillmann (red.), Erlbaum, Hillsdale, NJ 1994, s. 1-16. 18 L. A. Penner, B. A. Fritzsche, Magie Johnson and reactions to people with AIDS. A natural experiment, „Journal of Applied Social Psychology” 1993, 23(13), s. 1035-1050; M. D. Basil, Identification as a mediator of celebrity effects, „Journal of Broadcasting and Electronic Media” 1996, 40 (4), s. 478-495; G. M. Herek, J. P. Capitanio, AIDS stigma and contact with persons with AIDS. Effects ofdirect and vicarious contact, „Journal of Applied Social Psychology” 1997, 27(1), s. 1- 36; B. R. Brown Jr, M. D. Baranowski, J. W. Kulig, J. N. Stephenson, Searching for the Magie Johnson effect. AIDS, adolescents, and celebrity disclosure, „Adolescence” 1996, 31(122), s. 253-264. 19 S. Iyengar, D. R. Kinder, News that matters, University of Chicago Press, Chicago 1987; S. Iyengar, M. Peters, D. Kinder, Experimental demonstrations of the „not-so-minimal" conseąuences of television news programs. W: Agendasettmg. Readings on media, public opinion, andpolicymaking, D. Protess, M. McCombs (red.), Erlbaum, Hillsdale, NJ 1991, s. 89-95. 20 Cytowane w: E. M. Rogers, J. W. Dearing, Agenda-setting research. Where has it been, where is it going? W: Communication Yearbook II, J. A. Anderson (red.), Sage, Beverly Hills, CA 1988, s. 555-594. 21 D. Kahneman, A. Tversky, Choices, values, and frames, „American Psychologist” 1984, 39, s. 341-350. 22 M. H. Gonzales, E. Aronson, M. Costanzo, Increasing the effectiveness ofenergy auditors. A field experiment, „Journal of Applied Social Psychology” 1988, 18, s. 1046-1066. 21 B. E. Meyerowitz, S. Chaiken, The effect of message framing on breast self-examination attitudes, intentions, and behavior, „Journal of Personality and Social Psychology” 1987, 52, s. 500-510. 24 S. Asch, Forming impressions of personality, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1946, 41, s. 258-290. 2?5 E. E. Jones, L. Rock, K. G, Shaver, G. R. Goethals, L. M. Ward, Pattern of performance and ability attribution. An unexpected primacy effect, „Journal of Personality and Social Psychology” 1968, 10, s. 317-340. 26 J. M. Aronson, E. E. Jones, Inferring abilities after influencin performances, „Journal of Experimental Social Psychology” 1992, 28, s. 277-299. 27 H. Zukier, The dilution effect. The role of the correlation and the dispersion of predictor variables in the use of nondiagnostic information, „Journal of Personality and Social Psychology” 1982, 43, s. 1163-1174; P. Denhaerinck, J. Leyens, V. Yzerbyt, The dilution effect and group membership. An instance of the pervasive impact of outgroup homogeneity, „European Journal of Social Psychology” 1989, 19, s. 243-250. 28 R. Nisbett, L. Ross, Humań inference. Strategies and shorteomings of social judgment. Prentice-Hall, Englewood Cliffs, NJ 1980; S. J. Sherman, E. Corty, Cognitive heuristics. W: R. S. Wyer, T. K. Srull (red.), Handbook of social cognition, t. 1, Erlbaum, Hillsdale, NJ 1984, s. 189-286; A. Tversky, D. Kahneman, Judgment under uncertainty. Heuristics and biases. „Science” 1974, 185, s. 1124-1131.

PRZYPISY

29 D. Kahneman, A. Tversky, On the psychology of prediction, „Psychologicał Review” 1973, 80, s. 237-251. 30 Porównanie to przeprowadzono na podstawie opracowania Eating to lower your high błood cholesterol, U.S. Department of Health and Humań Services, NIH Publication, nr 87-2920, IX 1987. Wykazano, że tłuszcze nasycone, takie jak tłuszcz zwierzęcy oraz niektóre tłuszcze roślinne, np. olej kokosowy, masło kakaowe, olej palmowy i oleje utwardzone, podnoszą poziom cholesterolu. Wytwórcy płatków zbożowych używają niekiedy tych tłuszczów w swoich wyrobach, zwłaszcza oleju kokosowego, palmowego i olejów utwardzonych. Wielu producentów zmienia obecnie receptury swych płatków w taki sposób, by usunąć te oleje, dlatego warto zapoznać się z tekstem na opakowaniu przed podjęciem decyzji kupna. 31 Which cereal for breakfast?, „Consumer Reports” 1981, luty, s. 68-75. 32 R. Nisbett, L. Ross, Humań interference. Strategies and shortcomings of social judgment, Prentice-Hall, Englewood Cłiffs, NJ 1980; R. Shweder, Likeness and likeiihood in everyday thought. Magical thinking in judgments about personality, „Current Anthropology” 1977, 18, s. 637-658. 33 S. Plous, The psychology of judgment and decision making, McGraw-Hill, New York 1993; M. Manis, J. Shedler, J. Jonides, T. E. Nelson, Availability heuristic in judgments of set size and freąuency of occurrence, „Journal of Personality and Social Psychology” 1993, 65, s. 448-457; N. Schwarz, H. Bless, F. Strack, G. Klumpp, H. Rittenauer-Schatka, A. Simmons, Ease ofretrieml as Information. Another look at the availability heuristic, „Journal of Personality and Social Psychology” 1991, 61, s. 195-202; A. Tversky, D. Kahneman, Amilability. A heuristic for judging freąuency and probability, „Cognitive Psychology” 1973, 5, s. 207-232. 34 N. Signorielli, G. Gerbner, M. Morgan, Violence on television. The Cuhural hidicators Project, „Journal of Broadcasting and Electronic Media” 1995, 39, s. 278-283. 3;i A. R. Pratkanis, The cognitive representation of attitudes. W; Attitude structure and function, A. R. Pratkanis, S. J. Breckler, A. G. Greenwald (red.), Erlbaum, Hillsdale, NJ 1989, s. 71-98; A. R. Pratkanis, A. G. Greenwald, A socio-cognitive model of attitude structure and function. W: Advances in experimental social psychology, L. Berkowitz (red.), t. 22, Academic Press, New York 1989, s. 245-285. 36 A. R. Pratkanis, The attitude heuristic and selective fact identification, „British Journal of Social Psychology” 1988, 27, s. 257-263. 37 D. Thistlewaite, Attitude and structure as factors in the distortion of reasoning, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1950, 45, s. 442-458. 38 R. I. Stein, C. J. Nemeroff, Morał overtones of food. Judgments of others based on what they eat, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1995, 21(5), s. 480-490. 39 L. Ross, D. Greene, P. House, The „false-consensus effect”. An egocentric bias in social perception and attribution process, „Journal of Experimental Social Psychology” 1977, 13, s. 279-301. 40 A. R. Pratkanis, The cognitive representation of attitudes. W: Attitude structure and function, A. R. Pratkanis, S. J. Breckler, A. G. Greenwald (red.), Erlbaum, Hillsdale, NJ 1989, s. 71-98. 41 Demonstrację laboratoryjną wpływu kategoryzacji zob. w: T. Gilovich, Seeing the past in the present. The effect of associations to familiar judgments and decisions, „Journal of Personality and Social Psychology” 1981, 40, s. 797-808. 42 J. M. Darley, P. H. Gross, A hypothesis-confirming bias in labeling effects, „Journal of Personality and Social Psychology” 1983, 44, s. 20-33. 43 D. L. Hamilton, T. L. Rose, Illusory correlation and the maintenance of stereotypie beliefs, „Journal of Personality and Social Psychology” 1980,39, 832-845; D. Hamilton, P. Dugan, T. Trolier, The formation of stereotypie beliefs. Further evidence for distinctiveness-based illusory correlations, „Journal of Personality and Social Psychology” 1985, 48, s. 5-17. 44 A. R. Pratkanis, informacja ustna.

421

PRZYPISY

4-' L. J. Chapman, Illusory correlation in observational report, „Journal of Verbal Leaming and Verbal Behavior” 1967, 6, s. 151-155; L. J. Chapman, J. P. Chapman, Genesis of popular but erroneouspsychodiagnostic observations, „Journal of Abnormal Psychology” 1967, 72, s. 193-204; L. J. Chapman, J. P. Chapman, Illusory correlation as cm obstacle to the use ofvalidpsychodiagnostic signs, „Journal of Abnormal Psychology” 1969, 74, s. 271-280. 46 B. Park, M. Rothbart, Perception of out-group homogeneity and levels of social categorization. Memory for the subordinate attributes of in-group and out-group members, „Journal of Personality and Social Psychology” 1982, 42, s. 1051-1068. 47 Przegląd i omówienie zob. w: H. Tajfel, Humań groups and social categories, Cambridge T.Jniversity Press, Cambridge 1981; J. C. Turner, Rediscovering the social group, Basil Blackwell, New York 1987. 48 A. G. Greenwald, The totalitarian ego. Fabrication and nmsion of personaI histoiy. „American Psychologist” 1980, 35, s. 603-618; A, G. Greenwald, M. R. Banaji, The self as a memory system. Powerful, but ordinary, „Journal of Personality and Social Psychology” 1989, 57, s. 41-54. 49 E. F. Loftus, G. R. Loftus, On the permanence of stored Information in the human brain. „American Psychologist” 1980, 3.5, s. 409 - 420. -,0 E. F. Loftus, K. Kelchum, Witness for the defense, St. Martin’s Press, New York 1991. E. F. Loftus, J. C. Palmer, Reconstruction of automobile destruclion. An example of the interaction between language and memory, „Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior" 1974, 13, s. 585-589. 52

E. F. Loftus, Shifting human color memory, „Memory and Cognition” 1977, 5, s. 696-699. H. Markus, Self-schemata and pmcessing Information about the self, „Journal of Personality and Social Psychology” 1977, 35, s. 63-78; H. Markus, P. Nurius, Possible selves, „American Psychologist” 1986, 41, s. 954-969. 34 M. Ross, C. McFarland, G. O. J. Fletcher, The effect of attitude on the recall of persona! histoiy, „Journal of Personality and Social Psychology” 1981, 40, s, 627-634. E. F. Loftus, The reality of repressed memories, „American Psychologist” 1993, 48, s. 518-537. 5J

96

E. F. Loftus, K. Ketcham, The myth of repressed memory. False memories and allegations oj sexual abuse, St. MartiiTs Press, New York 1994; E. F. Loftus, The reality of repressed memories. „American Psychologist” 1993, 48, s. 518-537; D. L. Schacter, K. A. Norman, W. Koutstaal, Th recovered memories debate. A cognitive neuroscience perspective. W: Recovered memories and false memories. Debates in psychology, M. A. Conway (red.), Oxford University Press, Oxford 1997, s. 63—99; J. W. Schooler, M. Bendiksen, Z. Ambadar, Taking the mtddle line. Can wc accommodate both fabricated and recovered memories of sexual abuse? W: Recovered memories and false memories. Debates in psychology, M. A. Conway (red.), Oxford University Press, Oxford 1997, s. 251-292; J. F. Kihlstrom, Suffering from reminiscence. Exhumed memory, implicit memory, and the return of the repressed. W: Recovered memories and false memories. Debates in psychology, M, A. Conway (red.), Oxford University Press, Oxford 1997, s. 100-117. 3/ L. Wright, Remembering Satan, Knopf, New York 1994. 58 R. Ofshe, E. Watters, Making monsters. False memories, psychotherapy, and sexual hysteria, Scribner’s, New York 1994; E. F. Loftus, K. Ketcham, The myth of repressed memory False memories and allegations of sexual abuse, St. Martin’s Press, New York 1994. 59 S. fi. Blume, Secret survivors, Ballantine, New York 1990. 60 L. Davis, The courage to heal workbook, Perennial, New York 1990. 61 J. F. Kihlstrom, Memory, abuse, and science, „American Psychologist” 1997, 52. s. 994-995. 62

J. De Rivera, Impact of child abuse memories on the families of ńctims, „Issues in Child

422 Abuse Accusations” 1994, 6, s. 149-155.

PRZYPISY

w E. L. Nelson, P. Simpson, First glimpse. An inyited examination of suhjects who hcive rejected their recawered wsualizations as false memories, „Issues in Child Abuse Accusations” 1994, 6, s. 123-133. 64 R. Ofshe, E. Watters, Making monslers. False memories, psychotherapy, and sexaa! hysteria, Scribner’s, New York 1994; L. Wright, Remembering Satan, Knopf, New York 1994. 05 D. F. Wyatt, D. T. Campbell, On the liability of stereotype or hypothesis, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1951, 46, s. 496-500; J. S. Bruner, M. C. Potter, Interference in vmtal recognition, „Science” 1964, 144, s. 424-425. 66 M. Snyder, W. B. Swann, Hypothesis-testing processes in social interaction, „Journal of Personality and Social Psychology” 1978, 36, s. 1202-1212. 67 B. Fischhoff, Hindsight is not eąual to foresiglit. The effect of outcome knowledge on judgment under uncertainty, „Journal of Experimental Psychology.Human Perception and Perfor­ mance” 1975, 1, s. 288-299; B. Fischhoff, Percewed informativeness of facts, „Journal of Experimental Psychology. Human Perception and Performance” 1977, 3, s. 349-358. 68 A. G. Greenwald, The totalitarian ego. Fabrication and revision of persona! history, „American Psychologist” 1980, 35, s. 603-618. 69 R. LaPiere, Attitudes versus actions, „Social Forces” 1934, 13, s. 230-237. 10 A. W. Wicker, Attitudes yersus actions. The relationship of verbal and overt behavioraI responses to attitude objects, „Journal of Social Issues” 1969, 25(4), s. 41-78. 71 E. E. Jones, Interpersonal perception, W. H. Freeman, New York 1990; E. fi. Jones, K. E. Davis, From acls to dispositions. The attribution process in person perception. W: Admnces in experimental social psychology, L. Berkowitz (red.), t. 2, Academic Press, New York 1965, s. 219-266. 72 E. E. Jones, V. A. Harris, The attribution of attitudes, „Journal of Ex.perimental Social Psychology” 1967, 3, s. 1-24. 73 R. H. Fazio, How do attitudes guide behavior? W: Handbook of motwation and cognition, R. M. Sorrentino, E. T. Fliggins (red.), Guilford Press, New York 1986, s. 204-242; R. H. Fazio, On the power and functionality of attitudes. The role of attitude accessibility. W: Attitude structure and function, A. R. Pratkanis, S. J. Breckler, A. G. Greenwald (red.), Erlbaum, Hillsdale, NJ 1989, s. 153-179. 74 R. H. Fazio, C. J. Williams, Attitude accessibility as a moderator ofthe attitude-perception and attitude-behavior relations. An imestigation of the 1984 presidential election, „Journal of Personality and Social Psychology” 1986, 51, s. 505-514. Zobacz też: J. N. Bassili, On the psychologicał reality of party Identification. Evidence from the accessibility of uoling intentions and of partisan feelings, „Political Behavior” 1995, 17, s. 39-358. 75 R. H. Fazio, J. Chen, E. C. McDonel, S. J. Sherman, Attitude accessibility, attitude-behavior consistency, and the strength of the object-evaluation association, „Journal of Experimental Social Psychology” 1982, 50, s. 339-357; R. H. Fazio, M. C. Powell, P. M. Llerr, Toward a process model of attitude-behavior relation. Accessing one’s attitude upon mere observation of the attitude object, „Journal of Personality and Social Psychology” 1983, 44, s. 723-735; R. H. Fazio, M. P. Zanna, Direct experience and attitude-behavior consistency. W: Advances in experirnental social psychology, L. Berkowitz (red.), t. 14, Academic. Press, New York 1981, s. 162-202; D. T. Regan, R. H. Fazio, On the consistency between attitudes and behavior. Look to the method of attitude formation, „Journal of Experirnental Social Psychology” 1977, 13, s. 38-45. '6 P. M. Herr, Conseąuences of priming. Judgment and behcmor, „Journal of Personality and Social Psychology” 1986, 51, s. 1106-1115. 77 L. Ross, The intuilive psychologist and his shortcomings. Distortions in the attribution Process. W: Admnces in expeńmental social psychology, L. Berkowitz (red.), t. 10, Academic Press, New York 1977, s. 173-220, 78 G. Bierbrauer, Effect of set, perspectiye, and temporal factors in attribution. Nie opublikowana praca doktorska 1973, Stanford University zob.: Ross (1977).

423

PRZYPISY

79

424

L. Ross, T. M. Amabile, J. L. Steinraetz, Social roles, social control, and biases in social-perception processes, „Journal of Personality and Social Psychology” 1977, 35, s. 485-494. 80 Odpowiedzi: Forbes field, in Pittsburgh, Vilnius, and July 4,1826. 81 E. E. Jones, R. E. Nisbett, The actor and the observer. Diyergent preceptions ofthe causes of behavior. W: Attribution. Percehńng the causes of behavior, E. E. Jones, D. E. Kanouse, H. H. Kelley, R. E. Nisbett, S. Valins, B. Weiner (red.), General Leaming Press, Morristown, NJ 1971, s. 79-94. 82 Zobacz: E. E. Jones, L. Rock, K. G. Shaver, G. R. Goethals, L. M. Ward, Pattern of performance and ability attribution. An unexpected primacy effect, „Journal of Personality and Social Psychology” 1968, 10, s. 317-349; L. McArthur, The how and what of why. Some determinants and conseąuences ofcausal attribution, „Journal of Personality and Social Psychology” 1972, 22, s. 171-193; R. E. Nisbett, C. Caputo, P. Legant, J. Marecek, Behavior as seen by the actor and as seen by the observer, „Journal of Personality and Social Psychology” 1973, 27, s. 154-164. 83 M. D. Storms, Yideotape and the attribution process. Reversing the perspectwe of actors and observers, „Journal of Personality and Social Psychology” 1973, 27, s. 165-175. 84 W. Roberts, J. Strayer, Empathy, emotional expressiveness, and prosocial behavior, „Child Development” 1996, 67(2), s. 449-470. 85 W. James, The principles of psychology, Dover, New York 1890/1950, s. 314-315. 86 A. G. Greenwald, The totalitarian ego. Fabrication and revision of personal history, „American Psychologist” 1980, 35, s. 603-618; A. G. Greenwald, A. R. Pratkanis, The self. W: Handbook of social cognttion, R. S. Wyer, T. K. Srull (red.), t. 3, Erlbaum, Hillsdale, NJ 1984, s. 129-178. 87 A. G. Greenwald, The totalitarian ego. Fabrication and revision of persona! history, „American Psychologist” 1980, 35, s. 603-618. 88 R. Jervis, Perception and misperception in international politics, Princeton University Press, Princeton, NJ 1976. 89 E. J. Langer, The illusion of control, „Journal of Personality and Social Psychology” 1975, 32, s. 311-329; E. J. Langer, The psychology of chance, „Journal for the Theory of Social Behavior” 1977, 7, s. 185-208. 90 P. Glick, D. Gottesman, J. Jolton, The fault is not in the stars. Susceptibility of skeptics and believers in astrology to the Barnutn effect, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1989, 15(4), s. 572-583. 91 R. E. Petty, T. C. Brock, Effects of „Bamum" personality assessments on cognitive behavior, „Journal of Consulting and Clinical Psychology” 1979, 47, s. 201-203. 92 H. Markus, Self-schemata and Processing information about the self, „Journal of Personality and Social Psychology” 1977, 35, s. 63-78; S. J. Breckler, A. R. Pratkanis, D. McCann, The representation of self in multidimensional cognitive space, „British Journal of Social Psychology” 1991, 30, s. 97-112; M. Brenner, The next-in-line effect, „Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior” 1973, 12, s. 320-323; N. J. Slamecka, P. Graf, The generation effect. Delineation of a phenomenon, „Journal of Experimental Psychology. Human Leaming and Memory” 1992, 4, s. 592-604; T. B. Rogers, N. A. Kuiper, W. S. Kirker, Self-reference and the encoding of personal information, „Journal of Personality and Social Psychology” 1977, 35, s. 677-688; S. B. Klein, J. Loftus, The naturę of self-referent encoding. The contributions of elaborative and organizational processes, „Journal of Personality and Social Psychology” 1988, 55, s. 5-11. 93 „San Francisco Sunday Examiner and Chronicie” 1979, 22 kwietnia, s. 35. 94 J. Greenberg, T. Pyszczynski, S. Solomon, The self-serving attributional bias. Beyond self-presentation, „Journal of Experimental Social Psychology” 1982, 18, s. 56-67; R. M. Arkin, G. M. Maruyama, Attribution, affect, and college exam performance, „Journal of Educational Psychology” 1979, 71, s. 85-93; T. Gilovich, Biased evaluation and persistence in gambling,

PRZYPISY

„Journal of Personality and Social Psychology” 1983, 44, s. 1110-1126; M. Ross, F. Sicoly, Egocentric biases in avaiłabiUty and attribution, „Journal of Personality and Social Psychology” 1979, 37, s. 322-336; S. J. Breckler, A. R. Pratkanis, D. McCann, The representation of self in multidimensional cogniiive space, „British Journal of Social Psychology” 1991, 30, s. 97-112; W. A. Johnston, Indmdual performance and self-evaluation in a simulated team, „Organization Behavior and Human Performance” 1967, 2, s. 309-328; J. D. Cunningham, P. A. Starr, D. E. Kanouse, Self as actor, active observer, and passive obsen>er. Implications for causal attribution, „Journal of Personality and Social Psychology” 1979, 37, s. 1146-1152. 95 A. G. Greenwald, S. J. Breckler, To whom is the self presented? W: The self and social life, B. R. Schlenker (red.), McGraw-Hill, New York 1985, s. 126-145. 1,6 D. T. Miller, M. Ross, Self-serving biases in the attribution of causality, Fact or fiction? „Psychologicał Bulletin” 1975, 82, s. 213-225. 97 G. Weary (Bradley), Self-serving biases in the attribution process. A reexamination ofthe fact or fiction ąuestion, „Journal of Personality and Social Psychology” 1978, 36, s. 56-71; G. Weary, Examination of affect and egotism as mediators of bias in causal attributions, „Journal of Personality and Social Psychology” 1980, 38, s. 348-357; G. Weary, J. H. Harvey, P. Schwieger, C. T. Olson, R. Perloff, S. Pritchard, Self-presentation and the moderation of selfserving attributional biases, „Social Cognition” 1982, 1, s. 140-159. 98 J. R. Grove, S. J. Hanrahan, A. Mclnman, Success/failure bias in attributions across involvement catagories in sport, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1991, 17, s. 93-97. 99 S. E. Taylor, Positive illusions. Creatwe sełf-deception and the healthy mind, Basic Books, New York 1989. 100 M. E. P. Seligman, Learned optimism, Alfred A. Knopf, New York 1991.

Rozdział 5. Uzasadnianie własnego postępowania 1 J. Prasad, A comparatwe study of rumours and reports in earthąuakes, „British Journal of Psychology” 1950, 41, s.129-144. 2 D. Sinha, Behavior in a catastrophic situation. A psychologicał study of reports and rumours, „British Journal of Psychology” 1952, 43, s. 200-209. 3 L. Festinger, A theory ofcognitive dissonance, Stanford University Press, Stanford, CA 1957. 4 H. Kassarjian, J. Cohen, Cognitive dissonance and consumer behavior, „Califomia Management Review” 1965, 8, s. 55-64. 5 R. Tagliacozzo, Smokers’ selfcategorization and the reduction of cognitwe dissonance, „Addictive Behaviors” 1979, 4, s. 393-399. 6 F. X. Gibbons, T. J. Eggleston, A. C. Benthin, Cognitwe reactions to smoking relapse. The recipmcal relation between dissonance and self-esteem, „Journal of Personality and Social Psychology” 1997, 72, s. 184-195. 7 D. Coleman, Make-or-break resolutions, „Psychology Today” 1982, styczeń, s. 19. 8 M. Levin, Jury views CEO’s „gummy bear” deposition, „Los Angeles Times” 1997, 18 lipca, s. D3. 9 „Austin American” 1971, 18 listopada, s. 69. 10 A. Hastorf, H. Cantril, They saw a game. A case study, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1954, 49, s. 129-134. 11 L. Bruce, How to talk dirty and influence people, Playboy Press, Chicago, Pocket Books, New York 1966, s. 232-233. 12 „Time” 1980, 24 listopada,, s. 11. E. Jones, R. Kohler, The effects of plausibiUty on the leaming of controversial statements, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1959, 57, s. 315-320.

425

PRZYPISY

14 C. Lord, L. Ross, M. Lepper, Biased assimiłation cmd attitude polarization. The effects of prior theories on subseguently considered ewdence, „Journal of Personality and Social Psychology” 1979, 37, s. 2098-2109. Zobacz też: K. Edwards, E. Smith, A disconfinnation bias in the emluation of arguments, „Journal of Personality and Social Psychology” 1996, 71, s. 5-24. L"’ D. Ehrlich, 1. Guttman, P. Schonbach, J. Mills, Postdecision exposure to relevant information, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1957, 57, s. 98-102. 16 J. Brehm, Postdecision changes in the desirabiłity of ałternatives, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1956, 52, s. 384-389. Zobacz też: T. Gilovich, V. H. Medvec, S. Chen, Commission, omission, and dissonance reduction. Coping with regret in the „Monty Hall" problem, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1995, 21, s. 182-190. 17 D. J. Johnson, C. E. Rusbult, Resisting temptation. Devałuation of altemative partnera as a means of mainlaining commitment in cłose relationships, „Journal of Personality and Social Psychology” 1989, 57, s. 967-980. Ih J. A. Simpson, S. W. Gangestad, M. Lerma, Perception of physical aitractive.ne.ss. Mechanisms invo!ved in the maintenance of romantic relationships, „Journal of Personality and Social Psychology” 1990, 59, s. 1192-1201. 19 E. Wiesel, Nighl, Avon, New York 1969. 20 R. White, Selectwe inattention, „Psychology Today” 1971, listopad, s. 47-50, 78-84. 21 1. Janis, Victims of group think, Houghton Mifflin, Boston 1972. 22 Pentagon papers: The secret war, „Time” 1971, 28 czerwca, s. 12. J. Freedman, S. Fraser, Compliance without pressure. The foot-in-the-door technigue, „Journal of Personality and Social Psychology” 1966, 4, s. 195-202. 24 P. Pliner, H. Hart, J. Kolii, D. Saari, Compliance without pressure. Sonie further data on the foot-in-the-door technigue, „Journal of Experimental Social Psychology” 1974, 10, s. 17-22. R- Knox, .1. Inkster, Postdecision dissonance al post time, „Journal of Personality and Social Psychology” 1968, 8, s. 319-323. 26 O. J. Frenkel, A. Doob, Post-decision dissonance at the polUng booth, „Canadian Journal of Be.havioural Science” 1976, 8, s. 347-350. 27 R. Cialdini, J. Cacioppo, R. Bassett, J. Miller, Low-ballprocedure forproducing compliance. Commitment then cost, „Journal of Personality and Social Psychology” 1978, 36, s. 463-476. 25 Tamże. 29 J. Mills, Changes in morał attitudes foiiowing temptation, „Journal of Personality” 1958, 26, s. 517-531. ?’° L. Festinger, J. M. Carlsmith, Cognitive conseguences of forced compliance, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1959, 58, s. 203-210. 31 A. R. Cohen, An experiment on smali rewards for discrepant compliance cmd attitude change. W: J. W. Brehm, A. R. Cohen, Explorations in cognitive dissonance, Wiley, New York 1962, s. 73-78. J‘? M. R. Leippe, D. Eisenstadt, Generalization of dissonance reduction. Decreasing prejudice through induced compliance, „Journal of Personality and Social Psychology” 1994, 67, s. 39.5-413. ?’?’ P. Zimbardo, M. Weisenberg, I. Firestone, B. Levy, Communicator effectiveness in producing public conformity and private attitude change, „Journal of Personality” 1965, 33, s. 233-255. ?’4 J. Mills, Changes in morał attitudes foiiowing temptation, „Journal of Personality” 1958, 26, s. 517-531, ^ E. Aronson, Dissonance theory. Progress and problems. W: Theories of cognitive consistency. A sourcebook, R. P. Abelson, E. Aronson, W. J. McGuire, T. M. Newcomb, M. J. Rosenberg, P. H. Tannenbaum (red.), Rand McNally, Chicago 1968, s. 5-27; E. Aronson, The theory of cognitive dissonance. A current perspective. W: Achances in experimentał social 426 psychology, L. Berkowitz (red.), t, 4, Academic Press, New York 1969, s. 1-34.

PRZYPISY

36 E. Nel, R. Helntreich, E. Aronson, Opinion change in the achocate as a function of the persuasihiłity of his audience. A clarification of the meaning of dissonance, „Journal of Personality and Social Psychology” 1969, 12, s. 117-124. 37 M. Hoyt, M. Henley, B. Collins, Studies in forced compliance. Conjluence of choice and conseąuence on attitude change, „Journal of Personality and Social Psychology” 1972, 23, s. 204-210; B. Schlenker, P. Schlenker, Reactions foiiowing counterattitudinal behavior which produces posilive conseąuences, „Journal of Personality and Social Psychology” 1975, 31, s. 962-971; M. Riess, B. Schlenker, Attitude change and responsibility woiclance as modes of dilemma resolution in forced-compliance situations, „Journal of Personality and Social Psychology” 1977, 35, s. 21- 30. 38 R. Cialdini, D. Schroeder, Increasing compliance by legitimizing paltry contributions. When even a penny helps, „Journal of Personality and Social Psychology” 1976, 34, s. 599-604. 39 J. Freedman, Attitudinal effects of inadeąuate justification, „Journal of Personality” 1963, 31, s. 371-385. 40 E. Deci, Intrinsic motivation, Plenum, New York 1975; E. Deci, Effects of externałly mediated rewards on intrinsic inotiwttion, „Journal of Personality and Social Psychology” 1971, 18, s. 105-115; E. Deci, J. Nezlek, L. Sheinman, Characteristics of the rewarder and intrinsic motivation of the rewardee, „Journal of Personality and Social Psychology” 1981, 40, s. 1-10; R. M. Ryan, E. L. Deci, When paradigms clash. Comments on Cameron and Pierce’s claim ihat rewards do not undermine intrinsic motivation, „Review of Educational Research” 1996, 66, s. 33-38. 41 M. R. Lepper, D. Greene, Turning play into work. Effects of adult surveillance and extrinsic rewards on chiłdren’s intrinsic motivation, „Journal of Personality and Social Psychology” 1975, 31, s. 479-486; M. R. Lepper, M. Keavney, M. Drakę, Intrinsic motivation and extrinsic rewards. A commentary on Cameron and Pierce's meta-analysis, „Review of Educational Research” 1996, 66, s. 5-32. 42 E. Aronson, J. M. Carlsmith, Effect ofthe severity ofthreat on the deva!ualion offorbidden behavior, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1963, 66, s. 584-588. 43 J. Freedman, Long-tenn behavioral effects ofcognitive dissonance, „Journal of Experimental Social Psychology” 1965, 1, s. 145-155. 44 R. Sears, J. Whiting, V. Nowlis, P. Sears, Some childrearing anlecedents of aggression and dependency in young chiłdren, „Genetic Psychology Monographs” 1953, 47, s. 135-234; Z. Strassberg, K. Dodge, G. Pettit, J. Bates, Spanking in the home and chiłdren’s subsequent aggression toward kindergarten peers, „Development and Psychopathology” 1994, 6, s. 445-461. 45 E. Aronson, J. Mills, The effect of severity of iniliation on liking for a group, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1959, 59, s. 177-181. 46 H. Gerard, G. Mathewson, The effects of severity on iniliation on liking for a group. A replication, „Journal of Experimental Social Psychology” 1966, 2, s. 278-287. 47 J. Cooper, Reducing fears and increasing assertiveness. The role of dissonance reduction, „Journal of Experimental Social Psychology” 1980, 16, s. 199-213. 48 M. Conway, M. Ross, Getting what you want by revising what you had, „Journal of Personality and Social Psychology” 1984, 47, s. 738-748. 49 J. Michener, Kent State. What happened and why, Random House, New York 1971. 50 Tamże. 51 N. Khrushchev. W: Khrushchev remembers, S. Talbot (tłum. i red.), Little, Brown, Boston 1970. ?’’2 K. Davis, E. E. Jones, Changes in interpersonal perception as a means of reducing cognitive dissonance, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1960, 61, s. 402-410. Zobacz też: F. X. Gibbons, S. B. McCoy, Self-esteem, similarity, and reactions to active versus passive downward comparison, „Journal of Personality and Social Psychology” 1991, 60(3), s. 414-424.

427

PRZYPISY

428

” D. Glass, Changes in liking as a means of reducing cognitiye discrepancies between self-esteem and aggression, „Journal of Personality” 1964, 32, s. 531-549. Zobacz też: R. Sorrentino, R. Boutilier, Eyaluation of a victim as a function of fate similarity/dissimilarity, „Journal of Experimental Social Psychology” 1974, 10, s. 84-93; R. Sorrentino, J. Hardy, Religiousness and derogation of an innocent victim, „Journal of Personality” 1974, 42, s. 372-382. 34 E. Berscheid, D. Boyce, E. Walster (Hatfield), Retaliation as a means of restoring eąuity, „Journal of Personality and Social Psychology” 1968, 10, s. 370-376. ?5?'’ E. Jones, R. Nisbett, The actor and the observer. Diyergent perceptions of the causes of behayior, General Learning Press, New York 1971. 36 G. B. Shaw. W: Sełected pmse, D. Russel (red.), Dodd, Mead, New York, 1952. 57 J. Brehm, Increasing cognitive dissonance by a fait-accompli, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1959, 58, s. 379-382. ?lS J. Darley, E. Berscheid, Increased liking as a result ofthe anticipation of personal contact. „Human Relations” 1967, 20, s. 29-40. ~’9 D. Lehman, S. E. Taylor, Date with an earthąuake. Coping with a probable, unpredictable disaster, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1987, 13, s. 546-555. 60 E. Aronson, D. Mettee, Dishonest behayior as a function of different levels of self-esteem, „Journal of Personality and Social Psychology” 1968, 9, s. 121-127. 61 P. Zimbardo, The cognitive control of motiyation, Scott, Foresman, Glencoe, IL 1969. 62 J. Brehm, Motiyational effects of cognitiye dissonance. W: Nebraska Symposium on Motiyation, 1962, University of Nebraska Press, Lincoln 1962, s. 51-77. 63 J. Brehm, A. Cohen, Expiorations in cognitiye dissonance, Wiley, New York 1962. 64 E. Aronson, The cognitiye and behayioral conseąuences of the confirmation and disconfirmation of expectancies. Nie opublikowany rękopis, Harvard University 1960; E. Aronson, J. M. Carlsmith, Performance expectancy as a determinant of actual performance, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1962, 65, s. 178-182; E. Aronson, D. R. Mettee, Dishonest behayior as a function of differential levels of induced self-esteem, „Journal of Personality and Social Psychology” 1968, 9, s. 121-127; E. Nel, R. Helmreich, E. Aronson, Opinion change in the advocate as a function of the persuasibility of his audience. A clarification of the meaning of dissonance, „Journal of Personality and Social Psychology” 1969, 12, s. 117-124; E. Aronson, T. Chase, R. Flelmreich, R. Ruhnke, A two-factor theory of dissonance reduction. The effect of feeling stupid or feeling „awful” on opinion change, „International Journal for Research and Communication” 1974, 3, s. 59- 74; R. Thibodeau, E. Aronson, Taking a closer look. Reasserting the role of the self-concept in dissonance theory, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1992, 18, s. 591-602; E. Aronson, The return of the repressed. Dissonance theory makes a comeback, „Psychologicał Inąuiry” 1992, 3, s. 303-311; E. Aronson, The theory of cognitiye dissonance. The evolution and yicissitudes of an idea. W: The message of social psychology. Perspectiyes on mind in society, S. Craig McGarty, A. Haslam (red.), Blackwell, Oxford 1997, s. 20-35; E. Aronson, Dissonance, hypocrisy, and the self concept. W: Cognitiye dissonance theory. Revival with revisions and controversies, E. Harmon-Jones J. S. Mills (red.), American Psychologicał Association Press, Washington, DC (w druku). 65 M. J. Rosenberg, When dissonance fails. On eliminating evaluation apprehension from attitude measurement, „Journal of Personality and Social Psychology” 1965, 1, s. 28-42. 66 D. L. Linder, J. Cooper,E. E. Jones, Decision freedom as a determinant of the role of incentiye magnitude in attitude change, „Journal of Personality and Social Psychology” 1967, 6, s. 245-254. 67 G. Goethals, J. Cooper, N. Anahita, Role of foreseen, foreseeable, and unforeseeable behayioral conseąuences in the arousal of cognitiye dissonance, „Journal of Personality and Social Psychology” 1979, 37, s. 1179-1185.

PRZYPISY

68 D. J. Hem, Self-perception. An alternatiye interpretation of cognitiye dissonance phenomena, „Psychologicał Review” 1967, 74, s. 183-200. 69 A. Jones, D. E. Linder, C. A. Kiesler, M. Zanna, J. W. Brehm, InternaI states or externał stimuli. Obseryers’ attitude judgments and the dissonance theory - sełf-persuasion controyersy, „Journal of Experimental Social Psychology” 1968, 4, s. 247-269; J. A. Piliavin, I. M. Piliavin, E. P. Loewenton, C. McCauley, P. Hammond, On obseryers’ reproduction of dissonance effects. The right answers for the wrong reasons?, „Journal of Personality and Social Psychology” 1969, 13, s. 98-106. /0 R. Fazio, M. Zanna, J. Cooper, Dissonance and self-perception. An integratiye view ofeach theory’s proper domain of appłication, „Journal of Experimental Social Psychology” 1977, 13, s. 464-479; D. Ronis, A. Greenwald, Dissonance theory revised agam. Comment on the paper by Fazio, Zanna, and Cooper, „Journal of Experimental Social Psychology” 1979, 15, s. 62-69; R. Fazio, M. Zanna, J. Cooper, On the relationship of data to theory. A repły to Ronis and Greenwald, „Journal of Experimental Social Psychology” 1979, 15, s. 70-76. 71 M. S. Pallak, T. S. Pittman, General motiyational effects of dissonance arousal, „Journal of Personality and Social Psychology” 1972, 21, s. 349-358. 72 M. Zanna, J. Cooper, Dissonance and the pili. An attribution approach to studying the arousal properties of dissonance, „Journal of Personality and Social Psychology” 1974, 29, s. 703-709. 73 C. Fried, E. Aronson, Hypocrisy, misattribution, and dissonance reduction. A demonstration of dissonance in the absence of aversive conseąuences, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1995, 21, s. 925-933; P. Devine, Moying beyond attitude change in the study of dissonance-related processes. W: Cognitiye dissonance theory. Revival with reyisions and controyersies, E. Harmon-Jones, J. S. Mills (red.), American Psychologicał Association, Washington, DC (w druku); A. Elliot, P. Devine, On the motiyational naturę of cognitiye dissonance-dissonance as psychologicał discomfort, „Journal of Personality and Social Psychology” 1994, 67, s. 82-394. 74 C. Bond, Dissonance and the pili. An interpersonal simulation, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1981, 7, s. 398-403. 75 Mountain West Research, Inc. Three Mile Isłand telephone suryey. Preliminary report on procedures and findings. Report submitted to the U.S. Nuclear Regulatory Commission (NUREG CR-1093) 1979. 76 „Newsweek” 1979, 16 kwietnia, s. 35, 93. CBS News-New York Times poll. „The New York Times” 1979, 10 kwietnia, s. 1, 16. 77 D. Axsom, J. Cooper, Reducing weight by reducing dissonance. The role of effort justification in inducing weight loss. W: Readings about the social animał, E. Aronson (red.), W. H. Freeman, San Francisco 1981, s. 181-196; D. Axsom, J. Cooper, Cognitiye dissonance and psychotherapy. The role of effort justification in inducing weight loss, „Journal of Experimental Social Psychology” 1985, 21, s. 149-160. 78 M. Biek, W. Wood, S. Chaiken, Working knowledge, cognitiye Processing, and attitudes. On the determinants of bias, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1996, 22, s. 547-556. 19 J. Stone, E. Aronson, A. L. Crain, M. P. Winslow, C. B. Fried, Inducing hypocrisy as a means of encouraging young aduhs to use condoms, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1994, 20, s. 116-128; E. Aronson, The giying away of psychology - and condoms, „APS Observer” 1997, 10, s. 17-35; E. Aronson, The theory of cognitiye dissonance. The eyolution and yicissitudes of an idea. W: The message of social psychology. Perspectiyes on mind in society, S. Craig McGarty, A. Haslam (red.), Blackwell, Oxford 1997, s. 20-35; E. Aronson, Dissonance, hypocrisy, and the self concept. W: Cognitiye dissonance theory. Reyiyal with reyisions and controyersies, E. Harmon-Jones, J. S. Mills (red.), American Psychologicał Association Books, Washington, DC (w druku). 80 C. A. Dickerson, R. Thibodeau, E, Aronson, D. Miller, Using cognitiye dissonance to encourage water conseryation, „Journal of Applied Social Psychology” 1992, 22, s. 841-854. 429

PRZYPISY

81 L. B. Johnson, The rnnlage point. Perspective.s ofthe presidency 1963-69, Holt, Rinehart and Winston, New York 1971. 82 R. Reagan, An American life, Simon and Schuster, New York 1990, s. 405.

Rozdział 6. Agresja u człowieka 1

„Newsweek” 1986, 28 kwietnia, s. '22. L. Berkowitz, Aggression, McGmw-Hill, New York 1993. R. Geen, Aggression and anti-social behayior. W: Handbook of sociał psychology, D. Gilbert, S. Fiske, G. Lindzey (red.), wyd. 4, McGraw-FIiłl, New York 1998, s. 317-356. 4 J. J. Rousseau, Umowa społeczna, tłum. B. Baczko, PWN, Warszawa 1966. 5 S. Freud, Poza zasadą przyjemności, tłum. J. Prokopiuk, wyd. 4, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997. 6 S. Freud, Why war? (listy do Alberta Einsteina, 1932). W: Cołłected papers , E. Jones (red.), t. 5, Basic Books, New York 1959, s. 282. 7 A. Storr, Human aggression, Bantam Books, New York 1970. 8 Z. Y. Kuo, Genesis of the cat’s response to the rat. W: Instinct, E. Aronson (red.), Van Nostrand Princeton, NJ 1961, s. 24. '' I. Eibl-Eibesfeldt, Aggres.sive behayior and rituałized fighting in animals. W: Science and psychoanałysis, J. H. Masserman (red.), t. 6, Yiolence and war, Grune and Stratton, New York 1963. 10 J. P. Scott, Aggression, Uniyersity of Chicago Press, Chicago 1958. 11 K. Lorenz, On aggression, tłum. M, Wilson, Harcourt, Brace and World, New York 1966. 12 R. K. Lore, L. A. Schultz, ControI of human aggression, „American Psychologist” 1993, 48, s. 16-25. L1 L. Berkowitz, Aggression, McGraw-Hill, New York 1993. 14 R. A. Baron, D. R. Richardson, Human aggression, wyd. 2, Plenum, New York 1994. 13 G. T. Hunt, The wars ofthe iroąuois, The University of Wisconsin Press, Madison 1940. 16 R. E. Nisbett, Viołence and U.S. regionał culture, „American Psychologist” 1993, 48, s. 441-449. 17 D. Cohen, R. E. Nisbett, Sełf-protection and the culture of honor. Expłaining Southern yiolence, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1994, 20, s. 551-567; D. Cohen, R. Nisbett, Brian F. Bowdle, N. Schwarz, Insull, aggression, and the Southern culture of honor. An „experimental ethnography”, „Journal of Personality and Social Psychology” 1996, 70, s. 945-960. 18 D. Cohen, R. E. Nisbett, Field experiments examining the culture of honor. The role of instilutions in perpetuating norms about yiolence, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1997, 23, s. 1188-1199. 19 K. Lorenz, On aggression, tłum. M. Wilson, Harcourt, Brace and World, New York 1966. 20 S. Washburn, D. Hamburg, The implications of primate research. W: Primate behayior. Field studies of monkeys and apes, I. DeYore (red.), Holt, Rinehart and Winston, New York 1965, s. 607-62.2. 21 S. Pinker, How the mind works, Norton, New York 1997. 22 B. LeBoeuf, Male-male competition and reproductiye success in elephant seals, „American Zoologist” 1974, 14, s. 163-176. 2-’ A. Montagu, On being human, Hawthorne Books, New York 1950. 24 P. Kropotkin, Mutual aid, Doubłeday, New York 1902. 23 rl. Nissen, M. P. Crawford, Preliminary study offoodsharing behayior in young chimpanzees, „Journal of Comparative Psychology” 1936, 22, s. 383-419. 26 „Time” 1974, 7 października. 27 R. Leakey, R. Lewin, People ofthe lakę, Anchor Press/Doubłeday, New York 1978. 2

430

28

L. Eiseley, The immense journey. Random House, New York 1946, s. 140. W. Menninger, Recreation and mentał heałth, „Recreation” 1948, 42, s. 340-346. 30 L. Berkowitz, Aggression, McGraw-Hill., New York 1993. -’1 A. Patterson, Hostiiity catharsis, A naturałistic quasi-experimenl. Paper presented at the annual c,onvention of the American Psychologicał Association, New Orleans 1974, wrzesień. 32 W. Johnson, Guilt-free aggression for the tron bied jock, „Psychology Today” 1970, październik, s. 70-73. 33 Ci. Russell, Spectalor moods at an aggressive sports eyent, „Journal of Social Psychology” 1981, 3, s. 217-227. 34 S. Feshbach, The drive-reducing function of fantasy behayior, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1955, 50, s. 3-11. ?’5 R. Geen, M. Quanty, The catharsis of aggression. An eyaluation of an hypothesis. W: Adyances in experimental social psychology, L. Berkowitz (red.), t. 10, Academic Press, New York 1977, s, 1-36. 36 R. Geen, D. Stonner, G. Shope, The facilitation of aggression by aggression. A study in response inhibition and disinhibition, „Journal of Personality and Social Psychology” 1975, 31, s. 721-726. Zobacz też: R. Geen, Aggression and anti-social behayior. W: D. Gilbert, S. Fiske , G. Lindzey (red.), Handbook of social psychology, wyd. 4, McGraw-Hill, New York 1998, s. 317-356. •v E. Ebbesen, B. Duncan, V. Konecni, Effects of content of yerbal aggression. A field experiment, „Journal of Experimental and Social Psychology” 1975, 11, s. 192-204. 38 D. Glass, Changes in liking as a means of reducing cognitiye discrepancies between self-esteem and aggression, „Journal of Personality” 1964, 32, s. 53 ! -549; K. E. Davis, E. E. Jones, Changes in interpersonal perception as a means of reducing cognitiye dissonance, „Journal of Abnormal and Socia! Psychology” 1960, 61, s. 402-410. Zobacz też: A. H. Buss, Physical aggression in relation to differeni frustrations, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1963, 67, s. 1 -7. ?’9 M. Kalin, The physiology of catharsis, „Journal of Personality and Social Psychology” 1966, 3, s. 278-298. Zobacz też: L. Berkowitz, J, Green, J. Macauley, Hostiiity catharsis as the reduction of emotional tension, „Psychiatry” 1962, 25, s. 23-31; R. DeCharms, E. J. Wilkins, Sonie effects of yerbal expression of hostiiity, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1963, 66, s. 462-470. 40 A. N. Doob, L. Wood, Catharsis and aggression. The effects of annoyance and retaliation on aggressiye behayior, „Journal of Personality and Social Psychology” 1972, 22, s. 156-162. 41 M. Stoff, R. B. Cairns, Aggression and yiolence. Genetie, neurobiological, and biosocial perspectiyes, Erlbaum, Mahwah, NJ 1996; K. E. Moyer, The physiology of motiyation. Aggression as a model. W: G. Stanley Hal! Lecture Series, C. J. Scheier, A. M. Rogers (red.), t. 3, American Psychologicał Association, Washington, DC 1983, s. 123-139. 42 K. E. Moyer, The physiology of motiyation. Aggression as a model W: G. Stanley Hall Lecture Series, C. J. Scheier, A. M. Rogers (red.), t. 3, American Psychologicał Association Washington, DC 1983. 43 J. M. Dabbs Ir, R. B. Ruback, R. L. Frady, C. II. Hopper, D. S. Sgoutas, Saliya testosterone and criminal yiolence among women, „Personality and Indmdual Differences” 1988, 18, s. 627-633; J. M. Dabbs, T. S. Carr, R. L. Frady, J. K. Riad, Testosterone, crime, and misbehayior among 692 małe prison inmates, „Personality and Individual Differences” 1995, 7, s. 269-275. 44 T. Banks, James M. Dabbs Jr, Saliyary testosterone and cortisol in delinquent and yiolent urban subculture, „Journal of Social Psychology” 1996, 136(1), s. 49-56. 43 J. M. Dabbs Jr, M. F. Hargrove, C. Heusel, Testosterone differences among college fraternities. Well-behayed v.s. rambunctious, „Personality and Indmdual Differences” 1996, 20(2), s. 157-161. 46 Human Capital Initiative Committee, Reducing yiolence, „APS Observer” 1997, październik, s. 5-21. 2‘*

PRZYPISY

432

47 E. E. Maccoby, C. N. Jacklin, The psychology ofsex differences, Stanford University Press, Stanford, CA 1974. 48 J. Q. Wilson, R. J. Hernstein, Crime and human naturę, Simon and Schuster, New York 1985. 49 A. H. Eagly, V. J. Steffen, Gender stereotypes stem from the distribution of women and men into social rołes, „Journal of Personality and Social Psychology” 1984, 46, s. 735-754. 50 A. Eagly, The science and politics of comparing women and men, „American Psychologist” 1995, 50, s. 145-158; A. Eagly, Differences between women and men. Their magnitude, practical importance, and political meaning, „American Psychologist” 1996, 51, s.158-159. 51 D. Archer, P. McDaniel, Violence and gender. Differences and similarities across societies. W: Interpersonal violent behaviors: social and cultural aspects, R. B. Ruback, N. A. Weiner (red.), Springer, New York 1995, s. 63-88. 52 E. W. Desmond, Out in the open, „Time” 1987, 30 listopada, s. 80-90. 53 L. M. Shupe, Alcohol and crimes. A study of the urine alcohol concentration found in 882 persons arrested during or immediately after the commission ofafelony, „Journal of Criminal Law and Criminology” 1954, 33, s. 661-665. 54 S. P. Taylor, K. E. Leonard, Alcohol and human physical aggression. W: Aggression. Theoretical and empirical reviews, R. Geen, E. Donnerstein (red.), Academic Press, New York 1983; H. White, Longitudinal perspectiye on alcohol use and aggression during adolescence. W; Recent developments in alcoholism, M. Galanter (red.), t. 13, Plenum Press, New York 1997, s. 81-103; E. Yudko, D. Blanchard, J. Henrie, R. Blanchard, Emerging themes in preclinical research on alcohol and aggression. W: Recent developments in alcoholism, M. Galanter (red.), t. 13, Plenum Press, New York 1997, s. 123-138. 53 T. MacDonald, M. Zanna, G. Fong, Why common sense goes out the window. Effects of alcohol on intentions to use condoms, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1996, 22, s. 763-775. 56 S. P. Taylor, J. D. Sears, The effects of alcohol and persuasiye social pressure on human physical aggression, „Aggressive Behavior” 1988, 14, s. 237-243; C. M. Steele, R. A. Josephs, Alcohol myopia. Its prized and dangerous effects, „American Psychologist” 1990, 45, s. 921-933; C. M. Steele, L. Southwick, Alcohol and social behayior. I: The psychology of drunken excess, „Journal of Personality and Social Psychology” 1985, 48, s. 18-34. 57 N. H. Azrin, Pain and aggression, „Psychology Today” 1967, maj, s. 27-33; R. R. Hutchinson, The pain-aggression relationship and its expression in naturalistic settings, „Aggressive Behayior” 1983, 9, s. 229-242. 58 L. Berkowitz, Frustrations, appraisals, and aversively stimulated aggression, „Aggressive Behavior” 1988, 14, s. 3-11. 59 D. Stoff, R. Caims, Aggression and yiolence. Genetic, neurobiological, and biosocial perspectiyes, Erlbaum, Mahwah, NJ 1996. 60 J. M. Carlsmith, C. A. Anderson, Ambient temperature and the occurrence of collective yiolence. A new analysis, „Journal of Personality and Social Psychology” 1979, 37, s. 337-344. 61 C. A. Anderson, D. A. Anderson, Ambient temperature and yiolent crime. Tests ofthe linear and curyilinear hypotheses, „Journal of Personality and Social Psychology” 1984, 46, s. 91-97: R. R. Hutchinson, The pain-aggression relationship and its expression in naturalistic settings, , Aggressive Behayior” 1983, 9, s. 229-242; K. D. Harries, S. J. Stadler, Heat and yiolence. New findings from Dallas field data, 1980-1981, „Journal of Applied Social Psychology” 1988, 18, s. 129-138; J. L. Cotton, Ambient temperature and yiolent crime, „Journal of Applied Social Psychology” 1986, 16, s. 786-801; J. Rotton, J. Frey, Air pollution, weather, and yiolent crimes. Concomitant time-series analysis of archiyal date, „Journal of Personality and Social Psychology” 1985, 49, s. 1207-1220. 62 W. Griffitt, R. Veitch, Hot and crowded. Influences of population density and temperature on interpersonal affectiye behayior, „Journal of Personality and Social Psychology” 1971, 17,

PRZYPISY

s. 92-98. Zobacz też: C. Anderson, B. Anderson, W. Deuser, Examinmg an affective aggression framework. Weapon and temperature effects on aggressiye thoughts, affect, and attitudes, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1996, 22, s. 366-376; P. A. Bell, Effects of heat, noise, and provocation on retałiatory evaluative behavior, „Journal of Social Psychology” 1980, 110, s. 97-100. 63 A. S. Reifman, R. Larrick, S. Fein, The heat-aggression relationship in major-league baseball, Paper presented at the meeting of the American Psychologicał Association, San Francisco 1988. 64 D. T. Kenrick, S. W. MacFarlane, Ambient temperature and horn honking. A field study of the heat/aggression relationship, „Environment and Behavior” 1986, 18, s. 179-191. 65 R. Barker, T. Dembo, K. Lewin, Frustration and aggression. An experiment with young chiłdren, „University of Iowa Studies in Child Welfare” 1941, 18, s. 1-314. 66 M. Harris, Mediators between frustration and aggression in a field experiment, „Journal of Experimental and Social Psychology” 1974, 10, s. 561-571. 67 J. Kulik, R. Brown, Frustration, attribution of blame, and aggression, „Journal of Experimental and Social Psychology” 1979, 15, s. 183-194. 68 A. de Tocqueville, Democracy in America, Random House, Westminster, MD 1981. 65 S. Mallick, B. McCandless, A study of catharsis of aggression, „Journal of Personality and Social Psychology” 1966, 4, s. 591-596. 70 T. E. Johnson, B. G. Rule, Mitigating circumstances information, censure, and aggression, „Journal of Personality and Social Psychology” 1986, 50, s. 537-542. 71 L. Berkowitz, Some aspects of observed aggression, „Journal of Personality and Social Psychology” 1965, 2, s. 359-369. 72 L. Berkowitz, R. Geen, Film violence and the cue properties of available targets, „Journal of Personality and Social Psychology” 1966, 3, s. 525-530. 73 L. Berkowitz, A. LePage, Weapons as aggression-ełiciting stimułi, „Journal of Personality and Social Psychology” 1967, 7, s. 202-207. 74 L. Berkowitz, Control of aggression. Nie opublikowany maszynopis, 1971, s. 68. 75 P. Zimbardo, The human choice. Indwiduation, reason, and order versus deindividuation, impulse, and chaos. W: „Nebraska Symposium on Motivation” 1969, 17, W. Arnold, D. Levine (red.), s. 237-307. 76 B. Mullen, Atrocity as a function of lynch mob composition. A self-attention perspective, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1986, 12, s. 187-197. 77 A. Bandura, D. Ross, S. Ross, Transmission of aggression through imitation of aggressive modełs, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1961, 63, s. 575-582; A. Bandura, D. Ross, S. Ross, A comparative test ofthe status envy, social power, and secondary reinforcement theories of identificatory leaming, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1963, 67, s. 527-534; A. Bandura, D. Ross, S. Ross, Vicarious reinforcement and initiative leaming, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1963, 67, s. 601-607. 78 A. Huston, J. Wright, Television and socialization of young chiłdren. W: Timing in to young viewers. Social science perspectives on tełevision, T. M. MacBeth (red.), Sage, Thousand Oaks, CA 1996, s. 37-60. 79 N. Seppa, Chiłdren’s TV remains steeped in yiolence, „APA Monitor” 1997, 28, s. 36. 80 J. Cantor, Confronting chiłdren’s fright responses to mass media. W: Media, chiłdren, and the famiły. Social scientific, psychodynamic, and clinical perspectives, D. Zillmann, J. Bryant, A. C. Huston (red.), (LEA’s communication series, s. 139-150), Erlbaum, Hillsdale, NJ; D. Kunkel, B. Wilson, E. Donnerstein, E. Blumenthal i in.,.Measuring tełevision viołence. The importance of context, „Journal of Broadcasting and Electronic Media” 1995, 39, s. 284-291. 81 L. D. Eron, Parent-chiłd interaction, television viołence, and aggression of chiłdren, „American Psychologist” 1982, 37, s. 197-211; L. D. Eron, The devełopment of aggresswe behayior from the perspective of a developing behaviorism, „American Psychologist” 1987, 42, 433

PRZYPISY

434

s. 425 -442; L. Eron, L. Huesmann, M. Lefkowitz, L. Walder, Does tełevision viołence cause aggression? W: Criminał careers, t. 2. The iniemationał łibrary of criminołogy, criminał justice and penołogy, D. Greenberg (red.), Dartmouth, 1996, s. 311-321; L. R. Huesmann, Tełeyision violence and aggressive behayior. W: Tełeyision and behayior, t. 2. Technicał reyiews, D. Pearly, L. Bouthilet, j. Lazar (red.), National Institute of Mental Health, Washington, DC 1982, s. 220-256; C. W. Turner, B. W. Hesse, S. Peterson-Lewis, Naturalistic studies of the łong-term effects of lełeyision yiolence, „Journal of Social Issues” 1986, 42 (3), s. 51-74. 82 L. Eron, L, Huesmann, M. Lefkowitz, L. Walder, Does tełevision yiolence cause aggression? W: Criminał careers, t. 2. The intemational łibrary of criminołogy, criminał justice and penołogy, D. Greenberg (red.), Dartmouth 1996, s. 311-321; R. Geen, Tełeyision and aggression. Recent developments in research and theory. W: Media, chiłdren, and the family. Social scientific, psychodynamic, and dinicał perspectiyes, D. Zillmann, J. Bryant, A. C. Huston (red.), (LEA’s communication series). Erlbaum Hillsdale, NJ 1994, s. 151-162; R. Geen, Aggression and anti-sociał behayior. W: Handbook of social psychology, D. Gilbert, S. Fiske, G. Lindzey (red.), wyd. 4, McGraw-Hill, New York 1998, s. 317-356; L. R. Huesmann, L. Miller, Long-term effects ofrepealed exposure to media yiolence in childhood. W: Aggressiye behayior. Current perspectiyes, L. R. Huesmann (red.) Plenum Press, New York 1994, s. 153-186. 83 R. Liebert, R. Baron, Some immediate effects of teleyised yiolence on chiłdren’s behayior, „Developmenlal Psychology” 1972, 6, s. 469-475. 84 W. D. Josephson, Telemim yiolence and chiłdren’s aggression. Testing the priming, social script, and disinhibition prediction, „Journal of Personality and Social Psychology” 1987, 53, s. 882-890. 10 R. Parkę, L. Berkowitz, J. Leyens, S. West, R. Sebastian, Some effects of yiolent and notwiolenl inoyies on the behayior of juyertiłe delinquents. W: Adyances in experimental social psychology, L. Berkowitz (red.), Academic Press, New York 1977, s. 135-172. m N. Signorelli, G. Gerber, M. Morgan, Yiolence on tełeyision. The Cultural Jndicators Project, „Journal of Broadcasting and Electronic Media” 1995, 39(2), s. 278-283. 8' D. P. Phillips, Natura! experimenls on the effects of mass media yiolence on fatal aggression. Strengths and weaknesses of a new approach. W: Adyances in experimental social psychology, L. Berkowitz (red.), I. 19, Academic Press, Orlando FL 1986, s. 207-250. 88 V. B. Cline, R. G. Crofl, S. Couirier, Desensitization of chiłdren to tełeyision yiolence, „Journal of Personality and Social Psychology” 1973, 27, s. 360-365. 89 M. H. Thomas, R. Horton, E. Lippincott, R. Drabman, Desensitization to portrayak of reuł-life aggression as a function of exposure to tełeyision yiolence, „Journal of Personality and Social Psychology” 1977, 35, s. 450-458. 90 M. Thomas, Physiołogical arousal, expositre to a rełatiyely lengthy aggressiye film, and aggressiye behayior, „Journal of Research in Personality” 1982, 16, s. 72-81. 91 J. Check, N, Malamuth, Can there be positiye effects of purticipation in pomography expe.riments? „Journal of Sex Research” 1983, 20, s. 14-31. 92 Cox news service. 9-’ K. Roiphe, The morning after. Sex, fear, and feminism, Little, Brown, New York 1994; C. Paglia, Yamps and tramps. New essays, Vinfage Books, New York 1994. 94 N. M. Malamuth, Factors associated with rape as predictors of laboratoiy aggression against women, „Journal of Personality and Social Psychology” 1983, 45, s, 432-442; N. M. Malamuth, Predictors of naturalistic sexual aggression, „Journal of Personality and Social Psychology” 1986, 50, s. 953-962.
PRZYPISY

N. Malamuth, J. Check, The effects of mass media exposure on acceptance of yiolence against women. A field experiment, „Journal of Research in Personality” 1981, 15, s. 436-446. 98 N. Malamuth, S. Haber, S. Feshbach, Testing hypoiheses regarding rape. Exposure to sexual violence, sex differences, and the „normality” of rapists, „Journal of Research in Personality” 1980, 14, s. 121-137. 99 J. Check, N. Malamuth, Can there be positive effects of parlicipation in pomography experiments? „Journal of Sex Research” 1983, 20, s. 14-31. 100 D. Linz, E. Donnerstein, S. Penrod, Effects of łong-lerm exposure to viołent and sexuałły degrading depictions of women, „Journal of Personality and Social Psychology” 1988, 55, s. 758-768. 101 K. Clark, The pathos of power. A psychologicał perspective, „American Psychologist” 1971, 26, s. 1047-1057. 102 Arystoteles, Retoryka. W: Retoryka, Poetyka, tłum. H. Podbielski, PWN, Warszawa 1988, s. 65. 10:1 R. Sears, E. Maccoby, H. Levin, Patterns of child rearing, Row, Peterson, Evanston, 1L 1957; D. Baumrind, Effects of authoritative parentał control on child behayior, „Child Development” 1966, 37, s. 887-907; W. Becker, Conseąuences of different kinds of parentał discipłine. W: Review of child development research, M. L. Hoffman, L. W. Hoffman (red.), t. 1, Russell Sage, New York 1964; D. Owens, M. Straus, The social structure of yiolence in childhood and approvał of yiolence as an adult, „Aggressive Behavior” 1975, 1, s. 193-211. 104 R. Hamblin, D. Buckholt, D. Bushell, D. Ellis, D. Ferritor, Changing the game from „gel the teacher" to „learn", „Trans-Action” 1969, styczeń, s. 20-31. 105 C. Haney, A psychologist looks at the criminał justice system. W: Challenges and ałtematiyes to the American criminał justice system, A. Calvin (red.), University International Press, Ann Arbor, MI 1979, s. 77-85. 1116 C. Eichmann, The impact of the Gideon decision on crime and sentencing in Florida, Division of Corrections Publications, Tallahassee, FL 1966. 107 C. Haney, C. Banks, P. Zimbardo, Interpersonal dynamics in a simulated prison, „International Journal of Criminołogy and Penołogy” 1973, 1, s. 69-97. 108 E. Aronson, J. M. Carłsmith, The effect of seyerity of threat on the devaluation of forbidden behayior, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1963, 66, s. 584-588; J. Freedman, Long-term behayioral effects of cognitiye dissonance, „Journal of Experimental and Social Psychology” 1965, 1, s. 145-155. 109 D. Olweus, Bully/yictim problems among school chiłdren. Basic facts and effects of a school-based interyention program. W: The development and treatment of childhood aggression, D. Pepler, K. Rubin (red.), Erlbaum, Hillsdale, NJ 1991, s. 411-448; D. Olweus, Tackling peer yictimization with a school-based interyention program. W: Cultural variation in confiict resolution. Ałtematiyes to yiolence, D. Fry, K. Bjorkqvist (red.), Erlbaum, Mahwah, NJ 1997, s. 215-231; D. Olweus, Bułłying at school. Knowledge base and cm effectiye interyention program. W: C. Ferris, T. Grisso (red.), Understanding aggressiye behayior in chiłdren („Annals of the New York Academy of Sciences”, t. 794). New York Academy of Sciences, New York 1996, s. 265-276. 110 U.S. Presidenfs Cornmission on Law Enforcement and Administration of Justice, The challenge of crime in a free society. A report, U.S. Government Printing Office, Washington, DC 1967. 111 A. Bandura, D. Ross, S. Ross, Imitation of ftlm-mediated aggressiye models, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1963, 66, s. 3-11; A. Bandura, D. Ross, S. Ross, Vicarious reinforcement and imitatiye leaming, „Journal of Abnormal and Socia! Psychology” 1963, 67, s. 601-607. 112 Brown, R. Elliot, Control of aggression in a nursery school class, „Journal of Experimentał Child Psychology” 1965, 2, s. 103-107. 435

PRZYPISY

J. Davitz, The effects of previous training on post frustration behayior, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1952, 47, s. 309-315. 114 R. A. Baron, C. R. Kepner, Model 's behayior and attraction ioward the model as determinants of adult aggressive behayior, „Journal of Personality and Social Psychology” 1970, 14, s. 335-344. R. A. Baron, The reduction of human aggression, A field study of the influence of incompatible reactions, „Journal of Applied Social Psychology” 1976, 6, s. 260-274. 116 S. Feshbach, Dynamics and morality of yiolence and aggression. Some psychologicał considerations, „American Psychologist” 1971, 26, s. 281-292. 117 J. Michener, Kent State. What happened and why. Random House, New York 1971. 118 N. Feshbach, S. Feshbach, The relationship between empathy and aggression in two age groups, „Developmental Psychology” 1969, 1, s. 102-107. 119 N. Feshbach, Empathy training. A field study in affectiye education. Paper presented at the American Educational Research Association, Toronto, Ontario, Canada 1978, marzec; N. Feshbach, S. Feshbach, Empathy training cmd the regułation of aggression. Potentiałities and łimitations. Paper presented at the convention of the Western Psychologicał Association 1981, kwiecień. 120 G. S. Hammock, D. R. Richardson, Aggression as one response to confiict, „Journal of Applied Social Psychology” 1992, 22, s. 298-311. Zobacz też: D. Richardson, G. Hammock, S. Smith, W. Gardner, Empathy as a cognitiye inhibitor of interpersonal aggression, „Aggressive Behavior” 1994, 20, s. 275-289; W. Ickes, Empathic accuracy, Guilford Press, New York 1997. 121 K. Obuchi, T. Ohno, H. Mukai, Empathy and aggression. Effects of self-disclosure cmd fearful appeal, „Journal of Social Psychology” 1993, 133, s. 243-253.

Rozdział 7. Uprzedzenia

436

1 A. Poussaint, A Negro psychiatrist expłains the Negro psyche. W: Confrontation, Random House, New York 1971, s. 183-184. 2 K. Clark, M. Clark, Racial identification and preference in Negro chiłdren. W: Readings in socialpsychology, T. M. Newcomb, E. L. Hartley (red.), Holt, New York 1947, s. 169-178. 3 P. Goldberg, Are women prejudiced against women? „Trans-Action” 1968, kwiecień, s. 28-30. 4 J. R. Porter, R. E. Washington, Deyelopments in research on Black identity and self-esteem: 1979-1988, „Reyue Internationale de Psychologie Sociale” 1989, lipiec-wrzesień, 2(3), s. 339-353; S. Gopaul-McNicol, A cross-cultitrał study of the effects of modełing, reinforcement and cołor meaning word association on doił cołor preference of Black preschool chiłdren and White preschooł chiłdren in New York and Trinidad, „Dissertation Abstracts International” 1987, sierpień, 48, s. 340-341; J. Hraba, G. Grant, Black is beautiful. A reexamination of racial preference and identification, „Journal of Personality and Social Psychology” 1970, 16, s. 398-402; C. Banks, White preference in blacks. A paradigm in search of a phenomenon, „Psychologicał Bulletin” 1976, 83, s. 1179-1186. •’ J. Swim, E. Borgida, G. Maruyama, D.G. Myers, Joan McKay vs. John McKay. Do gender stereotypes bias evaluations? „Psychologicał Bulletin” 1989, 105, s. 409-429. 6 C. Wolpoff, Amid morefires, Congress acts on church bumings, „Congressional Quarterly Weekly Report” 1996, 54, s. 17-66. 7 J. W. Fountain, No farę, „Washington Post” 1997, 4 maja. 8 G. Allport, The naturę of prejudice, Addison-Wesley, Reading, MA 1954, 1980, s. 13. 9 „Newsweek” 1974, 25 listopada, s. 39. 10 B. Neugarten, Social cłass and friendship among schoołchiłdren, „American Journal of Sociology” 1946, 51, s. 305-313.

PRZYPISY

11 C. F, Bond Jr., C. G. DiCandia, J. R. MacKinnon, Response to yiolence in a psychiatrie setting. The role of the patient's race, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1988, 14, s. 448-458. 12 G. Bodenhausen, R. Wyer, Effects of stereotypes on decision making and information-processing strcitegies, „Journal of Personality and Social Psychology” 1985, 48, s. 267-282. L1 D. R. Shaffer, A. Wallace, Bełief congruence and evałuator homophobia as determinants ofthe attractiyeness of competent homosexual and heterosexuał małes, „Journal of Psychology and Human Sexuality” 1990, 3, s. 67-87. 14 C. Steele, Race and the schoołing of błack Americans, „The Atlantic Monthly” 1992, kwiecień, s. 16-23; C. Steele, A threat in the air. How stereotypes shape inteUectuał identity and performance, „American Psychologist” 1997, 52, s. 613-629. ‘?5 C. Steele, J. Aronson, Stereotype threat and the inteUectuał test performance of African Americans, „Journal of Personality and Social Psychology” 1994, 69(5), s. 797-811; J. Aronson, D. Quinn, S. Spencer, Stereotype threat and the academic underperformance of women and minorities. W: Stigma. The targets perspective, J. Swim, C. Stangor (red.), Academic Press, New York (w druku). 16 T. F. Pettigrew, The ułtimate attribution error. Extending Ałłport’s cognitive analysis of prejudice, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1979, 5, s. 461-476. 17 Tamże. 18 K. Deaux, M. LaFrance, Gender. W: Handbook of social psychology, D. Gilbert, S. Fiske, G. Lindzey (red.), t. 1, wyd. 4, McGraw-Hill, New York 1998, s. 788-829; K. Deaux, L. Lewis, Structure of gender stereotypes. Interrelationships among components and gender label, „Journal of Personality and Social Psychology” 1984, 46, s. 991-1004. 19 D. Buss, Evolutionary psychology. A new paradigm for psychologicał science, „Psycho­ logicał Inąuiry” 1995, 6, s. 1-30; D. Buss, Sexual confiict. Evolutionary insights into feminism and the „battle of the sexes”. W: Sex, power, confiict. Evoluttonary and feminist perspectiyes, D. Buss, N. Malamuth (red.), Oxford University Press, New York 1996, s. 296-318; D. Buss, D. Kenrick, Evolutionary social psychology. W: Handbook of social psychology, D. Gilbert, S. Fiske, G. Lindzey (red.), t. 1, wyd. 4, McGraw-Hill, New York 1998, s. 982-1026; D. Buss, D. Schmitt, Sexual strategies theory. An evolutionary perspective on human mating, „Psychologicał Review” 1993, 100, s. 204-232. 20 A. Eagly, The science and połitics of comparing women and men, „American Psychologist” 1995, 50, s. 145-158; A. Eagly, Differences between women and men. Their magnitude, practicał importance, and political meaning, „American Psychologist” 1996, 51, s. 158-159; A. Eagly, W. Wood, Explaining sex differences in social behavior. A meta-analytic perspectwe. Special Issue: Meta-analysis in personality and social psychology, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1991, 17, s. 306-315; J. Swim, Perceiyed versus meta-analytic effect sizes. An assessment ofthe accuracy of gender stereotypes, „Journal of Personality and Social Psychology” 1994, 66, s. 21-36. 21 S. Feldman-Summers, S. B. Kiesler, Those who are number two tiy harder. The effect of sex on attributions of causality, „Journal of Personality and Social Psychology” 1974, 30, s. 845-855. 22 K. Deaux, T. Emswiller, Expłanations ofsuccessfuł performance on sex-łinked tasks. What is skiłł for the małe is łuck for the femałe, „Journal of Personality and Social Psychology” 1974, 29, s. 80-85. 2-1 J. Swim, L. Sanna, He’s skilled, she’s lucky. A meta-analysis of obseryers’ attributions for women’s and men’s successes and failures, „Personality and Social Psychology Bulletiń” 1996, 22, s. 507-519. 24 J. G. Nicholls, Causal attributions and other achievement related cognitions. Effects oftask outeome, attainment value, and sex, „Journal of Personality and Social Psychology” 1975, 31, s. 379-389.

437

PRZYPISY

438

29 D. Stipek, J, H. Graliński, Gender differences in chiłdren’s achievement-rełaled beliefs and emotionał responses to success and faiłure in mathematics, „.Journal of Educational Psychology” 1991, 83, s. 361-371, 26 .!. Jacobs, J. Eccles, The impact of mothers’ gender-rołe stereotypie beliefs on mothers’ and chiłdren ’s ability perceptions, „Journal of Personality and Social Psychology” 1992, 63, s. 932-944. 27 R. S. Weinberg, P. A. Richardson, A. E. Jackson, Effect of situation criticality on tennis performance of males and females, „Newsletter of the Society for the Advancement of Social Psychology” 1983, 9, s. 8-9. 28 M. Turner, A. Pratkanis, Effects of preferential and meiitorious selection on performance, An examination of intuitive and self handicapping perspectiyes, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1993, 19, s. 47-58. 29 M. Lerner, The justice motive, Plenum Press, New York 1980; L. Montada, M. Lerner, Current societal concerns about justice, Plenum Press, New York 1996. ?’° A. Furnham, B. Gunter, Just worłd beliefs and attitudes toward the poor, „British Journal of Social Psychology” 1984, 23, s. 265-269. 31 B. Fischhoff, R. Beyth, „I knew it woułd happen". Remembered probabiłities on once-future things, „Organizational Behavior and Human Performance” 1975, 13, s. 1-16. •’2 R. Janoff-Bulman, C. Timko, L. L. Carli, Cognitiye bias in biaming the yictim, „Journal of Experimental Social Psychology” 1985, 21, s. 161-177. Zobacz też: S. LaBine, G. LaBine, Determinations of negligence and the hindsight bias, „Law and Human Behayior” 1996, 20, s. 501-516. 33 S. Gould, Eyer sińce Darwin. Reflections on natural history, Norton, New York 1977, s. 243. 34 K. Pearson, M. Moul, The problem of alien immigration into Great Britain, illustrated by an example of Russian and Polish Jewish chiłdren, „Annals of Eugenics” 1925, 1, s. 5-127. •” i- Janis, P. Field, Sex difference and personality factors relaled to persuasibility. W: Personality and persuasibility, C. 1. Hovland, I. L.Janis (recf), Yale University Press, New Haven, CT 1959, s. 55-68. 36 F. Sistrunk, J. McDavid, Sex yariable in conforming behayior, „Journal of Personality and Social Psychology” 1971, 17, s. 202-207. 37 C. Word, M. Zanna, J. Cooper, The nonyerbal mediation of self-fulfilling prophecies in interracial interaction, „Journal of Experimental Social Psychology” 1974, 10, s. 109-120. 38 M. Snyder, When belief creates reality. W: Adyances in eiperimental social psychology, L. Berkowitz (red.), t. 18, Academic Press, Orlando, FL 1984, s. 247-305. 39 R. F. Merton, The self-fulfilling prophecy, „Antioch Review” 1968, 8, s. 193-210. 4(1 M. Snyder, W, B. Swann Jr, Hypothesis-testing processes in social interactions, „Journal of Personality and Social Psychology” 1978, 36, s. 1202-1212. 41 T. F. Pettigrew, R. W. Meertens, Subtie and blatant prejudiee in western Europę, „European Journal of Social Psychology” 1995, 25, s. 57-75. 42 D. L. Frey, S. I. Gaertner, Helping and the ayoidance of inappropriate interracial behayior. A stratę gy that perpetuates a nonprejudiced self image, „Journal of Personality and Social Psychology” 1986, 50, s. 1083-1090. 4?’ P. G. Devine, Stereotypes and prejudiee. Their automatic and controlled components, „Journal of Personality and Social Psychology” 1989, 56, s. 5-18. 44 D. Hem, S. Hem, We’re all nonconscious sexists, „Psychology Today” 1970, listopad, s. 22-26, 115-116. 45 L. Weitzman, D. Eitler, E. Hokada, C. Ross, Sex-role socialization in piclure books for preschool chiłdren, „American Journal of Sociology” 1972, 77, s. 1125-1150; R. Kolbe, J. LaVoie, Sex-role stereotyping in preschool chiłdren’s piciure books, „Social Psychology Quarterly” 1981, 44, s. 369-374. 46 R. Hartley, Chiłdren’s concepts of małe and female roles, „Merrill-Palmer Quarterly” 1960, 6, s. 83-91.

PRZYPISY

47 J. Lipman-Blumen, How ideołngy shapes women’s lives, „Scientific American” 1972, 226(1), s. 34-42. 48 C. M. Taeuber, Statisticał handbook on women in America, 0ryx Press, Phoenix, AZ 1996. 49 S. W. Cray, Mascułinity-femininity in rełation to anxiety and social acceptance, „Child Development” 1975, 28, s. 203-214. 50 1. K. Broverman, S. Vogel, D. Broverman, F. Clarkson, P. Rosencrantz, Sex-role stereotypes. A current appraisał, „Journal of Social Issues” 1972, 28, s. 59-78 51 N. Porter, F. Geis, Women and notwerbal łeadership cues. When seeing is not bełieving. W: Gender and nonverbał behavior, C. Mayo, N. Henley (red.), Springer-Verlag, New York 1981. 52 R. S. Baron, M. L. Burgess, C. F. Kao, Detecting and labeling prejudiee. Do femałe perpetrators go undetected? „Personality and Social Psychology Bulletin” 1991, 17, s. 115-117. 53 S. L. Benn, Sex-rołe adaptability. One consecjuence of psychologicał ancirogyny, „Journal of Personality and Social Psychology” 1975, 31; P. Chesler, Women and madness, Avon Books, New York 1972. 34 L. A. Jackson, T. F. Cash, Components of gender stereotypes. Their implications for inferences on stereotypie and nonstereotypic dimensions, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1985, 11, s. 326-344. M. S. Homer, Femininity and successful achievement. A basie inconsisteney. W: Feminine personality and confiict, J. M. Bard wiek i in.(red.), Brooks/Cole, Monterey, CA 1970; M. S. Homer, Toward an understanding of achievement rełated conflicts in women, „Journal of Social Issues” 1972, 28, s. 157-175. 56 F. Cherry, K. Deaux, Fecir of success versus fear of gender inconsistent behavior. A sex simiłarity. Paper presented at the Midwestern Psychologicał Association convenlion 1975. 37 G. Gerbner, Women and minorities on teievision. Praca nie opublikowana, Annenberg School for Communication, University of Pennsylvania 1993; G. Gerbner, L. Gross, M. Morgan, N. Signorielli, Growing up with tełeyision. The cultiyation perspective. W: Media effects. Admnces in theory and research, J. Bryant, D. Zillman (red.), Erlbaum, Hillsdale, NJ 1993. 58 R. Thibodeau, From racism to tokenism. The changing face of biacks in New Yorker cartoons, „Public Opinion Quarterly” 1989, 53, s. 482-494. 59 D. Chavez, Perpetuation of gender ineguaiity. A context analysis of comic strips, „Sex Roles” 1985, 13, s. 93-102. 60 F. Geis, V. Brown, J. Jennings (Walstedt), N. Porter, TV commercials as achievement scripts for women, „Sex Roles” 1984, 10, s. 513-525. 61 D. Buss, D. Kenrick, Evołutionary social psychology. W: Handbook of social psychology, D. Gilbert, S. Fiske, G. Lindzey (red.), t. 1, wyd. 4, McGraw-Hill, New York 1998, s. 982-1026. 62 J. Crocker, L. L. Thompson, K. M. McGraw, C. Ingerman, Downward comparison, prejudiee, and evaluations of others. Effects of self-esteem and threat, „Journal of Personality and Social Psychology” 1987, 52, s. 907-916. 63 J. Dollard, Class and caste in a southern town, Yale University Press, New Haven, CT 1987. M B. Bettelheim, M. Janowitz, Social change and prejudiee, including dynamics of prejudiee, Free Press, New York 1964. 1,5 M. Tumin, P.Barton, B. Burrus, Education, prejudiee,and discrimination. A study in readiness for desegregation, „American Sociological Review” 1958, 23, s. 41-49. “ M. Levitas, America in crisis, Holt, Rinehart and Winston, New York 1969. 67 J. Dollard, Hostiiity and fear in social life, „Social Forces” 1938, 17, s. 15-26. 68 E. Roberts, cytowane w: P. Jacobs, S. Landau, To serve the devil, t. 2, Vintage Books, New York 1971, s. 71. 69 C. Crocker, cytowane w: P. Jacobs, S. Landau To serve the devil, t. 2, Vintage Books, New York 1971, s. 81.

439

PRZYPISY

440

70 A, Greeley, P. Sheatsley, The acceptance of desegregation continues to advance, „Scientific American” 1971, 225(6), s. 13-19. Zobacz też: R. D. Vanneman, T. F. Pettigrew, Race and rełative depriyation in the urban United States, „Race” 1972, 13, s. 461-486. 71 M. Sherif, O. J. Harvey, B. J. White, W. Hood, C. Sherif, Intergroup confiict and cooperation. The Robbers Cave experiment, University of Oklahoma Institute of Intergroup Relations, Norman 1961. 72 C. Hovland, R. Sears, Minor studies of aggression. Correlation of łynchings with economic indices, „Journal of Psychology” 1940, 9, s. 301-310. 73 O. Klineberg, Black and white in internationał perspective, „American Psychologist” 1971, 26, s. 119-128; R. Lamont-Brown, The burakumin. Japan's underclass, „Contemporary Review” 1993, 263, s. 136-139. 74 A. Speer, Inside the Third Reich. Memoirs, tłum. R. Winston, C. Winston, Macmillan, New York 1970. 75 Miller, R. Bugelski, Minor studies in aggression. The influence of frustrations imposed by the in-group on attitudes expressed by the out-group, „Journal of Psychology” 1948, 25, s. 437-442, 16 R. Rogers, S. Prentice-Dunn, Deindividuation and anger-mediated interracial aggression. Unmasking regresswe racism, „Journal of Personality and Social Psychology” 1981, 41, s. 63-73. 11 D. Weatherly, Anti-semitism and the expression of fantasy aggression, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1961, 62, s. 454-457. 78 T. Adorno, E. Frenkel-Brunswick, D. Levinson, R. N. Sanford, The authoritarian personality, Harper, New York 1950. 79 S. M. McFarland, V. S. Ageyev, M. A. Abalakina-Paap, Authoritarianism in the former Soviet Union, „Journal of Personality and Social Psychology” 1992, 63, s. 1004-1010. 80 D. Taylor, P. Sheatsley, A. Greeley, Attitudes toward racial integration, „Scientific American” 1978, 238, s. 42-49. 81 T. F. Pettigrew, Regional differences in anti-Negro prejudiee, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1959, 59, s. 28-36. 82 R. D. Minard, Race relations in the Pocahontas coal field, „Journal of Social Issues” 1952, 8, s. 29-44. 8?’ T. F. Pettigrew, Personality and sociocultural factors and intergroup attitudes. A cross-national comparison, „Journal of Confiict Resolution” 1958, 2, s. 29-42. 84 J. Watson, Some social and psychologicał situations related to change in attitude, „Human Relations” 1950, 3, s. 15-56. S5 S. L. Kirkland, J. Greenberg, T. Pyszczynski, Further eyidence of the deleterious effects of overheard derogatory ethnic labels. Derogation beyond the target, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1987, 13, s. 216-227. 86 I. MacCrone, Race attitudes in South Africa, Oxford University Press, London 1937. 87 P. Lazarsfeld, Radio and the printed page, Duell, Sloan and Pearce, New York 1940. 88 M. Deutsch, M. E. Collins, Interracial housing. A psychologicał evaluation of a social experiment, University of Minnesota Press, Minneapolis 1951. Zobacz też: D. Wilner, R. Wallcley, S, Cook, Human relations in interracial housing, University of Minnesota Press, Minneapolis 1955. 89 T. Pettigrew, Generalized intergroup contact effects on prejudiee, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1997, 23, s. 173-185. 90 J. Brehm, Increasing cognitiye dissonance by a fait accompli, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1959, 58, s. 379-382. 91 D. Darley, E. Berscheid, Increased liking as a result ofthe anticipation of personal contact, „Human Relations” 1967, 20, s. 29-40. 92 National Opinion Research Center, Generał social surveys, 1972 -1980. Cumulative code book, Roper Public Opinion Research Center, University of Connecticut, Storrs, CT 1980. 93 T. F. Pettigrew, Social psychology and desegregation research, „American Psychologist” 1961, 16, s. 105-112.

94 K. B. Clark, Desegregation. An appraisał ofthe evidence, „Journal of Social Issues” 1953, 9(4), s. 2-76. 95 S. Stouffer, E. Suchman, L. DeVinney, S. Star, R. Williams, The American sołdier. Adjustment during army łife. World War II, Princeton University Press, Princeton, NJ 1949. 1,6 B. Kramer, Residentiał contact as a determinant of attitudes toward Negroes. Nie opublikowana praca doktorska, Harvard University 1951; A. Winder, White attitudes towards Negro-white interaction in an area of changing racial composition, „American Psychologist” 1952, 7, s. 330-331. 97 S. Asher, V, Allen, Raciał preference and social comparison processes, „Journal of Social Issues” 1969, 25, s. 157-166; W. Stephen, J. Kennedy, An experimentał study of interethnic competition in segregated schoołs, „Journal of School Psychology” 1975, 13, s. 234-247; H. Gerard, N. Miller, School desegregation. Plenum Press, New York 1976. 98 W. G. Stephan, School desegregation. An emluation of predictions madę in „Brown v. The Board of Education”, „Psychologicał Bulletin” 1978, 85, s. 217-238. 99 J. Lester, Beep! Beep! Bang! Umgawa! Black power! W: R. Kytle (red.), Confrontation. Issues ofthe 70s, Random House, New York 1971, s. 162-181. 100 M. Deutsch, M. E. Collins, Interracial housing. A psychologicał evaluation of a social experiment, University of Minnesota Press, Minneapolis 1951. 101 M. Sherif, C. Sherif, An outline of social psychology, Harper and Bros, New York 1956; M. Sherif, O. J. Harvey, B. J. White, W. Hood, C. Sherif, Intergroup confiict and cooperation. The Robbers Cave experiment, University of Oklahoma Institute of Intergroup Relations, Norman. 102 M. Deutsch, A theory of cooperation and competition, „Human Relations” 1949, 2, s. 129-152; M. Deutsch, An experimental study of the effects of cooperation and competition upon group process, „Human Relations” 1949, 2, s. 199-232. 103 P. Keenan, P. Camevale, Positive effects of within-group competition on between-group negotiation, „Journal of Applied Social Psychology” 1989, 19, s. 977-992. 104 E. Aronson, C. Stephan, J. Sikes, N. Blaney, M. Snapp, The jigsaw classroom., Sage, Beverly Hills CA 1978; E. Aronson, N. Osherow, Cooperation, prosocial behavior, and academic performance. Experiments in the desegregated classroom. W: Applied social psychology annual, L. Bickman (red.), t. 1, Sage, Beverly Hills, CA 1980, s. 163-196; E. Aronson, Stateways can change folkways. W: Bigotry, prejudiee and hatred. Definitions, causes and Solutions, R. Baird, S. Rosenbaum (red.), Prometheus Books, Buffalo, NY 1992, s. 111-124; E. Aronson, S. Patnoe, Cooperation in the classroom. The jigsaw method, Longman, New York 1997. I0:> W. Stephan, An experimental study of inter-ethnic competition in segregated schools, „Journal of School Psychology” 1975, 13, s. 234-247. 106 R. Geffner, The effects of interdependent leaming on self esteem, inter-ethnic relations, and intra-ethnic attitudes of elementary school chiłdren. A field experiment. Nie opublikowana praca doktorska, University of Califomia, Santa Cruz, 1978; A. Gonzalez, Classroom cooperation and ethnic bałance. Nie opublikowana praca doktorska, University of California, Santa Cruz, 1979. 107 W. Lucker, D. Rosenfield, J. Sikes, E. Aronson, Performance in the interdependent classroom. A field study, „American Educational Research Journal” 1977, 13, s. 115-123. 108 D. M. Desforges, C. G. Lord, S. L. Ramsey, J. A. Mason, M. D. Van Leeuwen, S. C. West, M. R. Lepper, Effects of Structured Cooperative Contact on changing negative attitudes towards stigmatized social groups, „Journal of Personality and Social Psychology” 1991, 60, s. 531-544. 109 M. R. Leippe, D, Eisenstadt, Generalization of dissonance reduction. Decreasing prejudiee through induced compliance, „Journal of Personality and Social Psychology” 1994, 67, s. 395-413. 110 S. L. Gaertner, J. A. Mann, J. F. Dovidio, A. J. Murrell, M. Pomare, How does cooperation reduce intergroup bias? „Journal of Personality and Social Psychology” 1990, 59, s. 692-704. 111 D. Bridgeman, Enhanced rołe-taking through cooperatwe interdependence. A field study, „Child Development” 1981, 52, s. 1231-1238.

PRZYPISY

112 C. Stephan, J. Kennedy, E. Aronson, Attribution of iuck or skiłł as a function of cooperating or competing with a friend or acąuaintance, „Sociometry” 1977, 40, s. 107-111; N. Presser, C. Stephan, J. Kennedy, E. Aronson, Attributions to success and failure in cooperative, competitive, and interdependent interaction, „European Journal of Social Psychology” 1978, 8, s. 269-274; S. Stephan, M, Burnham, E. Aronson, Attributions for success and failure after cooperation, competition, or team competition, „European Journal of Social Pathology” 1979, 9, s. 109-114. 113 R. Slavin, Research on cooperative leaming and achievement. What we know, what we need to know, „Contemporary Educational Psychology” 1996, 21, s. 43-69; Z. Qin, D. W. Johnson, R. T. Johnson, Cooperative versus competitiye efforts and problem soMng, „Review of Educational Research” 1995, 65, s. 29-143. 114 Zobacz np.: I. Walker, M. Crogan, M. Academic performance, prejudiee, and the jigsaw classroom. New pieces to the puzzle, „Journal of Community and Applied Social Psychology” (w druku). n?’ J. B. McConahay, Reducing racial prejudiee in desegregated schools. W: Elective school desegregation, W. D. Hawley (red.), Sage, Beverly Hills, CA 1981. 116 D. K. Shipler, A country of strangers. Blacks and whites in America, Alfred A. Knopf, New York 1997.

Rozdział 8. Sympatia, miłość i wrażliwość interpersonalna

442

1 C. Darwin, O wyrazie uczuć u człowieka i zwierząt, tłum. Z. Majlert i K. Zaćwilichowska, PWN, Warszawa 1988. 2 D. Carnegie, Jak zdobyć przyjaciół i zjednać sobie ludzi, Iłum. P. Cichawa, Studio Emka, Warszawa 1994. 3 H. H. Remrners, D. H., Radler, Teenage attitudes, „Scientific American” 1958, 198(6), s. 25-29; P. A. Adler, P. Adler, Dynamics of inclusion and exclusion in preadolesent diąues, „Social Psychology Quarterly” 1995, 58, s. 145-162; E. Cohen, FI. Reinherz, A. Frost, Self-perceptions of unpopularity in adoiescence. Links to past and current adjustment, „Child and Adolescent Social Work Journal” 1994, 11, s. 37-52; E. Kennedy, Correlates of perceived popularity among peers. A study of race and gender differences among middle school students, „Journal of Negro Education” 1995, 64, s. 186-195. 4 T. Lemami, R. Solomon, Group characteristics as revealed in sociometric patterns and personality ratings, „Sociometry” 1952, 15, s. 7-90. 5 G. Homans, Social behayior. Its elementary forms, Harcourt, Brace and World, New York 1961. 6 E. Walster (Hatfield), V. Aronson, D. Abrahams, L. Rottman, Importance of physical attrac.tive.ness in dating behayior, „Journal of Personality and Social Psychology” 1966, 5, s, 508-516. 7 D. Byrne, Attitudes and attraction. W: Advances in experimental social psychology, L. Berkowitz (red.), t. 4, Academic Press, New York 1969; S. Sprecher, S. Duck, Sweet talk. The importance of perceived communication for romantic and friendship attraction experienced during a get-acquainled dale, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1994, 20(4), s. 391-400; N. W. Pilkington, J. E. Lydon, The relatwe effect of attitude similarily and attitude dissimilarity on interpersonal attraction. hwestigating the moderating roles of prejudiee and group membership, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1997, 23(2), s. 107-122. 8 M. Sherif, Experiments in group confiict, „Scientific American” 1956, 195, s. 53-58. 9 E. Aronson, C. Stephan, J. Sikes, N. Blaney, M. Snapp, The jigsaw classroom, Sage, Beverly Hills, CA 1978; E. Aronson, N. Osherow, Cooperation, prosociał behayior, and academic performance. Experiments in the desegregated classroom. W: Applied social psychology annual, L. Bickman (red.), t. 1, Sage, Beverly Hills, CA 1980, s. 163-196.

PRZYPISY

10 E. Aronson, J. Mills, The effect of severity of iniliation on liking for a group, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1959, 59, s. 177-181. 11 E. Aronson, L. Darwyn, Gain and loss of esteem as determinants of interpersonal attractiveness, „Journal of Experimental Social Psychology” 1965, 1, s. 156-171; E. Aronson, P. Worchel, Similarily versus liking as determinants of interpersonal attractiveness, „Psychonomic Science” 1966, 5, s. 157-158; H. Sigall, E. Aronson, Liking for an evaluator as a function ofher physical attractiveness and naturę ofthe emluations, „Journal of Experiraental Social Psychology” 1969, 5, s. 93-100. 12 T. Amabile, Brilliant but cruel. Perceptions of negative ewaluators, „Journal of Experimental Social Psychology” 1983, 19, s. 146-156. 13 M. Deutsch, L. Solomon, Reactions to emluations by others as influenced by self-evaluations, „Sociometry” 1959, 22, s. 93-112. 14 E. E. Jones, Ingratiation, Applelon-Century-Crofts, New York 1964. 15 H. H. Jennings, Leadership and isolation, Longman, Green, wyd. 2, New York 1959. 16 B. Lott, A. Lott, The formation of positive attitudes toward group members, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1960, 61, s. 297-300. SJ J. Brehm, A. Cole, Effect of a fcwor which reduces freedom, „Journal of Personality and Social Psychology” 1966, 3, s. 420-426. IS L. N.Tolstoj, Wojna i pokój, tłum. A. Stawar, t.l, PIW, Warszawa 1988, s. 128. 19 The autobiogrciphy of Benjamin Franklin, J. Bigelow (red.), G. P. Putnanfs Sons, New York 1916, s. 216-217. 20 J. Jecker, D. Landy, Liking a person as a function ofdoing him a favor, „Human Relations” 1969, 22, s. 371-378. 21 M. Lerner, C. Simmons, Observer’s reaction to the „innocent victim". Compassion or rejection?, „Journal of Personality and Social Psychology” 1966, 4, s. 203-210. 22 A. J. Lott, B. E. Lott, T. Reed, T. Crow, Personality-trait descriptions of differentially liked persona, „Journal of Personality and Social Psychology” 1960, 16, s. 284-290. 2J R. Bales, Task roles and social roles in problem sohńng groups. W: Readings in social psychology, E. E. Maccoby, T. M. Newcomb, E. L. Hartley (red.), wyd. 3, Holt, New York 1958, s. 437-447; R. Bales, P. Slater, Role dijferentiation in smali decision-making groups. W: The family, socializalion, and interaction process, T. Parsons, R. F. Bales (red.), Free Press, Glencoe, IL 1955. 24 E. Aronson, B. Willerman, J. Floyd, The effect of a pratfall on increasing interpersonal attractiveness, „Psychonomic Science” 1966, 4, s. 227-228. 25 K. Deaux, To err is humanizing. But sex makes a difference, „Representative Research in Social Psychology” 1972, 3, s. 20-28. 2,1 E. Aronson, R. Helmreich, J. LeFan, To err is humanizing-sometimes. Effects of self-esteem, competence, and a pratfall on interpersonal attraction, „Journal of Personality and Social Psychology” 1970, 16, s. 259-264. 27 A. Tesser, M. Brodie, A note on the evaluation of a „Computer datę", „Psychonomic Science” 1971, 23, s. 300. 28 A. Feingold, Gender differences in effects of physical attractiveness on romantic attraction. A comparison acrossfwe research paradigms, „Journal of Personality and Social Psychology” 1990, 59, s. 981-993. 29 E. Walster (Hatfield), V. Aronson, D. Abrahams, L. Rottman, Importance of physical attractiveness in dating behayior, „Journal of Personality and Social Psychology” 1965, 5, s. 508-516. 30 G. White, Physical attractiveness and courtship progress, „Journal of Personality and Social Psychology”, 39, s. 660-668. ?!l K. Dion, Berscheid, E. Walster (Hatfield), What is beautiful is good, „Journal of Personality and Social Psychology” 1972, 24, s. 285-290.

443

PRZYPISY

444

32 A. S. Tan, TV beauty ads and role expectations of adołescent femałe yiewers, „Journalism Quarterly” 1979, 56, s. 283-288. 33 K. Dion, E. Berscheid, Physical attractiyeness and sociometric choice in nursery school chiłdren. Powielone sprawozdzania z badań, 1971. 34 K. Dion, Physical attractiveness and evaluations of children’s transgressions, „Journal of Personality and Social Psychology” 1972, 24, s. 207- 213; Podobne wyniki przedstawiono w: L. Berkowitz, A. Frodi, Reactions to a child’s mistakes as affected by her/his looks and speech, „Social Psychology Quarterly” 1979, 42, s. 420-425. ?’?'’ R. M. Lerner, J. V. Lerner, L. E. Hess, J. Schwab, Physical attractweness andpsychosocial functioning among early adolescents, „Journal of Early Adolescence” 1991, 11(3), s. 300-320. 36 B. Hunsberger, B. Gavanagh, Physical attractweness and chiłdren's expectations of potential łeachers, „Psychology in the Schools” 1988, 25(1), s. 70-74. 37 I. H. Frieze, J. E. Olson, J. Russell, Attractiveness and income for men and women in mancigement, „Journal of Applied Social Psychology” 1991, 21, s. 1037-1039. 38 H. Sigall, E. Aronson, Liking for an evaluator as a function of her physical attractweness and naturę ofthe emluations, „Journal of Experimental and Social Psychology” 1969, 5, s. 93-100. 39 H. Sigall, N. Ostrove, Beautiful but dangerous. Effects of offender attractiyeness and naturę of the crime on juridic. judgment, „Journal of Personality and Social Psychology” 1975, 31, s. 410-414. 40 C. A, Downs, P. M. Lyons, Natural observations of the links between attractweness and initial legał judgments, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1991, 17, s. 541-547. 41 H. Sigall, D. Landy, Radiating beauty. Effects ofhaying a physically attractwe partner on person perception, „Journal of Personality and Social Psychology” 1973, 28, s. 218-224. 42 M. Snyder, E. D. Tankę, E. Berscheid, Social perception cmd interpersonal behavior. On the sełf-fułfiłłing naturę of social stereotypes, „Journal of Personality and Social Psychology” 1977, 35, s. 656-666. 43 D. Byrne, Attitudes and attraction. W: Adyances in experimental social psychology, L. Berkowitz (red.), t. 4, Academic Press, New York 1969. 44 E. Rosenbaum, The repulsion hypothesis. On the nondeyelopment of relationships, „Journal of Personality and Social Psychology” 1986, 51, s. 1156-1166. 4?’ H. Sigall, The effects of competence and consensual vaUdation on a communicator’s liking for the audience, „Journal of Personality and Social Psychology” 1970, 16, s. 251-258. 46 G. Marks, N. Miller, M. Maruyama, Effect of targets’ physical attractiyeness on assumptions of similarity, „Journal of Personality and Social Psychology” 1981, 41, s. 198-206; D. Granberg, M. King, Cross-lagged panel analysis of the relation between attraction and perceiyed similarity, „Journal of Experimental Social Psychology” 1980, 16, s. 573-581. 47 E. Aronson, S. Worchel, Similarity yersus liking as determinants of interpersonal attractiyeness, „Psychometrie Science” 1966, 5, s. 157-158; J. W. Condon, W. D. Crano, Inferred eyaluation and the relationship between attitude similarity and interpersonal attraction, „Journal of Personality and Social Psychology” 1988, 54, s. 789- 797. 48 P. Secord, C. Hackman, Interpersonal congruency, perceiyed similarity, and friendship, „Sociometry” 1964, 27, s. 115-127. 49 R. C. Curtis, K. Miller, Belieying another Ukes or dislikes you. Behayiors making the beliefs come tnie, „Journal of Personality and Social Psychology” 1986, 51, s. 284-290. 50 E. Walster (Hatfield), The effect of self-esteem on romantic liking, „Journal of Experimental and Social Psychology” 1965, 1, s. 184-197. 51 S. B. Kiesler, R. L. Baral, The searchfor a romantic partner. The effects of self-esteem and physical attractiyeness on romantic behayior. W: K. J. Gergen, D. Marlowe (red.), Personality and social behayior, Addison-Wesley, Reading, MA 1970. 32 J. Grube, R. Kleinhesselink, K. Kearney. Małe self-acceptance and attraction toward women, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1982, 8, s. 107-112.

PRZYPISY

33 G, Van Gorp, J. Stempfle, D. Olson, Dafing attitudes, expectations, and physical attractiyeness, 1973. Nie opublikowana praca, przytaczana w: Z. Rubin, Liking and loving. An uwitation to social psychology, Holt, Rinehart and Winston, New York 1973, s. 68. 34 E. E. Jones, L. Bell, E. Aronson, The reciprocation of attraction from similar and dissimilar others. A study in person perception and evaluation. W: Experimental social psychology, Holt, Rinehart and Winston, New York 1971, s. 142-183. 53 E. Aronson, D. Linder, Gam and loss of esteem as determinants of interpersonal attractiyeness, „Journal of Experimental and Social Psychology” 1965, 1, s. 156-171. Zobacz też: H. Gerard, C. W. Greenbaum, Attitudes toward an agent of uncertainty reduction, „Journal of Personality” 1962, 30, s. 485-495; D. Mettee, S. E. Taylor, H. Friedman, Affect comersion and the gain-loss like effect, „Sociometry” 1973, 36, s. 505-519; E. Aronson, D. Mettee, Affective reactions to appraisal from others. W: Foundations of interpersonal attraction, Academic Press, New York 1974; G. L. Clore, N. H. Wiggins, S. itkin, Gain and loss in attraction. Attributions from nomerbal behayior, „Journal of Personality and Social Psychology” 1975, 31, s. 706-712; L. L. Marshall, R. F. Kidd, Good news or had news first? „Social Behavior and Personality” 1981, 9(2), s. 223-226; O. C. S. Tzeng, M. Gomez, Behayioral reinforcement paradigm of love. W: O. C. S. Tzeng (red.), Theories of love deyelopment, maintenance, and dissolution. Octagonal cycle and differential perspectiyes, Praeger/Greenwood, New York 1992, s. 17-132; S. J. Turcotte, L. Leventhal, Gain-loss versus reinforcement-ajfect ordering of student ratings of teaching. Effect of rating instructions, „Journal of Educational Psychology” 1984, 76(5), s. 782-791. 36 E. Aronson, D. Linder, Gain and loss of esteem as determinants of interpersonal attractiyeness, „Journal of Experimental and Social Psychology” 1965, 1, s. 156-171. 37 B. de Spinoza, The ethics. W: Spinozas ethics and „De Intellectus Emendatione", tłum. A. Boyle, Dutton, New York 1910. 58 D. R. Mettee, S. E. Taylor, H. Friedman, Affect comersion and the gain-loss Uke effect, „Sociometry” 1973, 36, s. 505-519. 59 D. R. Mettee, E. Aronson, Ajfectiye reactions to appraisal from others, „Foundations of interpersonal attraction”, Academic Press, New York 1974. 60 R. Winch, Mate selection. A study of complementary needs, Harper and Row, New York 1958. 61 E. Berscheid, H. Reiss, Attraction and close relationships. W: Handbook of social psychology, D. Gilbert, S. Fisk, G. Lindzey (red.), t. 1, wyd. 4, McGraw Hill, New York 1998, s. 193-281; E. Berscheid, E. Walster (Hatfield), Interpersonal attraction, Addison-Wesley, Reading, MA 1978; D. Kendel, Similarity in real-life adolescent friendship pairs, „Journal of Personality and Social Psychology” 1978, 36, s. 306-312; D. K. B. Nias, Marital choice. Matching or complementation? W: Love and attraction, M. Cook, G. Wilson (red.), Pergamon, Oxford 1979; D. Fishbein, M. H. Thelen, Husband-wife similarity and marital satisfaction. A different approach. Paper presented at the convention of Midwestern Psychologicał Association 1981. 62 D. C. Dryer, L. M. Horowitz, When do opposites attract? Interpersonal complementarity yersus similarity, „Journal of Personality and Social Psychology” 1997, 72(3), s. 592-603. 63 Z. Rubin, Measurement of romantic love, „Journal of Personality and Social Psychology” 1970, 16, s. 265-273. 64 Z. Rubin, Liking and ioving. An inyitation to social psychology, Holt, Rinehart and Winston, New York 1973. 65 E. Hatfield (Walster), G. W. Walster, A new bok at love, Addison-Wesley, Reading, MA 1978; E. Hatfield, R. Rapson, Love and attachment processes. W: M. Lewis, J. M. Haviland (red.), Handbook of emotions, Guilford Press, New York 1993, s. 595-604. 66 R. J. Stemberg, The triangle ofloye, Basic Books, New York 1988. 67 R. Baumeister, Meanings of life, Guilford Press, New York 1991.

445

PRZYPISY

68

D. Sytnons, The evołution of human semałity, Oxford University Press, New York 1979; D. M. Buss, The evołution of desire. Strategies of human mating, Basic Books, New York 1994; S. Pinker, How the mind works, Norton, New York 1997; S. Pinker, Boys wiłł be boys, „The New Yorker” 1998, 9 lutego, s. 30-31. w D. M. Buss, D. P. Schmitt, Sexual strategies theory. An evolutionary perspective on human mating, „Psychologicał Review” 1993, 100, s. 204-232; D. M. Buss, Evolutionary psychology. A new paradigm for psychologicał science, „Psychologicał Inąuiry” 1995, 6, s. 1-30; D. M. Buss, The evolution of desire. Strategies of human mating, Basic Books, New York 1994; D. M. Buss, Sex differences in human matę preferences. Evolutionary hypotheses tested in 37 cuitures, „Behayioral and Brain Sciences” 1989, 12, s. 1-49; D. Buss, D. Kenrick, Ewlutionary social psychology. W: Handbook of social psychology. I). Gilbert, S. Fiske, G. Lindzey (red.), t. 1, wyd. 4, McGraw HiJI, New York 1998, s. 982-1026. 70 R. D. Clark, E. Hatfield, Gender differences in receptmty to sexual offers, „Journal of Psychology and Human Sexuality” 1989, 2, s. 39-55. 71 S. Pinker, Boys will be boys, „The New Yorker” 1998, 9 lutego, s. 30-31. 11 „Psychologicał Inąuiry” 1995, t. 6. ? M. S. Clark, J. Mills, Interpersonal attraction in exchange and communal relationships, „Journal of Personality and Social Psychology” 1979, 37, s. 12-24; J. Mills, M. S. Clark, Exchange and communal relationships. W: Review of personality and social psychology, L. Wheeler (red.), I. 3, Sage, Beyerly Hills, CA 1982; M. S. Clark, Eyidence for the effectiyeness of manipulations of desire for communal versus exchange relationships, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1986. 12, s. 425. 74 E. Walster, G. W. Walster, J. Traupmann, Eąuity and premarital sex. W: Love and attraction, M, Cook, G. Wilson (red.), Pergamon Press, New York 1979; R. B. Schafer, P. M. Keith, Eąuity and depression among married coupłes, „Social Psychology Quarterly” 1980, 43, s. 430-435. 75 M. S. Clark, J, R. Mills, D. M. Corcoran, Keeping Irack of needs and inputs of friends and strangers, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1989, 15, s. 533-542. 7<’ S. Duck, Stratagems, spoiłs and a serpent’s tooth. On the dełights and diłemmas of personal relationships. W: The darkside of interpersonal communication, W. R. Cupach, B. H. Spitzberg (red.), LEA, Hillsdale, NJ 1995. 77 O. J. Harvey, Personality factors in resolution of conceptuai incongruities, „Sociometry” 1962, 25, s. 336-352.

'* H. Stevenson, R. Keen, J. Knights, Parents and strangers as reinforcing agents for chiłdren’s performance, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1963, 67, s. 183-185. 79 J. Floyd,. Effects of amount ofreward and friendship status ofthe other on the freąuency of sharing in chiłdren. Nie opublikowana praca doktorska, Uniyersity of Minnesota, 1964. 80 Cyceron, De amicitia. Libri Sapienlis: Horti Novabacułae, Rome, 46 p.n.e. 81 J, H. Harvey, A. L. Weber, T. L. Orbuch, Interpersonal accounts. A social psychologicał perspective, Blackweil, Oxford 1990. 82 M. Rands, G. Levinger, G. Mełlinger, Pattems of confiict resolution cmd marital satisfaction, „Journal of Family Issues” 1981, 2, s. 297-321. 8-’ P. K. Skotko, The relation between interpersonal attraction and measures of self-disclosure, „Journal of Social Psychology” 1981, 112, s. 311-312; R. Archer, J. Burleson, The effects of timing of self-disclosure on attraction and reciprocity, „Journal of Personality and Social Psychology” 1980, 38, s. 120-130; D. Taylor, R. Gould, P. Brounstein, Effects of personalislic self-disclosure, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1981, 7, s. 437-492. 84 A. Aron, E. Melinat, E. N. Aron, R. D. Vallone, The experimental generation of interpersonal closeness. A procedure and some preliminary findings, „Personality and Social 446 Psychology Bulletin” 1997, 23(4), s. 363-377.

PRZYPISY

85 J. W. Pennebaker, Opening up. The heciłing power of expressing emotions (wyd. popr.), Guilford Press, New York 1997. 86 C. Rogers, Interpersonal relationships. Year 2000, „Journal of applled behayioral science” 1968, 4, s. 265-280; C. Rogers, On encounter groups, Harper and Row, New York 1970. 87 T. Peters, R. Waterman, In search of eacellence. Lessom from America ’s best-run companies, Warner, New York 1988. 88 M. Kahn, The tao of cotwersafion, New Harbinger, Oakland, CA 1995.

Rozdział 9. Psychologia społeczna jako nauka ' J. S. Kunen, Teaching prisoners a łesson, „The New Yorker” 1995, 10 lipca, s. 34-39. „Nova”, KQED. Richard Feynman: The best mind sińce Einstein, 1993, 21 grudnia. P. Semonov, informacja ustna. 4 R. Nisbett, T. Wilson, Tełling more than we know. Verbał reports on mentał processes, „Psychologicał Reyiew” 1977, 84, s. 231-259. 5 E. Aronson, B. Willerman, J. Floyd, The effect of a pratfall on increasing interpersonal attractiyeness, „Psychonomic Science” 1966, 4, s. 227-228. 6 E. Aronson, J. Mills, The effect of severity of Iniliation on liking for a group, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1959, 59, s. 177-181. 7 R. Liebert, R. Baron, Some immediate effects of televised yiolence on chiłdren 's behayior, „Developmental Psychology” 1972, 6, s. 469-475. 8 E. Aronson, J. M. Carlsmith, Experimentation in social psychology. W: Handbook of social psychology, G. Lindzey, E. Aronson (red.), t. 2, wyd. 2, Addison-Wesley, Reading, MA 1969, s. 1-79. Zobacz też: E. Aronson, M. Brewer, J. M. Carlsmith, Experimentation in social psychology. W: Handbook of social psychology, G. Lindzey, E. Aronson (red.), t. 1, wyd. 3, Random House, New York 1985, s. 441-486. 9 S. Milgram, Behayioral study of obedience, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1963, 67, s. 371-378. 10 Tamże. 11 E. Aronson, H. Sigall, T, Van Hoose, The cooperatiye subject. Myth or reality? „Journal of Experimental and Social Psychology” 1970, 6, s. 1 —10. 12 S. Asch, Effects of group pressure upon the modification and distortion of judgment. W; Groups, leadership, and men, M. H. Guetzkow (red.), Carnegie Pittsburgh 1951, s. 177-190; S. Asch, Studies of independence and conformity. A minority of one against a uncmimous majority, „Psychologicał Monographs” 1951, 70 (9, cały nr 416). 13 R. Dawes, J. McTavish, H. Shaklee, Behayior, communication, and assumptions about other people's behayior in a common dilemma situation, „Journal of Personality and Social Psychology” 1977, 35, s. 1-11. 14 S. Asch, Effects of group pressure upon the modification and distortion of judgment. W: Groups, leadership, and men, M. FI. Guetzkow (red.), Carnegie, Pittsburgh 1951, s. 177-190. 15 E. Aronson, D. Mettee, Dishonest behayior as a function of differential leyels of induced self-esteem, „Journal of Personality and Social Psychology” 1968, 9, s. 121-127. 16 S. Milgram, Behayioral study of obedience, „Journal of Abnormal and Social Psychology” 1963, 67, s. 371-378. 17 P. Zimbardo, The psychologicał power and pafhołogy of impiisonmenl, Staternent prepared for the U.S. House of Representatiyes Committee on the Judiciary, Subcommittee nr 3: Hearings on Prison Reform, San Francisco 1971, 25 października, s. 3. 18 L. Bickman, M. Zarantonello, The effects of deception and level of obedience on subjecls’ ratings of the Milgram study, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1978, 4, s. 81-85. 2

447

PRZYPISY

19

S. Milgram, Issues in the study of obedience. A repły to Baumrind, „American Psychologist” 1964, 19, s. 848-852. 20 Aronson, J. M. Carlsmith, Experimentation in social psychology. W: Handbook of social psychology, G. Lindzey, E. Aronson (red.), t. 2, wyd. 2, Addison-Wesley, Reading, MA 1968, s. 1-79; E. Aronson, M. Brewer, J. M. Carlsmith, Experimentation in social psychology. W: Handbook of social psychology, G. Lindzey, E. Aronson (red.), t. 1, wyd. 3, Random House, New York 1985, s. 441-486; E. Aronson, P. Ellsworth, M. Carlsmith, M. Gonzales, Methods of research in social psychology, McGrawHill, New York 1990; E. Aronson, T. Wilson, M. Brewer, Experimentation in social psychology. W: The handbook of social psychology, D. Gilbert, S. Fiske, G. Lindzey, (red.), McGrawHill., New York 1998, s. 99-142.

Słownik Agresja instrumentalna {instrumentał aggression). Agresja jakiegoś celu, innego niż zadanie bólu czy sprawienie przykrości.

jako

środek

służący

do

osiągnięcia

Agresja wroga (łiostiłe aggression). Akt agresji wynikający z uczucia gniewu i mający na celu zadanie bólu lub spowodowanie obrażeń fizycznych. Agresywne działanie (aggressiye fizycznego lub psychicznego.

action).

Zachowanie

mające

na

celu

spowodowanie

cierpienia

Aktywizacja wstępna {priming). Procedura oparta na koncepcji, zgodnie z którą pojęcia niedawno napotkane lub często aktywizowane zwykle łatwiej przychodzą na inyśl, a zatem są używane do interpretowania zdarzeń społecznych. A i truizm {ałtruism). Każde działanie, które przynosi korzyść innej osobie, lecz nie przynosi korzyści pomagającemu, a często wiąże się z poniesieniem przez niego jakiegoś osobistego kosztu. Atrybucja dyspozycyjna (dispositionał attribution). Założenie, że zachowanie wynikiem jej osobowości (dyspozycji), a nie. nacisków występujących w danej sytuacji.

danej

osoby

jest

Autentyczność (authenticiiy). Zgodność zachowania i wypowiedzi danej osoby z jej uczuciami. Błąd działającego-obserwatora {actor-obseryer bias). Skłonność do spostrzegania zachowania innych ludzi jako spowodowanego przez dyspozycje osobowościowe i do koncentrowania się na roli czynników sytuacyjnych, kiedy wyjaśnia się własne zachowanie.

449

SŁOWNIK

Bodziec skojarzony z agresją (aggressiye stimułus). Przedmiot, który kojarzy się z agresywnymi reakcjami (np. strzelba), i którego sama obecność może zwiększyć prawdopodobieństwo agresji. Dehumanizacja (dehumanization). Proces polegający na tym, że w ofiarach nie dostrzega się ludzi, co osłabia hamulce przeciw agresywnym działaniom i czyni dalszą agresję łatwiejszą i bardziej prawdopodobną. Deprywacja względna (relative depriyation). Występuje wtedy, gdy spostrzegasz, że ty (lub twoja grupa) masz mniej, niż zasługujesz, mniej, niż pozwolono ci się spodziewać, lub mniej, niż mają ludzie podobni do ciebie. Dezindywidualizacja (deindhńduation). Stan zmiejszonego poczucia własnej tożsamości (zwykle będący skutkiem anonimowości), co powoduje mniejszą dbałość o ocenę społeczną i osłabia hamulce przeciw zakazanym formom zachowania. Dostępność postawy (attitude accessibility). Siła związku między obiektem a oceną tego obiektu przez daną osobę; miarą dostępności jest szybkość, z jaką ludzie potrafią podać, co sądzą o danej sprawie czy obiekcie. Dysonans poznawczy (cognitiye dissonance). Stan napięcia, który występuje wtedy, gdy dana osoba posiada jednocześnie dwa elementy poznawcze (idee, postawy, przekonania, opinie), które są psychologicznie niezgodne ze sobą. Efekt aureoli (halo effect). Tendencyjne nastawienie polegające na tym, że nasze korzystne lub niekorzystne wrażenie dotyczące danej osoby wpływa na nasze wnioski i oczekiwania odnoszące się do tej osoby. Efekt fałszywej jednomyślności (false consensus effect). Skłonność do przeceniania procentu ludzi, którzy zgadzają się z nami w jakiejś sprawie. Efekt homogeniczności (homogeneity effect). Skłonność do spostrzegania większego podobieństwa między członkami grupy obcej niż grupy własnej. Efekt kontrastu (contrast effect). Dany obiekt wydaje się lepszy lub gorszy niż jest, w zależności od jakości obiektów, z którymi się go porównuje. Efekt pierwszeństwa (primacy effect). Zjawisko polegające na tym, że w pewnych możliwych do określenia warunkach argument, który usłyszysz jako pierwszy, będzie szczególnie skuteczny. Efekt potknięcia (pratfall effect). Zjawisko polegające na tym, że pewne przejawy niedoskonałości zwiększają atrakcyjność osoby prawie doskonałej. Efekt przypadkowego świadka (bystander effect). Zjawisko polegające na tym, że im większa jest liczba przypadkowych świadków nagłego wypadku, tym mniejsze prawdopodobieństwo, iż któryś z nich przyjdzie z pomocą ofierze. Efekt rozcieńczenia (dilution effect). Zjawisko polegające na tym, że dodatkowe nieistotne informacje o jakiejś sprawie zwykle osłabiają naszą ocenę tej sprawy, czy też wywierane przez nią wrażenie. Efekt świeżości (recency effect). Zjawisko polegające na tym, że w pewnych możliwych do określenia warunkach ostatni argument, jaki usłyszysz, będzie szczególnie skuteczny.

450

Efekt zaszczepienia (inoculation effect). Proces uodporniania ludzi na próby zmienienia ich postaw przez przedstawienie im najpierw niewielkich dawek argumentacji skierowanej przeciw ich stanowisku.

Efekt zyskiwania i utraty (gain-łoss effect). Teoria, że najbardziej lubimy tych ludzi, których sympatia - jak sądzimy - do nas wzrasta (tzn. jeśli początkowo nie lubili nas, lecz obecnie nas lubią), i że najbardziej nie lubimy tych, których przychylność, naszym zdaniem, utraciliśmy (tzn. jeśli początkowo lubili nas, lecz teraz nie lubią). Empatia (empathy). Zdolność do stawiania się w sytuacji innej osoby - doświadczania wydarzeń i emocji (np. radości czy smutku) w taki sposób, w jaki doświadcza ich ta osoba. Eros (Eros). Instynkt życia, postulowany przez Freuda. Ewolucyjna psychologia społeczna (ewlutionary social psychology). Teoria, która próbuje stosować zasady Darwina do współczesnych zagadnień. Na przykład utrzymuje ona, że dła mężczyzn i kobiet inne cechy są pociągające u osób odmiennej płci (mężczyźni interesują się wyglądem kobiet, kobiety - sytuacją materialną i zaradnością mężczyzn) ze względu na sposób, w jaki przebiegała nasza ewolucja. Faworyzowanie grupy własnej (in-group favoritism). Pozytywne uczucia i szczególne traktowanie osób, które określiliśmy jako należące do naszej własnej grupy, oraz negatywne uczucia i niesprawied­ liwe traktowanie innych osób po prostu dlatego, że określiliśmy je jako należące do grupy obcej. Frustracja jako przyczyna agresji (frustration-aggression). Frustracja - spostrzeżenie, że coś (czy ktoś) przeszkadza ci w osiągnięciu celu - zwiększa prawdopodobieństwo agresywnej reakcji. Grupa obca (out-group). Grupa, z którą dana osoba nie identyfikuje się. Grupa własna (in-group). Grupa, z którą dana jednostka identyfikuje się i uważa, że do niej należy. Heurystyką dostępności (availability heuristic). Praktyczna zasada psychologiczna, którą posługują się ludzie, gdy uzależniają swoje oceny od łatwości z jaką potrafią sobie coś przypomnieć. Heurystyką oparta na postawie (attitude heuristic). Uproszczony sposób podejmowania decyzji przez zaliczenie obiektów do kategorii pozytywnej albo negatywnej. Heurystyką reprezentatywna (representativeness heuristic). Uproszczona strategia umysłowa, za pomocą której ludzie klasyfikują dany obiekt według jego podobieństwa do typowego przy­ padku. Heurystyki oceniania (judgmental heuristics). Uproszczone strategie umysłowe stosowane w celu szybkiego i skutecznego dokonywania ocen. Hipokryzja (hypocrisy). Aspekt dysonansu poznawczego, wywołanego osoby z rozbieżnością między tym, co zaleca innym, a tym, co czyni sanja.

'skonfrontowaniem

danej

Historyjka fasadowa (cover story). Oprawa i scenariusz eksperymentu, mające na celu zwiększenie realizmu eksperymentalnego przez stworzenie sytuacji, w której uczestnicy eksperymentu mogą zachowywać się naturalnie dzięki temu, że nie wiedzą dokładnie, jaki właściwie aspekt ich zachowania jest przedmiotem badania. Identyfikacja (identification). Reakcja na oddziaływanie społeczne, jednostki, by być podobną do osoby, od której pochodzi to oddziaływanie.

wywołana

pragnieniem

danej

Informacyjny wpływ społeczny (informational social influence). Wpływ innych ludzi, który skłania nas do dostosowania się, ponieważ uważamy ich za źródło informacji pozwalającej pokierować naszym zachowaniem; dostosowujemy się, ponieważ jesteśmy przekonani, że inter­ pretacja wieloznacznej sytuacji dokonana przez innych jest poprawniejsza od naszej.

SŁOWNIK

Internalizacja (internałization). Reakcja na wpływ społeczny, wywoływana przez pragnienie danej osoby, aby mieć słuszność. Jądro migdałowate (amygdała). Struktura w centralnej części mózgu, związana z agresywnymi zachowaniami. Katharsis (catharsis). Koncepcja, zgodnie z którą „wyładowanie się” - przez wykonanie jakiejś agresywnej czynności, obserwowanie innych osób zachowujących się agresywnie, lub uprawianie „agresji w wyobraźni” - redukuje nagromadzoną energię agresywną i w ten sposób zmniejsza prawdopodobieństwo dalszego agresywnego zachowania. Konformizm (conformity). wpływem innych ludzi.

Zmiana

w

zachowaniu

spowodowana

Korelacja iluzoryczna (illusory correlation). Skłonność do między zdarzeniami, które w rzeczywistości nie są ze sobą związane.

rzeczywistym

lub

wyobrażonym

dostrzegania związków czy korelacji

Korzyść wtórna (secondary gain). Nieoczekiwany, korzystny stan rzeczy podporządkowaniu się, który czyni to podporządkowane zachowanie bardziej atrakcyjnym.

występujący

po

Losowe przydzielanie do grup (random assignment). Proces, w wyniku którego wszyscy uczestnicy eksperymentu mają równe szanse znalezienia się w każdej z grup eksperymentalnych; dzięki losowemu przydzielaniu do grup badacze mogą mieć względną pewność, że różnice w osobowości i pochodzeniu osób badanych są rozłożone równo między grupami. Metoda układankowa (jigsaw technique). Struktura klasy szkolnej, zaprojektowana w celu zredukowania uprzedzeń i podniesienia samooceny dzieci przez utworzenie z nich małych, mieszanych pod względem rasow'ym, współpracujących grup. Miłość namiętna (passionate love). Uczucie intensywnego pragnienia czy tęsknoty (któremu towarzyszy pobudzenie fizjologiczne), jakiego doświadczamy wobec innej osoby; gdy nasza miłość jest odwzajemniona, mamy poczucie wielkiego spełnienia i ekstazy, kiedy jednak nie jest wzajemna, odczuwamy smutek i rozpacz. Miłość partnerska (companionate love). Uczucie bliskości i czułości, które żywimy wobec innej osoby, kiedy jesteśmy do niej głęboko przywiązani, chociaż nie musimy w jej obecności doświadczać namiętności czy podniecenia. Miłość pełna (consummate love). Według Steinberga, połączenie bliskości, namiętności i zaangażowania. Miłość romantyczna (romantic love). Według Sternberga, połączenie namiętności i bliskości. Model prawdopodobieństwa opracowania (elaboration likeiihood model). Teoria, według której przekazy perswazyjne mogą powodować zmianę postaw na dwa sposoby. Droga ośrodkowa ma zastosowanie wtedy, gdy ludzie są motywowani i zdolni zwracać uwagę na najbardziej istotne fakty prezentowane w przekazie; droga obwodowa wchodzi w grę wtedy, gdy ludzie nie zwracają uwagi na argumenty, natomiast wpływają na nich cechy powierzchowne (np. kto wygłosił przemówienie). Mówienie wprost (straight talk). Jasne wypowiadanie przez daną osobę swych uczuć i trosk bez oskarżania, potępiania czy oceniania drugiej osoby. Myślenie egocentryczne (egocentric thoughi). Skłonność do postrzegania własnego odgrywającego w wydarzeniach bardziej centralną rolę, niż to się dzieje w rzeczywistości. Myślenie grupowe (groupthink). Rodzaj myślenia, w którym utrzymanie zgody w grupie jest

452 ważniejsze, niż staranne rozpatrywanie faktów w realistyczny sposób.

ja

jako

SŁOWNIK

Niewystarczająca kara (insufficient punishment). Przyczyna dysonansu, który zostaje wzbudzony wtedy, gdy ludziom brak wystarczającego uzasadnienia zewnętrznego dla powstrzymania się od pożądanej czynności lub rezygnacji z ulubionego przedmiotu, co zwykle powoduje uznanie przez nich tej czynności lub przedmiotu za mniej atrakcyjne. Obrona stanowiska sprzecznego z własną postawą (counterattiiudinał achocacy). Proces dysonansu poznawczego, który zachodzi wtedy, gdy dana osoba wyraża opinię lub postawę sprzeczną ze swą prywatną opinią czy postawą. Obwinianie ofiary (blaming the victim). Skłonność do obwiniania ludzi (przez dokonywanie atrybucji dyspozycyjnych) za to, że są prześladowani, motywowana zwykłe pragnieniem, by widzieć świat jako miejsce, gdzie panuje sprawiedliwość. Obwodowa droga przekonywania (peripherał route to persuasion). Sytuacja, w której ludzie nie zastanawiają się nad argumentami przedstawionymi w przekazie perswazyjnym, lecz ulegają oddziaływaniu bodźców obwodowych. Opinia (opinion). To, co dana osoba uważa za prawdę (bez oceny czy emocji). Ośrodkowa droga przekonywania (central route to persuasion). Sytuacja, w której ludzie zastanawiają się nad przekazem perswazyjnym, słuchając uważnie argumentów i myśląc o nich; dzieje się tak wtedy, gdy ludzie są zarówno zdolni do uważnego słuchania przekazu, jak i motywowani do takiego zachowania. Pamięć od-twórcza (re-constructive memory). Proces, w wyniku którego wspomnienia o jakimś zdarzeniu mogą zostać zniekształcone przez informacje otrzymane po tym zdarzeniu. Paradygmat grupy minimum (minimum group paradigm). Tworzenie pozbawionych znaczenia grup przez łączenie obcych sobie osób na podstawie błahych kryteriów; mimo to członkowie grupy minimum przejawiają tendencję do faworyzowania grupy własnej. Podstawowy błąd atrybucji {fundamentaI attribution error). Skłonność do przeceniania stopnia zależności zachowania ludzi od wewnętrznych czynników dyspozycyjnych, i do niedoceniania roli czynników sytuacyjnych. Pojęcie o sobie (self concept). Treści dotyczące własnego ja; tzn. nasze postrzeganie własnych myśli, przekonań i cech osobowości. Posiedzenie wyjaśniające (debriefing). Procedura polegająca na tym, że na zakończenie perymentu wyjaśnia się jego uczestnikom, jaki był ceł badań i co się właściwie w nich działo.

eks­

Postawa (attitude). Trwała ocena (pozytywna lub negatywna) ludzi, przedmiotów i pojęć. Postawy mają komponent wartościujący (emocjonalny), jak również komponent poznawczy. Poznanie społeczne (social cognition). Występujące u ludzi sposoby myślenia o sobie i o świecie społecznym; dokładniej - jak ludzie wybierają, interpretują, zapamiętują i stosują informację społeczną przy dokonywaniu ocen i podejmowaniu decyzji. Psychologia społeczna (social psychology). Naukowe badanie mające na celu ustalenie, w jaki sposób na ludzkie myśli, uczucia i zachowania wpływa rzeczywista lub wyobrażona obecność innych ludzi. Realizm eksperymentalny (experimental realism). Mamy z nim do czynienia wtedy, gdy eksperyment oddziałuje na uczestników, zmusza ich do traktowania sprawy poważnie i „wciąga” w stosowane procedury; może to być skuteczne nawet przy braku realizmu życiowego. Realizm życiowy (mundane realism). Stopień, w jakim dany eksperyment podobny jest do sytuacji spotykanych w życiu codziennym.

453

SŁOWNIK

„Rzucanie niskiej piłki” (łowbałłing). Nieuczciwa strategia polegająca na tym, że sprzedawca nakłania klienta, by nabył pewien produkt za bardzo niską cenę, a następnie stwierdza, iż była to pomyłka, po czym podnosi cenę; klient często zgadza się dokonać zakupu po wyśrubowanej cenie. Samoocena (self-esteem). Ocena własnej wartości, dokonywana przez łudzi - tzn. w jakiej mierze uważają siebie za dobrych, kompetentnych i przyzwoitych. Samospełniające się proroctwo (self-fułfiłłing prophecy). Proces polegający na tym, że ludzie: 1) mają jakieś oczekiwania dotyczące cech innej osoby, które to oczekiwania 2) wpływają na to, jak się zachowują wobec tej osoby, co 3) powoduje, że osoba ta zachowuje się w sposób zgodny z pierwotnymi oczekiwaniami tych ludzi. Schematy dotyczące samego siebie (sełfschemas). Zorganizowane struktury wiedzy o nas samych, oparte na naszych przeszłych doświadczeniach, które to struktury pomagają nam zrozumieć, wyjaśniać i przewidywać nasze własne zachowania. „Skąpcy poznawczy” (cognitive misers). Koncepcja, zgodnie z którą ludzie starają się oszczędzać energię poznawczą przy podejmowaniu decyzji, stosując, gdy tylko mogą, uproszczone strategie umysłowe. Skrypt (script). Sposoby zachowania społecznego, które przyswajamy sobie z oddziałującej na nas kultury w drodze uczenia się ukrytego. Sposób ujęcia decyzji (framing). W podejmowaniu decyzji, danej propozycji tak, by sugerowała możliwość zysku, bądź straty.

przedstawienie

czy

sformułowanie

Stereotyp (stereotype), Uproszczone uogólnienie dotyczące pewnej grupy ludzi - przypisywanie im identycznych cech, zgodnych z uprzedzeniami danej osoby. Syndrom fałszywego wspomnienia (false memory syndrome). Wspomnienie o dawnym traumatycz­ nym wydarzeniu, które jest obiektywnie niezgodne z prawdą, choć dana osoba jest przekonana, że wydarzenie to miało miejsce. Szukanie kozłów ofiarnych (scapegoating). Tendencja - występująca u ludzi sfrustrowanych lub niezadowolonych - do przemieszczania agresji na grupy, które rzucają się w oczy, są nielubiane i względnie bezsilne. Technika „wetknięcia nogi między drzwi” (foot-in-the-door techmąue). Metoda nakłaniania ludzi do oddania poważnej przysługi, polegająca na tym, że najpierw prosi się ich o wyświadczenie drobnej uprzejmości (na co zwykle wyrażają zgodę), po czym dopiero wysuwa się poważniejszą prośbę. Tendencja do potwierdzania (confinnation bias). Skłonność - występująca po sformułowaniu jakiejś opinii - do traktowania późniejszego materiału dowodowego w sposób stronniczy, tak żeby potwierdził tę opinię, jeśli tylko jest to możliwe. Tendencja do przewidywania wstecz (hindsight bias). Kiedy znamy wynik jakiegoś zdarzenia, mamy silną skłonność, by żywić przekonanie (zwykle błędne), że potrafilibyśmy przewidzieć go z góry. Tendencja samoobronna (sełf-senńng bias). Występująca u ludzi skłonność, by dokonywać atrybucji dyspozycyjnych w przypadku swych sukcesów, oraz atrybucji sytuacyjnych w odniesieniu do swych niepowodzeń.

454

Teoria atrybucji (attribution theory). Opis sposobu, w jaki ludzie wyjaśniają przyczyny własnego zachowania oraz zachowania innych ludzi.

SŁOWNIK

Teoria autopercepcji (sełf-perception theory). Teoria ta głosi, że kiedy nasze postawy są niepewne lub niejednoznaczne, wówczas o tym, jakie one są, wnioskujemy obserwując to, co robimy. Teoria hydrauliczna (hydraulic theory). Teoria, zgodnie z którą nie wyrażone emocje powodują narastanie napięcia; muszą one zostać wyrażone, aby zredukować to napięcie. Teoria społecznego uczenia się (social leaming theory). Teoria, społecznego (np. agresji) uczymy się obserwując, innych i naśladując ich.

według

której

zachowania

prowadzący

do

agresywnych

Testosteron (testosterone). Męski hormon płciowy związany z agresją. Thanatos działań.

(Thanatos).

Według

Trójkąt miłości (triangle bliskość i zaangażowanie.

of

Freuda,

love).

instynktowny

Według

popęd

Steinberga,

śmierci

trzy

komponenty

miłości:

namiętność,

Uleganie (compliance). Reakcja na wpływ społeczny, wywołana u danej osoby przez nadzieję uzyskania nagrody lub obawę przed karą. Uprzedzenie (prejudiee). Wroga łub negatywna postawa wobec pewnej dającej się wyróżnić grupy ludzi, oparta jedynie na ich przynależności do tej grupy. Uzasadnianie własnego postępowania (self-justification). Skłonność do usprawiedliwiania własnych działań w celu podtrzymania swej samooceny. Uzasadnianie wysiłku (justification of effort). Skłonność atrakcyjności czemuś, w czego osiągnięcie włożyli dużo trudu. Uzasadnienie wewnętrzne (internai justification). Redukcja zmiany w sobie samym (np. zmiany swej postawy lub zachowania).

ludzi

do

dysonansu

przypisywania

przez

dokonanie

większej

jakiejś

Uzasadnienie zewnętrzne (external justification). Powód czy wyjaśnienie własnego zachowania wywołującego dysonans, które dana osoba znajduje nie w sobie samej, lecz w sytuacji (np. nagroda lub kara). Wabik (decoy). W podejmowaniu decyzji przez konsumentów możliwość gorsza od innych wyborów, która jednak ma na celu sprawić, by jeden z nich wydawał się w porównaniu z nią dobry. Wiarygodność źródła (credibility of the source). Jeśli źródło przekazu zna się na rzeczy i jest godne zaufania, to prawdopodobnie będzie miało wpływ na opinie audytorium. Wnioskowanie na zasadzie zgodności (correspondent inference). Skłonność do upatrywania przyczyny określonego zachowania danej osoby w jakiejś jej właściwości czy cesze zgodnej z tym zachowaniem. Zagrożenie przez stereotyp (stereotype threat). Obawa, jakiej doświadczają członkowie grupy mniejszościowej, że mogliby zachować się w sposób, który potwierdziłby istniejący stereotyp kulturowy. Zwykle powoduje to zmniejszenie efektywności ich działania. Zakażenie emocjonalne (emotionał contagion). Szybkie rozprzestrzenianie się emocji lub zachowań w tłumie. Zasadniczy błąd atrybucji (ułtimate attribution error). Skłonność do dokonywania w odniesieniu do całej grupy ludzi atrybucji dyspozycyjnych zgodnych z naszym uprzedzeniem wobec tej grupy. 455

SŁOWNIK

Zjawisko odzyskanego wspomnienia (recovered memory phenomenon). Wspomnienie o dawnym zdarzeniu, takim jak wykorzystanie seksualne, które zostało zapomniane lub wyparte; zgodność tych wspomnień z rzeczywistością jest kwestią bardzo kontrowersyjną. Zmienna niezależna (independent variabłe). Zmienna, której eksperymentator nadaje różne wartości (czyli manipuluje nią), aby przekonać się, czy ma ona wpływ na jakąś inną zmienną; jest to zmienna, która według przewidywań badacza spowoduje zmianę jakiejś innej zmiennej. Zmienna zależna (dependent mriable). W eksperymencie - zmienna, którą badacz mierzy, aby przekonać się, czy wpływa na nią zmienna niezależna; badacz przyjmuje hipotezę, że zmienna zależna będzie zależała od poziomu zmiennej niezależnej. Związki oparte na wymianie (exchange relationships). Związki kierujące się potrzebą sprawied­ liwego podziału nagród i kosztów między partnerów. Związki wspólnotowe (communal relationships). Związki, w których ludzie troszczą się głównie o to, by reagować pozytywnie na potrzeby drugiej osoby.

Indeks osób Abrahams Darcy 81 Adorno Theodor 312-313 Agassiz Louis 292 Alicja z Krainy Czarów 29 Allport Gordon 280, 281 Amabile Theresa 157, 339 Amin Idi 255 Anderson Craig 252 Applewhite Marshall Herff 231 Archer Dane 251 Archibald „Tiny” (Nate) 119 Aron Art 375 Aronson Elliot 6-8, 9, 10-11, 20, 79, 81, 84, 92, 98-100, 105, 124, 146, 167, 198, 202, 205, 216, 220-221, 224, 229-230, 243-244, 267, 271, 301, 326, 327, 330, 333-334, 338, 345, 351, 359, 361, 389-390, 391, 393, 395-396, 402, 405, 406, 407, 409, 410 Aronson Hal 11 Aronson Joshua 11, 126, 127, 285 Aronson Julie 11 Aronson Neal 11 Aronson Vera 9, 11

Arystoteles 5-6, 12, 13, 77, 78, 82, 268 Asch Solomon 28-31, 32, 33, 35, 45, 102, 126, 403, 404, 406 Aston Nancy 9 Axsom Danny 228 Bandura Albert 258 Baral Roberta 358 Barker Roger 253 Barnes Sandra 140-142, 144 Bamum P. T. 163 Baron Robert S. 58, 260, 274, 298 Barrett Chuck 140-141, 142, 144 Barrett Lawrence 178 Batson Daniel 58 Baumeister Roy 368 Bell Linda 359 Bem Daryl 71, 222-224, 225-226, 296 Bem Sandra 296, 299 Bensley Lillian 102 Bentham Jeremy 114-115 Beria Ławrientij 209-210 Berkowitz Leonard 9, 239, 244, 252, 257-258 457

INDEKS OSÓB

Berscheid Ellen 9, 20, 211, 213, 349, 353 Bickman Leonard 57 Bierbrauer Gunter 156 Bodenhausen Gafen 283, 284 Bond Charles 225, 282 Bond James 274 Bond Rod 33 Boone Daniel 23 Bradford David 9 Bradley Eleonora 52-53 Breckler S. .1. 165 Brehm Jack 102, 181, 182, 188, 213, 218, 341 Bridgeman Diana 331-332 Brock Timothy 163-164 Brown George S. 281, 282 Brown Murphy 303 Brown Paul 273 Brown Roger 254 Bruce Lenny 177 Bugelski Richard 311 Buhnan Ronnie Janoff 291 Burgess Mary 298 Bush George 63, 72-73 Buss David 369-370 Butler Samuel 159 Byrne Donn 354-355

458

Cacioppo John 75 Calley William 49, 211-212, 410 Campbell Donald 95 Camus Albert 171 Canon Lance 106 Cantril Handley 177 Carlsmith J. Merill 11, 98, 193, 196, 197, 202, 224, 252, 271, 401 Carnegie Dale 336-337, 338, 342 Carnevale Peter 325 Cash Thomas 299 Castro Fidel 152, 190-192 Cavanagh Brenda 350 Chaiken Shelly 84, 90, 125 Chamberlaine Ashley 283 Charles Ray 76 Chavez Cesar 267 Chomeini Ruhollah (ajatollah) 154 Chruszczów Nikita 209-210 Cialdini Robert 37, 187, 198-199 Clark Kenneth 278, 279 Clark Kenneth B. 323

Clark Mamie 278, 279 Clark Margaret 371 Clark Russell 90, 370 Cline Victor 262 Clinton Bill 63, 73, 123, 134, 284 Cohen Arthur R. 193, 221, 223, 224, 241 Cohen Bernard 122 Cole Ann 341 Collins Mary Ellen 319, 320 Conway Michael 206-207 Cooper Joel 206, 225, 228 Corcoran David 371 Cosby Bill 301 Costanzo Mark 124 Crocker Charles 308 Crocker Jennifer 305 Cronkite Walter 234 Curtis Rebecca 356 Cyceron 374

Dabbs James 249-250 Darley John M. 9, 11, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 136, 137, 213 Darwin Karol 336, 369, 451 Davis Keith E. 210, 247 Davitz Joel 273 Dawes Robyn 405, 406 Dean John 25 Deaux Kay 287, 288, 346 Deci Edward 200 DeGeneres Ellen 303 Dembo Tamara 253 Desforges Donna 331 Deutsch Morton 32, 319, 320, 325 Devine Dan 243 Devine Patricia 296 Dion Karen 348, 349, 350 Disney Walt 348, 349 Dittes James 34 Dollard John 307 Donnerstein Edward 264 Doob Anthony 248 Douglas Kirk 257 Downs Chris 352 Dracula 154 Dryer Christopher 366 Duck Steve 372 Dukakis Michael 72-73 Dunbar 50

INDEKS OSÓB

Eagly Alice 82, 84, 250, 287 Eastburn Erin 140, 142 Eastburn Kara 140, 142 Eastburn Kathryn 140, 142 Easterlin Richard 9 Eastwood Clint 274 Ebbesen Ebbe 74 Eccles Jacąuelynne 289 Ehrlich Danuta 181 Eibl-Eibesfeldt Irenaus 238 Eichraann Adolf 49 Einstein Albert 268 Eisenstadt Donna 194, 331 Eiseley Loren 244, 267 Eliot Thomas S. 78, 100, 409 Elliot Rogers 273 Ellisor Lyn 10 Elms Alan 48 Emsweiler Tim 288 Favre Brett 83-84 Fazio Russell 152, 153-154 Feldman-Summers Shirley 288 Feschbach Norma 276 Feschbach Seymour 245, 275, 276 Festinger Leon 10, 35, 83, 103, 170-171, 193, 196, 197, 224 Feynman Richard 391 Field Peter 293 Fiorner Martina 300 Fischhoff Baruch 148, 291 Fiske Susan 116 Fletcher Garth 143 Floyd Joannę 345, 374 Frank Jerome 255 Franklin Benjamin 115, 342-343 Fraser Scott 184-185 Freedman Jonathan 10, 101, 184-185, 203, 271 Freel James 10 Freud Zygmunt 237, 238, 244, 451, 455 Frey David 296 Frieze Irene 350 Gaertner Samuel 296, 331 Gandhi Mohandas K. 267 Geen Russell 246 Geis FJorence 298, 304 Genovese Kitty 52.-53, 54, 55, 56, 59, 159 Gerard Harold 32, 205 Gerbner George 107, 108, 302, 303

Gibbons Rick 173 Gibson Faye 10 Gideon 270 Gikmch Tom 114 Ginsberg Allen 77 Glass David 210, 247 Glick Peter 163 Goldberg Philip 279 Golden Burton 79, 81 Gonzales Marti 124 Gottesman Deborah 163 Graliński Heidi 288 Greenwald Anthony 11, 132, 139-140, 149, 165 Grey Patrick 25 Griffitt William 253 Gross Paget 136, 137 Grove Robert 168 Grube Joel 358 Grush Joseph 72 Guliwer 119 Guttieres Sara 119 Haldeman H. R. 282 Haley Alex 61 Hamblin Robert 269 Hamburg David 241 Hamilton David 137 Hammock Georgina 276 Haney Craig 40 Harris Mary 254 Harris Victor 152 Hartley Ruth 297 Hartmann George W. 86 Harvey John 374 Harvey O. J. 97, 99, 373 Hastorf Albert 177 Hatfield (Walster) Elaine 81, 83, 347-348, 357, 367, 368, 370 Heath Linda 121 Heil William B. 11 Heilman Madeline 102 Heller Joseph 50 Helmreich Robert 10, 198 Hennis Timothy 140-142 Herr Paul 154-155 Higgins Tory 121, 155 Hilton Judy 10 Hindenburg Paul von 293 Hitler Adolf 25, 27, 135, 154, 155, 162 Hobbes Thomas 236-237

459

INDEKS OSÓB

Holmes 01iver Wendell jr 281 Horner Martina 300 Horowitz Leonard 366 Horton Willie 72-73, 75 Hovland Carl 6, 77, 78, 97, 99, 310 Hruska Roman 347 Hsiu-Yun Murai Etnily 11 Hunsberger Bruce 350 Hussein Saddam 135, 155 Ickes William 10 Inkster James 186 Iscoe Ira 66 Iyengar Shanto 122 Jacklin Carol 250 Jackson Linda 299 Jacobs Janis 289 James William 38-39, 161 Jan Paweł II (papież) 154 Janis Irving 27, 101, 293 Janoff-Bulman Ronnie 291 Jecker Jon 343 Jefferson Thomas 158 Jenner Bruce 80 Jennings Helen Hall 340 Jervis Robert 162 Jezus 235 Johnson Dennis 182 Johnson Lyndon 232, 243 Johnson Magie 122 Johnson Warren 245 Jolton Jeffrey 163 Jones Carl 121 Jones Edward E. 126, 127, 151-152, 178, 179, 180, 210, 213, 247, 340, 359 Jones Jim 231-232 Jones Russell 223 Jordan Michael 76, 80, 81, 83-84, 301 Josephson Wendy 260 Kahn Michael 10, 247-248 Kahneman Daniel 124, 129 Kao C. F. 298 Kapłan John 10 Kazmaier Dick 176 Keenan Patricia 325 Kelley Harold 34, 115 Kennedy John F. 23, 177, 344-345, 392-393 Kenrick Douglas 119

Kepner Richard 274 Kiesler Charles 45 Kiesler Sara 288, 358 Kihlstrom John 145 Kinder Donald 122 King Martin Luther 267 King Rodney 63 Kirkland Shari 316 Kleindienst Richard 25 Klineberg Otto 310 Knox Robert 186 Kohler Rika 178, 179, 180 Koop C. Everett 89 Koresh David 231 Kropotkin Piotr 342 Kruglansky Arie 24, 26 kulilc James 254 Kunen James 390 Landry Jack 175, 176, 410 Landy David 343, 352 Langer Ellen 162 LaPiere Robert 150-151, 154 Łatane Bibb 53, 54, 55, 56, 57 Lazarsfeld Paul 318 Leakey Richard 243 LeBoeuf Burney 241 Lehman Danin 214 Leippe Mike 194, 331 Leishman Katie 90 Lepper Mark 179, 200 Lerner Melvin 290-291, 343 Lerner Richard 350 Leventhal Howard 87, 88, 89 Lewin Kurt 6, 253, 380-381 Liberman Akiva 90 Liebert Robert 260 Linder Darwyn 221-2.22 Linz Daniel 266 Lipman-Blumen Jean 297 Lippmann Walter 112 Loftus Elizabeth 141, 143, 144 Lombardi Vince 243 Lord Charles 179 Lore Richard 238-239 Lorenz Konrad 238, 241 Lott Albert 341 Lott Bernice 341 Lund Robert 26-27 Lyons Philip 352

INDEKS OSÓB

Maccoby Eleanor 250 Maccoby Nathan 103 Machi,ivelli Niccoló 189 Madonna (piosenkarka) 76 Magruder Jeb Stuarl 25 Malamuth Neil 264, 265 Malden Karl 79-80 Malenkow Oieorgij M. 209 Mallick Shabaz 256 Mann Philip 66 Manson Charles 154 Markus Hazel 142 Marlowe Christopher 316 Mara (bracia) 192 Masłach Christina 74 Malhewson Clroyer 205 McAlister Alfred 104 McAuliffe Christa 26 McCandless Boyd 256 McCombs Maxwell 122 McConahay John 333 McDaniel Patricia 251 McDavid John 293 McFarland Cathy 143 McFarland Sam 313 McGinnis Joe 69 McGuire William 103 McTavish Jeanne 405, 406 Meeus Wini 51 Menninger William 244 Merton Robert 2.95 Mettee David 216, 364, 406 Meyerowitz Beth 125 Michener James 20, 209 Mikołaj św. 154 Milgram Stanley 47, 51, 156, 185, 401-402, 404, 406, 407, 408 Miller Kim 356 Miller Neal 311 Miller Norman 95 Mills Judson 10, 84, 189, 196, 205, 220, 338, 371, 393, 395-396, 402 Mondale Walter 153 Montagu M. F. Ashley 242 Morgan James J. 175, 176 Mullen Brian 258 Nader Ralph 110, 111 Napolitano Joe („The Shoulder”) 81-82, 409 Nel Elizabeth 198

Nemeroff Carol 134 Nichoils John 288, 2,89 Nisbett Richard 91, 21.3, 240 Nixon Richard 25, 27, 59, 69, 73, 162, 177, 281-282, 347, 354 Obuchi Ken-ichi 276 0’Leary Michael 36 Olweus David 272 Oppenheimer .!. Robert 78, 409 Ostroye Nancy 351-352 Pal lak Michael 224-225 Papageorgis Dimitri 103 Park Bemadette 138 Parkę Ross 260 Patterson Arthur 245 Pearson Karl 292 Pennebaker Jamie 376 Peters Mark 122 Pettigrew Thomas 286, 315, 320, 322 Petty Richard 75, 101, 163-164 Pfau Michael 72 Phillips David 67, 261 Piliavin lrving 56, 58 Piliayin Jane 223 Pinker Steven 241 Piotruś Pan 154 Piltman Thane 224-225 Pliner Patricia 185 Plous Scott 132 Porter Natalie 298 Poussaint Alvin 278 Prasad Jamuna 170, 208 Pratkanis Anthony R. 73, 112, 118, 132, 133, 289-290 Pulitzer Joseph 328-330 Quaylem Dan 120 Raaijrnakers Qutinten 51 Ramirez Carlos 283 Reagan Ronald 61, 69, 133, 153, 162, 177-178, 232 Reed Walter 130 Retton Mary Lou 80 Reynolds Patrick 82-83 Rholes William 121 Rice Grantland 243 Richards Bob 80

461

INDEKS OSÓB

Richardson Deborah 276 Rintels David 107 Roberts Cokey 63, 80 Rocco Johnny 24 Rodin Judith 53 Rogers Carl 381 Rooseveit Franklin D. 220 Rose Terrence 137 Rosenbaum Milton 355 Rosenberg Milton 221 Ross Lee 134, 157, 179 Ross Michael 143, 206-207 Rothbart Myron 138 Rousseau Jan Jakub 236-237 Rubin Zick 359, 367 Rusbult Caryl 182 Russell Gordon 245 Ruth Babe 158, 288

462

Sanna Lawrence 288 Schachter Stanley 24, 38, 39, 169, 170 Schroeder David 198-199 Schultz Lori 238-239 Schwarzenegger Arnold 274 Scott John Paul 238 Sears David 101 Sears Robert 310 Seligman Martin 167 Shaklee Harriet 405, 406 Shaw Donald 122 Shaw George Bernard 213 Sherif Muzafern 97, 99, 308, 325, 337 Shipler David 333 Sieinionow Paweł 391 Sigall Harold 351-352, 355 Sikes Jev 10 Simmons Carolyn 343 Simpson Jeffry 182 Simpson O. J. 62, 63 Singer Jerome 38, 39, 169, 170 Sinha Durganand 170, 208 Sistrunk Frank 293 Smith Peter 33 Snyder Mark 148, 295, 353 Sokrates 220 Speer Albert 25 Spinoza Baruch 364 Stalin Józef W. 209 Stallone Sylwester 274 Steele Claude 285

Steffen Valerie 250 Stein Richard 134 Steinmetz Julia 157 Stephan Walter 324 Sternberg Robert 368, 452, 455 Stipek Deborah 288 Stone Mike 80 Storms Michael 160, 161 Storr Anthony 237 Suedfełd Peter 59 Sumner William Graham 318, 333 Swann William 148, 295 Swift Jonathan 119 Swim Janet 279, 287, 288 Szekspir William 316, 318 Tajfel Henri 139 Tankę Elizabeth Decker 353 Taylor Shelley 116, 167, 214 Tempie Shirley 154 „The Shoulder” Joe zob. Napolitano Joe Thibodeau Ruth 302 Thistlewaite Donald 133-134 Thomas Margaret Hanratty 262 Thurber James 22-23, 35 Tocqueville Alexis de 255 Tołstoj Lew 342 Triplett N. 6 Tropp Linda 11 Turner Judith 98 Turner Marlene 289-290 Tversky Amos 124, 129

Veitch Roberta 253

Wainwright 270 Walster (Hatfield) Elaine 81, 83, 347-348, 357, 367, 368, 370 Warren Earl 317 Washburn Sherwood 241 Watson Jeanne 316 Waxman Henry 175 Wayne John 274 Weary Gifford 165 Webster Donna 24 Weiss Walter 77, 78 White Gregory 348 White Ralph 184 Whittaker James 97

INDEKS OSÓB

Wicker Alan 151 Willerman Ben 345 Williams Carol 153 Williams Sunyna 90 Winch Robert 365 Winfrey Oprali 301 Wood Larraine 248 Wood Wendy 287 Woods George 15, 17 Woods Tiger 83-84 Word Carl 294

Wu Rui 102 Wyer Robert 283-284 Young Robert 80 Zajonc Robert 71 Zanna Mark 225 Zimbardo Philip G. 21, 74, 96-97, 195, 218, 258, 271 Zing Yang Kuo 237-238 Zukier Henry 127, 128

Indeks rzeczowy

46 4

agresja (agresywne działanie, przemoc) 6, 7, 117, 156, 176-177, 234-277, 282-284, 298, 336, 349-350, 383, 389, 410, zob. też: morderstwo, ofiara a różnice między kulturami 239-240, 251 agresja w społeczeństwie amerykańskim zob. w: amerykańskie społeczeństwo a różnice związane z płcią 250-251 a społeczne uczenie się 64, 250, 256-267, 272-274 akceptacja 234-235 agresji seksualnej wobec kobiet a oglądanie brutalnej pornografii 264-266 znieczulający wpływ oglądania przemocy w telewizji 262, 263 definicja 235-236, 242, 449 instrumentalna 236, 449 jako wpływ społeczny 235 potrzeba 238, 244, 245, 248 przemieszczona a uprzedzenia 309-312 przyczyny agresywne zachowanie innych osób 274-275

bodziec skojarzony z agresją 256-257 chęć zwrócenia uw'agi 266-267, 273 dokonanie aktu agresji 246-249, 291 frustracja 213, 244, 251, 253-257, 261, 267, 273-274, 275, 309-312, 451 instynkt 236-241 kara 269, 271 u dzieci 2,69-270, 273 neurologiczne i chemiczne (testosteron, alkohol, ból i dyskomfort) 249-253, 256, 261 niska samoocena 216-217, 324 oglądanie aktów przemocy w telewizji 64. 68, 109, 257, 259-263, 264, 266, 274, 398 nagradzanych 272-273 oglądanie brutalnej pornografii 264-266 stereotyp 282 uczucie gniewu 236, 246-247, 257, 258, 263, 275 uczucia a myślenie 236-237 uprzedzenie 335 warunki społeczne i czynniki sytuacyjne 239-241, 249, 307-308

INDEKS RZECZOWY

wrodzona skłonność 251, 259-260 redukcja 64-65, 241, 242, 268, 335 a agresja w wyobraźni 245 a argumentacja rozumowa 268-269 a dokonanie aktu agresji 245-249, 267 a stosowanie kar 269-273 wielkość kary a redukcja agresji u dzieci 201-204, 228, 269, 271-272 a współzawodnictwo i współdziałanie 244-245, 337 przez nagradzanie nieagresywnego zacho­ wania 273-274 przez spełnienie nadziei i zaprzestanie dyskryminacji lub przez odebranie nadziei 255-256, 267 rozwijanie empatii 275-277, 331-332 wpływ nieagresywnego zachowania innych osób 274-275 seksualna 140, 179, 290-292 wobec dzieci zob.: wykorzystywanie sek­ sualne dzieci wobec kobiet 62, 72, 291-292 a pornografia i telewizja 264-266 a skrypty seksualne 263-264 strategie bez stosowania 267, 274 sublimowanie 237 tłumienie (hamowanie) 237, 239, 244, 247-248, 251, 256, 258, 263, 271, 274 a poczucie odpowiedzialności 258 u ludzi a agresja u zwierząt 235, 237-239, 2.41-242, 249, 252, 256 uśmiech jako znak 336 uzasadnianie własnego okrucieństwa zob. w: uzasadnianie własnego postępowania uzasadnienie wewnętrzne użyteczność 241 a przetrwanie gatunku 241-244 hipoteza katharsis 244-249, 266 w rodzinie 239, 2.51, zob. też: wykorzys­ tywanie seksualne dzieci w telewizji zob.: telewizja - tendencyjność doboru materiału wroga 236, 449 wyładowanie 237, 244-249 agresywne działanie zob.: agresja AIDS 89-91, 113, 121, 122, 138, 228-230 aktywizacja wstępna 117, 120-122, 154-155, 257, 261, 263 definicja 120-121, 449 alienacja 6

alkohol 251 altruizm 389, 449 u zwierząt 242 amerykańskie społeczeństwo 8, 16, 63, 64-65, 66-67, 73-74, 107, 116, 123, 158, 163, 232, 250, 252, 255-256, 261, 266-267, 275-276, 336-337, 344-345, 347, 370-371, 392, 404 „akcja afirmacyjna” 279, 280 „amerykański sen” 109 dyskryminacja i segregacja rasowa 15, 212-213, 252, 255, 267, 279-280, 295-296, 306-307, 310, 314-315, 316, 317-334 kulturowa obsesja współzawodnictwa i zwy­ cięstwa 242, 243, 386 a akceptacja i stosowanie przemocy 17, 235, 239, 245 różnice regionalne (południowa „kultura honoru”) 240-241 a trudności w wyrażaniu uczuć 53, 378-379, 382-383 prawo amerykańskie 351-352, zob. też: prawo rozwody 378 sekty 14-15, 17, 176, 231-232 stereotypy i uprzedzenia 284, 298 dotyczące płci 288-289, 296-298 dotyczące rasy 150, 194, 281-285, 307-308 telewizja amerykańska zob.: telewizja więzienia amerykańskie 270, 390, zob. też: więzienie wpływ oglądania telewizji na zob.: telewizja - oglądanie wybory prezydenckie w USA 38, 64, 69, 72-73, 119-120, 131, 153-154, 177-178, zob. też: kampanie wyborcze wzorce kulturowe (stereotypy) atrakcyjności fizycznej 348-349 antykonformizm 24 Ascha eksperyment 28-31, 32, 33, 35, 45, 102, 338, 403, 404, 406 asertywność 131-132, 287 atrakcyjność 16, 17, 202-203, 253-254 celu a wysiłek 204-207, 228, 393 czynności 200 interpersonalna 42, 43, 45, 115, 119, 121, 155, 210, 214, 272, 342, 360, 363, 386, 393, zob. też: sympatia a kompetencja i gafa 346

465

INDEKS RZECZOWY

fizyczna 131, 134, 337, 347-354, 357, 358, 370 a przypisywane cechy osobowości 348 wpływ na samoocenę i „wybredność” 359 wpływ na trwałość związku 348, 365 wzorce kulturowe 348-349 inicjacja a atrakcyjność grupy 204-207, 221, 228, 338, 393-396, 399-400, 403 jako funkcja nagród i kosztów 337, 339, 340, 341-342, 355, 360, 361, 363-364 jako funkcja zysków i strat 361-364, 372-373 seksualna 182, 349, 378-379 wpływ oceny atrakcyjności przez innych na pojęcie o sobie i zachowanie 353-354 wpływ pozycji społecznej na 359 produktu 71-72, 181-182 zachowania 273, 403 źródła a skuteczność przekazu zob. w: prze­ konywanie atrybucja 155, 161, 382, 384, 392, zob. też: uzasadnianie własnego postępowania a stereotyp 285 „chroniąca ego” zob.: zachowanie - „chro­ niące ego” błędy zniekształcające 156, 166, 286, zob.: błąd działającego-obserwatora, błędy auto­ percepcji, podstawowy błąd atrybucji, zasad­ niczy błąd atrybucji a brak kontaktu z własnymi uczuciami 380 definicja 285-286 dyspozycyjna 21, 159, 164, 350, 449, zob. też: podstawowy błąd atrybucji sytuacyjna 164, 350, zob. też: błąd działają­ cego-obserwatora, błędy autopercepcji, pod­ stawowy błąd atrybucji teoria 454 zgodna z uprzedzeniami i stereotypami zob.: zasadniczy błąd atrybucji autentyczność 385, 449 związku interpersonalnego 375-379, 381 „automatyczne uprzedzenie” 296 autopercepcja zob.: błędy autopercepcji, po­ znanie - samego siebie, teoria autopercepcji autoperswazja zob.: przekonywanie - samego siebie autorytet 34, 85, 314 posłuszeństwo autorytetowi zob.: Milgrama eksperyment 466 autorytarność 270, 271, 313-314

behawioryzm 222 bliskość interpersonalna 59, 364, 367-368, 376, 381 btąd działającego-obserwatora 156, 159-161, 212-213, 449 błędy autopercepcji 156, 161, 172-173 korzyści z 166-167 myślenie egocentryczne 161-164, 166, 452 tendencja samoobronna 161, 164-166, 454 bodziec skojarzony z agresją 256-257, 450

czynności przymusowe 131

decyzja zob.: podejmowanie decyzji dehumanizacja 211, 271, 275-277, 291, 450 depresja 64, 120 deprywacja 254-255 względna 255, 450 desegregacja rasowa 317-334 dezindywidualizacja 258, 329, 450 diagnoza psychiatryczna a iluzoryczna ko­ relacja 138 dostępność zob. też: aktywizacja wstępna emocji 263 pojęcia 120, 154 postawy 152-154, 450 dyfuzja odpowiedzialności 54-57 dyskomfort psychiczny i fizjologiczny 222-226, 252-253 dyskryminacja 284 jako źródło frustracji 255, 267 płciowa 255, 284, 297-298 a samoocena 279 rasowa 15-16, 212-213, 252, 255, 267, 282-284, 295-296, 306-307, 316 a samoocena 278-279 skuteczna redukcja przemocy przez zaprze­ stanie 255, 267 subtelna forma 295-296 zawodowa 284 dysonans poznawczy 179-233, 271, 408 a dyskomfort psychiczny i fizjologiczny 222-226 a pobudzenie 224-226 a samoocena 174, 210-211, 215-217, 230 a uczenie się 199-200, 224-225, 228 definicja 171, 219, 450 w ujęciu Aronsona 197, 226

INDEKS RZECZOWY

przyczyny informacja niezgodna z ustaloną postawą 171, 176, 220 kara 201-202 naruszenie pojęcia o sobie 197-199, 221-222, 224-226 uświadomienie sobie własnej hipokryzji 229-231 nieuchronność zdarzeń a uprzednie, za­ chowanie 213-215 zaangażowanie 181-185, 215-216, 217-218, 227, 230 głupie, niemoralne lub okrutne zachowa­ nie się 186-199, 216, 221, 222 podjęcie decyzji 180-190 powstrzymanie się od uprzedniego agre­ sywnego działania przy łagodnej karze 201-202, 271-272 włożenie dużego wysiłku 204-207, 228 wyrażenie opinii lub inne zachowanie sprzeczne z pierwotnym przekonaniem łub postawą 190-199, 221-222, 223-224, 229 wyrażenie opinii niezgodnej z uprzednim zachowaniem 229-231, 247-248 zachowanie niezgodne ze stereotypem 299 redukcja 171-177, 219, 228, 338 a racjonalność zachowania zob. w: za­ chowanie przez uzasadnianie własnego postępowa­ nia zob.: uzasadnianie własnego postę­ powania przez zmianę zachowania 171 wpływ dążenia do redukcji dysonansu na zmianę, opinii, postaw, zachowania zob. w: opinia, postawa, zachowanie na odczuwanie popędów fizjologicznych 217-218 na niedokładność pamięci zob. w: pamięć - niedokładność na racjonalność myślenia zob. w: myś­ lenie - racjonalność na rozwój 232-233 teoria zob.: teoria dysonansu poznawczego działanie zob.: zachowanie efekt aureoli 134, 450 efekt fałszywej jednomyślności 134, 450 efekt homogeniczności 138, 450

efekt kontrastu 119-120, 154-155, 450 efekt pierwszeństwa 94-96, 105, 125-127, 149, 450 efekt potknięcia 346-347, 450 efekt przewidywania wstecz 291-292 efekt przypadkowego świadka 450 efekt rozcieńczenia 127-128, 450 efekt świeżości 94-96, 125, 450 efekt zaszczepienia 103-105, 106, 450 efekt zyskiwania i utraty 364, 372-376, 451, zob. też: teoria zysku i straty eksperyment w psychologii społecznej 6-7, 18-19, 28, 75, 105, 160, 210, 219, 221, 224, 226, 229, 251, 259, 267, 369, 389-409, zob. też: Ascha eksperyment, Milgrama eksperyment a etyka 59-60, 202, 395, 404-409 wpływ na trwałą zmianę postawy lub zachowania u badanych 198, 202, 405 możliwości badania reakcji na programy telewizyjne 109-110 nowe, dawniejsze i klasyczne eksperymen­ ty 8 projektowanie 361-362, 391, 393-395, 401, 405, 407-408, 409 przedmiot 392 sytuacja eksperymentalna a świat: realny 6, 7, 19, 56, 343, 393, 395 kontrolowanie sytuacji eksperymentalnej 345-356, 393, 396, 400-401, zob. też: zmienna losowe przydzielanie do grup 394, 396-400 realizm życiowy eksperymentu 361-362, 401-402, 453 ukrywanie przed badanymi prawdziwego celu zob.: historyjka fasadowa wpływ sytuacji eksperymentalnej na zacho­ wanie badanych (realizm eksperymentalny) 394-395, 401-402, 453 a kontrolowanie sytuacji eksperymental­ nej 400-401 wyjaśnianie badanym prawdziwego celu zob.: posiedzenie wyjaśniające wyjaśnianie sprzecznych wyników 98-1.00, 219 ekstrawersja 148, 295, 365 emocje (uczucia) 15, 53, 60, 72-73, 75, 110-111,112, 115, 142, 147, 154, 161, 166, 171, 190, 196, 224, 240, 276, 362, 367, 372, 467

INDEKS RZECZOWY

392, 401 -402, 406, 409, zob. też: empatia, pobudzenie, zakażenie emocjonalne, znie­ czulenie emocjonalne a spostrzeganie wzrokowe 354 dostępność 2.63 „dwuczęściowa” koncepcja 38-40 emocjonalny komponent postaw 111, 132, kontakt z własnymi 379-382, 384-387, 388, zob. też: trening wrażliwości negatywne 282, 287 eskalacja 385 gniew a agresja 236, 246-247, 257, 258, 263, 275 pozytywne zob.: miłość, sympatia, życz­ liwość wpływ' na zmianę opinii i zachowania 85-90, 96, 98, 105 wyrażanie 246-248, 298, 299, 375-379, 382-387, zob. też: komunikowanie się empatia 58-59, 258, 266, 451 uczenie się a redukcja uprzedzeń i przemocy 275-277, 331-332 Eros 237, 451 eskalacja poznawcza 183-184 ewolucyjna psychologia społeczna zob. w: psychologia - społeczna faworyzowanie grupy własnej zob. w. grapa frustracja 451 definicja 451 frustracja a deprywacja 254-255 jako przyczyna agresji 213, 244, 251, 253-257, 261, 267, 269-270, 273-274, 309-312, 451 niektóre źródła dyskryminacja 255, 267 kara 269-270 oglądanie telewizji 255, 267 grupa 44, 82, 98, 249, 337, 344, 355, zob. też: myślenie - grupowe, samobójstwo - grupo­ we, „strażnicy umysłów” atrakcyjność 42, 43, 45, 46 a inicjacja 204-207, 221, 228, 338, 393-396, 399-400, 403 dynamika (proces grupowy) 380-381 dyskryminacja grupy zob,: dyskryminacja wpływ na członków grupy 278-279 jako źródło informacji 35 — 38, 275 468 mniejszościowa 17, 107, 194, 212-213, 255,

267, 278-279, 283, 293, 296, 303, 305-307, 313, 324 nacisk na jednostkę 27-35, 45, 338, 403, 406, zob. też: nacisk społeczny a jednomyślność grupy 32 a pozycja w grupie 34 a skład grupy 32-33 wpływ' na spostrzeganie 28, 31, 34 obca 138, 290, 451 stereotypowe opinie o 282 zob.: stereotyp wpływ na członków grupy, której dotyczą 2.85, 288, 293-296 uprzedzenia wobec 280-281 zob.: uprze­ dzenie własna 138, 451 faworyzowanie 138-139, 451 grupy spotkaniowe 380-382, 388 gwałt zob.: agresja - seksualna hamowanie 94-95 heurystyki oceniania 128-135, 150,451 heurystyką dostępności 131-132, 451 heurystyką oparta na postawie 132-134, 149, 153, 451 heurystyką reprezentatywna 129-131, 149, 451 hipnoza 144, 168-169, 179, 218 hipokryzja 2.29-231, 451 historyjka fasadowa 362-363, 402-404, 451 horoskopy 163 humanitaryzm 15 identyfikacja 41-45, 193, 2.72, 314, 338, 451 iluzoryczna korelacja 137-138, 452 a diagnoza psychiatryczna 138 indywidualizm zob.: nonkonformizm informacyjny wpływ społeczny 35-40, 41. 53, 275 definicja 451 inicjacja 204-207, 221, 228, 338, 393-396, 399-400, 403 interferencja 94-95 internalizacja 41, 42-46, 173, 452 wartości 42, 173, 271-272 introwersja 148, 295, 365 irracjonalność zob.: myślenie - racjonalność i wypaczenia, podejmowanie decyzji - rac­ jonalność, przetwarzanie informacji - znie­ kształcone, tendencje poznawcze, zachowa­ nie - racjonalność

INDEKS RZECZOWY

jądro migdałowate 249, 452 kapitalizm 115 kampanie wyborcze 72.-73, 110, 128, 177-178, zob. też: wybory prezydenckie w USA w telewizji 68-69, 70, 71, 72-73, 75, 122. kara 41-44, 45, 46, 47, 188, 246, 248, 259, 355, 361, 373, 390 jako nagroda 273 jako powód konformizmu zob. w: kon­ formizm jako źródło frustracji 269-270 nagroda jako 340 niewystarczająca i wystarczająca jako uza­ sadnienie zewnętrzne. 201-204, 271-272, 4.53 wpływ na zachowanie 18, 202-203 kara redukująca lub wywołująca agresję 269-273 kara wywołująca agresję u dzieci 269-270, 273 wielkość kary a redukcja agresji u dzieci 201-204, 228 za nonkonformizm zob. w: nonkonformizm kara śmierci 40-41, 92, 140-141, 179-180, 208, 269, zob. też: prawo skuteczność w zapobieganiu morderstwom 272 kategorie poznawcze 149-150, 155 kategoryzacja 135-136, 138-139, 149-150, zob. też: stereotyp a iluzoryczna korelacja 137 katharsis 244-249, 266, 452 komunikowanie się 233, 356, 365, 376-388 efektywne cechy 384-387 cele 382 uczenie się zob.: trening wrażliwości w bliskich związkach a komunikowanie się poza nimi 387-388 niewłaściwe 376-378, 382-384, 385-387 komunizm 105, 190-192, 313-314 konformizm 7, 22-60, 275, 389, 403-404, zob. też: antykonformizm, nonkonformizm a uprzedzenia 314-317 definicja 27, 452 powody 35-38, 151 informacja 35-40, 41, 275, 451 nagroda i kara 30, 35, 36, 37-38, 41, 45, 192-195

społeczeństwa kolektywne 33 konserwatyzm poznawczy 147-149, 150 sposoby unikania ujemnych następstw 149-150 kontekst społeczny wpływ na ocenę społęczną 117-128, 239, 340, zob. też: aktywizacja wstępna, sposób ujęcia decyzji, wabik wpływ na spostrzeganie i przekonania 121, 126-128, 154-155 kontrpropaganda 104 korelacja iluzoryczną zob.: iluzoryczna ko­ relacja korzyść wtórna 46, 452 lęk 144, 206, 264, 298 przed sukcesem 300 logika formalna 219-220 losowe przydzielanie do grup 394, 396-400, 452 mechanizmy obronne 101-102 a rozwój 232-233 metoda „układankowa” 327-334, 452 Milgrama eksperyment 47-52, 156, 185, 335, 401-402, 404, 406, 407 skutki uczestnictwa w 408 miłość 7, 42, 43, 44, 112, 267, 335, 336, 353, 364, 389, 410, zob. też: bliskość interper­ sonalna, sympatia, związki interpersonalne a efekt zyskiwania i utraty 364 w' trwałym wspólnotowym związku 372-376 a komunikowanie się 376-380, 381-384, 387-388 definicja 366-368 miłość a sympatia 364, 366-367 jako związek oparty na wymianie lub wspól­ notowy 371 umowy przedślubne 371 namiętna 367-368, 372, 452 partnerska 367-368, .372, 452 pełna 368, 452 romantyczna 368, 452 skale 367 „trójkąt miłości” 368, 455 model 35-36, 37, 45, 272-273, 274-275 roli społecznej 158, 159, 230, 259, 303 model prawdopodobieństwa opracowania 75-76, 452

469

INDEKS RZECZOWY

modyfikacja zachowania 46 morderstwo 14, 40, 49, 52, 54, 55, 59, 62, 66, 107-109, 140-142, 179, 183, 191, 231, 235, 237, 240, 242, 248-251, 252, 261, 269, 276, 291, 335, 410 skuteczność kary śmierci w zapobieganiu morderstwom 272 mówienie wprost 379-381, 388, 452. myślenie 154 a emocje jako przyczyna agresji 246 egocentryczne zob. w: błędy autopercepcji grupowe 27, 452 naukowe 389-390 o sobie samym zob.: pojęcie o sobie racjonalność a wypaczenia 75, 111, 114-117, 128-129, 131, 133, 150, 166, 181, 223 pozory racjonalności 137 wpływ dążenia do redukcji dysonansu poznawczego 214-215 wpływ stereotypów' i uprzedzeń 136-137, 292 wpływ środków masowego przekazu 122 życzeniowe 26

470

nacisk społeczny 19, 20-21, 25-34, zob. też: grupa - nacisk na jednostkę, wpływ spo­ łeczny odporność i podatność na 20-21, 23, 32-34, 52, 104, 251 ukryty i jawny 102, 403 zmiana opinii, postaw, spostrzegania, za­ chowań pod naciskiem społecznym zob. w: opinia, postawa, spostrzeganie, zachowanie nagroda 16, 17, 41-44, 46, 139, 299, 371-372 atrakcyjność i sympatia jako funkcja nagród 337, 339, 340, 341-342, 355, 360 teoria nagród i kosztów 337-338, 340, 361, 363-364 atrakcyjność i sympatia jako funkcja przyros­ tu nagród 361-364, 372-373 teoria zysków i strat 361-364 jako kara 340 jako powód konformizmu zob. w: kon­ formizm jako uzasadnienie zewnętrzne 192-196, 197-200, 221-222, 228 kara jako 273 nagradzanie agresywnego modela w telewizji 272-273

nagradzanie za nieagresywne zachowanie 273 -274 wpływ na uczenie się 43 nagroda niewystarczająca w nauczaniu 199-200, 221-222, 228 naiwni naukowcy 115 nastawienie interpretacyjne 127 natręctwa 131 nieświadoma ideologia 296-297, 298 niewystarczająca kara, nagroda zob. w: kara, nagroda nonkonformizm 22, 23-25, 106 kara za 23-24, 29-30, 35, 38 społeczeństwa indywidualistyczne 33 obrona stanowiska sprzecznego z własną po­ stawą 190-194, 197-198, 221-222, 223-224, 229, 453 obwinianie ofiary zob. w: ofiara obwodowa droga przekonywania 75-76, 453 ocena społeczna zob.: poznanie społeczne oddziaływanie społeczne zob.: wpływ społeczny ofiara 47-48, 50-51, 290, zob. też: agresja, dehumanizacja, dyskryminacja, morderstwo, samobójstwo obwinianie 14, 16-17, 20, 208-213, 247-249, 267, 275-276, 290-292, 342, 453 udzielanie pomocy 52-59, 60, 64, 143, 144, 296, 335 wpływ podobieństwa postaw 59 współczucie dla zob.: empatia oglądanie telewizji zob. w: telewizja opinia (pogląd, przekonanie) 16-17, 20, 21, 23, 24, 33, 62, 65, 73, 75, 131, 139, 147, 148, 150, 169, 171, 173, 189, 210, 211, 216, 231, 236-237 , 242, 246, 265 , 270, 274, 290, 356-357, 363, 377, 383, 385, 392 a uprzedzenia i stereotypy 281, 284, 296 atrybucja zgodna z przekonaniami (zasad­ niczy błąd atrybucji) 286-287 definicja 110-111, 453 dostępność 153-154 o sobie samym zob.: samoocena stereotypowe 288-289 zob.: stereotyp wpływ na rzeczywistość zob.: samospelniające się proroctwo wpływ podobieństwa poglądów na sympatię 336, 337, 354-356, 359-360, 365, 366 wpływ sympatii na przypisywanie podobień­ stwa poglądów 355-356

INDEKS RZECZOWY

wpływ utrwalonych przekonań na spostrze­ ganie 173, 177-179 wyrażanie opinii niezgodnej z uprzednią postawą a dysonans poznawczy i zmiana postawy (zjawisko „powiedzieć, to uwierzyć”) 190-194, 208, 221-222, 223-225, 229 opinii niezgodnej z uprzednim zachowa­ niem a dysonans poznawczy i zmiana zachowania 229-231 zgodność zachowania z 150-155, 171-173, 194-196, 229-230, zob. też: podstawowy błąd atrybucji zmiana 338, 392, 409 pod wpływem lub naciskiem społecznym 16-17, 24, 27-34, 38, 41, 42-43, 45-46, 59, 62, 110-111 a telewizja 62-63, 107-110, 122 a utrwalone pierwotne przekonania 85, 96-100, 106, 197, 219 trwałość lub stopień zmiany a wielkość nagrody (uzasadnienia zewnętrznego) 192-198, 221-222 wpływ dążenia do redukcji dysonansu poznawczego 171-173, 183, 192-198, 208-209, 221-222 wpływ emocji 85-90, 96, 98, 105 wpływ racjonalnego lub wypaczonego my­ ślenia 114, 116 iluzoryczna korelacja 138 wpływ kontekstu społecznego 154-155 wpływ myślenia egocentrycznego 162-163, 167 wpływ zachowania lub podjętej decyzji 186, 193-194 opinia publiczna 16, 109, 123 optymizm 163 nadmierny 167 osobowość 32, 48, 101, 138, 139, 144, 213-214, 270-271, 343, 357, 384, 397, 400, 403, 406, zob. też: autorytarność, ekstrawersja, introwersja a atrakcyjność fizyczna 348 a zyskiwanie sympatii 343-348 nadmierna skłonność do uznawania cech osobowości za przyczynę zachowania 151, 155-160, 165, zob. też: atrybucja - dys­ pozycyjna obsesyjno-kompulsywna jako analno-zatrzymująca 131

opis w „stwierdzeniu Barnuma” 163-164 osobowościowe przesłanki uprzedzeń 312-314 podobieństwo lub przeciwstawność cech a trwałość związku 365-366 silna 28 test 216-217, 347-348 ośrodkowa droga przekonywania 75-76, 453 palenie papierosów’ 24, 46, 82-83, 87, 88-89, 104, 171-176, 179, 207, 220, 410 pamięć 47, 91, 121, 131-132, 148, 153, zob. też: wspomnienie niedokładność pamięć od-twórcza 139-142, 453 pamięć selektywna 114, 229 wpływ' dążenia do redukcji dysonansu poznawczego 178-180, 206-207 wpływ efektu pierwszeństwa i efektu świe­ żości 94-95 wpływ myślenia egocentrycznego 164, 165-166, 462 wpływ zaprzeczania 90 zniekształcenia w pamięci autobiograficz­ nej 142-147, 232 zapamiętywanie a wielkość nagrody 199-200 paradygmat grupy minimum 139, 453 percepcja zob.: spostrzeganie perswazja zob.: przekonywanie pesymizm 163 pobudzenie 224-226, 262, 368 podejmowanie decyzji 59, 91, 94-95, 105, 114-120, 127, 129-130, 132, 216, zob. też: sposób ujęcia decyzji a atrakcyjność fizyczna 350-352 a miłość namiętna 358 a pojęcie o sobie 198-199 grupowe 25-27 podecyzyjny dysonans poznawczy i zacho­ wania irracjonalne 180-185 wpływ podjęcia decyzji na postawę 188-190 wpływ podjęcia decyzji na spostrzeganie 180-185 znaczenie nieodwołalności decyzji 186-190 racjonalność (irracjonalność) 134-135, 149, 180, 283 rachunek decyzyjny („rachunek szczęścia”) 471

INDEKS RZECZOWY

472

114-116, 406-407, zob. też: teoria nagród i kosztów, teoria zysków i strat strategie nieprzystosowawcze zob.: myś­ lenie grupowe, heurystyki oceniania podstawowy błąd atrybucji 21, 156-159, 283-284, 333, 453 wnioskowanie na zasadzie zgodności 151-152, 156, 455 pogląd zob.: opinia pojęcie aktywizacja wstępna 117, 120-122, 154 dostępność pojęć 120, 154 pojęcie o sobie 51, 166, 173, 223, 353-354, zob. też: samoocena, samoświadomość, sche­ maty dotyczące samego siebie definicja 453 naruszenie a dysonans poznawczy 197-199, 221-222, 224-226 wpływ na zachowanie 16, 354 na podejmowanie decyzji 198-199 wpływ oceny atrakcyjności przez innych na pojęcie o sobie 353-354 pomoc zob.: udzielanie pomocy popędy 171, 244 wpływ redukcji dysonansu poznawczego na odczuwanie popędów fizjologicznych 217-218 pornografia 263-266 posiedzenie wyjaśniające 60, 198, 265, 395, 407, 408-409, 453 posłuszeństwo 41, 46-52, 60, 232 a autorytet zob.: Milgrama eksperyment postawa 79, 148, 171, 222, 227, 288, 400 definicja 111, 453 dostępność 152-154 heurystyką oparta na zob. w: heurystyki oceniania nacechowana uprzedzeniem 108, 280 zob.: uprzedzenie obronna 379, zob. też: zachowanie - „chro­ niące ego” pozytywne postawy interpersonalne zob.: miłość, sympatia, współdziałanie, życzliwość teorie wyjaśniające zob.: teoria nagród i kosztów, teoria zysków i strat wpływ podobieństwa postaw na sympatię 347, 360, 376 na udzielanie pomocy 59 wygrywania 388, zob. też: amerykańskie społeczeństwo - kulturowa obsesja współzawodnictwa i zwycięstwa

zaprzeczania 90 'zgodność zachowania z 143, 150-155, 171, 193-194, 208, 230 a teoria autopercepcji 223-224 zmiana postaw 338 a aktywizacja wstępna 121 a oglądanie telewizji 62, 107-108, 261, 265-266 a uprzednie zaangażowanie 187, 189, 198, 215 moralnych pod wpływem podjętych decyzji lub zachowania 187-190, 196 pod wpływem lub naciskiem społecznym 17, 42, 111, 143, 189 pod wpływem udziału w eksperymencie psychologicznym 198, 408 trwałość zmiany a wielkość nagrody 192-198 utrudniona przez dysonans poznawczy 176 w celu redukcji dysonansu poznawczego 172, 204, 215, 220, 408 po podjęciu nieodwołalnej decyzji, po głupim lub niemoralnym zachowaniu się 187-199, 210, 224-225, 226 a pojęcie o sobie i stopień wpływu na czyjeś zachowanie 197-198, 207-208 po dokonaniu aktu agresji 246-247 po wyrażeniu opinii niezgodnej z uprzednią postawą (zjawisko „po­ wiedzieć, to uwierzyć”) 190-194, 229-231 wpływ na atrakcyjność i sympatię 364 potrzeba 209, 210, 338, 344, 371-372, 378, 383, 384, 388, 408 agresji 238, 244, 245, 248 dopełnianie się potrzeb w trwałych związ­ kach 365-366 pozycji społecznej 305-306 redukcji dysonansu poznawczego 196 przez przekonywanie, samego siebie 207,

210 swobody i niezależności 103 świadomość własnych potrzeb 379-380, 384-385 uzasadniania własnego postępowania 167, 169-170, 180, 305 władzy 305 wyjaśniania przyczyn zachowania 286 poznanie 6, 232, zob. też: dysonans poznawczy, eskalacja poznawcza, kategorie poznawcze,

INDEKS RZECZOWY

konserwatyzm poznawczy, myślenie, pamięć, procesy poznawcze, przetwarzanie informa­ cji, psychologia - poznawcza, „skąpcy po­ znawczy”, spostrzeganie, tendencje poznaw­ cze, uwaga poznawcza treść emocji 38-39 poznawczy komponent opinii 110-111 poznawczy komponent postaw 111, 132 samego siebie 382, 384, zob. też: samo­ świadomość społeczne 112-167 a stereotyp i kategoryzacja 135-139, 149 definicja 453 ja jako najważniejszy społeczny element poznawczy 161, zob. też: błędy autoper­ cepcji podstawowa zasada 118 strategie zob.: heurystyki oceniania wpływ kontekstu społecznego na 117-128 pozycja społeczna 35 a atrakcyjność interpersonalna 359 potrzeba 305-306 prawo 40-41, 81-82, 201, 236, 270-271, 351-352, zob. też: kara śmierci a oglądanie telewizji przez sędziów przysięg­ łych 109 pomyłki sądowe 62, 95-96, 140-143 wpływ na obyczaje 317-334 priming zob.: aktywizacja wstępna proces 326-327 grupowy zob.: grupa - dynamika procesy poznawcze 114, 120, 143, 146, 153, 161, 240, 247, zob. też: poznanie, prze­ twarzanie informacji propaganda 6, 61, 73-75, 96, 104-105, 189, 349, zob. też: kontrpropaganda komunistyczna 105 przekaz zob. w: przekonywanie przekonanie zob.: opinia przekonywanie (perswazja) 7, 13,61-111, 135, 143, 221, 409-410, zob. też: model praw­ dopodobieństwa opracowania obwodowa droga 75-76, 453 ośrodkowa droga 75-76, 453 samego siebie 169-175, 183, 186-188, 191-197, 201-203, 204-215, 218, 247, 272 skuteczność przekazu 70, 76, 105-107, 201, 208, 230 a cechy odbiorcy 76

odporność (podatność) na przekonywanie 70, 292-293 pierwotne przekonania 85, 96-100, 106, 197 poczucie swobody i dobry nastrój 101-103 różnica płci 292-293 samoocena 87-88, 101 uodpornianie 103-105, 107 zaangażowanie 176, 189, 198, 230-232 zaprzeczanie 228-229 a cechy przekazu 76, 85, 105-107, 110 argumenty jedno- lub dwustronne 92-93, 103 emocjonalny lub logiczny charakter 85-90, 268-269 kolejność prezentacji 93-96 przykład czy dane statystyczne 91-92 wielkość rozbieżności 96-100, 219 a cechy źródła 76 atrakcyjność 83-85, 193 wiarygodność 45, 76-83, 84, 98-101, 106, 109-110, 173, 195, 455 a technika „wetknięcia nogi między drzwi” 184-185, 231-232 a zjawisko „powiedzieć, to uwierzyć” 229-231 przemoc zob.: agresja przesąd 112 etniczny 151 przetwarzanie informacji 149, zob. też: po­ znanie, procesy poznawcze zniekształcone przez dążenie do redukcji dysonansu po­ znawczego 179 podecyzyjnego 180-185 przez strategie upraszczające 117 psychobiolog 241 psychologia (psycholog) 65, 236, 297, 363, 391, 400, zob. też: behawioryzm, teorie psychoanalityczne kliniczna 351 polityczna (psycholog polityczny) 122 poznawcza (psycholog poznawczy) 141, 143-146 rozwojowa 203 seksu 205, 394, 403 społeczna (psycholog społeczny) 5-8, 10, 11, 13, 18-19, 52, 73, 77, 94, 98, 113, 115, 136, 149, 211, 214, 239, 267, 269, 293, 336, 473

INDEKS RZECZOWY

338, 367, 371, 380, 389-390, 398, 400-401, 402, 404-408 badanie korelacyjne w psychologii społecz­ nej 108, 109, 269 definicja psychologii społecznej cel 453 przedmiot 16-18, 235, 389 eksperyment w zob.: eksperyment w psy­ chologii społecznej ewolucyjna 287, 304, 368-371, 451 metoda naukowa w 391 obowiązki etyczne 60, 406-410 teorie w psychologii społecznej 219, 223, 392, zob. też: teoria atrybucji, teoria auto­ percepcji, teoria dysonansu poznawczego, teoria nagród i kosztów, teoria reaktancji, teoria społecznego uczenia się, teoria zys­ ków i strat sportu (psycholog sportu) 24 uczenia się 224-225 psychoza 20-21 maniakalno-depresyj na 138 „rachunek szczęścia” 114-116, 406-407, zob. też: teoria nagród i kosztów, teoria zysków i strat racjonalizacja 172-173, 276, 296 racjonalność zob. w: myślenie, podejmowanie decyzji, przetwarzanie informacji - znie­ kształcone, tendencje poznawcze, zachowa­ nie rasizm 149, 293, 316-317 subtelny 295-296 reaktancja zob.: teoria reaktancji realizm eksperymentalny 361-362, 401-402, 453 realizm życiowy 401-402, 453 reklama 14, 16, 62, 68, 70, 76, 79, 104, 116, 120, 128, 129-130, 135, 153, 174, 181, 349 telewizyjna zob. w: telewizja role społeczne 15, 47, 74, 161, 301 modele 158, 159, 230, 259, 303 wpływ na zachowanie 21, 156-158, 271 związane z płcią 15, 17, 74, 263, 287-301, zob. też: stereotyp - dotyczący płci w małżeństwie 366 rozwiązywanie konfliktów 382 „rzucanie niskiej piłki” 187, 454 474 rywalizacja zob.: współzawodnictwo

samobójstwo grupowe 14-15, 17, 176, 231-232 naśladowcze 66-67 samoocena 17, 21, 42, 51, 142, 144, 147, 298, 378, zob. też: błędy autopercpcji, pojęcie o sobie, samoświadomość, schematy doty­ czące samego siebie a atrakcyjność fizyczna 359 a dyskryminacja 278-279, 324 a dysonans poznawczy 174, 210-211, 215-217, 230 a efekt potknięcia 347 a skłonność do konformizmu 32-33 a podatność na przekonywanie 87-88, 101 a tendencja samoobronna 166-167, zob. też: zachowanie - „chroniące ego” a wzajemna sympatia i „wybredność” 357-359 definicja 454 niska jako źródło zachowań nieuczciwych, przestępczych lub okrutnych 216-217, 324 samoodniesienie 224 samoodsłanianie 276, 375-376 samoosądzanie 224 samospelniające się proroctwo 212-213, 242, 284, 294-295, 299, 353, 357, 454 samoświadomość 229-231, 296-297, 379-380, 384-385, 388, zob. też: emocje - kontakt z własnymi, pojęcie o sobie, poznanie - sa­ mego siebie, samoocena, schematy dotyczące samego siebie zwiększanie 381, zob. też: trening wrażliwości schematy dotyczące samego siebie 142, 454 schizofrenia 138 segregacja rasowa 178, 284, 314-315 w szkolnictwie 278-279, 306, 317-334 seks zob.: agresja - seksualna, skrypt - sek­ sualny, zachowanie - seksualne seksizm 149, 236, 292-293 subtelny 296-301 sekty 14-15, 17, 176, 231-232 „skąpcy poznawczy” 116-117, 454 skrypt 263, 454 seksualny 263-265 skuteczność przekazu zob. w: przekonywanie społeczeństwa indywidualistyczne i kolekty­ wne 33 społeczeństwo amerykańskie zob.: amerykańs­ kie społeczeństwo sposób ujęcia decyzji 118, 123-125, 454

INDEKS RZECZOWY

spostrzeganie 75, 151, 153, 157, 352, 358, 374, 383, 392, 403, 404 a nacisk grupy 28, 31, 34 a zachowanie 155, 354 wzrokowe 354 zniekształcenia i selektywność, zob. też: błędy autopercepcji, teoria autopercepcji, wyjaśnianie zdarzeń społecznych obraz świata a konserwatyzm poznawczy 149 wpływ kontekstu społecznego 121, 126-128, 154-155 wpływ podjęcia decyzji 180-185 wpływ stereotypów i uprzedzeń 137, 288-289, 298-299 wpływ zaangażowania i utrwalonych prze­ konań 173, 177-179, 215-216 sprzężenie zwrotne 384-387 stereotyp 74, 117, 135, 150 a atrybucja 285 a oczekiwania, sposób myślenia i oceniania 136-137, 149 iluzoryczna korelacja 137-138 obraz grupy własnej i obcej 138 a uprzedzenia 280, 281-285, 287 definicja 282, 454 dotyczący atrakcyjności fizycznej a spostrzeganie wzrokowe 354 amerykański 348-349 dotyczący płci 74, 108, 131, 284, 287-290, 293, 297-301, 303-304 dotyczący rasy 16, 74, 131, 281-285, 296, 301, 307-308, 316 dotyczący zawodu 297 odporność na zmianę 295, 299 przystosowawczy i nieprzystosowawczy 282 wpływ na uczenie się 285 wpływ na zachowanie i przekonania 282, 296 członków grupy, której dotyczy 285, 288 zagrożenie przez 285, 455 strategie 91, 128, 133, 155, 187, 189-190,214, 239, 342-343 podejmowania decyzji zob.: myślenie - gru­ powe rozwiązywania problemów zob.: heurystyki oceniania sprawdzania hipotez społecznych 295 upraszczające przetwarzanie informacji 117 stres 167, 175, 206, 378 „strażnicy umysłów” 27

„stwierdzenie Barnuma” 163-164 style radzenia sobie 214 sugestia 145, 218, 300 posthipnotyczna 168 sympatia zob. też: atrakcyjność - interper­ sonalna, bliskość - interpersonalna, miłość, życzliwość a miłość 364, 366-367 a „wybredność” 357-359 przyczyny i sposoby zdobycia 17-18, 19, 336-364 cechy osobiste 343-344, 336 atrakcyjność fizyczna 337, 347-354 kompetencja 336, 344-347 jako funkcja nagród i kosztów 337-338, 339, 340,341-342, 355,360, 361, 363-364 jako funkcja zysków i strat 361-364, 372-373 krytyka i pochwały 338-340, 341-342 podobieństwo poglądów i postaw 336, 337, 347, 354-356, 359-360, 365, 366 przysługi 338, 340-343 samoodsłanianie 375-376 współpraca 337 wzajemność sympatii 336, 356-357, 359-360, 365 a samoocena 357-359 skale 367 wpływ na przypisywanie podobieństwa po­ glądów 355-356 syndrom fałszywego wspomnienia 143, 145, 146, 454 system wartości 21, 22, 42, 51, 74, 107, 173, 220, 224, 268, 271-272, 358, 359, 378, 400, 405. 410 kształtowanie trwałego a uzasadnienie we­ wnętrzne 202, 228 szukanie kozłów ofiarnych 309-312, 454 środki masowego przekazu 15, 17, 61 — 111, 122-123, 177, 178, 228-229, 258-265, 272-273, 279, 284, 301-304, zob. też: reklama, telewizja technika „wetknięcia nogi między drzwi” 185, 231-232, 454 telewizja 77, 93, 98, 105-107, 120-121, 127 a propaganda 68, 73-74 fałszywy obraz rzeczywistości w 107-109, 302-303

475

INDEKS RZECZOWY

476

kampanie wyborcze w 68-69, 70, 71, 75, 110, 122, 177 nagradzanie agresywnego modela w 272-273 oglądanie (także filmów video w ekspery­ mentach) 74, 103, 106-107, 114, 116, 123, 136-137, 160, 177, 201, 273-274 a znieczulenie emocjonalne 234-235. 262-266 jako źródło frustracji 255, 267 nałogowe oglądanie telewizji 107-108, 109 wpływ na postawy i opinie 62-63, 105-109 hipotetyczny wpływ na uprzedzenia ra­ sowe 108 wpływ na zachowanie. 62, 66-67, 2.61 wpływ na stosowanie przemocy 64, 68, 109, 257, 259-263, 264-266, 272-274, 398 wpływ oglądania brutalnej pornografii na akceptację agresji seksualnej wobec kobiet i na zachowania agresywne. 264-266 reklamy telewizyjne 70-72, 73, 74, 79-81, 83-84, 101, 107, 109, 116, 301, 304, 349 tendencyjność doboru materiału w telewizji 122-123 iluzja powszechności bogactwa i inne iluzje 107-109, 301-303 przemoc 64, 68, 107-109, 132, 259, 272, 274 tendencje poznawcze 150 tendencja do potwierdzania 147-148, 454 tendencja do przewidywania wstecz 18, 148, 454 tendencja samoobronna zob. w: błędy auto­ percepcji teoria atrybucji 454 teoria autopercepcji 222-224, 225-226, 455 teoria dysonansu poznawczego 171, 173, 177-179, 189, 192, 195, 209, 210, 212, 213, 216 krytyka i ewolucja Bema teoria autopercepcji 222-224, 225-226 krytyka z zewnątrz 221 przeformułowanie przez Aronsona 197-199, 220-222, 224-22.6 nieścisłość 219-220 praktyczne zastosowania 226-2.33 teoria ewolucji Darwina 242, 336, 369

teoria hydrauliczna 237, 238, 455 teoria nagród i kosztów 337-338, 340, 361, 363-364, zob. też: „rachunek szczęścia” teoria reaktancji 102-103, 106-107 teoria społecznego uczenia się 455 zob.: ucze­ nie się - społeczne teoria zysków i strat. 361-364, 372-374 teorie psychoanalityczne 131, 2.37, 244-249 testosteron 2,40, 249-251, 455 testy 285, 271 inteligencji 126, 159, 292-293 niezależne od czynników kulturowych 111,292 osiągnięć 212, 358 osobowości 216-217, 347-348 Thanatos 237, 455 trening czystości 131 trening wrażliwości 161, 354, 380-382, 388 „trójkąt miłości” 368, 455 truizm kulturowy 104 uczenie się 46, 50, 64, 94-95, 246, 380, 388, 390, 409 a nagroda 43 niewystarczająca w nauczaniu 199-200, 221-222, 228 dzięki popełnionym błędom 232-233 empatii 276-277, 331-332 społeczne a agresja 64, 250, 256-267, 272.-274 definicja 259 teoria 455 ukryte. 263 wpływ stereotypów rasowych na 285 wrażliwości i efektywnego komunikowania się 161, 354, 380-382, 388 uczucia zob.: emocje udzielanie pomocy 52-59, 60, 64, 143, 144, 296, 331, 335 wpływ podobieństwa postaw 59 uleganie 41-46, 102, 192-193, 2,04, 455 uśmiech jako znak uległości 336 uprzedzenie 6, 7, 136, 277, 290, 389 a nauka 292-293 a strategie upraszczające przetwarzanie in­ formacji 117 a środki masowego przekazu 301-304 atrybucja zgodna z (zasadniczy błąd atrybu­ cji) 286-287

INDEKS RZECZOWY

„automatyczne” 296 definicja 280, 455 dotyczące kobiet 296, 299 następstwa 79, 81, 133-134, 279-280, 283-284 stosowanie przemocy 335 subtelne 293-296 rasowe 18, 79, 81, 133-134, 139, 150, 154, 194, 226, 279-280, 292 a stereotyp 280, 281-285 definicja 280-281 przyczyny 18, '280, 304-317 faworyzowanie grupy własnej 139 hipotetyczny wpływ oglądania telewizji 108 konformizm 314-317 konserwatyzm poznawczy 149 osobowościowe 312-314 przemieszczona agresja 309-312 rywalizacja ekonomiczna i polityczna 306-309 redukcja 180, 194, 226, 283, 317-334, 337 uśmiech 336 uwaga 103, 107, 127, 160, 165, 225 agresja w celu zwrócenia uwagi 266-267, 273 selektywna 114 uzasadnianie własnego postępowania 111, 150, 168-233, 455, zob. też: dysonans poznawczy - redukcja potrzeba 167, 169-170, 180, 305 uzasadnienie wewnętrzne 39-40, 169-175, 191-204, 213-215, 218, 229, 271-272, 408, 455 różne możliwe uzasadnienia wewnętrzne w tej samej sytuacji 206-207 uzasadnianie okrucieństwa 207-213, 247-249, 267, 275-276, 284, 342 uzasadnianie wysiłku 204-207, 228, 342, 455 uzasadnienie zewnętrzne (wystarczające lub niewystarczające) 190-196, 199-204, 208, 217, 218, 222, 223, 271-272, 455 kara jako 201-204, 271-272, 453 nagroda jako 192-196, 197-198,201,223 nagroda niewystarczająca w nauczaniu 199-200, 221-222, 228 wabik 118-120, 455 wartości zob.: system wartości

wiarygodność sytuacji eksperymentalnej zob.: realizm życiowy źródła zob. w: przekonywanie więzienie 21, 72-73, 109, 159, 191, 209, 249-250, 267, 269-271, 283, 352, 355, 390, 398-399, 406 więź 59, 182, zob. też: związki interpersonalne władza 44, 50, 51, 191, 209, 303, 305, 370, 397, 398, 410 przywódców sekt 231-232 wnioskowanie na zasadzie zgodności 151-152, 156, 455 wojna 6, 8, 49-52, 61-62, 64, 105, 116, 135-136, 162, 186, 234-235, 237, 243, 245, 249, 252, 267, 268, 275-276, 345 deprecjonowanie ofiar cywilnych przez żoł­ nierzy 211, 212 eskalacja 183-184 wpływ społeczny 6, 13-18, 19, 38-41, 102, 349, 389, zob. też: nacisk społeczny a ocena własnych emocji 38-40 a orzekanie kary śmierci 40-41 a zmiana opinii, postawy, zachowania zob. w: opinia, postawa, zachowanie agresja jako 235 informacyjny 35-40, 41, 53, 275 definicja 451 jako przedmiot badań psychologii społecznej 16-18, 235 reakcje na 41, zob.: identyfikacja, inter­ nalizacja, uleganie wrażenie 113, 121, 336, 341, 342, 345, 353, 360, 363, 364, 373, 375, 376 a efekt aureoli 134 a efekt pierwszeństwa 125-127 a heurystyką reprezentatywna 131 a ilość informacji 127-128 sterowanie wrażeniami 128 wrażliwość 281, 287 interpersonalna 48, 50, 335, 347, 365, 380, zob. też: empatia na własne uczucia 380 uczenie się zob.: trening wrażliwości wspomnienie 139-143 , 206-207 , 232, zob. też: pamięć, syndrom fałszywego wspomnie­ nia, zjawisko odzyskanego wspomnienia współdziałanie (współpraca) 242, 337, 405, zob. też: metoda „układankowa” współzawodnictwo (rywalizacja) 6, 155, 477

INDEKS RZECZOWY

239-240, 273, 324, 327, 329, 332, 337, 346-347, 387-388 a redukcja agresji 244-245 jako przyczyna uprzedzeń 306-309 w społeczeństwie amerykańskim 242, 243, 379, 386 wybory prezydenckie w USA 38, 64, 69, 72-73, 119-120, 131, 153-154, 177-178, zob. też: kampanie wyborcze „wybredność” 358-359 wyjaśnianie uczestnikom eksperymentu jego prawdziwe­ go celu zob.: posiedzenie wyjaśniające zdarzeń społecznych 155, zob. też: atrybucja błędy w 156, zob.: błąd działającego-obserwatora, błędy autopercepcji, podstawo­ wy błąd atrybucji, uzasadnianie własnego postępowania wykorzystywanie seksualne dzieci 144-147, 209-210 wzór kulturowy 274 zaangażowanie 348, 355, 389, 390, 401 a dysonans poznawczy i eskalacja poznawcza 181-185, 217-218, 227 jako element „trójkątu miłości” 368 wpływ na podejmowanie decyzji, postawy, przekonania, spostrzeganie, zachowanie 177-179, 187, 215-216, 231-232 skuteczność przekazu a zaangażowanie 176, 189, 198, 230-232 wpływ włożonego wysiłku na 228, zob. też: inicjacja zachowanie 19, 52, 60, 64, 79, 81, 84, 106, 112-113, 121, 131-132, 134, 138, 162, 218, 223, 237, 240, 292, 298-299, 356-357, 382, 392, 402-403, 409, 410, zob. też: palenie papierosów, podejmowanie decyzji, telewizja - oglądanie, udzielanie pomocy a spostrzeganie wzrokowe 354 agresywne zob.: agresja altruistyczne zob.: altruizm anormalne 19-21, 209, 212 asertywne 131-132 atrakcyjność 273, 403 „chroniące ego” 166-167, 178, 178, 288, 382, 386, zob. też: błędy autopercepcji a rozwój 232 jako informacja 35-38, 53, 224, 274-275,

47 8 451

jako przyczyna dysonansu poznawczego zob. w: dysonans poznawczy - przyczyny karzące zob.: kara kobiet a zachowanie mężczyzn 287, 296-301, 368-371 konsekwencja 115 ludzi a zachowanie zwierząt 235, 237-239, 241-242, 249, 252, 256, 304-305, 377 model 35-36, 37, 45, 158, 159, 230, 259, 272-273, 274-275 modyfikacja 46 nagradzające zob.: nagroda naruszające pojęcie o sobie 197-199, 221-222, 224-226, 229-231 nieetyczne 187-190, 216-217, 221, zob. też: agresja, morderstwo powszechność 115 racjonalność (irracjonalność) 44, 143, 169, 228-229, 233 a dążenie do redukcji dysonansu pozna­ wczego 173, 178-185, 214-215, 224, 232 seksualne 89-91, 189, 213, 226, 228-229, 231, 263-264, zob. też: agresja - seksualna a różnice związane z płcią i ewolucja 368-371 specyficzność 115 wyjaśnianie przyczyn zob.: atrybucja, uzasa­ dnianie własnego postępowania zmiana zob. też: agresja - przyczyny, agresja - redukcja a cechy osobowości, przekonania i postawy 150-161, 164, 171, 194-196, 223-224, 229-231 wpływ uprzedzeń i stereotypów 180, 282-283, 293-296 a czynniki sytuacyjne 19-21, 109, 151-152, 155, 156-161, 212-213, 241, 249 wpływ aktywizacji wstępnej 121-122, 154-155 wpływ ról społecznych 21, 156-158, 271, 296-231 wpływ sposobu ujęcia decyzji 123-125 wpływ sytuacji eksperymentalnej 198, 202, 394-395, 400-401 wpływ wabików 118 a kategoryzacja 135 dysonans poznawczy u osoby wywołującej zmianę czyjegoś zachowania 197-198

INDEKS RZECZOWY

pod wpływem dążenia do redukcji dyso­ nansu poznawczego 171-180, 195-196, 226, 232 po dokonaniu aktu okrucieństwa 211-212 po podjęciu decyzji 180-185 po włożeniu wysiłku 228 po wyrażeniu opinii niezgodnej z dotych­ czasowym zachowaniem 229-231 po zaangażowaniu się 230, 231-232 pod wpływem emocji 85-90, 96, 383 innych osób, efektywnie komunikujących się 384 nieuświadomionych 387-388 pod wpływem uczucia gniewu 236, 246-247, 257, 258, 263, 275 pod wpływem kary 18, 201-204, 228, 269-273 pod wpływem lub naciskiem społecznym 17-18, 19-21, 25-34, 38-46, 87-88, 92, 102, 104, 151-152, 275, 290, zob. też: identyfikacja, internalizacja, uleganie pod wpływ'em oceny atrakcyjności przez inną osobę 353-354 pod wpływem oglądania telewizji 62, 64, 66-68, 109, 257, 259-263, 264-266, 272-274, 398 pod wpływem pojęcia o sobie i samooceny 16, 198-199, 216-217, 353-354 pod wpływem regulacji chemicznej 268, zob. też: alkohol, testosteron pod wpływem tendencji samoobronnej 166 pod wpływem złudzenia sprawowania kon­ troli 162-163

wpływ osób znajomych i nieznajomych na zachowanie dzieci 373 zmiana postaw i przekonań pod wpływem zmiany zachowania 186-199, 207-208, 210, 224-226, 229-231, 246-247, 319 zagrożenie przez stereotyp 285, 455 zakażenie emocjonalne 66, 455 zaprzeczanie 90, 175, 215, 229 zasadniczy błąd atrybucji 286-287, 455 zjawisko odzyskanego wspomnienia 143-147, 456 zjawisko „powiedzieć, to uwierzyć” 190-194, 208, 221-222, 223-225, 229-231 złudzenie sprawowania kontroli 162-163 zmienna 345, 352, 363, 393, 396-397, 399 niezależna 394, 395, 456 zależna 395, 456 znieczulenie emocjonalne 234-235, 262-266 związki interpersonalne 364, 367, 388, zob. też: miłość, sympatia, więź autentyczność 375-379, 381 komunikowanie się w 376-380, 381-384, 387-388 krótkotrwałe 367-371 oparte na wymianie 371-372, 456 trwałość a atrakcyjność fizyczna 348, 365 a podobieństwo łub przeciwstawność cech osobowości 365-366 wspólnotowe 371-372, 456 trwałe a efekt zyskiwania i utraty 372-376 życzliwość 160, 331, 336, 342, 374, 407

Spis treści Dlaczego napisałem tę książkę • 5 Podziękowania • 9 Rozdział 1. Co to jest psychologia społeczna? • 13 Definicja • 16 Ludzie, którzy postępują anormalnie, niekoniecznie muszą być szaleńcami • 19

Rozdział 2. Konformizm • 22 Co to jest konformizm? • 27 Czynniki powodujące nasilenie lub osłabienie konformizmu • 32 Nagrody i kary a informacja • 35 Reakcje na wpływ społeczny • 41 Posłuszeństwo jako forma uległości • 46 „Nie zainteresowany” świadek jako konformista • 52 Uwagi w kwestiach etycznych • 59

Rozdział 3. Środki masowego przekazu, propaganda i przekonywanie • Zakażenie przez środki masowego przekazu • 66

480 Politycy jako artyści • 68

SPIS TREŚCI

Skuteczność oddziaływania środków masowego przekazu • 70 Kształcenie czy propaganda • 73 Dwa główne sposoby przekonywania • 75 Źródło przekazu *76 Charakter przekazu • 85 Cechy charakteryzujące odbiorców przekazu • 100 Opisane zasady a sytuacje rzeczywiste • 105

Rozdział 4. Poznanie społeczne • 112 Jak nadajemy sens światu? • 114 Wpływ kontekstu na ocenę społeczną • 117 Heurystyki oceniania • 128 Kategoryzacja i stereotypy społeczne • 135 Pamięć od-twórcza • 139 Pamięć autobiograficzna • 142 Jak dalece konserwatywne jest ludzkie poznanie? • 147 Jak postawy i przekonania kierują zachowaniem? • 150 Trzy możliwe błędy w wyjaśnianiu zdarzeń społecznych • 155

Rozdział 5. Uzasadnianie własnego postępowania • 168 Redukcja dysonansu a zachowanie racjonalne • 178 Dysonans jako następstwo podjęcia decyzji • 180 Doniosłe znaczenie nieodwołalności decyzji • 186 Psychologiczne następstwa niedostatecznego uzasadnienia własnego postępowania • 190 Uzasadnianie wysiłku • 204 Uzasadnianie okrucieństwa • 207 Psychologiczne następstwa nieuchronności zdarzeń • 213 Doniosłe znaczenie samooceny • 215 Fizjologiczne i motywacyjne skutki dysonansu • 217 Krytyczne spojrzenie na dysonans poznawczy jako teorię • 219 Praktyczne zastosowania teorii dysonansu • 226 Sam brak dysonansu nie wystarcza człowiekowi • 232

Rozdział 6. Agresja u człowieka • 234 Definicja agresji • 235 Czy agresywność ma charakter instynktowny? • 236 Czy agresja jest użyteczna? • 241 Przyczyny agresji • 249 Jak redukować przemoc? • 268

Rozdział 7. Uprzedzenia • 278 Stereotypy i uprzedzenia • 280 Stereotypy i atrybucje • 285 Obwinianie ofiary • 290 Uprzedzenia a nauka • 292 Niektóre subtelne następstwa uprzedzeń • 293 Subtelny seksizm a socjalizacja ról związanych z płcią • 296 Uprzedzenia a środki masowego przekazu 301

*

481

SPIS TREŚCI

Przyczyny uprzedzeń • 304 Ustawy mogą wpłynąć na zmianę obyczajów' • 317 Wzajemna współzależność jako możliwe rozwiązanie • 324

Rozdział 8. Sympatia, miłość i wrażliwość interpersonalna • 335 Wpływ pochwał i przysług • 338 Cechy osobiste • 343 Podobieństwo poglądów a sympatia • 354 Wzajemna sympatia a samoocena • 356 Zyskiwanie i utrata uznania • 360 Miłość i bliskość • 364 Bliskość, autentyczność i komunikowanie się • 376 Cechy efektywnego komunikowania się • 384

Rozdział 9. Psychologia społeczna jako nauka • 389 Co to jest metoda naukowa? • 391 Od spekulacji do eksperymentowania • 392 Doniosłe znaczenie losowego podziału na grupy • 396 Problemy związane z eksperymentowaniem w psychologii społecznej • 400 Problemy etyczne • 404 Moralna odpowiedzialność za odkrycia • 409

Przypisy • 411 Słownik • 449 Indeks osób • 457 Indeks rzeczowy • 464

Wydawnictwo Naukowe PWN SA Wydanie XI - 1 dodruk Arkuszy drukarskich 30,25 Skład: Fototype

Druk ukończono w maju 2005 r. Druk i oprawa: Toruńskie Zakłady Graficzne „Zapo)ex” Sp. z o.o. 87-100 Toruń, ul. Gen. Sowińskiego 2/4