ISSN 1897‐6131
EQUILIBRIUM ZESZYTY NAUKOWE WSE NR 1
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku Białystok 2007
KOMITET REDAKCYJNY Mirosława Cywoniuk, Zbigniew Ejsmont, Ryszard Horodeński (zastępca przewodniczącego), Edyta Jurczak-Pejko, Urszula Moroz (sekretarz), Cecylia SadowskaSnarska, Andrzej Sadowski, Ryszard Skarzyński, Andrzej Stasiak (przewodniczący), Kazimierz Szczęśniak
REDAKTOR NAUKOWY ZESZYTU Zbigniew Ejsmont
Copyright ©by Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku Białystok 2007
ISSN – 1897-6131
WYDAWNICTWO Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku ul. Choroszczańska 31, 15-732 Białystok tel. /fax (0…85) 652 09 29, e-mail:
[email protected] www.wse.edu.pl
REDAKCJA TECHNICZNA Joanna Kondraciuk-Horodeńska
KOREKTA Monika Brajczewska-Ginel
PROJEKT OKŁADKI Maciej Maksymowicz
DRUK Podlaska Spółdzielnia Produkcyjno-Handlowo-Usługowa 15-182 Białystok, ul. 27 Lipca 40/3 tel./fax (…85) 675 48 02
SPIS TREŚCI Od Redaktora J. Zarzecki Usługi rynku walutowego w Polsce M. Al‐Kaber Rozwój rynków finansowych transakcji terminowych (pochodnych) w Polsce I. Piekunko‐Mantiuk Zmiany wielkości i struktury kapitalizacji na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie w latach 2000‐2005 D.A. Hałaburda Problem niewypłacalności jednostek samorządu terytorialnego M.K. Mroczko Realizacja polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego w latach 2002‐2006 B. Jaroniewski Wspólna waluta – perspektywy przystąpienia nowych członków Unii Europejskiej do strefy euro A. Ejsmont‐Samojłowicz Deficyt budżetowy w państwach członkowskich Unii Europejskiej L. Sidorowicz Polityka Unii Europejskiej wobec procesów migracji zagranicznej K. Szczęśniak Ubezpieczenia społeczne z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych M. Kozłowska‐Burdziak Prawno‐organizacyjne uwarunkowania przekształceń państwowych gospodarstw rolnych w rolnictwie polskim i Niemiec Wschodnich E. Roszkowska Czym są negocjacje? Przegląd podstawowych definicji i formalnych modeli E. Gruszewska Instytucjonalno‐ustrojowe aspekty rozwoju gospodarczego A. Harasimowicz Kapitał intelektualny jako zasób warunkujący przewagę konkurencyjną przedsiębiorstwa
5 7 19
35
51 65
79
101 111 131
157
175
195 201
T. Mikulska Metody budżetowania kosztów stosowane w podlaskich przedsię‐ biorstwach U. Raczkowska Rozwiązania suboptymalne w programowaniu liniowym W. Kowal Kierunki i problemy rozwoju gospodarki Ukrainy w latach 1994‐2004 M. Muczyński Psucie pieniądza w Europie Środkowowschodniej – od antyku po czasy współczesne. Białoruś‐Litwa‐Łotwa‐Polska‐Słowacja‐Ukraina M. Muczyński Kształtowanie wizerunku biblioteki M. Muczyński Aktywność innowacyjna w województwie podlaskim – stan i perspektywy M. Muczyński Polska droga do strefy euro Publikacje WSE
211 231 239 257
261 265
271 275
OD REDAKTORA
Szanowni Państwo, z satysfakcją informujemy, iż Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białym‐ stoku od 2007 roku wydawać będzie nowy tytuł „Equilibrium. Zeszyty Na‐ ukowe Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku”. Powodem powołania do życia kolejnego wydawnictwa, obok już ist‐ niejących „Studia Regionalne” oraz „Geopolitical & Economics Research on Central & Eastern Europe”, jest troska o rozszerzenie możliwości publiko‐ wania prac naszych nauczycieli akademickich, których problematyka wy‐ biega poza obszary charakterystyczne dla dwóch wcześniejszych tytułów. Mamy nadzieję, że „Equilibrium. Zeszyty Naukowe” szczególnie do‐ brze służyć będą młodszej kadrze, a także mogą stanowić miejsce publikacji fragmentów wyróżniających się prac dyplomowych. W imieniu własnym i Kolegium Wydawniczego zachęcam do składa‐ nia propozycji publikacji oraz współpracy przy redakcji kolejnych numerów czasopisma. dr Zbigniew Ejsmont, prof. WSE
DR HAB.
JAN ZARZECKI
Katedra Finansów i Rachunkowości Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku
USŁUGI RYNKU WALUTOWEGO W POLSCE 1. WSTĘP W latach dziewięćdziesiątych XX wieku następowała stopniowa liberalizacja prawa dewizowego w Polsce i powolny rozwój walutowych usług finansowych, a szczególnie kasowych, oferowanych przez banki dewizowe i kantory. Po wprowadzeniu zewnętrznej wymienialności złotego w styczniu 1999 roku i upłynnieniu kursu złotego w kwietniu 2000 roku, działalność dewizowa dynamicznie powiększała się i stała się bardziej ryzykowna ze względu na trudności w przewidywaniu przyszłych zmian kursów walutowych. Wzrosło zapotrzebowanie na transakcje terminowe, zabezpieczające przed ryzykiem walutowym oraz zainteresowanie zarobkiem na zmianie kursów walutowych. Niektóre z nich: dwuwalutowa transakcja wymiany płatności odsetkowych (CIRS) i opcja walutowa zaliczane są do rynku instrumentów pochodnych, nie są więc ujęte w niniejszym artykule. Celem artykułu jest prezentacja asortymentu walutowych transakcji finansowych oferowanych przez banki dewizowe, płynności obrotu w poszczególnych operacjach rynku walutowego oraz ich wykorzystania w praktyce przez podmioty gospodarcze. Jest to możliwe dzięki wykorzystaniu najnowszych informacji z raportów publikowanych przez Narodowy Bank Polski oraz niezbędnej literatury objaśniającej teorię rynku walutowego. 2. POJĘCIE I ZADANIA RYNKU WALUTOWEGO Rynek walutowy jest częścią rynku finansowego, na którym kształtują się kursy walutowe. Umożliwia wymianę jednej waluty na inną, polegającą na tym, że jedna strona kupuje określoną walutę od swojego kontrahenta w zamian za inną. Przedmiotem zawieranych transakcji są instrumenty finansowe o najwyższym stopniu płynności pochodzące z różnych krajów, tj. waluty i dewizy 1 . Najważniejszym składnikiem obrotów są dewizy w formie należności na rachunkach a’vista w bankach, stanowią około 95% obrotów rynku walutowego. 1
Dewizy – rodzaj zagranicznych środków płatniczych będących wartościami dewizowymi, takich jak: weksle, czeki, akredytywy, polecenia zapłaty, przekazy płatne w walutach obcych.
8
Jan Zarzecki
Podstawową funkcją rynku walutowego (dewizowego) jest kształtowanie poziomu cen w wyniku konfrontacji podaży i popytu na te instrumenty finansowe. Dzięki temu umożliwia on porównanie krajowych cen towarów, usług i instrumentów finansowych z cenami występującymi w innych krajach. Zapewniając porównywalność cen w skali międzynarodowej, przyczynia się do rozwoju handlu zagranicznego poszczególnych krajów. Rynek walutowy jest pozagiełdowy (Over the Ceunter – OTC), zdecentralizowany pod względem geograficznym, technicznym i ekonomicznym. Oznacza to, że tworzą go wszystkie miejsca, na których prowadzone są transakcje dewizowe. Zarówno kwoty walut, jak i terminy rozliczeń są negocjowane. Chociaż nie występują standardowe warunki kontraktów, kreatorzy rynku wykorzystują system stałych terminów rozliczenia kontraktów, podobny do stosowanego na rynku pieniężnym oraz umowne wielkości transakcji rynkowych. Najważniejszymi uczestnikami tego rynku są banki dewizowe. Tworzą one zintegrowany rynek walutowy, oferując różnorodne usługi finansowe, umożliwiające przeprowadzenie rozliczeń dla klientów. Wykorzystują w tym celu system konwersacyjny Reuters Direct, elektroniczny system transakcyjny, połączenia telefoniczne lub usługi brokera głosowego. Jako kreatorzy rynku nieustannie korygują swoje ceny, równoważąc popyt i podaż poszczególnych walut. Będąc niekiedy dealerami, mają duże możliwości osiągnięcia zysku kosztem innych uczestników, ponieważ lepiej znają rynek niż ktokolwiek inny. Można więc stwierdzić, że pojęcie rynku walutowego obejmuje całokształt transakcji wymiany walut wraz z instytucjami wspomagającymi ich przeprowadzenie oraz reguły, według których zawierane są transakcje walutowe, a także urządzenia i czynności prowadzące do zawierania transakcji. Natomiast operacje dewizowe depozytowo-kredytowe dokonywane są na rynku pieniężnym lub kapitałowym. Rynek walutowy jest miejscem pozyskiwania zagranicznego pieniądza przez kreatorów i uczestników tych dwóch rynków. Z usług kreatorów rynku korzystają podmioty eksportujące lub importujące towary. Kupując je, płacą w jednej walucie, a sprzedając, otrzymują zapłatę w innej. Wymieniają zatem pieniądze, które otrzymują jako zapłatę, na walutę, w której płacą za towary. Rynek walutowy łączy także krajowy rynek pieniężny i kapitałowy z międzynarodowym rynkiem finansowym. Inwestycje nierezydentów w instrumenty finansowe nominowane w złotych dokonywane są również za pośrednictwem rynku walutowego. Jednakże większość transakcji na rynku walutowym nie ma związku z handlem międzynarodowym czy działalnością inwestycyjną. Przeważają operacje spekulacyjne w celu osiągnięcia zysku, polegające na zakupie waluty po danym kursie i jej sprzedaży po kursie korzystniejszym. Właśnie transakcje spekulacyjne w największym stopniu decydują o płynności tego rynku. Rynek walutowy tym lepiej spełnia swoje zadania, im jest bardziej rozwinięty, im bardziej jest płynny. Płynność rynku ma duże znaczenie dla możliwości realizowania przepływów finansowych oraz zamykania pozycji walutowych w dowolnym momencie, bez znaczącego wpływu na zmiany kursu walut. Rynek walutowy spełnia trzy ważne zadania. Pierwszym z nich jest transfer siły nabywczej w formie pieniężnej między różnymi krajami, w których funkcjonują
Usługi rynku walutowego w Polsce
9
odrębne systemy pieniężne. Wymiana walut umożliwia zmianę formy siły nabywczej zgodnie z wymogami międzynarodowego obrotu gospodarczego. Zakupywane przez dany kraj pieniądze innego kraju oznaczają popyt na walutę zagraniczną i podaż waluty krajowej. Drugim zadaniem jest tworzenie możliwości wyrównywania obrotów zagranicznych. Niekompensowanie się wzajemnych dostaw towarów i usług między krajami lub podmiotami gospodarczymi może być sfinansowane zagranicznymi środkami pieniężnymi, pochodzącymi z zasobów własnych, zakupu dewiz lub z kredytu banku dewizowego. Trzecim zadaniem jest ochrona posiadanego zagranicznego majątku finansowego przed deprecjacją spowodowaną zmianą kursów walut. Kreatorzy rynku walutowego oferują w tym celu transakcje terminowe gwarantujące rekompensatę strat spowodowanych niekorzystną zmianą kursu walutowego. 3. TRANSAKCJE REALIZOWANE PRZEZ BANKI DEWIZOWE Transakcja rynku walutowego jest definiowana jako wymiana jednej waluty na drugą po uzgodnionym kursie w określonym terminie dostawy waluty. Według definicji Banku Rozrachunków Międzynarodowych, rynek walutowy obejmuje: • kasowe transakcje walutowe (spot); • terminowe transakcje walutowe (ouright-forwards); • swapy walutowe (fx swaps). Tabela 1. Udział podmiotów w obrotach na rynku walutowym w kwietniu 2004 r. [średnie dzienne obroty w mln USD] Rodzaj transakcji Transakcje kasowe ogółem - z podmiotami finansowymi - z podmiotami niefinansowymi
rezydent nierezydent 614 1.306 314 1.300 310 6
razem 1.930 1.614 316
Swapy walutowe ogółem - z podmiotami finansowymi - z podmiotami niefinansowymi
450 411 39
3.645 3.645 0
4.095 4.056 39
Transakcje outright-forwards ogółem - z podmiotami finansowymi - z podmiotami niefinansowymi
300 12 288
29 25 4
329 37 292
1.364 737 637
4.980 4.970 10
6.354 5.707 647
Rynek walutowy ogółem - z podmiotami finansowymi - z podmiotami niefinansowymi
Źródło: Opracowanie własne na podstawie publikacji pt. „Wyniki badania obrotów w kwietniu 2004 roku na krajowym rynku walutowym i rynku pozagiełdowych instrumentów pochodnych”, NBP, 2005.
10
Jan Zarzecki
Skalę tych transakcji w Polsce charakteryzują tabela 1 i rysunek 1. Wartość obrotów w tabeli 1 dotyczy jednego miesiąca, ale z rysunków 1 i 2 można wnioskować o podobieństwie i różnicach w odniesieniu do innych miesięcy 2004 roku. Rysunek 1. Struktura walutowa obrotów na rynku walutowym w kwietniu 2004 r. [%] 5 20,9 33,3 18,7
EUR/USD USD/PLN
83,9
34,9
EUR/PLN
35,8
pozostałe 18,6 24,7 13,1 transakcje kasowe
1,4 9,6
transakcje swapy walutowe outright-forward
Źródło: Jak w tabeli 1.
Kasowa transakcja walutowa jest kontraktem polegającym na wymianie określonej kwoty waluty na inną walutę, po kursie kasowym ustalonym w czasie zawarcia kontraktu. Termin „kurs walutowy”, nazywany także kursem natychmiastowym lub bieżącym, odnosi się do transakcji, których rozliczenie następuje w ciągu dwóch dni roboczych od jej zawarcia. W tym czasie każda ze stron transakcji jest zobowiązana do przekazania na rachunek kontrahenta określonej kwoty waluty. Banki dewizowe i inni kreatorzy rynku podają zawsze dwie ceny – kwotują dwustronnie. Podając kurs walutowy, informuje się o relacji między dwiema walutami: walutą bazową i walutą kwotowaną, przy czym zasadą jest podawanie jako pierwszej waluty bazowej, a waluty kwotowanej jako drugiej. Kwotowania walut podaje się więc jako dwustronny kurs kupna-sprzedaży. Pierwszy z nich jest ceną po jakiej kreator rynku kupuje walutę bazową, czyli bid, drugi zaś odzwierciedla cenę, po jakiej jest on skłonny do sprzedaży waluty bazowej, czyli offer. Różnica między cenami jest marżą między ceną sprzedaży a ceną zakupu. Pozwala ona na osiągnięcie zysku za przeprowadzenie danej operacji. Banki najczęściej zawierają transakcje za pośrednictwem systemu konwersacyjnego Reuters Direct – 51% wartości zawieranych transakcji. Standardowa wartość transakcji w tym systemie wynosi 3 mln USD lub EUR. Podobnie jak na świa-
Usługi rynku walutowego w Polsce
11
towym rynku walutowym, banki krajowe coraz częściej wykorzystują elektroniczny system transakcyjny, automatycznie kojarzący wprowadzane oferty kupna i sprzedaży. Transakcje dokonywane przy wykorzystaniu tego systemu stanowią około 44% obrotów netto, a standardową kwotą wymiany w tym systemie jest 1 mln EUR lub USD. Sporadycznie (około 5%) dealerzy uzgadniają warunki transakcji telefonicznie lub korzystając z usług brokera głosowego 2 . Średnie dzienne obroty na kasowym rynku walutowym wyniosły w kwietniu 2004 roku ponad 1,9 mld USD, czyli 30,4% usług dewizowych, w tym 53,5% stanowiły transakcje wymiany złotego, a w 33,3% operacje dotyczyły wymiany USD i EUR. Wynika to z globalnej roli tej pary walut oraz krótkoterminowej spekulacji niektórych banków krajowych na kursie euro. W operacjach kasowych przeważały transakcje z nierezydentami – 81% udział w obrotach pieniędzy z podmiotami finansowymi. Natomiast z podmiotami niefinansowymi dominowali rezydenci (98%). Zaletą kasowych transakcji walutowych jest bardzo niski koszt ich zawarcia. Dominowały więc do 2000 roku na rynku walutowym w Polsce. Do liberalizacji rynku walutowego w latach następnych ich wadą okazała się niska skuteczność w ochronie przed ryzykiem walutowym. Wzrost zmienności notowań, a tym samym niepewności kursowej i konieczność ochrony przed nią, zmniejszyły atrakcyjność tych transakcji i spadek udziału w ogólnej wartości usług dewizowych 3 . Terminowa transakcja walutowa jest wiążącym i zobowiązującym kontraktem kupna lub sprzedaży określonej kwoty waluty rozliczanym w określonym terminie w przyszłości po kursie walutowym uzgodnionym przez strony transakcji 4 . Terminowy kurs walutowy nie ma nic wspólnego z prognozowaniem przyszłego kursu walutowego. Jest wynikiem obliczenia uwzględniającego wielkości znane w czasie zawierania kontraktu; bieżący kurs kasowy jest powiększany lub pomniejszany o bieżącą różnicę stóp procentowych. Różnica między kursem terminowym i kursem kasowym wynika z oprocentowania walut, których kurs terminowy należy ustalić oraz czasu trwania transakcji terminowej i nazywa się marżą kursu terminowego (spread). Ustala się, czy marżę należy dodać do kursu kasowego czy też odjąć od kursu kasowego. Jeżeli marżę terminową dodaje się do kursu kasowego, mówi się o premii kursu kasowego, zaś gdy marża ta jest odejmowana od kursu kasowego mówi się o dyskoncie kursu kasowego. Na przykład, jeżeli stopa procentowa waluty bazowej jest wyższa od stopy procentowej waluty kwotowanej, wówczas marżę odejmuje się od kursu bazowego i występuje dyskonto waluty bazowej oraz premia waluty kwotowanej na rynku terminowym 5 . Jeżeli obydwie waluty miałyby jednakowe oprocentowanie, wówczas kurs terminowy byłby równy kursowi kasowemu.
2
Rozwój systemu finansowego w Polsce w latach 2002-2003, NBP, Warszawa 2004, s. 199. B. Pietrzak i inni, System finansowy w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 298. 4 P. Roth, Rynki walutowe i pieniężne, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2000, s. 238. 5 Rynek walutowy i pieniężny, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2001, s. 239. 3
12
Jan Zarzecki
Kwotowanie cen przez kreatorów rynku walutowego polega na podawaniu jedynie punktów terminowych 6 dla transakcji na okresy standardowe – 1 i 2 tygodnie oraz 1, 2, 3, 6 i 12 miesięcy. Ta kategoria finansowa obejmuje zarówno transakcje z dostawą waluty w dniu ich rozliczenia (rzeczywiste), jak i z rozliczeniem różnicowym (nierzeczywiste). Transakcje walutowe rzeczywiste zawierane są na rynku międzybankowym, natomiast rozliczenia różnicowe są bardziej popularne wśród klientów niebankowych. Podmioty gospodarcze posiadające zobowiązania lub należności walutowe płatne w przyszłych terminach, dążą zazwyczaj do zapewnienia sobie stałego, przyszłego kursu rozliczenia. Zabezpieczając otwartą pozycję walutową – ustalając stały, przyszły kurs walutowy rozliczenia, stwarza się sobie możliwości osiągnięcia dodatkowego zakupu, w przypadku korzystnych zmian rynkowego kursu walutowego. Zarówno potencjalny zysk, jak i zabezpieczenie ryzyka są możliwe dzięki zaangażowaniu drugiej strony transakcji, którą jest zazwyczaj bank 7 . Transakcje terminowe mogą służyć więc dwóm celom. Są zawierane w celu zabezpieczenia się przed zmianami kursowymi w przyszłości, w związku z zawieranymi operacjami handlowymi, którym towarzyszy wymiana walut. Odnosi się to zwłaszcza do umów eksportowych i importowych. Mogą być zawierane także w celach spekulacyjnych, w ramach świadomej gry na zmianę kursu waluty. Umożliwiają je transakcje rozliczane różnicowo, bez posiadania całej kwoty nominalnej waluty obcej – dzięki zastosowaniu dźwigni finansowej. Transakcje walutowe ouright-forward realizowane głównie są między bankami i podmiotami niebankowymi. Ilustruje je rysunek 2. Jest to najmniej płynny segment rynku walutowego, obejmujący zaledwie 5,2% usług dewizowych (tabela 1). Na rynku międzybankowym banki krajowe zawierają kontrakty przeważnie z bankami zagranicznymi (nierezydentami) – około 80-90% wartości obrotów. W latach 2002-2003 średnie miesięczne obroty wynosiły 2-5 mld zł, a od czerwca 2004 roku, po wejściu Polski do Unii Europejskiej, nie przekraczają 2 mld zł. Na USD przypadało 37%, a na EUR 63% wartości obrotów. Znacznie wyższą płynnością charakteryzuje się obrót z podmiotami niebankowymi; miesięczna wartość transakcji zawartych z tymi podmiotami wynosiła 9-12 mld zł, a od czerwca 2004 roku wzrosła o około 40%. Spowodowane było to wzrostem wymiany handlowej i związanym z tym większym zapotrzebowaniem na instrumenty zabezpieczające wartość przyszłych płatności nominowanych w walutach obcych. Obroty w EUR stanowiły 64%, świadczy to o dominującej roli tej waluty w rozliczeniach transakcji gospodarczych.
6
Objaśnienia obliczenia i sposobu stosowania punktów terminowych znajdują się w 9 pozycji literatury na s. 189. 7 P. Roth, Rynki walutowe… op .cit., s. 238.
Usługi rynku walutowego w Polsce
13
Rysunek 2. Miesięczne obroty netto na rynku walutowym ouright- forward
Obroty netto z podmiotami finansowymi – lewa skala Udział transakcji z nierezydentami na rynku międzybankowym – prawa skala
Obroty z podmiotami niefinansowymia – lewa skala
a – dane dla podmiotów niefinansowych są dostępne jedynie dla lat 2003 i 2004 Źródło: Opracowanie własne na podstawie publikacji pt. „Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2004 roku”, NBP, s. 304.
Około 35% ankietowanych przez NBP przedsiębiorstw regularnie wykorzystywało ten instrument finansowy w zarządzaniu rynkiem walutowym. Duże zainteresowanie transakcjami forward uzasadnia się prostą konstrukcją i elastycznością tego instrumentu oraz bogatą ofertą banków. Badane podmioty często stosowały także prostsze techniki ograniczania ryzyka – ograniczanie importu, przewalutowanie zadłużenia. Przyczyną braku stosowania innych instrumentów pochodnych są koszty i obawy dotyczące skuteczności ich stosowania 8 . Swap walutowy jest umową zobowiązującą strony kontraktu do dokonania wymiany kwoty w dwóch różnych walutach w wyznaczonym dniu i po ustalonym kursie oraz zwrotnej wymiany tych walut, w określonym (późniejszym) w przyszłości dniu i po kursie uzgodnionym w czasie zawarcia transakcji (przeważnie różnym od kursu wymiany początkowej). Jest to więc para przeciwstawnych transakcji wymiany walut związanych ze sobą, z których jedna jest zakupem, a druga sprzedażą, w dwóch różnych terminach rozliczenia. Ponieważ występują dwa etapy, transakcja może polegać na sprzedaży waluty na rynku kasowym i jej zakupie na rynku terminowym albo na zakupie waluty na rynku kasowym i jej odsprzedaży na rynku terminowym. Zasadniczą kwestią w kontraktach swapowych nie jest poziom kursów walutowych (kasowego i terminowego), wykorzystywanych do wyliczenia przepływów gotówkowych w każdym etapie swapu, lecz różnica istniejąca między kursami – punkty terminowe. Jest ona proporcjonalna do różnicy oprocentowania depozytów na międzybankowych rynkach pieniężnych walut uczestniczących w transakcji. W 8
Rozwój systemu…,op. cit., s. 225.
14
Jan Zarzecki
rzeczywistości określa ona koszty finansowania pozycji terminowej. Toteż punkty terminowe są jednocześnie punktami swapowymi 9 . Transakcje te łączą rynki pieniężne dwóch obszarów walutowych. Dzięki takiej transakcji istnieje możliwość pozyskania płynności wyrażonej w walucie niezbędnej do regulowania płatności bez ryzyka kursowego i kosztów przewalutowania. Inwestorzy narażeni są jedynie na ryzyko stopy procentowej. Głównymi motywami zawierania swapów walutowych są: • spekulacja na różnicy stóp procentowych; gdy uczestnicy transakcji kasowych spekulują na kursach wymiany walut, to uczestnicy transakcji terminowych wykorzystują różnice stóp procentowych; • zarządzanie krótkoterminowym przepływem gotówki w banku; • świadczenie usług swoim klientom; • arbitraż w celu otrzymania korzyści wynikających z rozbieżności cen między dwiema powiązanymi ze sobą walutami na różnych rynkach 10 . Terminy rozliczeń transakcji swapowych ustala się w ten sam sposób jak z bezwarunkowymi transakcjami terminowymi i na rynku depozytów międzybankowych. Ilustruje to poniższe zestawienie: Okres
termin rozliczenia pierwszego etapu
termin rozliczenia drugiego etapu
O/N
dzisiaj
następny dzień roboczy
T/N
następny dzień roboczy
drugi dzień roboczy (spot) tydzień po terminie spot
S/W
drugi dzień roboczy (spot)
1, 3, 6, 9, 12 M
w dniu rozliczenia transakcji natychmiastowej
odpowiednia liczba miesięcy od rozliczenia transakcji natychmiastowej
W praktyce wielu klientów zawiera swapy kursowe na terminy niepokrywające się ze standardowymi datami rozliczenia, czyli na terminy niestandardowe. Rozwój tych transakcji finansowych zapoczątkowano po wprowadzeniu zewnętrznej wymienialności złotego w styczniu 1999 roku. Pojawienie się, obok depozytów międzybankowych, syntetycznych depozytów międzybankowych w postaci swapów walutowych znacznie zwiększyło możliwości zarządzania płynnością w bankach. Banki krajowe w razie potrzeby mogą zaciągać pożyczki krótkoterminowe nie tylko w bankach krajowych, ale i zagranicznych. Swapy walutowe są w istocie zabezpieczonymi depozytami międzybankowymi. Toteż bywają zaliczane także do rynku pieniężnego. Przewaga swapu walutowego nad depozytem międzybankowym polega na tym, że w przypadku depozytu międzybankowego występuje ryzyko nie9
P. Roth , Rynki walutowe…, op. cit., s. 272. Rynek walutowy... op. cit., s. 249.
10
Usługi rynku walutowego w Polsce
15
wypłacalności drugiej strony, podczas gdy swap walutowy jest pożyczką pod zastaw walut. W tym przypadku zaciąganie pożyczek na rynku międzybankowym nie jest ograniczone limitami kredytowymi, obowiązującymi na rynkach tradycyjnych niezabezpieczonych depozytów międzybankowych. Spowodowało to dynamiczny rozwój swapów walutowych. Rozwój swapów walutowych zwiększył możliwość zarządzania płynnością w bankach również dzięki znacznej poprawie płynności rynku międzybankowego (rozumianej jako łatwość zawierania transakcji) w przypadku bardziej odległych terminów zapadalności. Rynek tradycyjnych depozytów międzybankowych jest płynny tylko dla pożyczek mających termin zapadalności do 1 miesiąca. Rynek swapów oferuje możliwości trwałego zaciągania pożyczek w terminach zapadalności do 1 roku. Rysunek 3. Miesięczne obroty na międzybankowym rynku swapów walutowych
Obroty nettoa ogółem – lewa skala
Udział transakcji z bankami zagranicznymi – prawa skala
a – obroty netto – miesięczna wartość nominalnych kwot transakcji po wyeliminowaniu efektu podwójnej sprawozdawczości. Przedstawione wartości obejmują jedynie te transakcje, w których jedną z walut był złoty. Źródło: Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2004 roku, NBP 2006, s. 206.
Swapy walutowe są najpłynniejszym instrumentem polskiego rynku walutowego (tabela 1). Występowała ponad dwukrotnie większa wartość fx swap względem transakcji spot. Około 99% wszystkich zawieranych transakcji z udziałem swapów walutowych stanowią transakcje na rynku międzybankowym. Operacje z podmiotami niefinansowymi mają marginalne znaczenie, gdyż wykorzystywały one głównie transakcje ouright-forward. Kontrakt swapowy jest przede wszystkim instrumentem finansowania działalności kreatorów rynku walutowego. Wielkość obrotów tymi instrumentami finansowymi ilustruje rysunek 3.
16
Jan Zarzecki
Ponad 90% jest udział banków zagranicznych w obrotach, dla których rynek swapów jest głównym miejscem zaciągania krótkoterminowych pożyczek w złotych. Banki z Londynu i Frankfurtu wykorzystują je do finansowania zakupu polskich obligacji skarbowych, stosując odnawialne transakcje T/N fx swap. Wynika to ze standardu rozliczeń transakcji kasowych w drugim dniu roboczym. W wymianie początkowej tych transakcji zakupują złote, a więc codziennie odnawiają pożyczkę w tej walucie zabezpieczoną głównie dolarami amerykańskimi (84% transakcji). W ten sposób ogranicza się ryzyko walutowe inwestycji w papiery wartościowe nominowane w złotych. Wyjaśnia to znaczną przewagę kontraktów z pierwotnym terminem zapadalności do 7 dni (91% w 2004 r.). Standardowe wartości takich swapów wynoszą 25 mln lub 50 mln EUR lub USD. Większość transakcji na rynku międzybankowym (około 90%) była uzgadniana za pośrednictwem elektronicznego systemu transakcyjnego Reuters Direct 11 . Operacje na dłuższe terminy wykorzystywane są do spekulacji na stopach procentowych i w strategiach arbitrażowych. Banki zagraniczne wykorzystują swapy walutowe do realizacji strategii carry trade. Polega ona na zaciągnięciu krótkoterminowej pożyczki w walucie z niższym oprocentowaniem – najczęściej w USD – a następnie wymianie tej waluty na rynku kasowym na złote i złożeniu depozytu w transakcji fx swap. W ten sposób osiąga się zysk na różnicy stóp procentowych (różnicy w oprocentowaniu depozytów złotowych i depozytów dolarowych) pod warunkiem, że kurs złotego nie ulegnie deprecjacji eliminującej korzyści z różnicy stóp procentowych. Na przykład, w drugiej połowie 2004 roku, gdy na rynku złotego występował trend aprecjacyjny, strategie carry trade z użyciem swapów walutowych były często wykorzystywane przez fundusze hedhingowe do spekulacji na umocnienie złotego. Strategia ta bezpośrednio wpływa na kurs złotego, gdyż elementem tej spekulacji na aprecjację jest zakup przez nierezydentów polskiej waluty na rynku kasowym. Rynek swapów walutowych umożliwia bankom także zabezpieczenie się przed ryzykiem związanym z wystawieniem kontraktów FRA, gdyż złożenie dwóch transakcji fx swap z różnymi terminami zapadalności jest syntetycznym kontraktem terminowym na stopę procentową rynku pieniężnego. Ilustruje to następujący schemat: Złożenie 3-miesięcznego depozyPODSUMOWANIE tu fx swap
+
Zaciągnięcie 6-miesięcznej pożyczki fx swap
=
Zakup kontraktu FRA 3 × 6, czyli zakład, że za 3 miesiące WIBOR 3M będzie wyższy
Na rynku walutowym rozliczane są wszystkie płatności rezydentów z tytułu importu i eksportu towarów i usług. Łączy on także krajowy rynek pieniężny i kapitałowy z międzynarodowym rynkiem finansowym. Inwestycje nierezydentów w
11
Rozwój systemu... , op. cit., s. 158.
Usługi rynku walutowego w Polsce
17
instrumenty finansowe nominowane w złotych dokonywane są za pośrednictwem kasowego rynku walutowego. Transakcje dotyczące rozliczeń handlowych i operacji kapitałowych mają jednak niewielki (15%) udział w obrotach na rynku kasowym. Przeważają operacje spekulacyjne banków zagranicznych i banków krajowych w celu osiągnięcia zysku, polegające na zakupie i sprzedaży waluty, w zależności od oczekiwanych zmian kursu. Obejmują one odpowiednio 60% i 18% wartości operacji kasowych. Najpłynniejszą transakcją jest fx swap, obejmujący 64% wartości usług rynku walutowego. Około 99% wartości wszystkich transakcji swapowych zawieranych jest na rynku międzybankowym. Kontrakt swapowy jest więc głównie instrumentem finansowania kreatorów rynku walutowego. W ponad 90% wykorzystują go banki zagraniczne do zaciągania krótkoterminowych pożyczek finansujących zakup polskich obligacji skarbowych. Banki te wykorzystują takie operacje na dłuższe terminy do spekulacji na stopach procentowych, realizując strategię carry trade, osiągając zysk na różnicy oprocentowania depozytów złotowych i dolarowych. Najmniej płynnym segmentem rynku walutowego, obejmującym zaledwie 5% usług dewizowych, są transakcje ouright forward. W około 90% wykorzystują je krajowe podmioty niebankowe w zarządzaniu ryzykiem walutowym. Charakteryzują się one prostą konstrukcją i elastycznością oraz niskim kosztem w porównaniu z innymi instrumentami pochodnymi. Ogólnie więc, polski rynek walutowy jest międzybankowy, gdyż zaledwie 10% transakcji jest zawieranych na nim przez banki z podmiotami niebankowymi. Dominującymi uczestnikami i klientami są banki zagraniczne obejmujące około 80% wartości operacji dewizowych.
LITERATURA
1. Meniów D. i inni, Instrumenty zabezpieczające w transakcjach walutowych, Oficyna Wydawnicza, Bydgoszcz 2003.
2. Pietrzak B. i inni, System finansowy w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
Warszawa 2003. Raport o stabilności systemu finansowego, NBP, Warszawa 2001. Roth P., Rynki walutowe i pieniężne, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2000. Rozwój systemu finansowego w Polsce w latach 2002-2003, NBP, Warszawa 2004. Rynek walutowy i pieniężny, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2001. Wyniki badania obrotów w kwietniu 2004 roku na krajowym rynku walutowym i rynku pozagiełdowych instrumentów pochodnych, NBP, 2005. Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2004 roku, NBP, 2006. Zarzecki J., Płynność rynków finansowych, Wydawnictwo WSE, Białystok 2004.
DR
MUNIR AL-KABER
Katedra Finansów i Rachunkowości Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku
ROZWÓJ RYNKÓW FINANSOWYCH TRANSAKCJI TERMINOWYCH (POCHODNYCH) W POLSCE 1. WSTĘP Niemal każda transakcja na współczesnych rynkach finansowych obciążona jest ryzykiem, które zwiększa się wraz z upływem czasu pomiędzy dniem jej zawarcia a terminem wywiązania się z przyjętego zobowiązania. Konieczność ograniczenia ryzyka oraz możliwość uzyskania dochodu z działalności polegającej na ograniczeniu tego ryzyka spowodowały rozwój tzw. rynków terminowych, na których przedmiotem obrotu są transakcje terminowe typu forwards, futures, opcje i swapy. Rozwój rynku terminowego stwarza możliwość zwiększenia efektywności rynku kapitałowego i w konsekwencji korzystnie oddziałuje na rozwój gospodarki. Rynki działają tym sprawniej, im mają większą płynność, im większa jest liczba i równowaga pomiędzy podmiotami kierującymi się przeciwstawnymi przesłankami przy podejmowaniu decyzji o zawarciu transakcji. Rynek transakcji terminowych w Polsce rozwija się jednak w sposób niejednolity 1 . Transakcje terminowe wstępują na Giełdę Papierów Wartościowych w Warszawie, Giełdę Towarową oraz na rynek pozagiełdowy (międzybankowy). Segment kontraktów terminowych na GPW osiągnął w Polsce znaczący sukces. Największą popularnością cieszą się notowane kontrakty futures na WIG2O. Pomimo tego, iż kontrakty terminowe rozwijają się dynamicznie, na Giełdzie Papierów Wartościowych wciąż brakuje szerokiej gamy instrumentów pozwalających zabezpieczać się przed ryzykiem stopy procentowej. Bardziej dynamicznie rozwija się pozagiełdowy (międzybankowy) rynek instrumentów pochodnych. Dominują tam derywaty walutowe, oparte o poziom stóp procentowych, oraz walutowe transakcje terminowe, swapy walutowe, opcje walutowe, kontrakty FRA, opcje procentowe oraz swapy procentowe. Oprócz wyżej wymienionych segmentów transakcji terminowych, istnieje również Giełda Towarowa, jednak jej wartość ma jedynie charakter symboliczny. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie, analiza i ocena wielkości wartości obrotów transakcji terminowych finansowych na Giełdzie Papierów Wartościo-
1
Brak jednolitej struktury transakcyjnej i rozliczeniowej oraz prawnej.
20
Rozwój rynku finansowych transakcji terminowych (pochodnych) w Polsce
wych w Warszawie, rynku pozagiełdowego (międzybankowego) oraz Giełdy Towarowej w Polsce.
2. DEFINICJE, RODZAJE I FUNKCJE TRANSAKCJI TERMINOWYCH Istnieje wiele określeń transakcji terminowych. Podstawą rozważań i polem dla wyjaśnienia wątpliwości niech będzie egzemplifikacja tego pojęcia. Transakcja terminowa jest umową zawartą pomiędzy sprzedającym prawo na termin a kupującym to prawo, w której strony ustalają wartość instrumentu bazowego (pierwotnego), po której nastąpi wykonanie umowy w przyszłości. Natomiast kontrakt terminowy jest kategorią wtórną w stosunku do transakcji terminowej definiowanej jako transakcja, której warunki są uzgadniane na rynku kasowym, a dotyczą i są rozliczane w przyszłości. W kontrakcie terminowym występują dwie strony. Jedna zobowiązuje się do dostarczenia w przyszłości ustalonej ilości instrumentu bazowego. Mówi się, że strona ta przyjmuje w kontrakcie pozycję krótką, inaczej: sprzedaje kontrakt terminowy. Druga strona zajmuje w kontrakcie pozycję długą, co oznacza, że kupuje kontakt terminowy. Zajęcie nowej pozycji na rynku terminowym, niezależnie od tego, czy jest to pozycja długa czy krótka, określa się mianem otwarcia pozycji. Natomiast zajęcie pozycji przeciwstawnej do pozycji otwartej, tzn. długiej, w przypadku, gdy otwarta jest krótka lub odwrotnie, nazywa się zamknięciem pozycji. Kontrakt terminowy nie eliminuje ryzyka odstąpienia od niego jednej ze stron, jednakże wnoszony przez obydwie strony kontraktu rodzaj depozytu jest swoistym gwarantem wywiązania się z umowy. Depozyt jest zwykle składany trzeciej, neutralnej stronie umowy (izbie rozliczeniowej)2 . Transakcja terminowa jest pojęciem szerszym niż kontrakt terminowy, obejmuje bowiem również wszelkie instrumenty będące przedmiotem obrotu na rynkach nieregulowanych. Precyzja w wyznaczaniu owego terminu zależy w głównej mierze od charakteru zamienności instrumentu finansowego, na który opiewa kontrakt lub transakcja 3 . Rynek terminowy utożsamia się z segmentem instrumentów pochodnych (derivatives). Instrumenty pochodne są różnie definiowane w literaturze finansowej. Odmienny jest także zakres tego pojęcia w poszczególnych krajach. Instrumentem pochodnym jest transakcja finansowa pomiędzy dwiema stronami lub większą ich liczbą, dotycząca przyszłej wartości instrumentu bazowego. Cechą wspólną instrumentów pochodnych lub derywatów jest to, że są instrumentami rynku finansowego i wystawiane są (opiewają) na inne instrumenty bazowe o wartościach określonych w przyszłości. Najważniejszą przesłanką do podejmowania decyzji przy zawieraniu transakcji terminowych jest różnica pomiędzy kursem terminowym a oczekiwanym kursem kasowym. Określenie „instrumenty pochodne” 2
E. Gruszczyńska-Brożbar, K. Gabryelczyk, U. Ziarko-Siwek, Instrumenty rynku kapitałów pieniężnych, Wyd. Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2003, s. 114. 3 P. Niedziółka, Zarządzanie ryzykiem stopy procentowej w banku, Difin, Warszawa 2002, s. 117.
Munir Al-Kaber
21
przyjęło się w Stanach Zjednoczonych oraz w Wielkiej Brytanii, natomiast w Europie kontynentalnej nazywa się je najczęściej transakcjami terminowymi. Spotykane w Polsce niekiedy również i takie terminy, jak derywaty lub derywatywy można uważać za synonimy instrumentów pochodnych. Definicja powyższa nie jest jednak precyzyjna, choćby według polskich przepisów nie wszystkie instrumenty pochodne są papierami wartościowymi. Są nimi akcje, prawo do akcji, kwity depozytowe, obligacje, listy zastawne, certyfikaty inwestycyjne, jak również inne papiery wartościowe wyemitowane na podstawie właściwych przepisów prawa polskiego lub obcego. Papierami wartościowymi są także zbywalne prawa majątkowe wynikające z wyżej wymienionych papierów wartościowych, a także inne prawa majątkowe, których cena zależy bezpośrednio lub pośrednio od ceny papierów wartościowych (prawa pochodne). Zatem w świetle polskich uregulowań, na przykład kontrakty terminowe na kurs walutowy lub stopę procentową nie są papierami wartościowymi. Instrument pochodny winien być raczej określony jako „instrument oparty na bazowym instrumencie finansowym lub towarze” lub jako „dwustronna umowa”, lub „wymiana płatności”, których wartość pochodzi, jak na to wskazuje nazwa, od wartości zasadniczych aktywów, stawki lub wskaźnika. Warto zastanowić się też, czy instrument pochodny jest zawsze instrumentem terminowym i czy zachodzi również zależność odwrotna. Ponieważ wypłaty związane z instrumentami pochodnymi zależą od relacji cenowych, każdy instrument pochodny jest instrumentem terminowym. Z drugiej strony, konieczność odniesienia ceny terminowej do ceny na rynku i w ten sposób wyznaczenie wartości instrumentu – upoważnia do stwierdzenia, że każdy instrument terminowy jest instrumentem pochodnym4 . Do podstawowych rodzajów instrumentów pochodnych zaliczamy: 1) kontrakty forwards, 2) kontrakty futures, 3) opcje, 4) swapy. Kontrakt forward jest transakcją, w której kupujący i sprzedający uzgadnia dostawę określonej ilości aktywów w przyszłym terminie. Cena może być uzgodniona już przy zawarciu kontraktu lub podczas dostawy. Kontrakty forwards nie występują w obrocie giełdowym i nie mają określonych standardów oraz powszechnie przyjętych warunków obrotu. Kontrakt forward wiąże się z ryzykiem kredytowym dotyczącym obu stron kontraktu. Dlatego też strony mogą wymagać jakiegoś zabezpieczenia, gwarantującego wywiązanie się przeciwnej strony kontraktu ze zobowiązań. Kontrakt futures jest umową między kupującym a sprzedającym, dotyczącą transferu konkretnych aktywów w ściśle określonym momencie w przyszłości. Choć cena kontraktu może się różnić w zależności od sytuacji rynkowej, po zawarciu kontraktu nie podlega zmianie. Wspólnymi cechami kontraktów futures są: standaryzacja, występowanie tych instrumentów w obrocie giełdowym, publikowanie ich cen, kompensowanie zobowiązań i należności powstałych w wyniku obrotu tymi instrumentami przez izby rozrachunkowe. 4
Ibidem, s. 104 i nast.
22
Rozwój rynku finansowych transakcji terminowych (pochodnych) w Polsce
Opcja jest instrumentem przyznającym prawo, ale nie nakładającym obowiązku kupna (opcja kupna – opcja call) lub sprzedaży (opcja sprzedaży – opcja put) określonego instrumentu bazowego po określonej cenie, zwanej ceną wykonania (strik price, exercise price), w określonym czasie lub do określonego czasu w przyszłości zwanego datą (dniem) realizacji (wykonania). Opcje, które mogą być wykonane w dowolnym momencie przed upływem terminu wygaśnięcia nazywane są amerykańskimi, zaś opcje, które można wykonać tylko w dniu wygaśnięcia nazywane są europejskimi. Swap jest transakcją przeprowadzoną na rynku pozagiełdowym między dwiema stronami, w której jedna strona zobowiązuje się do dokonywania płatności na rzecz drugiej i jednocześnie druga strona zobowiązuje się do dokonywania płatności na rzecz pierwszej strony umowy. Płatności każdej ze stron są obliczane na podstawie odrębnych formuł, ale płacone zgodnie z wcześniej ustalonym terminarzem. Podstawowymi rodzajami transakcji swapowych są: swap procentowy, swap walutowy 5 . Podstawową funkcją przypisaną instrumentom pochodnym jest funkcja ograniczająca różne rodzaje ryzyka. Funkcja ta nazywana jest w literaturze funkcją ubezpieczeniową (hedging) 6 . Jest to, ujmując istotę rzeczy w skrócie, działanie polegające na zabezpieczeniu się przed niepożądanymi zmianami instrumentów finansowych 7 . Współczesne rynki instrumentów pochodnych są zdominowane przez transakcje zarobkowe, to jest takie, które w odróżnieniu od wcześniej omawianych transakcji hedgingowych – występują samodzielnie i zawierane są w celu osiągnięcia zysku na samych tych transakcjach. Transakcje zarobkowe dzielą się na spekulacyjne i arbitrażowe. Transakcje spekulacyjne – zdecydowanie liczniejsze – polegają na świadomym podejmowaniu określonego rodzaju ryzyka (walutowego, procentowego, kredytowego czy zmiany cen akcji) w celu osiągnięcia zysku. Można zatem powiedzieć, że instrumenty pochodne stanowią nową generację instrumentów inwestycyjnych, przy czym są to inwestycje o szczególnie wysokim stopniu ryzyka. Jednocześnie liczne transakcje spekulacyjne są niezbędne dla sprawnego funkcjonowania rynków instrumentów pochodnych, gdyż to one zapewniają tym rynkom płynność. Jest to szczególnie istotne w przypadku rynków giełdowych. Drugi rodzaj transakcji zarobkowych stanowią transakcje arbitrażowe, które są zawierane jednocześnie na dwóch (lub więcej) rynkach w celu zarobienia na występujących tam różnicach cenowych. W odróżnieniu od transakcji spekulacyjnych, transakcje te nie wiążą się praktycznie z żadnym ryzykiem. Arbitraż może być dokonywany między rynkiem kasowym instrumentu bazowego i rynkiem instrumentów pochodnych opiewających na ten instrument, a także między różnymi segmen5
Reuters, Instrumenty pochodne – wprowadzenie, Dom Wyd. ABC, Kraków 2001, s. 15129. 6 M. Romanowski, Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi. Komentarz, Warszawa 1999, s. 88. 7 W. Tarczyński, M. Zwolankowski, Innowacje finansowe – instrumentarium strategii, Zarządzanie ryzykiem, Agencja Wyd. Placet, Warszawa 1999, s. 75.
Munir Al-Kaber
23
tami tego ostatniego rynku (np. między kontraktami na różne terminy). Transakcje arbitrażowe również są potrzebne dla sprawnego funkcjonowania rynków instrumentów pochodnych, gdyż zapewniają utrzymanie się właściwych relacji cen między poszczególnymi rynkami 8 . Tabela 1. Wartość nominalna światowego rynku derywatów (mld USD) Lata
Rodzaje derywatów Instrumenty giełdowe w tym: Futures na stopę procentową Opcje na stopę procentową Futures na waluty Opcje na waluty Futures na indeks akcji Opcje na indeks akcji Instrumenty pozagiełdowe w tym: Swapy na stopę procentową Swapy walutowe Opcje na stopę walutową
1992
1995
1997*
4 634,1
9 188,6
12 207,3
2 913,1 5 863,4 26,5 2 741,8 71,1 38,3 79,8 43,5 158,6 172,4 5 345,7 329,3 1 494,9 17 712,6
7 489,2 6 339,9 51,9 33,2 216,6 776,5 28 733,4
860,4 12 810,7 634,5 1 197,4 – 3 704,5
22 115,5 1 584,8 5 033,1
* lata 1992 i 1995, stan na koniec roku i rok 1997, stan na koniec czerwca Źródło: K. Zabielski, Finanse międzynarodowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 286.
Rynek pochodnych instrumentów finansowych jest najmłodszym, a jednocześnie najszybciej rozwijającym się rynkiem finansowym. Światowy rynek instrumentów pochodnych przeżywał gwałtowny rozwój. Było to spowodowane poszukiwaniem przez inwestorów bardziej wyrafinowanych metod spekulacji oraz ograniczenia ryzyka. Ponadto zmniejszające się oczekiwania uczestników rynków finansowych, co do przyszłego kształtowania się stóp procentowych oraz kursów walutowych, a także możliwość osiągnięcia dużych zysków dzięki działaniu dźwigni finansowej spowodowały dynamiczny wzrost obrotów na rynkach terminowych. Finansowe instrumenty pochodne są przedmiotem obrotu na rynku giełdowym i rynku pozagiełdowym. Tabele 1 i 2 obrazują światowy rynek instrumentów pochodnych. Z danych przedstawionych w tabelach 1 i 2 wynika, że występuje niezwykle dynamiczny rozwój światowego rynku instrumentów pochodnych, zwłaszcza na rynku pozagiełdowym. Na giełdach terminowych i rynku pozagiełdowym największą popularnością cieszą się kontrakty na stopy procentowe. 8
W. Małecki, Perspektywy rozwoju finansowych instrumentów pochodnych w Polsce, Instytut Finansów, Warszawa 1998, s. 21 i nast.
24
Rozwój rynku finansowych transakcji terminowych (pochodnych) w Polsce
Tabela 2. Wartości nominalne światowego rynku instrumentów pochodnych (w mld USD) Lata
Rodzaje derywatów 2000
2001
2002
2003
14278,00
237641,10
23815,80
36739,80
Futures na stopę procentową
7 907,8
9 269,5
9 955,6
13 123,8
181649
Opcje na stopę procentową
4 734,2
12 492,8
11 759,5
20 793,8
2460451
Futures na waluty
74,4
65,6
47,0
80,1
1035
Opcje na waluty
21,4
27,4
27,4
37,9
635,2
Instrumenty giełdowe∗
2004
2005
267464,00 1408379500
w tym:
Futures na indeks akcji
9395518 3287782 111250 9475 550985
377,3
333,9
325,5
501,9
635,8
Opcje na indeks akcji
1 162,9
1 574,9
1 700,8
2 202,3
30240
Instrumenty pozagiełdowe∗
95 199
111 178
141 665
197 167
251823
260099,00
Kontrakty walutowe
15 666
16 748
18 448
24 475
29580
31075
Kontrakty na stopę procentową
64 667
77 568
101 657
141 991
190502
204393
Kontrakty na indeks akcji
1 891
1 881
2 308
3 787
4 385
5145
Inne
12 975
14 981
19 252
26 914
27356
19486
728785
w tym:
* instrumenty giełdowe – na koniec roku; instrumenty pozagiełdowe – na koniec czerwca Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Bis Quarterly Review, Basle, November 2000, December 2001, December 2004, March 2006, dostępnych na stronie www.bis.org.
Do czynników, które zadecydowały o rozpowszechnieniu się instrumentów pochodnych należy zaliczyć: 1) upłynnienie kursów walutowych i wzrost zmienności stóp procentowych; 2) procesy deregulacji w wielu krajowych systemach finansowych; 3) tendencje inflacyjne; 4) międzynarodowy kryzys zadłużenia; 5) globalizację gospodarki, a w związku z tym umiędzynarodowienie transakcji finansowych; 6) postęp techniczny i technologiczny w telekomunikacji i łączności 9 . 9
W. Tarczyński, M. Zwolankowski, Innowacje finansowe – nowa rzeczywistość polskiego rynku kapitałowego, „Bank i Kredyt” 1997, nr 11, s. 73.
Munir Al-Kaber
25
3. RYNEK TRANSAKCJI TERMINOWYCH (POCHODNYCH) W POLSCE Polski rynek instrumentów pochodnych jest bardzo młody. Rozwój rynku instrumentów pochodnych w Polsce jest niejako wymuszony przez postępującą globalizację rynków finansowych. Uatrakcyjnienie oferty polskiego rynku kapitałowego jest niezbędne ze względu na skuteczne konkurowanie z innymi ośrodkami zagranicznymi (Wiedeń, Budapeszt, Praga) o pierwszeństwo w Europie Środkowowschodniej. Z tego względu coraz mniej jest na świecie liczących się rynków papierów wartościowych, na których nie byłyby dostępne instrumenty pochodne. Ponadto rozwój tego rynku wymusza konieczność udostępnienia inwestorom działającym na naszym rynku nowoczesnych narzędzi zarządzania ryzykiem. Do 1997 roku nie istniał w Polsce rynek instrumentów pochodnych 10 . Obecne instrumenty pochodne w Polsce występują na: 1) Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie; 2) Warszawskiej Giełdzie Towarowej; 3) rynku pozagiełdowym (międzybankowym). Instrument pochodny został uruchomiony na GPW 16 stycznia 1998 roku, wraz z rozpoczęciem notowania kontraktów terminowych na indeksie giełdowym WIG20. W następnych latach trafiały do obrotu giełdowego kontrakty terminowe na waluty, kolejne indeksy, akcje i obligacje. Na koniec roku 2005 handlowano na giełdzie kontraktami na indeksy WIG20, MIDIWIG i TechWIG, na waluty USD i EURO, obligacje skarbowe oraz na akcje jedenastu spółek (tabela 3) 11 . Z danych przedstawionych w tabeli wynika, że większość obrotu na rynku kontraktów terminowych dotyczy kontraktów terminowych na indeksy. Kontrakty na akcje cechują się znacznie niższą płynnością. Z tego powodu kontrakty akcyjne nie spełniają właściwie roli jako instrumenty zabezpieczające. To poważny mankament utrudniający inwestorom budowę portfeli o bardziej zróżnicowanym poziomie ryzyka. Umiarkowanym powodzeniem cieszą się też wprowadzone w połowie lutego 2005 roku kontrakty terminowe na obligacje skarbowe, które należą do najpopularniejszych instrumentów pochodnych w obrocie na światowym rynku finansowym. Mimo szeroko zakrojonej akcji promocyjnej, szerszej popularności inwestorów nie zdobyły ani jednostki indeksowe na WIG20, ani opcje europejskie na WIG20. Giełda warszawska jest największym w regionie rynkiem instrumentów pochodnych, choć w porównaniu z dużymi giełdami obroty na warszawskim parkiecie są niewielkie 12 . Ogólnie rzecz biorąc, można stwierdzić, że rynek kontraktów terminowych na GPW napotyka wiele barier rozwojowych. Należą do nich m.in.: • słaba znajomość rynków pochodnych, • bariera psychologiczna inwestorów, 10
11 12
M. Al-Kaber, Kontrakty terminowe i ich znaczenie na GPW w Warszawie, „Studia Regionalne” 2003, nr 2, s. 136. Rocznik Giełdowy 2006, GPW w Warszawie, Warszawa 2006, s. 79. M. Kachniewski, Polski rynek kapitałowy w rok po przystąpieniu do Unii Europejskiej, KPWiG, Warszawa 2005, s. 23.
26
Rozwój rynku finansowych transakcji terminowych (pochodnych) w Polsce
• • • •
konkurencja rynku międzybankowego, niska płynność rynku, brak popytu ze strony inwestorów instytucjonalnych, wysokie koszty transakcyjne 13 .
Tabela 3. Wartości obrotów rynku terminowego na GPW w latach 1998-2005 (w mln zł) Kontrakty
1998
Rynek terminowy ogółem, w tym:
1999
2000
2001
602
6367
58602
98646
597
6015
57935
96568
-Kontr. akcyjne
-
-
-
923
-Kontr. obligacyjne
-
-
-
-
-Kontr. walutowe
5
352
667
354
-Opcje
-
-
-
-
-Jednostki indeksowe
-
-
-
5570
-Kontr. indeksowe
Kontrakty
2002
2003
2004
2005
Rynek terminowy ogółem, w tym:
77395
116201
125494
238025
-Kontr. indeksowe
75520
11920
123136
225490
1332
1758
2085
5468
-
-
-
6646
482
523
272
420
-
-
2786
11556
61,66
33948
156328
7,97
-
-
-
6646
-Kontr. akcyjne -Kontr. obligacyjne -Kontr. walutowe -Opcje -Jednostki indeksowe -Kontr. na obligacje
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Raporty Roczne, GPW w Warszawie: 1998, s. 24; 1999; Roczniki Giełdowe, GPW w Warszawie: 1999, s. 35-38., Roczniki Giełdowe, GPW w Warszawie: 2002, s. 40-70; 2004, s. 80; Biuletyn Giełdowy – dane statystyczne za 2004, GPW w Warszawie 2004, s. 3; Rocznik Giełdowy, GPW w Warszawie: 2006, s. 86-87.
Rynek kontraktów terminowych na Warszawskiej Giełdzie Towarowej powstał w połowie 1995 roku. Głównym celem giełdy jest stworzenie nowoczesnego rynku towarowego, opartego na transakcjach terminowych, który stanie się ważnym elementem rozwijającego się w Polsce rynku kapitałowego. Zadaniem WGT jest rów-
13
A .Grąt, Rozwój giełdowych instrumentów pochodnych w Polsce na tle tendencji światowych, „Bank i Kredyt”2004, nr 4, s. 13.
Munir Al-Kaber
27
nież stworzenie jednolitego systemu instytucji niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania tego rynku 14 . Ważnym etapem w realizacji celów WGT w budowaniu nowoczesnej, opartej na najlepszych światowych wzorach terminowej giełdy towarowej było wprowadzenie do obrotu kontraktów futures na 2-, 5- i 10-letnie obligacje Skarbu Państwa. Na WGT notowane są też pierwsze w Polsce kontrakty futures na kursy walut (USD, EUR, CHF, USD/EUR) oraz opcje na kontrakty futures na IM WIBOR i 3M WIBOR, a także opcje na kontrakty futures na 2-letnie obligacje skarbowe. Tabela 4. Wolumen obrotu na kontraktach futures (walutowych i procentowych) oraz opcjach walutowych na WGT SA w latach 1999-2004 Kontrakt
1999
2000
2001
2002
2003
2004
dolary – 10.000
24144
19779
1803
2596
3500
1664
dolary – 50.000
-
-
-
-
-
2822
euro – 10.000
9817
9685
426
866
4464
5031
euro – 50.000
-
-
-
-
-
4566
euro/dolary –
-
349
42
937
11000
10500
euro/dolary –
-
-
-
-
100
2348
Franki szwajc. –
-
-
100
2677
615
94
229
534
-
51
53
70
Obligacje 2-letnie
-
-
-
9
44
11
Obligacje 5-letnie
-
-
-
49
161
89
Obligacje 10-letnie
-
-
-
42
70
23
Opcje euro
-
-
-
78
139
566
Opcje euro/dolary
-
-
-
400
2
1092
WIBOR
Opcje dolary Razem
-
-
350
17
86
273
34190
30347
2721
7722
20234
29149
⎯ brak obrotu Źródło: S. Antkiewicz, Jak się zabezpieczyć przed ryzykiem kursowym, „Bank” 2005, nr 5 s. 36.
Dzięki szerokiej gamie innowacyjnej instrumentów pochodnych obrót na WGT SA wzrósł w 2004 r. o 44,06%, osiągając wolumen 29149 kontraktów. Najczęściej wykorzystywanym instrumentem procentowym był kontrakt future na 5-letnie obli14
M. Al-Kaber, The Significance of the Warsaw Commodity Exchange on the Polish Capital Market, „Geopolitical & Economic Research on Central & Eastern Europe” vol. 2/2002, s. 122 i nast.
28
Rozwój rynku finansowych transakcji terminowych (pochodnych) w Polsce
gacje skarbowe (89 sztuk). Jednak obroty instrumentami pochodnymi na WGT stanowią jedynie niewielki ułamek obrotów instrumentami walutowymi. Szczegółowe dane o obrotach na WGT SA. prezentuje tabela 4. Istotnym problemem WGT stała się niemożność sprostania wymogom ustawodawstwa dotyczącego giełd towarowych (które weszło w życie 1 kwietnia 2004 r.). Chodzi tu przede wszystkim o słabą kondycję finansową towarowych biur maklerskich, które powinny się przekształcić w spółki akcyjne o kapitale minimum 500.000 PLN. Giełda towarowa nie może się bowiem ubiegać o licencję, nie mając akredytowanych co najmniej 6 licencjonowanych domów maklerskich. Od 1 kwietnia 2004 r. Warszawska Giełda Towarowa SA zrezygnowała ze statusu „giełdy towarowej”, stając się pozagiełdowym niepublicznym rynkiem forex o nazwie „WGT SA” (bez możliwości rozszerzania tego skrótu do określenia Warszawska Giełda Towarowa) 15 . Istnieje kilka podstawowych różnic w oferowanych przez GPW i WGT instrumentach pochodnych, dotyczących m.in. nominalnej kwoty kontraktu, sposobu rozliczenia oraz sposobu naliczania depozytu zabezpieczającego. Na GPW kontrakty terminowe rozliczane są wyłącznie pieniężnie. Na WGT istnieje natomiast możliwość rozliczenia także poprzez fizyczną dostawę (dotyczy to kontraktów futures na obligacje skarbowe) 16 . Na obu giełdach odmienny jest również sposób naliczania depozytu początkowego. Dla kontraktów będących przedmiotem obrotu na GPW depozyt początkowy ustalany jest procentowo przez Izbę Rozrachunkową Instrumentów Pochodnych (IRIP), działającą jako odrębny organ przy KDPW. Wysokość depozytu początkowego zależy od rodzaju kontraktu. Na WGT depozyt początkowy ma stałą wartość wyrażoną w złotych. W Polsce nie można mówić o płynnym rynku kontraktów futures na stopę procentową. WGT była do niedawna jednym względnie aktywnym giełdowym rynkiem procentowych kontraktów terminowych. Pomimo starań organizatorów giełdy, nie udała się próba stworzenia płynnego rynku futures na stopę procentową. Rynek pozagiełdowy (międzybankowy) rozwija się bardziej dynamicznie od publicznego rynku instrumentów pochodnych. Na rynku tym daje się zaobserwować znaczną różnorodność instrumentów. Do instrumentów tego segmentu rynku zaliczyć można: 1) instrumenty zabezpieczające przed ryzykiem stopy procentowej; 2) kontrakty terminowe FRA; 3) instrumenty zabezpieczające przed ryzykiem kursowym; 4) transakcje terminowe outright-forwards; 5) instrumenty zabezpieczające przed ryzykiem zmian cen obligacji: 15
S. Antkiewicz, Instrumenty pochodne oparte na stopach procentowych w Polsce na tle krajów Europy Środkowowschodniej, [w:] J. Bednarczyk (red.), Stopy procentowe a gospodarka w poszukiwaniu optymalnej policy mix, Wyd. Politechniki Radomskiej, Radom 2005, s. 192 i nast. 16 Rozliczenie gotówkowe lub dostawa fizyczna przedmiotu kontraktu mogą mieć miejsce w sytuacji, gdy pozycje w tych kontraktach nie zostały zamknięte w wyniku transakcji terminowych. A. Grąt, Rozwój giełdowych…, op. cit., s. 10.
Munir Al-Kaber
29
swapy procentowe, walutowe swapy procentowe; 6) opcje: − opcje na stopę procentową, − opcje na kurs walutowy, − opcje na papiery wartościowe – warrant. Forward (future) Rate Agreement (FRA) jest transakcją terminową dotyczącą przyszłej stopy procentowej. Pierwsze transakcje FRA w Polsce były oferowane przez banki w drugiej połowie 1998 r. Na początku uczestnikami rynku FRA były wyłącznie banki krajowe. Obecnie kwotuje się następujące typy tych instrumentów: 1 x 2 (za 1 miesiąc na miesiąc, tzn. początek okresu rozliczeniowego ma miejsce za miesiąc, a transakcja kończy się po dwóch miesiącach), 1 x 4, 2 x 3, 2 x 5, 3 x 6, 3 x 9, 6 x 9 oraz 6 x 12. Stawki referencyjne to WIBOR 1M, 3M oraz 6M. Terminowe transakcje walutowe outright-forwards zakładają dostawę w przyszłości określonej ilości walut po z góry ustalonym kursie. Na rynku możliwe jest także zawarcie transakcji non-delivery forward (NDF), w przypadku której nie występuje obowiązek dostawy walut, lecz rozliczana jest tylko różnica między kursem terminowym z dnia zawarcia transakcji i kursem kasowym z dnia jej rozliczenia. Pierwsze transakcje swap w złotych pojawiły się na rynku londyńskim w 1998 roku. Na rynku krajowym pierwsze transakcje swapu stopy procentowej zostały przeprowadzone w 1999 r. Najczęściej zawierane są swapy 2- i 5-letnie. Standardem stały się transakcje IRS ze stawką referencyjną dla płatności o oprocentowaniu zmiennym WIBOR 6M. Rzadziej stosowany jest w tej roli WIBOR 3M. Typowe terminy zapadalności kontraktów IRS wynoszą od 1 roku do 10 lat. Do obliczenia płatności odsetkowych przyjęto konwencję: dla stopy zmiennej na bazie „faktyczna ilość dni/365 dni” (ACTUAL/365 lub ACT/365), natomiast dla stopy stałej na bazie „faktyczna liczba dni/faktyczna liczba dni” (ACTUAL/ACTUAL lub ACT/ACT). Odmianą operacji wymiany IRS są transakcje CIRS (Currency Interest Rate Swap). Stanowią one hybrydę swapu procentowego i walutowego. Na początku transakcji strony dokonują wymiany kwot nominalnych różnych walut po określonym kursie. W trakcie trwania swapu kontrahenci dokonują płatności odsetkowych od wartości nominalnej kontraktu, według określonych stóp (stałych lub zmiennych) w dwóch walutach. Umowa z reguły kończy się wymianą kwot nominalnych po z góry ustalonym kursie. Transakcje wymiany stopy zmiennej na stopę stałą zwane są również swapami bazowymi (basis swap). W przypadku transakcji wymiany stopy stałej na zmienną (są to głównie operacje banków z klientami niebankowymi), minimalna wartość kontraktu CIRS dla złotego w odniesieniu do banków krajowych waha się między 0,5 a 3 mln zł (w zależności od banku). Typowe okresy zawierania transakcji wynoszą od 1 roku do 10 lat. Strumienie płatności bazują na stawkach WIBOR/LIBOR 1-, 3- i 6-miesięcznych. Płatności odsetkowe następują co 1, 3, 6 lub 12 miesięcy (płatnik stopy stałej) oraz 1, 3 lub 6 miesięcy (płatnik stopy zmiennej). W przypadku swapów bazowych (będących przedmiotem obrotu na rynku międzybankowym) minimalna wartość transakcji wynosi 25 mln USD. Typowe okresy zawierania transakcji wynoszą od 1 roku do 10 lat. Strumienie płatności ba– –
30
Rozwój rynku finansowych transakcji terminowych (pochodnych) w Polsce
zują z reguły na stawkach WIBOR/LIBOR/EURIBOR 3- lub 6-miesięcznych. Płatności odsetkowe następują co 3 lub 6 miesięcy. Tabela 5. Wartość transakcji pochodnych banków komercyjnych w latach 1999-2005 (w mln zł) 31.12.1999
Wyszczególnienie Transakcje pochodne ogółem, z tego: Transakcje terminowe, w tym: Stopy procentowej Walutowe Związane z papierami wartościowymi Opcje, w tym: Opcje giełdowe Opcje pozagiełdowe Inne instrumenty, w tym pozagiełdowe
ogółem
spekulacyjne
120 709,7
24 774,0
95 935,8
386 215,8
71 832,7
314 383,1
112 356,8 49 196,6 63 130,1
24 773,6 3 536,7 21 211,4
87 583,2 45 659,9 41 918,7
339 199,7 181 016,1 181 016,1
69 388,5 55 556,6 55 556,6
269 811,1 125 459,4 125 459,4
30,1 8 352,9 184,0 8 169,0 -
25,5 0,4 0,4 -
4,7 8 352,5 184,0 8 168,6 0,0 0,0
560,6 42 760,1 20,6 42 739,5 4 256,0 4 256,0
557,1 2 433,4 2 433,4 10,8 10,8
3,5 40 326,7 20,6 40 306,1 4 245,2 4 245,2
Wyszczególnienie Transakcje pochodne ogółem, z tego: Transakcje terminowe, w tym: Stopy procentowej Walutowe Związane z papierami wartościowymi Opcje, w tym: Opcje giełdowe Opcje pozagiełdowe Inne instrumenty, w tym pozagiełdowe
ogółem
31.12.2001
Wyszczególnienie Transakcje pochodne ogółem, z tego: Transakcje terminowe, w tym: Stopy procentowej Walutowe Związane z papierami wartościowymi Opcje, w tym: Opcje giełdowe Opcje pozagiełdowe Inne instrumenty, w tym pozagiełdowe
31.12.2000
zabezpieczające
zabezpieczające
spekulacyjne
31.12.2002
ogółem
zabezpieczające
spekulacyjne
ogółem
882 651,7
131 549,5
751 102,1
935 881,6
10 983,5
924 898,1
844 823,8 298 168,2 545 560,3
129 355,6 24 092,0 104 168,2
715 468,2 274 076,2 441 392,0
889 330,8 482 607,2 405 220,8
9 260,1 2 625,6 6 493,2
880 070,8 479 981,6 398 727,6
1 095,4
1 095,4
33 594,3
1 502,8 43 079,0
141,2 1 723,4
1 361,6 41 355,6
35 778,4 169,2 35 609,2 2 049,5 2 049,5
2 184,0 164,0 2 020,0 9,9 9,9
5,2 33 589,1 2 039,6 2 039,6
882,4 42 196,6 3 471,8 3 471,8
1 723,4 -
882,4 40 473,1 3 471,8 3 471,8
31. 12.2003
30. 06.2004
31.12.2004
zabezpieczające
spekulacyjne
09.2005
1 351,5
1 442,6
1440,9
1728907,6
1 304,3 902,7 399,3 2,3
1 391,6 1 012,7 376,1 2,6
1384,4 966,1 336,8 3,2
1167984,3 553026,3 7106,3
45,2 45,2 2,1 2,1
47,5 0,9 46,7 3,5 3,5
52,3 0,1 52,2 4,2 4,2
462,4 945,8 790,7
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Sytuacja finansowa banków. Synteza NBP, Warszawa 2001, s. 47; 2002, s. 60; 2003, s. 47; 2004, s. 52; 09.2005, s. 42.
Munir Al-Kaber
31
Rynek opcji na stopę procentową jest pozagiełdowy. Opcje są wystawiane przez banki. Opcje nominowane w złotych są również wystawiane przez banki inwestycyjne działające na rynku londyńskim. Aktywami bazowymi na stopę procentową są zwykle kontrakty terminowe na stawkę WIBOR. Banki i brokerzy kwotują zmienność cen aktywów bazowych. Początki rynku opcji na stopy procentowe sięgają lat 1998-1999. Rynek opcji walutowych jest typowo dealerski. Żadna z giełd nie oferuje opcji walutowych. Możliwość kupowania opcji walutowych oferują banki krajowe i zagraniczne. Wśród uczestników rynku opcji walutowych znajdują się nieliczne banki krajowe oraz nierezydenci. Banki oferują kontrakty opcyjne o okresie zapadalności od 1 tygodnia do 1 roku. Opcje na papiery wartościowe oferowane są przez banki klientom. Rynek międzybankowy praktycznie w Polsce nie istnieje. Największą aktywność w tym segmencie rynku wykazuje BRE Bank, który już od 1996 r. emituje warranty typu call i lookback oraz organizuje wtórny obrót tymi papierami. Warranty te oparte są o kursy akcji niektórych spółek notowanych na GPW w Warszawie. Emisje te, organizowane na zasadach niepublicznych, cieszyły się jednak znikomym zainteresowaniem 17 . Tabela 5 prezentuje dane liczbowe dotyczące rynku transakcji pochodnych banków komercyjnych w latach 1999-2005. Jak wynika z tabeli 5, z roku na rok wzrasta wartość instrumentów pochodnych. Najwyższe obroty wykazywały walutowe transakcje swapowe. Nieco mniej aktywny był rynek walutowych transakcji terminowych, natomiast opcje walutowe stanowiły niewielką jego część. Okres transakcji terminowych rzadko przekraczał jeden rok. Zapadalność zawieranych opcji walutowych w zasadzie nie przekraczała jednego roku. W segmencie rynku najważniejsze są transakcje FRA oraz swapy stopy procentowej. Niepokojący jest jednak fakt, że gros transakcji instrumentami pochodnymi stanowiły transakcje o charakterze spekulacyjnym, wiążące się ze znacznym ryzykiem kursu walutowego i stopy procentowej Rozwój krajowego rynku instrumentów pochodnych OTC jest w głównej mierze zależny od czynników lokalnych, a w mniejszym stopniu od czynników kształtujących tendencje światowe. W związku z tym struktura rynku jest bardziej zbliżona do struktury rynków innych krajów regionu. Zarówno w Polsce, jak i w Czechach i na Węgrzech najbardziej płynnym instrumentem są kontakty FRA. Bardzo słabo rozwinięte są rynki kontaktów CIRS i opcji na stopę procentową 18 .
4. ZAKOŃCZENIE W związku z przeprowadzoną analizą należy potwierdzić przypuszczenia, że instrumenty terminowe (pochodne) zdobyły w świecie finansów ogromną popularność. Ich podstawową, pierwotna funkcją jest zabezpieczanie przed ryzykiem. Po17
J. Osiński, P. Wyczyński, D. Tymoczko, A. Grąt, Rozwój systemu finansowego w Polsce w latach 2002-2003, NBP, Warszawa 2004, s. 203-220. 18 Ibidem.
32
Rozwój rynku finansowych transakcji terminowych (pochodnych) w Polsce
nadto, instrumenty pochodne stworzyły inne, nowe, bardziej wyrafinowane możliwości inwestycyjne dla wymagających inwestorów. Mówiąc ogólnie, instrumenty te są kontraktami finansowymi, których wartość zależy od wartości zabezpieczonych aktywów lub pasywów procentowych. Mimo że niektóre z nich mogą mieć bardzo złożoną strukturę, to wszystkie transakcje terminowe można podzielić na cztery podstawowe grupy: forwards, futures, opcje oraz swapy. Polski rynek instrumentów pochodnych jest bardzo młody. Pomimo iż powstał on stosunkowo niedawno, w krótkim okresie zyskał na znaczeniu, przyciągając wielu inwestorów indywidualnych działających dotychczas na rynkach kasowych. Nie można jednak nazwać go sprawnym, ponieważ nie wykorzystuje się wszystkich jego funkcji. Pomimo dużego zainteresowania inwestorów, dominują na nim transakcje o charakterze spekulacyjnym, pomija się natomiast jego funkcje zabezpieczające i – w mniejszym stopniu – arbitrażowe. Poza Giełdą Papierów Wartościowych transakcji terminowych dokonuje również Giełda Towarowa, jednak ich wartość ma charakter jedynie symboliczny. Podobnie z kontraktami terminowymi na rynku niepublicznym (międzybankowym), z tym jednakże zastrzeżeniem, że duże przedsiębiorstwa wykorzystują kontrakty na stopy procentowe i kursy walutowe w celu zabezpieczenia przed ryzykiem. Również w tym segmencie dominują transakcje o charakterze spekulacyjnym. Główną przyczyną niesprawności rynku kontraktów terminowych, zarówno na rynku giełdowym, jak i pozagiełdowym, jest zróżnicowanie oraz niespójność infrastruktury rozliczeniowej i prawnej. Transakcje terminowe, poprzez swoją specyfikę, mogą dostarczyć temu rynkowi bodźca do rozwoju. Jednakże niedostatek odpowiednich regulacji powoduje, że na polskim rynku transakcji terminowych zbyt wielki udział mają transakcje o charakterze spekulacyjnym, niewpływające korzystnie na sprawność całego rynku. Ogranicza to równocześnie dostęp do tego rynku inwestorów dysponujących mniejszym kapitałem. LITERATURA 1. Al-Kaber M., Kontrakty terminowe i ich znaczenie na GPW w Warszawie, „Studia Regionalne” 2003, nr 2. 2. Al-Kaber M., The Significance of the Warsaw Commodity Exchange on the Polish Capital Market, „Geopolitical & Economic Research on Central & Eastern Europe” vol. 2/2002. 3. Antkiewicz S., Instrumenty pochodne oparte na stopach procentowych w Polsce na tle krajów Europy Środkowowschodniej, [w:] Bednarczyk J. (red.), Stopy procentowe a gospodarka w poszukiwaniu optymalnej policy mix, Wyd. Politechniki Radomskiej, Radom 2005. 4. Antkiewicz S., Jak się zabezpieczyć przed ryzykiem kursowym, „Bank” 2005, nr 5. 5. Bis Quarterly Review, Basle, November 2000, December 2001, December 2004, March 2006. 6. Biuletyn Giełdowy – dane statystyczne za 2004, GPW w Warszawie 2004.
Munir Al-Kaber
33
7. Galuszka P., Dlaczego spadają obroty na rynku akcji?, „Nasz Rynek Kapitałowy” 2002, nr 12. 8. Grąt A., Rozwój giełdowych instrumentów pochodnych w Polsce na tle tendencji światowych, „Bank i Kredyt” 2004, nr 4. 9. Gruszczyńska-Brożbar E., Gabryelczyk K., Ziarko-Siwek U., Instrumenty rynku kapitałów pieniężnych, Wyd. Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2003. 10. Kachniewski M., Polski rynek kapitałowy w rok po przystąpieniu do Unii Europejskiej, KPWiG, Warszawa 2005. 11. Małecki W., Perspektywy rozwoju finansowych instrumentów pochodnych w Polsce, Instytut Finansów, Warszawa 1998. 12. Niedziółka P., Zarządzanie ryzykiem stopy procentowej w banku, Difin, Warszawa 2002. 13. Osiński J., Wyczyński P., Tymoczko D., Grąt A., Rozwój systemu finansowego w Polsce w latach 2002-2003, NBP, Warszawa 2004. 14. Raporty Roczne, GPW w Warszawie: 1998, 1999. 15. Reuters, Instrumenty pochodne – wprowadzenie, Dom Wyd. ABC, Kraków 2001. 16. Roczniki Giełdowe, GPW w Warszawie: 1999, 2002, 2004. 2006. 17. Romanowski M., Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi. Komentarz, Warszawa 1999. 18. Sytuacja finansowa banków. Synteza NBP, Warszawa 2001, 2002, 2003, 2004, 2005. 19. Sytuacja finansowa banków. Synteza NBP, Warszawa 2001, 2002, 2003, 2004, 2005. 20. Tarczyński W., Zwolankowski M., Innowacje finansowe – instrumentarium strategii, Zarządzanie ryzykiem, Agencja Wyd. Placet, Warszawa 1999. 21. Tarczyński W., Zwolankowski M., Innowacje finansowe – nowa rzeczywistość polskiego rynku kapitałowego, „Bank i Kredyt” 1997, nr 11. 22. Zabielski K., Finanse międzynarodowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.
IWONA PIEKUNKO-MANTIUK Politechnika Białostocka Wydział Zarządzania Katedra Marketingu i Przedsiębiorczości DR
ZMIANY WIELKOŚCI I STRUKTURY KAPITALIZACJI NA GIEŁDZIE PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH W WARSZAWIE W LATACH 2000-2005 1. WSTĘP Giełda papierów wartościowych jest miejscem, na którym dochodzi do konfrontacji popytu i podaży na określone instrumenty finansowe. Jest miejscem koncentracji, w określonym czasie i przestrzeni, ofert kupna i sprzedaży podporządkowanych określonym normom. Jest także ogniwem łączącym podmioty dysponujące nadwyżką oszczędności z podmiotami o ich niedoborach. Dobrze rozwinięta i sprawnie funkcjonująca giełda papierów wartościowych jest jednym z niezbędnych atrybutów silnej gospodarki. Wynika to z funkcji, jakie spełnia giełda, będąc centralną instytucją rynku kapitałowego. Stąd też w gospodarkach rynkowych jest ona pod szczególnym nadzorem, a jej funkcjonowanie podlega częstym i szczegółowym analizom. Do oceny stanu i rozwoju giełdy wykorzystywane są różne parametry zarówno ilościowe, jak i jakościowe 1 . Jednym z głównych wskaźników ilościowego (pośrednio także jakościowego) rozwoju giełdy jest kapitalizacja, jej wielkość i struktura, ale również jej udział w PKB. Dlatego też, celem niniejszego opracowania jest przedstawienie zmiany wielkości i struktury kapitalizacji Giełdy Papierów Wartościowych (GPW) w Warszawie w latach 2000-2005. W opracowaniu zwrócono również uwagę na zmiany tego wskaźnika na wybranych giełdach europejskich, co ma poszerzyć perspektywę i pozwolić na pełniejszą, a zarazem bardziej obiektywną ocenę analizowanych zmian. Ze względu na złożoność funkcjonowania giełdy, segmentację rynku oraz różny poziom rozwoju poszczególnych segmentów, analizie została poddana jedynie kapitalizacja rynku akcji. Pominięto natomiast rynek obligacji i instrumentów pochodnych. 1
Parametry (wskaźniki) ilościowe rozwoju giełdy są to wszelkiego rodzaju wskaźniki, które można przedstawić w sposób wymierny (ilościowy), np. kapitalizacja, wielkość obrotów, liczba otwartych rachunków inwestycyjnych itp. Są to wskaźniki o charakterze obiektywnym. Natomiast parametrami jakościowymi są te mierniki, których nie można wyznaczyć w tak jednoznaczny sposób (np. atrakcyjność rynku czy spółki, otwartość na kontakty z inwestorami itp.), dlatego też parametry te zazwyczaj mają charakter ocen subiektywnych.
36
Zmiany wielkości i struktury kapitalizacji…
2. ROLA GIEŁDY W GOSPODARCE Pod pojęciem giełdy papierów wartościowych należy rozumieć „regularne, odbywające się w określonym miejscu i czasie oraz podporządkowane określonym normom i zasadom spotkania osób pragnących zawrzeć transakcje kupna-sprzedaży papierów wartościowych, jak też osób pośredniczących w zawieraniu transakcji, których przedmiot stanowią zamienne papiery wartościowe, przy czym ceny tych transakcji są ustalone na podstawie układu podaży i popytu, a następnie podawane do informacji publicznej” 2 . Giełda papierów wartościowych jest częścią rynku kapitałowego i należy do rynków silnie sformalizowanych. Jej rola i znaczenie w gospodarce wynika z funkcji, jakie spełnia giełda, będąc ogniwem łączącym podmioty o nadwyżkach kapitału z podmiotami cierpiącymi na ich niedobór. Dobrze rozwinięta i sprawnie funkcjonująca giełda powinna spełniać dokładnie takie same funkcje, jak rynek kapitałowy, a mianowicie funkcje: • alokacyjną – polegającą na przepływie wolnych kapitałów pieniężnych z gałęzi o niższej stopie zysku do gałęzi o wyższej stopie zysku. Właściwe funkcjonowanie podmiotów gospodarczych wymaga zasilania w kapitał, stąd też gospodarka i rynek potrzebują dobrze działającego mechanizmu alokacji kapitału, który określałby kierunki jego przepływu. Finansowanie przedsięwzięć może być realizowane na kilka sposobów: poprzez sektor bankowy, w formie inwestycji bezpośrednich lub inwestycji portfelowych dokonywanych na publicznym rynku papierów wartościowych 3 . W procesie alokacji kapitału istotną rolę odgrywają także domy maklerskie i doradcy inwestycyjni oraz prasa i literatura specjalistyczna, które przekazują wyniki analiz i własnych badań, • mobilizowania kapitału (funkcja handlowa 4 ) – przejawiającą się m.in. w kształtowaniu zachowań inwestorów, w informowaniu o możliwościach inwestowania na rynku, a także świadczeniu usług zarządzania oszczędnościami oraz usług doradczych przez domy maklerskie 5 . Dzięki temu wzrasta liczba możliwych uczestników finansowania zadań inwestycyjnych podmiotów gospodarczych, co skutkuje większym i łatwiejszym dostępem do kapitału, ułatwia i umożliwia finansowanie bardzo dużych inwestycji i sprzyja rozłożeniu ryzyka inwestycyjnego związanego z działalnością danego podmiotu. W zależności od sposobu i skuteczności działania rynku, inwestor podejmuje decyzje o inwestycji w papiery wartościowe lub postanawia ulokować swoje fundusze w inny, z jego punktu widzenia, bardziej atrakcyjny sposób, • wyceny kapitału – pod wpływem popytu i podaży na rynku następuje ciągła wycena kapitału. Dzieje się to przy znacznym udziale m.in. wyspecjalizo2
W. Tarczyński, M. Zwolankowski, Inżynieria finansowa, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 1999, s. 31. 3 J. Socha, Rynek papierów wartościowych w Polsce, OLYMPUS, Warszawa 2003, s. 23. 4 Ibidem, s. 32-33. 5 M. Gruz, Rynek kapitałowy wybrane problemy, Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej, Dąbrowa Górnicza 2003, s. 34.
Iwona Piekunko-Mantiuk
37
wanych instytucji informujących o stanie rynku, stopie zwrotu z inwestycji, zmianach sytuacji finansowej uczestników rynku. Wycena kapitału poprzez ustalenie ceny papierów wartościowych ułatwia podejmowanie decyzji odnośnie kierunków oraz możliwości rozwoju spółki 6 , • transformacji kapitału – polegającą na zamianie (konwersji) kapitału oszczędnościowego na kapitał inwestycyjny. Funkcja ta odgrywa kluczową rolę w mobilizacji środków kapitałowych i w największym stopniu wspiera alokację zasobów, • informacyjną – przejawiającą się w udostępnianiu bezpłatnej informacji odnośnie kosztu kapitału, możliwości jego pozyskania, kierunkach przepływu itp. Jednocześnie informacje płynące z rynku mają wpływ na decyzje uczestników rynku oraz na ceny (kursy), dlatego też czas i sposób ich przekazywania podlegają regulacji. Ponadto, giełda bardzo często jest postrzegana jako barometr gospodarki, a zmiany jakie na niej zachodzą niejednokrotnie są wyznacznikiem (informacją) przyszłych zmian na rynku dóbr realnych. Im pełniej giełda spełnia powyższe funkcje, tym większe jest jej znaczenie w funkcjonowaniu gospodarki. Bowiem silny i efektywny rynek to niższa cena kapitału dla przedsiębiorców, wzrost transparentności obrotu gospodarczego, optymalizacja alokacji oszczędności obywateli w gospodarce krajowej, a także większa innowacyjność gospodarki oraz możliwość elastycznego reagowania na zmiany 7 . Sprawnie funkcjonujący rynek kapitałowy, w tym także giełda, ma istotne znaczenie również dla jednostek samorządu terytorialnego i podmiotów użyteczności publicznej. „Dotyczy to szczególnie rynku municypalnych papierów dłużnych, który w warunkach ograniczonego dostępu do środków budżetowych oraz wobec konieczności wygospodarowania istotnych środków na pre- i współfinansowanie działań realizowanych przy wsparciu funduszy unijnych, powinien pełnić w najbliższych latach znaczącą rolę” 8 . W tym miejscu należy także podkreślić, że prawidłowo działający rynek kapitałowy sprzyja procesom prywatyzacji i restrukturyzacji gospodarki, zwiększa możliwości innowacji i wdrażania nowych technologii, a także prowadzi do wzrostu efektywności gospodarowania przedsiębiorstw. Strategia rozwoju rynku kapitałowego „Agenda Warsaw City 2010” zwraca uwagę na fakt, że dzięki różnej skłonności inwestorów do ryzyka, giełda daje możliwość rozwoju tych firm, które mają trudności z pozyskaniem kredytu bankowego (efekt luki kapitałowej). Daje również możliwość rozwoju i przekształcania się firm oraz, dzięki dyferysfikacji ryzyka na skutek rozdrobnienia własności, ułatwia finansowanie nowych przedsięwzięć opartych w dużym stopniu na wiedzy i kapitale ludzkim.
6
Por. I. Pyka (red.), Rynek pieniężny i kapitałowy, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice 2001, s. 106; M. Al-Kaber, Rynek kapitałowy w Polsce, Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku, Białystok 2003, s. 23. 7 Strategia rozwoju rynku kapitałowego „Agenda Warsaw City 2010”, Ministerstwo Finansów, Warszawa 2004, s. 6. 8 Ibidem, s. 7.
38
Zmiany wielkości i struktury kapitalizacji…
Jednak, aby giełda w pełni mogła spełniać swoje funkcje i w znaczący sposób oddziaływać na procesy gospodarcze zachodzące w kraju, powinna charakteryzować się przejrzystością, rzetelnością, efektywnością oraz płynnością 9 . 3. ROZWÓJ GIEŁDY PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH W WARSZAWIE Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie funkcjonuje w oparciu o ustawę o obrocie instrumentami finansowymi z 29 lipca 2005 roku 10 . Jej akt założycielski został podpisany 12 kwietnia 1991 roku przez Ministrów Przekształceń Własnościowych i Finansów. Cztery dni później, 16 kwietnia 1991 roku, odbyła się pierwsza sesja giełdowa, na której notowanych było 5 spółek (Tonsil, Próchnik, Krosno, Kable, Exbud), natomiast wartość obrotu osiągnęła symboliczną kwotę 2 tys. USD (1.990 zł). Giełda funkcjonuje w formie spółki akcyjnej, w której dominujący udział ma Skarb Państwa (98,81%) 11 . Zanim GPW osiągnęła swoją obecną pozycję, przechodziła przez kolejne etapy rozwoju. Od grudnia 1990 roku (prywatyzacji tzw. „Wielkiej Piątki”) do początku 1992 roku polski rynek kapitałowy przechodził przez fazę rynku uśpionego 12 . Cechą charakterystyczną tej fazy jest to, że rynek pozostaje prawie w ogóle nieznany lub jest jedynie mało znany wśród inwestorów papierów wartościowych, którzy ponadto nie są zainteresowani wchodzeniem na giełdę czy też na rynek pozagiełdowy, ponieważ nie spełniają one swoich ekonomicznych zadań. O tym, iż polski rynek papierów wartościowych we wspomnianym okresie był mało znany świadczy m.in. liczba otwartych rachunków inwestycyjnych, która na koniec 1991 roku wyniosła około 54 tysiące, z drugiej strony, Giełda również nie zachęcała inwestorów do lokowania na niej swoich oszczędności. Sesje odbywały się tylko raz w tygodniu (we wtorki), notowanych było 9 spółek (na koniec 1991 roku), a dodatkowo ich kursy systematycznie spadały. Warszawski Indeks Giełdowy (WIG), określony na pierwszej sesji na 1.000 pkt., spadał do 26 czerwca 1992 roku, osiągając absolutne minimum na poziomie 635 pkt. Dopiero 1 grudnia 1992 roku WIG, po raz pierwszy od początku notowań, przekroczył „magiczny” pułap 1.000 pkt. Od drugiego kwartału do końca 1992 roku polski rynek kapitałowy przechodził przez kolejną fazę, a mianowicie fazę rynku manipulowanego 13 , to znaczy rynku, którego wielkość i głębokość są niewystarczające do możliwości inwestorów. Decyzje inwestycyjne podejmowane przez uczestników rynku są na tyle znaczące, że mają wpływ na kształtowanie kursów i mogą same z siebie kreować krótkookresowe trendy. 9
J. Socha, Rynek, giełda, inwestycje, OLYMPUS Centrum Edukacji i Rozwoju Biznesu, Warszawa 1998, s. 19-20. 10 Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi, Dz. U. z 2005 r., nr 183, poz. 1538. 11 Rocznik Giełdowy 2006, s. 7. 12 J. Socha, Rynek ..., op. cit., s. 115. 13 Ibidem, s. 116.
Iwona Piekunko-Mantiuk
39
„W lutym 1993 roku rozpoczęła się kolejna faza w rozwoju rynku papierów wartościowych w Polsce. Była to faza spekulacyjna – znamienna zarówno dla rynku, inwestorów, jak i spółek. Trwała ona, używając określenia medycznego, w ostrej formie do marca 1994 roku” 14 . Pomimo wielu oznak spekulacyjnego charakteru tego okresu, inwestorzy dokonywali kolejnych zakupów po coraz wyższych kursach, doprowadzając indeks WIG do poziomu 20.760 pkt., który ponownie został pokonany dopiero w 2000 roku. „W 1996 roku pojawiły się widoczne sygnały, świadczące o tym, że polski rynek kapitałowy wchodzi w kolejną fazę rozwoju, a mówiąc dokładniej, w jej początkowy etap – fazę rynku dojrzałego 15 . Istotnymi oznakami przejścia w fazę rynku dojrzałego, według Sochy, są m.in. wzrost: liczby notowanych spółek, kapitalizacji giełdy, średniej liczby zleceń na sesję, średniej wartości obrotu. Do tego należy również dodać zmiany prawne, instytucjonalne i instrumentalne (chodzi o różnorodność instrumentów rynku kapitałowego) oraz zmiany zachodzące w otoczeniu makroekonomicznym. Tabela 1. Podstawowe wskaźniki ilościowego rozwoju GPW (rynek akcji) w latach 19912005 Rok
Liczba notowanych spółek na koniec roku
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
9 16 22 44 65 83 143 198 221 225 230 216 203 225 255
Liczba raWartość obrochunków inwetów w roku stycyjnych na (w mln zł) koniec roku (w tys.) 54 30 162 230 281 7.750 832 23.422 808 13.671 894 29.895 1.181 52.342 1.262 62.338 1.158 88.974 1.236 253.000 1.085 80.443 1. 020 71.686 940 99.500 850 136.100 853 208.500
Źródło: Opracowanie na podstawie Roczników Giełdowych.
14 15
Ibidem, s. 117. Ibidem, s. 119.
Min. poziom WIG-u w roku 678 635 1.037 6.716 5.904 7.725 13.619 10.473 12.591 14.929 11.522 12.583 13. 503 21.299 25.206
Max. poziom WIG-u w roku 1.001 1.071 12.439 20.760 9.396 15.078 18.339 18.582 18.370 22.868 17.959 16.423 22.034 26.636 36.068
Zmiany wielkości i struktury kapitalizacji…
40
Mimo iż od pierwszej sesji giełdowej upłynęło ponad 15 lat, wśród inwestorów GPW postrzegana jest nadal jako młoda instytucja. Nie zmienia tego nawet fakt diametralnej zmiany pozycji polskiej giełdy w strukturze europejskiej. Z nic nieznaczącego w strukturach europejskich rynku, GPW w 2000 roku stała się największą giełdą w regionie Europy Środkowowschodniej pod względem kapitalizacji, obrotów i liczby notowanych spółek 16 . Nie ulega wątpliwości, że okres funkcjonowania warszawskiej giełdy to okres bardzo dynamicznego jej rozwoju, o czym świadczą m.in. jej ilościowe parametry (tabela 1). Niestety, m.in. perturbacje na rynkach światowych oraz pogarszający się stan gospodarki krajowej w 2001 roku doprowadziły do krótkookresowego zatrzymania pozytywnych trendów w rozwoju Giełdy. Należy jednak zauważyć, że tego typu tendencje wystąpiły na wszystkich giełdach światowych. Tabela 2. Klasyfikacja wybranych państw/giełd pod względem rozwoju rynku kapitałowego w latach 1999-2000 Grupa I
II
III
IV
Rok 1999 USA, Francja, Grecja, Korea, Wielka Brytania, Niemcy, Holandia, Hiszpania, Włochy Turcja, Tajlandia, Australia, Brazylia, Szwajcaria, Finlandia, Szwecja, Malezja Izrael, Portugalia, Norwegia, Chile, Nowa Zelandia, Belgia, Austria, Luksemburg Meksyk, Słowenia, Irlandia, Filipiny, Peru, Iran, Polska, Sri Lanka, Argentyna
2000 USA, Wielka Brytania, Francja, Grecja, Niemcy, Włochy, Szwajcaria, Australia, Iran Holandia, Malezja, Szwecja, Norwegia, Hiszpania, Brazylia, Izrael, Chile Polska, Belgia, Słowenia, Turcja, Sri Lanka, Austria, Nowa Zelandia, Portugalia Korea, Tajlandia, Irlandia, Finlandia, Meksyk, Filipiny, Peru, Luksemburg, Argentyna
Źródło: Opracowanie na podstawie W. Tarczyński, M. Łuniewska, Metody wielowymiarowej…, op.cit., s. 26.
W celu pełniejszego pokazania stanu polskiego rynku kapitałowego należy umiejscowić Giełdę Papierów Wartościowych w Warszawie na tle zarówno giełd europejskich, jak i światowych. Na podstawie dwunastu zmiennych (m.in. inflacji, całkowitej stopy zwrotu, kapitalizacji rynku, PKB) Tarczyński 17 przeprowadził klasyfikację wybranych państw/giełd, dzieląc je na cztery grupy, począwszy od krajów 16
17
Por. L. Adamska, Procesy konsolidacji giełd w Europie z perspektywy Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie, „Bank i Kredyt” nr 5/2003; D. Piotrowski, Wpływ sytuacji gospodarczej i zastosowanych rozwiązań systemowych na stan rozwoju rynku kapitałowego i bankowość inwestycyjną w Polsce, „Bank i Kredyt” nr 1/2003. W. Tarczyński, M. Łuniewska, Metody wielowymiarowej analizy porównawczej na rynku kapitałowym, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 24-28.
Iwona Piekunko-Mantiuk
41
o najbardziej rozwiniętych rynkach papierów wartościowych i silnej gospodarce (grupa I), a skończywszy na tych, które charakteryzują się najniższym rozwojem (grupa IV). W pierwszym roku poddanym analizie, tj. w 1999 roku, Polska znalazła się w ostatniej IV grupie, ale już rok później awansowała do grupy III (tabela 2). W 2001 roku pozycja polskiej giełdy uległa dalszej poprawie. Niestety, ze względu na przyjęcie innych kryteriów poddanych analizie (badano tylko wartość obrotu akcjami i obligacjami, kapitalizację rynku, wskaźnik szybkości obrotu, zmiany indeksów blue chip), nie można otrzymanego wyniku ani porównać z poprzednimi, ani zweryfikować na ile jest on kwestią przypadku, a na ile rzeczywistą miarą rozwoju. Warto jednak zauważyć, że niezależnie od obecnej pozycji GPW w strukturach międzynarodowych, dalszy jej rozwój będzie wymagał podjęcia strategicznych decyzji, w tym tych dotyczących prywatyzacji i ścisłej współpracy (alians lub stworzenie wspólnej platformy obrotu) z innymi parkietami. Obecnie podstawowymi celami Strategii Rozwoju Giełdy są: • zapewnienie przejrzystości, efektywności, płynności mechanizmu obrotu skupiającego obrót polskimi instrumentami finansowymi, • świadczenie wysokiej jakości usługi uczestnikom polskiego rynku kapitałowego, • zapewnienie mechanizmu alokacji kapitału i finansowania polskiej gospodarki, • wspieranie rozwoju rynku kapitałowego w Polsce 18 . Ponadto, Giełda chce osiągnąć 50% poziom kapitalizacji w PKB, utrzymać wiodącą pozycję na krajowym rynku kapitałowym, zdobyć pozycję największej giełdy w regionie oraz stać się ważnym węzłem w sieci giełd europejskich 19 .
4. KAPITALIZACJA GIEŁDY PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH W WARSZAWIE I WYBRANYCH RYNKÓW EUROPEJSKICH W LATACH 2000-2005 Kapitalizacja jest jednym z podstawowych mierników poddawanych analizie przy okazji badania stanu i dynamiki rozwoju giełdy. Jest ona całkowitą wartością wszystkich papierów wartościowych lub wybranej grupy papierów wartościowych notowanych na giełdzie, liczoną według kursu giełdowego 20 . Stąd też jej wartość zależy od liczby papierów wartościowych oraz ich ceny (kursu giełdowego). Kapitalizacja jest miarą ilościową, ale w pośredni sposób może być wykorzystywana również jako miara jakościowa. Analizie może podlegać jej wielkość, struktura oraz jej udział w PKB (w %). Zmiany wielkości kapitalizacji zazwyczaj podlegają podobnym trendom, jak zmiany podstawowych indeksów giełdowych, co wynika z jej formuły obliczenio18
Rocznik Giełdowy 2006, Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie, Warszawa 2006, s. 7. 19 Ibidem, s. 7. 20 Rocznik Giełdowy 2002, Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie, Warszawa 2002, s. 130.
Zmiany wielkości i struktury kapitalizacji…
42
wej. Podczas hossy, wzrost kursów giełdowych pociąga za sobą wzrost kapitalizacji, natomiast podczas bessy kapitalizacja zazwyczaj spada. Zmiany te mają jednak różną dynamikę, ponieważ w okresach trendów wzrostowych najczęściej debiutuje więcej spółek niż podczas okresów kształtowania się trendów spadkowych. Jeżeli tylko spółka będzie miała możliwość wyboru (a zazwyczaj ma) okresu wejścia na rynek giełdowy, wybierze hossę, gdyż w tym czasie będzie miała możliwość pozyskania większej ilości kapitału. Nie powinien więc dziwić fakt, że wraz z końcem hossy internetowej w 2000 roku wyhamował także dalszy rozwój rynków, a w początkowym okresie, tj. w latach 2001-2002 można było zauważyć regresję większości parkietów. Spadek kapitalizacji spółek krajowych w największym stopniu odczuły giełdy europejskie (średni spadek o ponad 32,5%) i amerykańskie (średni spadek o blisko 27,5%), w mniejszym giełdy Azji i Pacyfiku (rys. 1). Podobnie sytuacja wyglądała w przypadku obrotów. Giełdy europejskie i amerykańskie w 2002 roku odnotowały średnio prawie 44% spadek obrotów w porównaniu do 2000 roku, natomiast giełdy Azji i Pacyfiku w tym czasie zanotowały spadek o blisko 17,5%21 . Rysunek 1. Kapitalizacja giełd – członków Światowej Federacji Giełd wg stref czasowych w latach 2000-2004 USD mld 20 000 18 000
18206 16450
15656
14852
16 000 14 000 12 000
11075 9588
10 000
11931 7775
8 000 6 000
9132
7888
6538 4918
3968
4 000
6465 4437
2 000 0 2000 Ameryka
2001
2002
2003
Europa i Środkowo-Wschodnia Afryka
2004 Azja i Pacyfik
Źródło: Annual Report and Statistic 2004, World Federation of Exchanges, s. 31.
Zmiany wielkości kapitalizacji polskiej giełdy nie odbiegały od ogólnych tendencji europejskich i światowych. W analizowanym okresie najniższą wartość kapitalizacji warszawska giełda odnotowała w 2002 roku. W następnym roku, licząc w euro, wzrost był niewielki, bo o 8,5%, ale już w kolejnych latach kapitalizacja (rok 21
Annual Report and Statistic 2004, World Federation of Exchanges, s. 33.
Iwona Piekunko-Mantiuk
43
do roku) wzrosła odpowiednio o blisko 77% i 53% (tabela 3). Znacznie lepiej miernik ten wygląda, licząc w USD, jak podaje Światowa Federacja Giełd (WFE), przyrost kapitalizacji GPW na koniec 2003 roku wyniósł 27,9%, a w 2004 roku był największy wśród członków WFE 22 i wyniósł 91,3% 23 . Tabela 3. Kapitalizacja wybranych giełd europejskich w latach 2001-2005 (w mln euro) Giełda Rok Londyn Euronext Deutsche Börse Spanish Exchanges (BME) Madrid SWX Swiss Exchange OMX Borsa Italiana Oslo Ateny Wiedeń Irlandia Warszawa Luxemburg Praga Budapeszt Islandia Ljubljana Cypr Bratysława Malta OMX Kopenhaga OMX Helsinki OMX Sztokholm OMX Wilno
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2 744 691,00 2 413 272,00
1 708 260,00 1 923 168,00
2 071 775,29 2 592 622,99
2 483 040,00 2 122 048,00
1 477 108,00 1 646 178,00
1 796 036,00 2 294 828,00
1 352 936,00 1 203 681,00
658 573,00
855 452,00
878 806,00 1 035 253,71
537 044,00
525 839,60
443 097,20
575 765,80
692 053,04
813 812,03
845 864,90
591 960,80
521 559,70
576 462,00
609 929,10
793 019,00
818 384,00
592 319,00
457 992,40
487 446,40
580 881,22
676 606,18 161 933,70
680 411,52 70 477,40
78 371,90
65 270,95
75 779,10
104 050,80
117 956,30
96 949,49
65 759,68
84 547,10
92 140,27
123 033,36
31 884,00
28 307,00
32 235,00
44 811,00
64 577,00
107 085,00
87 212,96
84 567,45
57 540,17
67 443,80
83 932,65
96 722,25
33 760,81
28 845,79
27 055,35
29 349,76
51 888,26
79 353,46
36 230,86
26 710,51
23 568,51
29 597,77
36 890,61
43 448,40
bd
8 999,10
9 796,27
12 287,94
21 720,04
31 059,49
12 810,14
11 564,83
12 493,30
13 227,88
21 039,47
27 586,40
5 001,32
4 717,53
6 266,03
7 360,57
12 999,11
24 266,05
3 335,00
3 838,99
5 355,11
5 660,07
7 115,24
6 696,60
bd
6 571,92
4 505,00
3 807,30
3 588,05
5 579,90
bd
bd
bd
2 203,71
3 239,37
3 729,29
2 169,00
1 527,82
bd
1 467,10
2 089,09
3 474,21
119 112,30
95 604,21
73 681,16
93 700,62
111 348,55
312 750,40
213 901,00
133 279,30
135 000,70
135 196,19
349 615,00
266 226,50
170 627,00
229 354,80
277 991,74
bd
bd
1 393,65
2 782,52
4 754,83
bd – brak danych Źródło: Federation of European Securities Exchanges.
Średni przyrost kapitalizacji dla giełd członków Światowej Federacji Giełd w 2004 roku wyniósł 18,7%. 23 Annual Report and Statistic 2004, World Federation of Exchanges, s. 32. 22
Zmiany wielkości i struktury kapitalizacji…
44
Pomimo dominującej pozycji w regionie, dystans, jaki dzieli GPW od największych rynków europejskich jest olbrzymi. Na koniec 2005 roku kapitalizacja giełdy warszawskiej stanowiła zaledwie 3,06% kapitalizacji giełdy londyńskiej i 3,46% kapitalizacji Euronext 24 . Mimo wysokiej dynamiki wzrostu, pod względem kapitalizacji, warszawska giełda na tle giełd europejskich plasuje się mniej więcej w środku listy rankingowej. W 2004 roku GPW wyprzedziła giełdę w Luxemburgu, a w 2005 roku znacznie zmniejszyła dystans do giełdy w Irlandii. Jeżeli dynamika wzrostu kapitalizacji GPW z I kwartału 2006 (51,5% do marca 2005) zostanie zachowana w całym roku, istnieje duże prawdopodobieństwo, iż jej pozycja wzrośnie i w rankingu za 2006 rok zajmie ona dotychczasowe miejsce Irlandii (po I kwartale wzrost kapitalizacji wyniósł 21,9%) 25 . Rysunek 2. Kapitalizacja spółek krajowych i zagranicznych notowanych na GPW
500 000
w mln PLN
400 000 300 000 200 000 100 000 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 krajowe zagraniczne
Źródło: Opracowanie na podstawie Roczników Giełdowych 2005, 2006.
Istotną rolę we wzroście kapitalizacji warszawskiego parkietu odgrywają spółki zagraniczne (rys. 2). Pierwszą zagraniczną firmą, której akcje zostały wprowadzone do obrotu giełdowego w 2003 roku był Bank Austria Creditanstalt. Stał się on największą notowaną na GPW spółką, a wartość jego kapitalizacji w tymże roku wyniosła 27,715 mld PLN, co stanowiło 16,52% kapitalizacji ogółem. W 2004 roku na warszawskiej giełdzie debiutowały kolejne 4 spółki zagraniczne, zwiększając udział kapitalizacji spółek zagranicznych w kapitalizacji ogółem do poziomu 26,53%. W 2005 roku udział ten wzrósł do 27,41% i był wynikiem m.in. wprowadzenia do obrotu następnych 2 spółek.
24 25
Na podstawie danych Federation of European Stock Exchanges. Focus No 158, World Federation of Exchanges, April 2006, s. 54.
Iwona Piekunko-Mantiuk
45
Biorąc pod uwagę sektorową strukturę kapitalizacji spółek krajowych 26 (rys. 3), od 2001 roku widać w niej wyraźną dominację sektora finansowego. Nie można natomiast zauważyć wyraźnej tendencji zmian jakiegokolwiek z sektorów. Jedynie w latach 2000-2002 można dostrzec wzrost udziału kapitalizacji firm zaliczanych do sektora finansów, kosztem spadku udziału kapitalizacji spółek usługowych. W tym miejscu należy również podkreślić, iż w 2005 roku do sektora finansowego zaliczanych było 19 spółek, podczas gdy usługi obejmowały 80 spółek, a przemysł aż 122 spółki 27 . Oznacza to, że średnia kapitalizacja spółek zaliczanych do sektora finansowego wyniosła 6785,16 mln PLN i była około 6,5 razy większa od średniej kapitalizacji w sektorze usług (1051,96 mln PLN) oraz o prawie 9 razy większa od średniej kapitalizacji spółek zaliczanych do sektora przemysłowego 28 . Rysunek 3. Struktura kapitalizacji rynku podstawowego wg sektorów (w %)
60 50
w%
40 30 20 10 0 2000
2001
2002 Przemysł
2003
2004
2005
Finanse
Źródło: Opracowanie na podstawie Roczników Giełdowych.
26
Do analizy wzięto tylko strukturę rynku podstawowego, gdyż w takim formacie podaje ją Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie (odrębną strukturę dla rynku podstawowego i równoległego). 27 Pozostałe spółki notowane są na rynku równoległym. 28 Obliczenia na podstawie Rocznika Giełdowego 2006, s. 42.
Zmiany wielkości i struktury kapitalizacji…
46
Interesująca w tym kontekście wydaje się być wielkościowa segmentacja spółek krajowych notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie (tabela 4). Na koniec 2005 roku tylko 12 spółek osiągnęło kapitalizację przekraczającą 5 mld PLN, a ich udział w łącznej kapitalizacji spółek krajowych wyniósł aż 67,78%. W roku 2001 takich spółek było 4, natomiast ich udział wyniósł 46,15% 29 . Biorąc pod uwagę sam 300% przyrost w analizowanym okresie, wydaje się być on wynikiem bardzo dobrym, tyle że jego osiągnięcie przy tak niewielkiej wartości wyjściowej nie jest rzeczą zbyt trudną. Dla zmiany struktury wielkościowej spółek krajowych dość dobre okazały się trzy ostanie kwartały 2005 roku. Liczba najmniejszych spółek, tj. tych z kapitalizacją do 50 mln PLN, spadła o blisko 21%, natomiast w pozostałych przedziałach nastąpił przyrost. Największe zmiany można zaobserwować w przedziale od 500 mln do 5 mld PLN, w którym liczba spółek zwiększyła się o 44,4%, najmniejsze (5,5%) – w przedziale średnich spółek, tj. 100-500 mln PLN. Tabela 4. Zmiany struktury wielkościowej krajowych spółek notowanych na GPW w 2005 roku
Kapitalizacja (mln PLN) 0-50 50-100 100-500 500-5000 > 5000
Liczba spółek
Udział w kapitalizacji
IV 2005 82 33 72 36 10
IV 2005 0,87% 1,20% 8,64% 22,30% 66,99%
XII 2005 65 43 76 52 12
XII 2005 0,48% 0,95% 5,58% 25,18% 67,78%
Łączna kapitalizacja (mln PLN) IV 2005 1820,1 2501,6 17987,0 46429,2 139498,5
XII 2005 1586 2930 17 185 77 700 209 022
Średnia kapitalizacja (mln PLN) IV 2005 22,2 75,8 249,8 1289,7 13949,9
XII 2005 24,4 68,1 226,1 1494,2 17418,5
Źródło: Dla IV 2005 roku: Polski rynek kapitałowy w rok po przystąpieniu do Unii Europejskiej, Komisja Papierów Wartościowych i Giełd, Warszawa 2005, s. 17; dla XII 2005 roku obliczenia własne na podstawie Biuletynu Rocznego GPW 2005, s. 5-8.
Na większości rynków wysoki poziom kapitalizacji spółki bądź grupy spółek powoduje koncentrację rynku właśnie na tych spółkach. W 2005 roku 10 największych spółek notowanych na GPW, mających udział w kapitalizacji na poziomie 65,1 %, koncentrowało 67,9% obrotów 30 . W 2003 roku ich udział w kapitalizacji wyniósł 65,4%, a w 2004 – 65,9%. Jednocześnie obrót akcjami tych spółek wyniósł odpowiednio 81,8 % i 65,1% 31 . Podobna sytuacja ma miejsce na innych parkietach europejskich, przy czym najmniejszą koncentrację widać na największych i najbardziej rozwiniętych rynkach (Londyn – 29,6%, Euronext – 29,2%, Deutsche Börse –
29
Obliczenia na podstawie Biuletynu Rocznego GPW 2001, s. 5. Annual Report and Statistic 2005, World Federation of Exchanges, s. 82. 31 Annual Report and Statistic 2004, World Federation of Exchanges, s. 68. 30
Iwona Piekunko-Mantiuk
47
49,6%), a największą na rynkach mniejszych (Malta – 99,2%, Cypr – 81,4%, Luksemburg – 85,3%, Budapeszt – 96,1%) 32 . Analiza koncentracji kapitału na największych spółkach wskazuje na ich wysoką atrakcyjność i w dużej mierze wynika z wysokiej płynności tych instrumentów, co jest szczególnie istotne dla inwestorów instytucjonalnych dysponujących znaczną ilością środków finansowych. Podmioty te, ze względu na specyfikę swojej działalności, zmuszone są do unikania nadmiernego ryzyka inwestycyjnego, w tym ryzyka płynności, stąd też ich dużym zainteresowaniem cieszą się największe spółki i największe rynki. Jeżeli dodatkowo weźmie się pod uwagę wzrost udziału inwestorów instytucjonalnych oraz postępującą liberalizację przepływów kapitałowych można dojść do wniosku, iż małe i średnie rynki oraz spółki mogą w miarę upływu czasu ulegać marginalizacji. Z punktu widzenia roli i znaczenia giełdy w gospodarce, istotne znaczenie ma nie sama wielkość czy struktura kapitalizacji, ale jej udział w PKB. Im jest on wyższy, tym większe jest znaczenie giełdy. „W krajach o rozwiniętych rynkach kapitałowych wskaźnik ten kształtuje się na poziomie około 60% i więcej. Dla gospodarek rozwijających się przyjmuje się na poziomie około 20%. Giełda istotnie wtedy wpływa na funkcjonowanie gospodarki” 33 . W Polsce udział kapitalizacji w PKB w 2000 roku wyniósł 19,9%, podczas gdy ten sam wskaźnik dla giełdy szwajcarskiej wyniósł 328,4%, dla giełdy w Helsinkach 242,1%, dla giełdy w Londynie 184,3%, dla Sztokholmu 144,5%, Budapesztu – 22,6%, Ljubljany – 17,1%, Wiednia – 15,8% 34 . W 2001 roku udział kapitalizacji w PKB w Polsce spadł do 14,8%, a w 2002 roku do 14,5%. Następnie udział ten zaczął stopniowo wzrastać i w 2004 osiągnął poziom 24,3% 35 , a w 2005 roku ukształtował się na poziomie 31,8% 36 . Zmiany udziału kapitalizacji w PKB w analizowanym okresie odzwierciedlają zmiany trendu giełdowego, co jest naturalną konsekwencją wynikającą z formuły obliczeniowej wielkości kapitalizacji. Dlatego też, dokonując oceny zmian tego wskaźnika, należy mieć na uwadze to, że ponad dwukrotny przyrost udziału kapitalizacji w PKB w latach 2002-2005 jest w dużej mierze zasługą wzrostu kursów giełdowych oraz zwiększonej liczby debiutów. 5. ZAKOŃCZENIE Analiza zmian wielkości i struktury kapitalizacji dostarcza wielu istotnych informacji na temat funkcjonowania rynku. Przede wszystkim pozwala na określenie podstawowych tendencji rozwojowych giełdy, etapu rozwoju giełdy, jej znaczenia dla gospodarki krajowej, umiejętności pozyskiwania kapitału przez poszczególne spółki i sektory, efektywności spółek i sektorów itp.
32
Annual Report and Statistic 2005, op. cit., s. 82. A. Grąt, Bariery rozwoju polskiego rynku akcji, „Bank i Kredyt” nr 6/2003, s. 80-81. 34 World Federation of Exchanges, Annual Report 2001, (part 2) Statistic 2001, s. 141. 35 Dane World Federation of Exchanges. 36 Obliczenia na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego i Giełdy Papierów Wartościowych. 33
Zmiany wielkości i struktury kapitalizacji…
48
Przeprowadzona powyżej analiza polskiego rynku giełdowego wskazuje wysoki przyrost kapitalizacji spółek notowanych na GPW w ostatnich pięciu latach, który pozwolił pod tym względem wyprzedzić giełdę w Luksemburgu i wszystko na to wskazuje, że w bieżącym roku GPW uda się także prześcignąć giełdę w Irlandii. Niepokojący jest jednak fakt wysokiej koncentracji kapitału. Zmiana polskiego parkietu na jakikolwiek inny przez jedną z 10 największych spółek prawdopodobnie pociągnie za sobą znaczny spadek kapitalizacji giełdy, a jeżeli uczyniłoby to kilka z tych spółek, spadek ten byłby bardzo drastyczny. Miałoby to także inne konotacje dla rynku, gdyż należy pamiętać, że spółki te cieszą się dużym zainteresowaniem inwestorów i osiągają łącznie obroty znacznie przekraczające połowę handlu akcjami. Mając na względzie powyższe, obawy przed marginalizacją giełdy wydają się być jak najbardziej uzasadnione. Obawy wzbudza także stosunkowo niski poziom udziału kapitalizacji w PKB. Cóż z tego, iż GPW wyprzedziła giełdę w Luksemburgu i zbliżyła się do giełdy w Irlandii, jeżeli udział jej kapitalizacji w PKB jest prawie 10 razy mniejszy niż w Luksemburgu i prawie 4 razy mniejszy niż w Irlandii. Trzeba przy tym pamiętać, że oba te kraje są znacznie mniejsze niż Polska, a to z kolei oznacza, że GPW nadal jest rynkiem słabo rozwiniętym. W obecnej sytuacji ambitne plany Giełdy osiągnięcia, i co ważniejsze utrzymania, 50% poziomu udziału kapitalizacji w PKB wydaje się być dość trudne do uzyskania przynajmniej w najbliższym okresie i bez podjęcia istotnych dla dalszego rozwoju Giełdy działań. Wątpliwości te są tym bardziej uzasadnione, jeżeli weźmie się pod uwagę to, że wzrostowy trend na Giełdzie trwa stosunkowo długo, a to oznacza wzrost prawdopodobieństwa jego odwrócenia oraz to, że w polskiej gospodarce wzrasta tempo rozwoju gospodarczego, co z kolei oznacza wyższy poziom referencyjny PKB. LITERATURA 1. 2. 3. 4. 5.
6. 7. 8. 9.
„Biuletyn Roczny GPW” (2001, 2005), Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie. Adamska L., Procesy konsolidacji giełd w Europie z perspektywy Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie, „Bank i Kredyt” nr 5\2003. Al-Kaber M., Rynek kapitałowy w Polsce, Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku, Białystok 2003. Annual Report and Statistics (2001, 2002, 2003, 2004, 2005), World Federation of Exchanges. Dzierżoniowski M., Polski rynek kapitałowy 2010: między potrzebami gospodarki a wyzwaniami integracji, PFSL, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk – Niebieskie Księgi 2003 nr 6. Focus No 158 (April 2006), World Federation of Exchanges. Grąt A., Bariery rozwoju polskiego rynku akcji, „Bank i Kredyt” nr 6\2003. Gruz M., Rynek kapitałowy wybrane problemy, Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej, Dąbrowa Górnicza 2003. http://www.fese.be – witryna internetowa Federation of European Securities Exchanges.
Iwona Piekunko-Mantiuk
49
10. Komisja Papierów Wartościowych i Giełd, Polski rynek kapitałowy w rok po przystąpieniu do Unii Europejskiej, Warszawa 2005. 11. Komisja Papierów Wartościowych i Giełd, Polski rynek kapitałowy w dwa lata po przystąpieniu do Unii Europejskiej, Warszawa 2006. 12. Ministerstwo Finansów , Strategia rozwoju rynku kapitałowego „Agenda Warsaw City 2010”, Warszawa 2004. 13. Piotrowski D., Wpływ sytuacji gospodarczej i zastosowanych rozwiązań systemowych na stan rozwoju rynku kapitałowego i bankowość inwestycyjną w Polsce, „Bank i Kredyt” nr 1\2003. 14. Pyka I. (red.), Rynek pieniężny i kapitałowy, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice 2001. 15. Roczniki Giełdowe (za lata 1992-2006), Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie. 16. Socha J., Rynek papierów wartościowych w Polsce, OLYMPUS Centrum Edukacji i Rozwoju Biznesu, Warszawa 2003. 17. Socha J., Rynek, giełda, inwestycje, OLYMPUS Centrum Edukacji i Rozwoju Biznesu, Warszawa 1998. 18. Strategia rozwoju giełdy. www.gpw.com.pl. 19. Tarczyński W., Łuniewska M., Metody wielowymiarowej analizy porównawczej na rynku kapitałowym, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006. 20. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi, Dz. U. z 2005 r., nr 183, poz. 1538.
DR DOROTA AGNIESZKA HAŁABURDA Katedra Finansów i Rachunkowości Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku
PROBLEM NIEWYPŁACALNOŚCI JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO
1. WSTĘP Jednostki samorządu terytorialnego przez kredytodawców zaliczane są do bezpiecznych dłużników. Mogą jednak wystąpić sytuacje, w których jednostki samorządowe mają problem z terminowym regulowaniem swoich zobowiązań. W związku z tym, władze państwowe, chcąc uniknąć nadmiernego zadłużania się jednostek samorządowych oraz ich bankructwa, wprowadzają limity ograniczające zadłużenie. Limity takie występują we wszystkich krajach Unii Europejskiej, w tym także w Polsce. Problem niewypłacalności jednostek samorządowych jest aktualny w związku z planowanym wzrostem zadłużenia na wkład własny w celu finansowania inwestycji ze środków z Unii Europejskiej. Celem artykułu jest próba oceny istniejących rozwiązań związanych z zadłużaniem się samorządów w kontekście ich niewypłacalności. 2. RYZYKO NIEWYPŁACALNOŚCI JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO
W literaturze istnieje wiele definicji ryzyka. Ryzyko może być definiowane jako „zagrożenie osiągnięcia zamierzonych celów” 1 . Samorząd terytorialny realizuje zadania publiczne określone ustawowo. Realizacji tych zadań może towarzyszyć ryzyko związane z ich wykonaniem. Czynniki, które mogą wpłynąć na pojawienie się ryzyka w wykonaniu zadań przez jednostki samorządowe mogą mieć charakter endogeniczny, np.: nieprzewidziany przebieg procesów gospodarczych i politycznych, wzrost stopy inflacji, stopy bezrobocia, stopy procentowej, zdarzeń o charakterze losowym. Czynnikami o charakterze egzoge1
Zawadzka Z., Ryzyko bankowe, Poltex, Warszawa 1995, s. 9.
52
Problem niewypłacalności jednostek samorządu terytorialnego
nicznym są: niewłaściwe zarządzanie finansami, brak doświadczonej i wysoko wykwalifikowanej kadry itp. 2 . W działalności samorządu, oprócz ryzyka niewykonania lub nienależytego wykonania zadań publicznych, może się pojawić ryzyko finansowe, związane z finansowaniem realizowanych zadań, czyli dokonywaniem wydatków. Dochody przyznane jednostkom samorządowym zostały określone w ustawie z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego (Dz. U. Nr 203, poz.1966). Są to dochody własne, dotacje i subwencje. Ryzyko finansowe może pojawić się, kiedy ustawowo przyznano nieadekwatne środki finansowe w porównaniu do realizowanych zadań przez jednostki samorządu terytorialnego. Ryzyko finansowe jednostek samorządowych wiąże się również z wykorzystywaniem zwrotnych środków finansowych. Zalicza się do nich kredyty, pożyczki i emisje papierów wartościowych. Ryzyko to ograniczane jest przez władze państwowe poprzez ustawowe limity związane z zadłużaniem się jednostek samorządu terytorialnego. Według M. Bitnera wypłacalność oznacza wynikającą z dobrej sytuacji finansowej jednostki samorządowej możliwość terminowego wywiązywania się ze wszystkich zobowiązań pieniężnych, będących efektem zaciągniętych kredytów i pożyczek oraz wyemitowanych walorów dłużnych, przy zaspokajaniu bieżących potrzeb wspólnoty samorządowej (bez ograniczania wydatków bieżących) oraz zrealizowaniu planowanych wydatków inwestycyjnych 3 . Jednostki samorządu terytorialnego są podmiotami publicznymi, z czego wynikają określone konsekwencje. Finanse publiczne charakteryzuje „nieustanne gromadzenie środków pieniężnych i równocześnie stałe ich rozdysponowanie odzwierciedlające procesy dynamiczne” 4 . W odniesieniu do jednostek samorządowych oznacza to, że prowadzą one swoją gospodarkę finansową na podstawie budżetu. Gromadzą one stale dochody i dokonują wydatków na realizację zadań publicznych. Mogą również wykorzystywać zwrotne środki finansowe. Ryzyko niewypłacalności może wystąpić w przypadku nadmiernego zadłużenia się przez jednostki samorządowe i w związku z tym z trudnościami w terminowej regulacji zobowiązań. W aspekcie prawnym przyjmuje się dwie alternatywne zasady: • jednostki samorządowe nie podlegają procedurze upadłościowej, • podlegają obowiązującemu w danym kraju prawu upadłościowemu 5 . 2
Kosek-Wojnar M., Problem niewypłacalności jednostek samorządu terytorialnego – ryzyko bankructwa?, [w:] Samorząd terytorialny w zintegrowanej Europie, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2005, S. 357. 3 Bitner M., Gmina na rynku kapitałowym. Podstawy zarządzania długiem komunalnym, Agencja Rozwoju Komunalnego, Warszawa 1999, s. 31. 4 Chojna-Duch E., Polskie prawo finansowe. Finanse publiczne, Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nesis, Warszawa 2003, s. 11. 5
Kosek-Wojnar M., Problem niewypłacalności…, op. cit., s. 363.
Dorota Agnieszka Hałaburda
53
Bankructwo jednostki samorządowej jest przewidziane w ustawodawstwie wielu krajów, ale w praktyce jest nieakceptowalne z przyczyn politycznych i bardzo rzadko stosowane 6 . Umieszczenie samorządu lub innego podmiotu zaliczanego do podmiotów sektora finansów publicznych w katalogu podmiotów poddawanych procedurze upadłościowej, w znacznym stopniu podważyłoby zaufanie społeczeństwa, zwłaszcza społeczności lokalnych, nie tylko do samorządu, ale także do instytucji państwa. Procedury związane z utratą zdolności do spłaty zobowiązań przez jednostki samorządowe zostały wprowadzone do ustawodawstwa na Węgrzech i w Słowacji. Na Węgrzech ustawa o restrukturyzacji długu dotyczy sytuacji, w której zaległości przekraczają 60 dni. Pierwsza faza obejmuje próbę porozumienia z wierzycielami. Jeśli to nie przyniesie rezultatów, sąd może zadecydować o licytacji zbywalnych składników mienia komunalnego, ale tzw. „kluczowe składniki mienia” są wyłączone z tej procedury. Państwo może także udzielić pomocy na spłatę odsetek od zadłużenia 7 . Na Słowacji 60-dniowe opóźnienie w spłacie zadłużenia przez jednostkę samorządu terytorialnego powoduje wprowadzenie specjalnych procedur. Pierwszym etapem jest opracowanie programu naprawczego. Jeśli jednostka samorządu terytorialnego nie rozpocznie realizacji takiego programu lub jego wdrażanie nie spowoduje widocznej poprawy w ciągu 120 dni po jego wprowadzeniu, następuje powołanie zarządu komisarycznego 8 . Samorząd terytorialny jest dłużnikiem specyficznym. Wynika to z konieczności spełniania podstawowych funkcji, do których został powołany, czyli realizacji zadań publicznych, pomimo problemów z terminowym regulowaniem zobowiązań. W Polsce, zgodnie z art. 60 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. Nr 60, poz. 535), nie można ogłosić upadłości jednostki samorządu terytorialnego, jak również podmiotów z nią powiązanych. Samorządy terytorialne powinny więc działać niezależnie od ich kondycji finansowej. Nie jest możliwa likwidacja jednostki samorządu terytorialnego, gdyż nie można skreślić z mapy danego obszaru geograficznego i zamieszkałych go osób 9 . W większości krajów europejskich zadłużanie się na cele bieżące jest zabronione, np. we Francji, Danii, Szwecji, Norwegii, Szwajcarii, Włoszech, Niemczech, Wielkiej Brytanii. W krajach zachodnioeuropejskich występują dwa rodzaje regulacji dotyczących zadłużenia: 6
Swianiewicz P., Finanse lokalne – teoria i praktyka, Municipium, Warszawa 2004, s. 135. 7 Ibidem, s. 154. 8 Ibidem, s. 154. 9 Kopańska A., Zewnętrzne źródła finansowania inwestycji jednostek samorządu terytorialnego, Difin, 2003, s. 78.
54
Problem niewypłacalności jednostek samorządu terytorialnego
• oparte na kontroli zaciągania zobowiązań (np. indywidualne limity zadłużenia, potrzebne zezwolenia), • oparte na kontroli poziomu zadłużenia i kontroli równowagi budżetu bieżącego (który powinien zawierać środki na obsługę wcześniejszego zadłużenia inwestycyjnego) 10 . 3. PRAWNE OGRANICZENIA ZADŁUŻANIA SIĘ JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO W POLSCE
Z zadłużaniem się samorządów wiążą się zagrożenia zarówno o charakterze mikro- i makroekonomicznym. Zagrożenia mikroekonomiczne odnoszą się do możliwości nadmiernie wysokiego zadłużenia, które może prowadzić do trudności finansowych i podważyć podstawy dostarczania usług publicznych dla społeczności lokalnych, do czego samorządy lokalne zostały powołane. Zagrożenie makroekonomiczne polega na tym, że samorządy partycypują w ogólnym poziomie długu publicznego, który z kolei może negatywnie oddziaływać na inflację i inne istotne parametry gospodarki narodowej 11 . W związku z tym, w ustawodawstwie wprowadza się ograniczenia w zaciąganiu długów przez jednostki samorządowe. Limitowanie zadłużenia jednostek samorządu terytorialnego ma dwa ce12 le : • przeciwdziałanie nadmiernemu narastaniu państwowego długu publicznego, którego elementem jest zadłużenie jednostek samorządu terytorialnego, • minimalizację ryzyka niewypłacalności poszczególnych jednostek. W Polsce, aby nie dopuścić do nadmiernego narastania państwowego długu publicznego zostały wprowadzone ograniczenia ustawowe. Dotyczą one ograniczeń w zaciąganiu zobowiązań przez jednostki samorządowe oraz wprowadzenia procedur oszczędnościowych i sanacyjnych. W art. 10 ustawy z dnia 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych zdefiniowano państwowy dług publiczny jako wartość nominalną zadłużenia jednostek sektora finansów publicznych ustaloną po wyeliminowaniu wzajemnych zobowiązań pomiędzy jednostkami tego sektora (Dz. U. Nr 249, poz. 2104). Zgodnie z art. 11, państwowy dług publiczny obejmuje zobowiązania sektora finansów publicznych z następujących tytułów: 10
Swianiewicz P., Finanse lokalne …, op. cit. s. 140. Ibidem, s. 133. 12 Babczuk A., Dług samorządowy w Polsce – propozycje de lege ferenda, [w:] Patrzałek L. (red.), Finansowanie jednostek samorządu terytorialnego, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, Poznań-Wrocław 2004, s. 143. 11
Dorota Agnieszka Hałaburda
55
• wyemitowanych papierów wartościowych opiewających na wierzytelności pieniężne, • zaciągniętych kredytów i pożyczek, • przyjętych depozytów, • wymagalnych zobowiązań. Ustawa ta wprowadza ograniczenia zadłużania się jednostek samorządu terytorialnego. Zgodnie z art. 82 ustawy jednostki samorządu terytorialnego mogą zaciągać kredyty i pożyczki oraz emitować papiery wartościowe na: • pokrycie występującego w ciągu roku przejściowego deficytu budżetu jednostki samorządu terytorialnego, • finansowanie planowanego deficytu budżetu jednostki samorządu terytorialnego, • spłatę wcześniej zaciągniętych zobowiązań z tytułu emisji papierów wartościowych oraz zaciągniętych pożyczek i kredytów. Ponadto, zaciągnięte kredyty i pożyczki oraz wyemitowane papiery wartościowe podlegają spłacie lub wykupowi w tym samym roku, w którym zostały zaciągnięte lub wyemitowane, zaś suma zaciągniętych kredytów i pożyczek oraz zobowiązań z wyemitowanych papierów wartościowych nie może przekroczyć kwoty określonej w uchwale budżetowej jednostki samorządu terytorialnego. Zgodnie z art. 169 ustawy, łączna kwota przypadających w danym roku budżetowym: spłat rat kredytów i pożyczek wraz z należnymi w danym roku odsetkami od tych kredytów i pożyczek, wykupów papierów wartościowych emitowanych przez jednostki samorządu terytorialnego wraz z należnymi odsetkami i dyskontem od papierów wartościowych, potencjalnych spłat kwot wynikających z udzielonych przez jednostki samorządu terytorialnego poręczeń oraz gwarancji nie może przekroczyć 15% planowanych na dany rok budżetowy dochodów jednostki samorządu terytorialnego. Ograniczeń nie stosuje się do emitowanych papierów wartościowych, kredytów i pożyczek zaciągniętych w związku ze środkami określonymi w umowie zawartej z podmiotem dysponującym funduszami strukturalnymi lub Funduszem Spójności Unii Europejskiej. Art. 170 ustawy określa, że: • łączna kwota długu jednostki samorządu terytorialnego na koniec roku budżetowego nie może przekroczyć 60% wykonanych dochodów ogółem tej jednostki w tym roku budżetowym, • w trakcie roku budżetowego łączna kwota długu jednostki samorządu terytorialnego na koniec kwartału nie może przekroczyć 60% planowanych w danym roku budżetowym dochodów tej jednostki. Ograniczeń tych nie stosuje się do emitowanych papierów wartościowych, kredytów i pożyczek zaciąganych w związku ze środkami określonymi w umowie zawartej z podmiotem dysponującym funduszami strukturalnymi lub Funduszem Spójności Unii Europejskiej.
56
Problem niewypłacalności jednostek samorządu terytorialnego
Innym ograniczeniem, wynikającym z ustawy o finansach publicznych w zadłużaniu się jednostek samorządowych, są procedury oszczędnościowe i sanacyjne związane z kategorią długu publicznego. Ustawa o finansach publicznych wprowadziła trzy progi dotyczące relacji łącznej kwoty państwowego długu publicznego do Produktu Krajowego Brutto: 50%, 55% i 60%. Przekroczenie ich powoduje wprowadzenie procedur oszczędnościowych i sanacyjnych związanych z uchwalaniem deficytu budżetowego przez jednostki samorządowe. Zgodnie z art. 79, jeżeli relacja ta jest większa od 50%, a nie większa od 55%, to na kolejny rok: • rada ministrów uchwala projekt ustawy budżetowej, w której relacja deficytu budżetu państwa do dochodów budżetu państwa nie może być wyższa niż analogiczna relacja z roku bieżącego, • powyższa relacja stanowi górne ograniczenie relacji deficytu każdej jednostki samorządu terytorialnego do jej dochodów, jaka może zostać uchwalona w budżecie jednostki samorządu terytorialnego. Jeśli relacja jest większa od 55%, a mniejsza od 60%, to górne ograniczenie relacji deficytu każdej jednostki samorządu terytorialnego do jej dochodów, jaka może zostać uchwalona w budżecie jednostki samorządu terytorialnego, zostaje zmniejszone poprzez pomnożenie przez współczynnik R, wyliczany w następujący sposób: R = (0,6 – PDP/PKB) : 0,5 gdzie PDP oznacza kwotę państwowego długu publicznego ogłoszoną za poprzedni rok budżetowy. Jeżeli relacja ta osiągnie 60% PKB, w uchwalonych budżetach jednostek samorządu terytorialnego kwota wydatków jest równa lub niższa od kwoty dochodów. Jednostka samorządu terytorialnego przed zaciągnięciem kredytu zobowiązana jest uzyskać opinię regionalnej izby obrachunkowej. Według ustawy z dnia 7 października 1992 r. o regionalnych izbach obrachunkowych (Dz. U. z 2001 r. Nr 555, poz. 577), izby badają uchwały podejmowane przez organy jednostek samorządu terytorialnego w sprawach: • procedury uchwalania budżetu i jego zmian, • budżetu i jego zmian, • zaciągania zobowiązań wpływających na wysokość długu publicznego jednostki samorządu terytorialnego oraz udzielania pożyczek. Kontrola dokonywana przez regionalne izby obrachunkowe dotyczy jednak tylko kryterium zgodności z obowiązującym prawem. W razie nierokującego nadziei na szybką poprawę i przedłużającego się braku skuteczności w wykonywaniu zadań publicznych przez organy jednostki samorządu terytorialnego powoływany jest zarząd komisaryczny przez premiera na wniosek ministra właściwego do spraw administracji publicznej.
Dorota Agnieszka Hałaburda
57
4. ANALIZA ZADŁUŻENIA JEDNOSTEK SAMORZĄDOWYCH W POLSCE W KONTEKŚCIE OBOWIĄZUJĄCYCH OGRANICZEŃ PRAWNYCH
Jednostki samorządu terytorialnego w Polsce wykorzystują instrumenty dłużne, głównie w celu sfinansowania potrzeb inwestycyjnych. W związku z dostępem do środków z Unii Europejskiej, wymagany jest wkład własny na realizowane inwestycje. Może to spowodować wzrost zadłużenia jednostek samorządowych. W latach 2002-2004 niektóre jednostki samorządu terytorialnego w ogóle nie posiadały zadłużenia, część z nich była daleka od obowiązujących limitów prawnych, niektóre zaś przekroczyły ograniczenia występujące w ustawie o finansach publicznych. W latach 2002-2004 większość gmin znajdowała się w przedziale o zadłużeniu stanowiącym mniej niż 10% dochodów ogółem i była odległa od ustawowego limitu łącznego zadłużenia. Z przedstawionych danych wynika, że w 2003 r. 59 gmin zbliżyło się do ustawowego limitu zadłużenia, a 17 go przekroczyło, zaś w 2004 r. 51 gmin zbliżyło się do ustawowego limitu i 16 go przekroczyło. Najliczniejsza grupa powiatów znajdowała się w przedziale o zadłużeniu stanowiącym mniej niż 10% dochodów ogółem. Niektóre powiaty nie miały w ogóle zadłużenia, a pozostałe były dalekie od limitu ustawowego. Próg 60% przekroczył w 2003 r. tylko powiat gorzowski. (tab. 2). Tabela 1. Liczba zadłużonych gmin w relacji zadłużenia do wykonanych dochodów tych jednostek w latach 2002-2004 Liczba gmin ogółem zadłużonych poniżej 10%- 20%- 30%- 40%- 50%- powyżej Lata 10% 20% 30% 40% 50% 60% 60% 2002
2425
2256
906
656
338
183
102
52
19
2003
2413
2264
840
623
378
229
118
59
17
2004
2413
2304
727
647
474
265
124
51
16
Źródło: Sprawozdanie z wykonania budżetu państwa za okres od 1.01 do 31.12.2003 r., Informacja o wykonaniu budżetów jednostek samorządu terytorialnego, Rada Ministrów, Warszawa 2004, s. 48; Sprawozdanie z wykonania budżetu państwa za okres od 1.01 do 31.12.200 r., Informacja o wykonaniu budżetów jednostek samorządu terytorialnego, Rada Ministrów, Warszawa 2005, s. 15.
58
Problem niewypłacalności jednostek samorządu terytorialnego
Tabela 2. Liczba zadłużonych powiatów w relacji zadłużenia do wykonanych dochodów tych jednostek w latach 2002-2004 Liczba powiatów Lata
ogółem
zadłu- poniżej 10%żonych 10% 20%
20%30%
30%40%
40%50%
powyżej 60%
50%60%
2002
315
296
213
55
21
3
2
2
-
2003
314
301
172
74
35
10
8
1
1
2004
314
298
150
86
33
19
10
-
-
Źródło: Sprawozdanie z wykonania budżetu państwa za okres od 1.01 do 31.12.2003 r., Informacja o wykonaniu budżetów jednostek samorządu terytorialnego, Rada Ministrów, Warszawa 2004, s. 86; Sprawozdanie z wykonania budżetu państwa za okres od 1.01 do 31.12.2004 r., Informacja o wykonaniu budżetów jednostek samorządu terytorialnego, Rada Ministrów, Warszawa 2005, s. 15.
Tabela 3. Liczba zadłużonych miast na prawach powiatu w relacji zadłużenia do wykonanych dochodów tych jednostek w latach 2002-2004 Liczba miast na prawach powiatu Lata
ogółem
zadłu- poniżej 10%żonych 10% 20%
20%30%
30%40%
40%50%
powyżej 60%
50%60%
2002
66
66
15
19
12
13
3
3
1
2003
65
65
7
17
21
9
6
5
-
2004
65
65
9
15
18
17
4
2
-
Źródło: Sprawozdanie z wykonania budżetu państwa za okres od 1.01 do 31.12.2003 r., Informacja o wykonaniu budżetów jednostek samorządu terytorialnego, Rada Ministrów, Warszawa 2004, s. 124; Sprawozdanie z wykonania budżetu państwa za okres od 1.01 do 31.12.2004 r., Informacja o wykonaniu budżetów jednostek samorządu terytorialnego, Rada Ministrów, Warszawa 2005, s. 15.
Dorota Agnieszka Hałaburda
59
Tabela 4. Liczba zadłużonych województw w relacji zadłużenia do wykonanych dochodów tych jednostek w latach 2002-2004 Liczba województw samorządowych Lata ogółem
zadłu- poniżej 10%żonych 10% 20%
20%30%
30%40%
40%50%
powyżej 60%
50%60%
2002
16
16
9
4
3
-
-
-
-
2003
16
16
6
5
4
1
-
-
-
2004
16
16
9
5
1
1
-
-
-
Źródło: Sprawozdanie z wykonania budżetu państwa za okres od 1.01 do 31.12.2003 r., Informacja o wykonaniu budżetów jednostek samorządu terytorialnego, Rada Ministrów, Warszawa 2004, s. 161; Sprawozdanie z wykonania budżetu państwa za okres od 1.01 do 31.12.2004 r., Informacja o wykonaniu budżetów jednostek samorządu terytorialnego, Rada Ministrów, Warszawa 2005, s. 15.
Zobowiązania wystąpiły we wszystkich miastach na prawach powiatu. Udział zobowiązań ogółem w dochodach ogółem miast na prawach powiatu w 2003 r. wynosił 32,1% 13 . W 2004 r. najliczniejsza grupa miast na prawach powiatu znajdowała się w przedziale o zadłużeniu do 30% dochodów ogółem. W roku 2004 r. żadne miasto na prawach powiatu nie znalazło się w grupie o zobowiązaniach powyżej 60% dochodów ogółem. W 2004 r. zadłużone były wszystkie województwa. Najliczniejsza grupa województw znajdowała się w 2003 r. w przedziale o zadłużeniu poniżej 20% dochodów ogółem. Zadłużenie większości samorządów jest dalekie od ustawowego limitu zadłużenia. Z danych przedstawionych w tabelach wynika, że przekroczenia limitów dotyczących zadłużenia występowały tylko w gminach. Jednostki, które przekroczyły w 2004 r. dopuszczalny na koniec roku poziom zadłużenia – 60% dochodów to małe i średnie gminy, głównie wiejskie o niewielkich dochodach. Gmina Stepnica zaplanowała inwestycję za 23,7 mln zł, gdy jej roczne dochody wynosiły około 5 mln zł 14 . Inwestycja dotyczyła budowy kompleksowego systemu kanalizacji i oczyszczania ścieków i miała się zakończyć w 1999 r. Już we wrześniu gmina nie regulowała zobowiązań dla wykonawcy. 13
14
Sprawozdanie z wykonania budżetu państwa za okres od 1.01 do 31.12.2003 r., Informacja o wykonaniu budżetów jednostek samorządu terytorialnego, Rada Ministrów, Warszawa 2004, s. 124. Grzegorzewski Z., Minister pożyczył pieniądze, „Wspólnota – Pismo Samorządu Terytorialnego” nr 16/2004.
60
Problem niewypłacalności jednostek samorządu terytorialnego
Budżet gminy Borzozie położonej w województwie kujawsko-pomorskim wynosił ok. 5,2 mln zł, zaś długi przekroczyły 5,5 mln zł 15 . Relacja zadłużenia do dochodów w 2004 r. przekroczyła 79,4% (tab. 5). W związku z nieregulowaniem zobowiązań, komornik zajął budynek urzędu gminy, gimnazjum i szkołę podstawową. Do niewypłacalności gminę Brzozie doprowadziła budowa gimnazjum. Inwestycja ta przerosła jej możliwości finansowe. Kontrola regionalnej izby obrachunkowej w 2003 r. ujawniła nierzetelność sporządzanych sprawozdań budżetowych. Gmina, chcąc ukryć zadłużenie, stosowała „kreatywne planowanie budżetowe”, nierealne plany dochodów i wydatków. Obecnie gmina ma wójta wyznaczonego przez premiera. Tabela 5. Jednostki samorządu terytorialnego, które przekroczyły ustawowy limit poziomu zadłużenia w relacji do dochodów ogółem (60%) w 2004 r. Wyszczególnienie Czastary Stepnica Brzozie Rychliki Krzanowice Kaczory Pełczyce Radków Niegosławice Rząśnia Janowice Wielkie Jeziora Wielkie Wąchock Jarzmowa Sępopol Rakietnica
Poziom zadłużenia w relacji do dochodów ogółem (w %) 111,0 89,7 79,4 72,7 69,2 66,9 66,5 65,0 64,4 62,5 62,3 61,6 61,4 60,3 60,2 60,1
Źródło: M. Poniatowicz, Dług publiczny w systemie finansowym jednostek samorządu terytorialnego na przykładzie miast na prawach powiatu, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2005, s. 162-163.
Istnienie rygorystycznych regulacji dotyczących zadłużenia jednostek samorządu terytorialnego nie jest równoznaczne z ich praktycznym zastosowaniem. Limity oparte na relacji zadłużenia do dochodów wymagają sporządzenia wiarygodnych prognoz dotyczących przyszłych dochodów jednostki samorządowej. Prognozy te powinny być poddawane zewnętrznej kontroli, w przeciwnym wypadku władze lokalne w celu zaciągnięcia zobowiązań mogą w sposób 15
Grzegorzewski Z., Wirtualna gmina, „Wspólnota – Pismo Samorządu Terytorialnego” nr 15/2004.
Dorota Agnieszka Hałaburda
61
nieprawidłowy planować swoje dochody. Ważne jest, aby ustawowe zapisy ograniczające poziom długu były w praktyce przestrzegane. Polskie prawo nie przewiduje sytuacji, aby jednostka samorządowa zbankrutowała, nie ma też możliwości, aby państwo pokryło jej zadłużenie. Jednak w pewnych przypadkach istnieje możliwość uzyskania za pośrednictwem Ministerstwa Finansów pożyczki na realizację programu naprawczego. Od 1999 r. corocznie w budżecie państwa tworzona jest na ten cel specjalna rezerwa, która przez pierwszych kilka lat praktycznie nie była w ogóle wykorzystywana 16 . Po raz pierwszy wykorzystano ją w 2004 r. w wyniku utraty płynności finansowej przez niektóre samorządy. Samorządy te zwróciły się o udzielenie niskooprocentowanej pożyczki (w 2004 r. – 3,5%). Warunkiem jej uzyskania jest posiadanie programu naprawczego, zaakceptowanego przez organ stanowiący. Artykuł 177 ustawy o finansach publicznych określa, że z analizy programu naprawczego powinno wynikać, że w stopniu wysoce prawdopodobnym: • nastąpi poprawa sytuacji finansowej tej jednostki oraz skuteczności w wykonywaniu jej ustawowych zadań, • zachowane zostaną limity określone w art. 169 i 170, na koniec roku, w którym upływa termin spłaty pożyczki, • zapewniona zostanie spłata pożyczki wraz z odsetkami. Konieczność wdrożenia programu naprawczego może wynikać z utraty płynności finansowej, z nadmiernego zadłużenia jednostki samorządu terytorialnego, a także z potrzeby porozumienia się z wierzycielami w celu dostosowania spłat zobowiązań w realnych terminach. W ustawie budżetowej w 2004 r. przewidziano na pożyczki dla jednostek samorządu terytorialnego kwotę 30 mln. Wsparcia udzielono 6 gminom: Otmuchów – 7,4 mln zł, Stepnica – 5,2 mln zł, Kolno – 2,5 mln zł, Frombork – 2,5 mln zł, Ruciane-Nida – 2 mln zł, Żórawnia – 6 mln zł 17 . Wspieranie samorządów za pomocą pożyczek może powodować nadmierne zadłużanie się przez samorządy, a następnie, przy braku środków na spłatę długu, składanie wniosków o pożyczkę z budżetu państwa. Wydaje się, że lepszym rozwiązaniem byłoby powstanie specjalnego funduszu gwarancyjnego, do którego wpłat dokonywałyby samorządy. Brak akceptacji instytucji upadłości w obliczu rzeczywistej niewypłacalności jednostek samorządu terytorialnego może stać się przyczyną nadmiernego zaciągania zobowiązań w nadziei na ich pokrycie w przypadku niewypłacalności JST przez państwo 18 . Ograniczenia związane z zadłużaniem się jednostek samorządowych występują we wszystkich krajach Unii Europejskiej, w tym również w Polsce. Wydaje się, że w Polsce powinno nastąpić oddzielenie budżetu bieżącego od inwe16
17 18
Poniatowicz M., Dług publiczny w systemie finansowym jednostek samorządu terytorialnego na przykładzie miast na prawach powiatu, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2005, s. 284. Ibidem, s. 285. Babczuk A., Dług samorządowy w Polsce …, op. cit., s.141.
Problem niewypłacalności jednostek samorządu terytorialnego
62
stycyjnego. Rozwiązanie takie nadawałoby finansom samorządowym przejrzystości i umożliwiałoby powiązanie operacji pożyczkowych jednostek samorządowych ze zmianami w majątku. Przyrost majątku stanowi swoiste zabezpieczenie dla zaciągniętych pożyczek. Zaciąganie długów na cele bieżące powinno być możliwe tylko w krytycznych sytuacjach i długi te powinny być spłacone w ciągu roku budżetowego. Zadłużenie długoterminowe powinno być wykorzystywane tylko na realizację inwestycji. Ułatwi to planowanie inwestycji wieloletnich i zmniejszy ryzyko niewypłacalności jednostek samorządu terytorialnego. Umożliwi też kontrolę zadłużenia przez regionalne izby obrachunkowe. Krajowa Rada Regionalnych Izb Obrachunkowych podjęła decyzję o zmianie sposobu wydawania opinii, o które występują ubiegające się o kredyty jednostki samorządowe. Dotychczas opinie polegały na sprawdzeniu, czy zaciągnięcie nowych zobowiązań nie będzie skutkowało naruszeniem przepisów dotyczących zadłużenia w ustawie o finansach publicznych. Obecnie opinie te będą rozszerzone o badanie sytuacji finansowej jednostki. Powinny zostać opracowane jasne reguły postępowania w przypadku niewypłacalności jednostki samorządu terytorialnego, w związku z niewypłacalnością niektórych gmin w Polsce. Wprawdzie problem ten dotyczy głównie małych gmin wiejskich o niewielkich dochodach, ale w przyszłości może wystąpić również w gminach miejskich w związku z realizacją inwestycji współfinansowanych ze środków z Unii Europejskiej. Mogłyby zostać wprowadzone nie procedury upadłościowe, a oddłużeniowe. Problem w tym, aby nie zachęcały one władz lokalnych do nadmiernego zadłużenia, ze względu na to, że odpowiedzialność za stan finansów samorządowych i tak przejmie państwo. Trwają prace nad nowelizacją ustawy o finansach publicznych. Zmiany mają dotyczyć konsolidacji finansów publicznych, w tym m.in. likwidacji samorządowych funduszy celowych, zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych, co może wpłynąć na wzrost zadłużenia jednostek samorządu terytorialnego19 . Może to jednak ułatwić kontrolę zadłużenia przez regionalne izby obrachunkowe. Ponadto planuje się zmiany w limitach dotyczących zadłużania się samorządów. Mają one dotyczyć nadwyżki operacyjnej, a nie dochodów. WNIOSKI W celu zapobiegania nadmiernemu zadłużaniu się jednostek samorządu terytorialnego zostały wprowadzone ustawowe limity zadłużenia. Pomimo to występują w Polsce gminy, które utraciły zdolność do spłaty zobowiązań. W polskim prawie nie ma rozwiązań dotyczących upadłości jednostki samorządowej. Została natomiast wprowadzona możliwość pożyczki z budżetu państwa dla jednostek w trudnej sytuacji finansowej. Wydaje się, że lepszym rozwiązaniem 19
Gilowska: będą zmiany w finansach publicznych, 10.04.2006).
www.egospodarka.pl, (z dnia
Dorota Agnieszka Hałaburda
63
byłoby utworzenie funduszu gwarancyjnego, na którym gromadzone byłyby środki z wpłat jednostek samorządowych. Ponadto powinien nastąpić podział budżetu na część bieżącą i inwestycyjną, co ograniczyłoby finansowanie wydatków bieżących z zaciąganych zobowiązań na cele inwestycyjne. Ułatwiłoby to również kontrolę planowanych budżetów przez regionalne izby obrachunkowe. LITEATURA 1.
2. 3. 4. 5. 6. 7.
8.
9.
10.
11. 12. 13.
Babczuk A., Dług samorządowy w Polsce – propozycje de lege ferenda, [w:] Patrzałek L. (red.), Finansowanie jednostek samorządu terytorialnego, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, PoznańWrocław 2004. Bitner M., Gmina na rynku kapitałowym. Podstawy zarządzania długiem komunalnym, Agencja Rozwoju Komunalnego, Warszawa 1999. Chojna-Duch E., Polskie prawo finansowe. Finanse publiczne, Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nesis, Warszawa 2003. Grzegorzewski Z., Minister pożyczył pieniądze, „Wspólnota – Pismo Samorządu Terytorialnego” nr 16/2004. Grzegorzewski Z., Wirtualna gmina, „Wspólnota – Pismo Samorządu Terytorialnego” nr 15/2004. Kopańska A., Zewnętrzne źródła finansowania inwestycji jednostek samorządu terytorialnego, Difin, 2003. Kosek-Wojnar M., Problem niewypłacalności jednostek samorządu terytorialnego – ryzyko bankructwa?, [w:] Samorząd terytorialny w zintegrowanej Europie, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2005. Poniatowicz M., Dług publiczny w systemie finansowym jednostek samorządu terytorialnego na przykładzie miast na prawach powiatu, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2005. Sprawozdanie z wykonania budżetu państwa za okres od 1.01 do 31.12.2003 r., Informacja o wykonaniu budżetów jednostek samorządu terytorialnego, Rada Ministrów, Warszawa 2004. Sprawozdanie z wykonania budżetu państwa za okres od 1.01 do 31.12.200 r., Informacja o wykonaniu budżetów jednostek samorządu terytorialnego, Rada Ministrów, Warszawa 2005. Swianiewicz P., Finanse lokalne – teoria i praktyka, Municipium, Warszawa 2004. Ustawa z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego, Dz. U. Nr 203, poz. 1966. Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze, Dz. U. Nr 60, poz. 535.
64
14. 15.
Problem niewypłacalności jednostek samorządu terytorialnego
Ustawa z dnia 30 czerwca 2005 r. r. o finansach publicznych, Dz. U. Nr 249, poz. 2104. Zawadzka Z., Ryzyko bankowe, Poltex, Warszawa 1995.
MGR MONIKA KATARZYNA MROCZKO absolwentka Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku
REALIZACJA POLITYKI PIENIĘŻNEJ EUROPEJSKIEGO BANKU CENTRALNEGO W LATACH 2002-2006 1. WSTĘP Osiągnięcie jednolitej polityki pieniężnej wymaga zdefiniowania instrumentów i procedur, jakie mają być wykorzystywane przez Eurosystem, składający się z krajowych banków centralnych (KBC) państw członkowskich, które przyjęły walutę euro (zwanych „uczestniczącymi państwami członkowskimi”) oraz Europejskiego Banku Centralnego (EBC), a to w celu prowadzenia takiej polityki w jednolity sposób we wszystkich uczestniczących państwach członkowskich 1 . Polityka pienięż-na w Eurosystemie powinna być realizowana wyłącznie z wykorzystaniem określo-nych narzędzi o jednolitym charakterze oraz zgodnie z sprecyzowanymi procedu-rami. Wszystkie instrumenty oraz procedury polityki pieniężnej tworzą ramy operacyjne dla tej polityki prowadzonej przez Europejski Bank Centralny. Decyzje kształtujące politykę pieniężną mają charakter scentralizowany (określane przez organy decyzyjne EBC), zaś ich realizacja – zdecentralizowany. Polityka pieniężna jest bowiem realizowana przez narodowe banki centralne państw należących do Eurosystemu w związku z nadaniem im odgórnie określonych kompetencji. Współ-praca pomiędzy Europejskim Bankiem Centralnym a narodowymi bankami central-nymi państw członkowskich nie tylko nie narusza polityki Eurosystemu, ale przy-czynia się do jej jedności i harmonizacji działań w zakresie stosowanych instrument-tów. W ESBC pozostawiono pełną swobodę wyboru instrumentów polityki pieniężnej, postawiono jedynie wymóg ich zgodności z zasadami gospodarki rynkowej oraz nadrzędnym celem ESBC – utrzymaniem stabilności cen. Ogólne rodzaje instrumentów, do stosowania których EBC został uprawniony, określono w art. 18, 19 i 20 Statutu 2 . W realizacji właściwej polityki pieniężnej Europejski Bank Centralny – jak każdy nowoczesny bank centralny – ma do swej dyspozycji trzy rodzaje instrumentów, które pełnią określone funkcje w całym Eurosystemie, wzajemnie się uzupełniając. Dokonując gradacji tych instrumentów ze względu na ich najistotniejszą
1
2
Europejski Bank Centralny, Wytyczne Europejskiego Banku Centralnego z dnia 3 lutego 2005 r. dotyczące instrumentów i procedur polityki pieniężnej Eurosystemu, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, s. 1, www.ecb.int/ecb/legal. [Data wejściowa 15-01-06]. M. Grzesiak, Europejski Bank Centralny, Wydawnictwo „Adam Marszałek”, Toruń 2004, s. 83.
Małgorzata Katarzyna Mroczko
66
funkcję w realizowaniu polityki pieniężnej można stwierdzić, że główną rolę pełnią kolejno: • operacje otwartego rynku, • stałe ułatwienia, • system rezerw obowiązkowych. Instrumenty te są stosowane adekwatnie i elastycznie do sytuacji i potrzeb pojawiających się aktualnie na rynku pieniężnym. Można też przedstawić ich charakterystyczne cechy z uwzględnieniem następujących kryteriów: • zjawiska zwiększenia lub zmniejszenia płynności, • okresów, na jakie zawiera się transakcje, • częstotliwości stosowania, • typu stosowanych procedur. Tabela 1. Instrumenty polityki pieniężnej stosowane w Eurosystemie Operacje polityki pieniężnej
Rodzaje operacji zwiększenie płynności
zmniejszenie płynności
Okres, na jaki zawiera się transakcje
Częstotliwość
Procedura
OPERACJE OTWARTEGO RYNKU Główne operacje refinansowe Operacje refinansowe na dłuższy termin
- operacje warunkowe
–
- co tydzień
- co tydzień
- przetarg standardowy
- operacje warunkowe
–
- 3 miesiące
- co miesiąc
- przetarg standardowy
Operacje precyzyjnej regulacji
- operacje warunkowe - swapowe operacje dewizowe - zakupy bezwarunkowe
- swapowe operacje dewizowe - przyjmowanie depozytów na określony termin - operacje warunkowe - sprzedaż bezwarunkowa
- nieregularna
- przetarg szybki - procedury dwustronne
Operacje strukturalne
- operacje warunkowe - zakupy bezwarunkowe
- regularna i nieregularna - nieregularna
- przetarg standardowy - procedury dwustronne
Ułatwienia w formie kredytów Ułatwienia w formie depozytów
-nieujednolicony
- emisja - ujednolicertyfikatów cony/ dłużnych nieujednoli- sprzedaż cony bezwarunkowa STAŁE UŁATWIENIA
- operacje warunkowe
–
- 24 godziny
- dostęp na życzenie klientów
–
- depozyty
- 24 godziny
- dostęp na życzenie klientów
Źródło: R. Wierzba, Europejski Bank Centralny, Biblioteka Bankowca, Warszawa 2003, s. 9.
Biorąc pod uwagę fakt, że zarządzanie płynnością w Eurosystemie polega na codziennej ocenie poziomu płynności w systemie bankowym strefy euro w celu ok-
Realizacja polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego
67
reślenia zapotrzebowania systemu na płynność, pojawia się zagadnienie bieżącego zarządzania płynnością finansową przez Europejski Bank Centralny. W tym celu Europejski Bank Centralny wykorzystuje operacje otwartego rynku i stałe ułatwienia, które zostały scharakteryzowane w tabeli 1. Natomiast decyzje dotyczące Rezerw obowiązkowych mają charakter długookresowy i nie zmieniły się w badanym okresie. Zapotrzebowanie na płynność systemu bankowego odpowiada więc sumie rezerw obowiązkowych utrzymywanych przez banki, środków przekraczających wymogi rezerwowe utrzymywanych przez instytucje kredytowe na rachunkach bieżących w bankach centralnych oraz czynników autonomicznych. Czynniki autonomiczne są pozycjami bilansowymi Eurosystemu, które maja wpływ na zapotrzebowanie banków na płynność, lecz nie są bezpośrednio objęte procesami zarządzania płynnością Eurosystemu (są to np. banknoty w obiegu, depozyty instytucji rządowych i aktywa zagraniczne netto) 3 . W zakresie dziennego zapotrzebowania systemu bankowego strefy euro na płynność w 2005 r. zaobserwowano średnio 377,4 mld euro, czyli o 21% więcej niż w 2004 r. Natomiast średni stan rezerw obowiązkowych wynosił 146,5 mld euro, nadwyżka rezerw – 0,8 mld euro, a czynniki autonomiczne – 230,1 mld euro. Celem opracowania jest charakterystyka instrumentów polityki pieniężnej wykorzystywanych przez Europejski Bank Centralny w strefie euro oraz skali ich zastosowania w latach 2002-2006, tj. od wprowadzenia euro. Jest ono częścią pracy magisterskiej. W tym celu wykorzystano niezbędny zestaw literatury oraz materiały statystyczne opublikowane przez Europejski Bank Centralny. 2. ODDZIAŁYWANIE NA BAZĘ MONETARNĄ OPERACJAMI OTWARTEGO RYNKU Operacje otwartego rynku są najważniejszymi i najczęściej używanymi instrumentami efektywnego oddziaływania banku centralnego na system bankowy w strefie euro. Są to transakcje prowadzone przez bank centralny z bankami komercyjnymi, dokonywane z inicjatywy banku centralnego. W ramach operacji otwartego rynku bank centralny staje się aktywnym i równorzędnym uczestnikiem rynku pieniężnego 4 . Podmioty kwalifikujące się do zawierania tych transakcji same decydują o nawiązywaniu stosunku prawnego z EBC. Europejski Bank Centralny prowadzi operacje otwartego rynku w celu zarządzania płynnością rynku pieniężnego, a przez to sterowania stopami procentowymi oraz sygnalizowania kierunku prowadzonej polityki monetarnej. Są one przeprowadzane za pośrednictwem narodowych banków centralnych – banki komercyjne, chcąc wziąć udział w przetargu, kontaktują się ze swoim bankiem narodowym. EBC decyduje jedynie o wielkości przyznanych środków finansowych i wysokości stopy procentowej przyjętej do przetargu 5 . W ramach operacji otwartego rynku wykorzystuje się pięć narzędzi: 1) operacje warunkowe, 3
Raport roczny 2005, EBC, s. 96-97. D. Tymoczko, Ewolucja systemu finansowego a skuteczność instrumentów polityki pieniężnej, „Bank i Kredyt” 2002 nr 3, s. 9. 5 J. Zarzecki, Płynność rynków finansowych, Wydawnictwo WSE, Białystok 2004, s. 210. 4
Małgorzata Katarzyna Mroczko
68
2) 3) 4) 5)
operacje bezwarunkowe, emisję certyfikatów dłużnych, swapowe transakcje dewizowe, przyjmowanie depozytów banków komercyjnych na z góry określony termin 6 . Operacje warunkowe (reverse transaction) polegają na zakupie lub sprzedaży przez banki centralne papierów wartościowych z jednoczesnym zobowiążzaniem się do ich odsprzedaży lub odkupienia po upływie określonego czasu. Wyróżnia się w ramach tych operacji – operacje REPO i reverse REPO. Różnica pomiędzy ceną zakupu i ceną odsprzedaży odpowiada oprocentowaniu. Stopa procentowa stosowana w odwracalnych (warunkowych) operacjach otwartego rynku Eurosystemu to prosta stopa procentowa obliczona w stosunku dziennym, zgodnie z zasadą dni faktyczne/360 (lub Actual/360). Operacje bezwarunkowe (outright transaction) polegają na zakupie lub sprzedaży przez banki centralne papierów wartościowych. Operacje te nazywane są bezwarunkowymi, ponieważ strony uczestniczące w transakcji nie zobowiązują się do późniejszej odsprzedaży czy odkupienia papierów wartościowych będących przedmiotem transakcji. Oznacza więc pełne przeniesienie własności ze sprzedającego na nabywcę. Są one wykonywane zgodnie z zasadami rynkowymi (Konwencją rynkową) dotyczącymi instrumentu dłużnego wykorzystanego w transakcji 7 . Operacje te mogą mieć charakter kasowy lub terminowy. Dokonywanie operacji przez banki centralne ma na celu bądź zwiększenie płynności systemu bankowego (operacje zakupu), bądź zmniejszenie tej płynności (operacje sprzedaży). Częstotliwość tych operacji nie jest ściśle określona. Kolejnym instrumentem wykorzystywanym w operacjach otwartego rynku są emitowane przez EBC certyfikaty dłużne (debt certificates). Celem ich emisji jest zwiększenie popytu na rynku finansowym na środki płynne, czyli strukturalne ograniczenie płynności tego rynku. Certyfikaty dłużne, stanowiące zobowiązanie Europejskiego Banku Centralnego w stosunku do ich posiadaczy, są zbywalne bez ograniczeń. Emitowane są poniżej ich wartości nominalnej (z dyskontem), a różnica pomiędzy ich wartością nominalną i wartością emisyjną stanowi wartość oprocentowania. Okres ich zapadalności nie przekracza 12 miesięcy. Swapowe transakcje dewizowe (foreign exchange swap) stanowią kolejny instrument wykorzystywany w ramach operacji otwartego rynku. Polegają one na wymianie określonych dewiz na inne – równocześnie w formie kasowej, zwanej także natychmiastową (spot) i terminowej (forward). W ramach tych operacji Narodowe banki centralne kupują lub sprzedają euro na rynku kasowym za inne dewizy i jednocześnie odsprzedają lub odkupują na określony termin. W ramach każdej operacji swapowej banki centralne uzgadniają ze swymi kontrahentami punktową różnicę pomiędzy kursem terminowym i kursem kasowym wymiany dewiz. Operacje te stosowane są głównie w celu sterowania płynnością (ograniczenie lub zwiększenie płynności banków w pewnym okresie) oraz w celu sterowania stopami procentowymi. Częstotliwość przeprowadzania operacji swapowych nie jest określona (brak standardów w tym zakresie), podobnie jak nie jest znormalizowany okres, na jaki są one zawierane. 6 7
M. Grzesiak, Europejski Bank Centralny, op. cit., s. 87. Europejski Bank Centralny, op. cit., s. 15.
Realizacja polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego
69
Przyjmowanie przez narodowe banki centralne depozytów banków komercyjnych na z góry określony termin (collection of fixed-term deposits) ma na celu zmniejszenie powstałej płynności rynku pieniężnego. Zarówno okres na jaki przyjmowane są depozyty, jak i wysokość ich oprocentowania są z góry ustalone. Wszystkie operacje otwartego rynku przeprowadzane są z inicjatywy Europejskiego Banku Centralnego, który dokonuje wyboru takich czy innych instrumentów i sposobu ich użycia. Operacje otwartego rynku mogą być przeprowadzane z wykorzystaniem jednej z dwóch procedur: • przetargowej na wezwanie ofertowe, • dwustronnej. Pierwsza z procedur – procedura przetargowa na wezwanie ofertowe polega na zaproponowaniu bankom (kontrahentom) środków płynnych w terminach wcześniej ogłoszonych. W celu przystąpienia do przetargu banki powinny dysponować określonymi aktywami, które stanowią zabezpieczenie w dokonywanych operacjach. W ramach procedury przetargowej na wezwanie ofertowe stosowane są dwa rodzaje przetargów, różniące się okresem trwania i dostępnością dla kontrahentów: przetargi standardowe i przetargi szybkie. Czas trwania przetargu standardowego wynosi 24 godziny i w jego ramach wykonywane są gównie operacje refinansowe oraz operacje refinansowe na dłuższy termin. Natomiast przetarg szybki trwa jedną godzinę i stosuje się go w przypadku operacji precyzyjnego dostrajania. Narodowe banki centralne wykorzystują także do przeprowadzania operacji otwartego rynku procedury dwustronne. Stosując te procedury, nawiązują bezpośrednie relacje ze swymi kontrahentami, bez procedur wezwania ofertowego. Nawiązanie kontaktu odbywa się albo w sposób bezpośredni, albo przy pomocy pośredników rynkowych. Biorąc pod uwagę cel przeprowadzania operacji otwartego rynku, a także ich częstotliwość i procedury, można je podzielić na cztery rodzaje: • główne operacje refinansowe, • operacje refinansowe na dłuższy termin, • operacje precyzyjnego dostrajania, • operacje strukturalne. Główne operacje refinansowe (main refinancing operations) polegają na warunkowej sprzedaży i warunkowym zakupie papierów wartościowych. Są one najważniejszymi operacjami otwartego rynku przeprowadzanymi w Eurosystemie. Stanowią podstawowy kanał zasilania rynku pieniężnego, odgrywając kluczową rolę w sterowaniu stopą procentową oraz w procesie regulowania płynnością banków. Przetargi w ramach tych transakcji mogą być dokonywane według stałej lub zmiennej stopy. W pierwszym przypadku stopa procentowa jest ustalona z góry przez Radę Zarządzającą i kontrahenci zgłaszają kwotę, która ma być przedmiotem transakcji. W drugim przypadku składają oferty zarówno kwot, jak i wysokość oprocentowania8 . Pełnią one także funkcję informacyjną o kierunku prowadzonej przez Europejski Bank Centralny polityki pieniężnej. Transakcje zawierane są z reguły raz w tygodniu (w czwartek) na okres 1 tygodnia. Główne operacje refinansowe prze-
8
Ibidem, s. 86.
70
Małgorzata Katarzyna Mroczko
prowadzane są w sposób zdecentralizowany przez narodowe banki centralne w formie przetargu standardowego. W 2005 r. kwoty podstawowych operacji refinansujących wahały się od 259,0 mld euro do 333,5 mld euro. Przeciętna liczba oferentów podstawowych operacji refinansujących wynosiła 351, była więc porównywalna do odnotowanej w 2004 r. po wdrożeniu zmian proceduralnych 9 . Płynność dostarczana za pośrednictwem tych operacji stanowiła 77% płynności netto ogółem dostarczanej przez Eurosystem za pośrednictwem operacji polityki pieniężnej. Operacje refinansowe na dłuższy termin (long-term refinancing operations) mają charakter interwencyjny, zwiększając, tzn. dostarczając, dodatkową płynność finansową w dłuższym okresie przede wszystkim małym i średnim instytucjom kredytowym. Stąd też transakcje te zawierane są raz w miesiącu na okres trzech miesięcy, stosując procedurę przetargu standardowego z wykorzystaniem rynkowej, zmiennej stopy procentowej. W przeciwieństwie do głównych operacji refinansujących, dłuższe operacje refinansujące nie są wykorzystywane w celu sygnalizowania nastawienia Eurosystemu w polityce pieniężnej. W 2005 r. dłuższe operacje refinansujące stanowiły około 23% ogólnej płynności netto dostarczonej poprzez operacje otwartego rynku. Kwota przydziału na operacje wzrosła z 25 do 30 mld euro w styczniu 2005 r. i do 40 mld euro w styczniu 2006 r. Operacje precyzyjnego dostrajania lub precyzyjnej regulacji (fine-tuning reverse operations) przeprowadzane są doraźnie w celu regulowania płynności rynku pieniężnego i sterowania poziomem stóp procentowych, które mogą się wahać w sposób niepożądany pod wpływem nieprzewidzianych zmian w płynności banków, np. narastania błędów prognozy płynności. Operacje te przeprowadzane są z reguły zgodnie z procedurą transakcji dwustronnych zawieranych z ograniczoną liczbą kontrahentów. Czas ich trwania oraz częstotliwość nie są wystandaryzowane. Stosowanie operacji dostrajających ma na celu przywrócenie równowagi płynności w systemie bankowym strefy euro. W wyniku wdrożonych w marcu 2004 r. zmian procedur operacyjnych wzrosło prawdopodobieństwo narastania błędów prognozy płynności w okresie ośmiu dni pomiędzy ostatnią podstawową operacją refinansującą danego okresu utrzymywania rezerw a końcem tego okresu. W 2005 r. bezwzględna różnica między prognozą a rzeczywistym wynikiem na przestrzeni ośmiu dni osiągnęła średnio 7,16 mld euro 10 . Celem przeprowadzania operacji strukturalnych (structural reverse operations) jest natomiast zmiana w dłuższym okresie pozycji netto bankowości centralnej wobec sektora finansowego. Ich zadaniem jest zwiększenie (rzadziej zmniejszenie) wolumenu środków płynnych w systemie bankowym. Operacje strukturalne przeprowadzane są zgodnie z procedurą przetargu standardowego, a także niekiedy według procedury dwustronnej, w trybie zdecentralizowanym przez narodowe banki centralne. Udział w tych transakcjach mogą brać wszystkie instytucje, które spełniają oczywiście określone warunki dopuszczenia. Operacje otwartego rynku posiadają wiele zalet w porównaniu z innymi instrumentami polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego. Podstawową 9
Raport roczny 2005…, op. cit., s. 97. Ibidem, s. 99.
10
Realizacja polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego
71
zaletą tego instrumentu jest możliwość łatwej i szybkiej interwencji banku centralnego oraz różnorodność typów i sposobów zastosowania. Może on przyjmować różne terminy rozliczenia i zapadalności oraz oddziaływać na płynność w różnych kierunkach (absorbcja i zasilanie płynnością) 11 . Operacje te przeprowadzane są zawsze z inicjatywy banku centralnego. Ponadto, operacje otwartego rynku pełnią niżej opisane funkcje: • wykorzystywane są do zbilansowania podaży pieniądza rezerwowego, • pozwalają bankowi centralnemu na aktywne zarządzanie płynnością systemu bankowego i korygowanie odchyleń wybranej stopy rynku międzybankowego do poziomu pożądanego przez bank centralny, • są prowadzone z inicjatywy banku centralnego, który ma całkowitą kontrolę nad ich wielkością, • są elastyczne i można je stosować w dowolnym zakresie, • są łatwo odczuwalne, • są odwracalne w momencie popełnienia błędu; bank centralny jest w stanie odwrócić całą operację. Należy podkreślić, że te właśnie instrumenty polityki pieniężnej najskuteczniej oddziałują na bazę monetarną. Szczegółowe dane ukazujące kształtowanie bazy monetarnej przez operacje otwartego rynku oraz przez inne czynniki zasilające w płynność i absorbujące płynność przedstawia tabela 2. Zgodnie z ww. danymi baza monetarna jest sumą wartości opisanych w kolumnach tabeli – 6, 8 i 11, tzn. sumą: • depozytów w banku centralnym na koniec dnia, • banknotów w obiegu, • stanów środków na rachunkach bieżących instytucji kredytowych. Należy także zaznaczyć, że dane z kolumny 11 są różnicą pomiędzy sumą czynników zasilających w płynność i sumą czynników absorbujących płynność. Wśród czynników zasilających płynność są operacje otwartego rynku, tzn.: • podstawowe operacje refinansujące, • dłuższe operacje refinansujące. Na podstawie danych zawartych w tabeli 2 można sformułować poniższe wnioski. 1. Operacje otwartego rynku kształtują wraz z innymi czynnikami zasilającymi w płynność wartość całej bazy monetarnej. 2. Im większa aktywność tych operacji otwartego rynku w zasilaniu płynności Eurosystemu, tym większa ostateczna wartość całej bazy monetarnej. 3. Operacje otwartego rynku jako najważniejszy instrument polityki pieniężnej EBC mają wpływ na kształtowanie bazy monetarnej.
11
O. Szczepańska, Operacje otwartego rynku jako element systemu operacyjnego EBC i banków centralnych w krajach kandydujących do Unii Europejskiej, „Bank i Kredyt” 2002 nr 4, s. 7.
Małgorzata Katarzyna Mroczko
72
3. KSZTAŁTOWANIE STÓP PROCENTOWYCH OPERACJAMI KREDYTOWO-DEPOZYTOWYMI
Za stabilność finansową, uznaje się stan, w którym nie dochodzi do gwałtownych zmian cen aktywów na rynku finansowym. Dla banków centralnych najważniejsze znaczenie mają zmiany stóp procentowych. Dlatego monitorują one krótkoterminowe stopy procentowe na rynku pieniężnym i stabilizują ich poziom za pomocą odpowiednich instrumentów polityki pieniężnej 12 . Instrumentem wykorzystywanym przez Europejski Bank Centralny w ww. zakresie są tzw. stałe ułatwienia, czyli udogodnienia depozytowo-kredytowe (standing facilities). Głównym ich zadaniem jest dostarczanie lub wycofywanie z rynku pieniężnego środków płynnych w okresie 24 godzin. Są to więc operacje służące regulowaniu bieżącej płynności na rynku finansowym. Wskazują one także ogólny kierunek polityki pieniężnej oraz wyznaczają ramy w procesach kształtowania się stóp procentowych na rynku depozytów i kredytów jednodniowych. W praktyce występują dwie formy stałych ustawień: jednodniowe kredyty, jednodniowe depozyty. Jednodniowe kredyty (marginal lending facility) zaspokajają potrzeby banków w utrzymywaniu płynności. Z tego instrumentu korzystają więc banki, które odczuwają pod koniec dnia deficyt płynności i nie są w stanie go pokryć środkami dostępnymi na rynku. Linia kredytowa pod zastaw papierów wartościowych jest w dyspozycji tych banków w Europejskim Banku Centralnym. Natomiast jednodniowe depozyty (deposit facility) umożliwiają bankom zdeponowanie nadwyżki środków płynnych i uzyskanie z tego tytułu wynagrodzenia w formie oprocentowania. Deponowanie to umożliwia absorbowanie nadmiernej płynności banków przez EBC. Stopy procentowe stosowane w powyższych kredytach i depozytach tworzą określony korytarz wahań stóp procentowych na rynku pieniężnym dla pożyczek i depozytów 24 godzinnych (O/N). Oprocentowanie kredytów stanowi górną granicę tego korytarza, natomiast oprocentowanie depozytów wyznacza dolną granicę korytarza. W 2005 r. średnia wykorzystana dzienna kwota kredytu banku centralnego na koniec dnia wynosiła 106 mln euro, a średnia wykorzystana dzienna kwota depozytu w banku centralnym na koniec dnia wynosiła 122 mln euro. W zakresie analizy kształtowania stóp procentowych operacjami kredytowodepozytowymi należy podkreślić, że wysokość tych stóp jest zależna nie tylko od wielkości podaży i popytu na pieniądz w gospodarce rynkowej, ale także od założeń i działalności EBC, który jak każdy bank centralny może: • w sposób oficjalny ogłosić podwyższenie lub obniżenie stopy bazowej, • stworzyć odpowiednie warunki płynności na rynku pieniądza, by dostosować poziom stóp do własnych założeń polityki pieniężnej. Rynkowe stopy procentowe odzwierciedlają więc nie tylko relacje popytu i podaży na konkretne fundusze, lecz i przewidywania oficjalnych stóp procentowych. Ruchy pieniądza, które wpływają na strumień środków finansowych znajdujących się na bankowym rynku pieniądza, zwiększając lub zmniejszając jego 12
Ibidem, s. 6.
Realizacja polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego
73
ilość, pow-stają w istotnej części dzięki możliwościom kreowania pieniądza, jakie oferuje bank centralny 13 . Sterowanie poziomem stóp procentowych jest istotnym procesem w związku z rozszerzeniem bardziej zróżnicowanej strefy euro. Istnienie jednej stopy procentowanej dla całej strefy może być nieodpowiednie. Ponadto, perspektywa akcesji kolejnych państw stawia nowe wyzwania dla koordynowania wspólnej polityki monetarnej w powyższym zakresie. Szczegółowe dane utrzymywania podstawowych stóp procentowych przez EBC w latach 1999-2004 prezentuje rysunek 1. Rysunek 1. Stopy procentowe EBC i stopy rynku pieniężnego
Źródło: Raport roczny 2004, EBC, s. 18.
Zgodnie z powyższym rysunkiem, w 2004 roku Rada Prezesów EBC utrzymała podstawowe stopy procentowe EBC na niezmienionych, niskich w skali historycznej poziomach. Minimalna stopa oferowana podstawowych operacji refinansujących EBC została utrzymana na poziomie 2%, a stopy depozytów i kredytów z banku centralnego na koniec dnia – odpowiednio 1% i 3%. Jednym z czynników takiej decyzji EBC była niewielka wewnętrzna presja inflacyjna oraz korzystne prognozy stabilności cen w średnim okresie. Ponadto, w 2004 roku zaobserwowano stopniowe ożywienie gospodarcze oraz nieznaczną aprecjację euro. Na stopę inflacji zasadniczej wpłynął natomiast wzrost cen kontrolowanych i podatków pośrednich oraz wzrost cen ropy naftowej w drugiej połowie 2004 roku.
13
J. Zarzecki, Płynność rynków finansowych, op. cit., s. 213.
74
Małgorzata Katarzyna Mroczko
4. KSZTAŁTOWANIE PODAŻY PIENIĄDZA REZERWĄ OBOWIĄZKOWĄ Niezależnie od operacji otwartego rynku oraz tzw. stałych ułatwień istotną rolę w polityce pieniężnej w Eurosystemie pełni także system rezerw obowiązkowych (minimum reserves). Rezerwa obowiązkowa jest instrumentem, którego konstrukcja decyduje o kształcie i częstotliwości wykorzystywania w polityce pieniężnej ww. instrumentów. System rezerw obowiązkowych tworzony przez instytucje kredytowe jest bardzo ważnym i skutecznym instrumentem w regulowaniu płynności banków. Umożliwia on mianowicie tworzenie lub pogłębianie strukturalnego deficytu płynności, zmuszając tym samym instytucje kredytowe do refinansowania się. Zwiększa się dzięki temu skuteczność interwencji banków centralnych. Przyczynia się ponadto do stabilizacji stóp procentowych na rynku pieniężnym. Zgodnie z art. 19 Statutu, EBC może wymagać od instytucji kredytowych państw członkowskich utrzymywania rezerw obowiązkowych na rachunkach narodowych banków centralnych Eurosystemu 14 . Do tworzenia rezerw obowiązkowych zobligowane są instytucje kredytowe mające swe siedziby w krajach wchodzących w skład Eurosystemu, z wyjątkiem oddziałów tych instytucji funkcjonujących w krajach nie należących jeszcze do strefy euro. Przy ustalaniu rezerw obowiązkowych EBC współpracuje z Radą UE. Na podstawie postanowień Rady UE Europejski Bank Centralny podejmuje określone decyzje dotyczące podstawy naliczania i stopy rezerw obowiązkowych. Rezerwy obowiązkowe tworzone przez instytucje kredytowe naliczane są w trybie miesięcznym, tzn. okres obliczeniowy rozpoczyna się 24 dnia każdego miesiąca i kończy się 23 dnia następnego miesiąca. Wysokość rezerwy obowiązkowej obliczana jest jako średnia w miesiącu. Fakt ten oznacza, że banki mają swobodę kształtowania poziomu rezerw w poszczególnych dniach, biorąc pod uwagę poziom stóp procentowych na rynku międzybankowym. Zjawiska polegające na tym, że banki zmniejszają poziom rezerw w dniach, gdy rośnie oprocentowanie pożyczek na tym rynku oraz zwiększają rezerwy w dniach, gdy oprocentowanie pożyczek maleje, wpływają niewątpliwie łagodząco na wahania poziomu stóp procentowych na rynku pieniężnym. Podstawę tworzenia rezerw obowiązkowych stanowią: depozyty, wyemitowane papiery dłużne, papiery rynku pieniężnego. Obecnie Europejski Bank Centralny stosuje dwie stopy rezerw obowiążkowych: 0% i 2%. Pierwszą z nich stosuje się w odniesieniu do: • depozytów z umownym terminem zapadalności ponad 2 lata, • depozytów podlegających spłacie za wypowiedzeniem nie krótszym niż 2 lata, • repo, • papierów dłużnych wyemitowanych z umownym okresem zapadalności ponad 2 lata. Do pozostałych pasywów składających się na podstawę rezerwy stosuje się stopę drugą. Po wyliczeniu kwota rezerwy podlega pomniejszeniu o ryczałt w wysokości 100000 euro. Pozostałość wyliczonej kwoty podlega zdeponowaniu w naro14
M. Grzesiak, Europejski Bank Centralny, op. cit., s. 91.
Realizacja polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego
75
dowym banku centralnym. Rezerwy obowiązkowe w Eurosystemie podlegają oprocentowaniu. Stopa oprocentowania obliczana jest na podstawie stopy procentowej stosowanej w głównych operacjach refinansowych w Eurosystemie w okresie utrzymywania rezerw. Środki rezerwy ponad wymaganą wielkość nie są oprocentowane. Odsetki wypłacane są w drugim dniu roboczym krajowym bankom centralnym po zakończeniu okresu utrzymywania rezerwy, za który naliczono odsetki. Wszystkie narodowe banki centralne Eurosystemu stale monitorują wywiązywanie się instytucji kredytowych z obowiązku utrzymywania rezerwy obowiążkowej na podstawie codziennych sprawozdań przekazywanych pocztą elektroniczną. Wszystkie te dane są w banku centralnym agregowane i w ten sposób otrzymywany jest obraz sytuacji płynnościowej systemu bankowego. Szczegółowe dane z lat 2002-2006 dotyczące składników podstawy naliczania rezerwy dla instytucji kredytowych, będących podmiotem rezerwy obowiązkowej, przedstawia tabela 3. Na podstawie ww. danych można stwierdzić, że w latach 2003-2006 nastąpił sto-pniowy wzrost zobowiązań w stosunku do roku 2002 w zakresie stosowania rezerwy obowiązkowej zarówno 2%, jak i 0%. Wzrost ten dotyczy wszystkich składników podstawy naliczania rezerwy dla instytucji kredytowych: depozytów, dłużnych papierów wartościowych, operacji z przyrzeczeniem odkupu. Natomiast w 2005 r. kwota rezerw obowiązkowych stopniowo rosła i osiągnęła w ostatnim okresie utrzymywania rezerw 153 mld euro. Statystykę rezerwy obowiązkowej należy także uzupełnić o dane z zakresu utrzymywania rezerwy obowiązkowej (tabela 4). Tabela 4. Utrzymywanie rezerwy obowiązkowej Koniec okresu utrzymywania
Rezerwa obowiązkowa
2002 2003 2004 2005 2006 17 stycznia 7 lutego 7 marca 11 kwietnia 9 maja 14 czerwca
128,8 131,8 137,9 152,0 153,3 154,7 157,7 158,9 160,4 162,6
Rachunki bieżące instytucji kredytowych 129,5 132,6 138,5 153,0 154,1 155,4 158,3 159,5 161,2 -
Nadwyżka rezerwy
Niedobór rezerwy
Oprocentowanie rezerw obowiązkowych
0,8 0,8 0,6 1,0 0,8 0,7 0,6 0,6 0,8 -
0 0 0 0 0 0 0 0 0 -
3,06 2,0 2,05 2,07 2,29 2,30 2,31 2,56 2,58 -
Źródło: Biuletyn Miesięczny EBC, wrzesień 2004/czerwiec 2006, s. 9.
Tabela 4 zawiera uśrednione dane pełnych okresów utrzymywania rezerwy. Wysokość rezerwy obowiązkowej każdej instytucji kredytowej jest naliczana zasto-
76
Małgorzata Katarzyna Mroczko
sowaniem stopy rezerwy dla odpowiednich kategorii zobowiązań stanowiących podstawę jej naliczania (stany bilansowe na koniec miesiąca) 15 . Do zasadniczych funkcji spełnianych przez rezerwę obowiązkową można zaliczyć kształtowanie podaży pieniądza. Wiadomo więc, że zmiany rezerw obowiązkowych wpływają na podaż pieniądza poprzez powodowanie zmian wielkości mnożnika pieniężnego. Zaostrzenie wymogów dotyczących rezerw obowiązkowych zmniejsza wielkość depozytów przy danym poziomie bazy monetarnej i prowadzi do ograniczenia podaży pieniądza. Odwrotnie, zmniejszenie wymogów rezerw obowiązkowych prowadzi do ekspansji podaży pieniądza, ponieważ występuje zwielokrotnienie kreacji depozytów i zwiększenie płynności bankowego rynku pieniądza. Ograniczenie ilości środków pieniężnych lub zwiększenie płynności rynku pieniężnego przez zmiany stawek rezerwy obowiązkowej wpływają na zmianę poziomu odsetek na bankowym rynku pieniądza, co wynika z teorii ilości pieniądza. Zmniejszenie ilości pieniądza wywołuje wzrost odsetek i na odwrót. Główną zaletą posługiwania się wymogami rezerw jako narzędziem kontroli podaży pieniądza jest to, że wymogi te w jednakowy sposób wpływają na wszystkie banki i silnie oddziałują na podaż pieniądza. Fakt, że zmiana rezerw obowiązkowych jest tak silnym instrumentem, może okazać się przeszkodą, ponieważ dość trudno jest doprowadzić do niewielkich zmian podaży pieniądza za pomocą zmiany rezerw obowiązkowych. Niewątpliwie nie-wielkie zmiany podaży pieniądza można osiągnąć krańcowo małymi zmianami rezerw obowiązkowych, ale wprowadzenie zmian do ustalonych wymogów jest na tyle kosztowne, że jest w praktyce nieopłacalne. Ponadto, częste wahania stopy rezerw obowiązkowych wytworzyłyby zbyt dużą niepewność dla banków, znacznie utrudniając im zarządzanie płynnością. Toteż zmiana rezerw obowiązkowych jako instrument polityki pieniężnej do doraźnego regulowania płynności banków jest mało przydatna. Rezerwy obowiązkowe są natomiast korzystnym instrumentem dającym bezpośrednie skutki w ograniczaniu nadmiernej podaży pieniądza, nie obciążającym banku centralnego finansowo, tak jak operacje otwartego rynku. Wysokie stopy rezerw obowiązkowych wpływają pośrednio na hamowanie rozwoju rynku międzybankowego ze względu na dostępność dużych zasobów pieniężnych znajdujących się w banku centralnym, z których banki korzystają do podtrzymywania bieżącej płynności. W ten sposób bank centralny ogranicza też skuteczność operacji otwartego rynku. PODSUMOWANIE Na podstawie przeprowadzonej analizy literatury przedmiotu w zakresie realizacji polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego w latach 2002-2005 można stwierdzić, że polityka pieniężna EBC w Eurosystemie realizowana jest z wykorzystaniem określonych instrumentów i procedur, które tworzą ramy operacyjne dla tego rodzaju działalności. Europejski Bank Centralny – jak każdy nowoczesny bank centralny – ma do swojej dyspozycji instrumenty polityki pieniężnej, które są stosowane adekwatnie do sytuacji i potrzeb pojawiających się na rynku pieniężnym. Współpraca pomiędzy EBC a narodowymi bankami centralnymi 15
Biuletyn miesięczny EBC, czerwiec 2006, s. 78.
Realizacja polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego
77
państw członkowskich nie tylko nie narusza polityki Eurosystemu, ale przyczynia się do jej jedności i harmonizacji działań w zakresie stosowanych instrumentów. Wśród instrumentów polityki pieniężnej EBC za najważniejsze uznaje się operacje otwartego rynku. Są one wykorzystywane do kształtowania płynności banków i całego systemu finansowego, oddziaływania na poziom rynkowych stóp procentowych, sygnalizowania podmiotom gospodarczym kierunku zmian polityki pieniężnej. Głównym zadaniem drugiego instrumentu polityki pieniężnej EBC – stałych ułatwień – jest dostarczanie lub wycofywanie z rynku pieniężnego środków płynących w okresie 24 godzin. Jest to instrument regulujący bieżącą płynność na rynku finansowym oraz wyznaczający ogólny kierunek polityki pieniężnej. Trzeci instrument – system rezerw obowiązkowych, tworzony jest przez instytucje kredytowe w celu regulowania płynności banków (tworzenie lub pogłębianie strukturalnego deficytu płynności zmuszającego instytucje kredytowe do refinansowania się). System rezerw obowiązkowych stanowi uzupełnienie do ww. instrumentów. Rezerwa obowiązkowa może być wykorzystywana do stabilizowania krótkoterminowych stóp procentowych na rynku płynności finansowej. Zmiany stóp rezerwy obowiązkowej mogą być także wykorzystywane do długoterminowego zarządzania płynnością makroekonomiczną. LITERATURA 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
Biuletyn miesięczny EBC, czerwiec 2006. Europejski Bank Centralny, Realizacja polityki pieniężnej w strefie euro, luty 2005. Europejski Bank Centralny, Wytyczne Europejskiego Banku Centralnego z dnia 3 lutego 2005 r. dotyczące instrumentów i procedur polityki pieniężnej Eurosystemu, www.ecb.int/ecb/legal [Data wejściowa 15-01-06]. Grzesiak M., Europejski Bank Centralny, Wydawnictwo „Adam Marszałek”, Toruń 2004. Raport roczny 2005, EBC. Szczepańska O., Operacje otwartego rynku jako element systemu operacyjnego EBC i banków centralnych w krajach kandydujących do Unii Europejskiej, „Bank i Kredyt” 2002 nr 4. Szpunar P., Polityka pieniężna – cele i warunki skuteczności, PWE, Warszawa 2000. Tymoczko D., Ewolucja systemu finansowego a skuteczność instrumentów polityki pieniężnej, „Bank i Kredyt” 2002 nr 3.
9. Wierzba R., Europejski Bank Centralny, Biblioteka Bankowca, Warszawa 2003. 10. Zarzecki J., Płynność rynków finansowych, Wydawnictwo WSE, Białystok 2004.
MGR BARTOSZ JARONIEWSKI Katedra Ekonomii Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku
WSPÓLNA WALUTA – PERSPEKTYWY PRZYSTĄPIENIA NOWYCH CZŁONKÓW UNII EUROPEJSKIEJ DO STREFY EURO
1. WSTĘP
W dniu 1 stycznia 1999 r. została ustanowiona Unia Gospodarczo-Walutowa (UGW) 1 , do której w pierwszym okresie funkcjonowania przystąpiło 11 spośród 15 krajów ówczesnej Unii Europejskiej. W roku 2001 dołączyła do nich również Grecja. W wyniku postanowień UGW, waluty narodowe tych państw zostały z czasem zastąpione nową jednostką monetarną o nazwie euro. Powołanie do życia Eurosystemu było efektem długotrwałego i niezwykle trudnego procesu dostosowań w sferze regulacji prawnych, a także zakończeniem pewnego etapu integracji w ramach Wspólnoty Europejskiej. Jej celem jest natomiast utworzenie trwałej struktury gospodarczej, zdolnej do stawienia czoła konkurencji ze strony Stanów Zjednoczonych i krajów azjatyckich. 2. GENEZA UNII GOSPODARCZO-WALUTOWEJ Początków unii walutowej należy szukać w Traktacie Rzymskim, na mocy którego w 1958 r. zastała ustanowiona Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG) 2 pomiędzy Francją, RFN, Belgią, Holandią, Luksemburgiem i Włochami. Co prawda, traktat nie zawierał zapisów zobowiązujących państwa członkowskie do unifikacji polityki pieniężnej czy też rozpoczęcia procesu wprowadzania jednej waluty, to jednak cel, jakim było stopniowe zbliżanie polityki gospodarczej krajów należących do wspólnoty oraz tworzenie wspólnego rynku, nakładał na nie konieczność współpracy walutowej. Mówił o tym art. 104, zgodnie z którym państwa członkowskie 1
2
Unia Gospodarczo-Walutowa (UGW) lub Europejska Unia Walutowa (European Monetary Union – EMU) to oficjalna nazwa strefy euro (z ang. euro-zone). Poza EWG, na mocy Traktatu Rzymskiego, została także utworzona Europejska Wspólnota Energii Atomowej (EURATOM). Natomiast w 1952 r. powstała Europejska Wspólnota Węgla i Stali (EWWiS). To właśnie współpraca w ramach tych organizacji zapoczątkowała proces integracji europejskiej.
80
Bartosz Jaroniewski
powinny prowadzić politykę gospodarczą niezbędną dla osiągnięcia ogólnej równowagi bilansu płatniczego oraz utrzymania zaufania do swej waluty, czuwając przy tym nad zapewnieniem wysokiego poziomu zatrudnienia oraz stałości cen. Środkiem do osiągnięcia tego celu miało być koordynowanie narodowych polityk gospodarczych w ramach specjalnie utworzonego Komitetu Walutowego 3 . Kolejne lata to okres postępującej integracji krajów EWG. Dążenie do stworzenia obszaru, w którym państwa członkowskie korzystałyby ze swobodnego przepływu towarów, usług, ludzi i kapitału prowadziło do coraz większej współzależności ich gospodarek narodowych oraz znacznego wzrostu obrotów handlowych. Symbolicznym potwierdzeniem chęci podążania drogą integracji stało się w 1968 r. zniesienie ceł pomiędzy członkami EWG 4 . Natomiast bodźcem do ściślejszej współpracy walutowej stał się pod koniec lat 60-tych kryzys międzynarodowego systemu finansowego z Bretton Woods. Skutkiem kryzysu była destabilizacja walutowa oraz pogarszający się bilans płatniczy, który odczuły Francja i RFN. Uznano wówczas, że przyjęte w Traktacie Rzymskim rozwiązania w sferze współpracy walutowej okazały się niewystarczające dla ochrony procesu integracji. Po raz pierwszy państwa członkowskie oficjalnie zadeklarowały wolę polityczną do pogłębienia współpracy walutowej na szczycie w Hadze w 1969 r. Przyjęto wówczas plan budowania unii gospodarczej i walutowej, znany pod nazwą raportu Wernera. Zakładał on utworzenie ponadnarodowego banku centralnego, który miałby realizować założenia wspólnej polityki pieniężnej krajów EWG, co w praktyce oznaczało ograniczenie suwerenności państw w tym zakresie. W raporcie ponowiono również założenie stopniowego dochodzenia do pełnej integracji gospodarczej. Lata 70-te przyniosły jednak dalsze zakłócenia w międzynarodowym systemie finansowym, które doprowadziły do powszechnego upłynnienia kursów walutowych na świecie i znaczącego opóźnienia realizacji planu Wernera. W tym czasie kryzys paliwowy z 1973 r. oraz pogorszenie się światowej koniunktury wpłynęły bardzo niekorzystnie na sytuację gospodarczą państw EWG. Utrzymywał się wysoki poziom inflacji, deficyt budżetowy oraz bezrobocie, europejskie waluty były wysoce niestabilne, a pod względem wzrostu gospodarczego i konkurencyjności gospodarczej Europa pozostawała w tyle za Stanami Zjednoczonymi i Japonią. Powrotem na ścieżkę integracji gospodarczo-walutowej było utworzenie w 1979 r. Europejskiego Systemu Walutowego (ESW) na mocy porozumienia pomiędzy bankami centralnymi krajów członkowskich. Dotyczyło ono przyjęcia ECU, jako europejskiej jednostki walutowej, ustanowienia mechanizmu stabilizowania kursów walutowych5 oraz mechanizmów interwencyjno-kredytowych 6 . Dla osiągnięcia stabilizacji walutowej przyjęto zasadę, że wahania kursów walutowych krajów należących do ESW mogą zmieniać się tylko w granicach wyznaczanego na drodze porozumienia pomiędzy krajami kursu centralnego. Granice odchyleń zosta3
Kołdziejczyk K., Geneza wspólnotowej waluty euro, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2000, s. 14 . 4 Temperton P., Euro wspólna waluta, Wydawnictwo FELBERG SJA, Warszawa 2001, s. 5. 5 Mechanizm ten, zwany potocznie „wężem walutowym”, określa się mianem Europejskiego Mechanizmu Kursowego (ERM). 6 Tchorek G., Polityka makroekonomiczna a uczestnictwo złotego w ERM2, [w:] Kubska-Maciejewicz B., Stępniak A., Polska w strefie euro, Wydawnictwo WSB, Poznań 2005, s. 131.
Wspólna waluta – perspektywy przystąpienia…
81
ły określone na poziomie +/– 2,25% oraz +/– 6% dla krajów słabszych ekonomicznie, a banki centralne poszczególnych krajów zobowiązały się do podejmowania interwencji niezbędnych do utrzymania kursów walutowych w tych przedziałach. System dopuszczał zmianę bilateralnych kursów centralnych w przypadku niemożliwości utrzymania kursu w ustalonym przedziale, pomimo działań interwencyjnych. W praktyce funkcjonowania ESW do 1987 r. dochodziło do bardzo częstego wykorzystywania powyższej klauzuli. W efekcie utrzymywały się stosunkowo duże różnice w stopach inflacji pomiędzy państwami, a ESW wciąż był daleki od systemu kursów stałych 7 . W latach 80-tych nastąpiło dalsze pogłębienie współpracy gospodarczej pomiędzy krajami EWG. W tym czasie Francja, Belgia i Włochy, chcąc ustabilizować wartość swoich walut, dostosowały politykę pieniężną i gospodarczą do rozwiązań przyjętych przez RFN. Był to kolejny krok w kierunku unii walutowej. Powyższe działania pozwoliły na znaczące obniżenie średniej inflacji dla wszystkich państw członkowskich 8 oraz wzrost stabilności walut w ramach ESW. Twórcy Wspólnot Europejskich postawili przed tą strukturą dwa ambitne cele: stworzenie otwartego rynku towarów, usług, pracy i kapitału oraz stopniowe ujednolicenie systemów monetarnych państw członkowskich. Wynikało to z przyjętej koncepcji integracji gospodarczej, według której utworzenie wspólnego rynku jest etapem w kierunku pełnej unii gospodarczo-walutowej. Powszechny stał się więc pogląd, iż dotychczasowe osiągnięcia w sferze integracji, nie licząc powstania unii celnej, należy uznać za niewystarczające 9 . Dodatkowo, proces unifikacji utrudniany był przez stopniowe powiększanie obszaru EWG. W 1981 r. do grupy 6 państw dołączyła Grecja, w 1973 r. Dania, Wielka Brytania i Irlandia, a w 1986 r. Hiszpania i Portugalia, powiększając wspólnotę do 12 państw. Doprowadziło to do sytuacji, w której poza mechanizmem kursowym ESW znajdowały się Wielka Brytania, Grecja, Hiszpania oraz Portugalia. Natomiast margines odchyleń dla włoskiego lira nadal pozostawał w przejściowym przedziale +/– 6% 10 . Ważną datą dla procesu integracji europejskiej stał się 1 lipca 1987 r., kiedy to zaczął obowiązywać Jednolity Akt Europejski (JAE). Zmodyfikował on zapisy Traktatu Rzymskiego i zobowiązał państwa „dwunastki” do zbudowania Unii Europejskiej oraz stworzenia jednolitego rynku wewnętrznego do końca 1992 r. Przyjęto w nim założenie, że państwa członkowskie będą dążyć do dalszego ujednolicenia polityki gospodarczej i walutowej, co jest niezbędnym warunkiem dalszego rozwoju wspólnoty. JAE nie wprowadzał jednak żadnych zmian instytucjonalnych w zakresie polityki walutowej 11 . W latach 1987-1992 widoczne były starania mające na celu zwiększenie stabilności walut w ramach mechanizmu ERM, do którego dołączyły kolejne państwa: Hiszpania w 1989 r., Wielka Brytania w 1990 r. i Portugalia w 1992 r. (wszystkie w 7
Oręziak L., Euro nowy pieniądz, PWN, Warszawa 1999, s. 18. W latach 1973-1982 inflacja w państwach EWG wynosiła średnio ok. 11,7%. Natomiast w okresie 1983-1993 spadła do poziomu 5,6%. Ponadto, doszło do zmniejszenia różnic pomiędzy najwyższym a najniższym poziomem inflacji w państwach członkowskich. 9 Kołdziejczyk K., Geneza wspólnotowej waluty …, op. cit., s. 44. 10 Ibidem, s. 42. 11 Ibidem, s. 77. 8
82
Bartosz Jaroniewski
wężu +/– 6%). Natomiast lir włoski przeszedł do pasma wahań +/– 2,25%. W tym okresie nie dokonywano w ramach systemu żadnych zmian kursów centralnych silnie powiązanych z marką zachodnioniemiecką. Spowodowało to znaczącą nadwartościowość walut WE i ostatecznie doprowadziło do kolejnej destabilizacji walutowej i poważnego kryzysu walutowego lat 1992-1993. Wśród jego przyczyn wymienia się następujące czynniki 12 : • restrykcyjna polityka pieniężna Bundesbanku (wysokie stopy procentowe) wynikająca z zagrożenia inflacyjnego związanego ze zjednoczeniem Niemiec, a w szczególności z wymianą marek wschodnioniemieckich na zachodnioniemieckie, • wzrost stóp procentowych w pozostałych państwach ESW (w ślad za Niemcami), co doprowadziło do fali spekulacji walutowych, • pogarszająca się koniunktura gospodarcza w Europie (słabnące tempo wzrostu gospodarczego, pogłębiające się bezrobocie oraz wzrost deficytów budżetowych). Waluty tych krajów, które były bardziej podatne na spekulacje zostały wówczas zdewaluowane. Stało się jasne, że utrzymanie wahań kursowych w dopuszczalnym przedziale będzie niemożliwe. Dlatego też, podjęto decyzję o okresowym rozszerzeniu dotychczasowego pasma wahań do +/– 15%, co pozwoliło na ustabilizowanie sytuacji. W wyniku kryzysu Wielka Brytania opuściła mechanizm ERM, a Włochy zawiesiły w nim swoje uczestnictwo. Spowodowało to osłabienie wiarygodności Europejskiego Systemu Walutowego. Kryzys ESW zbiegł się w czasie z podpisaniem i ratyfikacją przez poszczególne państwa Traktatu z Maastricht. Ostatecznie zaczął on obowiązywać 1 listopada 1993 r. Traktat powoływał do życia Unię Europejską, opierającą się na trzech wcześniejszych wspólnotach. Znaczna część traktatu została poświęcona zasadom tworzenia przyszłej unii gospodarczo-walutowej. Regulował on kolejno kwestie prowadzenia polityki gospodarczej i walutowej, utworzenia i funkcjonowania nowych instytucji walutowych, a także kryteria zbieżności, których wypełnienie było niezbędne, by dane państwo stało się członkiem przyszłej UGW. Według zapisów traktatu, polityka gospodarcza pozostała w gestii rządów krajów członkowskich. Podlegała ona jednak koordynacji przy pomocy Komisji Europejskiej (KE) i Rady UE, a jako najważniejszy instrument tej koordynacji wyznaczono ogólne wytyczne w sprawie polityki gospodarczej krajów wspólnoty. Ponadto, jednym z założeń polityki gospodarczej członków UE miało być dążenie do nieprzerwanej konwergencji osiągnięć gospodarczych. Polityka walutowa została scentralizowana na szczeblu unijnym. Miała ona doprowadzić do ustalenia nieodwołalnych, stałych kursów walutowych, zmierzających do wprowadzenia wspólnej jednostki monetarnej. Założono, że podstawowym celem jednolitej polityki pieniężnej oraz polityki kursów walutowych powinno być utrzymanie stabilności cen (przeciwdziałanie inflacji). W
12
Kolasiński T.W., Finanse i procesy tworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej, [w:] KubskaMaciejewicz B., Stępniak A., Polska w strefie euro, Wydawnictwo WSB, Poznań 2005, s. 44-45 oraz Oręziak L., Euro nowy pieniądz, PWN, Warszawa 1999, s. 19
Wspólna waluta – perspektywy przystąpienia…
83
związku z tym państwa członkowskie zobowiązywały się do unikania nadmiernego deficytu budżetowego, a zagadnienie to znalazło się pod stałym nadzorem KE 13 . Zgodnie z zapisami Traktatu z Maastricht, najważniejszą instytucją mającą na celu utrzymanie stabilności cen, a więc niedopuszczenie do nadmiernej inflacji ani deflacji, miał się stać Europejski System Banków Centralnych (ESBC). W celu wzmocnienia jego pozycji nakazano państwom członkowskim przyjęcie rozwiązań prawnych, które uniezależniałyby status narodowych banków centralnych. W skład ESBC miały wejść: centralna jednostka decyzyjna – Europejski Bank Centralny (EBC) oraz banki centralne państw uczestniczących w ESW 14 . Wśród innych zadań tej instytucji wymieniono możliwość wspierania wzrostu gospodarczego we wspólnocie. Przyjęto również zasadę, że ESBC nie finansuje deficytów budżetowych państw członkowskich. ESBC i EBC miały rozpocząć działalność i przejąć uprawnienia w sferze polityki pieniężnej w ostatnim etapie tworzenia UGW (wprowadzenie wspólnej waluty). Traktat wprowadził również harmonogram tworzenia unii gospodarczowalutowej, który został podzielony na trzy etapy 15 : 1) Etap pierwszy rozpoczął się w zasadzie w 1990 r. Jego celem było przede wszystkim zakończenie budowy jednolitego rynku wspólnotowego, przy zniesieniu wszelkich barier dotyczących przepływu towarów, usług, pracy oraz kapitału. Etap ten został zrealizowany wraz z wejściem w życie traktatu ustanawiającego UE w listopadzie 1993 r., przy czym do pełnej liberalizacji rynku kapitałowego doszło w 1994 r. W ten sposób kraje UE utworzyły względnie jednolity obszar gospodarczy bez granic wewnętrznych. 2) Etap drugi, zwany przejściowym, zobowiązywał państwa członkowskie do uzyskania wysokiego stopnia zbieżności gospodarczej, wytyczonej przez kryteria konwergencji zawarte w Traktacie z Maastricht (warunek uczestnictwa w UGW) oraz do dostosowania otoczenia prawnego narodowych banków centralnych do statutu ESBC. Ustalono również, że koszyk walut ECU zostaje zamrożony, a nowo przyjęte państwa nie będą w nim partycypowały. Nie zwalnia ich to jednak od udziału w pozostałych elementach systemu ESW (mechanizm stabilizowania kursów walutowych – ERM, mechanizmy interwencyjnokredytowe). 3) Etap trzeci (finalny) miał się rozpocząć z dniem ustalenia nieodwołalnych (sztywnych) kursów wymiany walut państw, które spełniły warunki uczestnictwa w UGW. Miał również rozpocząć działalność ESBC, który poza kształtowaniem polityki pieniężnej uzyskiwał uprawnienia do emisji wspólnego pieniądza. Oficjalnym początkiem tego etapu był 1 stycznia 1999 r., kiedy to euro 13
Oręziak L., Euro nowy pieniądz, PWN, Warszawa 1999, s. 72-74. W praktyce, do ESBC przystąpiły banki centralne krajów zakwalifikowanych do strefy euro. Banki tych krajów w pełni uczestniczą w kształtowaniu polityki pieniężnej UE. Natomiast banki centralne państw członkowskich, znajdujących się poza Eurosystemem posiadają specyficzny statut w ramach Rady Ogólnej ESBC. Choć nie jest ich udziałem podejmowanie kluczowych decyzji związanych z polityką monetarną, to jednak aktywnie współpracują one z EBC, m.in. w zakresie gromadzenia danych makroekonomicznych, niezbędnych do określania założeń polityki pieniężnej, a także w zakresie polityki kursowej, związanej z funkcjonowaniem mechanizmu ERM2. 15 Oręziak L., Euro nowy pieniądz…, op. cit. s. 25. 14
84
Bartosz Jaroniewski
stało się oficjalnym środkiem płatniczym na terenie UE (początkowo jedynie w formie bezgotówkowej, funkcjonując równolegle do walut narodowych). Należy jednak stwierdzić, że najistotniejszym elementem jakościowym Traktatu z Maastricht były kryteria konwergencji (zbieżności), których spełnienie było niezbędnym warunkiem uczestnictwa w planowanej unii gospodarczo-walutowej. Ich rolą było ograniczenie możliwości włączenia do unii krajów o niskiej dyscyplinie w zakresie polityki pieniężnej i budżetowej. Przyjęto też zasadę, iż kraje aspirujące do UGW muszą osiągnąć zbliżoną pozycję ekonomiczną, by cała unia była w miarę jednolitym i konkurencyjnym organizmem gospodarczym. Kryteria przedstawione w traktacie miały charakter ogólny 16 : • stabilność cen, która przewiduje, że stopa inflacji odnotowana w ciągu jednego roku nie może przekraczać o więcej niż 1,5 punktu procentowego średniej stopy inflacji z trzech krajów UE o najbardziej stabilnych cenach (najniższej inflacji) – zmienna wartość referencyjna, • dyscyplina finansów publicznych, co oznacza, że deficyt budżetowy nie może przekraczać 3% PKB, a zadłużenie publiczne nie może być wyższe niż 60% PKB (w obu przypadkach założono możliwość nieznacznego przekroczenia progów, pod warunkiem, że wykazuje ono tendencję spadkową) – stałe wartości referencyjne, • stabilność walutowa, co oznacza konieczność utrzymania kursu waluty krajowej w docelowym, normalnym paśmie wahań 17 , bez dokonywania jednostronnych zmian kursu tej waluty (dewaluacja, rewaluacja) wobec innych walut państw członkowskich. W praktyce oznaczało to konieczność uczestnictwa przez okres co najmniej dwóch lat w mechanizmie ERM, • trwałość osiągniętej zbieżności, która powinna się wyrażać w poziomie nominalnej długookresowej stopy procentowej (mierzona na bazie 10letnich obligacji skarbowych); przez okres co najmniej jednego roku nie może ona przekraczać o więcej niż 2 punkty procentowe średniej stopy, liczonej dla trzech krajów UE o najbardziej stabilnych cenach – zmienna wartość referencyjna. Poza wskazanymi czterema kryteriami, określono też piąty warunek udziału w UGW. Dotyczy on dostosowania ustawodawstwa krajowego w zakresie funkcjonowania narodowego banku centralnego do zasad wynikających z traktatu oraz statutu ESBC.
16 17
Informacja na temat perspektyw i skutków przystąpienia Polski do strefy euro przyjęta przez Radę Ministrów 2 listopada 2004 r., Studia Europejskie, nr 2 (34), luty 2005, s. 157-158. Warto przypomnieć, iż normalne pasmo wahań zostało ustalone na poziomie +/– 2,25%. Natomiast przedział rozszerzony (+/– 6%) został zastosowany do walut słabszych. Jednak w 1993 r. dopuszczalny przedział wahań rozszerzono do +/– 15%, na skutek sytuacji na rynku finansowym.
Wspólna waluta – perspektywy przystąpienia…
85
2. OKOLICZNOŚCI WPROWADZENIA EURO W 1995 r. miała miejsce kolejna faza rozszerzenia UE. Do wspólnoty przystąpiły wówczas Szwecja, Finlandia i Austria. Powstała w ten sposób struktura niezwykle zróżnicowana pod względem uwarunkowań społeczno-ekonomicznych (tabela 1). Tabela 1. Uwarunkowania makroekonomiczne państw UE w 1996 i 2001 r. Kraj
Wzrost PKB w % w/g cen stałych 1996 2001
PKB per capita jako % średniej unijnej a 1996 2001
Stopa bezrobocia w% 1996 2001
UE-15
2,7
1,9
109,5
110,0
9,2
7,4
Austria
2,6
0,8
126,4
122,1
4,2
3,6
Belgia
1,2
1,0
118,0
117,3
8,7
6,7
Dania
2,8
0,7
123,6
124,9
5,1
4,3
Finlandia
3,7
2,6
103,9
115,6
11,7
9,1
Francja
1,1
2,1
112,8
114,0
11,0
8,5
Grecja
3,4
5,1
69,8
73,3
b.d.
10,4
Hiszpania
2,4
3,5
86,9
93,1
14,9
10,6
Holandia
3,4
1,9
119,1
127,1
4,1
2,4
Irlandia
8,3
6,2
102,2
128,9
7,8
3,9
Luksemburg
5,9
2,5
196,5
214,7
2,6
2,1
Niemcy
1,2
1,2
118,0
110,0
8,7
7,8
Portugalia
3,6
2,0
74,8
79,9
5,6
4,1
Szwecja
1,3
1,1
115,6
115,2
8,0
4,9
Wielka Brytania
2,7
2,2
109,0
113,2
6,5
5,0
Włochy
1,9
1,8
115,5
112,0
11,3
9,4
a
z racji tego, że Eurostat dokonał przeskalowania dostępnych informacji pod kątem rozszerzonej w 2004 r. UE, w tabeli przyjęto za 100% średnią unijną dla 25 członków
Źródło:
Opracowanie własne na podstawie: dane dotyczące PKB według http://epp.eurostat.cec.eu.int z dnia 20.05.2006, dane dotyczące stopy bezrobocia – Oręziak L., Ocena funkcjonowania strefy euro, [w:] Kubska-Maciejewicz B., Stępniak A., Polska w strefie euro, WSB, Poznań 2005, s. 22.
Analiza podstawowych wskaźników makroekonomicznych zamieszczonych w tabeli 1 pozwala zauważyć zmiany, jakie dokonały się w państwach członkowskich w latach 1996-2001. Wyraźnie widać kraje, które wykorzystały swoją szansę wynikającą z uczestnictwa we wspólnocie (Irlandia, Hiszpania, Finlandia, Holandia, Luksemburg). W badanym okresie nastąpił także spadek bezrobocia na obszarze UE. Osiągane wyniki należy w dużym stopniu przypisać warunkom, jakie stwarzał
Bartosz Jaroniewski
86
otwarty rynek oraz polityce wyrównywania różnic w poziomie rozwoju za pomocą programów i funduszy wsparcia. Widoczny jest również spadek tempa wzrostu gospodarczego, który był kosztem realizacji strategii zbieżności gospodarczej. W latach 1994-1999 państwa członkowskie w zdecydowanej większości uzyskały pozytywne wyniki w zakresie wypełniania kryteriów konwergencji. Świadczą o tym dane statystyczne zamieszczone w tabeli 2. Tabela 2. Wskaźniki konwergencji dla państw UE-15 w wybranych latach Kraj
a
Wartości referencyjne Austria Belgia Finlandia Francja Hiszpania Holandia Irlandia Luksemburg Niemcy Portugalia Włochy
Dług publiczny w Długookresowe Stopa inflacji Saldo budżetu c ERM b w % PKB % PKB stopy % w % (HICP) (19951994 1997 1999 1994 1997 1999 1994 1997 1999 1994 1997 1999 1997)d 2,7 2,7 2,1 –3 –3 –3 60 60 60 9,4 7,8 6,8 1,5 1,7 0,3 1,8 4,7 1,5 2,0 1,2 1,7 4,2 5,2
1,2 1,5 1,2 1,3 1,9 1,9 1,2 1,4 1,5 1,9 1,9
0,5 1,1 1,3 0,6 2,2 2,0 2,5 1,0 0,7 2,2 1,7
–4,9 –5,0 –5,7 –5,5 b.d. –3,5 –2,0 2,7 –2,4 –6,6 –9,3
–1,8 –2,0 –1,5 –3,0 –3,2 –1,1 1,1 3,2 –2,7 –3,0 –2,7
–2,3 63,4 63,8 66,5 –0,4 135,9 124,8 114,8 2,2 58,0 54,1 47,0 –1,8 48,4 59,3 58,5 –1,2 61,1 66,6 63,1 0,7 76,4 69,9 63,1 –2,4 89,6 64,5 49,6 5,9 6,8 6,3 3,7 –1,5 49,3 61,0 61,2 –2,8 62,1 59,1 54,3 –1,7 124,8 120,5 115,5
7,0 7,6 9,0 7,2 10,0 6,9 7,9 b.d. 6,9 10,5 10,5
5,7 5,8 6,0 5,6 6,4 5,6 6,3 5,6 5,6 6,4 6,9
4,7 4,8 4,7 4,6 4,7 4,6 4,7 b.d. 4,5 4,8 4,7
tak tak nie tak tak tak tak tak tak tak nie
Dania Grecja Szwecja Wielka Brytania
2,0 8,6 2,7 2,6
1,9 5,4 1,8 1,8
2,5 2,2 0,5 2,3
–3,2 –9,4 –9,3 –6,8
0,5 –4,0 –0,9 –2,0
2,4 77,4 65,7 57,7 –1,8 107,9 108,2 105,2 2,5 73,9 70,6 62,7 1,0 48,6 50,8 45,1
7,8 20,7 9,7 8,2
6,3 9,9 6,6 7,1
4,9 6,3 5,0 5,0
tak nie nie nie
UE 15
b.d
1,7
1,2
b.d
–2,4
–0,7
b.d
b.d.
b.d.
–
b.d
72,1
67,9
a
w tabeli umieszczono również kraje, które przystąpiły do UE w 1995 r. (Szwecja, Finlandia, Austria). Tabelę podzielono na państwa należące do strefy euro od 1999 r. oraz te, które pozostały poza Eurosystemem, b stopa inflacji mierzona jako Zharmonizowany Indeks Cen Konsumpcyjnych (HICP), c saldo dotyczy budżetu obejmującego budżet centralny, budżety regionalne i lokalne oraz fundusze ubezpieczenia społecznego. Znak „–” oznacza deficyt budżetowy, d spełnienie kryterium stabilności walutowej poprzez dwuletnie uczestnictwo w mechanizmie stabilizacji kursów walutowych ERM. W momencie ustalania liczby członków UGW Komisja Europejska brała pod uwagę dane dotyczące 1997 r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Europejskiego Urzędu Statystycznego (Eurostat), http://epp.eurostat.cec.eu.int z dnia 20.05.2006.
Szczególnie widoczne osiągnięcia w dziedzinie konwergencji dotyczyły redukcji poziomu inflacji. W 1997 r. czternaście krajów odnotowało spadek inflacji poniżej wartości referencyjnej na poziomie 2,7%. Wyjątkiem była Grecja, gdzie
Wspólna waluta – perspektywy przystąpienia…
87
wskaźnik inflacji ukształtował się na poziomie 5,4%. Był to jednak wyraźny postęp wobec 8,6% w 1994 r. Wyniki osiągnięte w dziedzinie stabilizacji cen spowodowały znaczne obniżenie długookresowych stóp procentowych, które jeszcze w 1994 r. kształtowały się na wysokim poziomie na skutek kryzysu walutowego oraz znacznego poziomu zadłużenia publicznego państw aspirujących do UGW. W 1997 r. stopy procentowe spadły poniżej ustalonej wartości referencyjnej (7,8%). Jeżeli chodzi o kryterium stabilizacji kursów walutowych, to warunek dwuletniego uczestnictwa w mechanizmie ERM spełniły do 1997 r. Austria, Belgia, Niemcy, Francja, Holandia, Luksemburg, Irlandia, Hiszpania i Portugalia. Z przystąpieniem do ERM zwlekała Finlandia (październik 1996 r.), natomiast Włochy, osłabione kryzysem walutowym lat 90-tych, powróciły do ESW w listopadzie 1996 r. Pomimo że nie wypełniły wymogów powyższego kryterium, to jednak ich waluty funkcjonowały w systemie bez zakłóceń. Dlatego też, oba państwa zostały zakwalifikowane do UGW. KE nie wyraziła zgody na udział Grecji, z powodu zbyt wysokiej stopy inflacji, niedotrzymania dyscypliny finansów publicznych oraz niespełnienia wymagań dotyczących udziału w ESW 18 . Dania i Wielka Brytania skorzystały z przyznanej im na mocy w Traktatu z Maastricht klauzuli „opt-out”, dającej prawo podjęcia samodzielnej decyzji o przystąpieniu do strefy euro. Przy czym Dania spełniła wszystkie wymogi konwergencji, natomiast Wielka Brytania nie uczestniczyła w systemie stabilizowania kursów. Szwecji nie przyznano podobnej klauzuli, w związku z czym świadomie pozostała poza ERM i utrzymywała płynny kurs walutowy 19 . Na uwagę zasługuje fakt, że pomimo szerokiego pasma wahań kursowych w mechanizmie ERM, większość krajów starała się stabilizować waluty narodowe w przedziale +/– 2,25%, mając na uwadze przyszłą pozycję wspólnej jednostki monetarnej. Zdecydowanie najsłabsze wyniki uzyskano w zakresie dyscypliny finansów publicznych. W 1994 r. zaledwie trzy kraje, Irlandia, Luksemburg i Niemcy, odnotowały deficyt budżetowy poniżej 3% PKB. W celu jego ograniczenia, państwa członkowskie znacząco zaostrzyły politykę fiskalną (ograniczono wydatki budżetowe i podwyższono podatki). Strategia ta przyniosła oczekiwane rezultaty. Na szczególne uznanie zasługują wyniki Włoch (redukcja deficytu z 9,3% w 1994 r. do 2,7% w 1997 r.), Portugalii (z 6,6% do 3% w analogicznym okresie), Szwecji (z 9,3% do 0,9% w analogicznym okresie) oraz Wielkiej Brytanii (z 6,8% do 2% w analogicznym okresie). Konsekwencją polityki „zaciskania pasa” stał się w większości państw spadek tempa wzrostu gospodarczego. Pomimo podjętych kroków, w 1997 r. część krajów nadal miała problemy z osiągnięciem bądź utrzymaniem pożądanego poziomu deficytu budżetowego. Cel ten osiągnięto dopiero w 1999 r. Problemem unii wciąż pozostawał wysoki dług publiczny, który pomimo podejmowanych starań nie został zredukowany poniżej wymaganych 60% PKB. Scenariusz taki założono już w Traktacie z Maastricht, w którym znalazł się odpowiedni zapis umożliwiający przystąpienie do UGW krajów, w których wskaźnik długu publicznego przekracza uzgodniony poziom, przy czym w odpowiednim tempie zbliża 18 19
Grecja uczestniczyła w mechanizmie ERM dopiero od marca 1998 r. Oręziak L., Euro nowy pieniądz… , op. cit., s. 42-43.
Bartosz Jaroniewski
88
się do tej wartości 20 . Najgorsze wyniki w tym zakresie uzyskiwały Belgia, Włochy i Grecja, gdzie wskaźnik długu publicznego przekraczał 100% PKB. W 1999 r. w 6 spośród 11 krajów rekomendowanych do strefy euro zadłużenie państwa przekraczało dopuszczalną wartość referencyjną. Na uwagę zasługują natomiast starania Irlandii, która w latach 1994-1999 obniżyła w/w wskaźnik z 89,6% do 49,6% PKB. Tabela 3. Nieodwołalne kursy wymiany oraz ostateczne terminy skupowania walut Kraj
Kurs wymiany wobec 1 euro (EUR)
Terminy skupowania walut
Austria
13,7603 szylinga austriackiego (ATS)
Bezterminowo
Belgia
40,3399 franka belgijskiego (BEF)
Banknoty bezterminowo, monety do końca 2004 r.
Finlandia
5, 9457 marki fińskiej (FIM)
10 lat
Francja
6,5595 franka francuskiego (FRF)
Banknoty 10 lat, monety 3 lata
Grecja
340,750 drachmy greckiej (GRD)
Banknoty 10 lat, monety 2 lata
Hiszpania
166,386 pesety hiszpańskiej (ESP)
Bezterminowo
Holandia
2,2037 guldena holenderskiego (NLG)
Banknoty do końca 2031, monety do końca 2006 r.
Irlandia
0,7875 funta irlandzkiego (IEP)
Bezterminowo
Luksemburg
40,3399 franka luksemburskiego (LUF)
Banknoty bezterminowo, monety do końca 2004r.
Niemcy
1,9558 marki niemieckiej (DEM)
Bezterminowo
Portugalia
200,482 eskudo portugalskiego (PTE)
Banknoty 20 lat, monety do końca 2002 r.
Włochy
1936, 27 lira włoskiego (ITL)
10 lat
Źródło: Opracowanie własne na podstawie http://www.money.pl/pieniądze/euro/przeliczanie/.
Ostateczne decyzje w sprawie przejścia do finalnego etapu UGW zapadły w 1998 r. Utworzono wówczas EBC, ustalono skład członkowski państw obszaru euro, biorąc pod uwagę wyniki zbieżności gospodarczej osiągnięte w 1997 r., a także określono nieodwołalne kursy wymiany (konwersji) walut narodowych na euro (tabela 3). Na podstawie raportu KE wymogi z Maastricht spełniło jedenaście państw, a cztery nie uzyskały rekomendacji. 20
Kołdziejczyk K., Geneza wspólnotowej waluty …, op. cit. s. 115.
Wspólna waluta – perspektywy przystąpienia…
89
1 stycznia 1999 r. wprowadzono euro w postaci bezgotówkowej i ustalono, że będzie ono funkcjonować równolegle z walutami narodowymi do czasu ich pełnego wycofania z obiegu (tabela 3). Tego dnia zaczęły obowiązywać sztywne kursy przeliczeniowe walut narodowych wobec euro. Ponadto, zgodnie z rozporządzeniem Rady (EC) nr 1103/97 z 17 czerwca 1997 r., zamieniono 1 ECU na 1 euro, a wszelkie odniesienia w aktach prawnych do ECU zostały zastąpione odniesieniem do euro. Miało to zapewnić ciągłość umów, a także bezpieczeństwo systemu finansowego UE. Działalność rozpoczął wówczas ESBC. Faza końcowa rozpoczęła się w dniu 1 stycznia 2002 r., kiedy to zapoczątkowano wycofywanie z obiegu walut narodowych i zastępowanie ich banknotami i monetami euro. Ustanowienie Eurosystemu i wprowadzenie wspólnej waluty oznaczało formalne zakończenie działalności ESW, którego funkcje przejęła Unia GospodarczoWalutowa. Obowiązujący dotąd mechanizm stabilizacji kursów walutowych został zastąpiony od 1 stycznia 1999 r. ERM2 o paśmie wahań +/–15%. W ostatnich latach swojego funkcjonowania, tj. 1993-1998, ESW nie został poddany szczególnym wstrząsom, które mogłyby opóźnić unię walutową. Ostatnią próbę stanowił kryzys finansowy z 1995 r., jednak państwa członkowskie wyszły z niego zwycięsko. Udowodniono w ten sposób, że przyjęcie szerszego pasma wahań w 1993 r. wpłynęło korzystnie na funkcjonowanie systemu i pozwoliło członkom UE na utrzymanie stabilności walutowej 21 . Uczestnikami ERM2 stały się Grecja i Dania. Ta pierwsza weszła do strefy euro w dniu 1 stycznia 2001 r 22 . Natomiast Dania pozostała poza Eurosystemem, podejmując decyzję o stabilizacji krajowej waluty w znacznie węższym paśmie wahań +/– 2,25%. Postawę Danii, podobnie jak w przypadku Szwecji i Wielkiej Brytanii, należy wiązać z czynnikami natury politycznej, które były pochodną braku poparcia społecznego dla wspólnotowej waluty 23 . Podsumowując funkcjonowanie ESW należy stwierdzić, iż przyczynił się on do skutecznej walki z inflacją oraz uzyskania znacznej zbieżności polityki pieniężnej krajów UE. Pozwolił również na podejmowanie skutecznych działań wobec powstających problemów walutowych. 3. STAN PRZYGOTOWAŃ DO PRZYJĘCIA EURO PRZEZ NOWE PAŃSTWA CZŁONKOWSKIE
1 maja 2004 r. do UE przystąpiło 10 niezwykle zróżnicowanych pod względem ekonomicznymi i społecznym krajów: państwa środkowoeuropejskie (Polska, Czechy, Węgry, Słowacja i Słowenia), bałtyckie (Litwa, Łotwa i Estonia) oraz śródziemnomorskie (Malta i Cypr). W ten sposób Wspólnota Europejska zwiększyła się do 25 członków. Jednak symbolem pełnej integracji z pozostałymi państwami Unii 21 22
23
Ibidem, s.120. W 2000 r. Grecja uzyskała następujące wartości wskaźników zbieżności: stopa inflacji 2,9%, deficyt budżetowy równy 4,1% PKB, dług publiczny 114% PKB, długookresowa stopa procentowa 6,1%, spełniono warunek stabilizacji pasma wahań w przedziale +/– 15%. Z zaprezentowanych danych wynika, iż przyjęcie Grecji było w większym stopniu wyborem politycznym niż ekonomicznym. Tchorek G., Polityka makroekonomiczna …, op. cit., s. 136.
Bartosz Jaroniewski
90
będzie dla tych krajów wejście do strefy euro. Stworzy to również nowy impuls do przyspieszenia rozwoju gospodarczego oraz stanie się szansą na zmniejszenie dystansu dzielącego ich gospodarki od Europy Zachodniej. Z tego powodu kraje „dziesiątki” nie zabiegały o tzw. klauzulę „opt-out” i z dniem akcesji uzyskały status członków UE objętych derogacją (odstępstwem) 24 . Zobowiązuje ona kraje członkowskie do przystąpienia do UGW. Wcześniej jednak kraje muszą wprowadzić wszystkie normy wynikające z prawa europejskiego oraz osiągnąć wysoki stopień trwałej zbieżności gospodarczej i walutowej określony postanowieniami Traktatu z Maastricht. Po doświadczeniach z Grecją, EBC zapowiedział, że „[...] reguły wejścia do strefy euro będą stosowane wobec nowych członków unii znacznie surowiej” 25 . Wynika stąd, że na obecnym etapie funkcjonowania Eurosystemu, wypełnienie nominalnych kryteriów konwergencji nie będzie wystarczające do tego, by kandydaci mogli zostać zakwalifikowani do UGW. Konieczne jest utrzymanie osiągniętego poziomu zbieżności w czasie, a więc uwiarygodnienie stabilności gospodarczowalutowej w oczach EBC. Tabela 4 przedstawia wybrane wskaźniki makroekonomiczne dotyczące nowych krajów Unii Europejskiej. Tabela 4. Uwarunkowania makroekonomiczne nowych członków UE w 1999 i 2005 r. Kraj
PKB per capita jako % średniej unijnej 1999 2005
Stopa bezrobocia w% 1999 2005
UE-25
3,0
1,6
100,0
100,0
9,1
8,7
Polska
4,5
3,2
46,0
49,8
13,4
17,7
Czechy
1,2
4,9
66,1
72,9
8,6
7,9
Węgry
4,2
4,1
51,8
60,8
7,0
7,2
Słowacja
1,5
6,0
46,6
55,0
16,4
16,3
Słowenia
5,4
3,9
73,8
80,6
7,3
6,3
Litwa
–1,7
7,5
37,2
52,0
13,7
8,3
Łotwa
1,1
10,2
34,1
47,2
14,0
8,9
Estonia
0,3
9,8
38,8
60,1
11,3
7,9
83,3
4,9
a
5,3
6,7
a
7,3
Cypr Malta a
Wzrost PKB w % w/g cen stałych 1999 2005
4,8 4,1
3,8 2,5
80,2 78,1
69,5
dane z 2000 r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Europejskiego Urzędu Statystycznego (Eurostat), http://epp.eurostat.cec.eu.int z dnia 22.05.2006 oraz 21.09.2006.
24
25
Oręziak L., Ocena funkcjonowania …, op. cit., s. 35. Dratwa M., Czekając na euro, Integracja Europejska, nr 1 (53-54), grudzień 2004-styczeń 2005, s. 74.
Wspólna waluta – perspektywy przystąpienia…
91
Na etapie przedakcesyjnym, kraje te poniosły znaczne koszty związane z reformami strukturalno-gospodarczymi. Ich gospodarki były poddawane różnym wstrząsom, wywoływanym m.in. przez kryzys rosyjski końca lat 90-tych oraz osłabienie koniunktury gospodarczej w Europie w początkach XXI w. Czynniki te z różnym skutkiem wpłynęły na tempo wzrostu gospodarczego w tych krajach, co potwierdza ich duże zróżnicowanie. Dla przykładu, Czechy przeżywały osłabienie wzrostu gospodarczego w latach 1997-1999, po czym jego wartość zaczęła systematycznie wzrastać. W krajach bałtyckich okres załamania nastąpił w 1999 r., a w Polsce w latach 2001-2002 26 . Jednakże, biorąc pod uwagę ostatnie 16 lat, średnie tempo wzrostu gospodarczego w tych krajach było wyższe niż w krajach „starej piętnastki”, które w 2005 r. wyniosło 1,5%. Dystans dzielący nowe kraje od UE-15 widoczny jest przy okazji analizy poziomu PKB na 1 mieszkańca jako % średniej unijnej, choć należy zaznaczyć, że wartość tego wskaźnika systematycznie rośnie. Największy dystans w 2005 r. zarejestrowały: Łotwa, Polska i Litwa. Najmniejszy wystąpił w przypadku Cypru, Słowenii i Czech. Wyniki osiągane w tym zakresie przez „dziesiątkę” są porównywalne z poziomem tego wskaźnika w krajach śródziemnomorskich w momencie ich przystąpienia do UE: Grecji (62%, przy obecnym 83,6%), Portugalii (57%, przy obecnym 71,2%) i Hiszpanii (70%, przy obecnym 98,3%). Ogromny postęp, jaki stał się ich udziałem, powinien być dodatkową motywacją dla nowych członków do zwiększenia wysiłków na rzecz pełnej integracji z UE. W odniesieniu do stopy bezrobocia, pięć spośród nowych państw unii odnotowało systematyczny spadek wartości tego wskaźnika. W przypadku Węgier, po okresie spadku stopy bezrobocia w latach 2000-2004, nastąpił powrót do wartości w granicach 7%, a na Malcie i Cyprze miał miejsce jej nieznaczny wzrost. Niechlubny przykład stanowi Polska i Słowacja, gdzie wskaźnik ten nadal osiąga wartość dwucyfrową, a w latach 2001-2002 zbliżył się do granicy 20%. Poza tymi dwoma krajami, stopa bezrobocia jest niższa od średniej unijnej. Powszechnie uważa się, że przyjęcie nowych członków do strefy euro będzie odbywać się stopniowo, co wynika z różnego poziomu konwergencji tych krajów oraz ma zapobiec osłabieniu euro. Do wprowadzenia nowej waluty prawdopodobnie najszybciej będą gotowe Estonia, Litwa i Słowenia – w 2007 r. Jako ostatnie wejdą do niej Polska, Czechy i Węgry – pomiędzy 2010-2011 r.27 . Tabela 5 przedstawia wyniki dotyczące zbieżności, uzyskiwane przez poszczególne kraje na przestrzeni ostatnich lat.
26
27
Żabińska J., Realizacja kryteriów konwergencji warunkiem uczestnictwa Polski w strefie euro, [w:] Kubska-Maciejewicz B., Stępniak A., Polska w strefie euro, Wydawnictwo WSB, Poznań 2005, s. 64. Dratwa M., Czekając na euro…, op. cit., s. 74.
Bartosz Jaroniewski
92
Tabela 5. Wskaźniki konwergencji dla 10 nowych członków UE w wybranych latach Kraj Wartości referencyjne
Stopa inflacji Saldo budżetu a Dług publiczny w Długookresowe w % (HICP) w % PKB % PKB stopy % ERM2 1999 2003 2005 1999 2003 2005 1999 2003 2005 1999 2003 2005 2005 2,1 2,7 2,5 –3 –3 –3 60 60 60 6,8 6,1 5,4
Polska Czechy Węgry Słowacja Słowenia Litwa Łotwa Estonia Cypr Malta
7,2 1,8 10,0 10,4 6,1 1,5 2,1 3,1 1,1 2,3
0,7 –0,1 4,7 8,4 5,7 –1,1 2,9 1,4 4,0 1,9
2,2 1,6 3,5 2,8 2,5 2,7 6,9 4,1 2,0 2,5
–1,4 –3,6 –5,6 –6,4 –2,1 –5,6 –4,9 –3,7 –4,5 –7,6
–4,7 –6,6 –6,4 –3,7 –2,8 –1,2 –1,2 2,4 –6,3 – 10,2
–2,5 –2,6 –6,1 –2,9 –1,8 –0,5 0,2 1,6 –2,4 –3,3
40,3 13,4 55,4 47,2 24,9 23,0 12,6 6,0 62,0 56,8
43,9 30,0 56,7 42,7 29,1 21,2 14,4 6,0 69,7 71,3
49,5 30,5 58,4 34,5 29,1 18,7 11,9 4,8 70,3 74,7
9,5 – 9,9 – – – b.d. – 7,4 b.d.
5,8 4,5 6,8 5,0 5,5 5,2 7,4 – 4,7 5,0
5,2 4,7 6,6 3,5 3,8 3,7 3,5 – 5,2 4,6
nie nie nie tak tak tak nie tak nie nie
UE-25
1,6
1,9
2,2
–0,8
–3,0
–2,3
66,7
62,0
63,4
b.d.
b.d.
b.d.
–
a
saldo dotyczy budżetu obejmującego budżet centralny, budżety regionalne i lokalne oraz fundusze ubezpieczenia społecznego. Znak „–” oznacza deficyt budżetowy.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Europejskiego Urzędu Statystycznego (Eurostat), http://epp.eurostat.cec.eu.int z dnia 22.05.2006.
Traktat z Maastricht oraz traktaty akcesyjne zobowiązały nowe państwa członkowskie do zapewnienia zgodności ustawodawstwa krajowego z rozwiązaniami obowiązującymi w ramach Eurosystemu. W badanym okresie, żadne z państw „dziesiątki” nie zdołało się w pełni przygotować na integrację narodowego banku centralnego z ESBC. Bariery prawne dotyczą w szczególności zapisów w konstytucji i ustaw o narodowych bankach centralnych. Szczególne znaczenie z punktu widzenia UGW ma warunek stabilizacji cen. Euro w ciągu pierwszych lat swojego funkcjonowania stało się ważną i wiarygodną walutą o statusie międzynarodowym. W tym czasie kraje należące do Eurosystemu dokładały wszelkich starań w celu zwiększenia siły nabywczej tej waluty. Za tym działaniem stało przekonanie, iż stabilność cen jest niezbędnym warunkiem zapewnienia trwałego wzrostu gospodarczego i pożądanej sytuacji w dziedzinie zatrudnienia, a także poprawy konkurencyjności gospodarki europejskiej wobec Stanów Zjednoczonych i Azji. Z tego powodu w 2003 r. EBC ogłosił, że długofalowym celem polityki pieniężnej w strefie euro powinno być utrzymanie stopy inflacji na średnim poziomie, niższym niż 2% i jednocześnie bliskim tego poziomu (ograniczenie ryzyka deflacji) 28 . Jeszcze w 1999 r. stopa inflacji w przypadku 10 nowych członków była bardzo zróżnicowana (od 1,1% na Cyprze do 10,4% w Słowacji). W 28
Oręziak L., Ocena funkcjonowania strefy euro…, op. cit., s. 18-19.
Wspólna waluta – perspektywy przystąpienia…
93
roku poprzedzającym przystąpienie do wspólnoty, 5 krajów zdołało obniżyć jej wartość poniżej poziomu referencyjnego. Należy zaznaczyć, że w kilku nowych państwach UE (Polska, Estonia, Łotwa, Czechy), w momencie przystąpienia do wspólnoty ujawnił się jeden z kosztów akcesji w postaci okresowego wzrostu wskaźnika inflacji 29 . W 2005 r. warunek konwergencji odnoszący się do inflacji spełniały: Czechy, Słowenia, Polska, Cypr i Malta. Analiza zmian poziomu stóp procentowych „dziesiątki” jest utrudniona ze względu na fakt, że do pewnego momentu część państw nie posiadała zharmonizowanej referencyjnej długoterminowej obligacji rządowej ani podobnych papierów wartościowych. Niemniej jednak należy stwierdzić, że podobnie jak to było w przypadku starych członków unii, skuteczna polityka dezinflacyjna pozwoliła na obniżenie długookresowych stóp procentowych. Jednakże, należy brać pod uwagę możliwość okresowego ich wzrostu w zależności od sytuacji gospodarczej tych państw, które nie należą jeszcze do ERM2. W 2005 r. nominalnego kryterium zbieżności stóp procentowych nie spełniały jedynie Węgry. Koszty poniesione przez nowe kraje członkowskie w związku z transformacją systemu gospodarczego oraz przygotowaniami do integracji z UE doprowadziły do wzrostu deficytu budżetowego oraz długu publicznego. Było to związane z faktem, iż deficyty budżetowe tych krajów mają charakter strukturalny (rosną pomimo wzrostu gospodarczego), a jest to konsekwencją ułomnego systemu finansów publicznych30 . Dlatego też, wejście walut krajów obecnie kandydujących do UGW powinno być poprzedzone trwałym uzdrowieniem stanu finansów publicznych, co pozwoli na odwrócenie niekorzystnych tendencji w tym zakresie. Z racji tego, że polityka budżetowa pozostaje poza bezpośrednim oddziaływaniem wspólnoty, czynnikiem dyscyplinującym kraje w zakresie finansów publicznych są postanowienia Paktu Stabilności i Wzrostu 31 . Jego rygor powinien być ostrzeżeniem dla Polski i pozostałych krajów, które opóźniają niezbędne reformy w obawie przed reakcją społeczną. W kolejnych latach do dotychczasowych problemów utrudniających zwalczanie deficytów doszły dodatkowe, wynikające z członkostwa w UE (m.in. 29
W przypadku Polski, w 2006 r. wskaźnik ten powrócił do wartości ok. 1% i jest jednym z najniższych w unii. 30 Żabińska J., Realizacja kryteriów konwergencji …, op. cit., s. 66. 31 Pakt o Stabilności i Wzroście został uzgodniony na szczycie UE w Amsterdamie w 1997 r. Pełni on rolę deklaracji dążenia państw UE do uzyskania równowagi bądź nadwyżki budżetowej. Przyjęcie tego dokumentu wynikało z przeświadczenia, iż w warunkach funkcjonowania unii gospodarczowalutowej i jednolitego rynku, nadmierny deficyt budżetowy w jednym państwie jest zagrożeniem dla stabilności finansów publicznych w pozostałych państwach. Pakt zakłada procedurę postępowania wobec członków wspólnoty w sytuacji przekroczenia 3% progu deficytu budżetowego i nie podejmowania działań mających ograniczyć jego poziom w kolejnych latach. Kraje, w których wystąpi taka sytuacja są zmuszone złożyć nieoprocentowany depozyt, którego wartość zależy od poziomu przekroczenia wartości referencyjnej. Jeżeli państwo uzyska poprawę deficytu we wskazanym przez Radę UE okresie, wówczas następuje jego zwrot. W sytuacji braku poprawy depozyt staje się bezzwrotną grzywną. Obecnie unia rygorystycznie przestrzega założeń paktu, choć do niedawna nie była tak konsekwentna. W przypadku Francji i Niemiec zadowoliła się jedynie zapewnieniem, że deficyt budżetowy zostanie obniżony (oba kraje borykają się z tym problemem od 2002 r.). Opieszałość Rady UE wynikała z pozycji, jaką te państwa posiadają we wspólnocie (Niemcy są największym płatnikiem netto do budżetu unii). Wywołało to falę krytyki Rady, co zmusiło ją do skuteczniejszego działania w tym zakresie.
94
Bartosz Jaroniewski
Strategii Lizbońskiej dotyczącej podniesienia poziomu konkurencyjności gospodarki UE oraz wymogów wynikających z istnienia wspólnego rynku). Według raportu KE z 2004 r. kryterium deficytu budżetowego i długu publicznego spełniały kraje bałtyckie oraz Słowenia. Pozostałe państwa były przedmiotem decyzji o istnieniu nadmiernego deficytu budżetowego. W sytuacji, w której kraje nie będą dążyły do jego ograniczenia lub nawet go powiększały, nie wywiążą się z porozumień traktatowych, a ich członkostwo w UGW zostanie przełożone w czasie. Ponadto, państwom grozi utrata środków z funduszu spójności. Choć w 2005 r. części państw udało się obniżyć poziom deficytu poniżej wartości referencyjnej, to jednak nie może być mowy o jego stabilizacji na poziomie poniżej 3% PKB. Dopiero wówczas procedura wynikająca z Paktu Stabilności i Wzrostu oraz umów akcesyjnych zostanie wycofana. Okres reform oraz potrzeba finansowania deficytu budżetowego spowodowały także wzrost długu publicznego nowych członków. Pomimo to, w ostatnich latach nie przekraczał on poziomu referencyjnego i był niższy od średniej unijnej 32 . Wyjątek stanowiły Węgry przed 1999 r. oraz Malta i Cypr, dla których wartość tego wskaźnika systematycznie rosła. W 2005 r. dług publiczny Malty wynosił 74,7% PKB, a Cypru 70,3% PKB. Zdecydowanie najmniejszy problem ten warunek konwergencji sprawił Estonii i Łotwie. Nie wolno jednak wykluczyć możliwości wzrostu długu publicznego w kolejnych latach, w związku z potrzebami finansowymi nowych członków UE. Pod koniec 2005 r. w mechanizmie stabilizacji kursów walutowych, obok Danii, uczestniczyły cztery nowe kraje UE. Jednak okres ich uczestnictwa nie przekraczał 2 lat. Zobowiązały się one natomiast do utrzymania węższego pasma wahań niż założone +/– 15% wokół parytetu, co dowodzi ich determinacji w dążeniu do UGW. Wypełnienie nominalnych kryteriów konwergencji jest warunkiem koniecznym, ale niewystarczającym przy kwalifikacji obecnych kandydatów do strefy euro. Kraje te muszą także dążyć do spełnienia nieformalnych kryteriów, tzw. realnej konwergencji, co oznacza przyspieszenie rozwoju gospodarczego mierzonego PKB na jednego mieszkańca, modernizację infrastruktury ekonomicznej i społecznej, dalszą integrację gospodarczą w ramach UE pod względem instytucjonalnym i proceduralnym oraz podnoszenie konkurencyjności gospodarczej. O tym, że nowe kraje UE dokonały w tej dziedzinie znacznych postępów świadczą tzw. wskaźniki transformacji, które przedstawiają stan reform w zakresie finansów publicznych, prywatyzacji i restrukturyzacji gospodarki, wprowadzania wolnego rynku itp. Wartość tego wskaźnika dla nowych członków UE wynosi obecnie 80%, gdzie 100% traktowane jest jako dobrze funkcjonująca gospodarka rynkowa 33 . Dopiero tak kompleksowa ocena poziomu zbieżności pozwoli na uzyskanie zgody na przystąpienie do unii walutowej.
32
W 1999 r., po uwzględnieniu 25 członków przyszłej unii, wynosiła ona 66,7%, w 2003 r. 62%, a w 2005 r. 63,4%. 33 Żabińska J., Realizacja kryteriów konwergencji…, op. cit., s. 68.
Wspólna waluta – perspektywy przystąpienia…
95
4. ZAGROŻENIA I KORZYŚCI ZWIĄZANE Z PRZYSTĄPIENIEM POLSKI DO STREFY EURO
Powszechnie uważa się, że Polska będzie jednym z ostatnich państw, które przystąpią do Eurosystemu na obecnym etapie rozszerzenia. Zanim to jednak nastąpi należałoby zastanowić się nad bilansem problemów i zagrożeń oraz korzyści, związanych z wprowadzeniem euro. Pojawią się one zarówno na etapie przejściowym (uczestnictwo w ERM2), jak i po przystąpieniu do UGW. Jak donosi Financial Times 34 , rząd polski zapowiada rozpoczęcie rozmów nad przystąpieniem naszego kraju do strefy euro w 2009 r. Według ostatnio aktualizowanego polskiego programu konwergencji, prognoza deficytu budżetowego na 2007 r. wyniesie 2,2% PKB. Pojawia się jednak poważny problem. Strona polska przy obliczaniu salda budżetowego opierała się na założeniu, że otwarte fundusze emerytalne (OFE) stanowią część sektora publicznego. Podejście takie zakwestionowała KE, w związku z czym prognoza deficytu po weryfikacji wyniesie w 2007 roku 4,1% PKB. Choć kwestia ta nie została jeszcze ostatecznie rozstrzygnięta, to jednak widać, że Polska może mieć poważne problemy z kryterium finansów publicznych. Ponadto, przy takim scenariuszu należy się spodziewać poważnych sankcji ze strony UE w związku z nadmiernym deficytem budżetowym. Powyższy przykład wskazuje wyraźnie, że Polska oraz pozostałe kraje „dziesiątki” powinny ostrożnie podchodzić do kwestii włączenia swoich walut do ERM2. Udział w mechanizmie jest bowiem obarczony ryzykiem spekulacji wobec walut tych krajów oraz utratą kontroli nad instrumentami polityki pieniężnej na rzecz EBC. Sprawia to, że najlepszym rozwiązaniem dla nowych członków jest przystąpienie do mechanizmu w momencie spełnienia pozostałych kryteriów zbieżności tak, aby pobyt w ERM2 był jak najkrótszy. Dekonwergencja w czasie uczestnictwa w mechanizmie stabilizowania kursu walutowego może bowiem grozić przedłużeniem pobytu w jego strukturach, a to z kolei dalszym jej pogłębieniem i zwiększonym ryzykiem kryzysu walutowego 35 . Przejście od płynnego kursu walutowego, jaki obecnie stosuje Polska, do mechanizmu wahań wokół centralnego parytetu wymaga więc wcześniejszego, trwałego uzdrowienia stanu finansów publicznych oraz ustabilizowania sytuacji na rynku pieniężnym. Brak wiarygodnej polityki monetarnej i budżetowej może bowiem spowodować spadek kursu waluty krajowej poniżej ustalonego kursu centralnego. Będzie to prowadzić do nasilenia spekulacji i uruchomienia procesu dalszej deprecjacji (osłabienia) pieniądza. W efekcie nie pozwoli to na utrzymanie kursu waluty w dozwolonym paśmie wahań 36 . Pojawić się może również zagrożenie ustalenia niekorzystnego kursu konwersji, w rezultacie którego obywatele „stracą na wymianie”. Taka perspektywa rodzi wymóg utrzymywania 34
35
36
Informacje pochodzą ze strony http://www.money.pl. Tchorek G., Polityka makroekonomiczna …, op. cit., s. 134. Wymownym przykładem niemożności utrzymania kursów walutowych w wyznaczonym paśmie wahań w warunkach braku spójnej polityki pieniężnej i fiskalnej (tzw. policy mix) są Węgry, które na skutek dążenia za wszelką cenę do realizacji celu kursowego oraz inflacyjnego doprowadziły do wzrostu deficytu budżetowego i utraciły wiarygodność rynków finansowych.
96
Bartosz Jaroniewski
waluty narodowej w górnej części pasma wahań, bez jakichkolwiek działań dewaluacyjnych przez okres 2 lat przed przyjęciem euro. Powoduje to konieczność wynegocjowania szerokiego pasma wahań w ramach ERM2. Z racji problemów w dziedzinie finansów publicznych należy w przypuszczać, że Polska ogłosi termin przystąpienia do ERM2 dopiero po ostatecznym wyjaśnieniu kwestii OFE. Wspominana już niejednokrotnie kwestia nadmiernego deficytu budżetowego nie jest wyłącznie problemem Polski, ale ogólnie rzecz ujmując, „bolączką” całej UE. Podjęte jeszcze w okresie tworzenia unii walutowej starania dotyczące dyscypliny finansów publicznych także nie przyniosły oczekiwanych rezultatów po 1999 r. Założenie, że w strefie euro do 2004 r. w żadnym kraju nie wystąpi deficyt budżetowy, a część z nich będzie miała nadwyżki nie zostało zrealizowane 37 . Wynikało to z mechanizmu błędnego koła, jaki wystąpił jeszcze na etapie przygotowań do wprowadzenia euro. Zaostrzenie polityki fiskalnej związane z wymogami kryteriów deficytu i zadłużenia spowodowały wówczas osłabienie wzrostu gospodarczego. Oznaczało to niższe wpływy podatkowe, na które nałożyły się efekty reform podatkowych, mających na celu ożywienie sytuacji gospodarczej w krajach „piętnastki”. Jednocześnie państwa członkowskie nie wykazywały dostatecznej determinacji w sprawie redukcji wydatków publicznych. Doprowadziło to w efekcie do pogorszenia salda budżetowego oraz zwiększenia relacji długu publicznego do PKB. Po raz kolejny pojawiła się więc presja dotycząca zaostrzenia polityki fiskalnej 38 . W rezultacie nie jest możliwy do wykonania cel założony w programach zbieżności państw strefy euro na lata 2003-2007 (największe obawy dotyczą po raz kolejny Francji i Niemiec). Rada UE stanie więc przed koniecznością nałożenia na kraje o nadmiernym deficycie budżetowym sankcji wynikających z Paktu o Stabilności i Wzroście. Przedstawione tutaj zagrożenie jest równie realne w przypadku nowych państw unii. Co prawda legitymują się one wyższym tempem wzrostu gospodarczego, ale są też obszarami o znacznie mniej stabilnych podstawach gospodarczych. Toteż skumulowane wystąpienie dekoniunktury gospodarczej oraz opisanego powyżej mechanizmu mogą doprowadzić do znaczących problemów ze spełnieniem kryterium stabilności finansów publicznych zarówno na etapie przygotowań, jak i po wstąpieniu do UGW. Kosztem uczestnictwa w strefie euro, a wcześniej w ERM2, będzie brak możliwości wykorzystania narzędzi polityki pieniężnej, tj. kursu walutowego i stóp procentowych, w przypadku wystąpienia wstrząsów wewnętrznych (koniunkturalnych) oraz zewnętrznych (popytowych i podażowych szoków asymetrycznych). W związku z tym, cała potencjalna presja zostanie przeniesiona na mobilność czynników produkcji (w tym pracy) oraz politykę fiskalną (tzn. automatyczne stabilizatory koniunktury). W obliczu braku reformy finansów publicznych, utrzymującego się deficytu budżetowego oraz nieefektywnego rynku pracy, skuteczność działania obu tych mechanizmów w Polsce jest wysoce dyskusyjna. Dlatego też, ograniczenie wydatków budżetowych, zwiększenie skuteczności polityki fiskalnej oraz dalsza liberalizacja struktury gospodarczej, w tym rynku pracy, jest w Polsce koniecznością nie 37 38
Oręziak L., Ocena funkcjonowania strefy euro…, op. cit., s. 27. Temperton P., Euro wspólna waluta… op. cit., s. 33.
Wspólna waluta – perspektywy przystąpienia…
97
tylko z punktu widzenia realnej konwergencji, ale także zwiększenia szans na obronę przed ewentualnymi kryzysami 39 . Zagrożeniem wynikającym z braku rewizji polityki budżetowej może się stać spadek zaufania inwestorów zagranicznych, a co za tym idzie wzrost obsługi długu publicznego i konieczność ratowania sytuacji poprzez zwiększenie stóp procentowych. Konieczność finansowania przez sektor państwowy potrzeb inwestycyjnych gospodarki doprowadziłaby wówczas do wzrostu zadłużenia publicznego, ze wszystkimi jego konsekwencjami. Koszty w skali mikroekonomicznej mogą być związane z koniecznością przystosowania euro do systemów informatycznych oraz procesów operacyjnych i finansowych, przeprowadzaniem szkoleń pracowników i partnerów biznesowych, przystosowaniem urządzeń, w których wykorzystywana jest gotówka (bankomaty, automaty do sprzedaży towarów), a w końcu koniecznością przystosowania się społeczeństwa do korzystania z euro w codziennych transakcjach (system cen, informacje reklamowe i ogłoszenia) 40 . Należy sądzić, że proces ten przebiegnie stosunkowo sprawnie. Wśród kosztów można również wymienić potencjalny spadek zyskowności sektora bankowego z powodu utraty zysków z wymiany walut, z kontraktów terminowych i instrumentów pochodnych, a także na skutek konieczności przewalutowania kredytów oraz przeprowadzenia szerokiej kampanii informacyjnej 41 . Doświadczenia krajów europejskich pokazują jednak, że banki powetują sobie owe straty redukcją oprocentowania depozytów czy też zwiększonymi prowizjami. Banki mogą również zyskać na tym, co negatywne dla gospodarki, czyli na działaniach spekulacyjnych wobec złotego. Powszechny jest pogląd, że zagrożenia i koszty integracji z Eurosystemem wystąpią przede wszystkim w początkowym okresie członkostwa. Oczywiście zakres i długość ich negatywnego oddziaływania zależeć będzie w dużym stopniu od determinacji kraju we wprowadzaniu niezbędnych reform oraz postępie przygotowań do przyjęcia euro. W długim okresie problemy zaczną ustępować pola długotrwałym korzyściom, które będą odczuwane zarówno na poziomie całej gospodarki, jak też przez poszczególne podmioty gospodarcze i obywateli. Wśród najważniejszych należy wymienić 42 : • poprawę warunków funkcjonowania gospodarki, dzięki sprawnej polityce EBC pod kątem kontroli poziomu inflacji, zbieżności stóp procentowych i stabilizacji kursów walutowych,
39
por. Informacja na temat perspektyw i skutków przystąpienia Polski do strefy euro, s. 150-151 oraz Wieczorkiewicz A., Dąbrowska K., Gruszczyński M, Integracja walutowa Polski w ramach Europejskiego Systemu Walutowego na tle doświadczeń unijnych, Studia Europejskie, nr 1 (33), styczeń 2005, s. 108 40 Wieczorkiewicz A., Dąbrowska K., Gruszczyński M, Integracja walutowa Polski …, op. cit., s. 109. 41 Ibidem, s. 109. 42
por. Informacja na temat perspektyw i skutków przystąpienia Polski do strefy euro, s. 110-111 oraz Wieczorkiewicz A., Dąbrowska K., Gruszczyński M, Integracja walutowa Polski… op. cit., s. 148150.
Bartosz Jaroniewski
98
•
synchronizację cyklu koniunkturalnego w Polsce z cyklem unijnym, co zmniejszy niebezpieczeństwo wystąpienia szoków asymetrycznych, • znaczące zmniejszenie ryzyka spekulacyjnych przepływów walutowych oraz wystąpienia kryzysów walutowych, dzięki wysokiej wiarygodności euro, jako waluty międzynarodowej, • eliminację ryzyka kursowego, co pozwoli na zredukowanie kosztów transakcyjnych wymiany walut oraz kosztów zabezpieczenia przed ryzykiem kursowym 43 , • porównywalność i przejrzystość cen, co w oczywisty sposób zwiększy konkurencję na rynku, a podmiotom gospodarczym i obywatelom pozwoli na podejmowanie racjonalnych decyzji ekonomicznych w zakresie działalności gospodarczej oraz konsumpcji, • zwiększenie wiarygodności i konkurencyjności gospodarki polskiej, co powinno spowodować wzrost inwestycji zagranicznych, a także ewolucję struktury towarowej polskiego eksportu (spadek udziału dóbr nieprzetworzonych na rzecz przetworzonych), • możliwość utrzymania wysokiego tempa wzrostu gospodarczego, dzięki pełnemu wykorzystywaniu szans, jakie stwarza wspólny rynek UE, • obniżenie stóp procentowych, co znacząco obniży koszty pozyskania kapitału. Oczywiście, wartością samą w sobie jest przynależność do organizacji o tak wielkim potencjale społeczno-ekonomicznym, która obok Stanów Zjednoczonych, Japonii i Chin, jest zaliczana do największych potęg gospodarczych świata. Należy mieć nadzieję, że w przypadku Polski zostanie wykorzystana szansa na wzrost dobrobytu społecznego i potencjału gospodarczego, jaką daje integracja w ramach UE i UGW. 5. ZAKOŃCZENIE Wysiłki podejmowane przez Polskę oraz pozostałe kraje członkowskie w celu integracji z Unią Gospodarczo-Walutową wskazują na świadomość, że dopiero wprowadzenie euro pozwoli czerpać pełne korzyści z jednolitego rynku Unii Europejskiej, bez obawy o destabilizację gospodarczą. Oczywiście z uwagi na koszty tego przedsięwzięcia musi być to precyzyjnie przemyślana strategia. Bowiem, w obliczu ewentualnego niezadowolenia z przyjęcia euro w danym państwie i chęci wystąpienia z UGW, nie sposób określić konsekwencji takiej decyzji. Wiadomo jedynie, że kraj występujący z unii musiałby powołać nową jednostkę monetarną, której niejasny status prawny i ekonomiczny mógłby doprowadzić do załamania systemu gospodarczego tego kraju. Niezaprzeczalnie, warunkiem włączenia nowych państw do Eurosystemu jest konieczność utrzymania niskiej inflacji oraz zreformowania systemu finansów pu43
Zapewni to większą efektywność oraz swobodę prowadzenia działalności gospodarczej, zwłaszcza handlu i usług. Ułatwi również inwestowanie na rynkach kapitałowych, co stworzy nowe perspektywy dla banków, funduszy inwestycyjnych oraz zwykłych obywateli.
Wspólna waluta – perspektywy przystąpienia…
99
blicznych, gdyż oba te warunki sprzyjają trwałości wzrostu gospodarczego, a jest to przecież klucz do niwelowania dysproporcji w poziomie rozwoju. Należy jednak pamiętać, że zasadniczą sprawą jest uzyskanie społecznego poparcia dla projektu integracji, poprzez ogólnonarodową kampanię informacyjną, ukazującą wszystkie wady i zalety wynikające z funkcjonowania kraju w strefie euro. W innym wypadku, jak pokazują doświadczenia Danii, wysiłki w sprostaniu kryteriom konwergencji mogą zostać zniweczone i odsunąć w czasie możliwość pełnego partycypowania w korzyściach wynikających z UGW. LITERATURA 1. Dratwa M., Czekając na euro, Integracja Europejska, nr 1 (53-54), grudzień 2004-styczeń 2005. 2. Informacja na temat perspektyw i skutków przystąpienia Polski do strefy euro przyjęta przez Radę Ministrów 2 listopada 2004 r., Studia Europejskie, nr 2 (34), luty 2005. 3. Kolasiński T.W., Finanse i procesy tworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej, [w:] Kubska-Maciejewicz B., Stępniak A., Polska w strefie euro, Wydawnictwo WSB, Poznań 2005. 4. Kołdziejczyk K., Geneza wspólnotowej waluty euro, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2000. 5. Oręziak L., Euro nowy pieniądz, PWN, Warszawa 1999. 6. Oręziak L., Ocena funkcjonowania strefy euro, [w:] Kubska-Maciejewicz B., Stępniak A., Polska w strefie euro, Wydawnictwo WSB, Poznań 2005. 7. Tchorek G., Polityka makroekonomiczna a uczestnictwo złotego w ERM2, [w:] Kubska-Maciejewicz B., Stępniak A., Polska w strefie euro, Wydawnictwo WSB, Poznań 2005. 8. Temperton P., Euro wspólna waluta, Wydawnictwo FELBERG SJA, Warszawa 2001. 9. Wieczorkiewicz A., Dąbrowska K., Gruszczyński M, Integracja walutowa Polski w ramach Europejskiego Systemu Walutowego na tle doświadczeń unijnych, Studia Europejskie, nr 1 (33), styczeń 2005. 10. Żabińska J., Realizacja kryteriów konwergencji warunkiem uczestnictwa Polski w strefie euro, [w:] Kubska-Maciejewicz B., Stępniak A., Polska w strefie Euro, Wydawnictwo WSB, Poznań 2005. Źródła internetowe: 1. http://www.money.pl 2. http://www.cie.gov.pl 3. http://epp.eurostat.cec.eu.int
ANGELIKA EJSMONT-SAMOJŁOWICZ Katedra Ekonomii Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku
MGR
DEFICYT BUDŻETOWY W PAŃSTWACH CZŁONKOWSKICH UNII EUROPEJSKIEJ
1. WSTĘP Deficyt budżetowy, będący nadwyżką wydatków państwa nad dochodami, stał się zjawiskiem nieodłącznie towarzyszącym gospodarkom krajów rozwijających się, jak i rozwiniętych. Jego występowanie nie wywołuje już zdziwienia, kontrowersji, zwłaszcza przy tak dużej ilości podejmowanych przez rząd operacji dochodowych i wydatkowych oraz zachodzących pomiędzy nimi rozbieżnościami w czasie. Doprowadzenie do stanu, w którym całkowite wydatki znajdą pokrycie w całkowitych dochodach jest niezwykle trudne i niemalże niemożliwe do zrealizowania. Zazwyczaj mamy do czynienia z nierównowagą, która występuje wówczas, gdy w budżecie pojawia się deficyt. Istniejąca przez długie lata zasada równowagi budżetowej dziś jest tylko teoretyczną podstawą niemającą odzwierciedlenia w rzeczywistości gospodarczej. A jeszcze w XIX wieku przedstawiciele ortodoksyjnej teorii finansów publicznych uważali, iż budżet państwa powinien być bezwzględnie zrównoważony, stale zrównoważony 1 . Zasada równowagi była bezwarunkowo przestrzegana w drugiej połowie XIX wieku przez wieloletniego kanclerza skarbu Anglii – W.E. Gladstone`a. W skrajnych przypadkach dopuszczalne było nawet karanie śmiercią osób odpowiedzialnych za wydawanie przez rząd sum większych niż zostały zgromadzone 2 . Problem deficytu budżetowego poruszano także między innymi na Międzynarodowej Konferencji Finansowej w Brukseli w 1920 roku, gdzie twierdzono, iż rząd, który doprowadził do występowania deficytu budżetowego doprowadzi kraj do ruiny 3 . Poglądy na temat deficytu budżetowego uległy zmianie w latach trzydziestych XX wieku, kiedy to w niezrównoważonym budżecie zaczęto doszukiwać się recepty na przezwyciężenie pojawiających się kryzysów. Deficyt budżetowy w myśl doktryny J.M. Keynesa stał się wręcz pożądany. Wyższy poziom wydatków, przekra1
J. Zajda, Od budżetu „fiskalnego” do budżetu „ekonomicznego” w państwie kapitalistycznym, PTE, Poznań, rocznik 1958/1959, s. 166. 2 S. Owsiak, Finanse publiczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 40. 3 J. Zajda, Od budżetu „fiskalnego” do budżetu „ekonomicznego” …, op. cit., s. 166.
102
Deficyt budżetowy w państwach członkowskich…
czający sumę dochodów, mógł przyczynić się do zwiększenia popytu globalnego. Jednocześnie deficyt budżetowy stanowił jedynie przesunięcie środków finansowych w ramach danej gospodarki, wobec czego nie wpływał negatywnie na sytuację kraju, tak jak deficyt bilansu płatniczego powodujący ucieczkę kapitału za granicę. Pod krytykę poddano jednak opisywane przez Keynesa źródła finansowania deficytu. Pokrywanie deficytu z pożyczek zaciąganych przez państwo w sektorze bankowym lub od obywateli czy też dodatkowa emisja pieniądza spowodować mogły wzrost stóp procentowych, inflację, a nawet dewaluację waluty krajowej. Dlatego też doktryna Keynesa nie znalazła większego poparcia w społeczeństwie 4 . W późniejszym okresie zaczęły pojawiać się koncepcje mniej radykalne, takie jak teoria budżetu cyklicznego czy impasu * . Doktryna budżetu cyklicznego dopuszczała występowanie deficytu w okresach recesji, pod warunkiem jego pokrycia ze źródeł finansowych zgromadzonych w czasie wysokiego wzrostu gospodarczego. Koncepcja impasu dopuszczała natomiast występowanie deficytu powstałego w wyniku finansowania przez państwo zwiększonej produkcji, której źródłem pokrycia miały być przyszłe oszczędności kraju. Wady teorii impasu ujawniły się w latach dziewięćdziesiątych we Francji. Doświadczenia tego państwa pokazały, iż trudno jest określić wysokość impasu w powiązaniu z przewidywanym stanem gospodarki 5 . „Złota reguła” to kolejna teoria, która tłumaczy występujący deficyt budżetowy. Zgodnie z jej założeniami tylko wydatki publiczne o charakterze bieżącym powinny znajdować pokrycie w bieżących dochodach, natomiast właściwym źródłem pokrycia wydatków o charakterze inwestycyjnym jest zaciąganie długu publicznego. Według zwolenników złotej reguły takie rozdysponowywanie wydatków i dochodów może zapewnić właściwą dystrybucję bogactwa między pokoleniami, gdyż to z dziś ponoszonych wydatków inwestycyjnych korzystać będą przyszłe pokolenia. Zasada złotej reguły w polityce fiskalnej stosowana jest obecnie przez Niemcy i Wielką Brytanię 6 . Pomimo iż ekonomiści próbują dziś tłumaczyć występujący w wielu krajach deficyt budżetowy, a nawet niekiedy dopatrują się jego pozytywnych stron, w niniejszej pracy wysunięto następującą tezę. Nierównowaga między dochodami a wydatkami trwająca przez dłuższy okres nie wpływa korzystnie na sytuację gospodarczą kraju. Deficyt budżetowy sprzyja inflacji, hamuje inwestycje w majątek trwały, część oszczędności sektora prywatnego przekształca w wydatki służące zaspokojeniu bieżących potrzeb, a ponadto w długim okresie prowadzi do zwiększenia długu publicznego. Dlatego wciąż intensywnie dąży się do ograniczenia deficytu, a nawet do jego likwidacji. Tym bardziej, iż nadmierna jego wysokość grozi sankcjami kar4
5
6
P.M. Gaudemet, J. Molinier, Finanse publiczne, PWE, Warszawa 2000, s.182. Termin „impas” rozumiano jako nadwyżkę całości obciążeń nad całością wpływów przewidzianych na dany rok budżetowy. W. Grodoń, Deficyt budżetowy – wybrane problemy interpretacyjne, [w:] Ruśkowski E. (red.), Deficyt budżetowy i dług publiczny w wybranych krajach europejskich, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2003, s. 40-41. S. Kennedy, The Role of Fiscal Rules inDetermining fisxal Performance, [w:] Indicators of Structural Budget, materiały z konferencji “Rsearch Department Public Finance Workshop” w Portugalii, listopad 1998, Banca d’Italia, Rzym.
Angelika Ejsmont-Samojłowicz
103
nymi, które od 1 maja 2004 roku obowiązują również Polskę. Członkostwo kraju w UE zobowiązuje do spełnienia kryteriów z Maastricht, według których górna wartość wskaźnika określającego wielkość deficytu budżetowego w relacji do Produktu Krajowego Brutto danego kraju nie może przekraczać 3%, natomiast globalna kwota zadłużenia wewnętrznego nie może przekraczać 60% wartości PKB liczonego w skali rocznej. W przypadku przekroczenia tych progów przez kraje członkowskie Rada ma prawo zażądać złożenia nieoprocentowanego depozytu rzędu 0,2% wielkości PKB danego kraju i komponentu będącego 0,1 różnicy między powstałym deficytem (w relacji do PKB) a stawką referencyjną w wysokości 3%. W przypadku braku poprawy sytuacji w przeciągu dwóch lat Rada może dodatkowo zaostrzyć nałożone sankcje, zmieniając złożony depozyt na karę pieniężną 7 . Tak sformułowane kryteria z pewnością stanowią czynnik mobilizujący rząd polski do prowadzenia polityki fiskalnej, która pomogłaby w utrzymaniu równowagi budżetowej, jak i przyczyniłaby się do możliwości pełnoprawnego członkostwa w Unii Gospodarczej i Walutowej oraz przyjęcia waluty euro. Celem niniejszego opracowania jest analiza poziomu deficytu budżetowego w „starych” i „nowych” państwach członkowskich Unii Europejskiej w latach 20002005 ze szczególnym uwzględnieniem dochodów i wydatków budżetowych Polski. 2. BUDŻET PAŃSTWA POLSKIEGO W LATACH 2000-2005 Podpisanie traktatu z Maastricht zobowiązuje kraje do ograniczenia deficytu budżetowego i publicznego. Ograniczenie to osiągnąć może rząd Polski między innymi poprzez zmniejszenie wydatków transferowych na cele socjalne oraz kontrolę wpływów podatkowych do budżetu, które stanowią główne źródło dochodu państwa. Analizując poziom dochodów i wydatków państwa polskiego w latach 20002005 można zauważyć, iż wskaźnik deficytu budżetowego do PKB wciąż utrzymuje się na poziomie wyższym niż określony w traktacie z Maastricht. Od roku 2000 do 2005 wielkość deficytu budżetowego państwa polskiego zwiększyła się o 13.168 mln zł. Zmiana jego rozmiarów następowała dość nierównomiernie. Do końca roku 2002 następował trwały wzrost deficytu budżetowego. Ekonomiści tłumaczą jego występowanie, jako źródło zaburzeń w sferze finansów publicznych, towarzyszących procesom transformacji ustrojowej. Zwrot nastąpił w roku 2003, kiedy zrealizowany deficyt budżetowy w porównaniu do 2002 roku był niższy o 2,3 mld. Na jego powstanie wpływ miał niedobór środków finansowych występujący w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych, Agencji Rynku Rolnego i Funduszu Pracy. Część zadań publicznych wykonywana przez te podmioty musiała być sfinansowana przez zaciągane kredyty bankowe 8 . W roku 2003 zaobserwować można było wzrost poziomu dochodów budżetowych o 8.591 mln zł. Głównym źródłem zasilenia dochodu były podatki pośrednie, a w szczególności podatek VAT i akcyza. 7
8
Rozporządzenie Rady Europy 1467/97/WE z 7 lipca 1997 roku w sprawie przyspieszenia i wyjaśnienia stosowania procedury nadmiernego deficytu. Ośrodek Informacji i Dokumentacji Europejskiej http://libr.sejm.gov.pl , kwiecień 2006. Analiza wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej w 2003 roku, Najwyższa Izba Kontroli, 9 czerwiec 2004.
Deficyt budżetowy w państwach członkowskich…
104
Wzrost dochodów akcyzowych wynikał głównie z podatku płaconego za energię elektryczną, który to podatek nie występował w pierwszych miesiącach 2002 roku. Wyższe były również wpływy z podatku od osób fizycznych w porównaniu do zanotowanych w 2002 roku. Zmniejszeniu uległy natomiast wpływy z podatku dochodowego od osób prawnych (obniżenie podatku CIT z 28 do 27%) oraz wpływy z państwowych jednostek budżetowych 9 . Tabela 1. Dochody i wydatki budżetowe w Polsce w latach 2000-2005
Wyszczególnienie 1
Dochody budżetowe Wydatki budżetowe Deficyt budżetowy PKB (w mln zł) Relacja deficytu do PKB (w %)
Rok 2000 Rok 2001 Rok 2002 Rok 2003 Rok 2004 I - XII I - XII I - XII I - XII I - XII mln zł 2
3
4
5
6
Rok 2005 I - XII 7
135.664
140.527
143.520
152.111
156.281
179.802
151.005
172.885
182.922
189.154
197.698
208.361
-15.391
-32.358
-39.403
-37.043
-41.417
-28. 559
713.390,9 760.595,3 781.112,4 814.698,1 922.157,2 1.023.738,7 2,2
4,3
5,0
4,5
4,7
2,8
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Wyników kontroli NIK w Ministerstwie Finansów.
W roku 2004 nastąpił dalszy wzrost deficytu budżetowego o 4,4 mld zł w porównaniu do roku 2003. Istotny wpływ na wielkość deficytu z roku 2004 miała zmiana sposobu finansowania reformy ubezpieczeń społecznych. W 2003 roku środki na reformę były przekazane do FUS w formie dotacji budżetu państwa, co zwiększało dodatkowo wydatki budżetu państwa. Natomiast w 2004 roku środki na reformę systemu ubezpieczeń społecznych zostały przekazane z rozchodów budżetu państwa, w wyniku czego nie powiększały kwoty deficytu budżetowego. Jednocześnie w ustawie budżetowej na rok 2004 błędnie wykazano dochody, które okazały się być niższe o ponad 2 mld zł, co wywarło wpływ na zwiększenie deficytu budżetowego. W 2004 roku, podobnie jak w latach ubiegłych, przekazane Funduszowi Ubezpieczeń Społecznych i Funduszowi Pracy środki okazały się być niewystarczające, dlatego ponownie sięgnięto po fundusze zewnętrzne, co znacznie wpłynęło na ograniczenie przejrzystości finansów publicznych10 . Zmniejszenie deficytu budżetowego Polski o 12.858 mln zł nastąpiło w roku 2005. Na tę sytuację znaczący wpływ miał wzrost gospodarczy, jaki odnotowano w kraju. Wartość PKB w tym roku sięgnęła 1.023.738 mln zł. Państwu udało się rów9
Sprawozdanie Ministerstwa Finansów Rzeczypospolitej Polskiej z dochodów budżetu państwa za okres I-XII 2003 r., www.mf.gov.pl, 12 luty 2006. 10 Analiza wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej w 2004 roku, Najwyższa Izba Kontroli, 25 maj 2005.
Angelika Ejsmont-Samojłowicz
105
nież zapanować nad wydatkami, które wyniosły 208.360,8 mln zł i podwyższyć wpływy budżetowe o 23.521 mln zł w porównaniu do roku 2004. W efekcie roczny, rzeczywisty deficyt budżetowy był niższy od planowanego i stanowił 81,6% wielkości opisanej w ustawie budżetowej 11 . Rząd polski w ustawie budżetowej na rok 2006 przewiduje deficyt budżetowy na kwotę nie większą niż 32.575.000 tys. zł (tj. na poziomie około 3% w relacji do PKB ) 12 . W przypadku spełnienia tej prognozy nastąpiłoby potwierdzenie tendencji o zmniejszającym się deficycie budżetowym w relacji do PKB. Na poziom deficytu budżetowego bez wątpienia wpływ miała również akcesja kraju do UE. Przystąpienie do wspólnoty w 2004 roku spowodowało zmiany zarówno w relacjach dochodowych, jak i wydatkowych budżetu. Z jednej strony nastąpiło podwyższenie dochodów budżetowych z powodu napływu środków pomocowych Unii Europejskiej, z drugiej natomiast nastąpiło zmniejszenie dochodów spowodowane zniesieniem ceł importowych z krajów Unii Europejskiej. Członkostwo w Unii wpłynęło dodatkowo na zwiększenie wydatków budżetowych spowodowane wypłatami na realizację programów z udziałem przekazanych środków z Unii Europejskiej. Włączenie do budżetu rozliczeń z Unią Europejską spowodować może zwiększenie deficytu budżetowego Polski. Konieczne zatem wydaje się być dostosowanie poziomu wydatków do dochodów budżetowych, co osiągnąć można jedynie w wyniku przemyślanej i prawidłowo przeprowadzonej reformy finansów publicznych. 3. DEFICYT BUDŻETOWY W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ Sytuacja finansowa Polski nie odbiega znacznie od warunków, w jakich znajdują się pozostałe nowe kraje członkowskie Unii Europejskiej. Poziom ich finansów publicznych w latach 2000-2005 przedstawia poniższa tabela. Spośród dziesięciu nowych państw członkowskich w 2005 roku tylko w Estonii i na Łotwie odnotowano nadwyżkę budżetową. Pozostałe osiem wciąż boryka się z problemem deficytu. Polska pod tym względem znajduje się na piątym miejscu wśród nowych krajów członkowskich. Poziom jej deficytu w 2005 roku wynosił 28.559 mln zł, co wg metody stosowanej przez Komisję Europejską stanowiło 2,5% PKB. Najwyższy poziom deficytu już od czterech lat występuje na Węgrzech. Przekracza on znacznie wyznaczony przez Unię Europejską poziom 3%. Poza Węgrami we wszystkich nowych państwach członkowskich w latach 2004-2005 odnotowano spadek poziomu deficytu budżetowego. Największy z nich nastąpił na Malcie (1,8%) i Cyprze (1,7%). Natomiast największa nadwyżka budżetowa już od 2001 roku występuje w Estonii. Na spadek stopy deficytu z pewnością wpływ miały zwiększone stopy wzrostu PKB, jakie odnotowały nowe państwa członkowskie.
11
12
Szacunkowe dane o wykonaniu budżetu państwa za okres styczeń-grudzień 2005, Ministerstwo Finansów, Warszawa 23 styczeń 2006. Projekt ustawy budżetowej na rok 2006.
106
Deficyt budżetowy w państwach członkowskich…
Największy wzrost stopy PKB odnotowano na Łotwie (8,5%), Litwie (6,7%), w Estonii (6,2%) oraz Słowacji (5,5%) 13 . Tabela 2. Relacja nadwyżki (+) / deficytu (-) budżetowego do PKB w dziesięciu nowych państwach członkowskich UE w latach 2000-2005* Wyszczególnienie Unia Europejska (25 krajów)** Unia Europejska (15 krajów) 10 nowych państw członkowskich Polska Cypr Czechy Estonia Łotwa Litwa Malta Słowacja Słowenia Węgry
2000
2001
2002
2003
2004
2005
% 0,8
-1,3
-2,3
-3,0
-2,6
-2,3
1,0
-1,2
-2,2
-2,9
-2,6
-2,3
-2,5
-4,1
-4,7
-4,9
-3,6
-2,9
-0,7 -2,4 -3,7 -0,6 -2,8 -2,5 -6,2 -12,3 -3,5 -3,0
-3,7 -2,3 -5,9 0,3 -2,1 -2,0 -6,6 -6,6 -3,9 -3,5
-3,2 -4,5 -6,8 1,0 -2,3 -1,4 -5,6 -7,7 -2,7 -8,4
-4,7 -6,3 -6,6 2,4 -1,2 -1,2 -10,2 -3,7 -2,9 -6,4
-3,9 -4,1 -2,9 1,5 -0,9 -1,5 -5,1 -3,0 -2,3 -5,4
-2,5 -2,4 -2,6 1,6 0,2 -0,5 -3,3 -2,9 -1,8 -6,1
*
Poniższe wskaźniki liczone są według zasad unijnych. Różnią się one od stosowanych w Polsce przede wszystkim odmienną koncepcją rachunkowego ujmowania dochodów i wydatków tworzących deficyt budżetowy. Zgodnie z koncepcją europejską wszystkie operacje są prezentowane w momencie ich powstania, podczas gdy w Polsce transakcje rejestrowane są w momencie faktycznego przepływu środków finansowych. Dodatkowo w metodzie unijnej ewentualne zaległości z tytułu podatków i składek ubezpieczeniowych są wykazywane w wysokości możliwej do ściągnięcia. Dlatego w metodzie unijnej: powstałe w danym roku zobowiązania sektora publicznego zwiększają deficyt, a przyrost wymagalnych należności zmniejsza deficyt sektora instytucji rządowych i samorządowych; umorzone długi jednostkom sektora publicznego przez jednostki spoza sektora zmniejszają deficyt sektora instytucji rządowych i samorządowych; przejęcie długu jednostki spoza sektora publicznego przez jednostkę należącą do sektora skutkuje zwiększeniem deficytu sektora instytucji rządowych i samorządowych. ** łącznie z nowymi krajami członkowskimi
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu, http://epp.eurostat.cec.int/extraction/retrieve/en/theme1/euro.
Dziesiątka nowych państw członkowskich Unii Europejskiej już od kilku lat prowadzi politykę gospodarczą zmierzającą do ograniczenia deficytu budżetowego państwa oraz sektora finansów publicznych. Efekty tej polityki uwidoczniły się w 13
Analiza wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej w 2004 roku, Najwyższa Izba Kontroli, 25 maj 2005.
Angelika Ejsmont-Samojłowicz
107
latach 2004-2005, kiedy to poziom deficytu budżetowego w relacji do PKB uległ zmniejszeniu w dziewięciu z dziesięciu nowych państw członkowskich. W kilku z tych krajów zwiększono przychody budżetowe i obniżono poziom wydatków budżetowych. Łotwie i Estonii udało się osiągnąć nadwyżkę budżetową i poprawić finanse państwa. W porównaniu do 15 „starych” państw członkowskich, w których średni poziom deficytu w relacji do PKB kształtował się na poziomie 2,3% w 2005 roku, nowym państwom członkowskim udało się obniżyć ten wskaźnik do 2,9%, tj. o 0,7% mniej niż w 2004 r. Pomimo obniżenia wskaźnika deficytu do PKB, państwa wciąż borykają się z problemem nadmiernych wydatków budżetowych. Dlatego rządy 10 nowych państw członkowskich, w tym Polski, nadal muszą podejmować wszelkie działania, które poprawiłyby sytuację gospodarczą i umożliwiłyby spełnienie wszystkich kryteriów konwergencji oraz pełnoprawne członkostwo w Unii Gospodarczej i Walutowej. Tabela 3. Relacja nadwyżki (+) / deficytu (-) budżetowego do PKB w dwunastu państwach należących do strefy euro w latach 2000-2005 (wskaźniki liczone według zasad unijnych) Wyszczególnienie 1
Strefa euro Belgia Niemcy Grecja Hiszpania Francja Irlandia Włochy Luksemburg Holandia Austria Portugalia Finlandia
2000
2001
2002
2003
2004
2005
% 2
3
4
5
6
7
0,2 0,2 1,3 -4,1 -0,9 -1,4 4,4 -0,6 6,0 2,2 -1,5 -2,8 7,1
-1,9 0,6 -2,9 -6,1 -0,5 -1,6 0,8 -3,2 6,1 -0,2 0,1 -4,2 5,2
-2,5 0,0 -3,7 -4,9 -0,3 -3,1 -0,4 -2,9 2,0 -2,0 -0,5 -2,9 4,1
-3,0 0,1 -4,0 -5,8 0,0 -4,2 0,2 -3,4 0,2 -3,1 -1,5 -2,9 2,5
-2,8 0,0 -3,7 -6,9 -0,1 -3,7 1,5 -3,4 -1,1 -1,9 -1,1 -3,2 2,3
-2,4 0,1 -3,3 -4,5 1,1 -2,9 1,0 -4,1 -1,9 -0,3 -1,5 -6,0 2,6
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu, http://epp.eurostat.cec.int/extraction/retrieve/en/theme1/euro.
Na szczególną uwagę zasługuje również problem kształtowania się finansów publicznych w krajach należących do strefy euro. Polityka pieniężna prowadzona w tych państwach nastawiona jest na stabilność cen, a w efekcie na utrzymanie międzynarodowej wiarygodności strefy. Dlatego też problemy budżetowe państw strefy euro mają znacznie szerszy wymiar oraz skutki gospodarcze i polityczne niż ewentualne problemy krajów starających się o wejście do wspólnej strefy walutowej. Pierwsze dwa lata istnienia strefy euro przypadły na okres korzystnej koniunktury gospodarczej. Zaowocowało to znaczną poprawą salda budżetowego
108
Deficyt budżetowy w państwach członkowskich…
państw członkowskich. W roku 2000 udało się osiągnąć niewielką nadwyżkę rzędu 0,2% w relacji do PKB. Największą nadwyżkę odnotowały: Luksemburg 6,0% oraz Finlandia 7,1%. Z kolei deficyt budżetowy z poprzednich lat utrzymał się w sześciu państwach: Grecji, Hiszpanii, Francji, Włoszech, Austrii oraz Portugalii. W roku następnym sytuacja budżetowa wszystkich krajów należących do strefy euro zaczęła się pogarszać. Swoją nadwyżkę budżetową z 2000 roku utraciły Niemcy i Holandia. W 2001 roku już tylko czterem państwom udało się zachować dodatnie saldo budżetowe (Belgia 0,6%, Irlandia 0,8%, Luksemburg 6,1%, Austria 0,1%). Największy deficyt budżetowy, przekraczający dopuszczalną normę 3%, odnotowały Grecja – 6,1%, Portugalia – 4,2% oraz Włochy – 3,2%. W 2002 roku wartość 3% deficytu została przekroczona również w Niemczech i Francji. Kraje te do chwili obecnej borykają się z deficytem znacznie przekraczającym ustaloną w Maastricht maksymalną wartość, dlatego też podjęte zostały względem tych dwóch państw procedury specjalne mające na celu likwidację nadmiernego niedoboru 14 . W latach 2003, 2004 i 2005 deficyt budżetowy nie pojawił się jedynie w Belgii, Irlandii i Finlandii. Pozostałe dziewięć państw boryka się z problemem niedoborów finansowych. Największe z nich w 2005 roku wystąpiły w Niemczech – 3,3%, Grecji – 4,5%, Włoszech – 4,1% i Portugalii – 6,0%. Tabela 4. ) / u ( Relacja nadwyżki (+ deficyt -) budżetowego do PKB w Danii, Szwecji i Wielkiej Brytanii w latach 2000-2005 (wskaźniki liczone według zasad unijnych) Wyszczególnienie 1 Dania Szwecja Wielka Brytania
2000
2001
2002
2003
2004
2005
5 1,0 0,1 -3,3
6 2,7 1,8 -3,3
7 4,9 2,9 -3,6
% 2 1,7 5,1 3,8
3 2,6 2,5 0,7
4 1,2 -0,2 -1,6
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu, http://epp.eurostat.cec.int/extraction/retrieve/en/theme1/euro.
Z powyższych danych wywnioskować można, iż korzystna koniunktura, jaka miała miejsce w dwóch pierwszych latach funkcjonowania strefy euro spowodowała, że optymistyczne założenia dotyczące stanu finansów publicznych na najbliższe lata nie znalazły potwierdzenia w rzeczywistości. Problemy budżetowe, które dotknęły przede wszystkim dwa największe kraje, tworzące połowę potencjału gospodarczego strefy euro, rzutują na negatywną interpretację stabilności Unii Gospodarczej i Walutowej. Ambitny plan osiągnięcia równowagi budżetowej w większości krajów Unii Europejskiej odłożony został na kolejne lata. W znacznie lepszej sytuacji finansowej znajdują się dwa kraje pozostające poza strefą euro. W Szwecji i
14
L. Oręziak, Finanse Unii Europejskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 72-75.
Angelika Ejsmont-Samojłowicz
109
Danii, krajach charakteryzujących się wysokim zaangażowaniem państwa w sferze społecznej, już od kilku lat występuje dodatnie saldo budżetowe. Dania jako jedna z nielicznych w Unii Europejskiej, w kolejnych sześciu latach odnotowała nadwyżkę budżetową. W Szwecji niewielki deficyt budżetowy pojawił się jedynie w roku 2002, ale i ten problem został zlikwidowany w następnym roku budżetowym. W zbliżonej sytuacji do Danii i Szwecji znajdowała się dotychczas również Finlandia. Zdyscyplinowana, nastawiona na utrzymanie dodatniego salda polityka budżetowa, pozwoliła tym krajom na utrzymanie modelu socjalnego państwa bez większych napięć budżetowych. Z kolei Wielka Brytania, również pozostająca poza strefą euro, w ostatnich latach nie może poradzić sobie z deficytem budżetowym, który od 2003 roku przekracza próg 3% wyznaczonych w traktacie z Maastricht. 4. ZAKOŃCZENIE Ograniczenie deficytu budżetowego w istotny sposób wpłynąć może na zwiększenie konkurencyjności i innowacyjności krajów Unii Europejskiej. Szeroki dostęp do środków budżetowych umożliwia podejmowanie działań sprzyjających rozwojowi inwestycji publicznych w sektorach: nauki i edukacji oraz w infrastrukturze techniczno-ekonomicznej i społecznej. Tymczasem jedną ze słabych stron gospodarki polskiej jest właśnie niespełnienie „złotej reguły” finansów publicznych, tj. wykorzystania deficytu fiskalnego do finansowania inwestycji publicznych 15 . Dlatego też konieczna jest staranna selekcja priorytetów w wydatkach publicznych, ale także, a nawet przede wszystkim, znalezienie efektywnych sposobów powiększenia dochodów państwa 16 . Realizacja pięciu założeń traktatu z Maastricht, z których dwa dotyczą polityki budżetowej, stanowi istotny element skutecznej polityki. Na takiej polityce powinien opierać się również rząd Polski, w szczególności, gdy z przeprowadzonych w 2005 roku badań World Competitiveness Yearbook, obejmujących 61 państw wynika, iż Polska jest jednym z najmniej konkurencyjnych krajów. Raport IMD podaje, iż czynnikiem, który znacznie wpłynął na umieszczenie Polski na 57 miejscu jest wysoki udział deficytu na rachunku bieżącym w stosunku do PKB 17 . Dlatego też problem nadmiernego deficytu budżetowego stanowi ważną kwestię, którą powinien uwzględnić rząd przy ustalaniu budżetu na najbliższe lata. Doświadczenia krajów rozwiniętych pokazują, iż obniżenie deficytu budżetowego nastąpić może w wyniku cięć bieżących wydatków budżetowych, a nie inwestycyjnych. Obniżenie wydatków 15
M.A. Weresa, R. Rapacki, Pozycja Polski w rozszerzonej Unii Europejskiej, [w:] M.A. Weresa (red.), Polska. Raport o konkurencyjności 2006. Rola innowacji w kształtowaniu przewag konkurencyjnych, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie – Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2006, s. 224. 16 B. Winiarski, Konkurencyjność gospodarki jako wyzwanie dla polityki makroekonomicznej i regionalnej w Polsce w perspektywie europejskiej integracji, [w:] J.J. Tomidajewicz (red.), Polityka gospodarcza w perspektywie akcesji Polski do Unii Europejskiej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2003, s. 63. 17 http://www01.imd.ch/wtp/ranking.
Deficyt budżetowy w państwach członkowskich…
110
powinno umożliwić zmniejszenie obciążeń podatkowych społeczeństwa, które zyskałoby dodatkowe fundusze na rozwój własny oraz inwestycje. Niestety jest to zadanie trudne do przeprowadzenia i często spotyka się z negatywną opinią aktualnie rządzących. LITERATURA 1. 2. 3. 4.
5. 6. 7.
8. 9. 10. 11.
12. 13. 14.
15.
Analiza wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej w 2003 roku, Najwyższa Izba Kontroli, 9 czerwiec 2004. Analiza wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej w 2004 roku, Najwyższa Izba Kontroli, 25 maj 2005. Gaudemet P.M., Molinier J., Finanse publiczne, PWE, Warszawa 2000. Grodoń W., Deficyt budżetowy – wybrane problemy interpretacyjne, [w:] Ruśkowski E. (red.), Deficyt budżetowy i dług publiczny w wybranych krajach europejskich, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2003. http://www01.imd.ch/wtp/ranking Wyniki badań: World Competitiveness Yearbook. http://epp.eurostat.cec.int/extraction/retrieve/en/theme1/euro Wyniki badań Eurostatu. Kennedy S., The Role of Fiscal Rules in Determining fiscal Performance, [w:] Indicators of Structural Budget, materiały z konferencji „Research Department Public Finance Workshop” w Portugalii, listopad 1998, Banca d’Italia, Rzym. Oręziak L., Finanse Unii Europejskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004. Owsiak S., Finanse publiczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001. Projekt ustawy budżetowej na rok 2006. Rozporządzenie Rady Europy 1467/97/WE z 7 lipca 1997 roku w sprawie przyspieszenia i wyjaśnienia stosowania procedury nadmiernego deficytu. Ośrodek Informacji i Dokumentacji Europejskiej http://libr.sejm.gov.pl, kwiecień 2006. Sprawozdanie Ministerstwa Finansów Rzeczypospolitej Polskiej z dochodów budżetu państwa za okres I-XII 2003 r., www.mf.gov.pl, 12 luty 2006. Szacunkowe dane o wykonaniu budżetu państwa za okres styczeń-grudzień 2005, Ministerstwo Finansów, Warszawa 23 styczeń 2006. Weresa M.A., Rapacki R., Pozycja Polski w rozszerzonej Unii Europejskiej, [w:] Weresa M.A. (red.), Polska. Raport o konkurencyjności 2006. Rola innowacji w kształtowaniu przewag konkurencyjnych, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie – Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2006. Winiarski B., Konkurencyjność gospodarki jako wyzwanie dla polityki makroekonomicznej i regionalnej w Polsce w perspektywie europejskiej integracji, [w:] Tomidajewicz J.J. (red.), Polityka gospodarcza w perspektywie akcesji Polski do Unii Europejskiej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2003.
Angelika Ejsmont-Samojłowicz
111
16. Zajda J., Od budżetu „fiskalnego” do budżetu „ekonomicznego” w państwie kapitalistycznym, PTE, Poznań, rocznik 1958/1959.
LESZEK SIDOROWICZ Wydział Ekonomiczny Uniwersytet w Białymstoku
DR
POLITYKA UNII EUROPEJSKIEJ WOBEC PROCESÓW MIGRACJI ZAGRANICZNEJ
1. WSTĘP Migracja międzynarodowa stała się ważnym zagadnieniem w programie politycznym społeczności międzynarodowej. Wszystko wskazuje, że pozostanie nim jeszcze długo. Dlatego też w ostatnich latach poświęca się coraz więcej uwagi migracji międzynarodowej, zarządzaniu migracją oraz jej oddziaływaniu na rozwój ekonomiczno-społeczny zarówno w krajach pochodzenia migrantów, jak i krajach ich pobytu. Również jedną z zauważalnych tendencji demograficznych Europy jest coraz większe nasilenie imigracji do Wspólnoty Europejskiej. Imigracja zagraniczna z krajów trzecich stwarza tym samym nowe wyzwania tym społeczeństwom przechodzącym trudności demograficzne. Z jednej strony imigranci zapewniają tak potrzebną podaż w niektórych zawodach, w których rdzenni mieszkańcy Unii już nie chcą podejmować pracy. Z drugiej strony obcokrajowcy często postrzegani są jako zagrożenie m.in. dla spójności kulturowej kraju, ponieważ nie chcą przyjąć lokalnych zwyczajów i nie integrują się z resztą społeczeństwa itd. Celem opracowania jest próba przybliżenia podejmowanych przez Unię Europejską działań w zakresie zarządzania procesami imigracyjnymi, jako podstawowego elementu w tworzeniu wspólnej polityki migracyjnej. Mając oczywiście na uwadze, że poczynania te w coraz większym stopniu obejmowały będą też i Polskę. 2. ZJAWISKO IMIGRACJI W PAŃSTWACH WSPÓLNOTY EUROPEJSKIEJ Zjawisko migracji było od wieków związane z kontynentem europejskim. Występuje ono począwszy od czasów starożytnych (kolonizacja grecka, migracje związane z ekspansją Imperium Rzymskiego, wędrówki Wizygotów i Wandalów), poprzez średniowiecze (wyprawy krzyżowe), aż po okres wielkich odkryć geograficznych, które rozpoczęły erę ekspansji gospodarczej, kulturowej, ale i demograficznej Europy na inne kontynenty. Z kolei koniec wieku XX i początek wieku XXI to okres regresu demograficznego naszego kontynentu. Z miejsca eksportującego migrantów, ogólnie rzecz biorąc, Europa stała się obszarem imigracyjnymi (netto). Po zakończeniu II wojny światowej pierwsza fala imigrantów napłynęła do obecnych państw UE w latach 50-tych i 60-tych. W warunkach dynamicznie rozwi-
112
Polityka Unii Europejskiej wobec procesów migracji zagranicznej
jającej się gospodarki, a zarazem braku rąk do pracy (głównie z powodu strat wojennych) imigracja zarobkowa – uznawana wówczas za „tymczasową siłę roboczą” – była zjawiskiem pożądanym i powszechnie akceptowanym w społeczeństwach europejskich. W latach 70-tych słabsza koniunktura skłoniła rządy wielu państw do zahamowania dalszego napływu nowych cudzoziemców. Zarazem oczekiwano, że po zakończeniu kontraktów tzw. „gastarbeiterzy” powrócą do krajów pochodzenia – przede wszystkim Turcji, krajów Bliskiego Wschodu i północnej Afryki. W rzeczywistości przedłużali oni pobyt nielegalnie, sprowadzając członków swoich rodzin (co ciekawe, tendencja ta utrzymuje się nadal – obecnie ok. 60% rocznej imigracji do UE stanowią osoby przybywające w ramach łączenia rodzin). W konsekwencji, aby prawnie uregulować pobyt setek tysięcy cudzoziemców na własnym terytorium, niektóre państwa decydowały się na kolejne fale „legalizacji”, przyznając imigrantom prawo pobytu, zwłaszcza gdy zdołali oni znaleźć miejsce pracy 1 . Zwiększenie napływu obcokrajowców do Europy Zachodniej odnotowano ponownie pod koniec lat 80-tych, a następnie w latach 90-tych, przede wszystkim podczas kolejnych konfliktów w byłej Jugosławii. Wśród imigrantów dominowały w drugiej połowie XX wieku (i dominują) – pomijając oczywiście migracje wewnątrz obecnej UE, jak np. z Włoch do Niemiec i Francji w latach 50-tych – osoby pochodzące z niezbyt odległych geograficznie krajów o średnim i niskim poziomie rozwoju (Bliski Wschód, Turcja, Europa Środkowa, Południowa i Wschodnia, północna Afryka) oraz – niezależnie od odległości geograficznej – obywatele najbiedniejszych państw świata i państw dotkniętych obecnie lub w przeszłości konfliktami zbrojnymi i prześladowaniami etnicznymi (m.in. państwa byłej Jugosławii, Pakistan, Afganistan, Irak, Somalia, Nigeria, Wietnam, Chiny, Rosja, Czeczenia). Obecnie powyższe kraje w kontekście migracji są traktowane jako problematyczne. Odmiennie traktowane były do 2004 r. państwa Europy Środkowej i Wschodniej. Kraje te po podpisaniu Układów Europejskich w kształtowanej unijnej polityce imigracyjnej postrzegane były w dużej mierze jako przyszli członkowie Wspólnoty. Dowodem takiego stosunku było zniesienie obowiązku wizowego wobec wszystkich krajów kandydujących, uznanie tych państw za „bezpieczne kraje pochodzenia” 2 – w kontekście polityki azylowej, a także szereg zawartych bilateralnych umów umożliwiających pracownikom z tych państw legalną pracę w określonych sektorach gospodarek państw UE 3 . Można powiedzieć, iż problemy migracji i azylu w krajach europejskich, z jakimi boryka się WE, są w znacznej mierze skutkiem przyjęcia przez nią fundamentalnych zasad, jedną z nich jest swoboda przepływu osób. Niepodważalnie jest to 1
2
3
C. Herma, Polityka imigracyjna, wizowa i azylowa Unii Europejskiej – najważniejsze instrumenty prawne i aktualna dyskusja, „Biuletyn analiz nr 10”, UKIE, Warszawa 2002. Bezpieczny kraj pochodzenia – oznacza to taki kraj pochodzenia, w którym ze względu na system prawa i jego stosowanie oraz ze względu na stosunki polityczne w nim panujące nie występują prześladowania z powodu rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub przekonań politycznych i nikt nie jest poddawany torturom, nie jest traktowany w sposób nieludzki lub poniżający ani nie jest w taki sposób karany. Ostatnim krajem kandydującym do UE, wobec którego obywateli zniesiono (1 stycznia 2002 r.) obowiązek wizowy była Rumunia.
Leszek Sidorowicz
113
szlachetna idea, jednak niezmiernie trudna do stosowania w praktyce. Wyrazem tego są liczne kłopoty, niespójności i niekonsekwencje w tworzeniu wspólnej polityki imigracyjnej, od 1 maja 2004 r., stały się również udziałem Polski i pozostałych nowych członków UE. Nie należy jednak zapominać bezdyskusyjnego pozytywnego aspektu wpływu imigracji. Otóż dla wielu krajów WE współczesna sytuacja migracyjna jest dziedzictwem lat 60-tych i 70-tych, gdy cudzoziemska siła robocza stała się czynnikiem znaczącego wzrostu gospodarczego 4 . Ale na początku nowego tysiąclecia z powodów ekonomicznych, na tle coraz większych trudności demograficznych, Europa Zachodnia również potrzebuje coraz to większych strumieni siły roboczej o różnych specjalnościach (od pomocy domowej, informatyka, pielęgniarki, hydraulika czy nawet policjantów). Mając na uwadze m.in. powyższe uwarunkowania, kraje UE – w większym lub mniejszym stopniu – dotknięte międzynarodową migracją, podjęły decyzję o prowadzeniu wspólnej polityki. Uznano, że tylko koordynacja przepisów i działań pozwoli na bardziej skuteczne radzenie sobie ze zjawiskiem. Stosowne postanowienia znalazły się w Traktacie z Amsterdamu – od jego wejścia w życie, kwestie związane z imigracją nie podlegają już jedynie współpracy międzyrządowej, lecz są dziedziną, którą zajmują się instytucje unijne – prawo przygotowane przez Komisję Europejską, które następnie uchwala Rada UE. Reasumując, migracja międzynarodowa jest jedną z wielu oznak tendencji prowadzącej do coraz większej globalizacji. Mając to na względzie, Unia Europejska postanowiła sukcesywnie tworzyć wspólną politykę w dziedzinie imigracji i udzielania azylu, a wspólne wyzwania wymagają wspólnych działań. Z chwilą wejścia w życie Traktatu Amsterdamskiego w dniu 1 maja 1999 r. polityka imigracyjna została podporządkowana zasadom procesu decyzyjnego UE. Na tej podstawie Program z Tampere, przyjęty przez Radę Europejską w 1999 r.5 , zapoczątkował proces tworzenia wspólnej polityki UE w dziedzinie imigracji i udzielania azylu. Pięć lat później – w listopadzie 2004 r. – program haski 6 stanowi podsumowanie dotychczasowych dokonań i niedociągnięć w tym zakresie, a jednocześnie przedstawił ambitny program pracy na kolejne pięć lat. Obecnie trwa realizacja programu haskiego 7 .
4
A. Bernatowicz, Wspólna polityka azylowa i migracyjna – europejskie i polskie dylematy, „Polska w Europie” nr 3 (47), 2004, s. 86. 5 Konkluzje Prezydencji, Rada Europejska, Tampere, 15-16 października 1999 r. 6 Konkluzje Prezydencji, Rada Europejska, Bruksela, 4-5 listopada 2004 r. 7 Zobacz więcej: Komunikat Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego: „Program haski: dziesięć priorytetów na najbliższe pięć lat – Partnerstwo na rzecz odnowy europejskiej w dziedzinie wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości”, KOM(2005) 184 końcowy.
114
Polityka Unii Europejskiej wobec procesów migracji zagranicznej
3. OCENA KONCEPCJI REALIZACJI POLITYKI UNII EUROPEJSKIEJ WOBEC LEGALNEJ IMIGRACJI ZAROBKOWEJ
W ostatnich dziesięcioleciach obserwowano znaczny wzrost przepływów migracyjnych na świecie8 . Różnice gospodarcze pomiędzy krajami rozwiniętymi i rozwijającymi się, a także zachodzące w nich zmiany demograficzne na tle problemów handlowych i politycznych oraz braku stabilności w krajach pochodzenia przyczyniły się do stałego wzrostu mobilności siły roboczej. Obecnie definiowana polityka UE wobec procesów imigracyjnych zawiera szerokie spektrum działań. Podkreśla się wyraźnie bardziej jej aspekt zewnętrzny i potrzebę do skutecznego działania w ramach procesów imigracyjnych. Wcześniej tę politykę rozumiano bardzo wąsko, biorąc pod uwagę aspekt głównie wewnętrzny, czyli działania podejmowane wobec imigrantów, którzy już są na terytorium WE bądź kierują się w jej stronę. Taka strategia zakładała podejmowanie wspólnej decyzji odnośnie polityki azylowej, wizowej i wąsko rozumianej polityki migracyjnej. Wąsko definiowana polityka imigracyjna obejmuje prowadzenie wspólnych działań na rzecz polityki łączenia rodzin imigrantów, zwalczania nielegalnej imigracji i nielegalnego pobytu – włącznie z ustaleniem zasad repatriacji osób przebywających nielegalnie. Podejmowane są też inne działania w ramach polityki imigracyjnej, głównie jest to polityka integracyjna imigrantów (w tym bardzo istotne instrumenty antydyskryminacyjne), koordynacja kontroli granic oraz działania podejmowane wobec imigracji zarobkowej. Ogólnie ujmując, obecnie kształtowana wspólna polityka imigracyjna Unii Europejskiej opiera się na następujących założeniach 9 : a) powinna regulować (tj. ograniczać) napływ imigrantów, biorąc jednak pod uwagę zarówno aspekt ekonomiczny, jak i humanitarny, b) powinna zapewniać prawidłowe traktowanie obywateli państw trzecich, dając im możliwie jak najwięcej praw przysługujących obywatelom państw Unii, c) kluczowe jest rozwijanie partnerstwa i koordynowanie działań z krajami pochodzenia migrantów, d) konieczne jest powstanie wspólnej polityki azylowej. Przyjęty dotychczas harmonogram wypracowywania wspólnych standardów i zasad polityki imigracyjnej UE oraz jego dalsza ewolucja mają już i będą miały istotny wpływ na polską politykę imigracyjną. Niezależnie od jednolitych wspólnotowych uregulowań, w dużym stopniu na procesy migracyjne wpływają polityki imigracyjne poszczególnych państw członkowskich UE oraz takich krajów pozaeuropejskich, jak USA, Kanada czy Australia. Determinowane są one przeważnie czynnikami demograficznymi i popytem na kwalifikowanych pracowników, które są czyn-
8
Sprawozdanie oficerów łącznikowych ds. imigracji z 2004 r., Raport Banku Światowego z 2005 r.; Gospodarka UE, Przegląd 2005. 9 http://psz.pl/content/view/2120/30/ (Portal Spraw Zagranicznych MSZ, dn. 13.01.2006 r.).
Leszek Sidorowicz
115
nikiem przyciągającym, np. dla emigracji z Polski 10 . Podkreśla się jednocześnie „zagrożenia” dla niektórych rynków pracy „starej Unii”, np. Wielkiej Brytanii, ze strony masowego napływu Polaków i innych nacji po wprowadzeniu wolnego dostępu do rynków pracy w państwach członkowskich UE. Biorąc pod uwagę rozwój sytuacji gospodarczej i społecznej w UE, kontekst międzynarodowy oraz prawdopodobny wzrost imigracji w przyszłości, zauważa się potrzebę, można zaryzykować stwierdzenie, że wręcz konieczność, osiągnięcia porozumień w sprawie wspólnych zasad na szczeblu UE obejmujących szeroki zakres zagadnień związanych z migracją dla zagwarantowania skutecznego zarządzania przepływami migracyjnymi zarówno do Europy, jak i w obrębie jej terytorium 11 . Nie można jednak pomijać realnego oddziaływania (skutków) migracji. Decyzje w sprawie liczby przyjmowanych imigrantów zarobkowych przybywających do UE w celu poszukiwania pracy są obowiązkiem jej państw członkowskich. Jest jednak bezsporne, że przyjmowanie obywateli krajów trzecich w jednym państwie członkowskim może mieć wpływ na inne państwa oraz na rynki pracy w tych państwach. Ponadto, w toczących się rozważaniach na temat przyszłej polityki migracyjnej, celowe jest uwzględnianie zasady preferencji wspólnotowej oraz uwzględnienie kompetentnych dyskusji w sprawie środków przejściowych. Zwłaszcza w kontekście obecnej obserwacji nowej jakości przemieszczania się obywateli państw UE-10 w kierunku „starej Unii”, przez pryzmat wymiaru politycznego, ekonomicznego i społecznego. Dlatego też skuteczna polityka migracyjna nie może być ograniczona do instrumentów dotyczących przyjmowania imigrantów. Konieczne są inne, nie mniej ważne, czyli środki legislacyjne i operacyjne. Imigracja jest bowiem zjawiskiem złożonym (wielopłaszczyznowym), w przypadku którego powinno się podejmować spójne działania dotyczące wszystkich jego aspektów. Przyjmowanie imigrantów zarobkowych jest nieodłącznym elementem zarówno działań związanych z integracją, jak i walki z nielegalną emigracją i nielegalnym zatrudnieniem, w tym także walki z handlem ludźmi. Właśnie w tym kontekście UE czyni starania (jak na razie z różnymi efektami) zintensyfikowania swoich wysiłków na rzecz ograniczenia „szarej strefy” w gospodarce, która to silnie przyciąga nielegalnych imigrantów oraz stwarza warunki do wyzysku ludzi. W odniesieniu do imigracji zarobkowej aktualną sytuację oraz perspektywy dla rynków pracy w UE (zwłaszcza krótkookresowe) można ogólnie sprowadzić do zaspokajania potrzeb rynkowych poszczególnych państw. Niektóre z nich już odczuwają znaczne niedobory siły roboczej, zwłaszcza pracowników o określonych kwalifikacjach w niektórych sektorach gospodarki, których nie można zaspokoić w ramach krajowych rynków pracy. Zjawisko to dotyczy szerokiego zakresu kwalifikacji i obejmuje zarówno pracowników niewykwalifikowanych, jak i naukowców o najwyższych kwalifikacjach. Po 1 maja 2004 r. niedobory siły roboczej w UE-15 10
Założenia programu polityki ludnościowej w Polsce. Raport w sprawie polityki migracyjnej państwa, IPISS, Warszawa 2004, s. 16. 11 Kwestia ta została również potwierdzona w komunikacie z października 2005 r. w sprawie europejskich wartości w zglobalizowanym świecie.
116
Polityka Unii Europejskiej wobec procesów migracji zagranicznej
zostały w znacznym stopniu uzupełnione imigracją z krajów UE-10. W następstwie m.in. tego zjawiska niektóre państwa tracą znaczną wielkość swojej populacji, tym samym siły roboczej. Największy proporcjonalnie ubytek demograficzny jest notowany na Litwie, z której 100 tys. ludzi – ok. 3% populacji – wyjechało do Europy Zachodniej. Największe skutki polityczne odczuwa jednak Łotwa, którą opuściło 50 tys. osób (2% populacji) 12 . Jeśli chodzi o Polskę, to szacunki określają wielkość wyjazdów do „starej Unii” wynoszącą około 5% naszych obywateli w wieku produkcyjnym, czyli 1.120 tys. osób 13 . Jest to m.in. skutek niżu demograficznego, jaki ma miejsce w większości państw UE. Prognozy Eurostatu 14 wskazują, że w Unii „wzrost populacji do 2025 r. wynikać będzie przede wszystkim z dodatniego salda migracji, ponieważ od 2010 r. łączna liczba zgonów będzie wyższa od łącznej liczby urodzeń. Po 2025 r. dodatnie saldo migracji nie będzie już przewyższać naturalnego ubytku ludności”. Odbije się to w sposób poważny na liczbie osób zatrudnionych w UE-25, gdyż „zgodnie z przewidywaniami udział osób w wieku produkcyjnym […] w ogólnej liczbie ludności ma zmniejszyć się z 67,2% w 2004 r. do 56,7% w roku 2050, co stanowi spadek o 52 miliony […]”. Spadek łącznej liczby ludności spodziewany jest do 2025 r., a spadek liczby ludności w wieku produkcyjnym do 2011 r. Niektóre państwa członkowskie (Niemcy, Węgry, Włochy i Łotwa) już odnotowują spadek liczby ludności w wieku produkcyjnym, natomiast w innych państwach nastąpi to w latach późniejszych (np. w Irlandii począwszy od 2035 r.). Wspomniane tendencje demograficzne nie dotkną wszystkich państw Unii w tym samym stopniu, niemniej jednak należy się do nich odnieść w sposób skoordynowany i skuteczny. Oczywiście imigracja nie stanowi panaceum długoterminowego rozwiązania problemów związanych ze spadkiem liczby urodzeń oraz starzeniem się społeczeństwa, ale uważa się, że jest jednym z narzędzi dostępnych w ramach szerszych działań politycznych. Biorąc pod uwagę niskie wskaźniki zatrudnienia i wysokie wskaźniki bezrobocia w wielu państwach UE 15 , priorytet ten powinien być skierowany na zaktywizowanie do pracy większej liczby obywateli UE oraz migrantów legalnie mieszkających na jej terenie. Dążąc tym samym do osiągnięcia celów określonych w nowej strategii lizbońskiej na rzecz wzrostu i zatrudnienia, a w szczególności wytycznych dotyczących zatrudnienia 16 . W perspektywie zarówno średnio, jak i krótkoterminowej, imigracja pracowników może przyczynić się – w ramach obszernego pakietu środków mających służyć zwiększeniu konkurencyjności gospodarki UE, przewidzianych w tejże strategii – do rozwiązania problemów wynikających ze skutków demograficznych. Ponadto, może okazać się kluczowym elementem zaspokaja12
Rośnie niepokój wokół napływu siły roboczej do UE, „Financial Times”, dn.29.08.2006 r. Do pracy w UE wyjechało 3% Polaków, Rzeczpospolita”, dn. 6.09.2006 r. [za:] European Citizen Action Service. 14 Population projections 2004-2050, STAT/05/48, dn. 08.04.2005 r. 15 Wyrównywana sezonowo stopa bezrobocia dla UE-25 wynosiła 8,6% we wrześniu 2005 r. (tak jak w sierpniu), na którą składały się wskaźniki w przedziale od 4,3% (Irlandia) do 17,7% (Polska). We wrześniu 2004 r. stopa ta wynosiła 9,0% (Eurostat 141/2005). 16 Decyzja Rady z dnia 12 lipca 2005 r. w sprawie wytycznych polityk zatrudnienia Państw Członkowskich. 13
Leszek Sidorowicz
117
nia obecnych i przyszłych potrzeb rynku pracy, przyczyniając się w ten sposób do stabilności i rozwoju gospodarczego Wspólnoty. Dyskusje publiczne prowadzone przez instytucje unijne oraz krajowe państw WE potwierdziły, że środki legislacyjne są niezbędnym instrumentem w dziedzinie regulacji przepływu imigracji siły roboczej. Wskazano w nich na zalety, zwłaszcza ram horyzontalnych, które obejmowałyby ogólne warunki przyjęcia dotyczące obywateli krajów trzecich starających się uzyskać dostęp do rynków pracy państw członkowskich17 . Ponadto zauważa się potrzebę zapewnienia odpowiedniej elastyczności mechanizmów zatrudniania obcokrajowców tak, by można było zaspokoić różne potrzeby krajowych rynków pracy. Dlatego też bardziej odpowiednie okazuje się dążenie do osiągnięcia takich celów, jak: przejrzystość i skuteczność prawodawstwa UE oraz niedyskryminacja za pomocą specjalnego zestawu środków uzupełniających, tj.: ogólnej dyrektywy ramowej oraz czterech instrumentów szczegółowych. Należy nadmienić, że proponowany pakiet nie ma charakteru wyłącznego, dopuszcza się bowiem elastyczność w zakresie regularyzacji zatrudniania cudzoziemców z państw trzecich. Proponowana przez Komisję Europejską ogólna dyrektywa ramowa – jako instrument horyzontalny, ma na celu zagwarantowanie wspólnych ram prawnych wszystkim obywatelom krajów trzecich zatrudnionym zgodnie z prawem i przyjętym w państwie członkowskim WE, którym nie przysługuje jeszcze status rezydenta długoterminowego. Takie rozwiązanie postrzega się jako nie tylko sprawiedliwe rozwiązanie wobec osób wnoszących wkład do gospodarki państw członkowskich w postaci swojej pracy oraz wpłacanych podatków, ale też przyczyniłoby się do stworzenia równych warunków w ramach całej UE. W tym kontekście należy odnieść się też do ważnej kwestii uznawania dyplomów oraz innych kwalifikacji m.in. po to, aby uniknąć sytuacji, w której imigranci wykonują pracę poniżej swoich kwalifikacji, co z kolei stanowić może stratę dla imigranta w uzyskiwanych dochodach oraz możliwości podnoszenia kwalifikacji, jak również uszczerbek dla kraju pobytu i kraju pochodzenia. Ten instrument prawny (z wyjątkiem jednego wniosku o łączne zezwolenie), tak jak KE proponuje, nie będzie odnosił się do warunków przyjęcia i procedur dotyczących imigrantów zarobkowych, które określone zostaną w instrumentach szczegółowych. Nie będzie on miał też wypływu na stosowanie zasady preferencji wspólnotowej18 . Dyrektywy szczegółowe mają stanowić uzupełnienie dyrektywy ramowej i odnosić się będą tylko do pracowników otrzymujących wynagrodzenie. Zgodnie z 17 18
Jednak same państwa członkowskie nie wykazały odpowiedniego poparcia dla takiego podejścia. Państwa członkowskie będą rozpatrywać wnioski o przyjęcie na swoje terytorium w celu zatrudnienia tylko w tych przypadkach, gdy miejsca pracy w danym państwie członkowskim nie będą mogły zostać obsadzone przez krajową lub wspólnotową siłę roboczą bądź też przez siłę roboczą spoza Wspólnoty, przebywającą na stałe w danym państwie członkowskim zgodnie z prawem i należącą już do rynku legalnej pracy w tym państwie członkowskim (rezolucja Rady z 20 czerwca 1994 r. w związku z rozporządzeniem Rady (EWG) nr 1612/1968). Należy zwrócić uwagę, że traktaty o przystąpieniu z dnia 16 kwietnia 2003 r. i 25 kwietnia 2005 r. w zakresie dostępu do rynków pracy państw członkowskich dają pierwszeństwo pracownikom, którzy są obywatelami państw członkowskich przed pracownikami będącymi obywatelami państw trzecich.
118
Polityka Unii Europejskiej wobec procesów migracji zagranicznej
zasadą ogólną, ich przyjęcie powinno być uzależnione od istnienia umowy o pracę oraz od weryfikacji potrzeb rynku. Rozważa się możliwość wprowadzenia wyjątków dla deklarowanych strukturalnych czy też tymczasowych potrzeb w niektórych sektorach, zawodach czy też regionach. Wniosek Komisji Europejskiej w zakresie priorytetów politycznych walki z nielegalną imigracją państw trzecich odnosi się do propozycji następujących dyrektyw szczegółowych 19 : a. dyrektywy w sprawie warunków wjazdu i pobytu pracowników wysoko wykwalifikowanych 20 . Uzasadniając tę dyrektywę podkreśla się, iż w większości państw UE istnieje zapotrzebowanie na tego rodzaju pracowników ze względu na niedobór wysoko wykwalifikowanych pracowników dostępnych na rynku pracy 21 . Dlatego też są koncepcje opracowania wspólnej procedury specjalnej pozwalającej na szybką selekcję i przyjęcie takich imigrantów oraz atrakcyjne warunki, które zachęcałyby ich do przyjazdu do Europy. Na przykład, na podstawie pozwolenia na pracę w UE (zielona karta UE), które wydawane byłoby przez jedno państwo członkowskie i ważne na terenie całej UE pod warunkiem, że zasady regulujące dostęp do krajowych rynków pracy byłyby w pełni przestrzegane; b. dyrektywy w sprawie warunków wjazdu i pobytu pracowników sezonowych. W niektórych sektorach, takich jak np. rolnictwo, budownictwo czy też turystyka, w których wielu imigrantów pracuje nielegalnie w niebezpiecznych warunkach, istnieje cykliczne zapotrzebowanie na pracowników sezonowych. Nowy system przewidywałby pozwolenie na pobyt i pracę zezwalające obywatelom krajów trzecich na pracę przez określoną ilość miesięcy w roku w okresie 4-5 lat. Pieczątki wjazdu i wyjazdu w paszportach, a zwłaszcza system e-granicy, powinny zapobiegać nadużyciom w tym zakresie. Celem ustanowienia takiej regulacji jest zapewnienie państwom niezbędnej siły roboczej, a jednocześnie zagwarantowanie zainteresowanym imigrantom bezpiecznego statusu prawnego i perspektywy regularnej pracy. A to z kolei służyłoby ochronie tej kategorii pracowników o szczególnie słabej pozycji i przyczyniłoby się do rozwoju ich krajów pochodzenia 22 . Należy zauważyć, że nawet w sytuacji dużego bezrobocia ta kategoria napływowych pracowników rzadko konkuruje z pracownikami 19
Komunikat Komisji w sprawie priorytetów politycznych w walce z nielegalną imigracją obywateli państw trzecich, KOM(2006) 402 wersja ostateczna. 20 Innych niż naukowcy. 21 Ponadto, niedawne badania wskazują na przykład, że 54% imigrantów pierwszego pokolenia z państw Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej leżących w basenie Morza Śródziemnego, posiadających wykształcenie uniwersyteckie zamieszkuje w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych, podczas gdy 87% osób z wykształceniem niższym niż podstawowe, podstawowym oraz średnim mieszka w Europie, Raport CARIM 2005 (s. 21). 22 Komunikat Komisji do Rady Parlamentu, Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów, Związek pomiędzy migracją i rozwojem: konkretne kierunki działania w zakresie partnerstwa UE z krajami rozwijającymi się, KOM(2005) 390.
Leszek Sidorowicz
119
z UE, ponieważ niewielu obywateli i mieszkańców UE pragnie angażować się w prace sezonowe; c. dyrektywy w sprawie procedur regulujących wjazd, tymczasowy pobyt i zamieszkanie osób przeniesionych w ramach przedsiębiorstwa. System ten ma określać wspólne procedury regulujące wjazd, tymczasowy pobyt i zamieszkanie na terenie UE osób przeniesionych w ramach przedsiębiorstwa. Procedury te nie będą naruszać międzynarodowych zobowiązań przyjętych przez WE oraz jej państwa członkowskie. Celem dyrektywy jest umożliwienie przeniesienia kluczowego personelu i specjalistów zatrudnionych w przedsiębiorstwach międzynarodowych na terenie Europy. Należy także odnieść się do kwestii mobilności osób przeniesionych w ramach przedsiębiorstwa wewnątrz UE, ponieważ środki przyjęte przez UE przyniosłyby tutaj bezsporną wartość dodaną; d. dyrektywy w sprawie warunków wjazdu i pobytu stażystów pobierających wynagrodzenie. Jest to szczególna kategoria osób odbywających przeszkolenie, w odniesieniu do której nie istnieją żadne wspólne zasady (w odróżnieniu od stażystów nie pobierających wynagrodzenia 23 ). Dlatego też istotne jest wypełnienie tej luki legislacyjnej. Zezwolenie obywatelom krajów trzecich na nabywanie umiejętności i wiedzy poprzez odbycie stażu w WE może być jednym ze sposobów stymulacji przepływu wiedzy, korzystnego zarówno dla krajów wysyłających, jak i krajów przyjmujących stażystów. Celem takiej dyrektywy ma być uniknięcie nadużyć, np. sytuacji, w których stażyści w istocie są pracownikami czasowymi otrzymującymi niedostateczne wynagrodzenie 24 . Konsultacje publiczne wykazały również potrzebę zapewnienia lepszego dostępu do informacji dla szerokiego spektrum zainteresowanych na temat różnych aspektów migracji, a także wymiany oraz rozpowszechniania tych informacji – poprzez debaty polityczne oraz rozwój wiedzy. Namacalnym potwierdzeniem zaspokojenia tej potrzeby będzie utworzenie do końca 2007 r. internetowego Portalu Imigracyjnego UE. Znajdować się tam będą informacje na temat polityki UE w tej dziedzinie, przedstawiony zostanie dorobek prawny, aktualności oraz inne informacje, a także linki do: odpowiednich krajowych witryn internetowych, sieci EURES oraz przyszłej witryny UE poświęconej integracji. Będą tam też dostępne wyniki stosownych badań międzynarodowych, badań na szczeblu UE itd. Przewidziano również odpowiednie kampanie informacyjne w sprawie polityki UE w dziedzinie imigracji, a także dalsze analizy, w szczególności w sprawie zezwoleń na poszukiwanie pracy oraz systemów dla osób o wysokich kwalifikacjach 25 . 23
Dyrektywa Rady 2004/114/WE z dnia 13 grudnia 2004 r. w sprawie warunków przyjmowania obywateli państw trzecich w celu odbywania studiów, udziału w wymianie młodzieży szkolnej, szkoleniu bez wynagrodzenia lub wolontariacie. 24 Wszystkie aktualnie obowiązujące dyrektywy dotyczące legalnej imigracji i azylu zawierają przepisy regulujące kwestię dostępu do pracy grup obywateli państw trzecich, w stosunku do których wspomniane dyrektywy mają zastosowanie. 25 Ukierunkowane działania UE wspierać będą debatę oraz wymianę doświadczeń pomiędzy zainteresowanymi osobami i podmiotami. Działania podejmowane w ramach Europejskiego Roku Mobilno-
120
Polityka Unii Europejskiej wobec procesów migracji zagranicznej
Oprócz monitorowania procesu wprowadzania w życie istniejących instrumentów prawnych Komisja deklaruje, że będzie wspierać inicjatywy w zakresie kształtowania świadomości, a także inicjatywy informacyjne i szkoleniowe, podejmowane zarówno na szczeblu krajowym, jak i na szczeblu unijnym. Przede wszystkim za pośrednictwem Europejskiego Portalu Mobilności Zawodowej, sieci EURES czy też Europejskiej Sieci Migracji (ESM) 26 . W komunikacie KE w sprawie imigracji, integracji i zatrudnienia z 2003 r. podkreślano, że dostęp do rynku pracy jest kluczowym elementem integracji obywateli krajów trzecich. Integracja bowiem dotyka wielu dziedzin, w tym także zatrudnienia, polityki urbanistycznej oraz edukacji. Wspólne wysiłki w sposób spójny będą więc odzwierciedlały priorytety w zakresie integracji w różnych dziedzinach polityki. Wśród środków zalecanych w poszczególnych obszarach 27 wymienia się rozwój programów i działań wprowadzających przeznaczonych dla legalnych imigrantów oraz członków ich rodzin. Uznano, że powinny one obejmować pakiety informacyjne dla nowo przybyłych imigrantów zarobkowych, jak również kursy językowe i kursy kształtujące świadomość obywatelską, mające zapoznać imigrantów ze wspólnymi wartościami europejskimi i wartościami narodowymi. Ponadto zapewnić, że imigranci będą te wartości szanować i z nich korzystać. Wspieraniu procesów integracji służyć mają inicjatywy edukacyjne, szkoleniowe i kulturalne. Wspólnota wspiera państwa członkowskie w realizacji różnych aspektów polityki imigracyjnej za pośrednictwem instrumentów finansowych, takich jak działania przygotowawcze w związku z programem integracji obywateli krajów trzecich. W preliminarzu finansowym na lata 2007-2013 Komisja zaproponowała nowy instrument solidarnościowy o specjalnym przeznaczeniu, tj. Europejski Fundusz Integracji Obywateli Państw Trzecich, który jest uzupełnieniem Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS). Inicjatywy w tym obszarze związane są z wyzwaniami określonymi w odniesieniu do obywateli krajów trzecich i opierają się na wspólnych podstawowych zasadach w sprawie integracji przyjętych przez Radę ds. Wymiaru Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych w listopadzie 2004 r. Szczegółowym priorytetem projektu rozporządzenia w sprawie EFS na lata 2007-2013 jest zwiększenie aktywności zawodowej imigrantów oraz wzmocnienie ich integracji społecznej. Wymiar zewnętrzny polityki imigracyjnej wyraża się też potrzebą zacieśnienia współpracy z krajami trzecimi w kwestii migracji, w tym też migracji zarobkowej. Wymaga tym samym opracowania inicjatyw, które stwarzałyby możliwości odnoszenia korzyści zarówno przez kraje pochodzenia, jak i przez kraje docelowe oraz samych imigrantów. Jednym z możliwych działań jest monitorowanie migracji wykwalifikowanych pracowników z krajów rozwijających się do UE w celu zidentyfiści Pracowników (2006) oraz Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich (2007) służyć będą określeniu, omówieniu oraz odniesieniu się do istotnych kwestii związanych z imigrantami z krajów trzecich. 26 Celem ESM było zapewnienie Wspólnocie Europejskiej, jej państwom członkowskim, a w dalszej perspektywie także społeczeństwu, obiektywnych, wiarygodnych i porównywalnych informacji dotyczących azylu i imigracji. Postanowienia Szczytu Rady Europejskiej w Laeken. 27 Dalsze szczegóły można znaleźć w KOM(2005) 389.
Leszek Sidorowicz
121
kowania sektorów o największych ubytkach oraz krajów pochodzenia podlegających w sposób znaczący „drenażowi mózgów”. Kluczową potrzebą jest jednak dialog z udziałem państw, których problem migracji dotyka, tak, by poszukiwać rozwiązań korzystnych dla jego stron. Widzi się jednocześnie konieczność zapewnienia w krajach pochodzenia bardziej wyczerpujących informacji na temat możliwości i warunków legalnej imigracji do Unii. Coraz częściej występują migracje cyrkulacyjne, czyli migracje krótkie i częste. Ważne jest zatem stworzenie ułatwień dla tej formy migracji, tym bardziej, że zakłada się jej znaczący wzrost. Dyrektywa w sprawie statusu rezydentów długoterminowych – w określonym zakresie wychodzi temu zjawisku na przeciw, gdyż stwarza już ciekawe możliwości w tym względzie, takie jak np. dopuszczenie przez państwa członkowskie możliwości zachowania przez migrantów powracających tego statusu dłużej niż przez okres jednego roku. Ponadto, przewidywane jest poczynienie kolejnych kroków w tym względzie, a więc przeprowadzenie studiów wykonalności odnośnie nowych środków, tj. długoterminowych wiz wielokrotnego wjazdu dla migrantów powracających lub możliwości uzyskania przez byłych migrantów pierwszeństwa. Bądź też uzyskania nowego pozwolenia na pobyt na potrzeby dalszego zatrudnienia tymczasowego w poprzednim państwie przyjmującym w ramach ułatwionej procedury. W celu kontroli tej formy migracji, można by stworzyć bazę danych na poziomie WE, która zawierałaby informacje na temat obywateli krajów trzecich, którzy wyjechali z UE po wygaśnięciu tymczasowego pozwolenia na pobyt i pracę 28 . Komisja Europejska stoi na stanowisku, że powinno się też kontynuować działania w celu opracowania programów migracji czasowej, które pomogłyby zapewnić maksymalne korzyści dla wszystkich zainteresowanych stron. Stanowiłoby to reakcję na zapotrzebowanie na pracowników w państwach członkowskich, przyczyniając się jednocześnie – poprzez reemigrację – do rozwoju krajów pochodzenia, a także umożliwiając uczestniczącym w niej migrantom na podnoszenie kwalifikacji i odnoszenie innych korzyści. Niezależnie od przedsięwzięć integracyjnych podejmowanych przed wyjazdem imigrantów, takich jak: profesjonalne szkolenia oraz kursy językowe w krajach pochodzenia, mogłyby pomóc imigrantom w wykształceniu umiejętności i lepszym dostosowaniu się do potrzeb rynku pracy UE, ułatwiając im w ten sposób znalezienie legalnego zatrudnienia. Dlatego też obecnie KE bada możliwości polityczne, a także potencjał techniczny i finansowy wsparcia ze środków WE budowy odpowiednich struktur szkoleniowych, za które odpowiedzialność ponosiłyby władze lokalne i/lub organizacje pozarządowe państw pochodzenia imigrantów. Reasumując, plan KE dotyczący realizacji wspólnej polityki imigracyjnej – w obszarze legalnej imigracji zarobkowej na najbliższe lata, wypełnia głównie zadanie nałożone na nią programem haskim. Odpowiada też na propozycje i sugestie zgłoszone podczas konsultacji publicznych. A więc przyjmując postanowienia programu 28
Komunikat Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego w sprawie zwiększenia skuteczności, interoperacyjności i efektu synergii wynikającego ze współdziałania europejskich baz danych w dziedzinie sprawiedliwości i spraw wewnętrznych, KOM(2005) 597.
122
Polityka Unii Europejskiej wobec procesów migracji zagranicznej
haskiego uznano, że polityka imigracyjna UE musi być korzystna dla wszystkich, tzn. 29 : dla osób przybywających, aby mogły znaleźć szansę dla siebie i były traktowane sprawiedliwie – dla społeczeństw przyjmujących, a także dla rozwoju państw pochodzenia. 4. KONCEPCJA WSPÓLNEJ POLITYKI UE WOBEC NIELEGALNEJ IMIGRACJI – UWAGI OGÓLNE I OCENA
Odkąd zaczęto realizować wspólną politykę migracyjną UE, jednym z jej podstawowych założeń jest rozwiązanie problemu nielegalnej imigracji obywateli państw trzecich 30 . Terminu „nielegalna imigracja” używa się dla opisania różnych zjawisk. Określa się w ten sposób obywateli państw trzecich, którzy nielegalnie wjeżdżają na terytorium państwa członkowskiego (w tym jego lotnicze strefy tranzytowe) drogą lądową, morską i powietrzną, co odbywa się często z wykorzystaniem fałszywych lub podrobionych dokumentów albo za pośrednictwem sieci przestępczości zorganizowanej skupiających przemytników i nielegalnych handlarzy. Jest też spora grupa osób, które wjeżdżają do UE w sposób legalny za okazaniem ważnej wizy lub korzystając z systemu bezwizowego, by następnie bezprawnie przedłużyć swój pobyt lub zmienić jego cel bez zgody właściwych władz. Są wreszcie osoby ubiegające się o azyl, które pozostają w danym kraju, mimo że podjęto w ich sprawie ostateczną decyzję odmowną. Bez skuteczniejszych działań Wspólnoty w tej dziedzinie kryzys, już dzisiaj widoczny i odczuwalny, nasili się jeszcze bardziej tak pod względem jakościowym, jak i ilościowym 31 . Kompleksowe podejście UE do kwestii zwalczania nielegalnej imigracji opiera się na szeregu podstawowych zasad, które mają stanowić kompromis między potrzebą solidarności wśród członków Unii, prawami podstawowymi i oczekiwaniami państw trzecich a społecznym odbiorem tego zjawiska w państwach członkowskich. Są to 32 :
29
Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie komunikatu Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego – Program haski: dziesięć priorytetów na najbliższe pięć lat Partnerstwo na rzecz odnowy europejskiej w dziedzinie wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, z dn.15.12.2005 r., KOM(2005) 184 końcowy. 30 Wspomnieć należy przede wszystkim o komunikacie dotyczącym wspólnej polityki w zakresie nielegalnej imigracji z 2001 r., w którym Komisja ogłosiła zamiar „przyjęcia kompleksowego podejścia do rozwiązywania problemu nielegalnej imigracji”, które obejmowałoby różne etapy tego procesu. Wyczerpujący zestaw środków prawnych w tym zakresie wymieniono w trzech programach działań Rady z 2002 r. w sprawie nielegalnej imigracji, granic zewnętrznych i powrotu. Z kolei w komunikacie Komisji z 2003 r. oceniono postęp w realizacji wymienionych planów działań i ogłoszono roczne podsumowanie osiągnięć, do którego z kolei ustosunkowuje się sprawozdanie z 2004 r. Podobne sprawozdanie w odniesieniu do postępu, jaki osiągnięto w 2005 r. sporządzono w 2006 r. 31 Komunikat Komisji w sprawie priorytetów politycznych w walce z nielegalną imigracją obywateli państw trzecich, KOM(2006) 402 wersja ostateczna. 32 Komunikat Komisji w sprawie priorytetów politycznych w walce z nielegalną imigracją obywateli państw trzecich, KOM(2006) 402 wersja ostateczna.
Leszek Sidorowicz
123
a)
solidarność, wzajemne zaufanie i współdziałanie państw członkowskich – jako podstawowy warunek funkcjonowania obszaru bez granic wewnętrznych, b) ochrona i popularyzowanie praw podstawowych imigrantów, tzn. muszą być traktowani w sposób ludzki i godny. Nie może stać w sprzeczności z kartą praw podstawowych i europejską konwencją praw człowieka i podstawowych wolności, a co za tym idzie musi być zgodna z prawem i konieczne z punktu widzenia społeczeństwa demokratycznego, c) skuteczna polityka imigracyjna musi uwzględniać wiele różnych zagrożeń, zapewniając jednocześnie przestrzeganie w pełni zobowiązań wynikających z międzynarodowych praw człowieka, w tym prawa do ubiegania się o azyl, d) partnerstwo z państwami trzecimi służące zapewnieniu spójności między działaniami wewnętrznymi i zewnętrznymi, e) zwiększenie wiarygodność jasnych i przejrzystych zasad unijnej polityki migracyjnej, f) promowanie debaty publicznej w celu kształtowania właściwego odbioru zjawiska imigracji. Nieodzowne stało się przyjęcie wielostronnej koncepcji działań, zakładającej wykorzystanie odpowiednio ukierunkowanych środków na każdym etapie procesu migracji i uwzględniającej zarówno skalę wyzwania, jak i złożoność samego zjawiska. W związku z tym, Komisja Europejska wyznaczyła dziewięć obszarów priorytetowych działań dla Wspólnoty, w zakresie ograniczenia zjawiska nielegalnej imigracji z państw trzecich33 . I. Współpraca z państwami trzecimi. Uznano, że dialog i współpraca w dziedzinie migracji między UE a krajami pochodzenia i krajami tranzytowymi mają olbrzymie znaczenie i będą nadal rozwijane. Tego rodzaju współpracę podjęto już ze wschodnimi i południowymi sąsiadami WE, a także z krajami bałkańskimi, większego zaangażowania w dążeniu do skutecznej współpracy wymagają natomiast stosunki z innymi ważnymi krajami, takimi jak Libia – ze względu na kierunek imigracyjny z Afryki. Sprawy związane z nielegalną imigracją stają się też coraz istotniejszym elementem stosunków z Ameryką Łacińską i niektórymi krajami Azji. W tym to obszarze zauważono potrzebę przyjęcia ogólnego podejścia do tego zagadnienia, opierającego się na konkretnych działaniach. Postanowiono też, by 3% środków dostępnych w ramach właściwych do tego celu instrumentów finansowych przeznaczyć na zwiększenie pomocy finansowej w obszarach dotyczących migracji lub z nią związanych. Ponadto, w zakresie polityki i programów współpracy na rzecz rozwoju, UE będzie nadal przeciwdziałać czynnikom wywołującym nielegalną imigrację, takim jak ubóstwo, bezrobocie, konflikty, degradacja środowiska naturalnego, złe sprawowanie rządów, brak dostępu do edukacji, zdrowie itp. Aspekt migracji w dalszym 33
W odniesieniu do każdego z nich bada się sytuację wyjściową i określa kontekst, a na ich podstawie przedstawia perspektywy działań. Należy zaznaczyć, że w znacznym stopniu obszary te pokrywają się lub też są uzupełnieniem koncepcji działań KE wobec imigracji legalnej.
124
Polityka Unii Europejskiej wobec procesów migracji zagranicznej
ciągu włączany będzie do unijnych strategii pomocy krajom rozwijającym się przy ścisłej współpracy z tymi właśnie krajami. Tam, gdzie to celowe i za obopólną zgodą, UE udzieli swoim partnerom z trzeciego świata wsparcia w rozwijaniu zdolności do lepszego zarządzania przepływami migracyjnymi i skuteczniejszej walki z handlem ludźmi. Ważną w tym obszarze rolę do spełnienia ma także dostęp przez potencjalnych nielegalnych imigrantów do źródeł informacji na temat możliwości i warunków legalnej emigracji do UE, lecz uzyskiwanych w ich krajach i w języku ojczystym państw, skąd głównie wywodzą się imigranci. II. Bezpieczne granice – zintegrowane zarządzanie granicami zewnętrznymi. Obszar niezwykle istotny w kwestii kontroli legalności przepływu osób przez granicę zewnętrzną. Aby zwiększyć skuteczność kontroli granicznej, z dniem 1 maja 2005 r. powstała w Warszawie Europejska Agencja Zarządzania Współpracą Operacyjną na Granicach Zewnętrznych (FRONTEX), z kolei z dniem 13 października 2006 r. zacznie obowiązywać Wspólnotowy kodeks graniczny 34 . Nie mniej istotne jest też rozporządzenie w sprawie lokalnego ruchu granicznego 35 . Ponadto, wprowadza się systematycznie technologie biometryczne dla zwiększenia skuteczności operacji kontroli granicznych, biorąc przy tym pod uwagę względy etyczne i nie naruszając praw podstawowych. W tym celu do walki z nielegalną imigracją włącza się już zintegrowaną koncepcję technologiczną – e-granice 36 , która ma zostać rozszerzona na innych przewoźników. Osiągnięcia technologiczne przewiduje się wykorzystać też w przypadku ewidencji wjazdów i wyjazdów cudzoziemców, albowiem przepisy wspólnotowe nie przewidują obecnie automatycznego rejestrowania obywateli państw trzecich, którzy wjeżdżają na terytorium UE lub z niego wyjeżdżają 37 . Z kolei funkcjonowanie systemu informacyjnego wizowego (VIS) umożliwia służbom granicznym prześledzenie historii danego wniosku wizowego. Aby zintegrować VIS i SIS II, wyeliminować należy aktualnie występujące w nich ograniczenia, co umożliwi stworzenie ogólnego i automatycznego systemu rejestracji wjazdów i wyjazdów jako uzupełnienie istniejących baz danych. Po to, by ułatwić kontrolowanie statusu imigracyjnego i pobytowego obywateli państw trzecich wjeżdżających na terytorium UE i z niego wyjeżdżających. Stworzy to możliwość sprawdzenia, czy dany obywatel państwa trzeciego bezprawnie przedłuża swój pobyt lub czy czynił to w przeszłości. System taki służyłby także do ewidencjonowania pracowników z państw trzecich i ułatwiał zarządzanie legalną migracją, szczególnie w 34
Rozporządzenie nr 562/2006 Rady i Parlamentu Europejskiego z 15 marca 2006 r. ustanawiające wspólnotowy kodeks zasad regulujących przepływ osób przez granice (kodeks graniczny Schengen). 35 Akty te mają tworzyć wspólnie ramy prawno-organizacyjne dla dalszego usprawniania systemu kontroli granicznych. 36 Zarządzanie granicami w oparciu o informacje to proces gromadzenia i analizowania danych na potrzeby analizy zagrożeń i oceny ryzyka w celu ustalenia określonych kryteriów ryzyka. Pozwala on służbom granicznym wyodrębnić pasażerów, którzy zaliczają się do jednej z tych kategorii w celu poddania ich dodatkowej kontroli. 37 Zob. więcej w KOM(2005) 597 z dnia 24.11.2005 r. Państwa członkowskie są zobowiązane do systematycznego stemplowania dokumentów podróży należących do obywateli państw trzecich zarówno przy wjeździe, jak i wyjeździe. Czynność tę wykonują ręcznie strażnicy graniczni przy przekraczaniu granicy przez obywatela państwa trzeciego. Bezprawne przedłużenie pobytu można zatem stwierdzić jedynie przez porównanie stempli wjazdowych i wyjazdowych.
Leszek Sidorowicz
125
ramach programów zatrudniania pracowników sezonowych, zgodnie z przyjętym w 2005 r. planem polityki w dziedzinie legalnej migracji 38 . III. Walka z handlem ludźmi. Plan UE dotyczący najlepszych praktyk, standardów i procedur zwalczania handlu ludźmi i zapobiegania mu 39 wyznacza program. Obejmuje on w perspektywie średnioterminowej cały szereg zagadnień, takich jak: lepsze zrozumienie natury tego rodzaju przestępstw i ich wymiaru, zapobieganie handlowi ludźmi, ograniczenie popytu, poprawa skuteczności dochodzeń i metod ścigania przestępców, ochrona i wsparcie ofiar, bezpieczny powrót i reintegracja, a także kwestie związane z przeciwdziałaniem handlowi ludźmi w państwach trzecich. Uważa się, że zakres tematyczny powinien obejmować także strategie zapobiegawcze ukierunkowane na grupy, które są szczególnie narażone, czyli kobiety i dzieci. Wymaga zaznaczenia, że WE będzie kontynuowała finansowanie środków służących eliminowaniu czynników, które sprzyjają handlowi ludźmi, czyli: ubóstwo, dyskryminacja i brak dostępu do edukacji na poziomie podstawowym i wyższym. Dlatego też priorytetowe znaczenie mają obecnie takie działania, jak: rozwój mechanizmów koordynacji i współpracy na poziomie UE, promowanie najlepszych praktyk w docieraniu do ofiar i udzielaniu im wsparcia, tworzenie sieci kontaktów, w tym z organizacjami międzynarodowymi i pozarządowymi, a także opracowanie wytycznych i zbieranie danych. IV. Zabezpieczanie dokumentów podróży i tożsamości są kolejną ważną czynnością kontroli granicznej w zakresie zapobiegania nielegalnej imigracji. Ma też duże znaczenie w przypadku środków podejmowanych w trakcie późniejszego pobytu na terenie UE. Identyfikatory biometryczne poprawiają stopień zabezpieczenia wiz i zezwoleń na pobyt, a dodatkowo ułatwiają przekraczanie granic osobom podróżującym zgodnie z deklarowanym celem. Sprawą istotną jest nie tylko właściwe zabezpieczenie dokumentów podróży i tożsamości, ale także uniemożliwianie ich uzyskania w wyniku oszustwa, np. poprzez posługiwanie się sfałszowanymi dokumentami lub kradzież tożsamości. W tym zakresie KE uważa, że należy opracować wspólne wytyczne w sprawie minimalnych standardów zabezpieczeń, szczególnie w odniesieniu do procedur wydawania dokumentów. Konieczne jest podkreślenie zależności, iż skuteczność tejże kontroli będzie większa tylko w warunkach aktywnej współpracy z państwami trzecimi, szczególnie z krajami ościennymi i krajami Bałkanów Zachodnich, udzielając im pomocy w zabezpieczaniu dokumentów podróży przy pomocy identyfikatorów biometrycznych. V. Rozwiązanie kwestii uregulowania pobytu jest też istotne w obszarze eliminacji nielegalnej imigracji. Obecnie obowiązujące prawo WE (w tym zasady Schengen) nie zawiera przepisów dotyczących uregulowania pobytu, tj. uznaniowej 38
Z uwagi na ogromne znaczenie takiego systemu, jego istotne skutki finansowe i technologiczną złożoność, Komisja przeprowadzi kompleksowe badanie, które ma się rozpocząć w 2006 r., i które pozwoli ocenić wykonalność i proporcjonalność systemu oraz jego skutki prawne, szczególnie pod względem przestrzegania zasad ochrony danych. 39 Przyjęty przez Radę UE w dniu 1 grudnia 2005 r. i oparty na komunikacie Komisji, KOM(2005) 514 z dnia 18.10.2005 r.
126
Polityka Unii Europejskiej wobec procesów migracji zagranicznej
decyzji o przyznaniu prawa legalnego pobytu na terytorium UE, gdyż podejmowanie takich decyzji należy w tej chwili do uprawnień państw członkowskich. W obliczu trudności związanych z tolerowaniem stałej obecności na swoim terytorium znacznej liczby nielegalnych imigrantów z państw trzecich, niektóre państwa (indywidualnie) uruchomiły w ostatnich latach zakrojone na szeroką skalę programy uregulowywania pobytu. W związku z tym, KE zaproponowała stworzenie systemu wymiany informacji na temat środków krajowych podjętych w dziedzinie migracji i azylu, które mogą mieć wpływ na inne państwa członkowskie lub na Wspólnotę jako całość. Oczekuje się, że system ten zacznie w pełni funkcjonować w 2007 r. VI. Główny czynnik przyciągający, czyli nielegalne zatrudnienie. Główną metodą przeciwdziałania nielegalnej imigracji jest usuwanie zachęt w krajach przeznaczenia, których jest bardzo wiele 40 . Ponadto, tolerowanie często nielegalnego zatrudnienia, szczególnie w małych i średnich firmach oraz przy pracach sezonowych. Konsekwencją tego jest podważenie wiarygodności kanałów legalnej migracji oraz obniżenie przychodów państw z tytułu podatków. Dlatego też, w europejskiej strategii zatrudnienia i wytycznych w tej sprawie, wzywa się do podjęcia działań sprzyjających legalnemu zatrudnieniu. Inicjatywy, takie jak reforma systemu ubezpieczeń społecznych, ograniczenie pozapłacowych kosztów pracy i zmniejszenie obciążenia podatkowego z tytułu zatrudnienia pracowników nisko dochodowych/nisko wykwalifikowanych mogą skutkować ograniczaniem zachęt do oferowania pracy „na czarno”, a co za tym idzie do zatrudniania nielegalnych imigrantów. Za sprawą o priorytetowym znaczeniu uznaje się przyjęcie podobnych środków przez te państwa członkowskie, które jeszcze tego nie zrobiły i ich skuteczne wdrożenie na całym obszarze Unii. VII. Polityka w zakresie powrotu imigrantów jest następnym obszarem działań UE. Można przyjąć, że jest jednym z podstawowych elementów polityki migracyjnej UE. Skuteczny program działań w tym zakresie jest kluczem do zapewnienia społecznego poparcia dla takich zjawisk, jak legalna migracja i udzielanie azylu. Priorytetem pozostanie też nadal zawarcie kolejnych umów o readmisji. Dotyczy to w pierwszej kolejności państw Bałkanów Zachodnich, następnie zaś w najkrótszym możliwym terminie wybranych krajów uczestniczących w europejskiej polityce sąsiedztwa. Trwa aktualnie omawianie wniosku dotyczącego dyrektywy w sprawie wspólnych norm i procedur dla państw członkowskich dotyczących powrotu nielegalnych imigrantów z państw trzecich. Przewiduje on wprowadzenie wspólnych zasad dotyczących powrotu, stosowania środków przymusu, tymczasowego pozbawienia wolności i powtórnego wjazdu na terytorium UE. Przeszkodą utrudniającą odsyłanie nielegalnych imigrantów jest nadal brak odpowiednich dokumentów, 40
Czynnikiem przyciągającym nielegalnych imigrantów jest proste dążenie do lepszego życia; będą oni przyjeżdżać do UE tak długo, jak długo znajdować tu będą lepsze perspektywy życiowe niż w swoich krajach ojczystych. Dodatkową zachętę stwarzają jednak same państwa członkowskie, tolerując nielegalne zatrudnienie obywateli państw trzecich. Istotnym czynnikiem przyciągającym nielegalnych imigrantów jest możliwość znalezienia pracy w trakcie pobytu w UE, podczas gdy ryzyko wykrycia przez właściwe organy jest obecnie bardzo niewielkie zarówno dla pracodawcy, jak i dla pracownika.
Leszek Sidorowicz
127
zwłaszcza że dokument podróży UE nie jest w dalszym ciągu akceptowany w wielu państwach trzecich 41 . Dodatkowo rozpatruje się kwestię ustanowienia wspólnych norm szkolenia urzędników odpowiedzialnych za sprawy związane z powrotem imigrantów, na przykład poprzez opracowanie wspólnego podręcznika szkoleniowego i organizację specjalistycznych oraz znormalizowanych seminariów o charakterze ogólnounijnym. VIII. Lepsza wymiana informacji za pomocą istniejących narzędzi. Warunkiem udanej współpracy państw członkowskich jest ich zdolność do szybkiego i łatwego przekazywania sobie informacji o charakterze techniczno-strategicznym. Temu ma służyć już funkcjonujący system Inconet. Jego skuteczność powinna wzrosnąć, gdy dostęp do niej uzyskają Europol i Frontex, co ma nastąpić w roku bieżącym, tj. 2006. W przyszłości Inconet mógłby funkcjonować jako system wczesnego ostrzegania, narzędzie koordynacji operacji powrotu imigrantów oraz platforma wymiany informacji między oficerami łącznikowymi ds. imigracji. Oficerowie ci, działając w krajach pochodzenia imigrantów, dostarczają swoim państwom cennych informacji na temat nielegalnej imigracji. Współpraca oficerów łącznikowych ds. imigracji powinna być jednak łatwiejsza i bardziej wzmożona, by móc w większym stopniu korzystać z takich informacji. Aby stawić czoła obecnej presji w związku z nasileniem się nielegalnej imigracji, sieci oficerów łącznikowych powinny w pierwszej kolejności powstać w niektórych krajach afrykańskich i na Bałkanach Zachodnich, skąd napływa największa ilość imigrantów. Europol z kolei zapewnia państwom WE wsparcia operacyjnego i strategicznego w ramach swoich uprawnień do zapobiegania przemytu ludzi. Zauważa się jednak konieczność poprawy i wzmocnienia współpracy operacyjnej i komunikacji między państwami członkowskimi a Europolem. W tym celu KE uważa, że forma współpracy między krajowymi służbami imigracyjnymi, strażą graniczną, policją i innymi organami ścigania odpowiedzialnymi za zwalczanie nielegalnej imigracji i handlu ludźmi powinna posiadać bardziej rozwiniętą strukturę służb. Współpraca taka powinna objąć także wymianę informacji pochodzących od komórek wywiadowczych i wspólną analizę takich informacji. Państwa powinny też w większym stopniu korzystać z usług wspólnych zespołów dochodzeniowo-śledczych w celu likwidowania sieci pośredników zgodnie z odpowiednią decyzją ramową 2002/465/WSiSW i przy współudziale Europolu. IX. Odpowiedzialność przewoźnika, odnosi się do obowiązku spoczywającego na przewoźnikach odnośnie zapobiegania nielegalnej imigracji. Zastosowanie w tym zakresie mają szczególnie: art. 26 konwencji wykonawczej do układu z Schengen, dyrektywa 2001/51/WE w sprawie odpowiedzialności przewoźników oraz dyrektywa 2004/82/WE w sprawie zobowiązania przewoźników do przekazywania danych o pasażerach. Komisja niebawem dokona oceny skuteczności tych środków w celu 41
Obecnie stosowany dokument podróży UE jest oparty na zaleceniu Rady z 1994 r.; w czerwcu 2004 r. Rada przyjęła konkluzje, w których proponuje się ponowne zbadanie tej kwestii. Z kolei FRONTEX zamierza podjąć starania zmierzające do określenia najlepszych praktyk w zakresie uzyskiwania dokumentów podróży i odsyłania obywateli państw trzecich.
128
Polityka Unii Europejskiej wobec procesów migracji zagranicznej
wyeliminowania ewentualnych niedociągnięć i braków. Z kolei forum międzynarodowe utworzone w 2001 r., w skład którego wchodzą przedstawiciele państw członkowskich, przemysłu transportowego i organizacji humanitarnych, powinno w 2007 r. zbadać możliwości współpracy między władzami migracyjnymi a przewoźnikami oraz określić najlepsze praktyki w tym zakresie. Reasumując ten obszar rozważań, należy zaznaczyć, że jak potwierdzono w programie haskim, wdrożenie dotychczas przyjętych środków jest integralną częścią unijnego planu przeciwdziałania nielegalnej imigracji. Do tego, aby środki te przyniosły zamierzone skutki, niezbędna jest nieformalna wymiana informacji między państwami członkowskimi oraz nadzór KE nad procesem przestrzegania przez nie przepisów istniejącego dorobku prawnego. 5. WNIOSKI W kontekście przedstawionej powyżej analizy wielostronnej koncepcji działań wydaje się, że Unia Europejska powinna przyjąć wspólne podejście oparte na wzajemnym zaufaniu i wymianie wiedzy fachowej oraz ogólnej, z myślą o zacieśnieniu współpracy i rozwoju wspólnej polityki w mocno skomplikowanym obszarze, jakim są migracje międzynarodowe. Bo jak powiedział premier Holandii w czasie prezydencji holenderskiej – „W Unii wewnętrznych otwartych granic nie możemy nie posiadać wspólnej polityki w sprawach imigracji, repatriacji i azylu”. Mając jednocześnie na uwadze, że migracje ludzi to wyrazisty objaw zachodzącego procesu globalizacji, zdynamizowany po zaniknięciu antagonistycznego dwubiegunowego układu politycznego na Ziemi. Zaproponowane na szczeblu unijnym środki kształtowania wspólnej polityki migracyjnej opierają się na już istniejącej, wypracowywanej przez wiele lat, solidnej podstawie. Tym samym powinno to pomagać w osiąganiu celów programu haskiego, czyli poprawie zdolności Unii do uregulowania kwestii przepływów migracyjnych. LITERATURA 1. Bernatowicz A., Wspólna polityka azylowa i migracyjna – europejskie i polskie dylematy, „Polska w Europie” nr 3 (47), 2004. 2. Decyzja Rady z dnia 12 lipca 2005 r. w sprawie wytycznych polityk zatrudnienia Państw Członkowskich. 3. Dyrektywa Rady 2004/114/WE z dnia 13 grudnia 2004 r. w sprawie warunków przyjmowania obywateli państw trzecich w celu odbywania studiów, udziału w wymianie młodzieży szkolnej, szkoleniu bez wynagrodzenia lub wolontariacie. 4. Do pracy w UE wyjechało 3 proc. Polaków, „Rzeczpospolita”, dn. 6.09.2006 r. 5. Eurostat 141/2005 (biuletyn statystyczny).
Leszek Sidorowicz
129
6. Herma C., Polityka imigracyjna, wizowa i azylowa Unii Europejskiej – najważniejsze instrumenty prawne i aktualna dyskusja, „Biuletyn analiz” nr 10, UKIE, Warszawa 2002. 7. http://psz.pl/content/view/2120/30/ (Portal Spraw Zagranicznych MSZ, dn. 13.01.2006 r.). 8. Komunikat Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego w sprawie zwiększenia skuteczności, interoperacyjności i efektu synergii wynikającego ze współdziałania europejskich baz danych w dziedzinie sprawiedliwości i spraw wewnętrznych, KOM(2005) 597. 9. Komunikat Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego, „Program haski: dziesięć priorytetów na najbliższe pięć lat – Partnerstwo na rzecz odnowy europejskiej w dziedzinie wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości”, KOM(2005) 184 końcowy. 10. Komunikat Komisji do Rady Parlamentu, Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów, Związek pomiędzy migracją i rozwojem: konkretne kierunki działania w zakresie partnerstwa UE z krajami rozwijającymi się, KOM(2005) 390. 11. Komunikat Komisji w sprawie priorytetów politycznych w walce z nielegalną imigracją obywateli państw trzecich, KOM(2006) 402 wersja ostateczna, Bruksela, dnia 19.07.2006 r. 12. Konkluzje Prezydencji, Rada Europejska, Bruksela, 4-5 listopada 2004 r. 13. Konkluzje Prezydencji, Rada Europejska, Tampere, 15-16 października 1999 r. 14. Population projections 2004-2050, STAT/05/48, dn. 08.04.2005 r. 15. Raport CARIM 2005. 16. Rośnie niepokój wokół napływu siły roboczej do UE, „Financial Times”, dn. 29.08.2006 r. 17. Sprawozdanie oficerów łącznikowych ds. imigracji z 2004 r., Raport Banku Światowego z 2005 r., Gospodarka UE, Przegląd 2005. 18. Założenia programu polityki ludnościowej w Polsce. Raport w sprawie polityki migracyjnej państwa, IPISS, Warszawa 2004.
DR KAZIMIERZ SZCZĘŚNIAK Katedra Polityki Ekonomicznej i Społecznej Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku
UBEZPIECZENIA SPOŁECZNE Z TYTUŁU WYPADKÓW PRZY PRACY I CHORÓB ZAWODOWYCH
1.
WSTĘP
Wyodrębnienie ubezpieczeń społecznych w osobny przedmiot dydaktyki i dziedzinę wiedzy wynika ze wzrastającego zapotrzebowania na pogłębianie wiadomości z tego zakresu. Główną intencją artykułu jest przedstawienie wiedzy w świetle norm prawnych i ważniejszych pozycji literatury. Niniejsza publikacja będzie użyteczna do pogłębiania studiów z zakresu ubezpieczeń, studentom studiującym zagadnienia polityki społecznej, ekonomii, zarządzania. Może również być wykorzystana na różnego rodzaju studiach podyplomowych. Zwięzłą treść artykułu z powodzeniem mogą wykorzystać także studenci do dokumentowania prac dyplomowych i magisterskich. Ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych wprowadziła podział powszechnego ubezpieczenia społecznego na działy wyodrębnione ze względu na: chronione ryzyko (dział ubezpieczenia emerytalnego, rentowego, chorobowego i wypadkowego), odrębną składkę dla każdego działu (podzieloną między płatnika składek i ubezpieczonego albo opłacaną w całości przez właściwy podmiot), gromadzoną w odpowiednich funduszach wydzielonych w ramach Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (FUS) oraz ustaliła dla każdego działu odrębny krąg osób objętych ubezpieczeniem. Po raz pierwszy też w prawie ubezpieczenia społecznego została wprowadzona w szerokim zakresie możliwość dobrowolnego przystąpienia przez określone osoby fizyczne do ubezpieczenia emerytalnego i rentowego oraz ograniczona możliwość przystąpienia dobrowolnie (na wniosek) do ubezpieczenia chorobowego. Natomiast ubezpieczenie wypadkowe unormowane zostało od początku jako ubezpieczenie obowiązkowe. Z dniem 1 stycznia 2003 r. weszła w życie ustawa z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. nr 199, poz. 1673 z późn. zm.), wprowadzając istotne zmiany stanu prawnego w porównaniu do dotychczas obowiązującej ustawy z 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych 1 . Ustawa z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadku przy pracy i chorób zawodowych, jako akt przełomowy, odmiennie zdefiniowała wypadek przy 1
Tekst jednolity, Dz. U. z 1983 r., nr 30, poz. 144 z późn. zm.
132
Kazimierz Szczęśniak
pracy, obciążyła odpowiedzialnością za ten rodzaj ryzyka Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Pracodawca odpowiada za przedmioty utracone i zniszczone w związku z wypadkiem przy pracy na zasadzie art. 237 2 . Wyłączyła ze swojego zakresu przedmiotowego wypadek w drodze do pracy lub z pracy. Określiła zakres osób objętych ubezpieczeniem wypadkowym, rodzaje świadczeń, zasady ustalania prawa do zasiłku chorobowego, świadczenia rehabilitacyjnego, zasiłku wyrównawczego, ich wysokości oraz zasady wypłat. Art. 13 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych stanowi, że obowiązkowym ubezpieczeniem wypadkowym są objęte, z niewielkimi wyjątkami, wszystkie osoby podlegające ubezpieczeniom emerytalnym i rentowym. Można więc przyjąć, że to ubezpieczenie obejmuje 3 : • pracowników z wyłączeniem prokuratorów, • członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych i kółek rolniczych, • zleceniobiorców oraz osoby z nimi współpracujące, wykonujących pracę w siedzibie lub miejscu prowadzenia działalności zleceniodawcy, • osoby prowadzące pozarolniczą działalność oraz osoby z nimi współpracujące, • posłów i senatorów, • stypendystów sportowych, • pobierających stypendium słuchaczy Krajowej Szkoły Administracji Publicznej, • skazanych lub tymczasowo aresztowanych wykonujących odpłatnie pracę na podstawie skierowania do pracy, • bezrobotnych pobierających stypendium, • duchownych, • osoby odbywające służbę zastępczą, • funkcjonariuszy Służby Celnej. Z tytułu wypadku lub choroby zawodowej będącej następstwem szczególnych okoliczności i zdarzeń nie przysługują świadczenia ubezpieczeniowe. Uprawnienia do zaopatrzenia z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach reguluje inna ustawa, przyjęta przez Sejm również 30 października 2002 r. Świadczenia w niej przewidziane obejmują następstwa zdarzeń, które powstały 4 : • przy ratowaniu innych osób przed grożącym ich życiu niebezpieczeństwem, • przy chronieniu własności publicznej przed szkodą, • przy udzielaniu przedstawicielowi organu państwowego lub organu samorządu terytorialnego pomocy przy spełnianiu czynności urzędowych, • przy ściganiu lub ujęciu osób podejrzanych o popełnienie przestępstwa lub przy chronieniu innych osób przed napaścią, 2
M. Gersdorf, Odpowiedzialność cywilnoprawna pracodawcy za wypadki przy pracy, Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2003 nr 6; Mniej poszkodowanych i chorych, Rzeczpospolita z 7 maja 2003 r. 3 Dz. U. nr 137, poz. 887 z późn. zm. 4 Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o zaopatrzeniu z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach, Dz. U. nr 199, 1674, z późn. zm.
Ubezpieczenia społeczne z tytułu wypadków …
133
•
przy wykonywaniu funkcji radnego lub członka komisji rady wszystkich jednostek samorządu terytorialnego albo przy wykonywaniu przez sołtysa czynności związanych z tym stanowiskiem, • przy wykonywaniu funkcji ławnika w sądzie, • w czasie zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych prowadzonych przez jednostki organizacyjne systemu oświaty, zajęć w szkole wyższej lub zajęć na studiach doktoranckich albo w czasie odbywania praktyki przewidzianej organizacją studiów lub nauki, • przy pracy w Ochotniczym Hufcu Pracy na innej podstawie niż umowa o pracę, • przy pracy wykonywanej w ramach terapii zajęciowej w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej oraz publicznych zakładach opieki zdrowotnej, • przy wykonywaniu bezpośredniej ochrony przed klęskami żywiołowymi, • przy wykonywaniu funkcji członka komisji powołanej przez organ państwowy lub organ samorządu terytorialnego do przeprowadzenia wyborów lub referendum, • przy wykonywaniu świadczeń przez wolontariusza, • w trakcie uczestnictwa w centrum integracji społecznej. Odrębne systemy wspierania osób poszkodowanych w wyniku wypadku i chorób związanych z działalnością zarobkową obejmują m.in. rolników, żołnierzy oraz służby mundurowe. Ustawa o ubezpieczeniach społecznych z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych wprowadziła dwie kategorie wypadków przy pracy 5 : • pracownicze wypadki przy pracy, • niepracownicze wypadki przy pracy (dotyczące innych kategorii ubezpieczonych, innych niż pracownicy). Oprócz ustanowienia kategorii wypadków przy pracy, ustawa określiła 6 : • rodzaje świadczeń z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych oraz warunki nabywania prawa do tych świadczeń, • zasady i tryb przyznawania świadczeń, ustalania ich wysokości oraz zasady ich wypłaty, • zasady różnicowania stopy procentowej składki na ubezpieczenie społeczne z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych w zależności od zagrożeń zawodowych i ich skutków, • zasady finansowania prewencji wypadkowej.
5
W. Sanetra, Wypadek przy pracy w nowej wersji, Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Zdrowotnych, 2002 nr 12, s. 2. 6 Art. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, Dz. U. nr 199, poz. 1673.
134
Kazimierz Szczęśniak
2. PRACOWNICZE WYPADKI PRZY PRACY 2.1. POJĘCIE WYPADKU PRZY PRACY Ustawa z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadku przy pracy i chorób zawodowych za wypadek przy pracy uważa nagłe zdarzenie związane z pracą, polegające na zadziałaniu przyczyny zewnętrznej na organizm pracownika, powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą 7 : • podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności albo poleceń przełożonych, • podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności w interesie zakładu pracy nawet bez polecenia, • w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji zakładu pracy w drodze między siedzibą zakładu pracy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy. Nowością w definicji wypadku przy pracy jest określenie, że za wspomniany wypadek uważa się jedynie zdarzenie powodujące uraz lub śmierć. Nie mogą być już uznawane za wypadek tzw. zdarzenia bezurazowe, powodujące np. tylko straty materialne. Na równi z pracowniczym wypadkiem przy pracy w zakresie uprawnienia do świadczeń określonych w ustawie traktuje się też wypadek, któremu pracownik uległ 8 : • w czasie podróży służbowej, • podczas szkolenia w zakresie powszechnej samoobrony, • przy wykonywaniu zadań zleconych przez działające u danego pracodawcy organizacje związkowe. Podróżą służbową jest wykonywanie zadania określonego przez pracodawcę poza miejscowością, w której znajduje się stałe miejsce pracy pracownika, w terminie i miejscu określonym w poleceniu wyjazdu służbowego. Świadczenia przysługujące z tytułu wypadku w czasie podróży służbowej to przede wszystkim prawo do jednorazowego odszkodowania w razie zaistnienia stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu oraz prawo do zasiłku chorobowego w wysokości 100% podstawy wymiaru. Za ciężki wypadek przy pracy uważa się wypadek, w wyniku którego nastąpiło ciężkie uszkodzenie ciała, takie jak: utrata wzroku, słuchu, mowy, zdolności rozrodczej lub inne uszkodzenie ciała albo rozstrój zdrowia, naruszające podstawowe funkcje organizmu, a także choroba nieuleczalna lub zagrażająca życiu, trwała choroba psychiczna, całkowita lub częściowa niezdolność do pracy w zawodzie albo trwałe, istotne zeszpecenie lub zniekształcenie ciała. A zatem świadczenie wypadkowe otrzyma pracownik, który np. uległ poparzeniu w wyniku pożaru, jaki wybuchł w pomieszczeniu, gdzie odbywały się wy7 8
Z. Salwa, Pojęcie wypadku przy pracy, Praca i Zabezpieczenie Społeczne, 2003, nr 3. I. Jędrasik-Jankowska, Wypadek zrównany z wypadkiem przy pracy, Praca i Zabezpieczenie Społeczne, 2003, nr 4.
Ubezpieczenia społeczne z tytułu wypadków …
135
kłady z metod powszechnej samoobrony albo w pomieszczeniu, gdzie odbywały się negocjacje związkowców z pracodawcami. Nie będzie natomiast podstaw do wypłacenia świadczeń wypadkowych pracownikowi, który doznał urazu w wyniku pobicia go poza czasem i miejscem wykonywania zadań zleconych, mimo że pobicie miało związek z jego działalnością związkową 9 . Wypadek zbiorowy 10 to wypadek, któremu w wyniku tego samego zdarzenia uległy co najmniej dwie osoby. Śmiertelny wypadek przy pracy jest to wypadek, w wyniku którego nastąpiła śmierć w okresie nie przekraczającym 6 miesięcy od dnia wypadku. Przyjęte sześciomiesięczne kryterium nie ogranicza jednak prawa do świadczeń dla rodziny zmarłego. Istotną zmianą w nowej ustawie jest wyłączenie świadczeń z tytułu wypadków w drodze do pracy i z pracy ze świadczeń z ubezpieczenia wypadkowego i włączenie ich do świadczeń z ubezpieczenia rentowego i chorobowego. Wypadek, aby został uznany za wypadek przy pracy, powinien spełniać łącznie następujące przesłanki 11 : • być wywołany przez zdarzenie nagłe, • być spowodowany przyczyną zewnętrzną, • być związany z pracą lub wykonywaniem przez ubezpieczonego określonych w ustawie czynności, np. odbywanie zastępczej służby wojskowej lub wykonywanie przez osobę duchowną czynności religijnych, • powodować konsekwencje w postaci urazu lub śmierci. O ile śmierć jest pojęciem jednoznacznym, o tyle ustawowe zdefiniowanie urazu jako uszkodzenia tkanek ciała lub narządów człowieka wskutek działania czynnika zewnętrznego nasuwa wiele wątpliwości12 . Wzbudza je zwłaszcza szeroka definicja ciężkiego wypadku przy pracy. Uważa się zań mianowicie zdarzenie, w wyniku którego nastąpiło ciężkie uszkodzenie ciała, takie jak: „utrata wzroku, słuchu, mowy, zdolności rozrodczej lub inne uszkodzenie ciała albo rozstrój zdrowia, naruszające podstawowe funkcje organizmu, a także choroba nieuleczalna lub zagrażająca życiu, trwała choroba psychiczna, całkowita lub częściowa niezdolność do pracy w zawodzie albo trwałe, istotne zeszpecenie lub zniekształcenie ciała” (art. 3 ust. 5). Definicję wypadku w drodze do pracy lub z pracy zawiera ustawa o emeryturach i rentach z FUS 13 . Zgodnie z art. 57 b) tej ustawy, za taki wypadek uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, które nastąpiło w drodze do lub z miejsca wykonywania zatrudnienia lub innej działalności stanowiącej tytuł ubezpieczenia rentowego. Aby wypadek mógł mieć charakter wypadku w drodze do pracy lub z pracy, droga ta musi być możliwie najkrótsza albo – ze względów komunikacyjnych – najdogodniejsza 14 . 9
Ibidem, nr 4. Ustawa o ubezpieczeniu …, op. cit., art. 3 pkt 6. 11 K. Rubel, Ubezpieczenie społeczne z tytułu wypadku przy pracy i chorób zawodowych, [w:] System ubezpieczeń społecznych. Zagadnienia podstawowe, G. Szpor (red.), Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis, Warszawa 2006, s. 110. 12 T. Romer, Ustawa wypadkowa od stycznia 2003 r., Prawo Pracy 2003, nr 6. 10
13
Dz. U. nr 162, poz. 1118, art. 57 b).
14
M. Opolski, Droga musi być najkrótsza, Gazeta Prawna 2004, nr 30.
Kazimierz Szczęśniak
136
Zgodnie z ustawą o emeryturach i rentach z FUS, droga do pracy lub z pracy to: • •
droga z domu do pracy lub droga z pracy do domu, droga do miejsca lub z miejsca innego zatrudnienia lub innej działalności stanowiącej tytuł ubezpieczenia rentowego, • droga do miejsca lub z miejsca zwykłego wykonywania funkcji lub zadań zawodowych albo społecznych, • droga do miejsca lub z miejsca zwykłego spożywania posiłków, • droga do miejsca lub z miejsca odbywania nauki lub studiów. Rozwiązanie powyższe uzasadniono tym, iż zakłady pracy nie mają wpływu na ten rodzaj wypadków, nie mających związku z warunkami pracy w miejscu jej wykonywania, a zatem nie mogą one stanowić ryzyka objętego ubezpieczeniem wypadkowym. W razie wypadku w drodze do pracy i z pracy każdemu ubezpieczonemu, a nie tylko pracownikowi, poszkodowanemu wskutek zajścia tego zdarzenia przysługują świadczenia. Regulacje tych świadczeń znalazły się w innych aktach prawnych 15 . Zakres przedmiotowy tych świadczeń jest następujący 16 : 1) wynagrodzenie na czas choroby, 2) zasiłek chorobowy z ubezpieczenia chorobowego, 3) świadczenie rehabilitacyjne z ubezpieczenia chorobowego, 4) renta z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej takim wypadkiem, 5) renta rodzinna po pracowniku lub renciście zmarłym wskutek wypadku w drodze do pracy lub z pracy. Mimo niepodwyższenia wymiaru tych rent, w porównaniu do rent z tytułu niezdolności do pracy z przyczyn ogólnych, a także braku prawa do jednorazowego odszkodowania, które przysługiwało na gruncie dotychczasowych przepisów, sytuacja prawna poszkodowanego w następstwie wypadku w drodze do pracy i z pracy jest nadal uprzywilejowana. W świetle obowiązujących przepisów ułatwione jest nabycie prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy powstałej w czasie wypadku w drodze do pracy i z pracy, ponieważ został uchylony warunek posiadania przez ubezpieczonego wymaganego w zwykłych okolicznościach pewnego okresu ubezpieczenia (okres składkowy i okres nieskładkowy) jako przesłanki nabycia prawa do świadczeń rentowych. Ponadto, także przejściowa niezdolność do pracy jako skutek wypadku w drodze do pracy, nadal uzasadnia obowiązek pracodawcy wypłacenia, na podstawie art. 92 kodeksu pracy, wynagrodzenia (gwarancyjnego albo chorobowego) za okres pierwszych 33 dni w roku kalendarzowym w wymiarze 100% podstawy wymiaru. Również zasiłek chorobowy przysługuje od pierwszego
15
16
Mają tu zastosowanie przepisy Kodeksu pracy, ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz. U. nr 60, poz. 636 z póź. zm.) oraz ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS (tekst jednolity Dz. U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 z póź. zm.). G. Uścińska, Europejskie standardy zabezpieczenia społecznego a współczesne rozwiązania polskie, IPiSS, Warszawa 2005, s. 223.
Ubezpieczenia społeczne z tytułu wypadków …
137
dnia niezdolności spowodowanej wypadkiem przy pracy i z pracy, z wyłączeniem okresu wyczekiwania (karencja) 17 . 2.2. NIEPRACOWNICZE WYPADKI PRZY PRACY Za niepracowniczy wypadek przy pracy ustawodawca uznał również nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w okresie ubezpieczenia wypadkowego z innych tytułów niż stosunek pracy. Dotyczy to zdarzeń powstałych podczas 18 : • uprawiania sportu w trakcie zawodów i treningów przez osobę pobierającą stypendium sportowe, • wykonywania odpłatnie pracy na podstawie skierowania do pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania, • pełnienia mandatu posła lub senatora, jeżeli parlamentarzysta pobiera uposażenie, • odbywania szkolenia lub stażu przez absolwenta pobierającego stypendium na podstawie skierowania wydanego przez powiatowy urząd pracy, • wykonywania pracy na rzecz rolniczej spółdzielni produkcyjnej i spółdzielni kółek rolniczych przez członków takich spółdzielni oraz inne osoby niezatrudnione na podstawie umowy o pracę i wynagradzane według zasad obowiązujących członków spółdzielni, • pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, z wyjątkiem pracy wykonywanej poza siedzibą lub miejscem prowadzenia działalności zleceniodawcy oraz przez uczniów szkół ponadpodstawowych i studentów niemających ukończonych 26 lat, • wykonywania pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia albo umowy o dzieło, jeżeli umowa taka została zawarta z pracodawcą, z którym osoba pozostaje w stosunku pracy lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonuje ona pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy, • zwykłych czynności związanych ze współpracą przy prowadzeniu działalności pozarolniczej, • wykonywania przez osobę duchowną czynności religijnych lub związanych z powierzonymi funkcjami duszpasterskimi bądź zakonnymi,
17
T. Bińczycka-Majewska, Charakterystyka..., op. cit.
18
I. Jędrasik-Jankowska, Wypadek zrównany z wypadkiem przy pracy, Praca i Zabezpieczenie Społeczne z 2003 nr 4.
Kazimierz Szczęśniak
138
•
odbywania zastępczych form służby wojskowej, nauki w Krajowej Szkole Administracji Publicznej przez słuchaczy pobierających stypendium. Przy wyjaśnieniu, co to jest wypadek przy pracy, podaje się definicję choroby zawodowej. Choroby zawodowe, w odróżnieniu od wypadków przy pracy, cechuje brak nagłości polegający na długotrwałym i powolnym narastaniu zmian w organizmie 19 . Prawne pojęcie choroby zawodowej definiowane jest konwencjonalnie jako choroba określana w wykazie chorób zawodowych, jeżeli została spowodowana działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy lub stanowi następstwo sposobu wykonywania pracy. Wspomniany wykaz chorób zawodowych obejmuje 26 grup schorzeń 20 . Na liście znajdują się m.in. pylice płuc, zatrucie ostre albo przewlekłe lub ich następstwa wywołane przez substancje chemiczne, zapalenie obrzękowe krtani o podłożu alergicznym. Przewlekłe choroby narządu głosu spowodowane nadmiernym wysiłkiem głosowym, trwającym co najmniej 15 lat, choroby wywołane działaniem promieniowania jonizującego, nowotwory złośliwe powstałe w następstwie działania czynników występujących w środowisku pracy, uznanych za rakotwórcze u ludzi, uszkodzenie narządu słuchu związane ze stałym narażeniem na działanie nadmiernego hałasu, choroby wywołane działaniem wysokich albo niskich temperatur otoczenia, choroby narządu wzroku wywołane czynnikami fizycznymi, chemicznymi lub biologicznymi, choroby zakaźne lub pasożytnicze. Warunkiem uznania danej dolegliwości za chorobę zawodową, oprócz znajdowania się jej na wspomnianym wykazie, jest to, żeby była ona wywołana czynnikiem szkodliwym dla zdrowia, który występuje w środowisku pracy, lub sposobem wykonywania pracy. Ustalenie listy chorób zawodowych ma prawne skutki, polegające na domniemaniu zawodowego pochodzenia choroby wymienionej w wykazie oraz na wykluczeniu możliwości uznania za chorobę zawodową schorzenia niewymienionego w wykazie, bez względu na jego powiązanie z wykonywaną pracą21 . 3. RODZAJE ŚWIADCZEŃ Z TYTUŁU SKUTKÓW WYPADKU PRZY PRACY W razie wystąpienia szkód z ubezpieczenia wypadkowego przysługują ubezpieczonym lub rencistom albo członkom ich rodziny określone świadczenia, podzielone na: krótkoterminowe i długoterminowe. Do świadczeń krótkoterminowych należą: zasiłek chorobowy, świadczenie rehabilitacyjne, zasiłek wyrównawczy. Świadczenia te są przeznaczone tylko dla pracowników. Świadczenia długoterminowe, tj.: renta z tytułu niezdolności do pracy lub renta szkoleniowa, a w razie śmierci ubezpieczonego – renta rodzinna, przeznaczone są dla członków rodziny. 19
B. Gudowska, Choroby zawodowe, Praca i Zabezpieczenie Społeczne, 2003 nr 4. Rozporządzenie Rady Ministrów z 30 lipca 2002 r. w sprawie wykazu chorób zawodowych, szczególnych zasad postępowania w sprawach zgłaszania, rozpoznawania i stwierdzania chorób zawodowych oraz podmiotów właściwych w tych sprawach, Dz. U. nr 132, poz. 1115. 21 I. Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenia społeczne. Ubezpieczenia chorobowe. Ubezpieczenia wypadkowe, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2003, s. 196. 20
Ubezpieczenia społeczne z tytułu wypadków …
139
Świadczenia te uzupełnione są różnymi dodatkami: dodatkiem do renty rodzinnej dla sieroty zupełnej, dodatkiem pielęgnacyjnym, jednorazowym odszkodowaniem (dla ubezpieczonego albo w razie śmierci ubezpieczonego dla członków rodziny), są również świadczenia w naturze (np. przedmioty ortopedyczne) 22 . W art. 6 ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadku przy pracy i chorób zawodowych wymieniono następujące świadczenia przysługujące z ubezpieczenia społecznego 23 : • zasiłek chorobowy – dla ubezpieczonego, którego niezdolność do pracy spowodowana została wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową, • świadczenie rehabilitacyjne – dla ubezpieczonego, który po wyczerpaniu zasiłku chorobowego jest nadal niezdolny do pracy, a dalsze leczenie lub rehabilitacja lecznicza rokują odzyskanie zdolności do pracy, • zasiłek wyrównawczy – dla ubezpieczonego będącego pracownikiem, którego wynagrodzenie uległo obniżeniu wskutek stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu 24 , • jednorazowe odszkodowanie – dla ubezpieczonego, który doznał stałego lub długotrwałego (ponad 6 miesięcy) uszczerbku na zdrowiu, • jednorazowe odszkodowanie – dla członków rodziny zmarłego, ubezpieczonego lub rencisty wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, • renta z tytułu niezdolności do pracy – dla ubezpieczonego, który stał się niezdolny do pracy wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, • renta szkoleniowa – dla ubezpieczonego, w stosunku do którego orzeczono celowość przekwalifikowania zawodowego ze względu na niezdolność do pracy w dotychczasowym zawodzie spowodowaną wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową, • renta rodzinna – dla członków rodziny zmarłego ubezpieczonego lub rencisty uprawnionego do renty z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, • dodatek do renty rodzinnej – dla sieroty zupełnej, • dodatek pielęgnacyjny do renty – dla świadczeniobiorców uznanych za całkowicie niezdolnych do pracy i samodzielnej egzystencji albo mających ponad 75 lat, • pokrycie kosztów leczenia skutków wypadków z zakresu stomatologii i szczepień ochronnych nierefundowanych na podstawie odrębnych przepisów oraz zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne w wysokości udziału własnego ubezpieczonego określonego w przepisach o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym. 22
J. Żarowski, Świadczenia za wypadki przy pracy, „Gazeta Prawna”, Nr 3l z 13-02-2003. Dz. U. nr 199, poz. 1673. 24 Zasiłek wyrównawczy może otrzymywać osoba przez dwa lata rehabilitacji zawodowej; jego wysokość stanowi różnicę między przeciętnym miesięcznym wynagrodzeniem z 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających miesiąc, w którym powstało prawo do zasiłku, a miesięcznym wynagrodzeniem osiąganym za pracę w warunkach rehabilitacji zawodowej. 23
140
Kazimierz Szczęśniak
Prawa do świadczeń z funduszu wypadkowego nie mają ubezpieczeni poszkodowani w wypadkach, których jedyną przyczyną było naruszenie przez nich przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia, wskutek umyślnego działania lub rażącego niedbalstwa. Świadczenia te nie przysługują również ubezpieczonym, którzy będąc w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środków odurzających bądź substancji psychotropowych, przyczynili się w znacznym stopniu do spowodowania wypadku 25 . Nowym rozwiązaniem jest zastrzeżenie, że poszkodowani wskutek wypadku przy pracy bądź choroby zawodowej, którzy prowadzą pozarolniczą działalność, współpracują przy takiej działalności albo są duchownymi opłacającymi składki na swoje ubezpieczenie oraz członkowie ich rodzin nie mogą dostać świadczeń „wypadkowych”, jeśli w dniu wypadku lub złożenia wniosku o przyznanie świadczeń z tytułu choroby zawodowej zalegają ze składkami na ubezpieczenia społeczne na kwotę przekraczającą 6,60 zł. Fundusz wypadkowy wypłaci im świadczenia dopiero, gdy spłacą całe zadłużenie. Prawo do zasiłku chorobowego, świadczenia rehabilitacyjnego, jednorazowego odszkodowania i dodatku pielęgnacyjnego przedawnia się już po upływie 182 dni od dnia wypadku lub złożenia wniosku o przyznanie świadczeń z uwagi na chorobę zawodową, a przy niezdolności do pracy spowodowanej gruźlicą po upływie 270 dni. W świetle obowiązującego stanu prawnego poza systemem ubezpieczenia wypadkowego przewidziane jest prawo pracownika, który uległ wypadkowi przy pracy do odszkodowania za utracone lub uszkodzone w związku z wypadkiem przedmioty osobistego użytku, niezbędne do wykonywania pracy, z wyjątkiem utraty lub uszkodzenia pojazdów samochodowych oraz wartości pieniężnych, za które odszkodowanie to nie przysługuje. Zgodnie z art. 2371§ 2 kodeksu pracy odszkodowanie przysługuje od pracodawcy, który za wspomniane szkody odpowiada na zasadach ogólnych, gdy zachodzą przesłanki uzasadniające jego odpowiedzialność za szkodę w mieniu pracownika 26 . Zasiłek chorobowy z funduszu wypadkowego, zgodnie ze wspomnianą ustawą, przysługuje niezależnie od okresu podlegania ubezpieczeniu. W razie niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem przy pracy bądź chorobą zawodową, aby uzyskać takie świadczenie nie trzeba mieć wymaganego przy większości zwolnień lekarskich z innych tytułów (wypłacanych z funduszu chorobowego) określonego okresu nieprzerwanego ubezpieczenia. W sprawach nieuregulowanych ustawą wypadkową, przy ustalaniu uprawnień do zasiłku chorobowego należnego z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową, przy obliczaniu jego podstawy oraz wypłacie zastosowanie mają przepisy ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa27 . 25
W. Sanetra, Wypadek przy pracy w nowej wersji, Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Zdrowotnych, 2002 nr 12. 26 L. Florek, T. Zielińska, Prawo pracy, Warszawa 2003, s. 252-253; zob. też E. Hofmańska, Odszkodowanie za przedmioty utracone lub uszkodzone w związku z wypadkiem przy pracy, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2003, nr 3, s. 21-25. 27 Dz. U. nr 60, poz. 636 z późn. zm.
Ubezpieczenia społeczne z tytułu wypadków …
141
Prawo do zasiłku chorobowego z ubezpieczenia wypadkowego przysługuje niezależnie od okresu podlegania temu ubezpieczeniu. Nie obowiązuje tu tzw. okres wyczekiwania, który występuje przy zasiłkach wypłacanych według ogólnych zasad. Przy wyjaśnieniu, co to jest wypadek przy pracy, podaje się definicję choroby zawodowej. Inna jest też wysokość zasiłku – wynosi ona 100% podstawy wymiaru. Jeżeli przysługuje on z kilku tytułów, to w tej wysokości powinien być wypłacony z każdego z nich. Podstawa wymiaru zasiłku chorobowego z ubezpieczenia wypadkowego, przysługującego ubezpieczonym innym niż pracownicy, jest ustalana za 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających powstanie niezdolności do pracy. Natomiast, jeśli niezdolność ta powstała przed upływem 12 miesięcy kalendarzowych, podstawę zasiłku ustala się z faktycznego okresu podlegania ubezpieczeniu, za pełne kalendarzowe miesiące tego ubezpieczenia. 4. ZASADY PRZYZNAWANIA ŚWIADCZEŃ I USTALANIA ICH WYSOKOŚCI 4.1. JEDNORAZOWE ODSZKODOWANIA Jednorazowe odszkodowanie spełnia w systemie świadczeń wypadkowych specjalne funkcje, stanowiąc formę zryczałtowanego pieniężnego ekwiwalentu za doznanie uszczerbku na zdrowiu wypłacanego niezależnie od tego, czy równocześnie nastąpiło obniżenie wynagrodzenia albo czy stopień utraty zdrowia uzasadnia nabycie prawa do świadczeń rentowych bądź też czy nastąpił zgon ubezpieczonego. Jednorazowe odszkodowanie pieniężne przysługuje pracownikowi, który w skutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej doznał stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu. Za stały uszczerbek na zdrowiu uważa się takie naruszenie sprawności organizmu, które powoduje upośledzenie jego czynności nie rokujące poprawy, zaś za długotrwały uszczerbek na zdrowiu uważa się naruszenie sprawności organizmu, które powoduje upośledzenie jego czynności na okres przekraczający 6 miesięcy, mogące ulec poprawie. Oceny stopnia uszczerbku na zdrowiu oraz jego związku z wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową dokonuje się po zakończeniu leczenia i rehabilitacji. Oceny charakteru uszczerbku na zdrowiu (stały lub długotrwały) dokonuje lekarz orzecznik po przeprowadzeniu bezpośredniego badania poszkodowanego i analizie posiadanej dokumentacji dotyczącej tego wypadku przy pracy albo tej choroby zawodowej. Tryb i zasady ustalania rozmiaru uszczerbku na zdrowiu wynikają z rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 18 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych zasad orzekania o stałym lub długotrwałym uszczerbku na zdrowiu, trybu postępowania przy ustalaniu tego uszczerbku oraz postępowania o wypłatę jednorazowego odszkodowania 28 .
28
Dz. U. nr 234, poz. 1974.
142
Kazimierz Szczęśniak
Wysokość omawianego świadczenia zależy od procentu uszczerbku na zdrowiu, jakiego ubezpieczony doznał wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, ustalonego przez lekarza orzecznika lub komisję lekarską ZUS. Docelowo (od 1 kwietnia 2007 r.) jednorazowe odszkodowanie z tytułu uszczerbku na zdrowiu przysługiwać będzie w wysokości 20% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia 29 w gospodarce narodowej (w poprzednim roku), ogłaszanego dla celów emerytalnych, obowiązującego w dniu wydania decyzji przyznającej to świadczenie – za każdy procent stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu. Do tego czasu jego stawka będzie stopniowo wzrastać, wynosząc 30 : • od 1 kwietnia 2004 r. do 31 marca 2005 r. – 17% przeciętnego wynagrodzenia, • od 1 kwietnia 2005 r. do 31 marca 2006 r. – 18% przeciętnego wynagrodzenia, • od 1 kwietnia 2006 r. do 31 marca 2007 r. – 19% przeciętnego wynagrodzenia, za każdy procent stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu. Jeżeli wskutek pogorszenia się stanu zdrowia stały lub długotrwały uszczerbek na zdrowiu będący następstwem wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, który był podstawą przyznania jednorazowego odszkodowania, ulegnie zwiększeniu co najmniej o 10%, jednorazowe odszkodowanie zwiększa się o 20% przeciętnego wynagrodzenia za każdy procent uszczerbku na zdrowiu przewyższający procent, według którego ustalone było to odszkodowanie, z uwzględnieniem okresów przejściowych. Jeżeli w stosunku do ubezpieczonego orzeczona została całkowita niezdolność do pracy oraz niezdolność do samodzielnej egzystencji wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, świadczenie to ulega zwiększeniu o kwotę stanowiącą 3,5-krotność przeciętnego wynagrodzenia. Zgodnie z art. 13 ust. 1 ustawy wypadkowej, jednorazowe odszkodowanie przysługuje także członkom rodziny ubezpieczonego, który zmarł wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej. Przysługuje ono również w razie śmierci wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej rencisty, który był uprawniony do renty z ubezpieczenia wypadkowego. Członkami rodziny uprawnionymi do jednorazowego odszkodowania są 31 : • małżonek zmarłego (z wyłączeniem małżonka pozostającego w orzeczonej przez sąd separacji), • dzieci własne, dzieci drugiego małżonka, dzieci przysposobione oraz przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności, wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, w tym również w ramach rodziny za29
Przy ustalaniu wysokości odszkodowania przyjmuje się kwotę przeciętnego wynagrodzenia, obowiązującą w dniu wydania przez ZUS decyzji w sprawie świadczeń. Przeciętnym wynagrodzeniem obowiązującym w dniu wydania decyzji jest przeciętne miesięczne wynagrodzenie w gospodarce narodowej za poprzedni rok kalendarzowy, ogłoszone dla celów emerytalnych w „Monitorze Polskim” przez Prezesa GUS, które obowiązuje od 1 kwietnia do 31 marca następnego roku. 30 Art. 55 ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, Dz. U. nr 199, poz. 1673 z późn. zm. 31 Art. 13 ustawy z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, Dz. U. nr 199, poz. 1673 z późn. zm.
Ubezpieczenia społeczne z tytułu wypadków …
143
stępczej spełniające w dniu śmierci ubezpieczonego lub rencisty warunki do uzyskania renty rodzinnej, • rodzice, osoby przysposabiające, macocha, ojczym, jeżeli w dniu śmierci ubezpieczonego lub rencisty prowadzili z nim wspólne gospodarstwo domowe lub jeżeli ubezpieczony lub rencista bezpośrednio przed śmiercią przyczyniał się do ich utrzymania albo jeżeli ustalone zostało wyrokiem lub ugodą sądową prawo do alimentów z jego strony. Wysokość jednorazowego odszkodowania z tytułu śmierci ubezpieczonego lub rencisty wynosi wielokrotność przeciętnego wynagrodzenia, zróżnicowaną w zależności od liczby uprawnionych członków rodziny. Jeżeli do omawianego świadczenia uprawniony jest tylko jeden członek rodziny zmarłego, przysługuje ono w wysokości: • 18-krotnego wynagrodzenia, gdy uprawnionymi są małżonek lub dzieci, • 9-krotnego przeciętnego wynagrodzenia, gdy uprawniony jest inny członek rodziny. Jeżeli do jednorazowego odszkodowania uprawnieni są równocześnie małżonek i jedno lub więcej dzieci, odszkodowanie przysługuje w podanej wyżej wysokości, zwiększonej o 3,5-krotność przeciętnego wynagrodzenia na każde dziecko. Jeżeli oprócz małżonka lub dzieci do jednorazowego odszkodowania uprawnieni są równocześnie inni członkowie rodziny, każdemu z nich przysługuje odszkodowanie w wysokości 3,5-krotnego przeciętnego wynagrodzenia, niezależnie od odszkodowania przysługującego małżonkowi lub dzieciom. Gdy zaś do omawianego świadczenia uprawnieni są tylko członkowie rodziny inni niż małżonek lub dzieci, przysługuje ono w wysokości podanej wyżej, zwiększonej o 3,5-krotne przeciętne wynagrodzenie na drugiego i każdego następnego uprawnionego. Jednorazowe odszkodowanie z tytułu śmierci ubezpieczonego lub rencisty, który zmarł wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, pomniejsza się o kwotę jednorazowego odszkodowania z tytułu stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu wypłaconego temu ubezpieczonemu lub renciście 32 . Wysokość jednorazowego odszkodowania i jego przyznanie należy do uprawnień ZUS. ZUS zobowiązany jest w ciągu 14 dni od dnia otrzymania orzeczenia lekarza orzecznika lub decyzji komisji lekarskiej rozstrzygnąć sprawę i powiadomić strony. Decyzję odmowną ZUS wydaje w przypadku 33 : • nie przedstawienia protokołu powypadkowego lub karty wypadku, • nie uznania w protokole powypadkowym lub karcie wypadku zdarzenia za wypadek przy pracy w rozumieniu ustawy. Jednorazowe odszkodowanie z tytułu stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu ZUS wypłaca w ciągu 30 dni od daty wydania decyzji.
32 33
K. Rubel, Ubezpieczenie…, op. cit., s. 119. Art. 15 ustawy o ubezpieczeniu społecznym, op. cit.
144
Kazimierz Szczęśniak
4.2. ŚWIADCZENIA KRÓTKOTERMINOWE Do świadczeń krótkoterminowych zaliczono zasiłek chorobowy, świadczenie rehabilitacyjne, a także zasiłek wyrównawczy. Zasiłek chorobowy i świadczenie rehabilitacyjne nie przysługuje za okresy, za które ubezpieczony zachowuje prawo do wynagrodzenia. Ustawa o ubezpieczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych w zakresie: • ustalania prawa do wymienionych zasiłków, • podstawy wymiaru tych świadczeń i ich wysokości, odsyła wyraźnie do przepisów ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa 34 . Zasiłek chorobowy w razie niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem przy pracy, wypadkiem zrównanym z wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową przysługuje zawsze, bez względu na spełnienie przez ubezpieczonego warunku okresu wyczekiwania i wypłacany jest od pierwszego dnia niezdolności do pracy. Stopa procentowa zasiłku chorobowego i świadczenia rehabilitacyjnego wynosi 100% podstawy wymiaru, czyli kwoty będącej podstawą wymiaru składek na ubezpieczenie wypadkowe 35 . Od 8 lutego 2005 roku świadczenie rehabilitacyjne wynosi 90% podstawy wymiaru za pierwsze trzy miesiące jego pobierania, a za dalsze 75% podstawy wymiaru. Do 100% mają jedynie prawo kobiety ciężarne. Dotychczas było to także przywilejem poszkodowanych w wypadku w drodze do lub z pracy. Świadczenie nazwane zasiłkiem wyrównawczym przysługuje ubezpieczonemu będącemu pracownikiem w sytuacji zmniejszenia zdolności do pracy, tj. gdy nie może wykonywać dotychczasowej pracy w ogóle albo w dotychczasowym rozmiarze, co wiąże się ze zmniejszeniem jego wynagrodzenia. Przyznanie zasiłku wyrównawczego z ubezpieczenia wypadkowego uzależnia się od poddania się przez pracownika rehabilitacji zawodowej. Zgodnie z art. 10 ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, prawo do omawianych zasiłków i świadczenia rehabilitacyjnego ustalają i świadczenie to oraz zasiłki wypłacają: płatnicy składek, jeżeli są zobowiązani do ustalania prawa do zasiłków w razie choroby i macierzyństwa i ich wypłaty; Zakład Ubezpieczeń Społecznych – w pozostałych przypadkach.
34 35
Dz. U. nr 60, poz. 636 z późn. zm. Art. 9 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, Dz. U. nr 199, poz. 1673 z późn. zm.
Ubezpieczenia społeczne z tytułu wypadków …
145
4.3. ŚWIADCZENIA DŁUGOTERMINOWE Do świadczeń długoterminowych z ubezpieczenia wypadkowego zaliczamy rentę z tytułu niezdolności do pracy, rentę szkoleniową, a w razie śmierci ubezpieczonego rentę rodzinną. Świadczenia te uzupełnione są dodatkami: dodatkiem do renty rodzinnej dla sieroty zupełnej, dodatkiem pielęgnacyjnym oraz świadczeniem w naturze, np. przedmiotami ortopedycznymi. Renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, u którego stwierdzono, że niezdolność do pracy jest skutkiem uszczerbku na zdrowiu zakwalifikowanego jako wypadek przy pracy lub choroba zawodowa. Przy ustalaniu zasad wysokości świadczenia (renty) stosuje się przepisy ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach FUS z pominięciem ograniczenia wskaźnika podstawy wymiaru do 250%, a bierze się pod uwagę faktyczne wynagrodzenie poszkodowanego. Natomiast w art. 17 ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy chorób zawodowych ustalono, że renta przysługuje niezależnie od okresu ubezpieczenia wypadkowego oraz bez względu na datę powstania niezdolności do pracy. Jako podstawę do obliczenia wysokości renty przyjmuje się 36 : • 24% kwoty bazowej, • 1,3% podstawy wymiaru renty za każdy rok okresów składkowych, • 0,7% podstawy wymiaru renty za każdy rok okresów nieskładkowych, • 0,7% podstawy wymiaru renty za każdy rok okresu brakującego do pełnych 25 lat okresów składkowych oraz nieskładkowych przypadających od dnia zgłoszenia wniosku o rentę do dnia, w którym rencista osiągnie wiek emerytalny. Podstawę wymiaru renty wypadkowej stanowi, ustalona w sposób opisany w art. 15-18 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenia wypadkowe 37 lub na ubezpieczenie społeczne 38 z okresu kolejnych 10 lat kalendarzowych wybranych przez zainteresowanego z ostatnich 20 lat kalendarzowych poprzedzających bezpośrednio rok, w którym zgłoszono wniosek o świadczenie albo z 20 lat wybranych z całego okresu ubezpieczenia. Renta ta nie może być niższa niż 39 : • 80% podstawy jej wymiaru – dla osoby całkowicie niezdolnej do pracy, • 60% podstawy wymiaru – dla osoby częściowo niezdolnej do pracy, • 100% podstawy jej wymiaru – dla osoby uprawnionej do renty szkoleniowej. Ponadto, nie może być ona niższa od 120% kwoty najniższej odpowiedniej renty z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej ogólnym stanem zdrowia. Wskaźników tych 36
Ustawa o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, Dz. U. nr 199, poz. 1673 z późn. zm. 37 Składka na ubezpieczenie wypadkowe płacona jest od l stycznia 1999 r. 38 Nazwą „ubezpieczenia społeczne” ustawodawca obejmuje okres opłacania składki na podstawie przepisów obowiązujących przed dniem l stycznia 1999 r. 39 W kwestii zasad ustalania podstawy wymiaru świadczeń, zob. I. Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenie społeczne, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2003.
146
Kazimierz Szczęśniak
nie stosuje się w przypadku ustalenia podstawy wymiaru renty bez ograniczenia wskaźnika do 250% przeciętnego wynagrodzenia. Do 31 grudnia 2002 r. osoba pobierająca rentę z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej i wykonująca jednocześnie pracę zarobkową mogła pobierać tę rentę bez względu na wysokość osiąganych zarobków, a od l stycznia 2003 r. renty wypadkowe przyznane zarówno przed dniem l stycznia 2003 r., jak i po tej dacie podlegają zawieszeniu w przypadku zarobkowania rencistów, na ogólnych zasadach przewidzianych dla rent przyznawanych z tytułu niezdolności do pracy z ogólnego stanu zdrowia. Zgodnie z art. 26 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych osobie uprawnionej do renty z tytułu niezdolności do pracy z ubezpieczenia wypadkowego oraz do emerytury na podstawie odrębnych przepisów wypłaca się, zależnie od jej wyboru, albo pełną rentę z tytułu niezdolności do pracy i spowodowanej wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową powiększoną o połowę emerytury, albo pełną emeryturę powiększoną o połowę renty. Jeżeli jednak osoba uprawniona do jednoczesnego pobierania wskazanych świadczeń osiąga przychód powodujący zawieszenie prawa do świadczeń lub zmniejszenie ich wysokości, określony w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, to niezależnie od wysokości tego przychodu traci prawo do jednoczesnego pobierania jednego pełnego świadczenia i drugiego w połowie. Oznacza to, że może pobierać tylko jedno – wybrane przez siebie – świadczenie. Osobie uprawnionej do renty z ubezpieczenia wypadkowego przysługuje dodatek pielęgnacyjny na zasadach określonych w ustawie o emeryturach i rentach z FUS. Renta szkoleniowa przyznawana jest ze względu na niezdolność do pracy w dotychczasowym zawodzie spowodowaną wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową. Świadczenie to przysługuje przez okres 6 miesięcy z tym, że może on być przedłużony na czas niezbędny do przekwalifikowania zawodowego, nie dłużej jednak niż o 30 miesięcy. Wysokość renty szkoleniowej z ubezpieczenia wypadkowego wynosi 100% podstawy jej wymiaru. Świadczenie to nie może być niższe niż 120% kwoty najniższej renty rodzinnej przewidzianej przepisami ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych 40 . Renta rodzinna. Świadczenie to należy się osobom, które miały prawo do pozostania na utrzymaniu zmarłego. Stąd renta rodzinna z ubezpieczenia wypadkowego przysługuje następującym członkom rodziny 41 : • dzieciom własnym, dzieciom drugiego małżonka oraz dzieciom przysposobionym, • przyjętym na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnukom, rodzeństwu i innym dzieciom, w tym również w ramach rodziny zastępczej, • małżonkowi (wdowie i wdowcowi), • rodzicom (także ojczymowi i macosze oraz osobom przysposabiającym). Osoby te nabywają prawo do renty rodzinnej, jeżeli spełnią warunki określone w ustawie emerytalnej. 40
G. Uściska, Europejskie standardy zabezpieczenia społecznego a współczesne rozwiązania polskie, IP i SS Warszawa 2005 r. 41 Ustawa o emeryturach i rentach z FUS z dnia 17 grudnia 1998r., Dz. U. nr 162 poz. 1118 z późn. zm.
Ubezpieczenia społeczne z tytułu wypadków …
147
Renta rodzinna przysługuje w wysokości42 : • 85% świadczenia, jakie przysługiwałoby zmarłemu, jeżeli do renty rodzinnej uprawniona jest jedna osoba, • 90% świadczenia, jakie przysługiwałoby zmarłemu, jeżeli do renty rodzinnej uprawnione są dwie osoby, • 95% świadczenia, jakie przysługiwałoby zmarłemu, jeżeli do renty rodzinnej uprawnione są trzy osoby lub więcej. W celu obliczenia wysokości omawianego świadczenia należy więc najpierw ustalić wysokość renty z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową, która przysługiwałaby zmarłemu, przyjmując, że osoba zmarła była w chwili zgonu osobą całkowicie niezdolną do pracy. Rodzinna renta wypadkowa nie może być niższa niż 120% kwoty najniższej renty rodzinnej przewidzianej przepisami ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Na zasadach i w wysokości określonej we wskazanej ustawie przysługuje do renty rodzinnej z ubezpieczenia wypadkowego dodatek dla sieroty zupełnej. Poszkodowani w wyniku wypadków przy pracy lub chorób zawodowych uzyskują ze środków funduszu wypadkowego pokrycie kosztów świadczeń z zakresu stomatologii i szczepień ochronnych nierefundowanych na podstawie odrębnych przepisów, na które ubezpieczony został skierowany przez lekarza orzecznika ZUS na wniosek lekarza prowadzącego. Fundusz wypadkowy pokrywa także koszty przedmiotów ortopedycznych w wysokości udziału własnego ubezpieczonego określonego w przepisach o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym. Reszta kosztów wskazanych przedmiotów podlega sfinansowaniu ze środków ubezpieczenia zdrowotnego. 5. SKŁADKA NA UBEZPIECZENIE WYPADKOWE Składki na ubezpieczenie wypadkowe są w całości finansowane przez pracodawców i pozostałych płatników. Od l stycznia 2003 r. składkę na ubezpieczenie wypadkowe w wysokości l,93% podstawy wymiaru (50% najwyższej stopy procentowej ustalonej na dany rok składkowy dla poszczególnych grup działalności) opłacają 43 : • płatnicy składek podlegający wpisowi do REGON, zgłaszający do ubezpieczenia wypadkowego nie więcej niż 9-ciu ubezpieczonych, • płatnicy składek niepodlegający wpisowi do REGON, bez względu na liczbę ubezpieczonych zgłaszanych do ubezpieczenia wypadkowego. Natomiast płatnicy składek podlegający wpisowi do rejestru REGON, zgłaszający do ubezpieczenia wypadkowego co najmniej 10-ciu ubezpieczonych, ustalają stopę procentową składek na ubezpieczenie wypadkowe w wysokości stopy procentowej określonej grupy działalności, do której dany płatnik należy według Polskiej Klasyfikacji Działalności ujętego w rejestrze REGON. Czyli na rok 2004, 42
Ustawa o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, Dz. U. nr 199, poz. 1673 z późn. zm.
43
Rozporządzenie – jak w tabeli 1.
Kazimierz Szczęśniak
148
płatnik składek na ubezpieczenie wypadkowe ustala w oparciu o PKD 44 i w zależności od kategorii ryzyka. Składkę na ubezpieczenie wypadkowe ustala się na rok składkowy. Każdy rok składkowy obejmuje składki należne za okres od l kwietnia danego roku do 31 marca następnego roku. Wyjątkowo pierwszy rok składkowy jest dłuższy i objął składki należne od l stycznia 2003 r. do 31 marca 2004 r. Drugi rok składkowy będzie trwał zatem od l kwietnia 2004 r. do 31 marca 2005 r., kolejny – od l kwietnia 2005 r. do 31 marca 2006 r. Od 1 kwietnia 2006 r. ich wysokość jest ściśle powiązana z warunkami pracy u płatnika mierzonymi liczbą wypadków przy pracy. Nastąpi dodatkowo zróżnicowanie poziomu składek u poszczególnych płatników zatrudniających co najmniej 10 ubezpieczonych 45 . Stopa procentowa będzie ustalona – w oparciu o przekazane przez płatników dane (na druku ZUS IWA) dotyczące liczby poszkodowanych w wypadkach przy pracy, w tym wypadków śmiertelnych i ciężkich oraz liczbę zatrudnionych w warunkach zagrożenia. Na tej podstawie ZUS określi tzw. wskaźnik korygujący dla poszczególnych zakładów, który zwiększy lub pomniejszy dotychczas płaconą składkę. Najwyższa stopa procentowa składki na ubezpieczenie wypadkowe ustalona została na poziomie 3,86%. Tabela 1. Stopy procentowe składek Lp. 1
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
44 45
Grupy działalności
Kod PKD
Kateg. ryzyka
Stopy proc. składki (%)
2
3
4
5
Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo Rybołówstwo i rybactwo Górnictwo i kopalnictwo surowców energetycznych Górnictwo i kopalnictwo surowców innych niż energetyczne Produkcja artykułów spożywczych, napojów i wyrobów tytoniowych Produkcja wyrobów włókienniczych i odzieży Produkcja skór wyprawionych i wyrobów ze skór wyprawionych Produkcja drewna i wyrobów z drewna Produkcja masy włóknistej, papieru oraz wyrobów z papieru, działalność publikacyjna i poligraficzna Wytwarzanie koksu i produktów rafinacji ropy naftowej i paliw jądrowych Produkcja wyrobów chemicznych Produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych
A B CA
8 8 14
2,26 2,26 3,86
CB
13
3,60
DA
7
2,00
DB
4
1,20
DC
5
1,47
DD
12
3,33
DE
5
1,47
DF
6
1,73
DG
6
1,73
DH
7
2,00
Dz. U. nr 33, poz. 289 z 2 marca 2004, wchodzi w życie z dniem l maja 2004 r. E. Konarska, Uspołecznione i nieuspołecznione tak samo. Nowe uregulowania o ubezpieczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, „Rzeczpospolita”, nr 54 z 5 marca 2003 r.
Ubezpieczenia społeczne z tytułu wypadków …
1
2
13
Produkcja wyrobów z surowców niemetalicznych pozostałych Produkcja metali i wyrobów z metali Produkcja maszyn i urządzeń, gdzie indziej niesklasyfikowana Produkcja urządzeń elektrycznych i optycznych Produkcja sprzętu transportowego Produkcja, gdzie indziej niesklasyfikowana Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę Budownictwo Handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów mechanicznych, motocykli oraz artykułów użytku osobistego i domowego
14 15 16 17 18 19 20 21
22 23 24 25
26
27 28 29
Hotele i restauracje Transport, gospodarka magazynowa i łączność Pośrednictwo finansowe Obsługa nieruchomości, wynajem, nauka i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej Administracja publiczna i obrona narodowa, obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i powszechne ubezpieczenie zdrowotne, organizacje i zespoły eksterytorialne Edukacja Ochrona zdrowia i opieka społeczna Pozostała działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna
149
3
4
5
DI
9
2,53
DJ
9
2,53
DK
8
2,26
DL DM DN
5 9 8
1,47 2,53 2,26
E
6
1,73
F
8
2,26 0,97
G
3
H I J
3 5 2
0,97 1,47 0,97
K
4
1,20
L,Q
3
0,97
M N
6 5
1,73 1,47
O
5
1,47
Źródło: Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 29 listopada 2002 r. w sprawie zróżnicowania stopy procentowej składki na ubezpieczenie społeczne z tytułów wypadków przy pracy i chorób zawodowych w zależności od zagrożeń zawodowych i ich skutków, Dz. U. nr 200, poz. 1692 i Dz. U. nr 203 poz. 1720.
6. POSTĘPOWANIE W SPRAWACH Z ZAKRESU WYPADKÓW PRZY PRACY Podstawą prawną ustalania okoliczności wypadków przy pracy jest rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 19 grudnia 2002 r. w sprawie trybu uznawania zdarzenia powstałego w okresie ubezpieczenia wypadkowego za wypadek przy pracy, kwalifikacji prawnej zdarzenia, wzoru karty wypadku i terminu jej sporządzenia 46 . Procedura kwalifikacji wypadku przy pracy rozpoczyna się od zgłoszenia wypadku przez poszkodowanego odpowiedniemu podmiotowi ustalającemu okoliczności i przyczyny wypadku. Sporządza się protokół powypadkowy, który jest 46
Dz. U. nr 236, poz. 1992.
150
Kazimierz Szczęśniak
dokumentem o dużym znaczeniu prawnym dla poszkodowanego pracownika, pracodawcy i ZUS. Dane zawarte w protokole, mimo że są uznane za wiążące, nie są wiążące dla sądów powszechnych 47 . Podmioty zobowiązane do ustalania okoliczności i przyczyn wypadku niezwłocznie po otrzymaniu wiadomości o wypadku powiadamiają pisemnie o wszczęciu postępowania powypadkowego właściwą terenową jednostkę organizacyjną ZUS, której przedstawiciel może uczestniczyć w postępowaniu. Postępowanie powypadkowe jest prowadzone przez upoważniony podmiot w szczególności poprzez 48 : • zabezpieczenie miejsca wypadku w sposób pozwalający odtworzyć jego okoliczności, • dokonanie oględzin miejsca wypadku w celu odtworzenia jego okoliczności, • dokonanie oględzin miejsca wypadku, stanu technicznego maszyn i innych urządzeń technicznych, stanu urządzeń ochronnych oraz: danie warunków wykonywania pracy i innych okoliczności, które mogły mieć wpływ na powstanie wypadku, • przesłuchanie poszkodowanego, jeżeli jego stan na to pozwala, • przesłuchanie świadków wypadku, • zebranie innych dowodów dotyczących wypadku, uznanych za niezbędne. Zakończeniem postępowania powypadkowego jest sporządzenie karty wypadku, nie później niż w terminie 14 dni od dnia uzyskania zawiadomienia o wypadku. Poszkodowany lub uprawniony do jednorazowego odszkodowania członek jego rodziny ma prawo zapoznać się z treścią karty oraz zgłosić uwagi i zastrzeżenia do zawartych w niej ustaleń, o czym powinien zostać pouczony. Następnie ubezpieczony lub uprawnieni członkowie rodziny składają do ZUS, za pośrednictwem płatnika składek lub osobiście (np. w przypadku osób prowadzących działalność pozarolniczą), wniosek o wypłatę świadczenia wraz z wymaganą dokumentacją. W przeciwieństwie do poprzedniego stanu prawnego art. 11 ust. 4 omawianej ustawy wypadkowej postanawia, iż oceny stopnia uszczerbku na zdrowiu oraz jego związku z wypadkiem przy pracy i chorobą zawodową dokonuje się po zakończeniu leczenia i rehabilitacji, czego konsekwencją jest wstrzymanie wniosku do zakończenia pełnego procesu leczenia. ZUS, po przeprowadzeniu odpowiednich czynności (orzeczeniu lekarza orzecznika ZUS, od którego sprzeciwy rozpatruje komisja lekarska ZUS), wydaje decyzję o przyznaniu lub odmowie przyznania świadczenia, od której ubezpieczonemu oraz uprawnionym członkom rodziny przysługuje odwołanie do wydziału pracy i ubezpieczeń społecznych sądu rejonowego albo – w sprawach rentowych –
47
Wyrok Sądu Najwyższego z 25 lipca 1973 r., IIIPRN 35 /73, OSCN1974 r. nr 5, poz. 95 oraz glosa J. Brola do tego wyroku, OSP,1974, nr 4 poz. 85. 48 K. Rubel, Ubezpieczenie społeczne, op. cit. s. 129; T. Wyka, Kilka uwag na temat ustalania okoliczności przyczyn wypadków przy pracy, Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2003 nr 7.
Ubezpieczenia społeczne z tytułu wypadków …
151
do okręgowego sądu pracy i ubezpieczeń społecznych. Od orzeczenia sądu przysługuje apelacja do sądu wyższej instancji. 7. POSTĘPOWANIE W SPRAWACH Z ZAKRESU CHORÓB ZAWODOWYCH Podstawą prawną do wszczęcia sprawy z zakresu chorób zawodowych jest rozporządzenie Rady Ministrów z 30 lipca 2002 r. w sprawie wykazu chorób zawodowych, szczegółowych zasad postępowania w sprawach zgłaszania podejrzenia, rozpoznawania i stwierdzania chorób zawodowych oraz podmiotów właściwych w tych sprawach (Dz. U. nr 132, poz. 1115). Na mocy tego rozporządzenia do zgłoszenia podejrzenia choroby zawodowej pracownika są upoważnieni: • pracodawca zatrudniający pracownika, • lekarz, który podczas wykonywania zawodu powziął podejrzenie choroby zawodowej u pracownika, • lekarz stomatolog, który podczas wykonywania zawodu powziął podejrzenie choroby zawodowej u pracownika, • lekarz weterynarz, który podczas wykonywania zawodu stwierdził u pracownika mającego kontakt z chorymi zwierzętami objawy mogące nasuwać podejrzenie choroby zawodowej, • pracownik, który podejrzewa, że występujące u niego objawy mogą wskazywać na taką chorobę, przy czym zgłasza on podejrzenie za pośrednictwem lekarza sprawującego nad nim profilaktyczną opiekę zdrowotną. Podejrzenie choroby zawodowej zgłasza się państwowemu sektorowi sanitarnemu oraz inspektorowi pracy, których właściwość ustala się według miejsca pracy pracownika lub według krajowej siedziby pracodawcy w przypadku, gdy dokumentacja dotycząca narażenia zawodowego jest gromadzona w tej siedzibie. Zgłoszenie podejrzenia choroby zawodowej składa się na specjalnym formularzu (określony w przepisach w sprawie sposobu dokumentowania chorób zawodowych i skutków tych chorób), a w przypadku choroby zawodowej o ostrym przebiegu lub podejrzenia, że choroba zawodowa była przyczyną śmierci pracownika – również w formie telefonicznej. Postępowanie o stwierdzenie choroby zawodowej wszczyna właściwy państwowy inspektor sanitarny, kierując pracownika, którego dotyczy podejrzenie, na badania do odpowiedniej jednostki orzeczniczej. Państwowy inspektor sanitarny ma obowiązek skierowania pracownika na badania w celu rozpoznania choroby zawodowej i poinformowania o tym pracodawcy oraz podstawowej jednostki służby medycyny pracy sprawującej profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikiem. Jednostkami orzeczniczymi I stopnia są: • poradnie i oddziały chorób zawodowych wojewódzkich ośrodków medycyny pracy, • katedry, poradnie i kliniki chorób zawodowych akademii medycznych, • przychodnie i oddziały chorób zakaźnych poziomu wojewódzkiego – w zakresie chorób zawodowych zakaźnych i inwazyjnych,
Kazimierz Szczęśniak
152
•
jednostki organizacyjne zakładów opieki zdrowotnej, w których nastąpiła hospitalizacja – w zakresie rozpoznawania chorób zawodowych u pracowników hospitalizowanych z powodu wystąpienia ostrych objawów choroby. Lekarz spełniający odpowiednie wymagania kwalifikacyjne, zatrudniony w jednej z wyżej wymienionych jednostek orzeczniczych, wydaje orzeczenie lekarskie o rozpoznaniu choroby zawodowej lub o braku podstaw do rozpoznania choroby zawodowej na podstawie m.in. wyników przeprowadzonych badań lekarskich i pomocniczych, dokumentacji medycznej pracownika, dokumentacji przebiegu zatrudnienia oraz oceny narażenia zawodowego. Orzeczenie lekarskie o rozpoznaniu choroby zawodowej lub o braku podstaw do rozpoznania choroby zawodowej wydane przez jednostkę orzeczniczą I stopnia przesyła się właściwemu państwowemu inspektorowi sanitarnemu, pracownikowi oraz osobie zgłaszającej podejrzenie choroby zawodowej. Pracownik, który nie zgadza się z treścią orzeczenia lekarskiego wydanego przez jednostkę orzeczniczą I stopnia, może wystąpić z wnioskiem o przeprowadzenie ponownego badania przez jednostkę orzeczniczą II stopnia. Wniosek ten składa się za pośrednictwem jednostki orzeczniczej I stopnia zatrudniającej lekarza, który wydał orzeczenie, w terminie 14 dni od dnia otrzymania orzeczenia lekarskiego. Jednostkami orzeczniczymi II stopnia są: • przychodnie, oddziały i kliniki chorób zawodowych jednostek badawczorozwojowych w dziedzinie medycyny pracy, • katedry, poradnie i kliniki chorób zakaźnych i inwazyjnych akademii medycznych, • jednostki badawczo-rozwojowe prowadzące rozpoznanie i leczenie gruźlicy. Orzeczenie lekarskie o rozpoznaniu choroby zawodowej lub o braku podstaw do rozpoznania choroby zawodowej wydane w wyniku ponownego badania jest ostateczne. Orzeczenie wydane przez jednostkę orzeczniczą II stopnia przesyła się właściwemu państwowemu inspektorowi sanitarnemu, pracownikowi, osobie zgłaszającej podejrzenie choroby zawodowej oraz jednostce orzeczniczej I stopnia. Decyzję o stwierdzeniu choroby zawodowej albo o braku podstaw do rozpoznania choroby zawodowej wydaje właściwy państwowy inspektor sanitarny na podstawie materiału dowodowego, a w szczególności danych zawartych w orzeczeniu lekarskim oraz oceny narażenia zawodowego pracownika. Od decyzji wydanej przez właściwego państwowego inspektora sanitarnego przysługuje odwołanie do właściwego państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego, natomiast od decyzji właściwego państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego przysługuje skarga do Naczelnego Sądu Administracyjnego. Właściwy państwowy inspektor sanitarny przesyła decyzję o stwierdzeniu choroby zawodowej albo o braku podstaw do rozpoznania choroby zawodowej: pracownikowi, pracodawcy lub pracodawcom zatrudniającym pracownika w warunkach, które mogły spowodować skutki zdrowotne uzasadniające postępowanie w sprawie rozpoznania i stwierdzenia choroby zawodowej, jednostce orzeczniczej zatrudniającej lekarza który wydał orzeczenie lekarskie oraz właściwemu inspektorowi pracy.
Ubezpieczenia społeczne z tytułu wypadków …
153
8. ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRACODAWCY ZA WYPADKI PRZY PRACY Ustawa z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy wprowadziła zasadnicze zmiany w uregulowaniu świadczeń z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, obciążając odpowiedzialnością za ten rodzaj ryzyka zasadniczo tylko Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Pracodawca odpowiada za przedmioty utracone i zniszczone w związku z wypadkiem przy pracy na zasadzie art. 237 §1 k.p. Zasadniczo zrezygnowano zatem z dwoistego charakteru świadczeń należnych pracownikowi z tytułu wypadków przy pracy. Pracodawca nie odpowiada już za wypłatę jednorazowych odszkodowań przewidzianych w ustawie, natomiast został zobowiązany do opłacania składki na ubezpieczenie wypadkowe, której wysokość (stopa procentowa) może być zróżnicowana w zależności od zagrożeń zawodowych i ich skutków 49 . Z samego faktu zatrudnienia pracownika wynika odpowiedzialność pracodawcy za szkody, jakich doznał pracownik w wyniku uszczerbku na zdrowiu wskutek wypadku przy pracy. Odpowiedzialność ta dotyczy również wypadków zrównanych z wypadkami przy pracy. Odpowiedzialność ponosi pracodawca niezależnie od swego zawinienia lub przyczynienia się do spowodowania wypadku przy pracy 50 . Niezależnie od odpowiedzialności przewidzianej w ustawie wypadkowej pracodawca może dodatkowo odpowiadać za wypadki przy pracy na podstawie prawa cywilnego, o ile świadczenie nie pokryło całości szkody powstałej w skutek wypadku przy pracy. Jeżeli poszkodowany utracił całkowicie lub częściowo zdolność do pracy zarobkowej albo zwiększyły się jego potrzeby lub zmniejszyły widoki powodzenia na przyszłość, może on żądać od pracodawcy zobowiązanego do naprawienia szkody odpowiedniej renty. W razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia sąd pracy może przyznać poszkodowanemu odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę. PODSUMOWANIE Rozwiązania przyjęte w nowej ustawie wypadkowej porządkują dotychczasowy stan prawny przez scalenie zakresu podmiotowego i przedmiotowego ochrony, zrównują pozycję prawną uczestników tego ubezpieczenia, płatników składek i ubezpieczonych, rozszerzają równocześnie w pewnym zakresie ochronę, której osoby ubezpieczone były dotychczas pozbawione, wprowadzają w zasadzie jednolity zakres świadczeń. Zreformowany system lepiej zaspokaja usprawiedliwione potrzeby i oczekiwania ubezpieczonych, dotkniętych skutkami wypadków przy pracy i chorób zawodowych. 49
M. Gersdorf, Odpowiedzialność cywilnoprawna pracodawcy za wypadki przy pracy, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne”, 2003 nr 6. 50 T. Niedziński, Wypadki zrównane z wypadkami przy pracy, „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Zdrowotnych”, 2002 nr 12.
Kazimierz Szczęśniak
154
LITERATURA 1.
2.
3. 4. 5. 6. 7. 8.
9.
10. 11.
12. 13.
14. 15.
16. 17. 18.
Bińczycka-Majewska T., Charakterystyka i zakres świadczeń w systemie ubezpieczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2003, nr 5. Florek L., Zielińska T., Prawo pracy, Warszawa 2003; zob. też Hofmańska E., Odszkodowanie za przedmioty utracone lub uszkodzone w związku z wypadkiem przy pracy, Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2003, nr 3. Gersdorf M., Odpowiedzialność cywilnoprawna pracodawcy za wypadki przy pracy, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2003, nr 6. Golinowska S., Polityka społeczna państwa w gospodarce rynkowej, PWN, Warszawa 2000, s. 87. Gudowska B., Choroby zawodowe, Praca i Zabezpieczenie Społeczne, 2003 nr 4. Jackowiak U., Wyrównanie szkód niemajątkowych spowodowanych wypadkami przy pracy, Warszawa 1975. Jędrasik-Jankowska I., Wypadek zrównany z wypadkiem przy pracy, Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2003, nr 4. Jędrasik-Jankowska I., Ubezpieczenia społeczne, tom 3. Ubezpieczenie chorobowe. Ubezpieczenie wypadkowe, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2003. Konarska E., Uspołecznione i nieuspołecznione tak samo. Nowe uregulowania o ubezpieczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, „Rzeczpospolita”, nr 54 z 5 marca 2003. Niedziński T., Wypadki zrównane z wypadkami przy pracy, Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Zdrowotnych 2002, nr 12. Obwieszczenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 13 marca 2003 w sprawie wysokości kwot jednorazowych odszkodowań z tytułu wypadków przy pracy lub choroby zawodowej, M.P. z dnia 31 marca 2003 r. Opolski M., Droga musi być najkrótsza, Gazeta Prawna 2004, nr 30. Rozporządzenie Rady Ministrów z 30 lipca 2002 r. w sprawie wykazu chorób zawodowych, szczególnych zasad postępowania w sprawie zgłaszania, rozpoznawania i stwierdzenia chorób zawodowych oraz podmiotów właściwych w tych sprawach, Dz. U. nr 132, poz. 1115. Romer T., Ustawa wypadkowa od stycznia 2003 r. Prawo Pracy 2003, nr 6. Rubel K., Ubezpieczenie społeczne z tytułu wypadku przy pracy i chorób zawodowych, [w:] Szpor G. (red.), System ubezpieczeń społecznych. Zagadnienia podstawowe, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2006. Salwa Z., Pojęcie wypadku przy pracy, Praca i Zabezpieczenie Społeczne, 2003, nr 3. Sanetra W., Wypadek przy pracy w nowej wersji, Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Zdrowotnych 2002, nr 12. Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Dz. U. nr 199, poz. 1673, art. 5.
Ubezpieczenia społeczne z tytułu wypadków …
19. 20. 21.
155
Uściska G., Europejskie standardy zabezpieczenia społecznego a współczesne rozwiązania Polski, IPiSS, Warszawa 2005. Wyka T., Kilka uwag na temat ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy, Praca i zabezpieczenie społeczne 2003, nr 7. Żarowski J., Świadczenia za wypadki przy pracy, Gazeta Prawna 2003, nr 3.
DR HAB. MIROSŁAWA KOZŁOWSKA-BURDZIAK Katedra Zarządzania i Marketingu Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku
PRAWNO-ORGANIZACYJNE UWARUNKOWANIA PRZEKSZTAŁCEŃ PAŃSTWOWYCH GOSPODARSTW ROLNYCH W ROLNICTWIE POLSKIM I NIEMIEC WSCHODNICH
1. WSTĘP Proces prywatyzacji państwowych gospodarstw rolnych w Polsce trwa od 1992 roku. Jego przebieg i kierunki przekształceń nie są w pełni zbieżne z oczekiwaniami. Dotyczy to przede wszystkim tempa prywatyzacji. Proces przejmowania mienia popegeerowskiego w Polsce trwał do 1995 roku, podczas gdy w założeniach miał się zakończyć dwa lata wcześniej. Oczekiwano, że dominującą formą zagospodarowania przejętego majątku stanie się sprzedaż nieruchomości. W tym celu systematycznie doskonalono narzędzia prawnoorganizacyjne przekształceń własnościowych. Okazuje się jednak, że do czasu akcesji polskiego rolnictwa ze strukturami UE zainteresowanie zakupem skarbowych nieruchomości rolnych było niewielkie. W Niemczech Wschodnich proces przejmowania mienia państwowego w rolnictwie dokonał się w tempie szybszym niż w Polsce. Zasadniczym tego powodem było właściwe przygotowanie jednostek do sprywatyzowania. Proces zagospodarowania przejętego majątku w Niemczech, podobnie jak w Polsce, przebiega wolniej niż zakładano. Tam jednak występują znacznie korzystniejsze uwarunkowania przemian, wynikające z objęcia wschodnich landów instrumentami Wspólnej Polityki Rolnej czy też z przepływu kapitału z zachodniej części Niemiec. Celem niniejszego opracowania jest analiza uwarunkowań prawnoorganizacyjnych przekształceń PGR w Polsce i odniesienie ich do stosowanych w prywatyzacji rolnictwa państwowego w Niemczech Wschodnich. Wybór tego kraju do porównań nie jest przypadkowy. Określa się w literaturze przedmiotu, że model przekształceń w rolnictwie niemieckim najbardziej zbliżony jest do rozwiązań polskich. Występują jednak znaczne różnice. Są one widoczne zarówno w tempie, jak i kierunkach przekształceń, które w znacznej mierze zależą od zróżnicowanych rozwiązań instytucjonalnych.
158
Mirosława Kozłowska-Burdziak
2. INSTYTUCJONALNE RAMY PRZEKSZTAŁCEŃ ROLNICTWA PAŃSTWOWEGO W POLSCE Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa (AWRSP), od lipca 2003 r. działająca jako Agencja Nieruchomości Rolnych, jest agendą państwową powołaną do życia mocą ustawy z 19 października 1991 roku o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa w celu realizacji przekształceń własnościowych w rolnictwie, głównie w sektorze państwowym 1 . Jej konstrukcja prawna opiera się na zasadzie powiernictwa, stosowanej do zarządu mieniem państwowym. Agencja, będąc wyspecjalizowaną rządową instytucją powierniczą, wykonuje prawa własności w odniesieniu do powierzonego jej przez Skarb Państwa wyodrębnionego mienia państwowego w rolnictwie. Na mocy ustawy Agencja zobowiązana została do sukcesywnego przejmowania do Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa nieruchomości rolnych po zlikwidowanych państwowych przedsiębiorstwach gospodarki rolnej, nieruchomości znajdujących się w użytkowaniu lub faktycznym władaniu osób fizycznych, osób prawnych oraz innych jednostek organizacyjnych, a ponadto wchodzących w skład Państwowego Funduszu Ziemi. W ustawie zakładano, że proces przejmowania mienia miał być zakończony do końca 1993 roku. Termin ten jednak nie został zrealizowany. Przejęcie majątku przedsiębiorstw rolnych przez Agencję WRSP poprzedzał tzw. proces przygotowawczy, polegający na: • uporządkowaniu dokumentacji prawnogeodezyjnej (określenie prawnego właściciela ziemi), • opracowaniu w przedsiębiorstwach projektów ich restrukturyzacji, • dokonaniu wydzielenia części socjalno-mieszkaniowej (poprzez przekazanie nieodpłatne gminie, sprzedaż mieszkań pracownikom, utworzenie spółdzielni mieszkaniowych). Już początek działań przygotowawczych (uporządkowanie dokumentacji prawnogeodezyjnej) wskazał, że proces przejmowania mienia nie będzie przebiegał tak sprawnie i szybko, jak pierwotnie zakładano. Wiele nieruchomości gruntowych nie posiadało założonych ksiąg wieczystych ani też dokumentów źródłowych, które określałyby prawnego ich właściciela. Dotyczyło to zarówno gruntów przejmowanych wcześniej od rolników na rzecz Skarbu Państwa, jak i tych przejmowanych na mocy dekretu o reformie rolnej. Brak jednoznacznego określenia zakresu i zasad zwrotu mienia byłym właścicielom stał się przyczyną wielu problemów także w procesie zagospodarowywania przejętego majątku. Agencja WRSP została zobowiązana do wykonania następujących zadań: • tworzenia warunków sprzyjających racjonalnemu wykorzystaniu potencjału produkcyjnego Zasobu Skarbu Państwa, • restrukturyzacji i prywatyzacji mienia Skarbu Państwa użytkowanego na cele rolne,
1
Woś A. (red.), Encyklopedia Agrobiznesu, Warszawa 1998, s. 8-9.
Prawno-organizacyjne uwarunkowania przekształceń …
• • • • • •
159
obrotu nieruchomościami i innymi składnikami majątku Skarbu Państwa użytkowanego na cele rolne, administrowania zasobami majątkowymi Skarbu Państwa przeznaczonymi na cele rolne, tworzenia gospodarstw rolnych, zabezpieczenia majątku Skarbu Państwa, prowadzenia prac urządzeniowo-rolnych na gruntach Skarbu Państwa oraz popierania na gruntach Skarbu Państwa prywatnych gospodarstw rolnych, tworzenia miejsc pracy w związku z restrukturyzacją państwowej gospodarki rolnej 2 .
Realizacji tych zadań miała służyć szeroka gama i swoboda wyboru form dysponowania mieniem Zasobu WRSP. Agencja, zgodnie z ustawą o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi, może mienie to sprzedawać w całości lub w części, oddawać na czas określony do odpłatnego korzystania (wydzierżawiać) osobom fizycznym i prawnym, wnieść do spółek, przekazać w zarząd oraz „oddać” administratorowi w celu gospodarowania zorganizowaną jednostką produkcyjną. Nieruchomości rolne wchodzące w skład Zasobu mogą być także przekazane nieodpłatnie między innymi gminom na cele związane z inwestycjami infrastrukturalnymi, Polskiej Akademii Nauk, szkołom wyższym i jednostkom badawczo-rozwojowym na cele służące wykonywaniu ich statutowych zadań, Lasom Państwowym w celu zalesienia. W uzasadnionych gospodarczo przypadkach (niska jakość gleby, brak chętnych na zakup lub dzierżawę, wysokie koszty produkcji nie mające pokrycia w uzyskanej produkcji) grunty rolne wchodzące w skład Zasobu mogą być odłogowane, a więc wyłączone z produkcji rolnej. Realizację zadań powierzonych Agencji oparto na fundamentalnej zasadzie samofinansowania. A to oznaczało konieczność bilansowania wydatków, związanych głównie ze spłatą zobowiązań zaciągniętych przez przedsiębiorstwa państwowe oraz wynikających z realizacji postawionych przed Agencją zadań, wpływami uzyskiwanymi z rozdysponowania przejętego mienia. Polityka Agencji WRSP w zakresie przejmowania i rozdysponowania nieruchomości rolnych Skarbu Państwa została sprecyzowana w dokumencie pn.: „Kierunki działania Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa” 3 . Punkt 3 wprowadzenia określa, że Zasób Nieruchomości Rolnych SP przejętych przez Agencję będzie służył, w kolejnych etapach przekształceń rolnictwa, głównie rozwojowi gospodarstw rodzinnych. Miało to następować poprzez sprzedaż lub oddawanie w dzierżawę nieruchomości rolnych z Zasobu w celu powiększania wielkości istniejących i tworzenie nowych gospodarstw rodzinnych. Podstawową formą sprzedaży państwowych nieruchomości rolnych ustanowiono przetarg. Takie rozwiązanie, oparte na kryteriach ekonomicznych, pozostawia sprzedaż nieruchomości mechanizmowi rynkowemu. W wyniku przetargu ustnego wyłania się nabywcę, który zaproponuje najkorzystniejszą cenę. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Gospo2 3
Raport z działalności Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa za 1992 rok, Warszawa 1993. Ibidem, s. 30-35.
160
Mirosława Kozłowska-Burdziak
darki Żywnościowej z dnia 16 stycznia 1992 roku w sprawie szczegółowego trybu sprzedaży nieruchomości i ich części składowych wchodzących w skład Zasobu WRSP, warunków rozkładania ceny na raty oraz stawki szacunkowej gruntów (Dz. U. nr 10, poz. 39) wykaz nieruchomości rolnych przeznaczonych do sprzedaży podawany był do publicznej wiadomości na 14 dni przed wyznaczonym terminem przetargu. Przetarg nieograniczony powodował, że nieruchomości nie zawsze trafiały do rolników zamierzających powiększać swoje gospodarstwa. Zasadniczym powodem był brak środków finansowych i krótki czas ogłoszenia przed przetargiem, który uniemożliwiał zgromadzenie niezbędnych środków finansowych. Transformacja ustrojowa spowodowała drastyczne pogorszenie się sytuacji dochodowej polskiego rolnictwa prywatnego. Zaledwie 10% gospodarstw na początku lat 90-tych charakteryzowało się dodatnią akumulacją finansową i powiększaniem zasobów ziemi 4 . W tej sytuacji w wyniku przetargu ziemia nie zawsze trafiała w ręce rolników, którzy przegrywali w licytacji z zamożniejszymi od nich uczestnikami przetargu (nie rolnikami). W związku z powyższym, racjonalne wykorzystanie potencjału produkcyjnego mogło wiązać się po prostu z dążeniem do maksymalizacji dochodów Agencji z tytułu sprzedaży nieruchomości. Dopiero w grudniu 1992 roku w zmianach do ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi SP wprowadzono zmiany polegające na zastrzeżeniu prawa pierwszeństwa w przetargu ofert dla następujących kategorii podmiotów: rolnika nabywającego nieruchomość rolną w celu powiększenia gospodarstwa rolnego bądź dla pracowników lub spółek pracowniczych zlikwidowanego przedsiębiorstwa gospodarki rolnej, którzy tworzą gospodarstwa rolne 5 . Tym samym, za wstępne wymogi realizacji racjonalnego wykorzystania potencjału produkcyjnego można uznać już jego alokację w sektorze rolnictwa prywatnego. Kolejnym zadaniem postawionym w ustawie przed Agencją Własności Rolnej Skarbu Państwa była restrukturyzacja (poprzedzająca prywatyzację) mienia SP użytkowanego na cele rolnicze. Gospodarstwa państwowe w rolnictwie, obok funkcji produkcyjnych, pełniły dotychczas również funkcje socjalno-bytowe zatrudnionej załogi. Dotyczyły one głównie tzw. „mieszkaniówki” i utrzymywania żłobków i przedszkoli. A to przecież stanowiło znaczne obciążenie finansowe przedsiębiorstw. Nakłady na utrzymanie mieszkań pracowników i obiektów socjalnych stanowiły w wielu jednostkach ponad 25% ponoszonych kosztów 6 . Wydzielenie natomiast zaplecza mieszkaniowego do momentu wejścia w życie ustawy z października 1991 roku było utrudnione ze względu na obowiązujące przepisy prawne. Ustawa o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi SP przewidywała możliwość sprzedaży mieszkań wraz z budynkami gospodarczymi, garażami i przynależnymi do nich gruntami bądź też nieodpłatne ich przekazanie do zasobów komunalnych gminy za jej zgodą. Pracownicy, emeryci i renciści byłych PGR uzyskali 4
5 6
Kożuch B. (red.), Polska Polityka Rolna 1944-1994. Wybrane zagadnienia, Dział Wydawnictw filii Uniwersytetu Warszawskiego, Białystok 1995, s. 57. Ustawa z dnia 12 grudnia 1992 roku o zmianie ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw, Dz. U. nr 5, 1993, poz. 23. Kozłowska M., Reformy i przemiany własnościowe w rolniczych przedsiębiorstwach państwowych (1981-1993), Wydawnictwo ECU, Białystok 1994, s. 170-171.
Prawno-organizacyjne uwarunkowania przekształceń …
161
pierwszeństwo nabycia zajmowanych mieszkań. Mogli oni je nabyć po cenach obniżonych o 3% za każdy rok pracy w PGR, lecz nie więcej niż 90% ich wartości. Najemców mieszkań zobowiązano do uiszczania czynszu najmu pokrywającego koszty eksploatacji budynków. Emeryci i renciści prowadzący samodzielne gospodarstwo domowe, którzy nabyli prawo do bezpłatnego mieszkania z tytułu pracy w PGR zostali zwolnieni z czynszu za wyjątkiem opłat za energię elektryczną, cieplną i gazową oraz korzystanie z wody i kanalizacji. Majątek służący dotychczas działalności socjalnej, kulturalnej i sportowej wraz z przynależnymi gruntami Agencja mogła przekazać w drodze umowy na własność gminy, na której terenie działalność ta była prowadzona. Restrukturyzacja majątku SP dotyczyła również zmiany struktury organizacyjnej państwowych przedsiębiorstw gospodarki rolnej. Wiele z nich było jednostkami wielozakładowymi o rozbudowanym systemie zarządzania. Możliwość usamodzielniania się zakładów w końcu lat 80-tych spowodowała, że jako pierwsze zaczęły się wyodrębniać te jednostki, które osiągały wysoką rentowność. Dotychczas tylko dzięki nim całe przedsiębiorstwo wykazywało zadawalające wyniki finansowe. Te właśnie jednostki nie miały problemów z określaniem programów restrukturyzacji, wymaganych w okresie poprzedzającym ich przejęcie przez AWRSP. Między innymi z tego właśnie względu takie jednostki szybciej podlegały przejęciu do Zasobu SP. Do końca 2002 roku (w okresie funkcjonowania AWRSP) dominującą formą zagospodarowania mienia państwowego była dzierżawa (51,2% przejętych przez Agencję gruntów rolnych), sprzedaż gruntów natomiast stanowiła 27% przejętego mienia. Nie spełniły się więc oczekiwania związane ze sprzedażą jako główną formą zagospodarowania mienia państwowego. Wprawdzie od początku przekształceń udział sprzedaży gruntów systematycznie rośnie, to jednak w dalszym ciągu jest znacznie niższy niż udział dzierżawy. Z dniem 16 lipca 2003 roku zgodnie z ustawą z dnia 11 kwietnia 2003 roku o kształtowaniu ustroju rolnego [ustawa, 2003] nastąpiła zmiana dotychczasowej nazwy „Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa” na „Agencja Nieruchomości Rolnych”. Zgodnie z art. 18 cytowanej ustawy Agencja Nieruchomości Rolnych kontynuuje pod nową nazwą dotychczasową działalność AWRSP, z uwzględnieniem regulacji zawartych w ustawie o kształtowaniu ustroju rolnego. Oprócz wymienionych wcześniej zadań realizowanych przez AWRSP, Agencja Nieruchomości Rolnych realizuje także zadania dotyczące: • wspierania działań mających na celu udzielanie pomocy byłym pracownikom państwowych przedsiębiorstw gospodarki rolnej i członkom ich rodzin w przezwyciężaniu trudnych sytuacji życiowych, a w szczególności poprzez przyznawanie stypendiów dzieciom byłych pracowników, uczącym się w szkołach ponadgimnazjalnych oraz kształcącym się w szkołach wyższych7 , • przekazywania środków finansowych na rzecz Funduszu Pracy (na realizację programów na rzecz tworzenia miejsc pracy i aktywizację zawo7
Ustawa z dnia 11 kwietnia 2003 roku o kształtowaniu ustroju rolnego, Dz. U. nr 64, poz. 592, art. 12.
162
Mirosława Kozłowska-Burdziak
dową bezrobotnych, w szczególności absolwentów zamieszkałych na terenach wiejskich oraz małych miast, w kwotach ustalonych w rocznym planie finansowym Zasobu, • przekazywania na polecenie Rady Ministrów środków finansowych na rzecz Agencji Rynku Rolnego, • nieodpłatnego przekazywania na rzecz byłych pracowników PGR (bezrobotnych i bez prawa do pobierania zasiłków) nieruchomości o powierzchni do 2 ha pod zalesienie, • przekazania ministrowi właściwemu do spraw Skarbu Państwa akcji i udziałów w spółkach nabytych przez Agencję za mienie Skarbu Państwa wchodzące w skład Zasobu, a także akcji i udziałów przejętych przez Agencję, jako mienie Skarbu Państwa, pozostałych po likwidacji PGR, • kształtowania ustroju rolnego, którego celem jest poprawa struktury obszarowej gospodarstw rolnych, przeciwdziałanie nadmiernej koncentracji nieruchomości rolnych oraz zapewnienie prowadzenia działalności rolniczej w gospodarstwach rolnych przez osoby o odpowiednich kwalifikacjach 8 [informacja, www.anr.gov.pl]. Rok 2003, jako pierwszy rok funkcjonowania Agencji Nieruchomości Rolnych, charakteryzuje się przede wszystkim ograniczeniem sprzedaży nieruchomości rolnych na skutek braku rozstrzygnięcia zasad wypłaty rekompensat za mienie zabużańskie. Na podstawie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego z 19 grudnia 2002 roku Agencja mogła organizować przetargi na sprzedaż niewielkich obszarowo nieruchomości (do wartości 20 tys. zł). Dopiero od stycznia 2004 r. Agencja Nieruchomości Rolnych wznowiła sprzedaż nieruchomości Zasobu WRSP w trybie przetargowym. Wówczas to weszła w życie ustawa o zaliczeniu na poczet ceny sprzedaży lub opłat z tytułu użytkowania wieczystego nieruchomości Skarbu Państwa, wartości nieruchomości pozostawionych poza obecnymi granicami państwa polskiego. Oczekiwano, że zbliżający się proces integracji z Unią Europejską wpłynie na wzrost zainteresowania zakupem ziemi rolniczej, a co się z tym wiąże – także wzrost jej cen. W 2003 roku sprzedaż gruntów z Zasobu WRSP wyniosła 101725 ha (o 36% mniej niż w roku 2002 i o 31% mniej niż w 2001). Okazało się jednak, że zainteresowanie sprzedażą gruntów w rok później jest nadal niewielkie w stosunku do lat ubiegłych. W pierwszym półroczu 2004 roku wyniosła ona zaledwie 33151 ha (22,6% sprzedaży w roku 2001, 20,8% sprzedaży w 2002 i 32,5% sprzedaży gruntów w 2003 roku). Niewielkie rozmiary sprzedaży wyjaśniane są kilkoma powodami 9 : 1) ANR jest zobowiązana do dostosowywania się do opracowywanych przez każdą gminę „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego”, związanych z aktualizacją Planów Przestrzennego Zagospodarowania. W stosunku do nieruchomości, co do których w planach zagospodarowania przewidziano funkcje nierolnicze, sprzedaż
8 9
Informacja ogólna o Agencji Nieruchomości Rolnych, http://www.anr.gov.pl z dnia 20.12.2003. Sprzedaż gruntów zasobu WRSP nie wzrosła, http//www.anr.gov.pl z dnia 20.07.2004.
Prawno-organizacyjne uwarunkowania przekształceń …
163
jest wstrzymywana do czasu wydzielenia takich nieruchomości i ich nowej wyceny. 2) Jako powód niewielkiego zainteresowania nabywaniem gruntów podaje się także niskie dochody dzierżawców, wynikające z niekorzystnej koniunktury gospodarczej. 3) W Zasobie WRSP ubywa nieruchomości będących przedmiotem zainteresowania potencjalnych nabywców. 4) Pozostają grunty będące w dzierżawie i te o niskiej jakości i przydatności do produkcji rolnej. 5) Część gruntów nie może być przedstawiona do sprzedaży ze względu na roszczenia byłych właścicieli lub ich spadkobierców. W drugiej połowie 2004 roku sprzedaż znacząco wzrasta. Wynosi ona już prawie 72 tys. ha, a więc ponad dwukrotnie więcej niż w pierwszej połowie roku. Wzrost sprzedaży niewątpliwie wiązał się z wprowadzeniem płatności obszarowych w rolnictwie polskim wraz z włączeniem naszego kraju w struktury Unii Europejskiej. Prawo do otrzymania dopłat uzyskali także użytkownicy gruntów, a więc osoby, które faktycznie prowadzą działalność rolniczą, nie będąc właścicielami ziemi. Można więc przypuszczać, iż to między innymi stało się powodem, dla którego dotychczasowi dzierżawcy gruntów na początku 2004 roku nie byli zainteresowani ich zakupem, a rolnicy częściej występowali do oddziałów terenowych Agencji Nieruchomości Rolnych z prośbą o dzierżawę gruntów, a nie ich nabycie. Niewykluczone też, że informacja o wznowieniu przez Agencję przetargów na sprzedaż ziemi od stycznia 2004 roku nie dotarła do wszystkich zainteresowanych. W rezultacie od roku 2000 w żadnym półroczu Agencja nie wydzierżawiła takiej ilości gruntów, jak w pierwszym półroczu 2004 roku. 3.
DOŚWIADCZENIA NIEMIEC WSCHODNICH W ZAKRESIE PRZEKSZTAŁCEŃ ROLNICTWA PAŃSTWOWEGO
Proces transformacji systemowej we wschodnich landach Niemiec charakteryzuje się, podobnie jak i w Polsce, niekorzystnymi skutkami ekonomicznymi dla producentów rolnych. Można tu doszukać się pewnej analogii do sytuacji polskiego rolnictwa w początkach lat 90-tych ubiegłego stulecia. W literaturze podaje się między innymi następujące oznaki kryzysu w gospodarce rolnej Niemiec 10 : • spadek cen na produkty rolne, spowodowany głównie nadprodukcją żywności w Niemczech, • utrudnienia w organizacji zbytu produktów rolnych, • znaczące zmniejszenie miejsc pracy w rolnictwie i jego otoczeniu, • wyraźne zmniejszenie pogłowia zwierząt, • wysokie obciążenie nowych podmiotów gospodarczych starymi długami finansowymi, 10
Pałasz L., (red.), Restrukturyzacja PGR w regionie północno-zachodniej Polski z uwzględnieniem doświadczeń północno-wschodniej części Niemiec, Akademia Rolnicza w Szczecinie, Szczecin 1996, s. 124.
Mirosława Kozłowska-Burdziak
164
•
problemy z uzyskaniem finansowych środków inwestycyjnych ze względu na małe gwarancje możliwości ich spłaty, • znikome możliwości inwestowania z własnych środków finansowych, • duże wypłaty finansowe dla występujących członków z rolniczych spółdzielni produkcyjnych, • nieuregulowany stan prawny ziemi i budynków. Obok tych niekorzystnych uwarunkowań istniały również czynniki sprzyjające. Wśród nich należy wymienić zwłaszcza 11 : 1. Korzystne warunki dla transferu kapitału i know-how z zachodniej części Niemiec do Niemiec Wschodnich, konieczne do restrukturyzacji; 2. Szybki rozwój działów gospodarki będących bazą dla produkcji rolnej, jak i odbierających i przetwarzających produkcję rolną; 3. Znacznie korzystniejsze w Unii Europejskiej niż w Polsce relacje cen do kosztów w rolnictwie, a tym samym większe możliwości rozwoju dla gospodarstw rolnych podejmujących produkcję rolniczą; 4. Większe możliwości wchłonięcia nadwyżki siły roboczej z rolnictwa w Niemczech niż w Polsce. Przekształcenia własnościowe w rolnictwie byłej NRD uruchomiła ustawa o prywatyzacji i reorganizacji majątku narodowego z 17 czerwca 1990 roku. Prywatyzacja nieruchomości rolnych Skarbu Państwa objęła 2,1 mln ha gruntów rolnych i leśnych tego kraju 12 . Większość tych gruntów była użytkowana przez spółdzielnie, które poza własną ziemią (wkłady członkowskie) gospodarowały także na gruntach państwowych (1,7 mln ha). Gospodarstwa państwowe w liczbie 515 jednostek (wg stanu na 01.10.1990 roku) użytkowały 0,4 mln ha gruntów. Proces przekształceń własnościowych poprzedzony był ustaleniem podstawowych zadań organizacji prywatyzacji. Należały do nich: • ustalenie wartości majątku i odpowiednie przygotowanie jednostek do sprywatyzowania, • prowadzenie produkcji w gospodarstwach państwowych, aż do ich sprywatyzowania, • przygotowanie umów prywatyzacyjnych, a następnie kontrola wykonania tych umów. Szczególne znaczenie w procesie prywatyzacji przypisywano prowadzeniu produkcji bieżącej, aż do czasu ich sprywatyzowania. Równolegle z kontynuowaniem działalności opracowywano plany tworzenia przyszłych jednostek sprywatyzowanych, dążąc do rozwijania działalności mających perspektywy rozwoju, a redukowania kierunków tych perspektyw pozbawionych. Należy zwrócić uwagę na to, iż Wspólna Polityka Rolna, którą objęte zostało rolnictwo wschodnich Niemiec równocześnie z procesem zjednoczenia, pozwalała dość precyzyjnie określić kierunki dalszego rozwoju gospodarstw. Restrukturyzacja nieruchomości rolnych wiązała się więc w praktyce także z podziałem na gospodarstwa kwot (limitów) produkcyj11
12
Langbehn C., Reimers T., Wnioski dla prywatyzacji państwowych gospodarstw rolnych [w:] Stan obecny i aktualne problemy prywatyzacji rolnictwa, Materiały pokonferencyjne, Warszawa 14-15 grudnia 1995, s. 48-52. Kołodziej A., Podobieństwa i różnice, „Nowe Życie Gospodarcze” 2001, nr 6, s. 34
Prawno-organizacyjne uwarunkowania przekształceń …
165
nych. Gospodarstwo pracujące, a więc takie, gdzie nie została wygaszona produkcja, jest dla potencjalnego nabywcy bardziej atrakcyjne, a ponadto istnieje możliwość przekazania czynnego gospodarstwa wraz z niezbędnym inwentarzem w dzierżawę. Takie gospodarstwo, aby mogło funkcjonować, wymaga od dzierżawcy stosunkowo niewielkiego kapitału. Wszystkie przejęte przedsiębiorstwa rolne do prywatyzacji zostały przekształcone w spółki z o.o. Jedynym ich udziałowcem był Urząd Powierniczy (Treuhandstalt), państwowa osoba prawna powołana do realizacji przekształceń strukturalnowłasnościowych w gospodarce Niemiec. W okresie późniejszym, w związku z trudnościami, jakie ujawniły się w procesie likwidacji spółek, Treuhandstalt utworzył kolejną spółkę do zarządzania mieniem tych gospodarstw, a także do pełnienia funkcji ich likwidatora (TGG). Poza wyodrębnieniem nieruchomości do zagospodarowania rolniczego dużą wagę w Niemczech przywiązywano do alternatywnych form użytkowania ziemi. W trakcie restrukturyzacji wyodrębniane były grunty na cele budowlane i rozwój infrastruktury. Szczególne znaczenie w tym zakresie przypisywano obszarom chronionym ze względu na ich walory przyrodniczo-krajobrazowe, a także za względu na politykę UE w zakresie ochrony środowiska. Niezwykle istotnym czynnikiem dla przebiegu procesu prywatyzacji w rolnictwie Niemiec okazały się roszczenia byłych właścicieli. Ich rozstrzygnięcie zostało unormowane odrębną ustawą (reprywatyzacyjną – EALG) z 1994 roku. Ziemia przejęta z wywłaszczenia w latach 1945-1949 nie podlegała zwrotowi byłym właścicielom. Mogli oni otrzymać w zamian ograniczoną, relatywnie niewielką rekompensatę pieniężną bądź prawo nabycia na preferencyjnych zasadach nieruchomości o powierzchni zbliżonej do nieruchomości utraconej. Ceny, za jakie mogli nabywać te nieruchomości, wynosiły około 50% rynkowej ceny gruntów w nowych landach (tereny byłej NRD) 13 . W odniesieniu do pozostałych roszczeń byłych właścicieli, najpierw uporządkowano księgi wieczyste nieruchomości, a następnie Państwo zwracało prawowitym właścicielom ziemię i budynki w stanie w jakim były, lecz bez długów. Wszystkie należności zadłużonego (jeśli takie były) przejmowane były przez Urząd Powierniczy. Z gospodarstw zadłużonych najpierw sprzedawano zwierzęta, maszyny, zapasy, produkcję w toku, niektóre budynki i następnie następowało przekazanie pozostałego majątku. Pozostały majątek był czasowo administrowany przez Urząd Powierniczy. Szczególnie dotyczyło to gospodarstw o wysokiej efektywności produkcji. Gospodarstwa nieefektywne przeznaczało się do prywatyzacji, często natychmiast likwidując w nich produkcję. W trakcie restrukturyzacji i prywatyzacji starano się tworzyć gospodarstwa, które w perspektywie miałyby poważne szanse rozwojowe. Nowe gospodarstwa, o specjalizacji w zakresie np. produkcji roślinnej, powstawały o areale ok. 500 ha użytków rolnych, a specjalizujące się w produkcji mleka – z liczbą 100-300 krów. W gospodarstwach prowadzących produkcję zwierzęcą zwracano uwagę na odpowiedni areał użytków rolnych w celu zabezpieczenia własnej bazy paszowej. Przyjęto również określoną politykę w zakresie zagospodarowania budynków. Budynki 13
Kołodziej A., Podobieństwa i różnice … op. cit., s. 34.
166
Mirosława Kozłowska-Burdziak
bez wartości użytkowej zostały wyburzone przez dzierżawców lub nabywców. Powstałe z tego tytułu koszty były poniesione przez kupujących lub dzierżawiących nieruchomości, którzy o ich wysokość pomniejszali swoje zobowiązania wobec Skarbu Państwa. Interesującym zagadnieniem są też ścieżki przekształceń majątku państwowego w rolnictwie Niemiec. Sprzedaż nieruchomości rolnych stosowana jest bowiem w wyjątkowych wypadkach. Najczęściej jest on wydzierżawiany. Sprzedaży natomiast podlegają gospodarstwa słabe ekonomicznie, w których nie można prowadzić racjonalnej gospodarki. Do połowy 2000 roku sprzedano (poza sprzedażą preferencyjną byłym właścicielom) zaledwie 38,5 tys. ha 14 . Korzystając z preferencji przewidzianych w ustawie reprywatyzacyjnej, byli właściciele nabyli 42 tys. ha gruntów rolnych. W sumie sprzedaż nieruchomości rolnych wyniosła ok. 80,5 tys. ha, co stanowi 3,8% ogółu gruntów podlegających prywatyzacji i 20,1% gruntów pochodzących z gospodarstw państwowych. Trzykrotnie wyższą od sprzedaży gruntów rolnych była sprzedaż gruntów leśnych. Do połowy 2000 roku sprzedano ogółem 243 tys. ha, z czego 58,5 tys. ha poza ustawą reprywatyzacyjną. Należy jednak pamiętać, że równocześnie na wielką skalę następowało w Niemczech rozdysponowanie mienia skarbowego w drodze reprywatyzacji (zwrot w naturze). Byłym właścicielom i ich spadkobiercom zwrócono 509 tys. ha gruntów, w tym 451 tys. ha gruntów rolnych i 58 tys. ha lasów. W tym samym okresie sprzedano z zasobów skarbowych 28 tys. ha gruntów przeznaczonych na cele inwestycyjne, z czego ponad 16 tys. ha gruntów pod budownictwo mieszkaniowe. Około 1,6 tys. ha zostało przeznaczone na cele infrastrukturalne, a ponad 10 tys. ha na cele związane z ochroną przyrody 15 . Podstawową ścieżką przekształceń własnościowych w sektorze rolnictwa państwowego w Niemczech okazuje się być jednak dzierżawa. Według stanu na 30 czerwca 2000 roku, w dzierżawie znajdowało się 984 tys. ha skarbowych gruntów rolnych, głównie w dzierżawie długoterminowej. Umowy na dzierżawę majątku zawierane są na różny okres. Najczęściej podpisywane są na 12 lat, w przypadkach dużych inwestycji okres ten może wynosić 18 lat. Wśród dzierżawców najliczniejszą grupę stanowią pracownicy byłych przedsiębiorstw (ok. 40%), a następnie właściciele wywłaszczonych gospodarstw w latach 1945-1949 (także ok. 40%). Pozostałe grupy dzierżawców to sąsiednie przedsiębiorstwa (ok. 10%) i mieszkańcy starych landów RFN oraz państw członkowskich Wspólnot Europejskich 16 . Trudno się jednak zgodzić z A. Kołodziejem, że wybór dzierżawy jako podstawowej formy zagospodarowania mienia państwowego w rolnictwie niemieckim jest uwarunkowany przede wszystkim czynnikami ekonomicznymi, i że „[...] nawet w warunkach niemieckich sprzedaż gruntów rolnych na większą skalę nie była możliwa ze względu na niską rentowność rolnictwa oraz niedostatek kapitału” 17 . Fakt, że do sprzedaży proponowane były przede wszystkim gospodarstwa nierentowne, 14
Ibidem, s. 34. Ibidem, s. 35. 16 Pałasz L., (red.), Restrukturyzacja PGR …, op. cit., s. 126. 15
17
Kołodziej A., Podobieństwa i różnice … op. cit., s. 35.
Prawno-organizacyjne uwarunkowania przekształceń …
167
słabe ekonomicznie świadczyć może o celowej polityce państwa, które poprzez dzierżawę chce zachować nadzór nad częścią nieruchomości rolnych przedstawiających najwyższą wartość społeczno-gospodarczą. Uogólniając koncepcje polityki w gospodarce żywnościowej, Federalne Ministerstwo Gospodarki Żywnościowej za najważniejsze uznało stworzenie rolnictwa wysoko wydajnego i ekonomicznego, ukierunkowanego na potrzeby rynku krajowego i zagranicznego oraz funkcjonującego zgodnie ze środowiskiem naturalnym 18 . Stąd też za najistotniejsze uznano właściwe ukierunkowanie przedsiębiorstw w okresie przejściowym, aby w ten sposób przyczynić się do udanego startu nowych gospodarstw. Zdaniem profesorów C. Langbehna i T. Reimersa, przy zakładaniu nowych gospodarstw powinno się uwzględnić to, że w sposób długofalowy wywiera się istotny wpływ na strukturę rolnictwa. Praktyka gospodarcza pokazuje, że struktury raz powstałe opornie przystosowują się do nowych warunków 19 . W związku z tym powstające gospodarstwa należy tak ukierunkować, aby w przyszłości ich problemy dostosowawcze do zmieniających się warunków były jak najmniejsze. Wydaje się, że najlepszą formą użytkowania gruntów w tym względzie jest właśnie dzierżawa, szczególnie długoterminowa. Z jednej strony długi okres jej trwania oraz możliwość przedłużenia na dalsze lata zachęca do inwestowania. Z drugiej – państwo (jako właściciel majątku) ma przez cały czas możliwość nadzorowania prowadzonej działalności, co z pewnością jest o wiele trudniejsze w przypadku gospodarstw zakupionych. W każdym procesie prywatyzacji potencjalni nabywcy zazwyczaj dysponują ograniczonym kapitałem. Niedostateczną ilość kapitału można złagodzić właśnie poprzez przekazanie w formie dzierżawy oraz poprzez wprowadzenie państwowego programu kredytowego z preferencyjnym oprocentowaniem. W procesie prywatyzacji rolnictwa niemieckiego znaczącą uwagę zwraca się także na doradztwo rolnicze. W związku z tym, że umiejętności kierowania gospodarstwem łącznie z technologią produkcji są istotnym czynnikiem decydującym o powodzeniu przedsięwzięcia, konieczne jest równoległe doradztwo na rzecz nowo utworzonych gospodarstw. 4. ZALEŻNOŚĆ SKUTKÓW TRANSFORMACJI OD PRZYJĘTYCH ROZWIĄZAŃ INSTYTUCJONALNYCH
Określa się, że przekształcenia własnościowe w rolnictwie polskim mają wiele podobieństw z procesem transformacji w Niemczech Wschodnich. Wiele jest jednak różnic, które niewątpliwie wpłynęły na tempo i wyniki przemian. Polska i Niemcy uważane są za przykłady procesu radykalnej transformacji, potocznie określanej jako „terapia szokowa”. W Polsce jednak nie były wystarczająco jasno opracowane strategie prywatyzacji, zanim uruchomiony został „Program Balcerowicza”. W rolnictwie państwowym również widoczny jest brak zarówno scenariuszy działań prywatyzacyjnych, jak i koncepcji rozwoju przyszłego rolnictwa. Dowodem takiego stwierdzenia może być fakt, że ustawa regulująca w sposób szczegółowy przemiany 18 19
Pałasz L., (red.), Restrukturyzacja PGR …, op. cit., s. 125. Langbehn C., Reimers T., Wnioski dla prywatyzacji …, op. cit., s. 49.
168
Mirosława Kozłowska-Burdziak
własnościowe w tym sektorze gospodarki weszła w życie dopiero w styczniu 1992 roku. Do tego czasu przedsiębiorstwa państwowe znajdowały się w instytucjonalnej próżni, która sprzyjała biernym oczekiwaniom na to, co będzie dalej (w wielu wypadkach zaniechanie inwestowania w majątek trwały powodowało spadek jego wartości rynkowej, następnie wykup po niskich cenach). Zasadniczą różnicą rozwiązań instytucjonalnych przekształceń własnościowych w Polsce i w Niemczech jest to, że ustawodawca niemiecki zaplanował prywatyzację państwowego sektora w sposób kompleksowy w stosunku do całej gospodarki wschodnioniemieckiej, z uwzględnieniem sektora rolnego. Podstawowymi aktami prawnymi, które regulowały przemiany w byłej NRD były: Układ Zjednoczeniowy z 31 sierpnia 1990 roku między RFN i NRD o przywróceniu jedności Niemiec, ustawa z dnia 17 czerwca 1990 roku o prywatyzacji i reorganizacji majątku państwowego (ustawa o Urzędzie Powierniczym), ustawa z dnia 23 września 1990 roku o regulacji spraw majątkowych Bundesgesetzblatt z lutego 1990 roku oraz ustawa o usuwaniu przeszkód przy prywatyzacji przedsiębiorstw i wspieraniu inwestycji z 22 marca 1991 roku20 . Ustawodawca niemiecki problematykę przebudowy ustroju byłej NRD potraktował w sposób całościowy, nie tworzył wielu agend oddzielnie dla każdego sektora państwowego, lecz ujednolicił działania w ramach jednej instytucji. Poszczególnymi sektorami gospodarki miały się zająć wydzielone departamenty. W polskim modelu przekształceń prywatyzację mienia rolnego ujęto w odrębnych uregulowaniach prawnych. Do najważniejszych założeń prywatyzacji rolnictwa państwowego w Niemczech zaliczono: • kompleksowość działań prywatyzacyjnych – miały one objąć różne sektory rolnictwa państwowego, • elastyczność działania Urzędu Powierniczego (uprawnienia do jak najszybszego sprywatyzowania majątku państwowego), • harmonizacja procesu prywatyzacji majątku państwowego z procesem jego reprywatyzacji, • restrukturyzacja gospodarki państwowej w ścisłym powiązaniu z prywatyzacją majątku państwowego, • oddłużenie państwowej gospodarki rolnej 21 . W literaturze dość często podkreśla się, że w procesie prywatyzacji priorytet powinno uzyskać kryterium tempa. Jeśli prywatyzacja się opóźnia i/lub są wybierane metody zakładające powolną prywatyzację, proces transformacji może napotkać na poważne problemy 22 . Pierwszy etap przekształceń w rolnictwie niemieckim dokonał się szybko. Państwowa agencja przekształceń własnościowych „Treuhandstalt” (THA) określa20
Możdżeń-Marcinkowski M., Agencja Nieruchomości Rolnych, Zakamycze 2003, s. 168. Ibidem, s. 171. 22 Quaisser W., Prywatyzacja w Polsce i w Niemczech Wschodnich, doświadczenia, problemy i wnioski dla Europy Wschodniej, [w:] Błaszczyk B., Quaisser W., Woodward R. (red.), Prywatyzacja w Polsce i w Niemczech Wschodnich, CASE – Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa, s. 15. 21
Prawno-organizacyjne uwarunkowania przekształceń …
169
na także jako Urząd Powierniczy, odpowiedzialna za przekształcenia wszystkich przedsiębiorstw państwowych nie tylko w rolnictwie, powołana na mocy ustawy z dnia 17 czerwca 1990 roku o prywatyzacji i reorganizacji majątku narodowego, rozpoczęła swoją działalność już w 1990 roku. W ustawie określono, że prywatyzacja majątku państwowego ma się dokonać tak szybko, jak to będzie możliwe, aby ograniczyć działalność państwa jako przedsiębiorcy, zapewnić konkurencyjność możliwie dużej liczbie przedsiębiorstw oraz dzięki temu stworzyć nowe miejsca pracy 23 . Treuhandstalt została zgodnie z planem rozwiązana pod koniec 1994 roku jako instytucja, która spełniła swoje zadanie. Do końca roku 1994 jedynie 350 spośród 13781 wszystkich przedsiębiorstw państwowych pozostawało w ręku tej agencji. O tempie prywatyzacji przez THA może świadczyć fakt, że w ciągu czterech lat (od 1991 do końca 1994) sprywatyzowała ponad 13000 spółek (w tempie ok. 10 dziennie). Model instytucjonalny prywatyzacji kształtował się jednak stopniowo. Początkowo przemianami w rolnictwie zajmował się jeden z departamentów Urzędu Powierniczego, który jednocześnie realizował przekształcenia w leśnictwie i przemyśle rolnospożywczym. Urząd Powierniczy w 1990 roku przejął 1,72 mln ha gruntów państwowych użytkowanych przez rolnicze spółdzielnie produkcyjne oraz 407 tys. ha gruntów z 515 państwowych gospodarstw rolnych24 . Tempo prywatyzacji majątku państwowego w rolnictwie okazało się jednak wolniejsze niż w pozostałych branżach. To spowodowało wyodrębnienie z Urzędu Powierniczego w kwietniu 1992 roku spółki z o.o. ds. zagospodarowania i administrowania ziemią Skarbu Państwa (BVVG). Zadaniem spółki, której współzałożycielami, oprócz Urzędu Powierniczego, zostały trzy banki, miała być prywatyzacja mienia rolnego i leśnego z wyłączeniem spółek utworzonych na mieniu państwowych gospodarstw rolnych. Do zarządzania mieniem tych ostatnich Urząd Powierniczy utworzył w 1994 roku kolejną spółkę z o.o. (TGG). Urząd Powierniczy zakończył swoją działalność z końcem 1994 roku. Nie oznaczało to jednak końca procesu przemian. Prawnym następcą THA został utworzony w 1994 roku Urząd Federalny do Realizacji Zadań Specjalnych, wynikających z traktatu zjednoczeniowego (Bundesanstalt fur vereinigungsbedinte Sonderaufgaben – BvS). W związku z tym, że BVVG realizowała także pozakomercyjne zadania, banki odsprzedały swoje udziały i jedynym właścicielem spółki stała się następczyni Urzędu Powierniczego BvS. Dalsze zmiany organizacyjno-prawne polegały na tym, że od grudnia 1996 roku TGG oraz spółki rolne w likwidacji decyzją BvS zostały przyjęte przez BVVG. W wyniku sześcioletnich poszukiwań modelu instytucjonalnego przekształceń w rolnictwie, BVVG stała się podstawą tegoż modelu. Jej struktura organizacyjna zbliżona jest do struktury AWRSP. Oprócz biura centrali spółka posiada oddziały terenowe, które w coraz większym stopniu wykonują zadania o charakterze operacyjnym, zachowując w centrali zadania o charakterze strategicznym, wiążące się z zachowaniem jednolitych zasad w procesie prywatyzacji. Zgodnie z ustawą z października 1991 roku o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa, AWRSP powołana do realizacji przemian w pol23
24
Pyrgies J., Szyndler K., Ziętara W., Co stało się w rolnictwie byłej NRD?, „Nowe Życie Gospodarcze” 1998, nr 20. Ibidem.
Mirosława Kozłowska-Burdziak
170
skim rolnictwie miała w ciągu dwóch lat (tzn. do końca 1993 roku) przejąć wszystkie państwowe gospodarstwa rolne. Proces przejmowania mienia został praktycznie jednak zakończony dwa lata później, tj. z końcem 1995 roku, a zagospodarowanie przyjętego mienia trwa do dnia dzisiejszego. Cechą różnicującą przekształcenia w rolnictwie Niemiec Wschodnich i Polski było nadanie osobowości prawnej podmiotom utworzonym na bazie majątku niemieckich przedsiębiorstw państwowych (w Polsce przejęcie mienia przez AWRSP wiązało się z pozbawieniem likwidowanych jednostek osobowości prawnej). Prywatyzacja spółek z osobowością prawną natrafiała na znaczne problemy, co opóźniało w znacznym stopniu przemiany. O ile przejęcie mienia przez THA odbyło się w szybkim tempie to o dalszych przekształceniach już tego stwierdzić nie można. Możliwości prywatyzacji spółek drogą kapitałową okazały się w Niemczech ograniczone, z tego samego zresztą powodu jak prywatyzacja kapitałowa majątku rolnego w Polsce. Główną drogą prywatyzacji utworzonych spółek stała się ich likwidacja, a następnie sprzedaż lub dzierżawa. Początkowo funkcję likwidatora przejęła TGG, ze względu na liczne nadużycia likwidatorów spółek, którzy mogli dysponować ich majątkiem bez ograniczeń, spółki rolne w likwidacji zostały od roku 1996 przejęte przez BVVG. Wcześniej – w 1995 roku – na mocy decyzji BvS kapitał zakładowy spółek został zmniejszony przez wyłączenie nieruchomości. Spółki pozostały nadal właścicielami majątku ruchomego (trwałego i obrotowego), grunty i budynki użytkowane były natomiast od BvS w drodze dzierżawy bezczynszowej. Na tle doświadczeń niemieckich należy stwierdzić, że rozwiązania przyjęte w Polsce dotyczące sposobu przejęcia nieruchomości rolnych przez AWRSP ocenia się pozytywnie25 . Pozbawienie gospodarstw osobowości prawnej po przejęciu przez AWRSP do Zasobu, wprowadzenie tymczasowego zarządu, ich restrukturyzacja pozwoliło na zagospodarowanie mienia zgodnie z kierunkami określonymi w ustawie z października 1991 roku. Tempo przemian jest wprawdzie dość wolne, ale należy zwrócić uwagę na znacznie mniejsze polskie możliwości finansowe w tym względzie oraz ograniczenia wynikające z polityki rolnej. Wsparcie producentów polskich było na początku lat 90-tych ograniczone do minimum. W literaturze podkreśla się też, że zadaniom szybkiej prywatyzacji stawianym w Polsce nie towarzyszyły odpowiednie możliwości kadrowe i finansowe. THA została zorganizowana bardzo szybko i zatrudniała 4500 osób, wśród których było wielu wysoko kwalifikowanych specjalistów z Niemiec Zachodnich. Personel polskiego ministerstwa w tym czasie liczył około 400 osób, wśród których przeważająca większość (tak jak i reszta społeczeństwa) poznawała dopiero zasady gospodarki rynkowej 26 . Prywatyzacji w Niemczech Wschodnich towarzyszył również transfer środków finansowych z Niemiec Zachodnich. W literaturze zwraca się uwagę na ogromne koszty prywatyzacji niemieckiej (około 340 mld DM). Przy korzyściach z prywatyzacji – szacowanych na 70 mld DM – strata związana z procesem prywatyzacji wyniosła 270 mld DM. Wielkość deficytu wynika głównie z tego, że THA przywiązywała większą wa25
26
Ibidem. Ibidem, s. 16.
Prawno-organizacyjne uwarunkowania przekształceń …
171
gę do realizacji celów socjalnych (np. ochrony miejsc pracy) niż do maksymalizacji zysków27 . W odniesieniu do rolnictwa przepływ środków realizowany był w ramach narzędzi Wspólnej Polityki Rolnej, którą rolnictwo wschodnich landów zostało objęte. Z jednej strony sprzyjało to poprawie opłacalności produkcji rolniczej, z drugiej zaś, powodowało większe zainteresowanie prowadzeniem działalności rolniczej, a w związku z tym zakupem i dzierżawą gruntów. W przekształceniach własnościowych rolnictwo niemieckie okazało się być w związku z regułami rynku wewnętrznego UE uprzywilejowaną dziedziną gospodarki 28 . Wartym podkreślenia jest także fakt, że procesy dostosowawcze w rolnictwie wschodnich landów uzależnione były od rozwiniętego rolnictwa dawnej RFN. Dystans rozwojowy między rolnictwem zachodnich landów a np. polskim, na początku lat 90-tych określano na 30-40 lat 29 . Wiele wzorców dotyczących chociażby organizacji produkcji w gospodarstwach czy osiągnięć technologicznych znacznie łatwiej przenikało do rolnictwa wschodnich Niemiec. Czynnikiem różnicującym przekształcenia w rolnictwie niemieckim i polskim jest prowadzony w Niemczech równolegle z prywatyzacją proces reprywatyzacji polegający na zwrocie nieruchomości rolnych byłym właścicielom. Mimo ukazania się ustawy reprywatyzacyjnej, na początku lat 90-tych w dalszym ciągu występuje wiele wątpliwości natury prawnej. Między innymi problem zwrotu nieruchomości rolnych prawowitym właścicielom w Polsce, w dalszym ciągu nie ma swoich uregulowań prawnych, mimo iż dyskusje nad reprywatyzacją trwają od 1991 roku. Opóźnia i ogranicza to w znaczący sposób zagospodarowanie majątku popegeerowskiego. PODSUMOWANIE Instytucje nadają zazwyczaj ludzkim działaniom uporządkowany i przewidywalny charakter. Określają ramy tych działań oraz umożliwiają ich modyfikację w zależności od zmian występujących w otoczeniu. Rozwiązania instytucjonalne przekształceń rolnictwa polskiego i wschodnich Niemiec wykazują duże podobieństwa. Istotne różnice dotyczą jednak zarówno samego procesu przygotowania przekształceń w sektorze rolnictwa państwowego, jak też jego otoczenia instytucjonalnego. Przygotowane wcześniej programy restrukturyzacji gospodarstw niemieckich umożliwiły szybkie ich przejęcie bez wygaszania produkcji. Objęcie rolnictwa wschodnich landów instrumentami Wspólnej Polityki Rolnej umożliwiło opracowywanie stosunkowo stabilnych planów rozwoju przyszłych gospodarstw. Podjęcie równocześnie z prywatyzacją rolnictwa państwowego 27
28
29
Schmidt K.D., Warunki udanej prywatyzacji. Wnioski z doświadczeń Urzędu Powierniczego, [w:] Błaszczyk B., Quaisser W., Woodward R. (red.), Prywatyzacja w Polsce i w Niemczech Wschodnich, CASE – Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 1997, s. 71 i dalsze. Lohr H.C., Der Kampf das Volkseigentum. Ee Studie zur Privatisierung der Landwirtschaft in den neuen Bundeslandern durch die Treuhandanstalt (1990-1994), Duncker & Humbolt, Berlin 2002, s. 172. Józwiak W., Ocena dystansu dzielącego rozwój rolnictwa Polski i RFN, Urząd Rady Ministrów, Biuro ds. Integracji Europejskiej oraz Pomocy Zagranicznej, Warszawa 1993.
Mirosława Kozłowska-Burdziak
172
w Niemczech działań reprywatyzacyjnych nie wpłynęło hamująco także na późniejsze zagospodarowanie nieruchomości, tak jak to miało miejsce w prywatyzacji PGR w Polsce. W zasadzie pozytywnie należy ocenić przyporządkowanie przemian w polskim rolnictwie państwowym wyodrębnionej w tym celu instytucji. Stworzyło to możliwość szybszego reagowania na zmiany na rynku ziemi, głównie poprzez doskonalenie działań organizacyjno-prawnych. LITERATURA 1. 2.
3. 4. 5. 6.
7.
8. 9.
10.
11. 12. 13.
14.
Informacja ogólna o Agencji Nieruchomości Rolnych, http://www.anr.gov.pl z dnia 20.12.2003. Józwiak W., Ocena dystansu dzielącego rozwój rolnictwa Polski i RFN, Urząd Rady Ministrów, Biuro ds. Integracji Europejskiej oraz Pomocy Zagranicznej, Warszawa 1993. Kołodziej A., Podobieństwa i różnice, „Nowe Życie Gospodarcze” 2001, nr 6. Kozłowska M., Reformy i przemiany własnościowe w rolniczych przedsiębiorstwach państwowych (1981-1993), Wydawnictwo ECU, Białystok 1994. Kożuch B. (red.), Polska Polityka Rolna 1944-1994. Wybrane zagadnienia, Dział Wydawnictw filii Uniwersytetu Warszawskiego, Białystok 1995. Langbehn C., Reimers T., Wnioski dla prywatyzacji państwowych gospodarstw rolnych [w:] Stan obecny i aktualne problemy prywatyzacji rolnictwa, Materiały pokonferencyjne, Warszawa 14-15 grudnia 1995. Lohr H.C., Der Kampf das Volkseigentum. Ee Studie zur Privatisierung der Landwirtschaft in den neuen Bundeslandern durch die Treuhandanstalt (19901994), Duncker & Humbolt, Berlin 2002. Możdżeń-Marcinkowski M., Agencja Nieruchomości Rolnych, Zakamycze 2003. Nowak P.B., Jankowiak J., Odtwarzanie majątku byłych PGR po prywatyzacji na przykładzie Wielkopolski, Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, Tom V, zeszyt 1, Warszawa-Poznań-Koszalin 2003. Pałasz L., (red.), Restrukturyzacja PGR w regionie północno-zachodniej Polski z uwzględnieniem doświadczeń północno-wschodniej części Niemiec, Akademia Rolnicza w Szczecinie, Szczecin 1996. Pyrgies J., Szyndler K., Ziętara W., Co stało się w rolnictwie byłej NRD?, „Nowe Życie Gospodarcze” 1998, nr 20. Raport z działalności Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa za 1992 rok, Warszawa 1993. Schmidt K.D., Warunki udanej prywatyzacji. Wnioski z doświadczeń Urzędu Powierniczego, [w:] Błaszczyk B., Quaisser W., Woodward R. (red.), Prywatyzacja w Polsce i w Niemczech Wschodnich, CASE – Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 1997. Spiak J., Porównanie efektywności gospodarowania nowych struktur w rolnictwie Polski i Wschodnich Niemiec w latach 1996-2000, Roczniki Naukowe
Prawno-organizacyjne uwarunkowania przekształceń …
15. 16.
17. 18.
19.
173
Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu. Tom V, zeszyt 1, Warszawa-Poznań-Koszalin 2003. Sprzedaż gruntów zasobu WRSP nie wzrosła, http//www.anr.gov.pl z dnia 20.07.2004. Ustawa z dnia 12 grudnia 1992 roku o zmianie ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw, Dz. U. nr 5, 1993, poz. 23. Ustawa z dnia 11 kwietnia 2003 roku o kształtowaniu ustroju rolnego, Dz. U. nr 64, poz. 592, art. 12. Quaisser W., Prywatyzacja w Polsce i w Niemczech Wschodnich, doświadczenia, problemy i wnioski dla Europy Wschodniej, [w:] Błaszczyk B., Quaisser W., Woodward R. (red.), Prywatyzacja w Polsce i w Niemczech Wschodnich, CASE – Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa. Woś A. (red.), Encyklopedia Agrobiznesu, Warszawa 1998.
DR
EWA ROSZKOWSKA
Katedra Metod Ilościowych Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku
CZYM SĄ NEGOCJACJE? PRZEGLĄD PODSTAWOWYCH DEFINICJI I FORMALNYCH MODELI
1. WSTĘP Negocjacje są powszechnym zjawiskiem występującym na różnych poziomach życia społeczno-gospodarczego od początku dziejów. Mogą one dotyczyć spraw rodzinnych, handlowych, pracowniczych, politycznych czy międzynarodowych. Przykłady negocjacji można znaleźć zarówno w Starym Testamencie, jak i w Koranie czy Talmudzie. Złota myśl amerykańskiego biznesu mówi: „W biznesie zdobywasz nie to, na co zasługujesz, ale to, co wynegocjujesz”. Słowo negocjacja wywodzi się od łacińskiego słowa negotium 1 i zgodnie ze Słownikiem Wyrazów Obcych oznacza zajmowanie się handlem, wspólne wyjaśnianie, przedstawianie poglądów, prowadzenie układów stron negocjacyjnych. W Encyklopedii Webstera negotiate 2 (ang.) wyjaśniane jest jako prowadzenie rozmowy w celu doprowadzenia do porozumienia. Interdyscyplinarny charakter zagadnienia powoduje, że badania nad procesem negocjacji są prowadzone na gruncie takich dyscyplin, jak ekonomia, zarządzanie, socjologia, psychologia, historia, prawoznawstwo, teoria gier, teoria podejmowania decyzji, politologia, cybernetyka. Każda z wymienionych dziedzin koncentruje się zazwyczaj na innych aspektach negocjacji i posługuje się specyficznymi dla danej dziedziny metodami opisu i pomiaru negocjacyjnego. Dopiero połączenie różnych tradycji teoretycznych pozwala na wszechstronne i pełniejsze zrozumienie istoty oraz przebiegu procesu negocjacji 3 .
1
2
3
Słownik Wyrazów Obcych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 504. Łaciński źródłosłów negotium oznacza interes. Według Webster’s New Encyclopedie Dictionary. Cologne 1994, s. 670 “negotiate” oznacza “to discuss with another so as to arrive at settlement or agreement”. Niektórzy autorzy mówią wręcz o sztuce prowadzenia negocjacji.
176
Ewa Roszkowska
2. ISTOTA NEGOCJACJI. PRZEGLĄD PODSTAWOWYCH DEFINICJI NEGOCJACJI.
Ze względu na problematykę negocjacji w literaturze przedmiotu można zauważyć wieloznaczność tego pojęcia. Każdy z autorów przedstawia własną definicję negocjacji, uwzględniając różne aspekty i kryteria 4 . Niektóre z definicji są bardzo ogólne i pojemne. Inne, zawężając zakres pojęcia negocjacji, uwzględniają przyczyny, cel podejmowania negocjacji czy ich przebieg. Podany niżej przegląd podstawowych definicji nie wyczerpuje wszystkich podejść do definiowanego zagadnienia, daje jednak pewien obraz złożoności problematyki i bogactwa ujęć. Możemy wyróżnić dwie główne tendencje w formułowaniu pojęcia negocjacji: ujęcie szerokie oraz wąskie związane z formułowaniem różnego rodzaju ograniczeń 5 . Bardzo ogólne i pojemne ujęcie negocjacji proponuje G.I. Nierenberg, który twierdzi, że „każde pragnienie, które można spełnić i każda potrzeba, którą można zaspokoić, stanowią dla ludzi okazję do rozpoczęcia procesu negocjacji. Kiedykolwiek ludzie wymieniają się ideami z zamiarem zmiany wzajemnych stosunków, kiedykolwiek dążą do ugody, wówczas negocjują”·. Stwierdza on również, że „nie ma chyba rzeczy prostszej do zdefiniowania, a jednocześnie mającej szerszy zasięg” 6 . Z kolei Z. Nęcki, traktując negocjacje szeroko stwierdza, że to „każda rozmowa, której celem jest uzgodnienie wspólnego stanowiska w danej sprawie” 7 . Pomimo różnorodności podejść do zagadnienia negocjacji można wyeksponować wspólne elementy, do których zaliczamy: • zaangażowanie co najmniej dwóch stron, które posiadają zarówno interesy wspólne, jak i sprzeczne, • działania stron dotyczą podziału lub wymiany dóbr, zasobów i/lub rozstrzygnięcia problemów dotyczących zaangażowanych stron, • każda ze stron do osiągnięcia celu potrzebuje udziału drugiej ze stron, • strony mają przeświadczenie, że negocjacje są najlepszą metodą dojścia do satysfakcjonującego wszystkich porozumienia.
4
5
6
7
Definicje negocjacji nawiązują głównie do interakcjonizmu (np. Nierenberg, Zartman, Casse, Walton i Mc Kersie, Christopher, Flower); teorii konfliktu (np. Bazerman, Neale, Kennedy, Mastenbroek, Pruitt i Carnevale); teorii decyzji (np. Zartman, Bazerman, Neale) czy też teorii wymiany (np. Nierenberg, Pruitt i Carnevale). Zwolennikami szerokiego ujęcia negocjacji są m.in. Casse, Kennedy, Nierenberg, a wąskiego m.in. Nęcki, Christopher, Flower, Jankowski, Sankowski, Rubin, Brown. Nierenberg G.I., Sztuka motywacji jako metoda osiągania celu, Studio Emka, Warszawa 1994, s. 8. Nęcki Z., Negocjacje w biznesie, Profesjonalna Szkoła Biznesu, Kraków 1991, s. 1.
Czym są negocjacje?…
177
Omówimy kolejno podstawowe składniki negocjacji, przeprowadzając analizę definicji sformułowanych przez różnych autorów, starając się jednocześnie opisać istotę samego pojęcia negocjacji. Terminem podstawowym dla negocjacji jest pojęcie konfliktu. W spór zaangażowane są co najmniej dwie strony, które posiadają zarówno interesy sprzeczne, jak i wspólne. Podkreśla się, że jeśli jest pełna zgoda nie ma powodu do prowadzenia negocjacji, a w przypadku całkowitej rozbieżności jest mało prawdopodobne uzyskanie czegokolwiek, dopóki obie strony nie dostrzegą korzyści dla siebie. Jak stwierdza W.I. Zartman „negocjacje to proces, w którym przeciwstawne stanowiska są łączone we wspólną decyzję” 8 . Trafnie zauważa F.C. Ikle, że „istotą rzeczy jest świadomość istnienia obok siebie interesów wspólnych i sprzecznych, bowiem bez wspólnych interesów nie ma po co negocjować, a bez sprzecznych nie ma o czym” 9 . Na ten aspekt negocjacji zwracają szczególną uwagę R. Fiszer, W. Ury, B. Patton stwierdzając, że „negocjacje są podstawowym sposobem uzyskiwania od innych tego, czego chcemy. Jest to zwrotny proces komunikowania się w celu osiągnięcia porozumienia w sytuacji, gdy ty i druga strona jesteście związani pewnymi interesami, z których jedne są wspólne, a inne przeciwstawne” 10 . Podobnie Z. Nęcki, w ujęciu węższym traktuje negocjacje jako „sekwencje wzajemnych posunięć, poprzez które strony dążą do osiągnięcia możliwie korzystnego rozwiązania częściowego konfliktu interesów” 11 . Różnica interesów jest punktem wyjścia zaproponowanej przez D.G. Pruitta i P.J. Carnevalea definicji negocjacji, którzy przyjmują, że „negocjacje to dyskusja między dwoma lub więcej stronami, której deklarowanym celem jest likwidacja różnicy interesów, której rezultatem ma być ucieczka z sytuacji konfliktu społecznego (...) Różnica interesów oznacza, że strony mają niezgodne preferencje wyboru pomiędzy możliwymi rozwiązaniami” 12 . Obok konfliktu interesów niezbędne jest istnienie wspólnej płaszczyzny porozumienia, którą, oprócz interesów, mogą być powszechnie akceptowane przez obie strony normy, wartości, przekonania czy uwarunkowania prawne. Nawet w przypadku zgodności interesów, ale przy braku zainteresowania podjęciem rozmów (np. wzajemna niechęć stron) negocjacje nie dojdą do skutku. Natomiast, gdy spór jest bardzo skomplikowany, to odwołanie się do powszechnie akceptowanych norm czy też wartości może być punktem wyjścia do dalszych rozmów. Celem negocjacji jest rozwiązanie powstałych rozbieżności dotyczących podziału lub wymiany co najmniej jednego dobra lub/i rozstrzygnięcia jednego 8
Zartman I.W. (red.), International Multilateral Negotiation, Jossey-Bass, San Francisco 1994, s. 5. 9 F.C Ikle, cytat. za Dąbrowski P., Praktyczna teoria negocjacji, Sorbog, Warszawa 1991, s. 11. 10 Fiszer R., Ury W., Patton B., Dochodząc do TAK. Negocjowanie bez poddawania się, PWE, Warszawa 1996, s. 27-28. 11 Nęcki Z., Negocjacje…, op. cit., s. 16. 12 Pruitt D.G., Carnevale P.J., Negotiation in social conflict, Open University Press 1993, s. 2.
178
Ewa Roszkowska
lub więcej problemów dotyczących stron zaangażowanych w konflikt. Krótko ujmuje to M.H. Bazerman oraz M.A. Neale stwierdzając, że „negocjacje służą rozwiązywaniu konfliktów lub alokacji zasobów” 13 . Wspólne interesy pociągają wzajemną zależność stron. Uzyskanie porozumienia wymaga zgodnego udziału wszystkich stron sporu, co oznacza ograniczenie swobody zachowania jednej strony przez zachowania drugiej (np. ze względu na wykonalność, koszt lub czas itp.). Na współzależność stron negocjacji zwracają szczególna uwagę R.E. Walton i R.B. Mc Kersie, według których „negocjacje to przemyślana interakcja dwóch lub więcej skomplikowanych jednostek społecznych, za pomocą których próbują one definiować lub redefiniować warunki wzajemnej zależności” 14 . Po dokonaniu analizy sytuacji konfliktowej strony powinny dostrzec, że uzgodnienie pewnych działań może być korzystne lub wręcz konieczne z punktu widzenia własnego interesu, a współpraca w dążeniu do rozstrzygnięcia kwestii spornych przyniesie obu stronom konfliktu realne korzyści. Ważne jest zatem przekonanie, że negocjacje stanowią dla obu stron najlepszą z metod osiągnięcia porozumienia. E.M. Christopher, precyzując warunki negocjacji stwierdza, że obok „potrzeby ustalenia różnic między stronami” istotne jest „przyjęcie przez strony do wiadomości, że negocjacje są najlepszym sposobem zlikwidowania dzielących je różnic” 15 . Czynnikami sprzyjającymi podjęciu negocjacji są m.in. gotowość obu stron do wspólnego poszukiwania porozumienia i zawarcia umowy, przekonanie, że rozmowy mogą przynieść obustronne korzyści, wzajemne zaufanie, chęć utrzymania dobrych stosunków, duża siła przetargowa lub równorzędność partnerów, wystarczające kompetencje decyzyjne do prowadzenia rozmów oraz odpowiednie przygotowanie poparte właściwą wiedzą i planem działań. Z drugiej strony, nie należy podejmować negocjacji, gdy szanse są znikome, nasza siła przetargowa jest niewielka, mamy inne możliwości zaspokojenia swoich potrzeb, nie ma możliwości prowadzenia rozmów czy też nie darzymy partnera zaufaniem. Do niekorzystnych czynników przemawiających za odstąpieniem od negocjacji możemy zaliczyć również nadmierne zaangażowanie emocjonalne. W takich przypadkach korzystniejszą metodą rozwiązywania sporu mogą okazać się mediacje, oddanie sprawy do sądu czy też arbitraż. Wyraźnie podkreśla to W. Mastenbroek stwierdzając, że „negocjowanie to odpowiednia strategia w przypadku różnych, a czasami sprzecznych interesów dwóch stron współzależnych w takim stopniu, że porozumienie byłoby wzajemnie korzystne. Strony nie zgadzają się, ale pragnęłyby osiągnąć porozumienie, ponieważ za-
13
Bazerman M.H., Neale M.A., Negocjując racjonalnie, Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Olsztyn 1997, s. 19. 14 Walton R.E., McKersie R.B., A Behavioral Theory of Labor Negotiations, ILR Press, Ithaca, New York, 1993, s. 3. 15 Christopher E.M., Umiejętność negocjowania w biznesie, ZYSK i S-KA, Poznań 1998, s. 7.
Czym są negocjacje?…
179
równo brak rozwiązania, jak i współzawodnictwo byłyby dla obu stron niekorzystne” 16 . Podobnie uważa E.M. Christopher twierdząc, że „negocjacje stanowią formę porozumienia między ludźmi” wymagającą „zgodnego zaangażowania co najmniej dwóch stron”, przy czym „każda z negocjujących stron ma pewną przewagę nad drugą” 17 . Dużo uwagi poświęca się pojęciu porozumienia w negocjacjach, które jednak przez wielu autorów jest różnie rozumiane. Przytoczymy najczęściej spotykane interpretacje. I tak P. Casse, definiując negocjacje, nie precyzuje dokładniej charakteru owego porozumienia, stwierdzając tylko, że „negocjacja jest procesem, w którym przynajmniej dwie strony, mające różne opinie, potrzeby i motywacje, starają się dojść do porozumienia w ważnej dla nich kwestii” 18 . Najczęściej porozumienie w negocjacjach jest utożsamiane z kompromisem. Niektórzy autorzy wręcz twierdzą, że „negocjacje są z natury procesem kompromisowym” 19 . Kompromis opiera się na założeniu, że aby doszło do porozumienia każda ze stron musi z czegoś zrezygnować. Oznacza to, że każda ze stron częściowo korzysta i częściowo traci, jeśli chodzi o realizacje swoich interesów. Często kompromis jest traktowany jako jedyne najbardziej sprawiedliwe, a więc i najlepsze rozwiązanie konfliktu między stronami 20 . G. Kennedy definiuje negocjacje jako „rozwiązywanie konfliktu zaistniałego pomiędzy dwoma lub większą liczbą partnerów, podczas którego przeciwne strony tak modyfikują swoje potrzeby, aby dojść do możliwego do zaakceptowania kompromisu” oraz „negocjacje polegają na dostosowywaniu pożądanych przez przeciwne strony idealnych rozwiązań do stanu, w którym te rozwiązania są możliwe do osiągnięcia” 21 . E.M. Christopher, jako jeden z warunków negocjacji przyjmuje „wiarę stron w możliwość przyjęcia kompromisu” 22 . Zwraca również uwagę, że „negocjacje wymagają szczególnego rodzaju kontaktów międzyludzkich, ponieważ niezbędna jest w nich współpraca i koordynacja działań pertraktujących stron [...] [negocjacje] są również bardziej skomplikowaną formą komunikacji niż debata, gdyż ta ostatnia stanowi tylko ich część” 23 . Przy wyborze metody negocjacji należy uwzględnić trzy kryteria: czy metoda prowadzi do porozumienia, jeśli jest ono możliwe, czy jest skuteczna, i wreszcie, czy poprawia stosunki między stronami lub co najmniej nie pogarsza ich. W.B. Jankowski, T.P. Sankowski wyraźnie podkreślają, że na porozumienie składa się współpraca i kooperacja, a „negocjacje mogą być scharakteryzowane jako metoda uzyskiwania porozumienia, która 16
Mastenbroek W., Negocjowanie, PWN, Warszawa 1997, s. 16. Christopher E.M., Umiejętność negocjowania…, op. cit., s. 8. 18 Casse P., Jak negocjować, Zysk i S-Ka, Poznań 1996, s. 15. 19 Nahotko S., Negocjacje biznesowe w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Aspekt ekonomiczny, Biblioteka Menadżera Służby Pracowniczej, Zeszyt 192, OPO, Bydgoszcz 2001, s. 133. 20 Błaut R., Skuteczne negocjacje, CIM, Warszawa 1995, s. 18. 21 Kennedy G., Negocjacje doskonałe, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 1999, s. 13. 22 Christopher E.M., Umiejętność negocjowania …, op. cit., s. 7. 23 Ibidem, s. 7. 17
180
Ewa Roszkowska
zawiera elementy kooperacji i konkurencji” 24 . Ponadto negocjacje mają sens, gdy „istnieje różnica interesów między stronami, rozwiązanie nie jest oczywiste oraz istnieje możliwość kompromisu” 25 . Kooperacja jest związana z faktem poszukiwania przez obie strony porozumienia, natomiast konkurencja wynika z konfliktu interesów i objawia się chęcią uzyskania jak najlepszego rezultatu. Wyróżnia przy tym dwa skrajne typy strategii: strategię podziału oraz strategię poszukiwania rozwiązań 26 . W ramach negocjacji nie wyklucza się użycia kombinacji obu strategii. Z kolei P. Dąbrowski oczekuje, że porozumienie powinno zapewnić stronom większe korzyści niż jego brak, a przez negocjacje rozumie „proces komunikowania się stron, gdy oczekują one, że porozumienie może zapewnić większe korzyści niż działanie bez porozumienia, na własną rękę czy wbrew sobie nawzajem” 27 . W ujęciu węższym Z. Nęcki traktuje negocjacje jako „sekwencje wzajemnych posunięć, poprzez które strony dążą do osiągnięcia możliwie korzystnego rozwiązania częściowego konfliktu interesów” 28 . Zakłada ponadto, że warunkiem niezbędnym rozpoczęcia rozmów jest świadomość stron posiadania częściowej wspólnoty interesów, dążenie do osiągnięcia wyniku niemożliwego do otrzymania bez prowadzonych rozmów. Negocjacje powinny być przeprowadzane w sposób konstruktywny, kooperacyjny, a sytuację, w której korzyść jest uzyskiwana tylko przez jedną stronę nazywa quasi-negocjacjami, manipulacjami lub perswazją mającą na celu wymuszenie. Za podstawowy mechanizm porozumienia uważa „wymianę ustępstw, koncesji, wzajemne stawianie sobie warunków, których spełnienie określa dalsze postępowanie stron” 29 . Z kolei M.H. Bazerman oraz M.A. Neale przyjmują, że „racjonalne negocjowanie oznacza podejmowanie takich decyzji, które służą maksymalizacji własnego interesu” 30 . Oprócz wymienionych elementów, w niektórych definicjach zwraca się uwagę na aspekt społeczny negocjacji. G.I. Nierenberg zauważa, że „negocjacje są przejawem zachowań ludzkich, a polegają na wymianie poglądów prowadzących do zmiany panujących między nimi stosunków” 31 . Z kolei według 24
Jankowski W.B., Sankowski T.P., Jak negocjować, CIM Warszawa 1995, s. 3. Ibidem, s. 3. 26 Strategia podziału związana jest z sytuacją, gdy istnieją ograniczone zasoby do podziału (tzw. pula do podziału) i nie jest możliwe ich zwiększenie przez twórcze poszukiwanie rozwiązań. Strategia wspólnego poszukiwania rozwiązań opiera się na założeniu, że występuje możliwość zwiększenia zasobów czy też możliwość tworzenia rozwiązań, które nie były znane uprzednio, a które zwiększają pulę do podziału. 27 Dąbrowski P., Praktyczna teoria negocjacji, op. cit., s. 8. 28 Nęcki Z., Negocjacje …, op. cit., s. 16. 29 Ibidem., s. 16. 30 Bazerman M.H., Neale M.A., Negocjując racjonalnie, Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Olsztyn 1997. 31 Nierenberg G.I., Sztuka motywacji jako metoda osiągania celu, Studio Emka, Warszawa 1994, s. 9. 25
Czym są negocjacje?…
181
D.G. Pruitta i P.J. Carnevale’a „negocjacje stanowią alternatywę między zachowaniem kooperatywnym i agresywnym, co więcej, są odrębną umiejętnością współżycia społecznego, całkowicie odmienną od współpracy czy walki” 32 . Negocjacje są uważane przez wielu autorów za najlepszy sposób przezwyciężania konfliktów ze względu na swoją skuteczność i efektywność. Skuteczność jest zawarta w wielopłaszczyznowości podejścia do konfliktu, co umożliwia wszechstronne zapoznanie się z jego uwarunkowaniami, motywami, intencjami stron, ocenę realnych szans rozwiązania sporów, przezwyciężenie negatywnych skutków spowodowanych przez konflikt, zapobieżenie eskalacji lub wznowienia zakończonego konfliktu. Negocjacje są zazwyczaj mniej kosztowne niż walka, której negatywnych skutków zarówno materialnych, jak i moralnych mogą doświadczać nie tylko strony konfliktu. Dodatkowe cechy negocjacji to obustronna wymiana korzyści, przydatność społeczna negocjacji, pogłębienie sprawnych stosunków między negocjatorami, względna trwałość rezultatu negocjacji, zgodność z obowiązującymi normami społecznymi, prawnymi i obyczajowymi. D.G. Priuitt i P.J. Carnevale twierdzą, że „negocjacje i ich bliska kuzynka mediacje, są najlepszym sposobem rozwiązywania konfliktów, ponieważ są główną metodą prowadzącą do rozwiązania typu korzyść/korzyść” 33 . Na zakończenie podamy dwie opisowe definicje negocjacji, które zawężając zakres negocjacji, uwzględniają zarówno przyczyny, cel podejmowania negocjacji, jak również ich przebieg. Zdaniem A. Flowera „negocjacje to proces interakcji, w którym przynajmniej dwie strony widzące konieczność wspólnego zaangażowania dla osiągnięcia celu, ale początkowo różniące się oczekiwaniami, próbują za pomocą argumentów i perswazji przezwyciężyć dzielące je różnice i znaleźć wzajemnie satysfakcjonujące rozwiązanie” 34 . Siedem głównych zasad stanowiących istotę negocjacji według A. Flowera to 35 : • zaangażowanie co najmniej dwóch stron, które łączy wspólny interes wynikający z meritum sprawy albo z kontekstu negocjacji, • istnienie odmienności zadań lub celów (mimo pewnej wspólnoty interesów) uniemożliwiające natychmiastowe porozumienie, • negocjacje są uważane przez obie strony za najbardziej satysfakcjonujący sposób rozwiązywania sporów, lepszy niż np. sądy, wojna itp., • strony spostrzegają możliwości przekonania drugiej strony o konieczności zmiany stanowiska,
32
Pruitt D.G., Carnevale P.J., Negotiation in social conflict, Open University Press 1993, s. 16. Ibidem, wstęp. 34 Flower A., Jak skutecznie negocjować, Petit, Warszawa 1991, s. 12. 35 Ibidem, s. 10-12. 33
Ewa Roszkowska
182
•
nawet jeśli założony cel okazuje się nieosiągalny, obie strony wierzą nadal w możliwość ostatecznego porozumienia, • każda ze stron posiada władzę (rzeczywistą lub pozorną) oraz ma wpływ na podejmowanie decyzji przez druga stronę, • proces negocjacji to rodzaj interakcji pomiędzy ludźmi opartej głównie na wymianie zdań. Postęp w rozmowach zależy zarówno od logiki i siły argumentów każdej ze stron, jak również od emocji i wzajemnego nastawienia. J.Z. Rubin, B.R. Brown formułują następujące założenia negocjacji, traktując je jako wielopłaszczyznowy proces emocjonalno-poznawczy 36 : • uczestniczą w nich co najmniej dwie strony, • istnieje niezgodność interesów w co najmniej jednym obszarze, • strony dobrowolnie podejmują rozmowy niezależnie od uprzednich doświadczeń, • rozmowy dotyczą podziału lub wymiany co najmniej jednego dobra lub/i rozstrzygnięcia co najmniej jednego przedmiotu sporu dotyczącego stron zaangażowanych w konflikt, • podejmowane działania obejmują ocenę sytuacji, zgłaszanie propozycji i ich ocenę, składanie kontrpropozycji i przebiegają na ogół sekwencyjnie, a nie równolegle. Podsumowując, negocjacje mogą być traktowane jako sposób rozwiązywania konfliktu między stronami w sytuacji, gdy interesy obu stron są częściowo sprzeczne i częściowo wspólne oraz strony mają przeświadczenie, że prowadzone rozmowy są najlepszą metodą dojścia do porozumienia, akceptowanego przez obie strony. Celem negocjacji jest podjęcie wspólnej decyzji, która przyniesie korzyść wszystkim stronom zaangażowanym w proces negocjacyjny, umożliwiając im realizację własnych interesów. Negocjacje to złożony proces podejmowania decyzji, wymiany ofert, stanowisk, ustępstw, argumentów i kontrargumentów, któremu towarzyszy komunikacja między stronami, przekazywanie informacji, wzajemne przekonywanie się. To również proces mający swoje odniesienie w relacjach społecznych, zmierzający do poprawy stosunków interpersonalnych. 3. OGÓLNE PODEJŚCIA TEORETYCZNE DO NEGOCJACJI
36
Rubin J., Brown B., The social psychology of bargaining and negotiation, Academic Press, New York 1975, s. 6-18.
Czym są negocjacje?…
183
W teorii negocjacji można wyróżnić dwa główne nurty badań polegające na skupieniu uwagi na wyniku negocjacji bez wnikania szczegółowego w istotę procesu negocjacji lub też koncentracji na samym procesie negocjacji, który może być opisywany w sposób jakościowy lub ilościowy. H. Raiffa rozważa następujące sposoby podejścia w analizie negocjacji 37 : • opisowo-symetryczny, gdzie opisuje się zachowania negocjujących stron zakładając, że strony te postępują racjonalnie, optymalizują swój wybór, nie określa się przy tym żadnych zaleceń czy zasad dotyczących jego postępowania, w badaniach wykorzystuje się głownie modele matematyczne i symulacyjne, • normatywny symetryczny, w którym określone są normy zachowań dla negocjujących stron, przy czym zakłada się racjonalność uczestników negocjacji, celem jest określenie reguł postępowania negocjatorów, w badaniach wykorzystuje się głownie modele teorii gier, • normatywno-opisowy asymetryczny polega na opisie reguł postępowania jednej ze stron, gdy znany jest probabilistyczny opis zachowań drugiej strony, zakłada się przy tym, że druga strona w sposób „inteligentny” realizuje swoje cele, jednak nie zakłada się pełnej racjonalności stosowanej w teorii gier, • zewnętrzny normatywny (opisowy) zwraca się uwagę na czynniki zewnętrzne (np. mediatorów, arbitrów) określające reguły postępowania stron negocjujących oraz na zasady dotyczące formułowania tych czynników. Ze względu na atrybuty używane jako podstawa badań w procesie negocjacji możemy wyróżnić traktowanie negocjacji jako 38 39 : • procesu wspólnego podejmowania decyzji 40 , gdzie główna uwaga jest zwrócona na przedmiot negocjacji, a negocjacje są traktowane jako proces wymiany informacji, mający na celu osiągnięcie danego rezultatu, • procesu psychologicznego 41 , gdzie zwraca się uwagę na związek pomiędzy postrzeganiem a oczekiwaniami, dokonuje się analizy
37
Raiffa H., The art and the science of negotiation, Harvard University Press 1982, s. 20-25. Np. Mesjasz C., Założenia analizy negocjacji, Organizacja i Kierowanie, Nr 3(85), 1996, s. 3344. 39 Przegląd podejść teoretycznych stosowanych w negocjacjach zawiera również praca Kamiński J., Modele procesów negocjacji, OPTIMUM-Studia Ekonomiczne Nr 1(5) 2000 s. 55-73. 40 Np. Kerstern G.E., Szapiro T., Generalized Approach to Modeling Negotiations, European Journal of Operational Reseach, 1986, Vol. 26, s. 142-149; Zartman I.W., Berman M., The Practical Negotiator, Yale University Press, New Haven, Conn., 1982, Bazerman M.H., Neale M.A., Negocjując racjonalnie, Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Olsztyn 1997. 41 Np.: Pruitt D.G., Negotiator Behavior, Academic Press, Orlando, Fla. 1981; Rubin J., Brown B., The social psychology of bargaining and negotiation, Academic Press, New York 1975; Spector 38
Ewa Roszkowska
184
• • •
• •
•
wpływu kombinacji celów i oczekiwań na żądania i ustępstwa, jako istotny czynnik procesu negocjacji traktuje się motywację oraz orientację interpersonalną negocjatorów, procesu uczenia się 42 , gdzie kładzie się nacisk na adaptację mającą doprowadzić do zbieżności stanowisk, a uczenie się ma zwiększyć skłonność do kooperacji, procesu dostosowania 43 , gdzie strony mające różne opinie, potrzeby, motywacje dążą do osiągnięcia wzajemnie satysfakcjonującego porozumienia, procesu akcji-interakcji 44 , gdzie bada się wzajemne oddziaływanie podmiotów (osób, grup, instytucji), a negocjacje są traktowane jako proces wymiany ustępstw, koncesji, wzajemne stawianie sobie warunków, których spełnienie określa dalsze postępowanie stron, procesu wzajemnej komunikacji między stronami 45 , którego celem jest osiągnięcie porozumienia, a działania przebiegają sekwencyjnie na zasadzie: akcja-ocena-reakcja-ocena-kontrakcja-itp., procesu wymiany informacji 46 , którego celem jest osiągnięcie porozumienia, w przypadku, gdy niektóre interesy stron są sprzeczne, wymiana informacji ma na celu wypracowanie wspólnej decyzji, znalezienie korzystnych dla obu stron, często niestandardowych, rozwiązań, stylu rozwiązywania konfliktu 47 , czyli poprzez opis ogólnego sposobu zachowania i postępowania podczas negocjacji z wyodrębnieniem zalecanych sposobów prowadzenia rozmów,
B., Negotiation as a Psychological Process, [w:] Zartman I.W. (red.), Negotiation Process: Theories and Applications, Sage, Beverly Hills, CA, 1978. 42 Np. Cross J.G., Negotiation as a Learning Process, Journal of Conflict Resolution, 1977, Vol. 21, s. 581-606, s. 581-606. 43 Np. : Coddington A.J., Theories of the Bargaining Process, Aldine, Chicago 1968; Uniszewski Z., Konflikty i negocjacje, Poznań 2000 s. 175 . 44 Np. : Bartos O.J., Process and Outcome of Negotiation, Columbia University Press, New York 1974; Bartos O.J., Simple Model of Negotiation, [w:] Zartman I.W. (red.), Negotiation Process: Theories and Applications, Sage, Beverly Hills, CA 1978; Druckman D., Boundary Role Conflict: Negotiation as Dual Responsiveness, Journal of Conflict Resolution, 1977, Vol. 21, s. 639662. 45 Np.: Fiszer R., Ury W., Patton B., Dochodząc do TAK. Negocjowanie bez poddawania się, PWE, Warszawa 1996; Nierenberg G.I., Sztuka motywacji jako metoda osiągania celu, Studio Emka, Warszawa 1994; Putman L.L., Roloff M.E. (red.), Communication and Negotiation, Sage, Newbury Park, 1992 . 46 Np. Zartman I.W., Berman M., The Practical Negotiator, Yale University Press, New Haven, Conn., 1982. 47 Np. : Rahim M.A., A Measures of Styles of Handling Interpersonal Conflict, Academy of Management Journal, Vol. 26, Nr 2, s. 368-276; Fiszer R., Ury W., Patton B., Dochodząc do TAK. Negocjowanie bez poddawania się, PWE, Warszawa 1996.
Czym są negocjacje?…
• •
185
procesu poznawczego 48 , który jest związany z subiektywną oceną sytuacji oraz ograniczeniami racjonalnych negocjatorów, podejścia strategicznego 49 opierającego się na założeniu, że wynik negocjacji jest związany ze strategicznym wyborem w pełni racjonalnych uczestników negocjacji.
Należy zwrócić uwagę, że podana klasyfikacja nie jest rozłączna, prezentowane podejścia przenikają się i uzupełniają się nawzajem, a budując kompleksowy model negocjacji warto uwzględniać różne atrybuty. Uzupełnieniem podejść teoretycznych są badania eksperymentalne, gdzie rozważa się wpływ różnych czynników na zachowanie stron negocjujących czy też weryfikuje się poszczególne modele analityczne. Do zagadnień, które podlegają badaniom możemy zaliczyć, np. cechy osobowościowe negocjatorów, rolę informacji czy czasu w negocjacjach, siłę negocjatorów, uwarunkowania kulturowe procesu negocjacji, stosowanie określonych technik czy taktyk negocjacyjnych, poziom aspiracji, poziom rezerwacji. 4. PRZEGLĄD FORMALNYCH MODELI NEGOCJACJI Ze względu na interdyscyplinarny zakres problematyki związanej z negocjacjami w badaniach wykorzystuje się modele z wielu dziedzin. Każda z dziedzin wnosi swoisty wkład zarówno w opis procesu negocjacji, jak i metody jego pomiaru. Modelowanie negocjacji nie jest zadaniem łatwym, gdyż jest to wielowymiarowy proces, którego cechuje istnienie wzajemnych sprzężeń zwrotnych między występującymi w nim zmiennymi. Budowanie formalnych modeli procesów negocjacji utrudnia także charakter struktury sytuacji negocjacyjnej. Wynika to z faktu, że wśród czynników mających wpływ na ich przebieg i wynik negocjacji są zarówno czynniki mierzalne (np. cele i ograniczenia negocjatorów, rozmiar strat związany z przedłużaniem się negocjacji), poddające się ilościowej analizie oraz czynniki niemierzalne (np. zaufanie, emocje, skuteczność perswazji), nie poddające się takiemu opisowi, ale przynoszące często wymierne efekty. Specyfiką procesu negocjacji jest to, że nie można przewidzieć przebiegu i wyników negocjacji, znając jedynie warunki początkowe. Próby budowy matematycznych modeli konfliktów i negocjacji zostały zapoczątkowane przez A. Cuournota, F. Edgewortha oraz F. Zeuthena. Niektóre z koncepcji, jak np. równowaga Cournota, prostokąt Edgewortha są z powodze-
48
Np.: Bazerman M.H., Neale M.A., Negocjując racjonalnie, Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Olsztyn 1997. 49 Np.: Nash J., The bargaining problem, Econometrica, Vol. 18, 1950, s. 155-162; Osborne M.J, Rubinstein A., Bargaining and Markets, Academic Press, Inc, 1990.
186
Ewa Roszkowska
niem stosowane w mikroekonomii. Rozwój metod formalnego modelowania konfliktów datuje się od ukazania pracy J. von Neumanna i O. Morgensterna 50 . Dwa głównie nurty badań związane z analizą negocjacji to: nurt behawioralny oraz teoriogrowy 51 . W modelach behawioralnych zwraca się szczególną uwagę na wzajemne relacje i stosunki pomiędzy uczestnikami rozmów, a proces negocjacji jest traktowany jako proces interakcji pomiędzy uczestnikami. Zastosowania teorii gier w negocjacjach polegają na wykorzystaniu analogii między sytuacją gry a negocjacjami. Negocjacje są traktowanie jako wybór racjonalnych uczestników gry, normy zachowań zostają określone dla obu stron, a uwaga skupiona jest na interesach, czyli na osiągnięciu korzystnego wyniku. Dąży się do określenia reguł, według których powinni postępować negocjatorzy w sytuacjach konfliktowych. Jednak założenie o racjonalności postępowania stron powoduje, że nie uwzględnia się szeregu psychologicznych, społecznych czy kulturowych uwarunkowań wzajemnych relacji między stronami, które mogą mieć istotny wpływ na przebieg oraz ostateczny rezultat negocjacji. Najprostszymi modelami negocjacji są modele gier dwuosobowych niekooperacyjnych o sumie niezerowej, gdzie każda ze stron ma do wyboru dwie strategie: współpracy i rywalizacji. Do gier tego typu możemy zaliczyć: „Dylemat więźnia”, „Tchórza”, „Harmonię interesów”, „Polowanie na jelenia”, „Walkę Płci”, „Kamikadze”, „Lidera”, Bohatera”, „Pat” czy „Impas” 52 . Inną, ważną klasę stanowią dwuosobowe gry przetargu 53 . Ważną pracą z zakresu teorii gier, omawiającą zagadnienia związane z ograniczeniami teorii gier w sytuacjach konfliktowych jest praca R. Luce’a i H. Raify 54 . Istotne znaczenie w badaniach poświęconych analizie procesu nego-
50
Von Neumann J., Morgenstern O., Theory of Games and Economic Behavior, Prinston University, 1947. 51 Np. : Hausken K., Game-theoretic and Behavioural Negotiation Theory, Group Decision and Negotiation, 1997, Vol. 6, s. 511-528; Kamiński J., Modele procesów negocjacji, OPTIMUMStudia Ekonomiczne Nr 1(5) 2000 s. 55-73; Kersten G.E., Modeling Distributive and Integrative Negotiations. Review and Revised Characterization, Group Decision and Negotiation, 2001, Vol. 10, s. 493-514; Thompson L., The mind and heart of the negotiator, Upper Saddle River, New Jersey, 2001. 52 Murnighan J.K., Bargaining games. A new approach to strategic thinking in negotiations, William Morrow and Company, Inc. New York 1992; Roszkowska E., Procesy integracji a negocjacje. Zastosowanie wybranych gier dwuosobowych o sumie niezerowej do analizy sytuacji negocjacyjnej, [w:] Bocian A.F. (red.), Podlasie – a procesy integracji, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 2005, s. 126-140. 53 Nash J., The bargaining problem, Econometrica, Vol. 18, 1950, s. 155-162; Osborne M.J, Rubinstein A., Bargaining and Markets, Academic Press, Inc, 1990.
54
Luce R.D., Raiffa H., Games and Decisions. Introduction and Critical Surve, Jon Wiley, New York 1958, polskie wydanie Gry i decyzje, PWN, Warszawa 1964.
Czym są negocjacje?…
187
cjacji mają także prace T. Schellinga 55 , który zwraca uwagę zarówno na aspekty społeczno-psychologiczne, jak i logiczno-strategiczne. Z koncepcją T. Schellinga wiąże się koncepcja L. Thompson, gdzie negocjacje są rozważane jako sytuacja „mieszanych motywów” 56 . Wyróżnione zostały trzy rodzaje interesów: zgodne, sprzeczne oraz całkowicie sprzeczne. Interesy zgodne to takie, które przynoszą jednocześnie korzyść obu stronom, sprzeczne to takie, gdy interesy mają różne znaczenie dla stron zaangażowanych w konflikt, tzn. dla jednej ze stron interes jest bardzo ważny, a dla drugiej obojętny lub mało ważny, całkowicie sprzeczne, w im większym stopniu jedna ze stron realizuje interesy, w tym mniejszym stopniu interesy zostają zrealizowane przez drugą ze stron. Inaczej mówiąc, wygrana jednej ze stron to przegrana drugiej. Konflikt nie jest jedynie procesem przeciwstawiania sobie wrogich sił, ale jest traktowany jako złożone zjawisko, w którym konfrontacja przeplata się ze współdziałaniem. T. Schelling określa przedmiot swych rozważań mianem teorii współzależnej decyzji 57 . Decyzje dotyczą nie tyle rzeczywistego użycia siły, co możliwości manipulacji związanej z groźbą jej użycia. W przypadku, gdy strony konfliktu nie mają lub nie chcą mieć ze sobą bezpośredniego kontaktu, to odwołują się w swoich działaniach do tzw. cichej koordynacji działań oraz domyślnych rozwiązań. T. Schelling pokazał, że dla niektórych gier możemy znaleźć rozwiązania, które nie są uwzględniane w klasycznym podejściu. Kontynuacją tego nurtu była praca R. Waltona i R. Mc Kersie 58 . Praca ta prezentuje obecnie jedną z najpopularniejszych i najważniejszych, z punktu widzenia badań dotyczących analizy negocjacji, strategii, taktyk, możliwości rozwiązań koncepcję negocjacji. Rozważania dotyczące negocjacji koncentrują się na dwóch typach zachowania – „konfrontacji” i „rozwiązywania problemów”. Korzystając z pracy T. Schellinga, nawiązując do podstaw teorii decyzji i teorii gier, biorąc pod uwagę nastawienie do sytuacji negocjacyjnej oraz charakter zależności pomiędzy interesami stron, wyróżnili oni negocjacje dystrybucyjne oraz integracyjne. Negocjacje dystrybucyjne są związane z sytuacją, gdy interesy stron są całkowicie sprzeczne. Zysk jednej ze stron odpowiada stracie drugiej, a każda ze stron pragnie maksymalizować wynik negocjacji. R. Walton i R. Mc Kersie zauważyli, że negocjacje tego typu towarzyszą podziałowi, czyli dystrybucji dobra stanowiącego przedmiot rozmów, przy czym zasób dóbr będących przedmiotem podziału jest limitowany i ograniczony. Każda ze stron chce otrzymać jak największą część dobra przeznaczonego do podziału. Proces negocjacji 55
Schelling T.C., Arms and the influence, Yale University Press, New Haven, 1966; Schelling T.C., The strategy of conflict, Harvard University Cambridge Mass., 1960. 56 Thompson L., The mind and heart of the negotiator, Upper Saddle River, New Jersey, 2001. 57 Schelling T.C., The strategy of conflict, Harvard University Cambridge Mass., 1960, s. 89. 58 Walton R.E., McKersie R.B., A Behavioral Theory of Labor Negotiations, ILR Press, Ithaca, New York, 1993.
188
Ewa Roszkowska
można scharakteryzować jako zajmowanie pozycji, czynienie ustępstw, aby zawrzeć porozumienie. Ponieważ zysk jednej ze stron może być osiągnięty tylko kosztem drugiej strony, stąd określa się je również jako wygrana-przegrana. Negocjacje integracyjne odpowiadają sytuacji, gdy interesy stron są częściowo sprzeczne, częściowo zgodne. Polegają na twórczym poszukiwaniu rozwiązania, które zaspokajałoby interesy obu stron. Negocjacje integracyjne określa się mianem prowadzonych z uwzględnieniem interesów stron, metodą interesów, problemowego podejścia do negocjacji, opartych na zasadach typu wygranywygrany. Aby uzyskać tego rodzaju rozwiązanie należy dążyć do szerokiej wymiany informacji, poprawy komunikacji, twórczego rozwiązywania problemów oraz do eliminacji wzajemnej wrogości. Ze względu na ilość graczy wyróżnia się gry dwuosobowe oraz wieloosobowe 59 . Gry dwuosobowe o sumie zerowej występują w sytuacji, gdy interesy obu graczy są dokładnie przeciwstawne (np. wolny rynek i pełna konkurencja). Suma wypłat obu graczy wynosi zero, co oznacza, że „wygrana” jednego gracza jest „przegraną” drugiego i odwrotnie. Gry o sumie zerowej służą do reprezentacji negocjacji pozycyjnych. Negocjacje integracyjne mogą być modelowane przez gry o sumie niezerowej, czyli gry, w których suma wypłat obu graczy nie zawsze wynosi zero. Gry o sumie niezerowej mogą mieć różną naturę. Wyróżniamy gry, w których komunikacja przebiega tak samo, jak w przypadku gier o sumie zerowej, tzn. gracze jednocześnie wybierają swoje strategie, nie znając strategii przeciwnika. Możemy dopuścić możliwość komunikowania się graczy przed dokonywaniem wyboru strategii, umożliwiając im strategiczne zagrywki typu: groźby, zobowiązania, obietnice. Każdy z graczy stara się uzyskać wynik najkorzystniejszy dla siebie poprzez wybór odpowiedniej strategii lub składanie strategicznych zobowiązań, obietnic, gróźb. Wreszcie sytuacja, w której wszystkie rodzaje współpracy są dozwolone, gracze współpracując, dochodzą do tzw. rozwiązań kooperacyjnych satysfakcjonujących obie strony. Możemy więc mówić o grach niekooperacyjnych, w których jakiekolwiek porozumienie, stosowanie skorelowanych strategii, wypłaty uboczne są zabronione przez reguły gry (np. ustawa antytrustowa) oraz o grach kooperacyjnych, w których współpraca jest dozwolona. Przy czym w grach kooperacyjnych z liczbą graczy większą niż dwa pojawia się nowy problem tworzenia, utrzymania tzw. koalicji. Teoria gier koalicyjnych obejmuje gry wieloosobowe o pełnym konflikcie, częściowym konflikcie lub słabej zgodności hierarchii preferencji. Szczególnie ciekawe wydaje się tutaj zastosowanie metod teorii gier wieloosobowych w tworzeniu koalicji podczas różnego rodzaju głosowań, wyborów. Innym kryterium klasyfikacji modeli negocjacji może być wykorzystanie funkcji użyteczności. Model negocjacji oparty na pojęciu użyteczności i pośred59
Omówienie podstawowych zagadnień z teorii gier związanych między innymi z negocjacjami można znaleźć np. w pracach podanych w literaturze pod numerami:27, 32, 33, 34, 35, 38, 49, 50, 56.
Czym są negocjacje?…
189
nio nawiązujący do teorii gier zaproponował L. Raiffa, wprowadzając punktową metodę oceny wartości oraz metodę oceny użyteczności. W modelach negocjacji opartych na teorii gier przyjmuje się założenie o jednoznacznie zdefiniowanej funkcji użyteczności, wyrażającej interesy stron, dla każdego zagadnienia cząstkowego. Funkcja użyteczności może być reprezentowana np. przez macierz wypłat. Strategią jest tu plan działań, które podejmuje strona w odpowiedzi na działania oponenta. Zakłada się, że strony dążą do maksymalizacji swych funkcji użyteczności, co prowadzi do poszukiwania równowag. Modele negocjacji dotyczące wielu zagadnień oparte są na programowaniu wielokryterialnym. Nie korzysta się tutaj z pojęcia funkcji użyteczności, natomiast zakłada się, że możliwe jest opisanie cząstkowych celów za pomocą funkcji skalarnej. Wybór dokonywany jest na podstawie analizy wielokryterialnych ocen tych decyzji poprzez określenie decyzji dopuszczalnej, maksymalizującej funkcję celu 60 . Poszukuje się rozwiązań satysfakcjonujących, zawartych pomiędzy tzw. poziomem rezerwacji oraz poziomem aspiracji zakładając, że zmiany stanowisk stron zachodzą pod wpływem nacisku. W modelach opartych na poziomie aspiracji funkcję użyteczności zastępuje się poziomem aspiracji oraz poziomem rezerwacji, dodatkowo definiuje się względną siłę negocjatorów. Zakłada się, że strony w procesie negocjacji składają oferty i kontroferty powodowani dwoma siłami – siłą oporu, siłą ustępstw oraz presją czasu. Modele tego typu są wykorzystywane w komputerowym wspomaganiu negocjacji i mediacji w fazie przygotowań oraz w fazie negocjacji zasadniczych. W budowie modeli służących wspomaganiu negocjacji rozpowszechnione jest stosowanie procedur ilościowych oraz analizy wnioskowań. Do najbardziej znanych komputerowych modeli wspomagania negocjacji możemy zaliczyć: MCBARG, MEDIATOR, GEOPLAN czy PERSUADER 61 . W podejściu ilościowym przetwarzanie danych liczbowych służy do ilościowego opisu np. celów i ograniczeń negocjatorów, punktów odniesienia, mierników oceny postępu w negocjacjach. Głównym celem takiej analizy jest określenie warunków istnienia kompromisów, często przy silnych założeniach. W podejściu logicznym przy pomocy rachunku wartości logicznych analizuje się strukturę logiczną problemu i zbiór reguł negocjacyjnych. Z kolei zadaniem modeli symulacyjnych i optymalizacyjnych jest próba odtworzenia skutecznych sposobów negocjowania na podstawie danych dotyczących złożonych negocjacji w przeszłości. Metodami sztucznej inteligencji usiłuje się, korzystając z analizy znanych przebiegów ne60
Galas Z., Nykowski I., Żółkiewski Z., Programowanie wielokryterialne, PWE, Warszawa 1987; Gulliver P.H., Disputes and Negotiations: A Cross-Cultural Perspective, Academic Press Orlando, 1979; Szapiro T., Podejście interaktywne we wspomaganiu podejmowania decyzji, Monografie i Opracowania, Nr 338, SGPIS, Warszawa 1991; Kerstern G.E., Szapiro T., Generalized Approach to Modeling Negotiations, European Journal of Operational Reseach, 1986, Vol. 26, s. 142-149. 61 Kruś L., Bronisz P., Łopuch B., MCBARG System Supporting Multicriteria Bargaining, Control and Cybernetics 1993 Vol. 22 nr 4; Szapiro T., Podejście interaktywne… op. cit.
190
Ewa Roszkowska
gocjacji, skonstruować reguły prowadzące do kompromisu. Modelowanie i wspomaganie negocjacji dotyczy także problemów komunikacji występujących podczas rozmów, procedur stosowanych w negocjacjach, skutków przyjęcia określonych strategii, taktyk, rozpoznawania własnych preferencji, uczenia się i doskonalenia technik negocjowania. W pracach 62 przedstawiono propozycję modelowania negocjacji za pomocą reguł i kompleksów reguł 63 . Model negocjacji w ujęciu kompleksów reguł stanowi próbę matematycznego sformalizowania procesu negocjacji, tworząc „pomost” łączący nurt behawioralny i teoriogrowy. Aparat matematyczny w postaci reguły i kompleksu reguł jest na tyle uniwersalny, że może posłużyć do reprezentacji różnych teoretycznych koncepcji negocjacji, tworząc spójny model, a uwzględnienie różnych podejść interpretacyjnych pozwala na pełniejszą i wszechstronniejszą analizę procesu negocjacji. Negocjacje traktowane są jako złożony proces podejmowania decyzji na dwóch współzależnych poziomach: poziomie interesów oraz poziomie relacji pomiędzy stronami. Gra negocjacyjna jest reprezentowana przez kompleks reguł NG , na który składają się reguły oraz podkompleksy reguł opisujące kontekst sytuacyjny negocjacji oraz regulujące jej przebieg. Podstawę analizy procesu negocjacji stanowią cztery komponenty MODEL, ACT, VALUE, JUDGMENT charakteryzujące uogólnioną grę. Kompleks MODEL zawiera „ogólną ocenę i opis sytuacji konfliktowej”, tzn. ogólną charakterystykę negocjatorów, interesy stron, zestaw zagadnień będących przedmiotem negocjacji, zakres poruszanej problematyki podczas rozmów, wzajemne relacje między stronami, warunki ograniczające proces negocjacji itp. Kompleks ACT zawiera opis możliwych aktywności podejmowanych przez negocjatorów, możliwości interakcji, zachowania rutynowe, metody komunikacji werbalnej i niewerbalnej, strategie, taktyki i style negocjacyjne. Kompleks VALUE zawiera kompleks wartości i norm przez nich uznawanych, uwarunkowania prawne, społeczne, zwyczajowe czy kulturowe procesu negocjacji. Kompleks JUDGMENT zawiera metody szacowania, oceny, wartościowania obiektów, wyboru czy podejmowania decyzji. Na poszczególnych etapach procesu
62
Roszkowska E., Komunikacja w negocjacjach a kompleksy reguł, OPTIMUM-Studia Ekonomiczne Nr 1(13), 2002, s. 103-120; Roszkowska E., Proces negocjacji w ujęciu teorii kompleksów reguł, OPTIMUM-Studia Ekonomiczne, Nr 2(10), 2001, s. 51-76; Roszkowska E., Procesy integracji a negocjacje. Zastosowanie wybranych gier dwuosobowych o sumie niezerowej do analizy sytuacji negocjacyjnej, [w:] Bocian A.F. (red.), Podlasie – a procesy integracji, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 2005, s. 126-140; Roszkowska E., Wykorzystanie reguł do konstrukcji komunikatów w negocjacjach, OPTIMUM-Studia Ekonomiczne, Nr 1(17), 2003, s. 87104. 63 Definicję oraz podstawowe własności reguły, kompleksu reguł można znaleźć w pracy [19]. Pojęcie uogólnionej gry zostało wprowadzone przez T. Burnsa, A. Gomolińską w pracy [5] oraz rozwijane dalej w pracach [4, 6, 7, 8].
Czym są negocjacje?…
191
negocjacji są aktywowane odpowiednie funkcje oceny determinujące sposób interakcji między stronami. Reguły w grze negocjacyjnej mogą być nieprecyzyjne, niekompletne, co więcej, strony mogą je modyfikować podczas procesu negocjacji. Poprzez reguły mamy możliwość analizy procesu negocjacji obu poziomów: interesów, relacji między stronami oraz badać sprzężenia zwrotne między nimi. Reguły tworzą „bazę wiedzy” związanej z negocjacjami, służą do reprezentacji danych opisujących sytuację negocjacyjną (aspekt informacyjny), zasad wzajemnej komunikacji między stronami (aspekt komunikacyjny) oraz opisu metod podejmowania decyzji (aspekt decyzyjny), a po odpowiednim sformalizowaniu języka mogą służyć wspomaganiu podejmowania decyzji. Zaletą takiej reprezentacji jest możliwość analizy procesu negocjacji w „naturalny sposób”, użyciem terminów języka naturalnego, tj. bliski rozumowaniu negocjatora. LITERATURA 1. 2. 3. 4.
5.
6.
7.
8.
Bartos O.J., Process and Outcome of Negotiation, Columbia University Press, New York 1974. Bartos O.J., Simple Model of Negotiation, [w:] Zartman I.W. (red.), Negotiation Process: Theories and Applications, Sage, Beverly Hills, CA 1978. Bazerman M.H., Neale M.A., Negocjując racjonalnie, Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Olsztyn 1997. Burns T.R., Caldas J.C., Roszkowska E., Generalized Game Theory’s Contribution to Multi-agent Modelling Addressing Problems of Social Regulation, Social Order, and Effective Security, [w:] Monitoring, Security and Rescue Techniques in Multiagent Systems, (red.), Dunin-Keplicz B., Jankowski A., Skowron A., Szczuka M.A., Springer 2005, s. 363-384. Burns T.R., Gomolińska A., The Theory of Socially Embedded Games: The Mathematics of Social Relationships, Rule Complexes, and Action Modalities, „Quality and Quantity: International Journal of Methodology” 2001 Vol. 34(4), s. 379-406. Burns T.R., Gomolińska A., Meeker D., The Theory of Socially Embedded Games: Applications and Extensions to Open and Closed Games, „Quality and Quantity: International Journal of Methodology” 2001 Vol. 35(1), s. 1-32. Burns T.R., Roszkowska E., Fuzzy Game Theory: The Perspective of the General Theory of Games on Nash and Normative Equilibria, [w:] Sankar K.P., Polkowski L., Skowron A. (red.), Rough-Neural Computing: Techniques for Computing with Words, Springer 2003, s. 435-470. Burns T.R, Roszkowska E., Generalized Game Theory: Assumptions, Principles, and Elaborations Grounded in Social Theory, In Search of So-
192
9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.
19.
20. 21. 22. 23. 24.
25.
26. 27.
28. 29.
Ewa Roszkowska
cial Order, Series Studies in Logic, Grammar and Rhetoric 2005 nr 8(21), s. 7-40. Błaut R., Skuteczne negocjacje, CIM, Warszawa 1995. Casse P., Jak negocjować, Zysk i S-Ka, Poznań 1996. Christopher E.M., Umiejętność negocjowania w biznesie, ZYSK i S-KA, Poznań 1998. Coddington A.J., Theories of the Bargaining Process, Aldine, Chicago 1968. Cross J.G., Negotiation as a Learning Process, Journal of Conflict Resolution, 1977, Vol. 21, s. 581-606. Dąbrowski P., Praktyczna teoria negocjacji, Sorbog, Warszawa 1991. Druckman D., Boundary Role Conflict: Negotiation as Dual Responsiveness, Journal of Conflict Resolution, 1977, Vol. 21, s. 639-662. Fiszer R., Ury W., Patton B., Dochodząc do TAK. Negocjowanie bez poddawania się, PWE, Warszawa 1996. Flower A., Jak skutecznie negocjować, Petit, Warszawa 1991. Galas Z., Nykowski I., Żółkiewski Z., Programowanie wielokryterialne, PWE, Warszawa 1987; Gulliver P.H., Disputes and Negotiations: A Cross-Cultural Perspective, Academic Press Orlando, 1979. Gomolińska A., Rule Complexes for Representing Social Actors and Interactions, Studies in Logic, Grammar and Rhetoric 1999 Nr 3(16), s. 95-108. Hausken K., Game-theoretic and Behavioural Negotiation Theory, Group Decision and Negotiation, 1997, Vol. 6, s. 511-528. Jankowski W.B., Sankowski T.P., Jak negocjować, CIM Warszawa 1995. Kamiński J., Modele procesów negocjacji, OPTIMUM-Studia Ekonomiczne Nr 1(5) 2000 s. 55-73. Kennedy G., Negocjacje doskonałe, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 1999. Kersten G.E., Modeling Distributive and Integrative Negotiations. Review and Revised Characterization, Group Decision and Negotiation, 2001, Vol. 10, s. 493-514. Kerstern G.E., Szapiro T., Generalized Approach to Modeling Negotiations, European Journal of Operational Reseach, 1986, Vol. 26, s. 142149. Kruś L., Bronisz P., Łopuch B., MCBARG System Supporting Multicriteria Bargaining, Control and Cybernetics 1993 Vol. 22 nr 4. Luce R.D., Raiffa H., Games and Decisions. Introduction and Critical Surve, Jon Wiley, New York 1958, polskie wydanie Gry i decyzje, PWN, Warszawa 1964. Mastenbroek W., Negocjowanie, PWN, Warszawa 1997. Mesjasz C., Założenia analizy negocjacji, Organizacja i Kierowanie, Nr 3(85), 1996, s. 33-44.
Czym są negocjacje?…
30. 31.
32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46.
47. 48. 49.
193
Murnighan J.K., Bargaining games. A new approach to strategic thinking in negotiations, William Morrow and Company, Inc. New York 1992. Nahotko S., Negocjacje biznesowe w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Aspekt ekonomiczny, Biblioteka Menadżera Służby Pracowniczej, Zeszyt 192, OPO, Bydgoszcz 2001. Nash J., Equilibrium Points in n-Person Games, Proceedings of the National Academy of Sciences (US), 1950, Vol. 36, s. 48-49. Nash J., Non-cooperative games, Annals of Mathematics, 1951, Vol. 54, s. 286-295. Nash J., The bargaining problem, Econometrica, Vol. 18, 1950, s. 155162. Nash J., Two – Persons Cooperative Games, Econometrica, 1953, Vol. 21, s. 128-140. Nęcki Z., Negocjacje w biznesie, Profesjonalna Szkoła Biznesu, Kraków 1991. Nierenberg G.I., Sztuka motywacji jako metoda osiągania celu, Studio Emka, Warszawa 1994. Osborne M.J, Rubinstein A., Bargaining and Markets, Academic Press, Inc, 1990. Putman L.L., Roloff M.E. (red.), Communication and Negotiation, Sage, Newbury Park, 1992. Pruitt D.G., Negotiator Behavior, Academic Press, Orlando, Fla. 1981. Pruitt D.G., Carnevale P.J., Negotiation in social conflict, Open University Press 1993. Rahim M.A., A Measures of Styles of Handling Interpersonal Conflict, Academy of Management Journal, Vol. 26, Nr 2, s. 368-276. Raiffa H., The art and the science of negotiation, Harvard University Press 1982. Roszkowska E., Komunikacja w negocjacjach a kompleksy reguł, OPTIMUM-Studia Ekonomiczne Nr 1(13), 2002, s. 103-120. Roszkowska E., Proces negocjacji w ujęciu teorii kompleksów reguł, OPTIMUM-Studia Ekonomiczne, Nr 2(10), 2001, s. 51-76. Roszkowska E., Procesy integracji a negocjacje. Zastosowanie wybranych gier dwuosobowych o sumie niezerowej do analizy sytuacji negocjacyjnej, [w:] Bocian A.F. (red.), Podlasie – a procesy integracji, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 2005, s. 126-140. Roszkowska E., Wykorzystanie reguł do konstrukcji komunikatów w negocjacjach, OPTIMUM-Studia Ekonomiczne, Nr 1(17), 2003, s. 87-104. Rubin J., Brown B., The social psychology of bargaining and negotiation, Academic Press, New York 1975. Schelling T.C., Arms and the influence, Yale University Press, New Haven, 1966.
194
50. 51.
52. 53. 54. 55. 56. 57. 58.
Ewa Roszkowska
Schelling T.C., The strategy of conflict, Harvard University Cambridge Mass., 1960. Spector B., Negotiation as a Psychological Process, [w:] Zartman I.W. (red.), Negotiation Process: Theories and Applications, Sage, Beverly Hills, CA, 1978. Szapiro T., Podejście interaktywne we wspomaganiu podejmowania decyzji, Monografie i Opracowania, Nr 338, SGPIS, Warszawa 1991. Thompson L., The mind and heart of the negotiator, Upper Saddle River, New Jersey, 2001. Uniszewski Z., Konflikty i negocjacje, Poznań 2000. Walton R.E., McKersie R.B., A Behavioral Theory of Labor Negotiations, ILR Press, Ithaca, New York, 1993. Von Neumann J., Morgenstern O., Theory of Games and Economic Behavior, Prinston University, 1947. Zartman I.W. (red.), International Multilateral Negotiation, Jossey-Bass, San Francisco 1994. Zartman I.W., Berman M., The Practical Negotiator, Yale University Press, New Haven, Conn., 1982.
EWA GRUSZEWSKA Katedra Ekonomii Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku
DR
INSTYTUCJONALNO-USTROJOWE ASPEKTY ROZWOJU GOSPODARCZEGO 1. Wstęp Układ instytucjonalny funkcjonujący w ramach danej gospodarki stanowi element systemu regulacji. Tworzy otoczenie, w którym odbywa się działalność gospodarcza. Jest to system, który w sposób widoczny lub ukryty określa stosunek jednostek do działalności gospodarczej, stanowiąc podstawę decyzji ekonomicznych (i nie tylko). Instytucje to sposoby myślenia i działania ludzi powszechne i trwałe, które są zakorzenione w zachowaniach grup czy zwyczajach ludzi. Instytucje mają charakter powszechny, dotyczą każdego podmiotu i każdej jednostki. Instytucje można definiować również jako zasady gry w społeczeństwie – wymyślone przez człowieka normy i ograniczenia kształtujące relacje międzyludzkie. Zwiększają one przewidywalność działań ludzkich, nie dopuszczając do niektórych zachowań, a dynamizując inne. Instytucje zmniejszają niepewność związaną z relacjami międzyludzkimi przez tworzenie wzorców. Dzięki modelom zachowań i standaryzowanym procedurom istnieje możliwość przewidywania zmian i uwzględnienia w rachunku ekonomicznym reakcji innych podmiotów gospodarczych. 2. INSTYTUCJE A WZROST I ROZWÓJ GOSPODARCZY W strukturze instytucjonalnej można wyodrębnić dwie grupy instytucji: formalne i nieformalne. Instytucje formalne są zwykle konsekwencją istnienia państwa. Narzuca ono konieczność przestrzegania z góry określonych zasad, np. zawierania kontraktów, praw własności, prawa, regulacji. Instytucje formalne mają charakter zewnętrzny wobec jednostek. Państwo dysponuje jednocześnie aparatem kontroli i przymusu (wymiar sprawiedliwości, administracja państwowa), który sankcjonuje przestrzeganie przepisów prawnych. Instytucje państwowe kreują warunki, ramy organizacyjne działalności gospodarczej, które umożliwiają obniżenie kosztów transakcyjnych. Można wskazać również na inne instytucje formalne, takie jak np. organizacje pozarządowe, związki zawodowe, partie polityczne, stowarzyszenia i kluby. Nie stwarzają one takiego przymusu, jak państwo, lecz przynależność do nich wymusza lojalną postawę wobec zasad stworzonych przez te grupy ludzi. Instytucje nieformalne tkwią w każdym człowieku. Są częścią naszej świadomości czy nawet podświadomości. Stanowią je różne reguły, zasady, sposoby myślenia, które wpływają na nasze postępowanie. Mają charakter samopodtrzymujący.
196
Ewa Gruszewska
Proces tworzenia instytucji w człowieku odbywa się w czasie wychowania i kształcenia. Każdy z nas przejmuje część reguł postępowania innych osób, pozostałe kreujemy samodzielnie. Zasady te umożliwiają ludziom podejmowanie codziennych działań bez konieczności ciągłego myślenia czy stałego przeprowadzania rachunku zysków i strat. Rutyna, zwyczaje, tradycja i kultura są kategoriami, których używa się do określenia charakteru tych nieformalnych ograniczeń. Efektywne instytucje dynamizują wzrost gospodarczy. Zachęcają podmioty (jednostki) do podejmowania i rozszerzania działalności, dzięki generowaniu odpowiednich bodźców, są czynnikiem wpływającym na poziom przedsiębiorczości w społeczeństwie. Instytucje petryfikują w swoisty sposób otoczenie, stabilizują relacje międzyludzkie. Ograniczają zbiór dopuszczalnych rozwiązań, a w efekcie wpływają na zmniejszenie kosztów podejmowanych wyborów. Aby instytucje działały efektywnie dla wzrostu, normy sformalizowane powinny być mocno osadzone w odpowiednich instytucjach nieformalnych. Zmiany instytucji formalnych przynoszą pożądany skutek, gdy sprawnie działają również instytucje nieformalne. Poza tym istnieć musi dopełniający element tego układu – system sankcji, a więc sposób egzekwowania zarówno reguł formalnych, jak i nieformalnych zachowań i ograniczeń 1 . Instytucje ekonomiczne powinny być wspierane przez odpowiednie reguły polityczne. Niesprawne instytucje formalne mogą być uzupełniane/zastępowane przez sprawnie działające na tym obszarze nieformalne odpowiedniki, np. skłonność do korupcji. Różnice w sposobach zachowania ludzi mogą mieć istotne znaczenie dla procesu gospodarowania. Jednostki zgłaszają popyt na określoną strukturę konsumpcji towarów i usług. Przyzwyczajenie, nawyki wpływają na wiele dokonywanych wyborów. Dużą część z nich podejmujemy bez specjalnego rozważania korzyści i strat. Koszyki konsumpcji w poszczególnych krajach, grupach wyznaniowych, organizacjach różnią się. Instytucje mają zatem wymiar ekonomiczny, nawet w przypadkach, które wydawałoby się nie są związane z produkcją czy wymianą. Układ instytucjonalny gospodarki dostarcza bodźców, które pomagają ludziom tak kształtować ich umiejętności i wiedzę, aby osiągnąć jak największe korzyści 2 . Chodzi głównie o wpływ na wydajność pracy, ale również na dobór i strukturę czynników produkcji, na technikę, technologię i organizację pracy. Są ważnym czynnikiem determinującym podział produktu i dochodu. Kultura danego kraju jest też czynnikiem, który może determinować strukturę zasobów gospodarczych. Wybór ekonomiczny jednostki wymaga względnie stałych ram organizacyjnych. Umożliwia to poznanie istoty otaczających zjawisk, w tym gospodarczych 3 . W Polsce szczególne znaczenie wydaje się mieć czynnik religijny. Kształtuje on wzorce kulturowe postaw i zachowań społecznych oraz staje się osnową interesów grupowych. Religijność może być kojarzona z konserwatyzmem i oportunizmem, 1
D.C. North, Understanding Economic Change and Economic Growth, [w]: G. Kołodko (red.), Globalizacja, marginalizacja, rozwój, TIGER, Warszawa 2003, s. 140. 2 D.C. North, The Process of Economic Change, WIDER Working Papers (128), Helsinki 1997, s. 7. 3 G.M. Hodgson, The Evolution of Institutions: An Agenda for Future Theoretical Research, Constitutional Political Economy 2002, Vol. 13, s. 114.
Instytucjonalno-ustrojowe aspekty rozwoju gospodarczego
197
ale też może sprzyjać postawom przedsiębiorczym (protestantyzm). W różnych religiach rożnie rozkładają się akcenty na wolność, indywidualizm, równość, sprawiedliwość, stosunek do bogactwa, do władzy. Układ instytucjonalny jest dynamiczny. Zmianę instytucji można traktować jak postęp społeczny. Ewolucja instytucji prowadzi ku pozostaniu bardziej efektywnych, choć nie zawsze najbardziej sprawnych. Instytucje społeczne dostosowują się do zmian w sferze realnej. Wzrost kultury ekonomicznej społeczeństwa wpływa na innowacyjność i postęp techniczny. Oddziałują na siłę, rodzaj, jak i kierunek aktywności innowacyjnej na poziomie przedsiębiorstwa. Określają dynamikę dyfuzji postępu technicznego oraz zdolność gospodarki do absorpcji rozwiązań know-how z zagranicy. Staje się zatem czynnikiem wydajności pracy. Nowe problemy wywołują reakcję w postaci poszukiwania najlepszych rozwiązań, ponieważ „stare” instytucje pasowały do „starych” problemów. Tworzą się nowe wzorce instytucjonalne. Jeśli rachunek okazuje się korzystny, takie rozwiązania będą naśladowane przez inne jednostki i powoli rozpowszechnią się, stając się częścią nowego układu instytucjonalnego. Informacja o korzystnych rozwiązaniach ulegnie dyfuzji tym prędzej, im większe zapewnia korzyści. Następuje renegocjacja kontraktów, zmiana procedur. W oparciu o nowe informacje można obniżyć koszty transakcyjne. Opierając swoje działania o nowe nieformalne jeszcze zasady, jednostki próbują wpływać na instytucje bardziej sformalizowane w celu zwiększenia ich skuteczności działania w nowych warunkach. Ewolucja układu instytucjonalnego jest nieprzerwana, choć nie zawsze równomierna. Dostosowanie systemu instytucji do zmian sfery realnej wydaje się być warunkiem sprawności działania całej gospodarki. Specyficzny charakter otoczenia instytucjonalnego jest czynnikiem wpływającym na inne składowe wzrostu i rozwoju. Wpływa na jakość życia i jest elementem struktury społecznej. Kultura, religia, system wartości, normy społeczne równie silnie wpływają na życie gospodarcze, co państwo i jego agendy. Spojrzenie instytucjonalne na procesy wzrostu i rozwoju gospodarczego jest więc jak najbardziej uzasadnione. Może objaśnić bowiem zjawiska, których tradycyjna ekonomia nie była w stanie w pełni wytłumaczyć. 3. IDEOLOGIA A GOSPODARKA Analiza układu instytucjonalnego nie byłaby pełna bez wskazania na system polityczny i jego cechy. Systemy demokratyczne i antydemokratyczne generują inne bodźce, pozytywnie bądź negatywnie oddziałujące na różne aspekty rozwoju gospodarczego. System polityczny to układ zależności między partiami politycznymi, grupami nacisku, organizacjami społecznymi. Osnową tych związków jest osiągnięcie celu, jakim jest stworzenie fundamentalnych zasad, na których opiera się sfera realna i regulacji danej gospodarki. Do zasad stojących u podstaw gospodarki rynkowej zaliczyć należy: wolność osobistą i gospodarczą i wynikająca z niej niezależność działania podmiotów i indywidualizm jednostek, równość wobec prawa, system własności oparty o własność prywatną oraz konkurencja. Przestrzeganie tych zało-
198
Ewa Gruszewska
żeń jest podstawą istnienia tzw. społeczeństwa obywatelskiego. Staje się też przesłanką rozwoju gospodarki rynkowej. Relacje między składowymi systemu politycznego określane są w znacznej części na podstawie przepisów prawnych, takich jak ordynacja wyborcza, kodeksy prawne, rozporządzenia wykonawcze, zakresy obowiązków. Najważniejszymi cechami systemów politycznych powinny być ich trwałość i stabilność. W sferze politycznej zapewnia to przewidywalność zachowań oraz instrumentów i rozwiązań stosowanych przez rząd i jego agendy jako reakcja na określone zjawiska czy procesy. Działania wyposażone w środki określa się ogólnym mianem polityki. Stabilność systemu politycznego jest jednym z warunków zrównoważonego rozwoju gospodarki. Długofalowa polityka prowadzona w sposób harmonijny, nie wywołująca wstrząsów, a reagująca z wyprzedzeniem na negatywne tendencje w gospodarce jest gwarancją dobrych interesów. Stopień realizacji założonych celów jest uzależniony nie tylko od wybieranych środków polityki, ale także od instytucji nieformalnych. Niespójność instytucji formalnych i nieformalnych prowadzić może do zniekształceń w przepływie informacji, np. błędnego odczytywania intencji rządu. Sprzeczności interesów różnych grup pojawiają się w każdym kraju niezależnie od podstaw systemu politycznego. Spory jednak nie powinny prowadzić do sprzeciwiania się wypracowanym wcześniej podstawowym zasadom funkcjonowania, które są odzwierciedleniem interesów społeczeństwa 4 . Paradoksem współczesnych systemów, zwłaszcza krajów wysoko rozwiniętych, jest to, że mimo powszechnie głoszonych haseł wolności pojawiają się tendencje do nadmiernego kontrolowania działań jednostek, w celu zapewnienia większej sprawności i mniejszych strat organizacji gospodarczych. System polityczny jest odbiciem dominującej ideologii. Uzewnętrznia (a właściwie powinien uzewnętrzniać) podstawowe wartości uznawane za słuszne w społeczeństwie. Rząd i parlament jako reprezentanci całego społeczeństwa (a nie tylko jego części) powinny dążyć do realizacji tych idei. Ostatecznym wyznacznikiem działań państwa powinien być dobrobyt obywateli. Zdolność instytucji państwowych do osiągania wyznaczonych celów jest wyrazem ich sprawności funkcjonowania. Te same cele mogą być jednak realizowane w różny sposób. Wykorzystywane przez aparat władzy środki polityki gospodarczej powinny odpowiadać pozostałej części układu instytucjonalnego. Jeśli tak nie jest, system polityczny można określać jako niedojrzały. Instytucje państwowe mogą napotykać na bariery w realizacji swoich priorytetów ze strony innych organizacji politycznych czy społecznych. System demokratyczny sprzyja powstawaniu różnych grup nacisku, które reprezentować mogą sprzeczne względem siebie interesy. Inaczej mogą one wartościować różne cele. Osiągnięcie konsensusu jest możliwe przy ustępstwach zwykle z obu stron. Lobbing jest zjawiskiem znanym w długiej perspektywie historycznej. Różne grupy nacisku mogą być źródłem nowych pomysłów dotyczących rozwiązań problemów. Wpływają na uregulowania prawne, które sprzyjają realizacji oczekiwań całego społeczeń4
S. Borner, F. Bodmer, M. Kobler, Institutional Efficiency and its Determinants, Development Centre Studies OECD, Paris 2004, s. 23-26.
Instytucjonalno-ustrojowe aspekty rozwoju gospodarczego
199
stwa lub jego części. Nie zawsze jednak spory dotyczące wpływów na kierunki działań aparatu władzy prowadzą do rozwoju gospodarczego. Osiągnięcie spójności działań jest zatem trudnym zadaniem, które stoi przed instytucjami politycznymi. Stabilny system polityczny umożliwia realizację oczekiwań społecznych przy niskich kosztach. Działania są wówczas nakierowane na długi okres i stają się przesłanką wysokiej i stabilnej stopy wzrostu produktu społecznego. W przypadku mniej stabilnych struktur władzy częściej polityka skoncentrowana jest na celach bieżących. Sprzyja to powstawaniu sytuacji, kiedy przedstawiciele władzy działać będą w kierunku realizacji własnych interesów bądź wąskich grup. Im bardziej arbitralny charakter mają podejmowane decyzje, tym większa pokusa korupcji. Jednocześnie cele gospodarcze o długookresowym charakterze spychane są wówczas na drugi plan. W obliczu niesprawnego rządu, który nie umie poradzić sobie z wieloma problemami społecznymi, pojawia się skłonność do korupcji. Zjawisko to w niektórych obszarach gospodarki może mieć nawet znaczną intensywność. Korupcja i łapówkarstwo jest konsekwencją braku zaufania do rządu i jego agend. Wnosi dodatkowe ryzyko w działania podmiotów, tym samym ogranicza rozmiary realizowanych przez nie inwestycji. Wskaźnik korupcji w Polsce wskazuje na znacznie większe nasilenie tego zjawiska w porównaniu do krajów wysoko rozwiniętych. Indeks ten wynosi obecnie (2005 r.) 3,4 pkt (10 pkt brak korupcji, 0 – najwyższa skala korupcji). Jest to jeden z najniższych wskaźników wśród krajów Unii Europejskiej (np. Wielka Brytania – 8,6, Niemcy 8,2), w USA wynosi on 7,6, zaś w Japonii 7,3. Plasuje to Polskę na 70 miejscu wśród 158 krajów. Taki sam wskaźnik korupcji odnotowują takie kraje, jak: Egipt, Lesoto, Burkina Faso, Arabia Saudyjska i Syria5 . W ciągu 10 ostatnich lat indeks obniżył się (z poziomu 5,57 w 1996 r.), co świadczy o rosnącej nieefektywności aparatu władzy w oczach społeczeństwa. Nasilenie korupcji będzie zmniejszało się, gdy powszechnie obowiązywać będą jasne i przejrzyste reguły gry, gdy zmniejszy się poparcie społeczeństwa dla naruszania prawa. Jednym z filarów gospodarki rynkowej jest własność prywatna zasobów gospodarczych. Zmiana systemowa dokonująca się wciąż w gospodarce polskiej opiera się o restrukturyzację własnościową majątku, dotyczy wzrostu udziału własności indywidualnej. Prywatyzacja traktowana była jako złoty środek na niską efektywność i dynamikę gospodarki polskiej. Prywatna własność rzeczywiście sprzyja pracowitości, zapobiegliwości, racjonalizacji działań. Zmiana własności grupowej na indywidualną jest przesłanką wzrostu przedsiębiorczości, innowacyjności, a w efekcie również wydajności pracy. Sektor publiczny tradycyjnie już traktowany jest jako mniej efektywny w stosunku do prywatnego. Nie wynika to jednak z „wrodzonej” niskiej sprawności. W otoczeniu konkurencyjnym firmy państwowe mogą się okazać równie rentowne co prywatne. Biorąc pod uwagę cały zakres działalności państwa, należy zwrócić uwagę na cele. Te nie mają charakteru wyłącznie komercyjnego. Instytucje państwowe realizują również zadania o charakterze społecznym. Ocena ich działań nie może być dokonana wyłącznie wg kryteriów rynkowych.
5
Global Corruption Report 2006 Transparency International , London, Ann Arbor MI 2006, s. 298-300.
200
Ewa Gruszewska
4. ZAKOŃCZENIE Oddziaływanie instytucji na gospodarkę nie zawsze wywołuje pozytywne skutki. Wydawałoby się, że samo wprowadzenie ustroju demokratycznego i stworzenie podstawowych instytucji ekonomicznych i politycznych wystarczy do tego, aby system instytucji zaczął działać dynamizująco na proces rozwoju gospodarki. Nie zawsze tak się jednak dzieje. Jak się okazuje, instytucje formalne, panująca powszechnie w danym państwie ideologia mogą wpływać hamująco na sprawność gospodarki. System instytucji nie zawsze działa efektywnie. Mimo sprzyjających rozwojowi państwa podstaw instytucjonalnych, wciąż pojawiają się różnorakie czynniki, które stoją na drodze korzystnych zmian. Instytucje nieformalne mogą nie odpowiadać formalnym i na odwrót. Dostarczając rozwiązań instytucjonalnych z zewnątrz, można napotkać na opór ze strony „własnych” instytucji nieformalnych. Ostateczny wynik, wypadkowa działania formalnych i nieformalnych elementów układu instytucjonalnego zależy od nasilenia tych bodźców i od wrażliwości na nie podmiotów gospodarujących. LITERATURA
1. 2. 3.
4. 5.
Global Corruption Report 2006 Transparency International, London, Ann Arbor MI 2006. Borner S., Bodmer F., Kobler M., Institutional Efficiency and its Determinants, Development Centre Studies OECD, Paris 2004. North D.C., Understanding Economic Change and Economic Growth, [w]: G. Kołodko (red.), Globalizacja, marginalizacja, rozwój, TIGER, Warszawa 2003. North D.C., The Process of Economic Change, WIDER Working Papers (128), Helsinki 1997. Hodgson G.M., The Evolution of Institutions: An Agenda for Future Theoretical Research, Constitutional Political Economy 2002, Vol. 13.
MGR ALDONA HARASIMOWICZ DOKTORANTKA WYDZIAŁU EKONOMICZNEGO UNIWERSYTETU W BIAŁYMSTOKU
KAPITAŁ INTELEKTUALNY JAKO ZASÓB WARUNKUJĄCY PRZEWAGĘ KONKURENCYJNĄ PRZEDSIĘBIORSTWA
„Dopóki nie rozumiesz sił i słabości swojego kapitału intelektualnego, nie będziesz mógł określić, gdzie jest miejsce dla Twojego przedsiębiorstwa” Rich Karlgaard 1. WSTĘP Zmiany strukturalne zachodzące w światowej gospodarce, globalizacja, procesy integracyjne, postęp technologiczny znajdują odbicie wewnątrz przedsiębiorstw. W strukturze przedsiębiorstwa nastąpiło przesunięcie środka ciężkości z materialnych czynników produkcji na zasoby niematerialne. Rola tych pierwszych zostaje ograniczona zarówno jako składnika kosztów, jak i czynnika konkurencyjności. Efektywność procesów ekonomicznych w coraz większym stopniu uzależniona jest od stanu wiedzy technicznej, ekonomicznej czy organizacyjnej. Wiedza staje się podstawową wartością wytwarzanych produktów – w wielu krajach wysoko rozwiniętych zapewnia ona już blisko połowę wartości wyrobów i usług 1 . Tak więc obecnie, w dobie kształtowania się gospodarki opartej na wiedzy, wiedzę uważa się za podstawowy zasób przedsiębiorstwa decydujący o jego istnieniu, możliwościach rozwoju oraz pozycji na rynku. Jak twierdzi I. Nonaka: „Jedynym pewnym źródłem przewag konkurencyjnych jest wiedza. Kiedy zmieniają się rynki, eksplodują nowe technologie, mnożą się konkurenci, a produkty starzeją się prawie w ciągu nocy, przedsiębiorstwami mającymi sukcesy są te, które konsekwentnie tworzą nową wiedzę, rozpowszechniają ją szeroko w całej organizacji i szybko przekształcają w nowe technologie i produkty” 2 . Celem opracowania jest wskazanie miejsca i roli zasobów intelektualnych we współczesnym przedsiębiorstwie, a także uchwycenie charakteru zmian, jakie „wymusza” na przedsiębiorstwie epoka społeczeństwa wiedzy. 1 2
Penc J., Nowe oblicze organizacji, „Przegląd Organizacji” 3/2004. Wawrzyniak B., Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwach – potrzeba diagnozy, [w:] Kukliński A. (red.), Gospodarka oparta na wiedzy: wyzwanie dla Polski XXI wieku, KBN, Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Warszawa 2001, s. 23.
202
Aldona Harasimowicz
2. ZASOBY KAPITAŁU INTELEKTUALNEGO W PRZEDSIĘBIORSTWIE Jak twierdzi P.H. Sullivan, wiedza, którą można przekształcić w zysk stanowi kapitał intelektualny 3 . To krótkie sformułowanie oddaje sedno wszystkich prób zdefiniowania kapitału intelektualnego, gdzie proponowane definicje mają wspólny mianownik – wiedzę. L. Edvinsson i M.S. Malone, chcąc obrazowo przedstawić miejsce i znaczenie kapitału intelektualnego w organizacji, przyrównują go do korzeni drzewa symbolizującego firmę. Kapitał intelektualny stanowi korzenie wartości przedsiębiorstwa, czyli niewidoczne dynamiczne czynniki leżące u podstaw widocznego przedsiębiorstwa, budynków i produktów 4 . Daleko posunięte próby wyodrębnienia i pomiaru kapitału intelektualnego organizacji odbyły się w szwedzkiej spółce Skandia AFS. Proces ten rozpoczął się w Skandii w latach 80. XX wieku w momencie dostrzeżenia znaczenia aktywów niematerialnych dla rozwoju przedsiębiorstwa, a już w 1991 roku spółka ta zorganizowała pierwszy na świecie dział kapitału intelektualnego odpowiedzialny za wyodrębnienie i rozwój kapitału intelektualnego firmy. Kapitał intelektualny został zdefiniowany tutaj jako „posiadana wiedza, doświadczenie, technologia organizacyjna, stosunki z klientami i umiejętności zawodowe, które dają Skandii przewagę konkurencyjną na rynku” 5 . Próba identyfikacji niematerialnych zasobów szwedzkiej spółki doprowadziła do stworzenia długich list elementów mających wartość, ale nie ujmowanych w systemie rachunkowości (np. znaki handlowe, koncesje, listy klientów, umiejętności kluczowych pracowników). Ponieważ otrzymana lista była zbyt długa i nieporęczna, uproszczono ją do dwóch wymiarów zawierających ponad 20 wskaźników. W efekcie wyodrębniono dwa elementy tworzące kapitał intelektualny: Kapitał intelektualny = kapitał ludzki + kapitał strukturalny Kapitał ludzki to połączona wiedza, umiejętności, innowacyjność i zdolność poszczególnych pracowników do sprawnego wykonywania zadań, jak również wartość przedsiębiorstwa, kultura organizacyjna i filozofia. Natomiast kapitał strukturalny stanowią: sprzęt komputerowy, oprogramowania, bazy danych, struktura organizacyjna, patenty, znaki handlowe i wszystko to, co wspiera produktywność pracowników 6 . Kapitał ludzki nie może być własnością przedsiębiorstwa – jest jedynie wypożyczany, podczas gdy kapitał strukturalny należy do firmy i może stanowić przedmiot wymiany na rynku. Powyższe rozumienie kapitału intelektualnego, tj. jako sumy kapitału ludzkiego i kapitału strukturalnego jest często przyjmowane w literaturze przedmiotu. Niektó3
Sullivan P.H., Introduction to Intellectual Capital Management, [w:] Sullivan P.H., Profiting from Intellectual Capital, John Wiley & Sons, Inc. 1998, s. 4. 4 Edivinsson L., Malone M.S., Kapitał intelektualny, PWN, Warszawa 2001, s. 16. 5 Ibidem, s. 40. 6 Ibidem, s. 17.
Kapitał intelektualny jako zasób warunkujący przewagę …
203
rzy autorzy do takiego podziału dodają jeszcze trzeci element – kapitał kliencki zawierający powiązania firmy zarówno z nabywcami, jak i dostawcami. W oryginalnym modelu Skandii relacje z klientami umiejscowione zostały już w kapitale strukturalnym. Innym, proponowanym przez M. Armstronga, podziałem kapitału intelektualnego rozumianego jako zapasy i strumienie wiedzy dostępnej dla organizacji jest wyodrębnienie następujących jego trzech głównych składników 7 : kapitału ludzkiego, kapitału społecznego – wiedzy wypływającej z relacji wewnętrznych i zewnętrznych organizacji, kapitału organizacyjnego, tj. wiedzy zinstytucjonalizowanej w organizacji (odpowiednik kapitału strukturalnego). Bez względu na przyjętą klasyfikację elementów kapitału intelektualnego za najcenniejszą jego część uważany jest kapitał ludzki będący źródłem kreatywności i innowacji. „Kapitał strukturalny nic nie jest wart, jeśli u jego podstaw nie leży silny kapitał ludzki” 8 , stanowi on infrastrukturę wspierającą wiedzę pracowników. Ponadto nie każdą wiedzę można przenieść z kapitału ludzkiego na kapitał strukturalny (np. doświadczenie). Należy jednak podkreślić, że wszystkie kapitały cząstkowe są ze sobą ściśle powiązane i tylko ich wspólne użycie i dbanie o równomierny rozwój przyczyniać się będzie do budowy konkurencyjnej pozycji firmy. Rola kapitału ludzkiego w tworzeniu zasobów intelektualnych przedsiębiorstwa spowodowała, że niektórzy autorzy przyjmują, iż to kapitał intelektualny jest elementem kapitału ludzkiego, a nie odwrotnie (wykres 1). Wykres 1. Miejsce kapitału intelektualnego w zasobach przedsiębiorstwa Kapitał przedsiębiorstwa
Kapitał ludzki
Kapitał ludzki fizyczny
Kapitał rzeczowy
Kapitał intelektualny
Kapitał z edukacji
Kapitał fizyczny
Kapitał finansowy
Kapitał z doświadczenia
Źródło: A. Zielińska, Struktura kapitału intelektualnego, [w:] Polszakiewicz B. (red.), Ekonomia XXXIII, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2003, s. 31.
7
Pocztowski A., Kapitał intelektualny a zarządzanie zasobami ludzkimi, [w:] Dach Z. (red.), Zeszyty Naukowe nr 629, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2003, s. 8. 8 Edivinsson L., Malone M.S., Kapitał …, op. cit., s. 42.
204
Aldona Harasimowicz
Mówi się także o tym, że kapitał intelektualny stanowi zmutowaną formę kapitału ludzkiego, wyróżniającą się pewnymi odrębnościami, ale tożsamą, jeśli idzie o sposób generowania i pełnione funkcje w gospodarce i życiu społecznym 9 . W niniejszej pracy przyjmuje się rozumienie kapitału intelektualnego jakie przedstawił L. Edvinsson i M.S. Malone – tj. jako sumę kapitału ludzkiego i kapitału strukturalnego. Kształtowanie zasobów intelektualnych organizacji wymaga rozpoznania cech charakterystycznych kapitału intelektualnego. Tak więc, po pierwsze kapitał intelektualny opiera się w swej istocie na wiedzy. Wiedza, stanowiąc atrybut człowieka powoduje, że kapitał intelektualny, a w szczególności kapitał ludzki nie może istnieć i funkcjonować w oderwaniu od „nosiciela” (tj. człowieka). Po drugie kapitał intelektualny wraz z częstym jego wykorzystywaniem ma zdolność do kumulacji i rozwoju. Jednocześnie zasób ten ma tendencje do deprecjacji. Wynika to m.in. z postępu techniczno-organizacyjnego, jak również z faktu, że niektóre jego elementy (np. doświadczenie) niewykorzystywane przez jakiś czas ubożeją, a nawet ulegają zanikowi. To, czy kapitał intelektualny będzie ulegał deprecjacji i w jakim tempie, uzależnione zostaje od stopnia jego praktycznego wykorzystywania oraz od skali inwestycji w tenże kapitał (np. szkolenia). Kolejną cechą charakteryzującą kapitał intelektualny jest sposób jego tworzenia. Teoretycznie powstaje on w wyniku indywidualnych działań człowieka, tj. nauka, samokształcenie bądź w wyniku interakcji społecznych. W praktyce jednak największe znaczenie dla tworzenia kapitału intelektualnego mają zaplanowane, racjonalne działania instytucjonalne, tj. np. system kształcenia. Inną ważną cechą kapitału intelektualnego wynikającą m.in. z jego nierozerwalności z posiadaczem jest zdolność do synergii. Umiejętność tworzenia, gromadzenia i rozwoju aktywów niematerialnych stała się obecnie wyzwaniem dla organizacji. Kapitał intelektualny będący nośnikiem wiedzy leży u podstaw przemian współczesnego przedsiębiorstwa. 3. PRZEDSIĘBIORSTWA WIEDZY Przedsiębiorstwa realizujące swój cel poszukują takich rozwiązań – w zakresie produktów, rynków technologii itp. – które dadzą optymalny efekt w postaci maksymalizacji funkcji celu. Niezbędnym jest więc poszukiwanie i pozyskiwanie zasobów innych i/lub lepszych od zasobów konkurentów. Biorąc pod uwagę takie kryteria, jak m.in. trudność odtworzenia, trudność do naśladowania, brak możliwości substytucji czy kupna, kapitał intelektualny jest dobrem relatywnie rzadkim, bowiem „wszystko można na świecie pożyczyć, wynająć lub kupić z wyjątkiem naprawdę dobrych pomysłów” 10 .
9
Jaśkiewicz W., Kapitał intelektualny – tworzenie i wykorzystywanie, [w:] Doktór K., Konecki K., Warzywoda-Kruszyńska W. (red.), Praca, gospodarka, społeczeństwo, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2003, s. 146. 10 Szymański W., Globalizacja wyzwania i zagrożenia, Difin, Warszawa 2001, s. 26.
Kapitał intelektualny jako zasób warunkujący przewagę …
205
Wraz z rozwojem gospodarki opartej na wiedzy i społeczeństwa wiedzy pojawiają się nowe prawa ekonomiczne czy zasady prowadzenia działalności gospodarczej. Ewolucji podlega także samo przedsiębiorstwo (zob. tabela 1). Tabela 1. Cechy charakterystyczne przedsiębiorstwa industrialnego (przedsiębiorstwa XX wieku) i przedsiębiorstwa wiedzy (przedsiębiorstwa XXI wieku) Cecha
Przedsiębiorstwo industrialne
Lokalizacja
Jeden lub więcej zakład biurowy lub produkcyjny
Wielkość
Określona przez liczbę zatrudnionych i wartość bilansową
Produkcja
Wąskie gardła w produkcji Kapitał ludzki
Rynek Wiedza Informacja Główne zadania zarządzania Cel uczenia się Wartość rynkowa przedsiębiorstwa
Środki produkcji – surowce naturalne, półprodukty, maszyny, energia, kapitał fizyczny; pracownicy fizyczni przetwarzają fizyczne zasoby w celu wykreowania produktów materialnych Kapitał finansowy oraz umiejętności ludzi Nisko wykwalifikowany, szkolony na początku okresu zatrudnienia; źródło kosztów lub zasoby Rynek lokalny; rynek globalny dostępny tylko dla największych przedsiębiorstw Narzędzie albo zasób podobny do innych Narzędzie kontroli Nadzorowanie podwładnych Zastosowanie nowych narzędzi Wyznaczana głównie przez posiadane zasoby materialne
Przedsiębiorstwo wiedzy Wirtualna – transakcje mogą odbywać się poza siedzibą firmy Nie jest związana z liczbą zatrudnionych ani nawet z wartością kapitału bilansowego Środki produkcji – wiedza, kapitał intelektualny, zaufanie, reputacja; pracownicy wiedzy przekształcają wiedzę w struktury niematerialne Czas i wiedza Wysoko wykwalifikowany, szkolony w trakcie zatrudnienia; źródło dochodów Globalny rynek dostępny już dla niewielkich przedsiębiorstw Miejsce koncentracji działalności gospodarczej Narzędzie porozumiewania się, zasób Wspomaganie współpracowników Kreowanie nowych zasobów Wyznaczana głównie przez posiadane zasoby niematerialne
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Bratnicki M., Podstawy współczesnego myślenia o zarządzaniu, Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej, Dąbrowa Górnicza 2000, s. 53; Fazlagić A., Kapitał niematerialny, „Bank i Kredyt”, marzec 2001.
Obecnie mamy do czynienia z czterema rodzajami przedsiębiorstw – dwoma tradycyjnymi, tj. przedsiębiorstwem produkcyjnym i usługowym oraz z dwoma no-
206
Aldona Harasimowicz
wymi: przedsiębiorstwem tworzącym wiedzę i przedsiębiorstwem wiedzy tworzącym wartość 11 . Organizacje osiągające swoje dochody z przekształcania wiedzy w wartość nazywane są przedsiębiorstwami wiedzy. Posiadana wiedza stanowi główny produkt nowoczesnej firmy. Przedsiębiorstwa wiedzy używają kapitału intelektualnego jako źródła przewagi konkurencyjnej. Organizacje oparte na wiedzy charakteryzują się przede wszystkim następującymi cechami 12 : • wytwarzają produkty bogate w wiedzę, tj. takie, których ponad 50% wartości stanowi wiedza lub dostarczają usługi oparte na wykorzystywaniu wiedzy w większym stopniu niż pracy fizycznej, • zatrudniają wysokiej klasy specjalistów, tzw. pracowników wiedzy stanowiących trzon wszystkich zatrudnionych, • o ich wartości rynkowej w decydującym stopniu przesądza wartość kapitału intelektualnego, a to oznacza, że stosunek wartości rynkowej do wartości księgowej jest większy od dwóch. Przedsiębiorstwa wiedzy bazują na profesjonalnych umiejętnościach swoich pracowników – oferują przede wszystkim rozwiązania, a nie produkty. Tak więc, z punktu widzenia współczesnej organizacji, bardzo istotne są zasoby wiedzy. Wiedza odróżniająca dane przedsiębiorstwo od innych i umożliwiająca zdobycie przewagi konkurencyjnej jest zawarta w 13 : • wiedzy i umiejętności pracowników zarówno specyficznych dla danego przedsiębiorstwa, jak i bardziej ogólnych, • systemach technicznych – jest to wiedza skodyfikowana, • systemach zarządzania, które określają w jaki sposób firma kreuje wiedzę oraz jak ją kontroluje, • wartościach i normach mówiących jaką wagę firma przykłada do rodzaju i struktury tworzonej wiedzy, środków tworzenia wiedzy oraz jej kontrolowania. Jednakże należy pamiętać, że same pomysły czy idee jeszcze nie podnoszą wartości przedsiębiorstwa i nie dają przewagi konkurencyjnej. Sukces odnoszą ci, którzy potrafią efektywnie wykorzystywać daną wiedzę, a więc posiadają odpowiedni kapitał intelektualny. Wraz z ewolucją przedsiębiorstwa industrialnego w kierunku przedsiębiorstwa wiedzy zauważono pogłębiającą się różnicę pomiędzy wartością rynkową a wartością księgową niektórych podmiotów gospodarczych. Analiza tego zjawiska dała podstawę do stwierdzenia, iż przyczyna takiego stanu rzeczy tkwi w kapitale intelektualnym. Przedsiębiorstwa wiedzy posiadają relatywnie niewiele zasobów materialnych, a ich zasoby niematerialne przedstawiają znacznie większą wartość w porównaniu do zasobów materialnych. 11
Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Organizacja inteligentna współczesnym narzędziem zarządzania wiedzą, [w:] Kukliński A. (red.), Gospodarka oparta na wiedzy. Perspektywy Banku Światowego, Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Warszawa 2003, s. 179. 12 Ibidem, s. 179. 13 Bratnicki M., Podstawy współczesnego myślenia o zarządzaniu, Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej, Dąbrowa Górnicza 2000, s. 55.
Kapitał intelektualny jako zasób warunkujący przewagę …
207
Przed współczesnym przedsiębiorstwem stoją dwa wyzwania, po pierwsze ciągłe gromadzenie, przetwarzanie i udostępnianie wiedzy, po drugie posiadanie umiejętności umożliwiających wykorzystywanie wiedzy, czyli odpowiedniego pod względem ilości i struktury kapitału intelektualnego w celu osiągnięcia przewagi konkurencyjnej i zapewnienia sobie przetrwania oraz rozwoju na rynku globalnym 14 . Innymi słowy, dzisiejsza organizacja musi posiadać umiejętność gromadzenia i wykorzystywania zasobów intelektualnych dla realizacji własnych potrzeb, a więc musi efektywnie zarządzać wiedzą. 4. ZARZĄDZANIE WIEDZĄ W PRZEDSIĘBIORSTWIE Powstawanie przedsiębiorstw wiedzy uwypukliło potrzebę traktowania wiedzy jako zasobu, którym należy zarządzać. Ogólnie ujmując, zarządzanie wiedzą jest procesem, przy pomocy którego organizacja generuje bogactwo oparte na swoich aktywach intelektualnych lub opartych na wiedzy aktywach organizacyjnych 15 – czyli na aktywach wywodzących się z osobistej wiedzy pracowników, licencji, kultury organizacji oraz z banku danych i technologii. W przedsiębiorstwie należy więc stworzyć zestaw narzędzi służących do efektywnego pozyskiwania, rozpowszechniania i wykorzystywania wiedzy. Niezbędni są też pracownicy wiedzy, których zadanie polega na wyciąganiu wiedzy od pracowników (kapitału ludzkiego), przekształcaniu jej w strukturalizowaną postać, utrwalaniu oraz jej doskonaleniu. Jak zauważa A. Blikle, omawiając kwestię zarządzania wiedzą trzeba rozróżnić dwa rodzaje zarządzania wiedzą – zarządzanie wiedzą produktową i zarządzanie wiedzą narzędziową. O pierwszym rodzaju zarządzania można mówić, gdy organizacja tworzy wiedzę, która staje się produktem lub jego częścią oferowanym odbiorcy. Zarządzanie wiedzą staje się tu zarządzaniem produktem, aczkolwiek produktem o bardzo szczególnym charakterze. Do organizacji, w których dominuje taki rodzaj zarządzania wiedzą należą m.in. instytuty badawcze, uczelnie, firmy doradcze i szkoleniowe. Natomiast zarządzanie wiedzą narzędziową występuje w przypadku przedsiębiorstw świadomie pomnażających i wykorzystujących całą wiedzę swoich pracowników niezbędną do jego funkcjonowania. W zakres tej wiedzy wchodzi specyficzna dla danej branży wiedza technologiczna, wiedza o finansach, o kształtowaniu stosunków międzyludzkich, o relacjach z klientami itp. Choć każda firma wykorzystuje wszystkie te rodzaje wiedzy, to niewiele przedsiębiorstw robi to świadomie, według określonych zasad i reguł, czyli zarządza wiedzą. Zarządzanie wiedzą ze względu na niematerialny charakter tego zasobu wymaga zarówno nowego specyficznego podejścia do struktury przedsiębiorstwa, jego strategii, kapitału ludzkiego, jak i nowych umiejętności kierowniczych. Kadra zarządza-
14 15
Zob. Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Organizacja inteligentna…, op. cit., s. 176. Ibidem, s. 190.
208
Aldona Harasimowicz
jąca powinna koncentrować się w większej mierze na tym, co organizacja wie niż na tym, co posiada (zasoby materialne). Jednocześnie należy zaznaczyć, że identyfikacja wiedzy w przedsiębiorstwie nie jest zadaniem łatwym. Kapitał intelektualny będący nośnikiem wiedzy pozostaje trudnym do zmierzenia w tradycyjnych systemach księgowości czy raportach. Również kontrola zasobów niematerialnych nie należy do prostych. Nieefektywne wykorzystywanie czynników materialnych można stosunkowo łatwo zidentyfikować, podczas gdy w przypadku czynników niematerialnych nie tylko jest to trudniejsze, ale i oceny otrzymanych wyników nie są jednoznaczne. Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwie wiąże się z pojęciem kapitału intelektualnego. Pozyskiwanie, rozwój i utrzymanie kapitału intelektualnego wymaga czasu oraz znaczących środków, z drugiej strony pożądany kapitał intelektualny nie może być łatwo imitowany przez konkurentów (w szczególności ten element kapitału intelektualnego jakim jest kapitał ludzki). To powoduje, że staje się on zasobem strategicznym, sprzyjającym osiąganiu i utrzymywaniu przewagi konkurencyjnej na rynku. Stąd podnoszenie produktywności zasobów kapitału intelektualnego uznaje się za jedno z podstawowych zadań stojących przed zarządzaniem w organizacjach wiedzy. Rozpatrując zagadnienie zarządzania kapitałem intelektualnym w przedsiębiorstwie, należy spojrzeć na ten zasób poprzez trzy poziomy organizacji, tj. pracownika, zespołu pracowniczego i całej organizacji. Dlatego też zarządzanie kapitałem intelektualnym w firmie powinno odbywać się na trzech płaszczyznach 16 : • zarządzania kapitałem intelektualnym człowieka, • zarządzania kapitałem ludzkim (kapitałem intelektualnym zespołu pracowniczego), • zarządzania kapitałem intelektualnym organizacji. Zarządzanie kapitałem intelektualnym człowieka dotyczy przede wszystkim dwóch podstawowych kierunków: organizacji procesu uczenia się i zaangażowania w niego pracownika oraz utrzymania stanu zdrowia człowieka. Zarządzanie kapitałem ludzkim ma na celu uzyskanie efektu synergii w procesie organizacyjnego uczenia się poprzez stworzenie odpowiedniego systemu powiązań między ludźmi (w organizacjach wiedzy to właśnie zespół jest podstawową komórką uczenia się). Istotne są tutaj społeczne aspekty funkcjonowania przedsiębiorstwa przyczyniające się do wspierania organizacyjnego uczenia się, kreowania i transferu wiedzy, uzyskiwania innowacji, a także przyciągania i utrzymywania w firmie ludzi o wysokim kapitale intelektualnym. Natomiast sposób zarządzania kapitałem intelektualnym organizacji w dużej mierze uzależniony jest od przyjętej koncepcji kapitału intelektualnego, a także wielkości tego zasobu i jego wewnętrznej struktury. Przyszłość należy do przedsiębiorstw uczących się, świadomie wykorzystujących zasoby kapitału intelektualnego, a więc zarządzających wiedzą. Jednostki te, opierając swą działalność o czynniki niematerialne, dążą do tego, by zarządzanie wiedzą stało się częścią pracy każdego pracownika. 16
Mikuła B., Pietruszka-Ortyl A., Potocki A., Zarządzanie przedsiębiorstwem XXI wieku. Wybrane koncepcje i metody, Centrum Doradztwa i Informacji Difin, Warszawa 2002, s. 45.
Kapitał intelektualny jako zasób warunkujący przewagę …
209
5. ZAKOŃCZENIE Współczesna gospodarka tworzy nowe pojęcie bogactwa mającego niematerialny charakter. Pozycja lidera nie należy już do posiadacza kapitału finansowego, lecz do posiadacza wiedzy. Kapitał intelektualny staje się podstawą kreowania przewagi konkurencyjnej i wartości przedsiębiorstwa. Firma posiadająca większą niż konkurenci wiedzę ma bowiem zdolność do szybszych zmian technologicznych czy organizacyjnych. Maleje liczba przedsiębiorstw, o wartości których decydują w przeważającej mierze zasoby materialne czy kapitał finansowy, rośnie natomiast liczba przedsiębiorstw opierających swą działalność o aktywa intelektualne. Trzeba jednak podkreślić, iż samo posiadanie wiedzy nie jest warunkiem wystarczającym do osiągnięcia przewagi konkurencyjnej. Ważnym jest, aby organizacja umiała ją odpowiednio spożytkować. Większość przedsiębiorstw wykorzystuje zaledwie ok. 20% posiadanej wiedzy, obniżając tym samym swoją efektywność 17 . Dlatego też wraz z umiejętnością gromadzenia i rozwoju kapitału intelektualnego to efektywne zarządzanie wiedzą jest istotnym czynnikiem różnicującym pozycję firmy na rynku. LITERATURA 1.
2. 3. 4. 5.
6.
7.
17
Blikle A., Refleksje na temat gospodarki wiedzy w Polsce, [w:] Kukliński A. (red.), Gospodarka oparta na wiedzy. Perspektywy Banku Światowego, Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Warszawa 2003. Bratnicki M., Podstawy współczesnego myślenia o zarządzaniu, Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej, Dąbrowa Górnicza 2000. Edivinsson L., Malone M.S., Kapitał intelektualny, PWN, Warszawa 2001. Fazlagić A., Kapitał niematerialny, „Bank i Kredyt”, marzec 2001. Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Organizacja inteligentna współczesnym narzędziem zarządzania wiedzą, [w:] Kukliński A. (red.), Gospodarka oparta na wiedzy. Perspektywy Banku Światowego, Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Warszawa 2003. Howaniec H., Rola wiedzy i kapitału intelektualnego w rozwoju przedsiębiorstwa, [w:] Chodyński A. (red.), Zarządzanie organizacjami z perspektywy gospodarki opartej na wiedzy, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania i Marketingu w Sosnowcu, Sosnowiec 2003. Jaśkiewicz W., Kapitał intelektualny – tworzenie i wykorzystywanie, [w:] Doktór K., Konecki K., Warzywoda-Kruszyńska W. (red.), Praca, gospodarka, społeczeństwo, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2003.
Howaniec H., Rola wiedzy i kapitału intelektualnego w rozwoju przedsiębiorstwa, [w:] Chodyński A. (red.), Zarządzanie organizacjami z perspektywy gospodarki opartej na wiedzy, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania i Marketingu w Sosnowcu, Sosnowiec 2003, s. 56.
210
8.
9. 10.
11. 12. 13.
14.
Aldona Harasimowicz
Mikuła B., Pietruszka-Ortyl A., Potocki A., Zarządzanie przedsiębiorstwem XXI wieku. Wybrane koncepcje i metody, Centrum Doradztwa i Informacji Difin, Warszawa 2002. Penc J., Nowe oblicze organizacji, „Przegląd Organizacji” 3/2004. Pocztowski A., Kapitał intelektualny a zarządzanie zasobami ludzkimi, [w:] Dach Z. (red.), Zeszyty Naukowe nr 629, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2003. Sullivan P.H., Introduction to Intellectual Capital Management, [w:] Sullivan P.H., Profiting from Intellectual Capital, John Wiley & Sons, Inc. 1998. Szymański W., Globalizacja wyzwania i zagrożenia, Difin, Warszawa 2001. Wawrzyniak B., Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwach – potrzeba diagnozy, [w:] Kukliński A. (red.), Gospodarka oparta na wiedzy: wyzwanie dla Polski XXI wieku, KBN, Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Warszawa 2001. Zielińska A., Struktura kapitału intelektualnego, [w:] Polszakiewicz B. (red.), Ekonomia XXXIII, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2003.
TERESA MIKULSKA Uniwersytet w Białymstoku, Wydział Ekonomiczny MGR
METODY BUDŻETOWANIA KOSZTÓW STOSOWANE W PODLASKICH PRZEDSIĘBIORSTWACH 1. WSTĘP Budżetowanie działalności jednostek gospodarczych jest uznawane za jedno z podstawowych narzędzi wspomagających zarządzanie przedsiębiorstwem 1 . Celem budżetowania jest zapewnienie efektywnego zagospodarowania zasobów, jakimi dysponuje przedsiębiorstwo, przez ukierunkowanie decydentów na ustalone cele i zobowiązanie ich do odpowiedzialności za uzyskane wyniki. Budżetowanie należy rozumieć jako metodę zarządzania 2 przedsiębiorstwem umożliwiającą tworzenie warunków niezbędnych do kształtowania ekonomicznie najkorzystniejszego rozwoju firmy 3 . Określa ono zasady planowania i wykorzystania środków finansowych w celu efektywnego wykonania zadań w przedsiębiorstwie. Podstawowym jego zadaniem jest wspomaganie procesu decyzyjnego, poprzez sprawne zarządzanie jednostką gospodarczą, oparte na systematycznym planowaniu oraz regularnym kontrolowaniu wyników, co w konsekwencji prowadzi do utrzymania kosztów na optymalnym poziomie i do poprawy rentowności. Budżetowanie obejmuje zespół różnych czynności, wykonywanych zgodnie z zasadami i metodami właściwymi temu procesowi, polegających na opracowaniu serii budżetów (między innymi budżetów kosztów, sprzedaży, produkcji) i połączeniu ich w jeden spójny budżet operacyjno-finansowy przedsiębiorstwa. Budżet jest kwantytatywnym (liczbowym) wyrażeniem planu działania służącym zastosowaniu i koordynacji założeń planistycznych4 . Budżetowanie kosztów jest formą operatywnego planowania kosztów w przedsiębiorstwie. Celem budżetowania kosztów jest określenie wzorców koszto1
2
3
4
Budżetowa metoda zarządzania powstała w USA w drugiej połowie XIX w., jednak jej rozwój przypadł na lata trzydzieste XX w. W terminologii amerykańskiej metodę budżetową określa się jako budgetory controll, natomiast w języku angielskim jako budgeting. Budżetowanie możemy nazwać metodą zarządzania, ponieważ obejmuje techniki planowania, bieżącego nadzoru, analizy odchyleń i kontrolowania wyników oraz motywowania. Zob.: P. Zasztowt, Budżet – czas na zmiany?, [w:] W. Krawczyk (red.), Budżetowanie działalności jednostek gospodarczych. Teoria i praktyka, Kraków-Zakopane 2004, s. 375-382, A. Piosik, Zasady rachunkowości zarządczej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 194-196. W. Krawczyk, J. Maćkowski, Budżetowanie w procesie usprawniania przedsiębiorstwa, [w:] W. Krawczyk (red.), Budżetowanie działalności jednostek gospodarczych – teoria i praktyka, KrakówZakopane 2000, s. 447. Szerzej: M. Łada-Cieślak, Definicja pojęć „budżet i budżetowanie”, Zeszyty Teoretyczne, Nr 49, SKwP, Warszawa 1999, s. 27.
212
Metody budżetowania kosztów w podlaskich przedsiębiorstwach
wych dla poszczególnych komórek organizacyjnych adekwatnych do realizowanych przez nie zadań gospodarczych i administracyjnych oraz stworzenie bazy porównawczej dla potrzeb bieżącego sterowania i oceny efektywności pracy komórek 5 . Budżetowanie kosztów dla wyróżnionych podmiotów umożliwia stosowanie wobec kierowników tych podmiotów rachunku odpowiedzialności za poziom i strukturę kosztów. Zależy ono od szczegółowości i jakości informacji o kosztach w przekroju rodzajowym, podmiotowym i przedmiotowym oraz w przekroju procesów i działań zachodzących w przedsiębiorstwie 6 . Celem artykułu jest omówienie metod wykorzystywanych w procesie budżetowania kosztów oraz przedstawienie wyników badań przeprowadzonych przez autorkę w 2005 roku w przedsiębiorstwach województwa podlaskiego i porównanie ich z wynikami badań z zakresu metod wykorzystywanych w przedsiębiorstwach na terenie Polski. 2. SPECYFIKA WYBRANYCH METOD SPORZĄDZANIA BUDŻETÓW KOSZTÓW Istotnym krokiem w budowaniu właściwej procedury budżetowej 7 jest wybór metod budżetowania. Zastosowanie właściwej metody oraz konsekwentne jej wdrożenie może zaowocować wymiernymi korzyściami. Przegląd metod budżetowania kosztów ze względu na różne kryteria prezentuje tabela 1. Tabela 1. Klasyfikacja metod budżetowania kosztów Kryterium Ze względu na punkt wyjścia w procedurze opracowania budżetu Ze względu na stopień elastyczności budżetów Ze względu na sposób uzgadniania budżetu w przedsiębiorstwie
Metody -
budżetowanie przyrostowe budżetowanie od zera budżety sztywne budżety elastyczne budżetowanie odgórne (narzucone) budżetowanie oddolne (partycypacyjne)
Źródło: Opracowanie własne.
Sporządzenie budżetu musi poprzedzać wybór metody budżetowania pod kątem określenia punktu wyjścia w procedurze opracowania budżetu. W praktyce stosuje się jedną z dwóch podstawowych metod 8 : 5
S. Nahotko, S. Ayyoub, Budżetowanie operacyjne i finansowe w przedsiębiorstwie (metody i przykłady), Oficyna Wydawnicza Ośrodka Postępu Organizacyjnego, Bydgoszcz 2002, s. 202. 6 I. Sobańska (red.), Rachunek kosztów i rachunkowość zarządcza. Najnowsze tendencje, procedury i zastosowanie w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2003, s. 293. 7 Procedura budżetowa jest zorganizowanym sposobem prowadzenia działalności składającej się na określone zadania i etapy budowy budżetu. Szerzej: M. Dylewski, B. Filipiak, P. Szczypa, Budżetowanie w przedsiębiorstwie. Aspekty rachunkowe, finansowe i zarządcze, CeDeWu, Warszawa 2006, s. 18. 8 T. Wnuk, Zarządzanie kosztami, budżetowanie i kontrola, Infor, Warszawa 2002, s. 14-15.
Teresa Mikulska
213
a) metodę przyrostową (tradycyjną), b) metodę budżetowania „od zera”. Budżetowanie według metody przyrostowej polega na korygowaniu danych z ubiegłego okresu z uwzględnieniem poziomu działalności i kosztów z poprzednich okresów oraz przewidywanych zmian w przyszłych okresach (dotyczących np. zmian wielkości sprzedaży, cen czynników produkcji) (zob. rys. 1). Uwaga przygotowujących budżety jest skupiona na określeniu przyrostów różnych wielkości ekonomicznych mających nastąpić, np. w ciągu przyszłego roku w stosunku do tego typu wielkości osiągniętych w roku ubiegłym. W ten sposób łatwiej jest sformułować założenia w zakresie struktury kosztów, sezonowości występowania pewnych zjawisk itp. Jednak to ułatwienie może wprowadzać niebezpieczeństwo przenoszenia do budżetów błędów popełnionych w przeszłości. Z drugiej strony, metoda ta utrudnia wykorzystywanie rezerw ukrytych w ośrodkach odpowiedzialności 9 . Wadą tej metody jest również to, że nie może być ona zastosowana do budżetowania kosztów tych procesów, podmiotów czy stanowisk, w których dotychczas nie obserwowano rzeczywistego poziomu kosztów. Prezentowane podejście sprawdza się wyłącznie w ustabilizowanych firmach, osiągających dobre wyniki finansowe i działających na dynamicznych rynkach. Rysunek 1. Przebieg procesu budżetowania według metody przyrostowej Budżet okresu poprzedniego
Korekta budżetu o odchylenia oraz prognozy na przyszły okres
Budżet okresu następnego
Źródło: Opracowanie własne.
9
Ośrodki odpowiedzialności (zwane też centrami odpowiedzialności) są wydzielonymi jednostkami wewnętrznymi przedsiębiorstwa, dla których zostały określone zakresy uprawnień i odpowiedzialności. Szerzej: J. Nesterak, Centra odpowiedzialności w controllingu, [w:] W. Krawczyk (red.), Budżetowanie działalności jednostek gospodarczych – teoria i praktyka, Kraków-Zakopane 2000, s. 172173; S. Nowosielski, Budżetowanie działalności centrów odpowiedzialności w przedsiębiorstwie, [w:] W. Krawczyk (red.), Budżetowanie działalności jednostek gospodarczych – teoria i praktyka, Materiały konferencyjne, 26-28 czerwca Kraków-Zakopane 2000, s. 46; E. Nowak, Zasady wyodrębniania ośrodków odpowiedzialności w przedsiębiorstwie, „Controlling i Rachunkowość Zarządcza”, Nr 6/2000.
214
Metody budżetowania kosztów w podlaskich przedsiębiorstwach
Rysunek 2. Przebieg procesu budżetowania „od zera” w przedsiębiorstwie Pierwsze posiedzenie komisji budżetowej
Założenia do budżetu
Budżet wersja „O”
Weryfikacja budżetu
Drugie posiedzenie komisji budżetowej
Czy tworzyć pakiety alternatywne?
NIE
TAK Budżet wersja „1”
Weryfikacja budżetu
Trzecie posiedzenie komisji budżetowej
Czy zastosować procedurę rangowania?
NIE
TAK Rangowanie pakietów decyzyjnych
Czwarte posiedzenie komisji budżetowej
Ostateczna zatwierdzona wersja budżetu
Źródło: M. Łada-Cieślak, Zastosowanie koncepcji budżetowania od zera, „Controlling i Rachunkowość Zarządcza”, Nr 3/2001.
Teresa Mikulska
215
W praktyce metoda przyrostowa znajduje jednak szerokie zastosowanie, ponieważ jest o wiele prostsza i mniej kosztowana niż budżetowanie „od zera”, które polega na szacowaniu poszczególnych pozycji analitycznych kosztów przy założeniu, jakby realizowane przez jednostkę procesy i programy rozpoczynały się po raz pierwszy. Znajomość procesów realnych oraz posiadanych zasobów daje podstawę do przeprowadzenia rachunku ekonomicznego, który jest podporządkowany zadaniom, jakie dany ośrodek odpowiedzialności ma realizować zgodnie z założeniami planu strategicznego i operacyjnego. Przed przeprowadzeniem rachunku budżetu kierownik musi zbadać aktualne realia ekonomiczne (ceny usług, stawki wynagrodzenia itp.). W następnym kroku analizuje się możliwe warianty realizacji zadań i po wyborze optymalnego kierunku działań przystępuje się do ostatecznego sformułowania budżetu 10 . Ponieważ działania są oceniane od podstaw, metoda ta pozwala rozwiać złudzenie, że zasoby budżetowe zawsze będą dostępne na obecnym lub nieco wyższym poziomie. Przeszłość przestała być punktem wyjścia, dlatego też menedżerowie powinni skupić się na twórczym wyznaczaniu celów, rezygnując z poprawiania już istniejących produktów, systemów i struktur. Pojawia się możliwość otwartego przedstawiania najważniejszych problemów i zagadnień, których wcześniej nigdy nie podnoszono. To również skłania do przedkładania radykalnych koncepcji i rezygnacji z drobnych korekt rozwiązań przyjmowanych w przeszłości 11 . Koncepcja „budżetowania od zera” realizuje przyjęte założenia poprzez rozszerzenie procedury tworzenia budżetu do czterech podstawowych etapów 12 (por. rys. 2): 1. Zdefiniowanie zakresu budżetowania (organizacyjnie wydzielone obszary przedsiębiorstwa, miejsca powstawania kosztów lub zysku, projekty inwestycyjne, inne zadania specjalne). 2. Ocena stopnia realizacji aktualnych celów (analiza porównawcza wykonania budżetów za okresy przeszłe, np. miesiąc, kwartał, rok, lata) i przyczyn powstawania odchyleń od bieżącego planu. 3. Wyznaczenie celów alternatywnych – opracowanie wiązki alternatywnych celów dla minimalnego i maksymalnego poziomu, np. kosztów, wskaźników wydajności. Poszczególne poziomy celów alternatywnych stają się podstawą ich budżetowych opracowań. 4. Opracowanie budżetów wariantowych – przyjęte poziomy celów alternatywnych są badane i porównywane w budżetach wariantowych, np. biorąc pod uwagę koszty i realizowane zadania. Dobór czynników, które zostaną wzięte pod uwagę zależy od specyfiki przedsiębiorstwa. Metoda budżetowania od zera jest bardzo pracochłonna i wymaga dużego zaangażowania ze strony kadry kierowniczej, która musi być bardzo dobrze przygotowana merytorycznie i oprzyrządowana. Metoda ta może przynieść jednak znacznie 10
J. Nesterak, Budżetowanie metodą wyznaczania zadań dla ośrodków odpowiedzialności, [w:] W. Krawczyk (red.), Budżetowanie działalności jednostek gospodarczych – teoria i praktyka, Materiały konferencyjne, 25-27 czerwca Kraków-Zakopane 2001, s. 162-163. 11 Szerzej: D.P. Dole, Kontrola kosztów. Element zarządzania strategicznego, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2006, s. 44-46. 12 P. Tyrała, B. Stęplewski, Controlling nowoczesną metodą zarządzania strategicznego. Poradnik dla studentów, nauczycieli i menedżerów, Wydawnictwo A. Marszałek, Toruń 2003, s. 121.
216
Metody budżetowania kosztów w podlaskich przedsiębiorstwach
więcej korzyści niż tradycyjne budżetowanie, ponieważ wiele optymalnych decyzji może zapadać już na etapie planowania. Zalety „budżetowania od zera” wynikają przede wszystkim z trzech nowych charakterystyk tej koncepcji. Po pierwsze w koncepcji tej nacisk jest położony na szukanie nowych, bardziej efektywnych rozwiązań. Oznacza to nastawienie procesu budżetowania na wprowadzanie radykalnych zmian w sposobie działania przedsiębiorstwa. Drugim istotnym elementem przedstawionej procedury jest to, że zapewnia ona bezwzględne dostosowanie zakresu działalności przedsiębiorstwa do możliwości finansowych. Oznacza to, że wyniki, jakie powinno osiągać przedsiębiorstwo są z góry ustalone i wyrażone dla jednostek nieprodukcyjnych w formie limitów kosztowych. Procedura „budżetowania od zera” zapewnia również dokonywanie tzw. cięć budżetowych w odniesieniu do tych zadań, które są najmniej istotne z punktu widzenia przedsiębiorstwa i jego strategii 13 . Tabela 2. Metoda budżetowania „od zera” a metoda przyrostowa Budżetowanie „od zera”
Budżetowanie metodą przyrostową
1
2
Określenie jednostek, dla których powinno się stworzyć budżety (miejsca i obszary kosztów) na podstawie strategii przedsiębiorstwa.
Przekazywanie szczegółowych danych o przyjętej polityce budżetowej i wytycznych dla osób odpowiedzialnych za sporządzenie budżetów – budżet, będąc „wprowadzeniem w życie” planu strategicznego, musi uwzględniać jego założenia, politykę cen, wzrost wynagrodzeń, zmiany w otoczeniu przedsiębiorstwa.
Określenie celów danych obszarów i Określenie czynników ograniczających wielkość funkcji składowych, jakie powinny produkcji – najczęstszym takim czynnikiem jest one pełnić. popyt na wyroby przedsiębiorstwa; czynnik taki jest punktem, od którego rozpoczyna się budżetowanie. Określenie stopnia dotychczasowego Sporządzenie budżetu sprzedaży – w gospodarce wykonania dla poszczególnych funk- wolnorynkowej większość przedsiębiorstw działa na cji składowych. rynku nabywcy, z tego powodu budżet sprzedaży jest najważniejszym i najtrudniejszym do opracowania planem w rocznym zestawieniu budżetów. Stworzenie listy priorytetów wszyst- Wstępne sporządzenie różnorodnych budżetów – kich funkcji składowych (pakiet decy- powinni je tworzyć menedżerowie odpowiedzialni zji). za realizację zamierzeń określonych w budżecie; dla zwiększenia akceptacji planu powinien zostać stworzony „od dołu”. Negocjowanie budżetów z przełożonymi – budżety Wybór decyzji, zaczynając od pierwtworzone „od dołu” są negocjowane między ich szej na liście, aż do pełnego wykorzytwórcami i przełożonymi i przekazywane w górę 13
M. Łada-Cieślak, Budżetowanie od zera, „Controlling i Rachunkowość Zarządcza”, Nr 12/2000.
Teresa Mikulska stania posiadanych środków.
217
hierarchii. Koordynowanie i weryfikacja budżetów – budżety tworzone przez poszczególne działy wymagają dostosowania do innych warunków, ograniczeń innego działu, o których osoby tworzące dany budżet nie wiedziały, np. wydatki na inwestycje w dziale produkcyjnym nie są uwzględniane w planie finansowym, co powoduje wielokrotne przekazywanie budżetów do działów oraz na szczeble struktury organizacyjnej.
Finalne zatwierdzenie i przyjęcie budżetów. Stała weryfikacja budżetów w trakcie ich realizacji – okresowe wyniki powinny być porównywane z wielkościami planowanymi w budżetach w celu identyfikacji i określenia przyczyn odchyleń; w skrajnych warunkach budżet może przestać obowiązywać, a w jego miejsce zostanie opracowany nowy. Źródło: M. Sierpińska, B. Niedbała, Controlling operacyjny w przedsiębiorstwie. Centra odpowiedzialności w teorii i praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 81.
Budżetowanie z bazą zerową znalazło zastosowanie zarówno tam, gdzie była możliwa do przeprowadzenia analiza kosztów, jak i tam, gdzie trudno było określić grupy kosztów i przychodów. Warunkiem zastosowania budżetowania zerowego jest decentralizacja planowania, co prowadzi do zaangażowania dużej liczby osób, które po raz pierwszy uczestniczą w tego typu pracach. Proponuje się, aby ten rodzaj budżetowania przeprowadzać co kilka lat, natomiast opracowanie budżetów każdego roku powinno być oparte na metodzie przyrostowej. Porównanie metod budżetowania „od zera” z metodą przyrostową przedstawia tabela 2. Z punktu widzenia stopnia uczestnictwa w opracowaniu krótkookresowych budżetów kierowników niższych szczebli zarządzania i podwładnych, wyróżnia się dwa główne podejścia do sporządzania budżetów 14 : a) budżetowanie odgórne – „top-down” (narzucone, nakazowe), b) budżetowanie oddolne – „bottom-up” (partycypacyjne). Budżety odgórne są tworzone przez menedżerów wyższego szczebla zarządzania przy niewielkim udziale kierowników szczebla operacyjnego. Ponieważ wiele budżetów wzajemnie na siebie oddziałuje, muszą one być uzgadniane. Po ewentualnych zmianach projekt budżetu powinien być zatwierdzony, co oznacza, że jest on wykonalny. Następnie zostaje przekazany pracownikom niższych szczebli, którzy przyjmują za niego odpowiedzialność. Budżety odgórne sprawdzają się w organizacjach nowych lub bardzo małych, a także zatrudniających załogę o niskich kwalifikacjach lub kadrę kierowniczą, która
14
A. Szychta, Metodologiczne aspekty budżetowania, Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej, Nr 44, SKwP, Warszawa 1998, s. 67.
218
Metody budżetowania kosztów w podlaskich przedsiębiorstwach
nie ma odpowiedniej wiedzy z zakresu sterowania budżetowego. Budżety tego typu mają niekorzystny wpływ na motywację pracowników, ponieważ eliminują poczucie pracy zespołowej oraz utożsamianie się załogi z losem firmy. Budżetowanie oddolne polega na sporządzaniu budżetów partycypacyjnych w wyniku zaangażowania kierowników wszystkich szczebli oraz znacznej części załogi. Ten typ budżetowania może wyzwalać pomysły, dzięki którym istnieje możliwość uzyskania znaczących oszczędności kosztowych, ponieważ to właśnie poszczególni pracownicy, a nie kierownictwo wyższego szczebla, najlepiej znają uwarunkowania wewnętrzne realizacji działań w poszczególnych ośrodkach odpowiedzialności 15 . Budżety te są planami bardziej realnymi, gdyż są współtworzone przez osoby bezpośrednio związane z wykonaniem określonych zadań i operacji. Wadą tego podejścia jest czasochłonność wynikająca z dokonywania uzgodnień koniecznych w tym sposobie budżetowania, a także ewentualność ukrywania potencjału gospodarczego poszczególnych ośrodków odpowiedzialności po to tylko, aby realizacja budżetu była łatwiejsza 16 . Zalety i wady obu metod przedstawia tabela 3. Sposób sporządzania budżetu zależy od podejścia do zmienności planowanych rozmiarów efektywności. Ze względu na to kryterium wyróżnia się 17 : a) budżet sztywny (stały) – opracowywany przy założeniu jednego planowanego poziomu efektów działalności przedsiębiorstwa, co oznacza, że planowane wielkości produkcji i sprzedaży nie mogą być zmienione w ciągu roku, b) budżet elastyczny (zmienny) – to plany kosztów dostosowane do zaistniałych zmian w rozmiarach działalności.
15
A. Karmańska (red.), Rachunkowość zarządcza i rachunek kosztów w systemie informacyjnym przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa 2006, s. 395. 16 W literaturze przedmiotu można spotkać się również z planowaniem „pod prąd”, które próbuje połączyć zalety obu wcześniej wymienionych zasad. Najczęściej w praktyce spotykana jest metoda „pod prąd” z odgórnym otwarciem. Oznacza to, że kierownictwo przedsiębiorstwa podaje wielkości celu procesu budżetowania w formie wartości minimalnych i założeń planu, a budżety sporządzane są w różnych resortach na bazie danych. Szerzej: F. Hülsenberg, J. Wróbel, Controlling, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, Zielona Góra 1995, s. 105; S. Marcinak, Michalski R., Budżetowanie jako metoda controllingu operacyjnego, „Problemy Rachunkowości”, marzec-kwiecień 2001. 17 E. Nowak, Rachunkowość zarządcza, Wydawnictwa Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 2001, s. 182-183.
Teresa Mikulska
219
Tabela 3. Zalety i wady budżetów odgórnych i oddolnych Rodzaj budżetu 1
Zalety -
Budżety odgórne -
-
-
Budżety oddolne
-
-
-
2 większe prawdopodobieństwo, że strategiczne cele będą włączone do planowanych działań wzmocnienie powiązań w ramach planów i celów oddziałów wykorzystanie wiedzy kierownictwa naczelnego dotyczącej dostępności posiadanych zasobów gospodarczych zmniejszenie prawdopodobieństwa udziału w budżetowaniu niedoświadczonych lub niedo-informowanych pracowników niższych szczebli skrócenie czasu budżetowania dostarczają informacji od osób bardziej obeznanych ze szczegółami, potrzebami i uwarunkowaniami jednostki organizacyjnej prowadzą do wyższego morale i motywacji pracowników kształtują odpowiedzialność zatrudnionych zwiększają stopień akceptacji i zaangażowania kierownictwa operacyjnego w realizację celów organizacji mogą prowadzić do uzyskania znaczących oszczędności kosztowych dzięki pomysłom pracowników, którzy najlepiej znają uwarunkowania wewnętrzne realizacji działań są generalnie bardziej realistyczne umożliwiają danej jednostce koordynację informacji z innymi jednostkami organizacji umożliwiają kierownikom na niższym szczeblu zarządzania opracowanie planów dostosowanych do celów organizacji uwzględniają specyficzne wymagania dotyczące zasobów produkcyjnych
Wady -
-
-
-
-
-
3 nie pozwalają na zespołowe ustalanie zadań, przez co nie wpływa to korzystnie na motywację pracowników niższego szczebla mogą ograniczyć akceptację przez pracowników zamierzeń i celów zarządu mogą ograniczać innowacyjność załogi zmniejszają częstotliwość komunikowania się pracowników z zarządem mogą prowadzić do uznawania budżetu za mechanizm dyscypliny i karzący mogą eliminować inicjatywę kierowników niższych szczebli zarządzania czasochłonność sporządzania tego typu budżetu mogą powodować, że wyniki uczestnictwa w budżetowaniu kierowników niższych szczebli będą negowane przez zarząd organizacji istnieje zagrożenie, że w opracowaniu budżetów wezmą udział niewykwalifikowani kierownicy mogą cechować się tzw. „luzem budżetowym” niebezpieczeństwo subiektywnego oszacowania pewnych wielkości, stosownie do sugestii osób odpowiedzialnych za realizację zamierzeń wymagają, aby rozpoczęcie budżetowania nastąpiło wcześniej, kiedy jest więcej niewiadomych dotyczących przyszłego okresu
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: A. Szychta, Kiedy budżetowanie operacyjne przynosi korzyści, ”Rachunkowość”, Nr 8/2000.
Różnice między budżetem sztywnym a elastycznym prezentuje tabela 4.
220
Metody budżetowania kosztów w podlaskich przedsiębiorstwach
Tabela 4. Budżet sztywny a budżet elastyczny Budżet sztywny
Budżet elastyczny
jest planem opracowywanym przy założeniu określonej wielkości produkcji i sprzedaży
jest systemem, który uwzględnia skutki planowanych zmian rozmiarów produkcji
opracowywany jest dla krótkookreso- wych, prostych projektów i zadań przy określonej strukturze sprzedaży i produkcji sprawdza się w stabilnych warunkach funkcjonowania przedsiębiorstwa
to seria budżetów danego typu dla różnych poziomów działalności
przedstawia zadania kosztowe wynikające z konkretnej sytuacji, dzięki czemu ułatwia wybór postępowania w zakresie zarządzania kosztami
Źródło: Opracowanie własne.
Szczególnym rodzajem budżetowania zarówno krótko-, jak i długookresowego jest budżetowanie kroczące. Polega ono na ciągłej aktualizacji budżetów sporządzanych na kolejne okresy budżetowe. Kierownicy zmuszeni są do stałego adaptowania planów na podstawie nowych informacji i zmieniających się warunków 18 . Budżetowanie kroczące sprzyja zachowaniu ciągłości planowania, pozwala na innowacyjność i możliwość dostosowania się do szybko zmieniającego się otoczenia. 3. CHARAKTERYSTYKA BADANYCH PRZEDSIĘBIORSTW Badaniem ankietowym objęto przedsiębiorstwa zatrudniające powyżej 250 osób z terenu województwa podlaskiego. Próbę utworzyło 28 podmiotów gospodarczych, co stanowiło 27,2% populacji dużych przedsiębiorstw województwa podlaskiego na dzień 30 marca 2005 roku. Największą grupę wśród badanych podmiotów tworzą spółki akcyjne (39,3%), w tym 54,5% są to spółki akcyjne z większościowym udziałem kapitału polskiego, a 45,5% to spółki akcyjne, w których przeważa kapitał zagraniczny. 35,7% badanej próby stanowią spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, natomiast 25% to podmioty o innych formach organizacyjno-prawnych (np. spółdzielnia, osoba fizyczna) – tabela 5.
18
A. Dębska-Rup, J. Kuchmacz, H. Stańdo-Górowska, Budżetowanie i kontrola budżetowa w przedsiębiorstwach i jednostkach samorządu terytorialnego, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2002, s. 36.
Teresa Mikulska
221
Tabela 5. Charakterystyka badanych firm według formy organizacyjno-prawnej Forma organizacyjno-prawna
Liczba firm
Udział procentowy w próbie
spółka akcyjna
11
39,3
spółka z o.o.
10
35,7
7
25,0
28
100,0
inna Razem
Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.
Wśród badanych przedsiębiorstw przeważają podmioty (57,2%), które prowadzą jeden rodzaj działalności – działalność produkcyjną lub usługową (tabela 6). W pozostałych firmach (42,8%) działalność odbywa się w kilku obszarach, np. w zakresie produkcji i handlu, produkcji, handlu i usługach. Różnorodna działalność może być spowodowana między innymi: szukaniem nowych możliwości zarobkowych, koniecznością przetrwania, dużą konkurencją na rynku itp. Tabela 6. Rodzaj prowadzonej działalności przez badane podmioty gospodarcze Rodzaj prowadzonej działalności
Liczba podmiotów
Udział procentowy w próbie
produkcja
8
28,6
usługi
8
28,6
działalność różnorodna
12
42,8
razem
28
100,0
Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.
Struktura branżowa badanej grupy przedsiębiorstw wskazuje, iż najliczniej reprezentowana jest branża budowlana – 28,6% firm i przemysł spożywczy – 21,4% firm. Przedsiębiorstwa wytwarzające i zaopatrujące w energię elektryczną i media energetyczne stanowią 10,7%, natomiast pozostałe branże (np. przemysł włókienniczy, mechaniczny, drzewny) reprezentowane są przez mniejszą liczbę podmiotów (tabela 7). ]
222
Metody budżetowania kosztów w podlaskich przedsiębiorstwach
]Tabela 7. Przynależność branżowa ankietowanych jednostek Udział procentowy w próbie
Liczba podmiotów
Branża budownictwo
8
28,6
przemysł spożywczy
6
21,4
przedsiębiorstwa wytwarzające i zaopatrujące w energię elektryczną i media energetyczne
3
10,8
przemysł mechaniczny
2
7,1
przemysł włókienniczy
2
7,1
przemysł drzewny
1
3,6
6
21,4
28
100,0
pozostałe
19
razem Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.
4. METODY BUDŻETOWANIA KOSZTÓW – WYNIKI BADAŃ EMPIRYCZNYCH Z przeprowadzonych badań wynika, że 78,6% badanych przedsiębiorstw stosuje budżetową metodę zarządzania przedsiębiorstwem (wykres 1). Proces budżetowania wprowadzony został przede wszystkim w spółkach akcyjnych oraz w spółkach z o.o. Wykres 1. Wykorzystanie budżetowania w badanych przedsiębiorstwach
0
20
40
tak
60
80
nie
Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.
19
W grupie „pozostałe” ujęte zostały podmioty gospodarcze świadczące usługi o różnorodnym charakterze (np. usługi medyczne, komunalne, ochrony mienia i osób).
Teresa Mikulska
223
Wdrożenie systemu budżetowania wymaga podjęcia decyzji na wielu płaszczyznach. Istotną kwestią w budowaniu właściwej procedury budżetowej jest wybór metod sporządzania budżetów. Zgodnie z udzielonymi odpowiedziami 40,9% przedsiębiorstw stosuje przyrostową metodę budżetowania, polegającą na modyfikacji wykonania budżetu z ubiegłego okresu o przewidywane zmiany w przyszłym okresie. Kontynuacja poprzednich budżetów zachęca do utrwalania istniejących praktyk, które nie muszą być optymalne. Pomimo że tworzenie budżetu „od zera” uważane jest za metodę pracochłonną, to wykorzystywana jest ona w 27,2% firm (wykres 2). Może to być podyktowane faktem, że daje ona możliwości poszukiwania nowych i efektywnych sposobów prowadzenia działalności. Wykres 2. Metody wykorzystywane w procesie budżetowania w badanych przedsiębiorstwach*
40,90% 8,20% 45,60% 22,70% 54,50% 0,00%
10,00%
20,00%
30,00%
40,00%
50,00%
budżetowanie elastyczne
budżetowanie sztywne
budżetowanie oddolne
budżetowanie odgórne
metoda budżetowania "od zera"
metoda przyrostowa
60,00%
* niektóre jednostki nie uwzględniły w odpowiedzi wszystkich proponowanych wariantów
Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.
Proporcje w zakresie stosowania tych metod na przestrzeni kilku lat nie zmieniły się. Wyniki badań przeprowadzonych w latach 1998-1999 w przedsiębiorstwach centralnej i południowej części kraju przez A. Szychtę 20 wskazały na wykorzystanie metody przyrostowej budżetowania w 37% przedsiębiorstw, natomiast metody budżetowania od zera w 28% firm (wykres 3).
20
A. Szychta, Zastosowanie metod rachunkowości zarządczej w przedsiębiorstwach w Polsce, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, Tom 5 (61), SKwP, Warszawa 2001, s. 113.
224
Metody budżetowania kosztów w podlaskich przedsiębiorstwach
Wykres 3. Wykorzystanie metody przyrostowej oraz metody budżetowania „od zera” w badanych przedsiębiorstwach
45,00%
40,90% 37,00%
40,00% 35,00%
27,20% 28,00%
30,00% 25,00% 20,00% 15,00% 10,00% 5,00% 0,00% metoda przyrostowa badania autorki
metoda "od zera"
badania przeprowadzone przez A. Szychtę
Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.
Tabela 8. Metody wykorzystywane w procesie budżetowania w badanych przedsiębiorstwach a rodzaj prowadzonej działalności (w %)* Wyszczególnienie
produkcja
usługi
działalność różnorodna razem
metoda przyrostowa
22,7
13,7
4,5
40,9
metoda budżetowania „od zera”
4,5
13,6
9,1
27,2
budżetowanie odgórne
-
13,6
4,5
18,1
budżetowanie oddolne
27,3
4,5
13,8
45,6
budżetowanie sztywne
4,5
13,7
4,5
22,7
budżetowanie elastyczne
22,7
9,1
22,7
54,5
* niektóre jednostki nie uwzględniły w odpowiedzi wszystkich proponowanych wariantów klasyfikacji budżetowania
Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.
W 45,6% przedsiębiorstw przy sporządzaniu budżetów wykorzystuje się metodę oddolną, przy dużym udziale pracowników niższego szczebla. Podmioty, które w znacznej mierze zdecydowały się na tę metodę, to przedsiębiorstwa
Teresa Mikulska
225
produkcyjne działające w formie spółek akcyjnych (tabela 8). Wykorzystanie metody oddolnej sporządzania budżetu zdaniem przedsiębiorstw 21 : • zwiększa zaangażowanie kadry niższego szczebla w prace budżetowe i dotrzymywanie zaplanowanych wielkości, • gwarantuje autentyczne potrzeby „dołu”, dzięki informacjom pochodzącym z niższych szczebli zarządzania, • umożliwia sporządzenie budżetu realistycznego, bazującego na dobrze znanych możliwościach i potrzebach. Budżety odgórne sporządza 18,1% badanych podmiotów, między innymi: spółka z o.o., firma prywatna oraz szpital (tabela 9). Żadna z firm produkcyjnych nie wykorzystuje tej metody. Bazowanie na budżetowaniu odgórnym może świadczyć między innymi o słabo wykwalifikowanej kadrze, której łatwiej jest wykonywać polecenia niż je kreować. Pracownicy również chętnie rezygnują z ingerencji w wielkości budżetowe, a w konsekwencji z ciężaru odpowiedzialności. Tabela 9. Metody wykorzystywane w procesie budżetowania w badanych przedsiębiorstwach a forma organizacyjno-prawna (w %)* Wyszczególnienie
spółka akcyjna spółka z o.o.
inna
razem
metoda przyrostowa
18,2
13,6
9,1
40,9
metoda budżetowania „od zera”
13,6
9,1
4,5
27,2
budżetowanie odgórne
-
4,5
13,6
18,1
budżetowanie oddolne
27,3
13,8
4,5
45,6
budżetowanie sztywne
9,1
4,5
9,1
22,7
budżetowanie elastyczne
27,3
18,1
9,1
54,5
* niektóre jednostki nie uwzględniły w odpowiedzi wszystkich proponowanych wariantów klasyfikacji budżetowania
Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.
Przemiany, jakie dokonały się na rynku mają swoje odzwierciedlenie w elastyczności budżetowania. Ponad połowa przedsiębiorstw sporządza budżet elastyczny. Są to podmioty działające przede wszystkim w branży spożywczej i budownictwie (tabela 10). Budżety sztywne, w których nie następuje już żadna aktualizacja stosowane są w pięciu firmach. Budżetowanie elastyczne oznacza wielowariantowość preliminarzy, możliwość głębokiej rewizji budżetu już po jego zatwierdzeniu, przeniesienie głównego ciężaru prac na etap analizy odchyleń.
21
Wskazują na to badania przeprowadzone przez M. Foremną, zob.: M. Foremna, Stosowanie i ocena różnych metod budżetowania jako instrumentu controllingu, „Controlling i Rachunkowość Zarządcza”, Nr 6/2005.
226
Metody budżetowania kosztów w podlaskich przedsiębiorstwach
przedsiębiorstwa wytwarzające i zaopatrujące w energię elektryczną i media energetyczne
przemysł spożywczy
przemysł mechaniczny
przemysł włókienniczy
przemysł drzewny
pozostałe
metoda przyrostowa
4,5
4,5
13,7
-
4,5
4,5
9,2 40,9
metoda budżetowania „od zera”
13,7
4,5
4,5
4,5
-
-
budżetowanie odgórne
4,5
-
4,5
4,5
-
-
4,6 18,1
budżetowanie oddolne
13,8
4,5
13,8
-
4,5
4,5
4,5 45,6
budżetowanie sztywne
4,5
4,5
-
4,5
-
4,6
4,6 22,7
budżetowanie elastyczne
13,7
9,1
13,6
4,5
4,5
-
9,1 54,5
Wyszczególnienie
-
razem
budownictwo
Tabela 10. Metody wykorzystywane w procesie budżetowania w badanych przedsiębiorstwach a branża (w %)
27,2
* niektóre jednostki nie uwzględniły w odpowiedzi wszystkich proponowanych wariantów klasyfikacji budżetowania
Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.
Porównując wyniki badań zaprezentowane przez M. Radek i R. Schwarza 22 , należy podkreślić, że proporcja budżetów sztywnych do elastycznych kształtuje się odwrotnie niż wynika to z badań autorki. 42,7% przedsiębiorstw będących przedmiotem badań przeprowadzonych w 1998 roku, sporządzało budżety sztywne, natomiast 30,5% – budżety elastyczne. Dla firm objętych badaniem w 2005 roku wskaźniki te wynosiły odpowiednio: 22,7% i 54,5% (wykres 4).
22
Badania ankietowe zostały przeprowadzone w okresie od lipca do grudnia 1998 roku w 200 polskich przedsiębiorstwach, a ich wyniki opracowali pracownicy Katedry Ogólnej Ekonomiki Przedsiębiorstwa oraz Rachunkowości i Controllingu Uniwersytetu Technicznego w Cottbus. Por.: M. Radek, R. Schwarz, Zmiany w rachunkowości zarządczej w polskich przedsiębiorstwach w okresie transformacji systemu gospodarczego (na podstawie badań empirycznych), Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, Tom 1 (57), SKwP, Warszawa 2000, s. 58-83.
Teresa Mikulska
227
Wykres 4. Wykorzystanie budżetów sztywnych i elastycznych w badanych przedsiębiorstwach
54,5%
60% 42,7%
50% 40%
30,5%
30%
22,7%
20% 10% 0% budżety sztyw ne budżety elastyczne
Badania autorki
Badania prezentowane przez M. Radek i R. Schwarza
Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.
Zmiana proporcji w zakresie stosowania budżetu sztywnego na rzecz budżetu elastycznego spowodowana jest między innymi tym, że przedsiębiorstwa dążą do likwidacji bądź zmniejszenia odchyleń, w celu poprawy efektywności procedury budżetowanej. Aby budżety były realne do wykonania, a cele założone w budżecie możliwe do osiągnięcia, coraz częściej podmioty decydują się na dokonywanie zmian w trakcie roku, sporządzając tym samym budżety elastyczne. 5. ZAKOŃCZENIE W praktyce gospodarczej zakres wykorzystania budżetu oraz stosowane metody są zróżnicowane. Ustalając sposób budżetowania, należy mieć na uwadze przede wszystkim 23 : • cel, dla którego wprowadza się budżetowanie, gdyż precyzyjne jego określenie umożliwia takie zaprojektowanie, aby można go było osiągnąć przy jak najmniejszych nakładach, • możliwości zapewnienia informacji niezbędnych dla sporządzenia realnego budżetu i kontroli jego wykonania, gdyż poważnym ograniczeniem ich precyzyjności są istniejące w firmie zasoby informacyjne, • sposób delegacji odpowiedzialności przyjętej w firmie, która determinuje rodzaj i liczbę cząstkowych budżetów operacyjnych. 23
J. Nesterak, Controlling. System oceny centrów odpowiedzialności, Anvix, Kraków 2003, s. 126.
228
Metody budżetowania kosztów w podlaskich przedsiębiorstwach
W literaturze przytacza się wiele uniwersalnych wskazówek dotyczących sposobu budżetowania. Każde przedsiębiorstwo powinno jednak odpowiedzieć na pytania: kiedy tworzyć plany metodą przyrostową, kiedy metodą bazy zerowej, kiedy z góry na dół, kiedy z dołu do góry, na ile zaufać ambicji poszczególnych menedżerów, którzy sami sobie będą sporządzać budżety, a na ile narzucać im cele budżetowe? Nie ma jednej metody dobrej dla wszystkich firm, należy w jak największym stopniu uwzględnić w przyjętym systemie budżetowania własną specyfikę i własne potrzeby. Zdobywanie wiedzy i doświadczenia pracowników sporządzających budżety powodują, że przedsiębiorstwa coraz częściej wykorzystują metody, które w znacznym stopniu angażują kadrę niższego szczebla, czego przykładem jest stosowanie w większości badanych firm metody budżetowania partycypacyjnego. Wdrażanie nowoczesnych zintegrowanych systemów informatycznych, które dają większe możliwości pozyskania informacji niezbędnych w procesie budżetowania, wpłynęło między innymi na zmianę w proporcji stosowania budżetów sztywnych i elastycznych. Przeprowadzone badania wskazują, że obecnie przedsiębiorstwa częściej decydują się na sporządzanie budżetów elastycznych (przeliczonych) niż budżetów sztywnych. Pracochłonność metody budżetowania „od zera”, pomimo iż daje większe możliwości poszukiwania nowatorskich rozwiązań, nie skłania przedsiębiorstw do rezygnacji z metody przyrostowej. Przedstawione w artykule wyniki badania ankietowego stanowią tylko pewien niewielki obszar zagadnień z zakresu budżetowania. Nie wyczerpują one szerokiej i złożonej problematyki związanej z wykorzystaniem budżetowej metody zarządzania przedsiębiorstwem, która coraz częściej jest obiektem analiz i krytyki. Zarzuty stawiane procesowi budżetowania powodują konieczność poszukiwania rozwiązań usprawnienia tego procesu. Przedmiotem dalszych badań autorki będzie poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, jakich zmian należy dokonać w procesie budżetowania, aby go usprawnić. LITERATURA 1. Dębska-Rup A., Kuchmacz J., Stańdo-Górowska H., Budżetowanie i kontrola budżetowa w przedsiębiorstwach i jednostkach samorządu terytorialnego, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2002. 2. Dole D.P., Kontrola kosztów. Elementy zarządzania strategicznego, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2006. 3. Dylewski M., Filipiak B., Szczypa P., Budżetowanie w przedsiębiorstwie. Aspekty rachunkowe, finansowe i zarządcze, CeDeWu, Warszawa 2006. 4. Foremna M., Stosowanie i ocena różnych metod budżetowania jako instrumentu controllingu, „Controlling i Rachunkowość Zarządcza”, Nr 6/2005. 5. Hülsenberg F., Wróbel J., Controlling, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, Zielona Góra 1995. 6. Krawczyk W., Maćkowski J., Budżetowanie w procesie usprawniania przedsiębiorstwa, [w:] Krawczyk W. (red.), Budżetowanie działalności jednostek gospodarczych – teoria i praktyka, Kraków-Zakopane 2000.
Teresa Mikulska
229
7. Łada-Cieślak M., Definicja pojęć „budżet i budżetowanie”, Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej, Nr 49, SKwP, Warszawa 1999. 8. Łada-Cieślak M., Budżetowanie od zera, „Controlling i Rachunkowość Zarządcza”, Nr 12/2000. 9. Łada-Cieślak M., Zastosowanie koncepcji budżetowania od zera, „Controlling i Rachunkowość Zarządcza”, Nr 3/2001. 10. Marcinak S., Michalski R., Budżetowanie jako metoda controllingu operacyjnego, „Problemy Rachunkowości”, marzec-kwiecień 2001. 11. Nahotko S., Ayyoub S., Budżetowanie operacyjne i finansowe w przedsiębiorstwie (metody i przykłady), Oficyna Wydawnicza Ośrodka Postępu Organizacyjnego, Bydgoszcz 2002. 12. Nesterak J., Budżetowanie metodą wyznaczania zadań dla ośrodków odpowiedzialności, [w:] Krawczyk W. (red.), Budżetowanie działalności jednostek gospodarczych – teoria i praktyka, Materiały konferencyjne, 25-27 czerwca Kraków-Zakopane 2001. 13. Nesterak J., Centra odpowiedzialności w controllingu, [w:] Krawczyk W. (red.), Budżetowanie działalności jednostek gospodarczych – teoria i praktyka, Kraków-Zakopane 2000. 14. Nesterak J., Controlling. System oceny centrów odpowiedzialności, Anvix, Kraków 2003. 15. Nowak E., Rachunkowość zarządcza, Wydawnictwa Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 2001. 16. Nowak E., Zasady wyodrębniania ośrodków odpowiedzialności w przedsiębiorstwie, „Controlling i Rachunkowość Zarządcza”, Nr 6/2000. 17. Nowosielski S., Budżetowanie działalności centrów odpowiedzialności w przedsiębiorstwie, [w:] Krawczyk W. (red.), Budżetowanie działalności jednostek gospodarczych – teoria i praktyka, Materiały konferencyjne, 26-28 czerwca Kraków-Zakopane 2000. 18. Rachunkowość zarządcza i rachunek kosztów w systemie informacyjnym przedsiębiorstwa, Karmańska A. (red.), Difin, Warszawa 2006. 19. Rachunek kosztów i rachunkowość zarządcza. Najnowsze tendencje, procedury i zastosowanie w przedsiębiorstwie, I. Sobańska (red.), Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2003. 20. Radek M., Schwarz R., Zmiany w rachunkowości zarządczej w polskich przedsiębiorstwach w okresie transformacji systemu gospodarczego (na podstawie badań empirycznych), Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, Tom 1 (57), SKwP, Warszawa 2000. 21. Sierpińska M., Niedbała B., Controlling operacyjny w przedsiębiorstwie. Centra odpowiedzialności w teorii i praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003. 22. Szychta A., Kiedy budżetowanie operacyjne przynosi korzyści, „Rachunkowość”, Nr 8/2000. 23. Szychta A., Metodologiczne aspekty budżetowania, Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej, Nr 44, SkwP, Warszawa 1998.
230
Metody budżetowania kosztów w podlaskich przedsiębiorstwach
24. Szychta A., Zastosowanie metod rachunkowości zarządczej w przedsiębiorstwach w Polsce, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, Tom 5 (61), SKwP, Warszawa 2001. 25. Tyrała P., Stęplewski B., Controlling nowoczesną metodą zarządzania strategicznego. Poradnik dla studentów, nauczycieli i menedżerów, Wydawnictwo A. Marszałek, Toruń 2003. 26. Wnuk T., Zarządzanie kosztami, budżetowanie i kontrola, Infor, Warszawa 2002. 27. Zasztowt P., Budżet – czas na zmiany?, [w:] Krawczyk W. (red.), Budżetowanie działalności jednostek gospodarczych. Teoria i praktyka, Kraków-Zakopane 2004.
MGR URSZULA RACZKOWSKA Katedra Metod Ilościowych Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku
ROZWIĄZANIA SUBOPTYMALNE W PROGRAMOWANIU LINIOWYM
W literaturze dotyczącej programowania liniowego stosunkowo rzadko pojawia się temat rozwiązań suboptymalnych. Uważa się je za element analizy pooptymalizacyjnej i ustawia w kolejności za analizą rozwiązań alternatywnych. Rozwiązania alternatywne stwarzają możliwość utworzenia sąsiedniej bazy optymalnej, jak również rozszerzają zbiór rozwiązań tego samego problemu, zachowując identyczne wartości funkcji celu dla każdego rozwiązania 1 . Pojawiają się one jednak stosunkowo rzadko. Znacznie większe możliwości zastosowania dają rozwiązania suboptymalne. Rozwiązania te poprzez warianty planu bliskie optymalnemu mogą być mniej czułe na błędy powstałe w czasie precyzowania założeń modelu, takie jak np. niezbyt dokładne określenia związków między zmiennymi w warunkach ograniczających lub w funkcji celu. Literatura 2 podaje następujące metody uzyskiwania rozwiązań suboptymalnych: 1) przyjęcie jako rozwiązań suboptymalnych tych wszystkich rozwiązań, które pogorszą optymalną wartość funkcji celu (FC) co najwyżej o z góry ustaloną wartość (procent); 2) cofnięcie się do rozwiązań sąsiednich w stosunku do rozwiązania optymalnego (wyznaczenie granic ważności i granic realizacji cen dualnych) 3 ; 3) analiza ostatnich iteracji otrzymanych przed uzyskaniem rozwiązania optymalnego. Spośród tych trzech metod tylko pierwsza wymaga dokładniejszego opisu. Na jej potrzeby przytoczona zostanie następująca definicja rozwiązania suboptymalnego 4 : Rozwiązanie suboptymalne jest to rozwiązanie dopuszczające zadania, dla którego wartość funkcji celu różni się od optymalnej wartości kryterium co najwyżej o określoną wielkość ξ. 1
Buga J., Wybrane problemy zastosowań metod programowania matematycznego, [w:] Sadowski W. (red.), Elementy ekonometrii i programowania matematycznego, PWN, Warszawa 1980, s. 332. 2 Ibidem, s. 332; Gajewski J., Andrychowicz B., Zmiany warunków gospodarowania a planowanie w przedsiębiorstwie rolniczym, PWRiL, Warszawa 1979.; Gajewski J., Józwiak W., Zorychta K., Optymalne planowanie w przedsiębiorstwie rolniczym, PWRiL, Warszawa 1970. 3 Ceny dualne to wskaźniki optymalności przy zmiennych niebazowych. 4 Gajewski J., Andrychowicz B., Zmiany warunków …, op. cit., s. 25.
Urszula Raczkowska
232
Tak więc jeżeli FC(Xopt) będzie wartością optymalną w rozpatrywanym zadaniu (niech analizowany przypadek ma maksymalizowaną funkcję celu), to każde rozwiązanie, dla którego wartość funkcji celu FC(Xs) spełnia nierówność FC ( X opt ) − ξ ≤ FC ( X s ) ≤ FC ( X opt ) będzie stanowiło rozwiązanie prawie optymalne przy założonym dopuszczalnym odchyleniu ξ. Poszukując rozwiązań suboptymalnych, należy wyznaczyć warstwicę FC (płaszczyznę tnącą zbiór rozwiązań dopuszczalnych (ZRD), na której wszystkie punkty dadzą wartość FC(Xopt) - ξ. Warstwica ta podzieli ZRD na dwie części. Figura wypukła zawierająca rozwiązanie optymalne Xopt będzie stanowiła zbiór poszukiwanych rozwiązań suboptymalnych. Odcięta część ZRD może zawierać wierzchołki sąsiadujące z rozwiązaniem optymalnym. Algebraicznie ustalanie krytycznych 5 rozwiązań suboptymalnych przeprowadza się następująco: 1. Dla zmiennej niebazowej xj (j = 1, 2,..., n-s) – korzystając z tablicy sympleksowej rozwiązania optymalnego (TSRO) – oblicza się wielkość rj według wzoru
⎧B ⎫ rj = min ⎨ i ; sij > 0⎬, dla i = 1, 2,..., m, ⎩ sij ⎭ gdzie: rj – wartość zmiennej niebazowej xj wyznaczająca bazowe rozwiązanie sąsiednie do rozwiązania optymalnego; Bi – wartość zmiennej bazowej znajdującej się w wierszu „i” TSRO; sij – wartość współczynnika substytucji znajdującego się na przecięciu zmiennej bazowej z wiersza „i” i kolumny zmiennej niebazowej xj w TSRO. Jeżeli dla danej zmiennej niebazowej xj nie można wyznaczyć rj, bo wszystkie współczynniki substytucji odpowiadające tej zmiennej są niedodatnie, to przyjąć należy rj = ∞. 2. Dla każdej zmiennej niebazowej xj określa się wielkość vj (j = 1, 2, ..., n-s) zgodnie ze wzorem
⎧⎪ ξ ⎫⎪ v j = min⎨rj , ⎬, p j ⎪⎭ ⎪⎩ gdzie:
ξ – ustalona dopuszczalna strata na wartości FC przy poszukiwaniu rozwiązań suboptymalnych rozpatrywanego zagadnienia; vj – wartość, o jaką można zwiększyć zmienną niebazową xj, aby nie stracić na wartości FC więcej niż ξ; pj – wskaźnik optymalności zmiennej niebazowej xj. 5
Tzn. takich, dla których wartość FC będzie równa dokładnie FC(xopt) - ξ.
Rozwiązania suboptymalne w programowaniu liniowym
233
3. Ustala się rozwiązanie suboptymalne Xs s
s
xj = vj,
xi = Bi − v j sij , dla i = 1, 2, ..., m,
j ≠ i,
gdzie: s x j – wartość zmiennej niebazowej xj w rozwiązaniu suboptymalnym Xs; s
xi
– wartość zmiennej w rozwiązaniu suboptymalnym, która w rozwiązaniu optymalnym znajdowała się w wierszu „i” TSRO.
4. Określa się wartość funkcji celu dla otrzymanego rozwiązania suboptymalnego Xs
FC ( xs ) = FC ( xopt ) − v j p j . 5. Jeśli
vj =
ξ pj
,
to oznacza, że uzyskano krytyczne rozwiązanie suboptymalne. Natomiast, jeśli
vj <
ξ
pj
,
to oznacza, że dane rozwiązanie suboptymalne nie jest rozwiązaniem krytycznym i jednocześnie znajduje się w punkcie wierzchołkowym ZRD (jest rozwiązaniem suboptymalnym wierzchołkowym). Należy więc zmienną niebazową xj wprowadzić do bazy rozwiązania (zwiększając jej wartość o rj) i ustalić nową tablicę sympleksową. Następnie podaną w punktach 1)-5) procedurę powtarzać bez brania pod uwagę zmiennych wyprowadzonych z bazy. Wypukła kombinacja liniowa wszystkich krytycznych rozwiązań suboptymalnych leżących na wyżej wymienionej płaszczyźnie tnącej ZRD oraz wszystkich wcześniej wyznaczonych rozwiązań suboptymalnych wierzchołkowych i rozwiązanie optymalne wyznaczy zbiór możliwych rozwiązań suboptymalnych, dla których prawdziwe będzie, że wartość FC różni się od wartości optymalnej nie więcej niż o ξ. Do trzech – podanych na wstępie – metod wyznaczania rozwiązań suboptymalnych zostanie teraz dołączona jeszcze jedna metoda, w której rozwiązanie suboptymalne uzyskiwane będzie za pomocą odpowiedniej analizy zmian wartości zmiennych z rozwiązania optymalnego. W prezentowanej metodzie każde odejście od rozwiązania optymalnego – oczywiście w zakresie ZRD – będzie już traktowane jako rozwiązanie suboptymalne, bowiem dopuszczalna zmiana dowolnej zmiennej (zarówno decyzyjnej, jak i swobodnej) spowoduje zmiany wartości innych zmiennych i stratę na wartości FC.
234
Urszula Raczkowska
Dla przykładu może to być taka zmiana wartości zmiennej decyzyjnej xk, która zapewni jej wartość całkowitą. Jest to bardzo istotne w przypadku, kiedy zmienna xk w sposób logiczny wymaga rozwiązania w liczbach całkowitych (np. gdy zmienną decyzyjną jest liczba maszyn, liczba zwierząt gospodarskich). Poszukując rozwiązań suboptymalnych wymienioną metodą, w zależności od postaci ZRD, można spotkać jedną z dwóch sytuacji: 1. istnieje możliwość zmiany wartości analizowanej zmiennej tylko w jednym kierunku, czyli albo tylko zwiększania, albo tylko zmniejszania; 2. istnieje możliwość zmiany wartości analizowanej zmiennej w dwóch kierunkach, tzn. zwiększania i zmniejszania. Oba przypadki tej analizy zostaną omówione szczegółowo. Sytuację zmniejszania wartości zmiennej xk można zapisać następująco: E ( opt xk ) = opt xk − ξ k(1) , gdzie: ξk(1) – wartość z przedziału 0; 1 sprowadzająca zmienną optxk do liczby całkowitej; E(optxk) – wartość całkowita z optymalnej wartości zmiennej optxk nie większa od optxk.
(
)
Rozwiązań bliskich optymalnemu, w których współrzędna xk przyjmie wartość całkowitą w ZRD może być (teoretycznie) nieskończenie wiele. Spośród tych rozwiązań należy wybrać takie, dla którego FC straci najmniej na wartości 6 . Będzie to już oczywiście rozwiązanie suboptymalne.
Graficznie (w przestrzeni ℜ ) – omawiany problem wydaje się bardzo prosty. Należy bowiem wybrać taki punkt spośród wielu rozwiązań dopuszczalnych (o k-tej współrzędnej równej E(optxk)), który przetnie warstwica FC (wM) leżąca najbliżej warstwicy optymalnej (wopt). Obrazuje to rysunek 1 (zamieszczony na końcu opracowania). Analizując rysunek 1, należy wybrać rozwiązanie w punkcie M jako rozwiązanie suboptymalne, ponieważ spełnia ono założenie o całkowitoliczbowości zmiennej xk oraz powoduje najmniejszy ubytek na wartości FC. Algebraicznie zmniejszenie zmiennej bazowej xk o ξk(1) powinno zostać przeprowadzone zgodnie z procedurą, która przedstawia się następująco: 1. Należy znaleźć zmienną niebazową xq, za pomocą której będzie możliwe zmniejszenie wartości zmiennej bazowej xk (zmienna ta jest h-tą z kolei zmienną w kolumnie bazowej TSRO) po najniższym jednostkowym koszcie mierzonym stratą na wartości FC 7 . Odbywa się to według formuły: 2
6
Stratę rozumieć należy jako zmniejszenie wartości FC w przypadku jej maksymalizacji, natomiast wzrost wartości FC przy minimalizacji. 7
Raczkowska U., Busłowski A., Analiza zmian wielkości zmiennych decyzyjnych w rozwiązaniu optymalnym zadania programowania liniowego, „Optimum-Studia Ekonomiczne”, 1998, nr 1.
Rozwiązania suboptymalne w programowaniu liniowym
235
⎧⎪ p j ⎫⎪ min⎨ : shj > 0⎬, dla j = 1, 2,..., n-s, ⎪⎩ shj ⎪⎭ gdzie: shj – wartość współczynnika substytucji znajdującego się na przecięciu wiersza „h” i kolumny zmiennej niebazowej xj TSRO. 2. Koszt zmniejszania zmiennej xk o ξk(1) ustala się zgodnie ze wzorem:
K zm ( xk ) =
ξ k(1) pq shq
,
gdzie: pq – wskaźnik substytucji zmiennej niebazowej xq; shq – wartość współczynnika substytucji znajdującego się na przecięciu wiersza „h” i kolumny zmiennej niebazowej xq TSRO. 3. Wartość zmiennej xq, jaką należy wprowadzić do rozwiązania suboptymalnego, aby wartość zmiennej bazowej xk zmniejszyła się o ξk(1), będzie równa
xq =
ξ k(1) shq
.
4. Wartości pozostałych zmiennych bazowych dla rozwiązania suboptymalnego xs oblicza się zgodnie ze wzorem: s
xi = Bi − siq xq ,
dla i = 1, 2, ..., m,
gdzie: siq – wartość współczynnika substytucji znajdującego się na przecięciu wiersza „i” i kolumny zmiennej niebazowej xq TSRO. 5. Wartości zmiennych niebazowych z dotychczasowego rozwiązania optymalnego – oprócz zmiennej xq – nie ulegają zmianie. W przypadku zwiększania wartości zmiennej bazowej xp w celu sprowadzenia jej do wartości całkowitej – podobnie jak w przypadku zmniejszania – należałoby skorzystać z podobnej procedury, zapisując wartość zwiększonej zmiennej następująco:
E ( opt x p ) + 1 = opt x p + ξ p( 2 ) .
Okazać się może, że zwiększenie (zmniejszenie) wartości zmiennej do liczby całkowitej będzie się wiązało ze wskazaniem rozwiązania poza maksymalnym przedziałem zwiększania (zmniejszania) wartości tej zmiennej po stałym, najniższym koszcie na jednostkę zmiany. W takiej sytuacji należy maksymalnie zwiększyć
Urszula Raczkowska
236
(zmniejszyć) analizowaną zmienną po stałym, najniższym koszcie, wskazując rozwiązanie sąsiednie do optymalnego. Dla wskazanego rozwiązania sąsiedniego zbudować tablicę sympleksową i na jej podstawie przeprowadzić dalej analizę zwiększania (zmniejszania). Procedurę należy powtarzać do osiągnięcia zamierzonej wartości badanej zmiennej. Obecnie zostanie ustalone najlepsze z rozwiązań suboptymalnych w przypadku, gdy wybrana zmienna może być zarówno zmniejszana, jak i zwiększana w przypadku, gdy pozwala na to konstrukcja ZRD. Chcąc w takiej sytuacji znaleźć rozwiązanie suboptymalne, zakładając wartość całkowitą zmiennej xk, trzeba ustalić, co z punktu widzenia kryterium FC jest bardziej korzystne – zmniejszenie wartości zmiennej do poziomu
E ( opt xk ) = opt xk − ξ k(1) ,
czy też zwiększenie wartości zmiennej do poziomu
E ( opt xk ) + 1 = opt xk + ξ . (2) k
Obrazuje to rysunek 2 (dołączony na koniec opraco-
wania). Niech wierzchołek A ZRD wyznacza rozwiązanie optymalne Xopt, punkt P będzie punktem, w którym k-ta współrzędna przyjmuje wartość
E ( opt xk ) = opt xk − ξ k(1) ,
muje wartość
zaś punkt Q punktem, w którym k-ta współrzędna przyj-
E ( opt xk ) + 1 = opt xk + ξ k( 2 ) .
Z rysunku 2 wynika, że warstwica wQ
przechodząca przez punkt Q leży bliżej warstwicy optymalnej wopt niż warstwica wP
przechodząca przez punkt P. Oznacza to, że zmienną xk należy zwiększyć o ξ k , wskazując tym samym rozwiązanie suboptymalne w punkcie Q. Wynika to z faktu, że wartość FC w punkcie Q będzie bliższa wartości optymalnej niż w punkcie P. W przypadku zadania z większą liczbą zmiennych niż trzy, problem ten rozstrzygnąć można już tylko analizując TSRO. Tak więc, algebraicznie można przedstawić to następująco: (2)
1.
W pierwszym przypadku należy wprowadzić taką wartość odpowiedniej zmiennej niebazowej, aby zmienna bazowa xk spadła o
E ( opt xk ) ,
ξ k(1) , osiągając wartość
zaś w drugim, taką wartość odpowiedniej zmiennej niebazowej,
która doprowadzi do wzrostu wartości zmiennej bazowej xk do poziomu
E ( opt xk ) + 1.
2.
W obu przypadkach należy wyliczyć wartości pozostałych zmiennych, uzyskując w ten sposób dwa rozwiązania bliskie rozwiązaniu optymalnemu. Niech rozwiązanie powstałe wskutek zmniejszenia zmiennej xk o
przyjmie na-
zwę XP, zaś wskutek zwiększenia o ξ XQ. Ostatecznie należy policzyć wartość FC w punkcie XP i w punkcie XQ, a następnie porównać z wartością optymalną zadania otrzymanego w punkcie Xopt. Ten z punktów, dla którego wartość FC mniej różnić się będzie od wartości FC w Xopt będzie wskazywał, przy założeniu całkowitoliczbowości na wskazaną zmienną decyzyjną, rozwiązanie optymalne omawianego problemu. (2) k
3.
ξ k(1)
Rozwiązania suboptymalne w programowaniu liniowym
237
Na koniec należy podkreślić, że poszukiwanie rozwiązań suboptymalnych poprzez odpowiednie zmiany wartości zmiennych z rozwiązania optymalnego, niekoniecznie musi się wiązać ze zmianami zakładającymi całkowitoliczbowość którejś ze zmiennych decyzyjnych. Rozwiązania suboptymalne powstawać mogą z takich rozwiązań bliskich optymalnemu, w których na jednej ze zmiennych dokonała się dowolnie mała (ξ>0) zmiana wartości, pociągając za sobą zmiany wartości pozostałych zmiennych i zawsze stratę na wartości FC. LITERATURA 1.
2. 3. 4.
Buga J., Wybrane problemy zastosowań metod programowania matematycznego, [w:] Sadowski W. (red.), Elementy ekonometrii i programowania matematycznego, PWN, Warszawa 1980. Gajewski J., Andrychowicz B., Zmiany warunków gospodarowania a planowanie w przedsiębiorstwie rolniczym, PWRiL, Warszawa 1979. Gajewski J., Józwiak W., Zorychta K., Optymalne planowanie w przedsiębiorstwie rolniczym, PWRiL, Warszawa 1970. Raczkowska U., Busłowski A., Analiza zmian wielkości zmiennych decyzyjnych w rozwiązaniu optymalnym zadania programowania liniowego, „OptimumStudia Ekonomiczne”, 1998, nr 1.
MGR WIKTOR KOWAL absolwent Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku
KIERUNKI I PROBLEMY ROZWOJU GOSPODARKI UKRAINY W LATACH 1994-2004 1. WSTĘP Na samym początku pragnę podziękować wszystkim ludziom, którzy pomagali mi zdobywać wiedzę podczas studiów. Szczególne podziękowanie wyrażam władzom Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku z prof. dr. hab. Ryszardem Czesławem Horodeńskim na czele. Ten artykuł jest małym podsumowaniem żmudnej pracy nad analizą rozwoju gospodarki ukraińskiej w latach 1994-2004. Temat ten był jednym z celów mojej pracy magisterskiej, którą, z Bożą pomocą, obroniłem 12 maja 2005 roku. Informacja dotycząca jednego z największych państw Europy często zaskakuje ludzi, którzy nie znają szczegółów rozwoju tego państwa. Aby krótko pokazać Czytelnikowi drogę rozwoju gospodarki ukraińskiej w latach niepodległości tego państwa, zdecydowałem się napisać ten artykuł. Za główny jego cel uznaję – określenie głównych kierunków rozwoju gospodarki ukraińskiej oraz zaprezentowanie trudności, którym Ukraina miała stawić czoło w pierwszych latach swojej niepodległości. 2. WŁASNA DROGA ROZWOJOWA Wszystkie państwa byłego Związku Radzieckiego rozpoczęły proces reform w dość specyficznych, gorszych warunkach niż inne państwa Europy Centralnej: Republika Czeska, Rumunia, Słowenia i inne. Wśród przyczyn można wyróżnić 1 : • nieracjonalne położenie niektórych przedsiębiorstw przemysłowych z uwagi na koszty transportu, energię itp., • zmonopolizowaną strukturę kierowniczą, • bardzo niski poziom sektora prywatnego, • brak doświadczeń w zarządzaniu jakością oraz finansami, • brak doświadczeń działalności w warunkach rynkowych, • brak doświadczeń w zarządzaniu własną walutą narodową, 1
U. Bajrojter, U. Wasenburger, Лекции для Украины, [w:] Хоффман Л., Циденберг А. (red.), Рывок в рыночную экономику, Wyd. Feniks, Kijów 1997, s. 20-21.
Wiktor Kowal
240
• • • • •
subiektywne nastawienie do warunków rynkowych – obce pojęcie, takie jak: przychody, inicjatywa własna, własność prywatna, brak samorządności, ogromne powiązania z byłymi republikami, zwlekanie z rozpoczęciem reform, gospodarkę skierowaną na produkcję dla sektora militarnego.
Ukraina, jak i większość byłych republik radzieckich, w którymś momencie stanęła na krawędzi katastrofy socjalnej. W roku 2000 gospodarka wytwarzała tylko 38,7% PKB poziomu z 1990 roku, w tym samym czasie ludność zmniejszyła się o 5% 2 . Polskę, Czechy, Słowenię, Estonię, Węgry można zaliczyć do grupy państw Europy z najbardziej udanymi przejściami gospodarczymi. Po drastycznym spadku PKB ta grupa państw dość szybko zaczęła zwiększać swój potencjał gospodarczy. Już w roku 1996 realny wzrost PKB stanowił od 1,5% (Węgry) do 5% ( Polska) 3 . Przed wprowadzeniem nowej waluty osiągnięto obniżenie poziomu inflacji, zredukowano subsydia państwowe, osiągnięto relatywnie niski poziom deficytu gospodarczego. W tabeli 1 przedstawiono daty, kiedy rządy poszczególnych państw rozpoczęły proces uwolnienia cen. Tabela 1. Początek programów stabilizacji gospodarki oraz rok największego spadku gospodarczego Państwo Polska
Rok początku programu stabilizacyjnego styczeń 1990
Rok, kiedy wystąpił najniższy PKB 1990
Rosja
kwiecień 1995
1992
Ukraina
listopad 1994
1994
Węgry
marzec 1990
1991
Czechy
styczeń 1990
1991
Źródło: Gummich A., Развитие реформ в восточной Европе – лекции для Украині, [w:] Хоффман Л., Циденберг А. (red.), Рывок в рыночную экономику реформы в Украине: взгляд из нутри, Wyd. Feniks, Kijów 1997, s. 28.
2
Д. Христилін, Питання стратегічного росту України, Економіка України, styczeń 2003 nr 1 (494), s. 52. 3 U. Bajrojter, U. Wasenburger, Лекции для Украины …, op. cit., s. 28.
Kierunki i problemy rozwoju gospodarki Ukrainy…
241
Na wykresie 1 przedstawiam dynamikę wzrostu PKB Ukrainy w latach 19942004. Wykres ten pokazuje występowanie tendencji spadku wzrostu gospodarczego do roku 2000. Przełomu w spadkowej tendencji wzrostu gospodarczego należało spodziewać się jeszcze w 1997 roku, lecz kryzysy, które ogarnęły południowowschodnią Azję, Rosję, Brazylię nie pozwoliły, aby do tego doszło. Wykres 1. Wzrost PKB Ukrainy w latach 1994-2004 (w cenach porównywalnych z roku poprzedniego)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych http://bank.gov.ua/Macro/index.htm.
Główną przyczyną problemów ukraińskiej transformacji było nierozdzielenie pełnienia funkcji państwowych przez urzędników z biznesem. Bezpośrednio z tym jest związany problem z ukraińską prywatyzacją. Przedsiębiorstwa były sprzedawane po bardzo zaniżonej cenie, w tym bliskim i znajomym tychże urzędników 4 . W sierpniu 1998 roku w Moskwie nastąpił krach. Rubel w ciągu kilku dni stracił na wartości. Powszechnie oczekiwano podobnego załamania się hrywny, jednak okazało się, że stabilność ukraińskiej waluty jest w niewielkim tylko stopniu uzależniona od kursu wobec rubla. Wzrost cen na ropę oraz wstrzymanie programów kredytowania przemian gospodarczych przez światowe organizacje finansowe nie pozwoliły Ukrainie w 1999 roku osiągnąć dodatniego wzrostu gospodarczego 5 . Ogólnie można powiedzieć, iż przyczyną tak dużego załamania gospodarczego na Ukrainie było niedostosowanie produkcji do potrzeb ludności. Aby ocenić wzrost gospodarczy Ukrainy w latach transformacji, warto podzielić ten okres na podokresy: do 1999 roku oraz od 2000. Należy podkreślić, iż od 1992 do 1999 roku tempo wzrostu gospodarczego było ujemne. I tylko w roku 2000 sytuacja odwróciła się. Wzrost PKB w 2000 roku o 5,8% stał się dla niektórych niespodzianką, chociaż jego przesłanki występowały jeszcze w roku 1999.
4 5
Філіпенко A., Греєць В., Крюкова І., Лібанова Е., Федосов В., Деякі аспекти розвитку економіки, Wyd. Lybid, Kijów 2003, s. 646-647. Olszański T., Trud niepodległości Ukrainy na przełomie tysiącleci, Wyd. Instytut Studiów Strategicznych, Kraków 2003, s. 97- 99.
242
Wiktor Kowal
Pierwsze kroki niepodległej Ukrainy odbywały się w dość trudnych warunkach, a mianowicie – gospodarka była zorientowana na eksport, większość tych towarów była związana z przemysłem ciężkim oraz z produkcją uzbrojeniową. Tylko jedna czwarta gospodarki była dostosowana do produkcji towarów konsumpcyjnych. Kolejną przyczyną drastycznego spadku produkcji było to, że produkcja nie miała ukończonego cyklu produkcyjnego. W momencie zdobycia niepodległości tylko 15-20% produkcji można było zaliczyć do ukończonej. Bazy militarnej, którą ma Ukraina po Związku Radzieckim do chwili obecnej nie udaje się przestawić na potrzeby cywilne 6 . Istotną przyczyną spadku produkcji w latach dziewięćdziesiątych było to, że gospodarka otrzymała w spadku gałęzie, które potrzebowały dotacji ze strony państwa i były trudne do przekształceń na potrzeby rynku 7 . Należy pamiętać, że ważnym czynnikiem hamującym rozwój gospodarki w latach dziewięćdziesiątych była tragedia czarnobylska. Z tytułu zanieczyszczeń wyłączono z użytku około 12 mln hektarów ziemi 8 . Do innych przyczyn, które doprowadziły do spadku wzrostu gospodarczego w początkowym etapie rozwoju nowego państwa można zaliczyć następujące 9 : • brak systemu instytucji państwowych, którym można by powierzyć sprawowanie i nadzorowanie nad procesami transformacyjnymi, • podporządkowanie dużych przedsiębiorstw ministerstwom oraz finansowanie ich przez centrum, • nie powołano w początkowym etapie władzy wykonawczej, zdolnej do oddziałływania na procesy ekonomiczne, • od początku nie było reformowane rolnictwo z myślą o możliwościach konkurowania na rynkach światowych, • brak dyscypliny w państwie, co doprowadziło do sytuacji, w której duża część gospodarki przechodziła do drugiego obiegu. W analizowanym przedziale czasowym gospodarka ukraińska opierała się głównie na maksymalnym wykorzystniu tego potencjału, który odziedziczyła, czyli głównie na przemyśle ciężkim 10 . Stabilizacja gospodarki ukraińskiej na przełomie lat 1999-2000, a wkrótce po tym dynamiczny jej wzrost nie daje możliwości jednoznacznej oceny tego okresu. W roku 2000 Produkt Krajowy Brutto wzrósł o 5,8% w porównaniu do roku 1999, produkcja przemysłowa o 12,7%, a inflacja spadła do 25,8% 11 . Zakładane w ustawie budżetowej wskaźniki zostały przekroczone również w roku 2001: Produkt Krajowy Brutto wzrósł o 9,2%, inflacja spadła do 6,1%, a produkcja przemysłowa zwiększyła się o 14,2%. Ponadto, wzrosła produkcja rolna (o 6
http://www.cefir.ru/index.php?id=38. http://www.business.if.ua. 8 http://www.kmu.gov.ua. 9 Пангашин С., Макроекономіка, Wyd. Lybid, Kijów 2002, s. 173-175. 10 Опарін В., Федосов В., Концептуальні основи фінансової статегії та еконовічного росту України, Економіка України, luty 2002 2 (483), s. 11-12. 11 Ukraina Przewodnik dla przedsiębiorców, październik 2004, s. 22. 7
Kierunki i problemy rozwoju gospodarki Ukrainy…
243
10,2%), produkcja budowlana (o 10,3%) i usługi (o 5,7%). Jedynie wysokość wpływów z prywatyzacji nie została osiągnięta; do budżetu wpłynęło z tego tytułu 2,7 mld UAH zamiast planowanych 5,9 mld UAH 12 . Płace realne wzrosły w 2001 roku o 19,3%. Czterokrotnie w ciągu roku podnoszono emerytury, które realnie wzrosły o 30%. Do kraju napłynęły inwestycje zagraniczne o wartości 813,7 mln USD. Saldo obrotów handlu zagranicznego było dodatnie i wynosiło 3,5% PKB. Dobra sytuacja w handlu zagranicznym przyczyniła się do dalszej stabilizacji kursu hrywny 13 . Narodowy Bank Ukrainy nie dopuszczał do silnej aprecjacji hrywny (nominalna wyniosła 2,42%, a realna 7%), skupując waluty (1,8 mld USD w ciągu 11 miesięcy 2001 roku). Stopa dyskontowa NBU była kilkakrotnie obniżana (z 27% w styczniu do 12,5% w grudniu 2001 roku). Pomijając niezaprzeczalny fakt, że gospodarka Ukrainy rozwija się w zaskakująco szybkim tempie od 2000 roku, to i tak będzie potrzebować czasu co najmniej do 2010 roku, aby osiągnąć ten poziom rozwoju, który miała na początku lat 90-tych 14 . W 2002 roku Ukraina po raz trzeci odnotowała wzrost gospodarczy. Wskaźnik wzrostu (4,6%) był jednak o ponad 50% niższy niż w 2001 roku. Należy pamiętać, że mimo dodatnich wskaźników gospodarczych, poziom PKB w 2002 roku osiągnął dopiero 58% poziomu z 1990 roku. Podobnie produkcja przemysłowa i rolna osiągnęły odpowiednio 84,7% i 75% wartości z 1990 roku. W tabeli 2 przedstawiam dynamikę produkcji przemysłowej oraz produkcji rolnej w analizowanym okresie, które pozostają nadal ważnymi dziedzinami życia gospodarczego. Tabela 2. Podstawowe indeksy ekonomiczne w latach 1994-2004 (rok poprzedni 100%) Rok 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
Produkcja przemysłowa 72,7 88,0 94,9 99,7 99,0 104,0 112,7 114,2 107,0 115,8 112,5
Produkcja rolna 83,4 96,4 90,5 98,2 90,4 93,1 109,8 110,2 101,2 99,0 119,9
Źródło: Opracowanie własne na podstawie www.bank.gov.ua.
12
Ibidem. 1 stycznia 2001 kurs wynosił 5,43 UAH/USD, a 1 stycznia 2002 roku – 5,23 UAH/USD. 14 http://www.worldbank.org/transitionnewsletter. 13
Wiktor Kowal
244
Spadek dynamiki wzrostu gospodarczego w 2002 roku był związany z destabilizacją sytuacji politycznej (zwłaszcza w II półroczu), która w końcu doprowadziła do zmiany rządu na miesiąc przed uchwaleniem ustawy budżetowej na rok 2003 15 . Do utrzymania wzrostowej tendencji w gospodarce Ukrainy przyczynił się eksport towarów i usług, który rósł w tempie przewyższającym dynamikę PKB. Miało tu znaczenie zarówno stopniowe odbudowywanie eksportu do Rosji, jak też znajdowanie nowych rynków zbytu dla tradycyjnej eksportowej produkcji ukraińskiej (metalurgia), a także wzrost produkcji i eksportu ukraińskich towarów rolnospożywczych oraz wyrobów przemysłu lekkiego (np. tekstyliów, dla których Ukraina uzyskała lepszy dostęp do rynków krajów UE). Rok 2003 był dla Ukrainy rokiem zdecydowanego przyspieszenia gospodarczego, mimo że latem przejściowo wystąpiła tendencja spadkowa, spowodowana największym od lat nieurodzajem zbóż. Fakt ten wpłynął na silny spadek produkcji rolnej. Niemniej jednak PKB wzrósł w 2003 roku aż o 8,5% (według niektórych źródeł nawet o 9,4%), znacznie przekraczając wartość zaplanowaną (4 punkty procentowe), a także wynik osiągnięty w 2002 roku (4,6 punkty procentowe). Zdecydowaną poprawę wykazała również większość pozostałych wskaźników ekonomicznych. Strukturę dochodu narodowego, według ważniejszych sektorów gospodarki w latach 1997–2003, przedstawia tabela 3. Tabela 3. Struktura PKB w latach 1997-2003 Wyszczególnienie PKB Przemysł Rolnictwo Budownictwo Transport Handel Inne Usługi finansowe Podatki (bez subsydiów)
1997 100 24,6 12,1 5,2 10,1 7,9 28,1 -1,1 13,2
1998 100 25,3 11,6 4,7 10,0 4,5 29,7 -1,0 15,2
1999 100 27,2 11,2 4,1 9,7 7,1 24,6 -0,9 16,8
2000 100 26,7 13,8 3,6 9,4 9,0 23,5 -1,0 15,2
2001 100 27,1 14,4 3,6 12,0 11,0 32,1 -1,4 11,6
2002 100 30,5 13,4 3,4 11,5 9,9 20,4 -1,4 12,4
2003 100 33,1 -9,9 3,6 12,6 15,8 30,9 -0,9 14,8
Źródło: Ukrainian Economic Outlook Stastistical Appendix, 3/2004, CASE – Ukraina oraz materiały WEH Ambasady RP w Kijowie.
Na poprawę sytuacji w pierwszym półroczu 2004 roku pozytywnie wpłynęły wprowadzone zmiany podatkowe. Korzystny wpływ miało także wdrożenie nowych mechanizmów państwowego wspierania eksportu. Z kolei utrudnieniem dla procesów rozwojowych były znaczne podwyżki cen surowców energetycznych, w tym cen paliw. 15
Materiały Polsko-Litewskiej Izby Gospodarczej Rynków Wschodnich w Suwałkach.
Kierunki i problemy rozwoju gospodarki Ukrainy…
245
Czynnikiem, który umożliwił ukraińskim przedsiębiorstwom nie tylko przetrwanie, ale również wzrost produkcji i eksportu, były bardzo niskie koszty produkcji, wynikające z niskich płac. Zakłady posiadające przestarzałe maszyny oraz energochłonne technologie, mogły produkować wyłącznie bardzo tanie produkty, podobnie jak to czynią kraje Trzeciego Świata. Produkty były te same co wcześniej, ale ich cena była na tyle niska, że rekompensowała braki jakościowe i zapewniała konkurencyjność na rynkach światowych. Tabela 4. Deficyt budżetowy Ukrainy (% PKB) w latach 1994-2004 Rok
Deficyt
1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
8,9 6,6 4,9 6,6 2,2 1,5 0,6 0,3 0,7 0,2 3,4
Źródło: Opracowanie własne na podstawie www.ukrstat.gov.ua.
Warto podkreślić, że od końca 2004 roku dla Ukrainy zaczął się etap „nowej gospodarki”, czyli okres, kiedy gospodarka znalazła się na etapie odnowy. Posiada ona naturalne i ludzkie zasoby, korzystne położenie geograficzne, doświadczenia w działalności jako element gospodarki światowej. Najbardziej negatywnym zjawiskiem w gospodarce Ukrainy na etapie jej reform okazała się inflacja. Warto przypomnieć, iż w latach 1992-1994 występował galopujący wzrost cen. Jak podaje Bank Światowy, wzrost cen w roku 1993 był największy wśród wszystkich gospodarek świata. W 1992 roku ceny wzrosły 21krotnie, w 1993 roku – 103 razy 16 . Inflacja pierwszych lat transformacji gospodarki doprowadziła do obniżenia wartości wszystkich oszczędności, kiedy to tylko w 1993 roku stanowiła 10255%, a w 1994 – 501%. Od 1996 roku, kiedy wprowadzono jako narodową walutę hrywny, głównie dzięki trafnej polityce pieniężnej Ukrainie udawało się uniknąć drastycznych zmian w poziomie inflacji. Od momentu zmiany waluty narodowej inflacja stanowiła średniorocznie 15,6%. Warto też podkreślić, iż w roku 2002 wystąpiła deflacja rzędu 0,6%. Do głównych przyczyn inflacji omawianego okresu można zaliczyć następu17 jące : • galopujący wzrost cen na energię oraz na podstawowe surowce i materiały, 16
17
Więcej na ten temat w raportach Banku Światowego http://www.wordbank.com. Демківський A., Гроші і кредити, Wyd. Dakop, Kijów 2003, s. 232.
Wiktor Kowal
246
• •
zwiększenie ilości papierowego pieniądza dzięki kolejnym emisjom, wzrost pieniądza bezgotówkowego, przeznaczonego na preferencyjne kredyty przedsiębiorstwom mało rentownym lub nierentownym, • monopol przy tworzeniu cen, co często prowadziło do dyktatury cen na przemysłową produkcję. Podnoszenie w gospodarce cen doprowadzało do szoku wśród ludności. Hiperinflacja, jak pokazuje historia, ma ogromny wpływ na motywację pracowników – ludzie nie widzą sensu swej działalności zawodowej. Wyżej opisana sytuacja doprowadzała do niewypłacalności wielu osób prawnych oraz osób fizycznych. Do najważniejszych czynników, które wywołały proces inflacyjny można zaliczyć 18 : • dysproporcje strukturalne, • brak technik i technologii dostosowanych do potrzeb cywilnych, • półproduktowy charakter produkcji, • obiektywne i subiektywne popełniane błędy w kierowaniu gospodarką oraz w polityce pieniężnej. Tabela 5. Tempo wzrostu masy pieniężnej (w % do roku poprzedniego) 1994 556
1995 251
1996 134
1997 143
1998 114
1999 136
2000 147
2001 143
2002 135
2003 131
2004 126
Źródło: Opracowanie własne na podstawie http://bank.gov.ua/Statis/Money/mon.htm.
W roku 2000 ustabilizowano kurs hrywny wobec dolara na poziomie 5,3. Przywiązanie hrywny do dolara wcale nie doprowadziło do negatywnych skutków w handlu zagranicznym, o czym świadczy pozytywny bilans handlowy. Przewyższanie eksportu nad importem doprowadziło do tego, że Bank Centralny coraz więcej gromadził rezerwy w dolarze amerykańskim i złocie 19 . Historia pokazała, że kredyty zaciągnięte w Banku Centralnym w latach 1992-1996 przez banki komercyjne oraz rząd nie będą zwrócone w najbliższym czasie. Kredyty zaciągnięte przez rządy w latach 1992-1996 wyniosły – 3,4 mld UAH (1,2 mld USD). W 1997 roku Rada Najwyższa (parlament) przyjęła ustawę o restrukturyzacji długu rządowego zaciągniętego w banku centralnym, nie wskazując na źródła finansowania tego zadłużenia. Ocenia się, że w latach 1996-1997 osiągnięto stabilność na rynku pieniężnym dzięki temu, że władza mniej ingerowała w procesy gospodarowania.
18 19
A. Демківський, Гроші і кредити…, op. cit., s. 233. A. Філіпенко oraz inni, Деякі аспекти… , op. cit. s. 643.
Kierunki i problemy rozwoju gospodarki Ukrainy…
247
W latach 1998-2001 w polityce pieniężnej ważną rolę odegrały rezerwy obowiązkowe oraz certyfikaty depozytowe, za pośrednictwem których udało się zmniejszyć ilość pieniądza w obiegu. Można stwierdzić jednoznacznie, że na Ukrainie w latach 1994-2004 istniała dość trafna, zrównoważona polityka pieniężna. To właśnie dzięki tej polityce, bez realnych reform gospodarczych, Ukrainie udało się uniknąć kryzysów i wstrząsów gospodarczych 20 . Eksperci oceniają, że poziom życia ludności drastycznie zaczął spadać już na początku procesu przemian gospodarczych. Żeby pokazać dramat sytuacji tamtych czasów, przytaczam przykład: na początku 1995 roku oficjalnie bezrobocie wynosiło 0,5 mln ludności, 40% ogółu ludzi gotowych podjąć pracę znajdowało się w sektorze ukrytego bezrobocia. Bardzo szybko formowało się środowisko kryminalne 21 . 3. CZYNNIKI ROZWOJU Wejście ukraińskiej gospodarki w proces transformacji doprowadziło do istotnego zmniejszenia poziomu produkcji. Okres transformacji gospodarki ukraińskiej można podzielić na kilka etapów 22 : • 1991-1998 spadek produkcji wraz ze spadkiem PKB prawie o 60%, • 1998-1999 etap przełomowy, • 2000-2009 odzyskanie przedtransformacyjnego poziomu PKB. Lata 1995-1999 dla Ukrainy stały się latami zmarnowanych możliwości i nadziei. Jednym z podstawowych problemów było znalezienie odpowiedzi na pytanie – w jaki sposób zdobyć zaufanie ludności wobec waluty narodowej. W związku z tym, wiosną 1992 roku wprowadzono karbowaniec, który od samego początku miał być walutą przejściową. Wysoki poziom inflacji za czas jego istnienia (1992 – 2100%; 1993 – 10255%; 1994 – 501%) doprowadził do obniżenia wartości wszystkich oszczędności. W 1994 roku miała miejsce żwawa dyskusja o zmianie waluty, rezultatem której w roku 1996 było wprowadzenie narodowej waluty – hrywny. Stało się to zgodnie z zaleceniami MFW. Dotychczasową historię napływu ZIB do gospodarki Ukrainy podzielić można na kilka etapów. Etap pierwszy to lata 1991-1994, kiedy to łączny napływ inwestycji wyniósł zaledwie 483,5 mln USD. Następny etap to okres od 1995 do 2002 roku, ze średnimi rocznymi przyrostami inwestycji w granicach 500-800 mln USD. Od 2002 roku gospodarka Ukrainy pozyskuje rocznie inwestycje w wysokości powyżej 1 mld USD [Ukraina przewodnik dla przedsiębiorców, kwiecień 2005, s. 345].
20
Стельмах В., Єпіфанов А., Гребеник Н., Міщенко В.І., Грошово-кредитна політика України, Wyd. Znannia, Kijów 2003, s. 335-337. 21 Мочерна С., Причини економічної кризи на Україні, [w:] Мочерна C., Основи економічної теорії, Wyd. Akademia, Kijów 1997, s. 344. 22 A. Філіпенко, Деякі аспекти… op. cit., s. 644.
248
Wiktor Kowal
W stosunku do potencjału gospodarczego Ukrainy dotychczasowa wielkość zagranicznych inwestycji bezpośrednich jest nieznaczna. Stanem na dzień 1 stycznia 2005 roku ich skumulowana wartość wyniosła 8354 mln USD. Rozmiary rynku ukraińskiego, jego możliwości oraz jego chłonność sprawiają, iż zainteresowanie inwestorów zagranicznych tym krajem systematycznie wzrasta, w tym korporacji międzynarodowych i indywidualnych inwestorów. Przeprowadzone w czerwcu 2000 roku badania na temat klimatu dla bezpośrednich inwestycji zagranicznych na Ukrainie wskazywały następujące przeszkody: nieustannie zmieniające się i nadmierne regulacje prawne, niejasność systemu prawnego, niepewność co do warunków gospodarczych, korupcja, wysokie podatki, problemy z jasnym określeniem stosunków własności, niski poziom dochodów ludności, trudności w negocjacjach z władzami, zmienność polityki, braki w infrastrukturze i trudności w wejściu na rynek 23 . Zdaniem Stowarzyszenia Europejskich Przedsiębiorców w Kijowie (European Business Association), najważniejsze działania ze strony ukraińskich władz powinny zmierzać do zmniejszenia ingerencji państwa w prywatną przedsiębiorczość i mechanizmy rynkowe oraz zwiększenia spójności, stabilności i jednolitego stosowania przepisów prawnych 24 . Duże zainteresowanie rynkiem ukraińskim przejawia Rosja, która inwestuje głownie w sektorze ropy naftowej i gazu oraz w przemyśle chemicznym. Oprócz firm rosyjskich, w sektorze ropy naftowej i gazu obecne są również firmy z USA i Niemiec. W ostatnim czasie dużym zainteresowaniem inwestorów cieszy się ukraiński handel detaliczny, szczególnie wielkopowierzchniowy (supermarkety) 25 . Ogromne zapotrzebowanie na inwestycje zagraniczne, korzystne zmiany w ustawodawstwie (Kodeks Ziemski, Kodeks Gospodarczy, Kodeks Cywilny, Kodeks Celny), postępująca prywatyzacja i poprawa sytuacji gospodarczej wskazują, że w najbliższych latach Ukraina ma szansę stać się największym rynkiem inwestycyjnym w Europie 26 . Pod koniec 2004 roku, jak oceniają eksperci, ukraińska gospodarka rozwijała się głównie dzięki eksportowi oraz inwestycjom zagranicznym. I to, między innymi, było jedną z przyczyn nie załamania się gospodarki podczas „pomarańczowej rewolucji” 27 . W tabeli 6 przedstawiam informacje na temat struktury geograficznej zagranicznych inwestycji bezpośrednich.
23
http://www.kyivpost.com.ua Ukraina przewodnik dla przedsiębiorców, kwiecień 2005, s. 190. 25 Ibidem, s. 348. 26 Ibidem, s. 190. 27 M. Czekański, „Rzeczpospolita” 280 (6963), dnia 30.11.2004, s. B3. 24
Kierunki i problemy rozwoju gospodarki Ukrainy…
249
Tabela 6 Struktura geograficzna napływu ZIB do gospodarki Ukrainy – według stanu na dzień 1 stycznia 2005 r. Państwo USA Cypr Wielka Brytania Niemcy Holandia Wyspy Owcze Rosja Szwajcaria Austria Polska Węgry Korea Inne kraje Razem
Wartość ZIB według stanu (w mln USD) 1153,7 1035,6 895,9 631,6 548,3 543,8 457,5 411,3 345,6 192,3 179,1 172,4 1786,8 8353,9
Źródło: Departament Międzynarodowej Współpracy Dwustronnej MGiP oraz WEH Ambasady RP w Kijowie.
Miniony czas, od początku procesu transformacji, pokazuje, iż Ukraina nie zdołała pomyślnie pokonać okresu przejściowego i założyć nienaruszalnej podstawy transformacji systemowej. Warto wskazać tutaj na najważniejsze problemy w tworzeniu się Ukrainy jako nowego państwa 28 : • znaczny spadek dochodu narodowego i odczuwalne obniżenie poziomu życia na początku okresu przemian gospodarczych, • niski poziom bezpośrednich inwestycji zagranicznych i integracji z gospodarką światową, • nieefektywność zarządzania na najwyższym szczeblu prowadząca do opóźnionej reakcji na nowe globalne trendy ekonomiczne i technologiczne, • znaczny spadek poziomu wykształcenia i potencjału innowacyjnego. Ukraina w minionym dziesięcioleciu uzyskała niepodległość i samodzielność polityczną, jednak nie otrzymała ekonomicznych dywidend z racji swej niezależności. Jej udział w gospodarce światowej zmniejszył się drastycznie. Według niezależnych danych, Ukraina była najbardziej rozwiniętą republiką przemysłową ZSRR. W początkach lat 90-tych eksperci Deutsche Bank oceniali potencjał Ukrainy jako najwyższy wśród państw przestrzeni postradzieckiej. Będąc potencjalnym liderem gospodarczym regionu, Ukraina znalazła się w zupełnie innej kategorii krajów.
28
http://www.igls.com.ua/analytics/83
250
Wiktor Kowal
Permanentny kryzys systemu budżetowego, galopująca inflacja i ostra walka o kontrolę nad systemem energetycznym nasiliły problemy przejęte od reżimu radzieckiego. Mimo rozwiniętej infrastruktury i wysokiego poziomu wykształcenia, na Ukrainie dominowały potężne przedsiębiorstwa przemysłu ciężkiego z przestarzałymi zasobami oraz przedsiębiorstwa kompleksu zbrojeniowego, które włączone były do łańcucha technologicznego z radzieckimi przedsiębiorstwami poza granicami państwa. W ciągu ostatnich 10 lat ukraińskie przedsiębiorstwa ani razu nie znalazły się na liście 100 wiodących kompanii krajów Europy Środkowowschodniej. Elita ukraińska lub grupy ludzi podejmujących decyzje znajdują się w stadium formowania. Przy tym brakowało jakiegokolwiek doświadczenia w zarządzaniu państwem w warunkach gospodarki rynkowej i samodzielności państwowej. Nie było zbyt wiele czasu, aby ocenić podjęcie lub niepodjęcie takich czy innych decyzji. Jednak dynamika zmian w światowym systemie stosunków ekonomicznych i politycznych nieprzerwanie rośnie 29 . Ukraiński rynek pracy charakteryzuje się wykształconą i wyszkoloną zawodowo siłą roboczą. Szczególną cechą jest duża liczba specjalistów, inżynierów i programistów pracujących na rzecz kompleksu przemysłowo-militarnego, rozbudowanego w okresie, gdy Ukraina była republiką związkową. Nie potrafią oni jednak skomercjalizować swoich umiejętności, brakuje im kreatywności i przedsiębiorczości, które to cechy nie mogły się ukształtować w poprzednim systemie. Pracownicy, nawykli do zakładowych szkół, mieszkań, opieki medycznej i innych świadczeń socjalnych, trzymają się swoich zakładów pracy nawet, jeżeli otrzymują wynagrodzenia z opóźnieniem lub w ogóle. Obowiązujący pracodawcę trzymiesięczny okres wypowiedzenia sprawia, że niełatwo jest zwolnić zbędnych pracowników30 . Poziom warunków życia ludności można przedstawić w świetle PKB. Produkt Krajowy Brutto według parytetu siły nabywczej na 1 mieszkańca w dolarach USA wynosił 31 : Ukraina Polska Niemcy
1995 2400 7442 21552
2003 5430 11524 27099
PKB na 1 mieszkańca według siły nabywczej przedstawia ogólny poziom rozwoju kraju oraz jego możliwość kształtowania warunków życia. Z przedstawionych informacji wynika, że Ukraina należy do najszybciej rozwijających się państw w Europie.
29
Плотніков O., Фінансова глобалізация як неминучість, „Політика і Культура” 2001, nr 15, s. 23. 30 http://www.vechirka.com.ua/ekonomy/ukraine/1905144503.php. 31 Rocznik Statystyczny 2005, GUS, s. 864
Kierunki i problemy rozwoju gospodarki Ukrainy…
251
4. MIEJSCE NA SCENIE MIĘDZYNARODOWEJ Rozpad Związku Radzieckiego i krach bipolarnego systemu politycznego, który zbiegł się w czasie z rewolucją informacyjno-technologiczną, nadał nowej dynamiki wielowarstwowemu procesowi globalizacji. Na arenie politycznej pojawiły się nowe, niepodległe państwa dążące do zajęcia swego miejsca w dzisiejszym, szybko zmieniającym się świecie. Uzyskaniu przez Ukrainę niepodległości towarzyszyła w społeczeństwie ukraińskim euforia, która podsycana była wielkimi nadziejami na pomyślny rozwój kraju. Jednak tworzeniu Ukrainy jako niepodległego państwa towarzyszyło nasilenie procesów globalizacji, które nie dawały żadnych ulg dla nowo powstałych państw 32 . Gospodarka Ukrainy jest bardzo związana ze swymi głównymi partnerami zagranicznymi. Aby udowodnić to, chcę przytoczyć przykład: wzrost eksportu w roku 2001 spadł do poziomu 11,6% w porównaniu do roku poprzedniego, kiedy to stanowił 24%, a tempo wzrostu eksportu produkcji metalurgijnej z 32,7% w 2000 roku do poziomu 3,9% w roku 2001. Warto przypomnieć, iż produkcja sektora chemicznego oraz metalurgicznego jest podstawą ukraińskiego eksportu 33 . Ukraina leży wzdłuż osi łączącej Bałtyk z Morzem Czarnym, biegnącej przez państwa bałtyckie, Polskę, Białoruś, Ukrainę, Węgry, Czechy, Słowację i Rumunię. Obszar ten ma i będzie miał decydujące znaczenie dla stabilizacji i bezpieczeństwa Europy. Po rozszerzeniu w 2004 roku, Unia Europejska jest głównym partnerem handlowym Ukrainy, na którego przypada jedna trzecia obrotów. Wartość wzajemnego handlu systematycznie wzrasta od 1995 roku, średnio 12% rocznie. Tylko w 2003 roku eksport ukraińskich towarów do UE (z uwzględnieniem przyszłych 10 nowych państw członkowskich) wynosił 5,8 mld euro, a import 8,8 mld euro 34 . Stosunek Ukrainy do Unii Europejskiej nie był jednoznaczny, mimo zatwierdzenia strategii integracyjnej dekretem prezydenta już w czerwcu 1998 roku. W połowie 2002 roku prezydent Kuczma wystąpił w parlamencie z posłaniem „Europejski wybór Ukrainy – koncepcyjne zasady strategii rozwoju społecznogospodarczego Ukrainy na lata 2002-2011”, potwierdzając zamiar integracji z UE. W posłaniu określił cele polityczne i gospodarcze oraz harmonogram przygotowań. Jednak w praktyce nie widać konsekwentnych działań w zakresie dostosowywania przepisów prawnych do standardów unijnych. W latach 2002-2003 Ukraina prowadziła z UE negocjacje na temat warunków dostępu do rynku w związku z ubieganiem się o członkostwo w WTO. W tym okresie doszło do podpisania porozumień z Unią o nabyciu praw członka stowarzyszonego. Na lata 2004-2007 przewidywało się spełnienie warunków niezbędnych dla uprawomocnienia się porozumień o członku stowarzyszonym. 32 33 34
Тігібко Сергій, Україна у глобальному економічному процесі, Зеркало недели № 39 (464) 1509-2003. Мельничук В., Економічний розвиток і проблеми державного фінансового нагляду, Економіка України, 12 (493) grudzień 2002, s. 23. A. Słojewska, „Rzeczpospolita”, 58 (7047), dnia 10.03.2005, s. B 2.
252
Wiktor Kowal
W latach 2007-2011 miała spełnić warunki umożliwiające wejście w skład Unii Europejskiej 35 . W lutym 2003 roku „europejski wybór” Ukrainy został podważony deklaracją prezydentów Ukrainy, Rosji, Białorusi i Kazachstanu o utworzeniu Wspólnej Przestrzeni Ekonomicznej 36 . O tym, że polityka Unii Europejskiej wobec Ukrainy jest za mało aktywna i zbyt konserwatywna, świadczą jałtańskie deklaracje prezydenta Leonida Kuczmy z lipca 2004 roku. W kontaktach między Brukselą a Kijowem istnieje stałe napięcie. Unia długo nie chciała uznać Ukrainy za kraj o gospodarce rynkowej, gdyż wiązałoby się to z koniecznością umorzenia wielu postępowań antydumpingowych prowadzonych przeciwko temu krajowi. Jedyną propozycją Unii Europejskiej dla Ukrainy w ostatnim okresie była Europejska Polityka Sąsiedztwa, przedstawiona w maju 2004 roku. W efekcie kraj ten po raz kolejny stał przed wyborem pomiędzy kierunkiem europejskim a dalszą integracją z Rosją. Dla Unii Europejskiej kwestia ułożenia stosunków z Ukrainą wciąż pozostaje otwarta. Sytuację tę potwierdzają głosy ekonomistów ukraińskich na Forum Ekonomicznym w Krynicy w dniach 9-11 września 2004 roku 37 . Należy zaznaczyć, że zaangażowanie Polski w procesy integracyjne Ukrainy z Unią Europejską jest ogromne. Wśród inicjatyw na rzecz pomocy dla Ukrainy w tych trudnych pytaniach, 13 maja 2005 roku powołano Ukraińsko-Polsko-Litewskie Zgromadzenie Parlamentarne, którego głównym zadaniem jest pomoc dla Ukrainy w integracji z Unią Europejską i NATO. Polscy politycy dostrzegają potrzeby także na samej Ukrainie, gdzie idea integracji powinna się najpierw zakorzenić 38 . Ukraina, położona na skrzyżowaniu szlaków komunikacyjnych pomiędzy trzema geopolitycznymi ośrodkami (euroatlantyckim, euroazjatyckim i islamskim), ma wyjątkowe znaczenie dla sąsiadujących z nią krajów. Przez Ukrainę biegną rurociągi, którymi dostarczane są surowce energetyczne z Federacji Rosyjskiej. W czerwcu 1992 roku Albania, Azerbejdżan, Armenia, Bułgaria, Grecja, Gruzja, Mołdawia, Rumunia, Turcja, Ukraina i Federacja Rosyjska utworzyły w Istambule Organizację Współpracy Krajów Morza Czarnego, otwartą również dla krajów spoza regionu. Chęć przystąpienia zadeklarowały: Iran, Macedonia, Jugosławia i Uzbekistan. W roli obserwatorów uczestniczą Austria, Włochy, Izrael, Egipt, Słowacja, Tunezja i Polska, a zainteresowanie wyrażają Bośnia i Hercegowina, Kazachstan, Cypr, Jordania, Słowenia i Chorwacja. Organizacja ta jest pierwszą tego typu formacją łączącą różne orientacje polityczne i gospodarcze oraz pierwszym ugrupowaniem powstałym w tym regionie bez dominującej roli Rosji 39 . Ukraina odgrywa ważną rolę w procesach integracyjnych regionu. Gruzja, Ukraina, Uzbekistan, Azerbejdżan i Mołdawia utworzyły w 1997 roku regionalny
35
http://www.delukr.cec.eu.int/site/page262.htlm. http://www.rosjapl.info/rosja/historia/integracja_w_ byłym_zssr.php. 37 http://www.batory.org.pl/doc/ue-ukraina.pdf. 38 Polsko-litewska pomoc, „Rzeczpospolita”, 14-15 maja 2005, s. 4. 39 http://pl.wikipedia.org/wiki/Organizacja_Panstw_Morza_Czarnego. 36
Kierunki i problemy rozwoju gospodarki Ukrainy…
253
blok GUUAM. Porozumienie to zakłada realizację wspólnych przedsięwzięć w różnych dziedzinach w regionie kaukaskim 40 . Najważniejsze z nich to transport kaspijskiej ropy i budowa nowych dróg tranzytowych przez terytorium Ukrainy. Dochody z tranzytu pozwoliłyby Ukrainie na pokrycie kosztów importu niezbędnych surowców energetycznych 41 . Najbardziej rozwinięta jest współpraca gospodarcza z Gruzją. Oba kraje wspierają się na arenie międzynarodowej i realizują wspólne przedsięwzięcia inwestycyjne. Rozwija się współpraca z Azerbejdżanem, który oferuje pomoc w rozbudowie szybów naftowych w zamian za ukraiński sprzęt wiertniczy. Z Mołdawią Ukrainę łączą tradycyjnie dobre stosunki wynikające z więzów historycznych i kulturowych. Ważny dla Ukrainy jest rozwój stosunków gospodarczych z Turcją, przez terytorium której przebiegają szlaki komunikacyjne do Morza Śródziemnego i na Bliski Wschód. Obu krajom zależy na demilitaryzacji regionu Morza Czarnego i ekologicznej ochronie jego wód. Po podpisaniu 8 grudnia 1991 roku porozumienia o utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw wystąpiły konflikty interesów. Rosja dążyła do maksymalnej integracji państw WNP, a Ukraina do jak największej niepodległości. Zdecydowane odseparowanie się od Rosji, do czego dążyły ugrupowania prawicy niepodległościowej, utrudniała rodząca się ukraińska klasa polityczna, wszechstronnie powiązana z rosyjską. Ukraina nie przystąpiła do układu o bezpieczeństwie zbiorowym WNP (Układu Taszkienckiego), ani do układu o wspólnej ochronie granic i innych porozumień WNP, które uważała za niekorzystne dla siebie. Konsekwentnie i skutecznie przeciwdziałała też przekształcaniu się WNP w strukturę ponadpaństwową, preferując współpracę dwustronną 42 . Uchwalona w czerwcu 1996 roku Konstytucja wykluczyła zarówno wprowadzenie podwójnego obywatelstwa, jak i uznanie rosyjskiego za język urzędowy, równorzędny z ukraińskim, co postulowała Rosja 43 . Dopuściła natomiast istnienie na Ukrainie rosyjskiej bazy wojskowej, co otworzyło drogę do ostatecznego uregulowania kwestii Sewastopola. Traktat ukraińsko-rosyjski i porozumienie w sprawie Sewastopola, które potwierdzały bezwarunkową suwerenność Ukrainy i gwarantowały utrzymanie rosyjskich baz marynarki wojennej co najmniej dwadzieścia lat, zostały podpisane w Kijowie 30 maja 1997 roku 44 . Podpisanie traktatu zamknęło etap kształtowania podstaw ukraińsko-rosyjskich stosunków międzypaństwowych, a zarazem postawiło pod znakiem zapytania możliwość wstąpienia Ukrainy do NATO 45 . Wraz z wyborem nowego prezydenta Federacji Rosyjskiej, Władimira Putina, nastąpiła poprawa stosunków. Rosja zrezygnowała z traktowania WNP jako narzędzia reintegracji i postawiła na stosunki dwustronne. 28 stycznia 2003 roku prezydenci Ukrainy i Federacji Rosyjskiej podpisali międzypaństwową umowę o granicy 40
http://www.guuam.org. Więcej informacji na stronie http://www.guuam.org/doc/browse.html. 42 http://www.cis.minsk.by. 43 http://zakon.rada.gov.ua/cgi-bin/laws/main.cgi Konstytucja Ukrainy. 44 http://www.foreignpolicy.org.ua 45 http://www.nato.int/docu/other/ /ukr/ukraine.htm 41
254
Wiktor Kowal
państwowej, która zamyka delimitację lądowego odcinka tej granicy i jest formalnym potwierdzeniem przez Rosję suwerenności Ukrainy. 15 sierpnia 2003 roku w Astanie (Kazachstan) delegacje rządowe z Ukrainy, Rosji, Kazachstanu i Białorusi uzgodniły projekt umowy o powołaniu Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej (WPG) na terytorium tych czterech krajów. Umowa została podpisana 19 września w Jałcie (Ukraina) przez prezydentów 4 państw 46 . Trudno już dziś ocenić możliwe skutki podpisanej umowy, ponieważ są bardzo zróżnicowane opinie na ten temat 47 . Ważną rolę w powiązaniach międzynarodowych dla gospodarki ukraińskiej ma członkostwo w organizacjach międzynarodowych. Ukraina była jednym z 51 państw, które w 1945 roku opracowały i podpisały kartę Narodów Zjednoczonych. Jednak dopiero w 1992 roku zaczęły działać w Kijowie pierwsze biura i przedstawicielstwa organizacji systemu Narodów Zjednoczonych (m.in. UNDP, UNHCR, UNICEF, ILO, IOM, UNAIDS, WHO, IAEA, UNCTAD, UNESCO) 48 . Ukraina jest też członkiem UNDCP, UNIDO, UNFPA, UNCTAD, ECE, FAO, UPU oraz międzynarodowych organizacji finansowych: Banku Światowego, Międzynarodowego Funduszu Walutowego (IMF) oraz Międzynarodowej Korporacji Finansowej (IFC). Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank Światowy i Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju mają swoje biura na Ukrainie i realizują znaczące programy pomocowe. Również inne organizacje (m.in. British Council, Komisja Unii Europejskiej, Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju, Korpus Pokoju) otworzyły na Ukrainie swoje przedstawicielstwa i biura, a 60 państw ma swoje placówki dyplomatyczne 49 . Od grudnia 1993 roku Ukraina prowadzi negocjacje na temat przystąpienia do Światowej Organizacji Handlu (WTO). Zgodnie z dekretem Prezydenta z 5 września 2001 roku, wstąpienie Ukrainy do WTO jest jednym z priorytetowych kierunków polityki. 5. WNIOSKI KOŃCOWE W obecnych czasach wiele zależeć będzie od jakości polityki makroekonomicznej państwa i działalności oficjalnych i społecznych instytucji. Efektywne wykorzystanie istniejącego systemu zasobów powinno iść w parze z czujnością rządu w stosunku do aktualnych problemów swoich obywateli. Nie ma przecież lepszego sposobu reagowania na zmiany na globalnym rynku kapitału, towarów i pracy niż otwartość i przejrzystość działań wobec obywateli. Jak podaje ukraińska agencja prasowa Interfax 50 , oczekuje się, że gospodarka ukraińska dość szybko wróci na tory szybkiego wzrostu gospodarczego, po wyda46
Ukraina przewodnik dla przedsiębiorców, kwiecień 2005, s. 20 Zapoznać się z różnymi opiniami na ten temat można na stronie http://proeuropa.info. 48 Więcej na stronie http://uno.org. 49 Ukraina przewodnik dla przedsiębiorców, kwiecień 2005, s. 22. 47
Kierunki i problemy rozwoju gospodarki Ukrainy…
255
rzeniach, które miały miejsce pod koniec roku 2004. Przesłanki, które uzasadniają optymizm, to: dobra koniunktura w otoczeniu zewnętrznym oraz prężnie rozwijający się rynek wewnętrzny. W Ukrainie tworzy się dziś nowoczesny europejski rynek, który potrzebuje nowych inwestycji. LITERATURA 1.
2. 3.
4. 5. 6. 7.
8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22.
50
Bajrojter U., Wasenburger U., Лекции для Украины, [w:] Хоффман Л., Циденберг А. (red.), Рывок в рыночную экономику, Wyd. Feniks, Kijów 1997. Czekański M., Kryzys na razie nie grozi, „Rzeczpospolita” 280 (6963), dnia 30.11.2004. Gummich A., Развитие реформ в восточной Европе – лекции для Украині, [w:] Хоффман Л., Циденберг А. (red.), Рывок в рыночную экономику реформы в Украине: взгляд из нутри, Wyd. Feniks, Kijów 1997. http://pl.wikipedia.org/wiki/Organizacja_Panstw_Morza_Czarnego, Organizacja Państw Morza Czarnego. http://proeuropa.info. http://uno.org/. http://www.batory.org.pl/doc/ue-ukraina.pdf, Fundacja im. Stefana Batorego, Między satysfakcją a rozczarowaniem. Relacje UE – Ukraina rok po pomarańczowej rewolucji. http://www.business.if.ua. http://www.cefir.ru/index.php?id=38 Ukraina i analiza reform, Beyond Transition, 7 (2005). http://www.cis.minsk.by Materiał Komitetu wykonawczego WNP. http://www.delukr.cec.eu.int/site/page262.htlm. http://www.eba.com.ua. http://www.foreignpolicy.org.ua, Росія не планує виводити військову базу із Севастополя до 2017 року. http://www.guuam.org. http://www.guuam.org/doc/browse.html. http://www.igls.com.ua/analytics/83/ Институт глобальных стратегий, Карасев Вадим, Альтепнатива глобалізації. http://www.interfax.kiev.ua. http://www.kmu.gov.ua, Видатки на ЧАЕС. http://www.kyivpost.com.ua Common Europe – common opportunities. http://www.mfa.gov.ua/mfa/ua/542.htm Представництва міжнародних структур та організацій в Україні. http://www.nato.int/docu/other/ukr/ukraine.htm. http://www.rosjapl.info/rosja/historia/integracja_w_bylym_zssr.php, Wspólna Przestrzeń Gospodarcza,
http://www.interfax.kiev.ua.
256
23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32.
33.
34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45.
Wiktor Kowal
http://www.unian.net.ua. http://www.vechirka.com.ua/ekonomy/ukraine/1905144503.php. http://www.wordbank.com. Rola instytucji oraz http://www.worldbank.org/transitionnewsletter efektywność gospodarki Ukrainy. http://zakon.rada.gov.ua/cgi-bin/laws/main.cgi Konstytucja Ukrainy. Olszański T., Trud niepodległości Ukrainy na przełomie tysiącleci, Wyd. Instytut Studiów Strategicznych, Kraków 2003. Polsko-litewska pomoc dla Ukrainy,„Rzeczpospolita”, 14-15 maja 2005. Rocznik Statystyczny 2005, GUS. Słojewska A., Handel tekstyliami bez barier, „Rzeczpospolita”, 58 (7047), dnia 10.03.2005. Ukraina przewodnik dla przedsiębiorców, Wydanie czwarte rozszerzone, Biuro Promocji Inwestycji i Technologii ONZ ds. Rozwoju Przemysłowego UNIDO, Warszawa, październik 2004. Ukraina przewodnik dla przedsiębiorców z suplementem, Biuro Promocji Inwestycji i Technologii ONZ ds. Rozwoju Przemysłowego UNIDO, Warszawa kwiecień 2005. Гальчинський A., Закордонний капітал, Економічні ізвестія 121 ( 254). Демківський A., Гроші і кредити, Wyd. Dakop, Kijów 2003. Мельничук В., Економічний розвиток і проблеми державного фінансового нагляду, Економіка України, 12 (493) grudzień 2002. Мочерна С., Причини економічної кризи на Україні, [w:] Мочерна C., Основи економічної теорії, Wyd. Akademia, Kijów 1997. Опарін В., Федосов В., Концептуальні основи фінансової статегії та еконовічного росту України, Економіка України, luty 2002 2 (483). Пангашин С., Макроекономіка, Wyd. Lybid, Kijów 2002. Плотніков O., Фінансова глобалізация як неминучість, „Політика і Культура” 2001, nr 15. Стельмах В., Єпіфанов А., Гребеник Н., Міщенко В.І., Грошовокредитна політика України, Wyd. Znannia, Kijów 2003. Тігібко Сергій, Україна у глобальному економічному процесі, Зеркало недели № 39 (464) 15-09-2003. Філіпенко A., Греєць В., Крюкова І., Лібанова Е., Федосов В., Деякі аспекти розвитку економіки, Wyd. Lybid, Kijów 2003. Христилін Д., Питання стратегічного росту України, Економіка України, styczeń 2003 nr 1 (494). Ukrainian Economic Outlook Stastistical Appendix, 3/2004, CASE – Ukraina oraz materiały WEH Ambasady RP w Kijowie.
MGR MACIEJ MUCZYŃSKI
Katedra Ekonomii Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku
PSUCIE PIENIĄDZA W EUROPIE ŚRODKOWOWSCHODNIEJ – OD ANTYKU PO CZASY WSPÓŁCZESNE BIAŁORUŚ-LITWA-ŁOTWA-POLSKA -SŁOWACJAUKRAINA W dniach 7-10 września 2006 roku w Białymstoku odbyła się VII międzynarodowa numizmatyczna konferencja naukowa pt. „Psucie pieniądza w Europie Środkowowschodniej – od antyku po czasy współczesne. Białoruś-Litwa-ŁotwaPolska-Słowacja-Ukraina”. Było to kolejne spotkanie naukowe w dwuletnim cyklu zapoczątkowanym w roku 1994 przez konferencję pt. „Wspólne dzieje pieniądza”. Podobnie jak w latach ubiegłych (1996 – „Rozwój muzealnictwa i kolekcjonerstwa numizmatycznego”, 1998 – „Mennice między Bałtykiem a Morzem Czarnym”, 2000 – „Pieniądz pamiątkowy i okolicznościowy”, 2002 – „Pieniądz i banki”, 2004 – „Pieniądz i wojna – wspólnota dziejów”) konferencja stała się miejscem wymiany poglądów dla licznej grupy naukowców z Europy Środkowowschodniej. Wrześniowe spotkanie zostało zorganizowane przez Zarząd Główny Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego oraz Wyższą Szkołę Ekonomiczną w Białymstoku, przy współudziale Ośrodka Badań Historii Wojskowej Muzeum Wojska w Białymstoku oraz Ośrodek Badań Europy Środkowowschodniej, a także Instytut Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Honorowy patronat nad konferencją objął prof. dr hab. Leszek Balcerowicz – Prezes Narodowego Banku Polskiego. Wsparcia finansowego seminarium udzieliło Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Należy zauważyć, że już trzeci raz Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku współuczestniczy w organizacji konferencji z tego cyklu. Po raz pierwszy współorganizowała konferencję pt. „Pieniądz i banki” w 2002 roku, zaś po raz drugi „Pieniądz i wojna – wspólnota dziejów” w 2004 roku. W konferencji wzięli udział liczni przedstawiciele polskiej nauki oraz wielu gości zagranicznych, m.in. z Białorusi, Litwy, Łotwy, Słowacji i Ukrainy. W trakcie trzydniowych obrad wygłoszono prawie 40 referatów pogrupowanych w czterech sesjach tematycznych. Otwarcie konferencji nastąpiło 7 września (czwartek) o godzinie 12:00 w auli Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku. Rozpoczęcie zostało dokonane przez wiceprezesa Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego dr. Krzysztofa Filipowa. W dalszej kolejności przybyłych gości powitał współgospodarz konferencji JM Rektor Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku dr
258
Maciej Muczyński
Zbigniew Ejsmont, prof. WSE. W imieniu prezesa Narodowego Banku Polskiego został odczytany list powitalny. Pierwszej sesji tematycznej przewodniczył mgr Jerzy Piniński. W czasie jej trwania wygłoszono pięć referatów: • prof. Zbigniew Ejsmont – Cel inflacyjny polityki pieniężnej, • prof. Mariusz Mielczarek – Psucie pieniądza w starożytnej Grecji, • dr Piotr Niczyporuk, dr Aniela Talecka – Nummulari jako strażnicy jakości monet w starożytnym Rzymie, • mgr Krzysztof Wiśniewski – Laktancjusz, niewygodny świadek taryfy cen maksymalnych Dioklecjana, • mgr Jacek Rakoczy – Psucie pieniądza w starożytnym Rzymie. Sesja zakończyła się dyskusją około godziny 14:00. Po przerwie obiadowej obrady zostały wznowione o godzinie 15:30 i trwały aż do godziny 18:00. Przewodniczącym kolejnej sesji był prof. dr hab. Mariusz Mielczarek – prezes Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego. W trakcie dwuipółgodzinnej sesji wygłoszone zostały następujące wystąpienia: • dr Tadeusz Szczurek – Podwyższenie stóp menniczych w krajach wschodnioniemieckich w drugiej poł. XIII i na początku XIV w. na przykładzie Lubeki i Marchii Brandenburskiej, • prof. Walentij Rjabcewicz, dr Oleg Iow – O fałszywych denarach Księstwa Nowogródzko-Siewerskiego końca XIV wieku, • mgr Jerzy Piniński – Znaleziska fałszywych monet w Polsce późnośredniowiecznej, • mgr Dymitry Gulecki, mgr Aleksander Gromyko – Psucie pieniądza obiegowego Wielkiego Księstwa Litewskiego w czasach namiestnictwa Skirgiełły Olgierdowicza • mgr Wiesław Kopicki – Renovatio Monetae, • prof. Stanislavos Sajauskas – Badania korelacji między psuciem a typologią monet wiarkajskiego skarbu. W piątek 8 września w godzinach rannych uczestnicy konferencji wzięli udział w trzygodzinnej wycieczce. Obrady zostały wznowione o godzinie 14:30 pod przewodnictwem dr Kristiny Duczmane. W tym czasie wystąpiło ośmiu prelegentów: • mgr Andrij Kriżanowskij, mgr Siergiej Biełopolskij – Wspólne cechy dewaluacji monet państw Centralnej i Wschodniej Europy w XIV-XV w., • mgr Eduardas Remecas – Pogorszenie jakości monet Wielkiego Księstwa Litewskiego (koniec XIV-XV w.), • dr Witold Garbaczewski – Psucie monet – psucie wizerunku?, • mgr Maciej Widawski – Stopa mennicza półtoraków koronnych w latach 1614-1623, • prof. Krzysztof Filipow – Traktaty ekonomiczne Mikołaja Kopernika, • mgr Wiktor Kakareko – Psucie monet litewskich z herbem Jastrzębiec w 1566 r. i ich przebijanie w szerokie grosze i szóstaki w mennicy tykocińskiej, • prof. Tomasz Panfil – Psucie monet w mennicy lubelskiej.
Psucie pieniądza…
259
Obrady zostały wznowione w ramach III sesji 9 września (sobota), którą poprowadził prof. dr hab. Roman Szust. Do godziny 14:00 swoje wystąpienia przedstawili następujący referenci: • dr Kristina Duczmane – Wyzwania wojny trzydziestoletniej (1618-1648) – pieniężny kryzys w Niemczech i jego wpływ na terytorium Łotwy, • mgr Robert Pieńkowski – Metrologia monet Księstwa LegnickoBrzeskiego (wybrane przykłady), • dr Irina Kołobowa – Produkcja fałszywych monet i asygnat na terenie Białorusi w XVIII-XIX wieku, • prof. Roman Szust – Fałszowanie austriackich monet i banknotów na terenie Galicji (koniec XVIII – początek XX w.), • dr Anda Ozolina – Osobliwości obiegu monet zachodnioeuropejskich na terytorium Łotwy po włączeniu do Imperium Rosyjskiego, • mgr Irina Maško – Wykorzystanie monet w wyrobach jubilerskich. Obrady zostały zakończone w trakcie czwartej sesji, której moderatorem był dr hab. Walentij Rjabcewicz. Do godziny 19:30 zostały wygłoszone następujące wystąpienia: • mgr Inna Krajnewa – Kufel z kolekcji rodziny Niemcewiczów, • prof. Aleksander Bajura – Pytania o fałszowanie sowieckich banknotów przez hitlerowskie Niemcy, • dr Zbigniew Szustek – Skryta inflacja w Czechosłowacji w 1945-1953 r. • doc. dr Włodzimierz Szwec – Pieniądz fałszywy na Ukrainie w latach 90. XX wieku, • mgr Walentij Kalesiński – Fałszerstwa żetonów spółdzielni wojskowych i emisji prywatnych, • mgr Barbara Kuklik – Prawne aspekty fałszowania monet, • dr Zbigniew Šustek – Projekty banknotów radzieckich 1919-1958. Wszystkie wygłoszone referaty zostaną opublikowane w publikacji pokonferencyjnej.
MGR
MACIEJ MUCZYŃSKI
Katedra Ekonomii Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku
KSZTAŁTOWANIE WIZERUNKU BIBLIOTEKI W dniach 14-15 września 2006 roku w Białymstoku odbyło się seminarium naukowe zatytułowane „Kształtowanie wizerunku biblioteki”, które zostało zorganizowane przez Bibliotekę Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku. Spotkanie swoim patronatem objęła Sekcja Bibliotek Naukowych przy Zarządzie Głównym Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich. Tematyka seminarium dotyczyła zagadnień związanych z kształtowaniem wizerunku biblioteki jako instytucji usługowej, naukowej i dydaktycznej, postrzeganiem biblioteki, jej roli i funkcji w otoczeniu dalszym i bliższym, wizerunkiem bibliotekarza, kształtowaniem wizerunku biblioteki i bibliotekarza, problematyki public relations w bibliotekarstwie. Spotkanie stało się platformą do wymiany licznych doświadczeń oraz aktywnego udziału w pogłębianiu swojej wiedzy merytorycznej, jak i praktycznej 1 . Pierwszy dzień obrad – 14 września (czwartek) – rozpoczął się od powitania zgromadzonych uczestników przez dr Cecylię Sadowską-Snarską – Prorektora WSE w imieniu JM Rektora dr Zbigniewa Ejsmonta, prof. WSE. Po krótkim wstępie uczestnicy seminarium wzięli udział w szkoleniu prowadzonym przez firmę „Grupa konsultacyjna – Marek Masalski”. Poruszane zagadnienia dotyczyły poszczególnych typów czytelników, z którymi styka się na co dzień bibliotekarz w swojej pracy, ich oczekiwań oraz nieczęsto wygórowanych wymagań. Jak sobie radzić z trudnym klientem i jak sprostać nawet najbardziej wyszukanym gustom literackim? Na te oraz inne pytania starano się odpowiedzieć w trakcie warsztatów będących integralną częścią szkolenia. Rozwiązywanie realnych problemów w małych grupach oraz ćwiczenie umiejętności z zakresu komunikacji werbalnej pozwoliło uczestnikom na pełniejsze wejrzenie w świat swojej pracy również z punktu widzenia czytelnika – klienta biblioteki. Po zakończeniu szkolenia nastąpiło rozpoczęcie właściwej części spotkania naukowego. Zostały wygłoszone kolejno trzy referaty odnoszące się do wizerunku bibliotekarza: • dr Mirosława Zygmunt (Biblioteka Narodowa), Wizerunek bibliotekarki – czy się zmienia?
1
Patrz M. Karciarz, B. Kalinowski, BIAŁYSTOK seminarium Kształtowanie wizerunku biblioteki 1415.09.2006: http://www.biblioteka.dswe.pl/index.php?id=92&tx_mininews_pi1%5BshowUid%5D=523&cHash= c0d76160a3
Maciej Muczyński
262
•
mgr Elżbieta Musialik (WSA w Łomży), Od cerbera do omnibusa, czyli wizerunek bibliotekarza od średniowiecza do współczesności, • mgr Renata Tawfik (WSB w Gorzowie Wielkopolskim), Wizerunek bibliotekarza w środowisku lokalnym. Prelegenci starali się określić dynamikę i kierunki współcześnie zachodzących zmian w obrazie pracownika biblioteki zarówno w ujęciu ogólnym, jak i również lokalnym. W rozważaniach pojawiło się również retrospektywne ujęcie tego problemu sięgające aż do średniowiecza. Po burzliwej dyskusji oraz przerwie obiadowej uczestnicy seminarium mieli przyjemność wysłuchać koncertu Chóru WSE pod dyrekcją Wioletty Miłkowskiej. Następnie obrady zostały przeniesione do nowego gmachu Biblioteki Głównej Uniwersytetu w Białymstoku. Kolejne wystąpienia dotyczyły znaczenia i roli, jaką mają obecnie do spełnienia organizacje i stowarzyszenia bibliotekarskie w kształtowaniu wizerunku biblioteki: • mgr Halina Brzezińska-Stec (Biblioteka Główna Uniwersytet w Białymstoku), Podlaskie Forum Bibliotekarzy, • mgr Bogumiła Urban, mgr Marzanna Chmielarska, Sekcja Bibliotek Szkół Wyższych SBP w Katowicach, • mgr Barbara Dybicz (Główna Biblioteka Komunikacyjna w Warszawie), Działalność Sekcji Bibliotek Naukowych przy ZG SBP. Na zakończenie panelu została wywołana dyskusja odnośnie zasadności mówienia o wizerunku biblioteki, który i tak ulega dynamicznym przemianom (głos p. Marzanny Chmielewskiej – WSB w Dąbrowie Górniczej), a nie podejmuje się działań zmierzających do przedstawiania tegoż wizerunku na zewnątrz, np. poprzez media. Uzasadnieniem powyższego podejścia jest chociażby brak jakichkolwiek informacji w mediach lokalnych i ogólnopolskich odnośnie działalności bibliotek. Po zakończeniu obrad uczestnicy konferencji mieli możliwość zapoznania się z nowoczesną infrastrukturą Biblioteki Głównej UwB. Burzliwa dyskusja była również kontynuowana w trakcie uroczystej kolacji na zakończenie pierwszego dnia obrad. W piątek (15 września) obrady zostały wznowione o godzinie 9:00 w budynku Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku. Większość zaprezentowanych wystąpień miało charakter sprawozdawczo-opisowy: • mgr Bogumiła Urban (WSB w Poznaniu Wydz. Zamiejscowy w Chorzowie), Wpływ kompetencji na wizerunek biblioteki naukowej, • mgr Anna Sobiech (WSAP Ostrołęka), Jakość usług w kształtowaniu wizerunku współczesnej biblioteki, • mgr Grażyna Wojsznis (Biblioteka Główna Politechniki Szczecińskiej) Wpływ wykształcenia kadry bibliotecznej na wizerunek biblioteki, • mgr Elżbieta Kierejczuk (Biblioteka Główna Politechniki Białostockiej), Edukacja biblioteczna a kształtowanie wizerunku biblioteki, • mgr Marzena Kowalska (Biblioteka Główna Uniwersytetu Łódzkiego), Wizerunek biblioteki w literaturze pięknej, • mgr Elżbieta Pawełka (WSEiA w Bytomiu), Rola biblioteki w kształtowaniu wizerunku uczelni,
Kształtowanie wizerunku biblioteki
•
263
mgr Joanna Putko (Biblioteka Główna Politechniki Białostockiej), Znaczenie wizerunku biblioteki w procesie kształcenia akademickiego w świetle wyzwań społeczeństwa wiedzy, • mgr Jadwiga Ratkowska (Biblioteka Główna AWFiS w Gdańsku), Zmiana wizerunku Biblioteki Głównej Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku po komputeryzacji w opinii uczelni studentów i pracowników uczelni, • mgr Izabela Dębowska (Biblioteka Politechniki Łódzkiej), Wizerunek biblioteki jako instytucji dydaktycznej na przykładzie bibliotek uczelni technicznych, • mgr Kazimierz Adamczyk (Katedra BiIN Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego), Biblioteki naukowe Bydgoszczy – działalność na rzecz środowiska lokalnego i dalszego, • mgr Urszula Poślada (Biblioteka Główna UMCS w Lublinie), Działalność informacyjna Biblioteki Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej na rzecz lubelskiego środowiska akademickiego, • mgr Marzanna Chmielarska (WSB w Dąbrowie Górniczej), Bibliotekarz o swojej pracy, użytkownik o swoim bibliotekarzu. Raport z badań. Referenci poruszali zagadnienia odnoszące się do działalności informacyjnopropagandowej bibliotek i oczywiście kreowania wizerunku biblioteki we współczesnej rzeczywistości. W tym względzie zwrócono uwagę na znaczenie obecności biblioteki w mediach elektronicznych, poszerzanie bazy lokalowo-sprzętowej oraz ustawiczne kształcenie pracowników. Dobrze funkcjonująca placówka może stać się wizytówką promującą wizerunek uczelni wyższej. Jednakże na jej funkcjonowanie ma nie tylko wpływ baza materialna, ale przede wszystkim pracownicy ze swoimi zdolnościami merytorycznymi oraz interpersonalnymi. Pośrednim potwierdzeniem powyższych spostrzeżeń były wyniki badań przeprowadzonych wśród bibliotekarzy, jak i czytelników przez panią Marzannę Chmielarską z WSB w Dąbrowie Górniczej. Konkludując, pracownicy bibliotek lubią swoją pracę i nie chcieliby jej zmieniać, czytelnicy zaś – w większości przypadków – postrzegają ich jako sympatycznych i kompetentnych profesjonalistów. Wśród wygłaszanych referatów na uwagę zasługuje z pewnością wystąpienie pani Marzeny Kowalskiej (Biblioteka Główna Uniwersytetu Łódzkiego) zatytułowane „Wizerunek biblioteki w literaturze pięknej”, która postarała się na przykładzie wybranych dzieł literackich przedstawić różne podejście do wizerunku biblioteki. Autorka wskazała na Imię róży U. Eco, gdzie biblioteka jawi się jako symbol tajemniczości i przygody, będący zarazem labiryntem duchowym i ziemskim. Z kolei Fahrenheit 451 R.D. Bradbury’ego przedstawia wizję państwa, gdzie książki są zakazane, wszyscy, którzy je posiadają są ścigani, a znalezione egzemplarze są na miejscu palone. Jeszcze innym przykładem stał się Nowy wspaniały świat A. Huxley’a, w którym książki są dobrem deficytowym dostępnym dla wybranych elit, zaś
264
Maciej Muczyński
biblioteki nie istnieją, a tym samym słowo drukowane nie funkcjonuje w szerokiej rzeczywistości społecznej 2 . Posumowanie seminarium nastąpiło około 12:30. W trakcie dyskusji, która się wywiązała na zakończenie spotkania podnoszono zagadnienia dotyczące sposobów poprawy wizerunku biblioteki w wymiarze lokalnym. Zwrócono również uwagę na stan i wręcz konieczność kooperacji pomiędzy bibliotekami państwowymi i niepublicznymi, jako jedną z możliwości kształtowania pozytywnego wizerunku biblioteki. Wszystkie wygłoszone referaty zostaną opublikowane w materiałach pokonferencyjnych wydanych w Zeszytach Naukowych WSE.
2
Patrz M. Karciarz, B. Kalinowski, BIAŁYSTOK seminarium Kształtowanie wizerunku biblioteki 1415.09.2006: http://www.biblioteka.dswe.pl/index.php?id=92&tx_mininews_pi1%5BshowUid%5D= 523&cHash=c0d76160a3
MGR MACIEJ
MUCZYŃSKI
Katedra Ekonomii Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku
AKTYWNOŚĆ INNOWACYJNA W WOJEWÓDZTWIE PODLASKIM – STAN I PERSPEKTYWY
W dniu 20 czerwca 2006 roku w Wyższej Szkole Ekonomicznej w Białymstoku odbyła się konferencja naukowa zatytułowana „Aktywność innowacyjna w województwie podlaskim – stan i perspektywy”. Została ona zorganizowana w ramach projektu Podlaskie Centrum Innowacji realizowanego przez Uniwersytet w Białymstoku, Wyższą Szkołę Ekonomiczną oraz firmę T-Matic Grupa Computer Plus Sp. z o.o 1 . Celem konferencji było przedstawienie informacji dotyczących efektów wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Podlaskiego w oparciu o dane uzyskane z przedsiębiorstw, instytucji naukowo-badawczych i instytucji otoczenia biznesu. Pierwsza tura badań ankietowych została przeprowadzona w grudniu 2005 roku, czyli już po ośmiu miesiącach funkcjonowania RIS – Podlasie. Okres tych kilku miesięcy pozwolił badanym podmiotom na zapoznanie się z założeniami strategii obejmującej lata 2005-2013 i wypracowanie polityki związanej z jej realizacją. W programie seminarium została przewidziana dyskusja zarówno na temat problemów z jakimi spotykają się podlascy przedsiębiorcy w ramach prowadzonej działalności innowacyjnej, jak i na temat kierunków doskonalenia realizowanych strategii w tym zakresie. W spotkaniu wzięli udział przedstawiciele Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Uniwersytetu w Białymstoku, Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Politechniki Białostockiej, Wschodniego Ośrodka Transferu Technologii, Centrum Innowacji i Transferu Technologii, T-Matic Grupa Computer Plus Sp. z o.o., Podlaskiego Urzędu Marszałkowskiego, Podlaskiej Fundacji Rozwoju Regionalnego oraz kilkunastu podlaskich firm. Pierwsze wystąpienie dotyczyło prezentacji założeń projektu Podlaskie Centrum Innowacji przez Krzysztofa Karpieszuka kierownika projektu PCI – Uniwersytet w Białymstoku. Projekt został opracowany jako kontynuacja działań wynikających z zapisów zawartych w Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Podlaskiego. Na terenie województwa podlaskiego poza Białymstokiem zadania w ramach projektu realizują konsultanci subregionalni. W Łomży jest to konsorcjum Państwowej Wyższej Szkoły Informatyki i Przedsiębiorczości oraz Internetowego 1
Projekt jest finansowany przez Europejski Fundusz Społeczny oraz Zintegrowany Program Rozwoju Regionalnego w ramach Priorytetu 2. Wzmocnienie rozwoju zasobów ludzkich Działania 2.6. Regionalne strategie innowacyjne i transfer wiedzy.
266
Maciej Muczyński
Rynku Rolno-Towarowego, zaś w Suwałkach i Bielsku Podlaskim – Podlaska Fundacja Rozwoju Regionalnego. Głównymi celami projektu jest promocja rozwiązań innowacyjnych powstających na terenie regionu, stworzenie sieci współpracy w celu wymiany informacji i wiedzy na rzecz przedsiębiorców oraz monitoring i analiza postępów realizacji RIS Podlasie (poprzez przeprowadzanie badań i analiz stanu innowacyjności województwa podlaskiego). W ramach PCI zostaną podjęte działania polegające na: • stworzeniu bazy danych potrzeb i ofert technologicznych podlaskich przedsiębiorstw – służącej kojarzeniu sprzedających i kupujących nowe technologie w postaci maszyn i urządzeń, a także identyfikacji zapotrzebowania na szkolenia i warsztaty na temat nowych technologii, • powołaniu zespołu ekspertów z dziedziny kluczowych technologii z punktu widzenia rozwoju regionu (w skład zespołu wchodzą doświadczeni naukowcy z podlaskich uczelni oraz praktycy z wieloletnim doświadczeniem z instytucji otoczenia biznesu), • stworzeniu bazy danych instytucji wspierających innowacje, • działalności promocyjnej i szkoleniowej, • opracowaniu bazy danych do monitoringu Strategii RIS-Podlasie. Głównymi odbiorcami usług świadczonych w ramach PCI mają być podlascy przedsiębiorcy, głównie z sektora małych i średnich przedsiębiorstw, firmy z branż innowacyjnych i charakteryzujących się wysoką dynamiką rozwoju oraz instytucje wsparcia biznesu. Wymiernym efektem podjętych działań ma być przede wszystkim doprowadzenie do wzmocnienia kontaktów sfery naukowo-badawczej z sektorem przedsiębiorstw, wdrożenie procesu monitorowania Strategii RIS Podlasie, udostępnienie aktualnych informacji o stanie innowacyjności regionu jako istotnego elementu dla podejmowania decyzji ekonomicznych na poszczególnych szczeblach samorządów terytorialnych. Kolejny referat pt. Prezentacja wyników badania „Aktywność innowacyjna w województwie podlaskim” został wygłoszony przez zespół (dr Grażyna KlameckaRoszkowska, dr Ewa Piekarska, mgr Maciej Muczyński – Centrum Badań i Analiz Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku) realizujący badania ankietowe w ramach projektu PCI. Projekt, w części badawczej, ma na celu monitorowanie postępów w realizacji „Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Podlaskiego” (RIS-Podlasie), a także opracowanie metody monitoringu pozwalającej na prowadzenie regularnego przeglądu stanu innowacyjności regionu. W ten sposób zostanie stworzona możliwość uzyskania w miarę pełnej i adekwatnej czasowo informacji na temat efektów wdrażania jej założeń. Cykliczna diagnoza i analiza poziomu aktywności innowacyjnej firm podlaskich, a także monitorowanie kierunków rozwoju regionalnej infrastruktury i potencjału naukowo-badawczego wspomagającego innowacje, pozwolą na właściwą ocenę oddziaływania strategii RIS-Podlasie na gospodarkę regionu już w pierwszych fazach procesu jej wdrażania 2 .
2
M. Kondratiuk-Nierodzińska, R. Ciborowski, Ustanowienie Struktury Kontroli oraz wdrożenie systemu oceny realizowanych działań i przedsięwzięć w ramach Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Podlaskiego, UwB, Białystok 2004, s. 3-5.
Aktywność innowacyjna województwa podlaskiego…
267
Pierwsza część wystąpienia została zatytułowana „Aktywność innowacyjna podlaskich przedsiębiorstw – istota i uwarunkowania”. Kolejna dotyczyła współpracy badanych podmiotów w ramach działalności innowacyjnej, zaś trzecia finansowania działalności innowacyjnej w województwie podlaskim. Reasumując należy stwierdzić, że bazując na definicji innowacyjności przyjętej w badaniu, większość ankietowanych firm należy uznać za innowacyjne. Gdyby za ocenę poziomu innowacyjności przyjąć udział nowych produktów w przychodach ze sprzedaży, wnioski nie byłyby już tak optymistyczne. Innowacje technologiczne, w zdecydowanej liczbie przypadków, opracowywane były w oparciu o potencjał własny. Główne czynniki hamujące działalność innowacyjną, w opinii ankietowanych przedsiębiorstw, związane są ze sferą finansową. Własną działalność badawczo-rozwojową prowadzi tylko 13% badanej próby, przy czym w większości firm prace te mają charakter dorywczy. Badania pokazują, że działalność innowacyjna podlaskich przedsiębiorstw finansowana jest głównie ze środków własnych 3 . Kolejne wystąpienie pt. Projekt BIND – (B)aza (IN)nowacyjnych Prac (D)yplomowych. Prezentacja projektu i dotychczasowe doświadczenia wdrożeniowe zostało wygłoszone przez dr. Wojciecha Winogrodzkiego Prezesa Zarządu T-Matic Grupa Computer Plus Sp. z o.o. Na wstępie prelegent stwierdził, że znacząca większość podlaskich przedsiębiorstw nie współpracuje z jednostkami sfery nauki, badań i rozwoju. Wskazał na fakt, że co roku na podlaskich uczelniach naukę kończy ponad 10 tys. absolwentów, których prace dyplomowe są innowacyjne, a ich wyniki mogą znaleźć praktyczne zastosowanie. Projekt BIND ma na celu skojarzenie przedsiębiorców i wybitnych studentów. Przedsiębiorcy mogą się dowiedzieć, jakie tematy podejmują uczelnie, skontaktować się ze studentem oraz promotorem, co daje możliwość wyszukania interesujących innowacyjnych rozwiązań oraz pozwala na wczesne rozpoczęcie prac wdrożeniowych w firmie. Po przerwie, w zastępstwie dr. Tadeusza Truskolaskiego, ponownie głos zabrał Krzysztof Karpieszuk, prezentując referat pt. Innowacyjność w kontekście Programu Operacyjnego – Rozwój Polski Wschodniej. W ramach Priorytetu I – Nowoczesna gospodarka założono m.in, że: uczelnie wyższe zostaną przygotowane do aktywnego udziału w tworzeniu konkurencyjnej gospodarki; zwiększeniu ulegnie dostęp do Internetu instytucji publicznych, przedsiębiorstw i mieszkańców obszarów peryferyjnych zagrożonych „wykluczeniem cyfrowym”; nastąpi poprawa warunków dla prowadzenia działalności gospodarczej – rozwoju i dyfuzji przedsięwzięć innowacyjnych; zostanie zbudowana stała platforma kooperacji pomiędzy regionami Polski wschodniej w zakresie wspólnych działań promocyjnych oraz rozwoju współpracy międzyregionalnej. W ramach powyższych działań wsparcie uzyska baza dydaktyczna szkolnictwa wyższego, przedsiębiorczość, w tym innowacyjna (np. tereny inwestycyjne, parki przemysłowe, parki technologiczne itp.). Szczegółowo zostały omówione Działanie „Infrastruktura uczelni wyższych” oraz „Infrastruktura Społeczeństwa Informacyjnego”. Prelegent zwrócił również uwagę na Priorytet II – Wojewódzkie ośrodki wzrostu oraz realizowane w jego ramach Działa3
Szczegółowa analiza danych uzyskanych w ramach badania została zawarta w raporcie G. KlameckaRoszkowska, E. Piekarska, M. Muczyński, Aktywność innowacyjna Województwa Podlaskiego, WSE, Białystok 2006.
268
Maciej Muczyński
nie „Infrastruktura wspierająca funkcje metropolitalne”. Na realizację założeń PO – Rozwój Polski Wschodniej w latach 2007-2013 zostanie wydatkowanych 3 051,7 mln Euro w tym 2 161,6 mln Euro z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz 381,6 mln Euro z publicznych środków krajowych (zgodnie z projektem NSRO 2007-2013). Na zakończenie prelegent przytoczył kilka przykładów projektów zgłoszonych do realizacji na terenie Białegostoku w ramach prezentowanego Programu Operacyjnego. Jako kolejny wystąpił Andrzej Parafiniuk (Prezes Podlaskiej Fundacji Rozwoju Regionalnego) z referatem Konkurencyjność i innowacje w przedsiębiorstwach w nowej perspektywie finansowej 2007-2013. Na wstępie referent omówił główny cel Programu Operacyjnego – Innowacyjna Gospodarka: Wspieranie i utrzymanie wysokiego tempa rozwoju gospodarczego w celu likwidacji dysproporcji rozwojowych w stosunku do innych województw. Następnie wskazał na priorytety tegoż programu, m.in. badania i rozwój nowoczesnych technologii, infrastruktura sfery B+R, kapitał dla innowacji, inwestycje w innowacyjne przedsięwzięcia oraz dyfuzję innowacji. Konsekwencją wprowadzania powyższych założeń jest realizacja Regionalnego Programu Operacyjnego. Mówca szczegółowo omówił Priorytet Wzrost innowacyjności i wspieranie przedsiębiorczości w regionie, a w szczególności skupił się na istniejących możliwościach finansowania innowacyjnych przedsięwzięć. Na zakończenie konferencji referat zatytułowany Perspektywy wykorzystania mechanizmów 7 Programu Ramowego na rzecz rozwoju aktywności innowacyjnej na poziomie regionalnym wygłosił dr inż. Michał Klepka – przedstawiciel Krajowego Punktu Kontaktowego Programów Badawczych. Prelegent omówił pokrótce konstrukcję, zasady działania oraz główne cele 7 PR, wśród których wymienił: tworzenie europejskich centrów doskonałości poprzez współpracę pomiędzy laboratoriami, zainicjowanie europejskich inicjatyw technologicznych, stymulowanie kreatywności w zakresie badań podstawowych poprzez współpracę pomiędzy zespołami badawczymi na poziomie europejskim, tworzenie z Europy przyjaznego środowiska do pracy dla najlepszych naukowców, rozwój infrastruktury badawczej będącej w interesie Europy, wzmocnienie koordynacji narodowych programów badawczych, wzmocnienie międzynarodowej współpracy w zakresie badań. Referent zwrócił uwagę na stanowisko Komisji Europejskiej, które podkreśla znaczenie regionów w tworzeniu na terenie UE społeczeństwa opartego na wiedzy, stymulowanie tworzenia partnerstw pomiędzy władzami lokalnymi oraz regionalnymi, uniwersytetami, centrami badawczymi, przedsiębiorstwami i innymi regionalnymi aktorami. Stanowi to podstawę dążenia do zainwestowania 3% PKB w obszar rozwoju i badań i nowych technologii. W powyższych działaniach mieści się inicjatywa „Regiony wiedzy” posługująca się m.in.: • analizami, opracowaniami i realizacją programów badawczych dotyczących klastrów regionalnych oraz współpracy między nimi, • „mentorowaniem” regionów słabiej rozwiniętych pod względem badań przez wysoko rozwinięte regiony, • działaniami mającymi na celu poprawę integracji podmiotów i instytucji badawczych z gospodarkami regionalnymi. Prelegent podkreślił fakt, że „[…] państwa należące do UE zachęca się do opracowania regionalnych i krajowych strategii dla klastrów i biegunów innowacyj-
Aktywność innowacyjna województwa podlaskiego…
269
nych przy pomocy wsparcia ze strony Europejskich Funduszy Strukturalnych. Wyższy stopień wykorzystania Funduszy Strukturalnych na akcje badawcze oraz inwestycje w B+R poprawi synergię między Polityką Regionalną a Polityką Badawczą, przede wszystkim dzięki tworzeniu regionalnych strategii, które będą mogły zostać włączone przez władze lokalne do ich własnych strategii rozwoju”. Na zakończenie wystąpienia zostały podane rekomendacje dla regionów, które chciałyby realizować innowacyjne przedsięwzięcia.
MGR
MACIEJ MUCZYŃSKI
Katedra Ekonomii Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku
POLSKA DROGA DO STREFY EURO W dniu 26 października 2006 roku w siedzibie Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku miała miejsce konferencja naukowa pt. „Polska droga do strefy EURO”. Została ona zorganizowana przez Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Oddział w Białymstoku, Wyższą Szkołę Ekonomiczną w Białymstoku, Narodowy Bank Polski Oddział w Białymstoku oraz Wydział Ekonomiczny Uniwersytetu w Białymstoku. Honorowy patronat nad seminarium objął Marszałek Województwa Podlaskiego. W spotkaniu wzięli udział przedstawiciele Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Narodowego Banku Polskiego, Izby Przemysłowo-Handlowej w Białymstoku, Izby Skarbowej w Białymstoku, Wyższej Szkoły Menedżerskiej, Uniwersytetu w Białymstoku, Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego w Białymstoku – Oddział w Białymstoku. Należy zauważyć, że na konferencji byli młodzi słuchacze, liczne grono tworzyli członkowie PTE reprezentujący różne instytucje. Zebranych gości przywitał JM Rektor Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku dr Zbigniew Ejsmont, prof. WSE, który obecnie pełni również obowiązki Prezesa Oddziału Regionalnego PTE w Białymstoku. Zwrócił uwagę, że zakres tematyczny seminarium należy traktować jako swoiste wyzwanie dla szacownego grona, które się zebrało w celu wymiany poglądów oraz poszukiwania odpowiedzi na takie pytania, jak: warunki, jakie Polska powinna spełniać w dążeniu do strefy EURO, jakie sposoby są najlepsze w celu pobudzania polskich obywateli do podejmowania intensywniejszego gospodarowania w warunkach dążenia do strefy EURO. Przedstawiony zakres tematyczny można przewrotnie traktować jako swoisty zamach na dominację dolara amerykańskiego we współczesnej strukturze pieniężnej gospodarki światowej. W następnych słowach J.M. Rektor zapowiedział wystąpienie wiodące dr. Zdzisława Kurka pt. „Polska droga do strefy EURO”. Przewodniczenie pierwszej sesji zostało przekazane w ręce mgr. Czesława Chocieja – Wiceprezesa Zarządu Białostockiego Oddziału PTE. W pierwszych słowach zwrócił on uwagę na fakt pewnego wyciszenia w debacie ogólnopolskiej, jeżeli chodzi o zakres tematyczny konferencji. W jego mniemaniu dyskusja o wejściu Polski do strefy Euro w obecnej chwili ma charakter szczególnie nieoficjalny, stąd decyzja o podjęciu wysiłku związanego z organizacją spotkania, które pozwoli na przypomnienie poczynionych już postępów oraz kontynuację dyskusji nad niezbędnymi krokami, które przybliżą polską gospodarkę do momentu przyjęcia europejskiej waluty. Zasadniczym pytaniem w obecnej chwili jest z pewnością to, czy Polacy są tak mocno przywiązani do polskiego złotego czy raczej na przeszkodzie stoją
272
Maciej Muczyński
problemy natury merytorycznej i formalnej, do których przezwyciężenia jest jeszcze daleka droga. Jako pierwszy swoje wystąpienie zaprezentował dr Zdzisław Kurek, Członek Zarządu PTE – Oddział w Białymstoku. Z powodu ograniczonego czasu prelegent nie zdołał poruszyć wszystkich zagadnień, które chciał omówić. Jednakże referat swoim szerokim zakresem objął zagadnienia związane z aspektami proceduralnymi wprowadzenia euro w Polsce (kryterium nominalnej konwergencji i zgodności legislacyjnej, kryterium kursu walutowego oraz kryterium zgodności legislacyjnej), koordynacją polityki gospodarczej w Unii Gospodarczej i Walutowej, uwarunkowaniami uczestnictwa Polski w Eurosystemie, strategią przystąpienia Polski do Eurosystemu, oddziaływaniem integracji monetarnej na zmiany sektora bankowego UE, sytuacją monetarną i gospodarczą państw członkowskich UE i spoza strefy euro. Ilustracją poszczególnych wątków były bogate dane statystyczne dołączone do materiałów konferencyjnych. Następnie, w zastępstwie Pawła Sameckiego – Dyrektora Departamentu Zagranicznego NBP, głos zabrał Tomasz Ciszak. Na wstępie zwrócił uwagę na trudność w wypowiedzi, gdyż przedmówca poruszył w swoim wystąpieniu wiele wątków, które można byłoby omawiać całkowicie odrębnie. Wiele wyrażonych opinii jest zgodnych ze stanowiskiem Narodowego Banku Polskiego, chociażby w kwestii oceny stanu przygotowań Polski do wejścia do strefy EURO oraz sposobów i możliwości przyśpieszenia tego momentu. Prelegent zwrócił uwagę na fakt, że nikt w kraju nie ucieknie od omawianego problemu, gdyż Polska została zobligowana poprzez postanowienia Traktatu Akcesyjnego do wprowadzenia wspólnotowej waluty. Tym samym zasadnicze pytanie powinno brzmieć „kiedy?” i „jak?”, a nie „czy w ogóle?” Jeżeli chodzi o koszty przystąpienia do europejskiej strefy walutowej należy stwierdzić, że głównym z nich będzie zrzeczenie się autonomiczności krajowej polityki pieniężnej, jest to ważne szczególnie w aspekcie likwidacji szoków asymetrycznych. Również rezygnacja z płynnego kursu walutowego nie pozostanie bez znaczenia dla absorpcji zaburzeń wywołanych poprzez te szoki. Chociaż należy zauważyć, że taki system kursowy może być również przyczyną tychże szoków. Instrumentami, które pozostają w tej sytuacji do dyspozycji krajowych decydentów są narzędzia polityki fiskalnej oraz polityki rynku pracy, a w szczególności te, które pozwalają na uelastycznienie prowadzonych działań. Elastyczna polityka rynku pracy jest możliwa, gdy płace są elastyczne (instrument średnio efektywny) oraz gdy istnieje wysoka mobilność pracowników. W polskiej gospodarce ostatni warunek nie jest spełniany, chociażby ze względu na wysokie ceny nieruchomości, które pośrednio zniechęcają do podejmowania przeprowadzek związanych ze zmianą miejsca pracy. Na polskim rynku pracy należy zwrócić uwagę na fakt wysokiej międzynarodowej mobilności polskich pracowników. Jednakże nadal brakuje wiarygodnych danych, które pozwoliłyby na ocenę efektywności i zakresu tego zjawiska. Z kolei jeżeli chodzi o politykę fiskalną, to może być ona skutecznym instrumentem dostosowawczym w przypadku, gdy sprawnie działają automatyczne stabilizatory koniunktury. Skuteczność ich działania zależy od poziomu zrównoważenia średniookresowego deficytu strukturalnego, który w Polsce obecnie wynosi 2,5%
Polska droga do strefy euro
273
PKB. Jest to cały czas za wysoki poziom, który nie pozwala na przyjęcie europejskiej waluty. Reasumując, polska droga do EURO wymaga podjęcia niezbędnych reform w dwóch powyższych obszarach polityki gospodarczej. O kosztach przystąpienia do strefy EURO decyduje również stopień synchronizacji polskiego cyklu koniunkturalnego z cyklem w strefie EURO, co może zapewnić likwidację szoków asymetrycznych. Obecnie NBP ocenia stopień synchronizacji jako umiarkowanie wysoki. Prelegent w dalszej części swojego wystąpienia zwrócił uwagę oczywiście na spodziewane korzyści, które Polska spodziewa się osiągnąć, przyjmując wspólną walutę. Po pierwsze transmisja korzyści, które będą związane z likwidacją ryzyka kursowego, a w efekcie doprowadzą do obniżenia stóp procentowych, będzie mogła następować poprzez tzw. kanał inwestycyjny. Szacunki NBP mówią, że taki kierunek zmian może doprowadzić do powstania dodatkowego impulsu wzrostowego na poziomie 0,2-0,4% PKB. Kolejnym kanałem transmisyjnym jest tzw. kanał handlowy, który zostanie uaktywniony poprzez intensyfikację wymiany handlowej, oczywiście na skutek likwidacji ryzyka kursowego oraz poszerzenia dostępu do głębszego rynku finansowego. Porównując straty i korzyści, bilans wydaje się być jednoznacznie dodatni, chociaż nie należy zapominać o konieczności podjęcia licznych przygotowań, np. w sferze prawnej (wymagana jest zmiana art. 227 Konstytucji RP). Konkludując, do strefy EURO należy przystąpić jak najszybciej, tzn. jednak wtedy, gdy polska gospodarka będzie przygotowana, czyli spełni określone wymagania. W ocenie referenta najbliższy moment przyjęcia europejskiej waluty może nastąpić dopiero w roku 2011 i to pod warunkiem spełnienia kryterium fiskalnego już w 2009 roku. Po przerwie rozpoczęła się druga sesja, na którą składały się wystąpienia uzupełniające oraz dyskusja. Pierwszy koreferat wygłosił prof. dr hab. J. Zarzecki – Kierownik Katedry Finansów i Rachunkowości WSE. Na wstępie określił swój stosunek do omawianej materii jako jak najbardziej pozytywny i wskazał, że przyjęcie europejskiej waluty można rozważać w znacznie szerszym kontekście likwidacji otwartych konfliktów militarnych. W dalszej części wystąpienia prelegent skierował uwagę uczestników konferencji na znaczenie sektora finansów publicznych, a w szczególności ubezpieczeń społecznych, w aspekcie spełnienia warunków wejścia Polski do strefy EURO. W Polsce nadal traktuje się przepływy z budżetu państwa do Otwartych Funduszy Emerytalnych jako transfery funduszy prywatnych, co stanowi ukryty deficyt budżetowy. W roku 2007 ma nastąpić zmiana w klasyfikacji powyższych przepływów pieniężnych, co może spowodować zwiększenie deficytu budżetowego do poziomu nawet 3-4% PKB, który w ten sposób znacząco będzie odbiegał od poziomu minimalnego kryterium fiskalnego określonego dla kandydatów do Eurosystemu. Referent wskazał na konieczność podjęcia szeroko zakrojonych reform w sferze finansów publicznych, które pozwoliłyby na znaczące ograniczenie rozmiarów deficytu budżetowego. Rozwiązaniem powyższego problemu byłby również długotrwały trend wzrostowy PKB. Kolejne wystąpienie przedstawił prof. dr hab. Ryszard Horodeński – Kierownik Katedry Polityki Ekonomicznej i Społecznej Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku. Na wstępie wyraził bardzo pozytywną opinię na temat wystąpienia dr. Zdzisława Kurka. Prelegent określił się jako umiarkowany optymista. Zadał reto-
274
Maciej Muczyński
ryczne pytanie, czy Polacy tak bardzo kochają złotówkę, żeby z niej nie zrezygnować na rzecz euro, przecież od tak dawna kochają dolara amerykańskiego. Wskazał na fakt, że wejście Polski do strefy Euro byłoby bardzo korzystne, jeżeli dokonałoby się w najbliższych 2-3 latach. Jednakże taki scenariusz jest rozważany wyłącznie przez naukowców i dziennikarzy, gorzej z decydentami. Przyjęcie europejskiej waluty może spowodować znaczne przyśpieszenie wzrostu gospodarczego poprzez wzrost inwestycji, ożywienie wymiany handlowej oraz wzrost konkurencyjności polskiej gospodarki. Niezaprzeczalną, wcześniej już wskazywaną, wadą będzie utrata niezależności polityki monetarnej oraz przyśpieszenie transferu polskiej siły roboczej na rynki europejskie. W aspekcie ostatniego problemu referent wskazał jednak na wiele pojawiających się przeszkód, chociażby barierę językową, kulturową, niedopasowanie kwalifikacyjne, które to spowodują znaczne ograniczenie tego zjawiska. Po ostatnim wystąpieniu przewodniczący obrad zaprosił zebranych uczestników do dyskusji. Pierwsze pytanie zostało skierowane do naczelnika Tomasza Ciszaka i dotyczyło oceny siły oraz zakresu działania efektu Balasssy-Samuelsona 1 związanego z faktem wejścia do strefy europejskiej waluty. Prelegent wskazał, że podwyżka cen związana z wprowadzeniem EURO w państwach UE (mierzona zharmonizowanym wskaźnikiem inflacji) wyniosła około 0,1 do 0,3%. Fakt ten jest zaprzeczeniem spostrzeżeń większości konsumentów, którzy zauważyli wzrost cen większości kupowanych dóbr. Rzeczywiście, w momencie przyjmowania EURO, nastąpił w wybranych krajach wzrost cen niektórych artykułów i usług, przede wszystkim tych kupowanych często i w małych ilościach. Stąd wysoki poziom inflacji postrzeganej, a nie rzeczywistej. Dodatkowym impulsem decydującym o postrzeganiu znaczącego wzrostu cen były podwyżki podatków pośrednich, które oczywiście przełożyły się na ceny detaliczne. W tym samym czasie wzrostowi uległy również ceny ropy naftowej i gazu ziemnego, jednakże nie miały one wpływu na poziom obserwowanej inflacji. Na tym głosie zakończyła się dyskusja i nastąpiło podsumowanie konferencji, którego dokonał wiceprezes Podlaskiego Oddziału PTE Czesław Chociej. Stwierdził w krótkich słowach, że założone cele zostały w pełni osiągnięte, a seminarium wpisuje się w nurt poważnej dyskusji dotyczącej koniecznych działań związanych z przyśpieszeniem wejścia Polski do strefy EURO.
1
„Efekt polega na szybszym wzroście cen towarów i usług niepodlegających wymianie międzynarodowej (niewymiennych) niż cen towarów podlegających wymianie międzynarodowej (wymiennych). Skutkiem występowania efektu jest m.in. realna aprecjacja kursu walutowego w szybciej rozwijających się krajach”: J. Borowski (red.), Raport na temat korzyści i kosztów przystąpienia Polski do strefy euro, NBP, Warszawa 2004, s. 76.