Ehrhardt Ute -Grzeczne dziewczynki ida do nieba niegrzeczne ida tam gdzie chca

Ute Ehrhardt

Grzeczne dziewczynki idą do nieba , niegrzeczne idą tam , gdzie chcą

...miłej lektury, Dziewczyny ! TRZYMAJMY SIĘ RAZEM !

( i nie zapomnijcie rozesłać tej e-książki dalej do wszystkich znanych wam Kobiet ! )

NAJGŁOŚNIEJSZY PORADNIK OSTATNIEJ DEKADY

Kobiety są grzeczne. Miłe, uległe, skromne i wyrozumiałe. Tego się od nich oczekuje i tak myślą same o sobie. Grzeczność – ich zdaniem – stanowi klucz do życiowego sukcesu. Kobiety spełniają oczekiwania innych i dziwią się, że ich ofiarność nie zostaje nagrodzona. Ute Ehrhardt demaskuje myślowe pułapki, które przeszkadzają kobietom realizować własne potrzeby i głośno wyrażać swoje zdanie. Radzi, by odrzucić postawę podporządkowania i śmiało sięgać po zakazane owoce. Tylko niezależne, pewne siebie kobiety mogą odnosić sukcesy, realizować marzenia i nawiązywać partnerskie relacje z innymi. Rzadko te grzeczne!

O Autorce

Ute Ehrhardt ( ur. 1956 ) , terapeutka, autorka głośnych poradników dla kobiet, tłumaczonych na wiele języków. Wspólnie z mężem prowadzi w Niemczech ośrodek doradztwa psychologicznego dla firm. Uczy retoryki, specjalizuje się w treningu komunikacji, szkoli menedżerów i – przede wszystkim – wspiera kobiety.

Nikt nie rodzi się grzeczną dziewczynką – twierdzi Ute Ehrhardt. W swojej książce demaskuje myślowe pułapki, które przeszkadzają kobietom realizować ich własne potrzeby i głośno wyrażać swoje zdanie. Radzi, by odrzucić postawę podporządkowania i śmiało sięgać po zakazane owoce. Tylko niezależne, pewne siebie kobiety mogą odnosić sukcesy, realizować marzenia i nawiązywać partnerskie relacje z innymi. Rzadko te grzeczne!

Ute Ehrhardt urodziła się w roku 1956 w Kassel. Karierę zawodową zaczynała od posady urzędniczki w banku. Porzuciła to zajęcie po sześciu tygodniach z przeświadczeniem, że „nie urodziła się po to, by siedzieć w okienku bankowym”. Aby zdobyć pieniądze na dalszą naukę w liceum wieczorowym, dawała lekcje angielskiego i dorywczo pracowała w biurze. Zaangażowała się w ruch feministyczny, studiowała psychologię, a od roku 1984 prowadzi ośrodek doradztwa psychologicznego dla przedsiębiorstw. Wśród jej klientów znalazły się m.in. takie firmy, jak: Gruner+Jahr, Dr.Oetker, wydawnictwo Jahreszeiten, Mercedes Benz, Merk, Rewe, RTL, czasopismo „Vital” i wiele innych. Ute Ehrhardt uczy retoryki, prowadzi treningi z zakresu komunikacji i optymalizacji własnych umiejętności, szkoli kadry kierownicze, a przede wszystkim wspiera kobiety. W roku 1987 we współpracy z czasopismem „Brigitte” zorganizowała warsztaty dla kobiet bez wykształcenia zawodowego. Pomysł ten realizowano z powodzeniem przez wiele lat. Jej książka „Grzeczne dziewczynki idą do nieba, niegrzeczne idą tam gdzie chcą” na wiele miesięcy zajęła pierwsze miejsce na wszystkich listach bestsellerów, osiągając nakład ponad milion egzemplarzy. Została wydana w USA, Brazylii, Grecji, Islandii, na Węgrzech, w Czechach, Japonii, Hiszpanii, Holandii, Rumunii, Korei, we Włoszech, Francji, Danii, Turcji, Słowacji i w Polsce – Ute przekracza wszelkie granice.

Niegrzeczne dziewczynki idą tam, gdzie chcą.

(...) Nieposłuszne, zbuntowane kobiety nie są wynalazkiem naszych czasów. Już Florence Nightingale, założycielka pierwszej szkoły dla pielęgniarek w 1860 roku, była na swój sposób niegrzeczna. Odmówiła posłuszeństwa rodzicom, odrzuciła dobrą partię i zdecydowała się na ryzyko ostrego i długotrwałego konfliktu. Bolało ją wprawdzie, że martwi matkę, ale była głęboko przekonana, że: „Jeśli człowiek rodzi się ze skrzydłami, powinien zrobić wszystko, żeby się nimi posłużyć i latać”. Wiele odważnych, przebojowych kobiet poszło za jej przykładem. Chociażby Golda Meir – z pewnością jedna z najwybitniejszych kobiet-polityków. Swoją wolę zwycięstwa wyrażała następującymi słowami: „Nic w życiu nie przychodzi samo. Nie wystarczy w coś wierzyć; trzeba mieć siłę pokonywać przeszkody i walczyć”. Jej celem było zwycięstwo, a nie zdobywanie pozycji. Gdy zaproponowano jej stanowisko wicepremiera, odpowiedziała słynnym zdaniem: „Wolę być całą babcią niż półpremierem!”. Niezależność kobiet również ma długą tradycję. Coco Chanel znała wartość pieniądza, nadała mu jednak dodatkowy, istotny dla kwestii kobiecej sens: „Pieniądze niewiele dla mnie znaczyły, ale niezależność ( jaką mi dały ) – bardzo wiele”. Coco Chanel miała jeszcze inną cechę niegrzecznych dziewczynek: nie unikała konfliktów i nie bała się przegrywać. „Człowiek uczy się nie na sukcesach, lecz na porażkach”. Jej życiowa dewiza brzmiała: „Nie przejmować się i robić swoje”. Kobieca odwaga zawsze popłaca. Sabine Christiansen, znana niemiecka reporterka i pisarka, tak długo przekonywała wszystkich, że doskonale nadaje się do tej pracy, aż dopięła swego. Wprawdzie nie miała odpowiednich kwalifikacji, ale wytrwałość, siła przekonywania i pewność siebie zaprowadziły ją na szczyt. Same kompetencje nigdy nie wystarczają. Daję tu za przykłady kobiety sławne. Lecz zwykłe kobiety, kobiety „jakich wiele”, również coraz częściej pokazują pazury i wolę walki. Wśród osób wybierających samodzielne życie jest coraz więcej kobiet. Rośnie odsetek kobiet pracujących zawodowo i coraz więcej z nich po urodzeniu dziecka szybko wraca do pracy. Kobiety częściej niż mężczyźni występują o rozwód. Co łączy te kobiety:  Naruszają reguły.  Ustanawiają własne zasady.  Stawiają jasne wymagania.  Wyraźnie mówią NIE.  Nie dają się zastraszyć.  Mają własną wizję swojej drogi życiowej.  Mają szerokie horyzonty.  Dążą do sukcesów.  Nie muszą się podobać za wszelką cenę.  Nie boją się krytyki.  Nie pozwalają sobie zamykać ust.  Mają świadomość, że bez ryzyka nie ma wygranej.  Poświęcają swoją energię dla własnych celów.  Są dumne ze swoich osiągnięć.  Nie boją się rywalizacji.  Mówią, co myślą, i mało przejmują się tym, co zrobią albo pomyślą inni. Niegrzeczne dziewczynki chcą zwyciężać. Chęć zwyciężania jest potrzebą, z której kobiety często rezygnują. Kobietom potrzebna jest mentalność zwycięzcy. Powinny wyrobić w sobie wolę pokonywania przeszkód, a przeciwności traktować jak okazję do zdobywania nowych terytoriów. Mają wszelkie szanse, bo wytrzymałości i siły woli im nie brakuje. Zadziornym, przebojowym kobietom powodzi się lepiej. To fakt, mimo że w naszym kręgu kulturowym nauczyliśmy się negatywnie oceniać kobiecy gniew, złość i

wolę walki. Grzeczne dziewczynki tak długo tłumią takie emocje, aż przestają je odczuwać. Skutek jest taki, że często bywają znużone i chorują. Niegrzeczne dziewczynki wiedzą, że trzeba walczyć o swoje. Wiedzą też, że nie ma związków międzyludzkich całkowicie wolnych od konfliktów. Niegrzeczne dziewczynki nie boją się agresji – ani własnej, ani cudzej. Niegrzeczne dziewczynki czerpią ze swojej agresji energię. Nawet jeśli są wściekłe same na siebie. Ich sposobem na życie nie jest brak wiary w siebie i autodestrukcja, ale odwaga – wobec siebie i wobec świata. Gniew i wściekłość pobudzają je do czynów, zagrzewają do działania. Niegrzeczne dziewczynki są czujne i potrafią rozpoznać ukrytą agresję. Nie dają się zaszantażować czyjąś chorobą. Ani „słabe serce” ojca, ani migrena partnera nie powstrzymują ich od mówienia, co myślą, i od stawiania wymagań. Owszem, okazują zrozumienie, w granicach rozsądku biorą pod uwagę potrzeby innych, ale konsekwentnie robią to, co uważają za stosowne. Nie chcą nikogo zbawiać, a za swoją życiową misję nie uważają znalezienia u mężczyzny czułego serca pod twardą skorupą. Domagają się dla siebie szacunku. Bronią się przed „cierpiętnikami”, którzy próbują nimi manipulować dla własnych korzyści. Nie dają sobie wmówić, że broniąc się, wpędzają kogoś w chorobę. Nie boją się uchodzić za kobiety bez serca. Potrafią się bronić również przed tymi, którzy chcą im „pomóc”. Wiedzą, że za chęcią niesienia pomocy ukrywa się czasem agresor, który nie chce dopuścić, by wzięły sprawy we własne ręce. Nie dają się nabrać na łzy, wrażliwość, delikatność i słabość tych, którzy lubią demonstrować swoją bezradność. Demaskują bezradnych, pokazują im, jaką dysponują siłą, gdy ci poczują się zmuszeni bronić swojej postawy życiowych nieudaczników. Niegrzeczne dziewczynki umieją rozpoznać agresję w zapominalstwie, rzekomych nieporozumieniach i w unikach. Bronią się przed nimi, zamiast okazywać bezradne zrozumienie. Tak postępują w pracy i w związkach partnerskich. Nie pozwalają sobą manipulować. Kierują się swoimi własnymi opiniami i uczuciami. Jeśli czują, że coś jest nie tak, próbują zrozumieć dlaczego. Nie tracą przy tym wiary w siebie, lecz bacznie przypatrują się otoczeniu. Nie dają się wodzić za nos ludziom z pozoru miłym. Mają się na baczności przed tymi, którzy „wiedzą lepiej” co jest dla nich dobre i którzy próbują ochronić je przed wrogim światem. Nie ulegają tym, którzy próbują wywołać w nich lęk, gdy odważą się pójść własną drogą. A jeśli ktoś im mówi, że przyznanie się do własnych pragnień grozi katastrofą, wybiorą raczej ryzyko fatalnych skutków niż kapitulację. A gdy mają wątpliwości, odsuwają się od innych, nigdy od siebie! (...)

Spis treści Grzeczna od kołyski aż po grób Wielkie oszustwo Pułapki życiowych stereotypów Kiepskie wymówki Kobiety nie wiedzą, czego chcą? Czy kobiety to sama łagodność? Czy kobiety naprawdę są słabe? Czy kobieta zawsze musi być piękna? Czy silna kobieta musi być samotna? Czy każda kobieta musi być matką? Czy kobieta nie może istnieć bez mężczyzny? Myślowe pułapki w życiu zawodowym „Ofiarność zostanie doceniona” „Muszę robić to, czego ode mnie oczekują” „Na sukces trzeba zapracować” Lęk przed sprawowaniem władzy Czy władza skazuje na samotność? Władza to wyzysk? Władza demoralizuje? Grube ryby pożerają? Kobiety zza kulis pociągają za sznurki? Ryzyka należy unikać? Władza pozbawia przyjaciół? Kto się poniża, będzie wywyższony? Czy kobieta-szef musi służyć innym? Strategie Odkryj własną wartość Szanuj swoje dokonania Pamiętaj o swoich potrzebach Przekazuj obowiązki Naucz się mówić NIE Samospełniająca się przepowiednia Wyuczona bezradność Pomocne wspomnienia „Taka już jestem i taka pozostanę” Mała kobietka Uległość w mowie ciała Język podporządkowania Zawsze ten uśmiech Uśmiechamy się wbrew sobie? Mentalność Mony Lisy Pułapki relacji z otoczeniem Pułapka wyrozumiałości Pułapka usłużności Pułapka ofiarności Pułapka skromności Pułapka współczucia Kobieta oswojona Kobiety potrzebują sprzymierzeńców Nieświadomy sabotaż Krótkotrwałe korzyści wynikające z podporządkowania Wczesne przyczyny Złudne korzyści wynikające z uprzedzeń Formy uległości

Wyrzeczenia kobiet Wyrzeczenie się sprzeciwu Wyrzeczenie się możliwości intelektualnych Wyrzeczenie się obrony własnych interesów Wyrzeczenie się własnych zasad Wyrzeczenie się niezależności materialnej Wyrzeczenie się wykształcenia Wyrzeczenie się kariery Niegrzeczne dziewczynki idą tam, gdzie chcą.

[ wyszukiwanie według spisu treści: Ctrl+F ]

Grzeczna od kołyski aż po grób Kobiety są grzeczne. Miłe, uległe, skromne i wspaniałomyślne. Tego się od nich oczekuje i takie mają wyobrażenie o sobie. Grzeczność, ich zdaniem, otwiera drogę do życiowego sukcesu, ale życie pokazuje, że jest wręcz odwrotnie. Dzisiaj kobiety już nie chcą być tylko grzeczne. Ich sposób widzenia siebie zmienia się, wciąż jednak jest w nich wiele sprzeczności. Nowa Kobieta śmiało przebija się przez życie, ale dręczą ją z tego powodu wyrzuty sumienia. Chociaż nie daje tego po sobie poznać, toczy wewnętrzną walkę: z jednej strony chce być przez wszystkich lubiana i wszystkim dogodzić, z drugiej wie, że w ten sposób wikła się w zależności od innych. Chce iść do przodu i pokonywać przeszkody, ale nie chce nikogo ranić; chce osiągnąć swój cel, ale nie kosztem innych; chce stawiać wymagania, ale nie lubi sprawiać przykrości; chce otwarcie wyrażać swoje zdanie i przekonywać innych, ale nie chce manipulować; chce być pewna siebie, ale nie chce być dla nikogo postrachem. Ta ambiwalentna postawa ujawnia się mimo woli w niuansach mowy ciała. Lekko pochylona głowa, pytający wzrok, krótki, niepewny uśmiech sygnalizują: „Tak naprawdę wcale nie jestem tego pewna”. Pozornie nic nie znaczący, jakby mimochodem uczyniony gest zachęca: „Przekonaj mnie” albo: „Upieram się, ale tylko na niby”. Kobiety potrafią doskonale wczuwać się w cudze położenie. Rozumieją pobudki kierujące postępowaniem innych ludzi. Współczują. To dlatego przeforsowanie własnego zdania czy spełnienie osobistego pragnienia przychodzi im z takim trudem. Jeśli przeanalizujemy obraz kobiety kreowany przez popularne seriale telewizyjne, ujrzymy istotę doskonałą, która wszystko potrafi i ze wszystkim sobie radzi. Z uśmiechem na ustach prowadzi dom, pracuje zawodowo, zajmuje się dziećmi i wypełnia obowiązki małżeńskie. Ofiarnie wspomaga karierę męża. Jest wyrozumiała, uległa i gotowa do pomocy; poświęca się, nie oczekując wdzięczności. Jest piękna, zadbana, wysportowana, pełna energii. Zajmując podrzędną pozycję zawodową, odnosi drobne sukcesy w pracy. Kobiety częściej niż mężczyźni cierpią z powodu lęków i depresji. Są przekonane, że muszą sprostać większym wymaganiom, niż mężczyźni. I tak w rzeczywistości jest. Kobiety starają się być bardziej perfekcyjne, pilniejsze, bardziej gotowe do kompromisu, współpracy i pomagania innym niż ich koledzy. Ale rezultaty osiągają raczej skromne. Częściej pracują efektywniej niż mężczyźni, nie są jednak ani odpowiednio wynagradzane, ani awansowane. Same też nie cenią swoich osiągnięć. Stare przysłowie mówi: „Bez pracy nie ma kołaczy”. Więc kobiety harują i szybko stają się niezastąpione. Potrafią naprawdę wiele zdziałać, niestety, na ogół nie tam, gdzie trzeba. Wykonują prace pomocnicze, wspierają innych i wierzą, że w ten sposób zasłużą na uznanie, dzięki któremu będą mogły wspiąć się na szczebelek wyżej. Świadczą przysługi kolegom z pracy albo mężom, a oni skupiają się na tym, co służy ich własnym karierom. Pomocnice zostają na lodzie. Tylko tym kobietom, które stosują zręczniejsze strategie, udaje się wspiąć na szczyt. Praca na cudze konto to zła strategia; równie zła jak skromność. Mimo to wiele kobiet ukrywa swoje osiągnięcia. Nie lubią się chwalić. Jeżeli jednak nikt ich nie docenia, stają się zgryźliwe, depresyjne, wypalone, popadają w alkoholizm. „Kobiety są stworzone do tego, żeby troszczyć się o innych” – uważa pewien pan na kierowniczym stanowisku. Jego zdaniem kobiety sprawdzają się w usługach. W tej dziedzinie potrafią osiągnąć jakąś samodzielność, „służenie” to ich natura. Swoim postępowaniem wiele kobiet potwierdza jego opinię. Robią dokładnie to, czego się od nich oczekuje: nie wychylają się, rezygnują z własnych dobrych pomysłów, wierzą, że wygrają w życiu i w pracy, jeśli będą ciche i kochające. Mają nadzieję, że przywiążą do siebie mężczyznę, jeśli będą potulnie milczeć i wyręczać go we wszystkim. Liczą na to, że za posługi i pańszczyznę doczekają się pochwały i przychylności. Bycie miłą uważają za jedyną strategię sukcesu. Biorą przykład ze swoich matek, chociaż doświadczenie już dawno powinno je nauczyć, że tylko pewne siebie i niepokorne kobiety dochodzą do czegoś w życiu. Nigdy te grzeczne, a rzadko te najlepsze! Kobiety stawiają sobie nierealne wymagania i pracują ponad siły – sukcesy osiągane tanim kosztem nie mają dla nich wartości. Kobiety dają z siebie wszystko, jednak kiedy już są u celu, następuje coś strasznego: dochodzą do wniosku, że sukcesu

nie zawdzięczają sobie.Wydaje im się, że ich własne umiejętności i starania to za mało, żeby osiągnąć dobre rezultaty. Kiedy im się powiedzie, przypisują to okolicznościom, szczęściu lub przypadkowi. Jeżeli natomiast coś im się nie uda, odzywa się ich stłumiona obawa: „Po prostu nie jestem wystarczająco dobra. Inni na moim miejscu zrobiliby to lepiej”. Kobiety złoszczą się na siebie, wycofują i zaczynają bać się nowych wyzwań. Przystosowanie – fatalna strategia Kobiety nie chcą rzucać się w oczy, wolą wtopić się w otoczenie. Trwają w błędnym przekonaniu, że tak zamaskowane, łatwiej osiągną swoje cele. Nie zwracać na siebie uwagi – to ich dewiza. Starają się więc pozostać niepozornymi, grzecznymi dziewczynkami i nie pojmują, dlaczego ich skromność nie jest nagradzana. Kobiety muszą się nauczyć nie liczyć po cichu na wdzięczność, lecz głośno mówić, czego oczekują w zamian. Kobiety poświęcają się, sądząc, że inni staną się ich dłużnikami i kiedyś nastąpi wyrównanie długów. Zwykle nie następuje. Dlatego kobiety muszą pojąć, że albo wyświadczają komuś przysługę, albo robią coś, ponieważ spodziewają się wdzięczności, uznania lub rewanżu. Musi to być jednak od razu powiedziane. Wtedy ta druga osoba ma możliwość odrzucenia oferty i każdy wie, na czym stoi. Kobiety chcą być przez wszystkich lubiane. Jest to potrzeba, z której najtrudniej im zrezygnować. W imię tej potrzeby wyrzekają się samodzielności, niezależności i władzy. Zamiast „odnaleźć siebie”, coraz bardziej się od siebie oddalają. Jeśli ktoś okaże im sympatię, przyjmują to z niedowierzaniem. Nie spodziewają się od nikogo szacunku i nie będą go miały, dopóki nie przestaną kierować się w życiu tym, co inni o nich sądzą. Jeśli chcesz skończyć z takim sposobem myślenia, zacznij od razu. Wymień trzy cechy, za które siebie lubisz. Ważne są te cechy, które tobie przynoszą korzyści. W zgodzie ze sobą żyją te kobiety, które potrafią utrzymać równowagę między zaspokajaniem własnych potrzeb a spełnianiem oczekiwań otoczenia. Szukają własnej drogi i nie boją się ryzyka. Wiedzą, że ryzykując, muszą umieć zarówno wygrywać, jak przegrywać i chcą wygrywać! Skupiają się na własnych planach i nie paraliżuje ich obawa, co inni o nich powiedzą. W rezultacie wcale nie stają się podłe i bezwzględne, lecz odważne, niezależne i pełne radości życia. Kobiety, które postanowiły podjąć ryzyko, nie boją się porażki. Wiedzą, że drużyna piłkarska, która przegrała dwa do trzech, strzeliła aż dwie bramki. Nie pozwalają, by odmowa czy niepowodzenie podcięły im skrzydła. Słowa „nie” nie biorą do siebie. Kiedy coś im się nie udaje, szukają prawdziwej przyczyny zamiast o wszystko obwiniać siebie. Nie zadręczaj się myślą, że ktoś ma coś przeciwko tobie. Nie zaprzątaj sobie głowy pytaniem, co jest z tobą nie w porządku. Szukaj twórczych rozwiązań. Niestety, niewiele kobiet potrafi zrobić ten krok ku niezależności. Większość tkwi w starych schematach. Najwyraźniej wolą być grzeczne niż zadowolone z życia. Dlaczego boją się sięgać po zakazane owoce? Dlaczego tak wielu kobietom trudno jest zrobić coś, co uchodzi za złe? Z jakiego powodu uważają za niestosowne coś, co dla mężczyzn jest zupełnie normalne? Paraliżuje nas lęk przed karą za nieposłuszeństwo, za choćby drobne naruszenie reguł gry. Co inni o nas pomyślą? Jak się zachowają? Czy nadal będą lubić taką niegrzeczną dziewczynkę? Grzeczne kobiety są jak zakneblowane. Bez słowa rezygnują z wielu przyjemności, rzadko sięgają po to, czego naprawdę pragną. Żeby zrozumieć, dlaczego tak się dzieje, trzeba się cofnąć do doświadczeń wczesnego dzieciństwa. Już sposób w jaki niemowlę karmione jest piersią, ma wpływ na jego późniejsze zachowanie, a dziewczynki karmi się inaczej niż chłopców. Trudno jest dokładnie prześledzić, jak dziecko staje się chłopcem

lub dziewczynką, ale tylko w tym kontekście widać, co wywołuje kobiecą bezradność i uległość, i co sprawia, że te cechy tak mocno do kobiet przylgnęły. Współczesna psychologia opisuje dwa mechanizmy powstawania i utrwalania samoograniczeń. Wyjaśnia, co sprawia, że kobiety grzęzną w sytuacjach, z których nie widzą wyjścia, i dlaczego tak trudno im wyrwać się z tej autodestrukcji. Wyuczona bezradność jest kluczowym pojęciem, wyjaśniającym życiowe konflikty kobiet i pozwalającym opisać wiele ich codziennych problemów. Kobiety okazują bezradność, gdy na przykład złapią na drodze gumę i wydaje im się, że nie potrafią zmienić koła w samochodzie. Bezradne są również kobiety bite przez brutalnych mężów i nie znajdujące odwagi, żeby od nich odejść. Martin Seligman, jeden z autorów tej koncepcji, twierdzi, że za reakcje wyuczonej bezradności można uznać również dramatyczne duchowe niedomagania, takie jak depresje czy stany lękowe. Wiele rozmaitych doświadczeń może doprowadzić do ukształtowania się postawy: „Sama nie dam sobie rady!” To początek lęków i depresji. Ludzie okazują bezradność tylko dlatego, że uważają, iż nie poradzą sobie z jakąś sytuacją czy splotem okoliczności. Przy czym decydująca jest nie rzeczywistość, lecz własne przeświadczenie, że nie jest się w stanie doprowadzić do pozytywnego rozwiązania problemu. W rezultacie traci się zdolność do działania. Bezradność jest przekonaniem nabytym. Nigdy nie jest nieuchronna. Koncepcja samospełniającej się przepowiedni ( self-fulfilling prophecy ) powiada: jakieś wydarzenie następuje dlatego, że istniało odpowiednie oczekiwanie. Dokładna jej definicja powinna brzmieć następująco: jeżeli rozwinę w sobie oczekiwanie, że nastąpi jakieś wydarzenie, zwiększy się prawdopodobieństwo, że zrobię wszystko, by takie właśnie konkretne rozwiązanie nastąpiło. Proces ten przebiega w dużej mierze nieświadomie. Na przykład: boję się egzaminu. Uczę się nerwowo i chaotycznie. Wyobrażam sobie pustkę w głowie albo że odpowiadam źle. Prawdopodobieństwo, że obleję egzamin, rośnie. Skutek: boję się jeszcze bardziej. Odwrotna sytuacja: wierzę, że mi się uda ( oczekiwanie sukcesu ). Uczę się w sposób ukierunkowany. Jestem skoncentrowana, umysł mam jasny. Panuję nad sytuacją. Czuję się spokojna i pewna siebie. Wyobrażam sobie, że odpowiadam prawidłowo. Prawdopodobieństwo, że zdam egzamin, rośnie. W rezultacie tym bardziej oczekuję sukcesu. Mechanizmy wyuczonej bezradności i samospełniającej się przepowiedni przenikają się i uzupełniają. Kobieta, która uważa się za pozbawioną zdolności technicznych, prawdopodobnie dostała taki przekaz już jako dziecko. Z góry wie, że nie umie na przykład wymienić świecy w samochodzie. Mimo to bez przekonania próbuje, oczywiście nie mając odpowiednich narzędzi ani wiedzy. Kaleczy sobie palec, usiłując odkręcić jakąś śrubę, nie wie, które kabelki połączyć, coś urywa, a w końcu potwierdza podświadome przekonanie o własnej bezradności. Wydaje jej się, że choć naprawdę próbowała, nie dała sobie rady. Generalizuje tę podświadomie oczekiwaną porażkę i jeszcze mocniej wątpi w swoje umiejętności techniczne. W jej przekonaniu sprawa jest ostatecznie przesądzona. Na przyszłość już wie: potrzebuje pomocy. Nieudolność wywołana negatywnym nastawieniem zostaje przypieczętowana. Kobieta zaradna, nastawiona pozytywnie, sama zmienia świece. Wprawdzie i ona kaleczy sobie palec, ale bada przyczynę tej drobnej niezręczności i stwierdza, że wsadziła rękę nie tam, gdzie trzeba. Poza tym miała nieodpowiednie narzędzia. Następnym razem będzie uważać. Podejmie kolejną próbę i nie zwątpi w siebie. Bezradność ujawnia się na co dzień w różnych sytuacjach. Bezradne kobiety wątpią w skuteczność swojego działania. Funkcjonują znacznie poniżej swoich możliwości. Ostrożnie wytyczają plany, a i tak rzadko realizują je do końca. Przy najmniejszych trudnościach kapitulują. Taki brak odporności nie musi dotyczyć wszystkich dziedzin życia. Kobieta-rzemieślnik, która świetnie dogaduje się z klientami, może być zupełnie bezradna, gdy popadnie w konflikt z matką. Nauczycielka, która znakomicie radzi sobie z rozbrykanymi dzieciakami, wpada w panikę, kiedy ma pojechać na kurs dokształcający. Ludzie bywają kompetentni i silni w jednej dziedzinie, a w innej – zagubieni i bojaźliwi. Trudno w to uwierzyć, ale pozytywne doświadczenie sukcesu i zaradności w jednej dziedzinie niełatwo przenieść na inne obszary. Trzeba by bowiem

przyjąć, że osiągnięcia zawdzięcza się sobie, my zaś wolimy widzieć w nich dzieło przypadku. Blokujące przekonania, będące rezultatem wczesnych doświadczeń, utrudniają ewentualne zmiany. Ludzi nie hamuje rzeczywistość, lecz ich własne sposoby ich interpretowania. Jeśli ktoś jest przekonany, że nie rozwiąże matematycznego zadania, bo w jego rodzinie nikt nie ma zdolności do nauk ścisłych, sam sobie stworzył mocną wewnętrzną blokadę. Kto natomiast jest świadom, że skomplikowane zadanie może sprawiać trudność, zdaje sobie również sprawę, że trzeba będzie się pomęczyć i nagłowić, ale jest to do zrobienia. Rozwiązywanie trudnych zadań wymaga wysiłku. Kto jest tego świadom, traktuje trudności jako wyzwania. Rozumie, że dotyczą one konkretnej sprawy czy sytuacji, a nie jego samego. Niepowodzenia nie muszą być zawinione przez nas, czasem ich przyczyną są zmieniające się okoliczności. Kiedy będziemy wypoczęte, w lepszej formie, dobrze przygotowane albo właściwie wyposażone, możemy działać skuteczniej. Ktoś, kto błędów szuka wyłącznie w sobie i uważa, że okoliczności nie mają nic do rzeczy, sam siebie blokuje, prawdopodobnie z powodu wyuczonej bezradności. Doświadczenie doprowadziło wiele kobiet do przekonania, że niczego nie są w stanie dokonać o własnych siłach. Przestały na sobie polegać. Liczą na to, że pomogą im dobrzy ludzie albo los. Straciły wiarę we własną siłę i zaradność, a wyuczone wzorce zależności podsuwają im tylko jedno rozwiązanie: robić to, czego oczekują inni. Kobiety płacą za taki wybór własną wolnością i radością życia. Kompetentne, ale bezradne kobiety czekają, aż ktoś się na nich pozna. W pracy książę z bajki nazywa się kierownik! To na niego czeka wiele kobiet, którym się zdaje, że tkwią w ślepym zaułku. Zamiast zapracować na swój sukces, ukrywają własne umiejętności i zawodowe ambicje. Jeżeli jednak nie dostają awansu, czują się urażone i zawiedzione. Sensowniejszą reakcją byłaby walka o uznanie. Bezradni nie dowierzają własnym siłom i umiejętnościom, boją się też zdać na szczęście i przypadek. Nie widząc siebie jako sprawców własnych dokonań, pozbawiają się radości z własnych sukcesów. Jedynie gdy coś się nie udaje, poczuwają się do odpowiedzialności. Brak wiary w siebie odbija się na ich motywacji i aktywności. Bezradni cierpią na inercję, permanentne znużenie, syndrom wewnętrznego wypalenia, bezsenność albo bezproduktywną nadaktywność. Są głęboko przekonani, że nic nie mogą zmienić ani samodzielnie osiągnąć. Wciąż się boją, że nie dadzą sobie rady w życiu. Jednak bardzo niewielu z nich dostrzega swoją bezradność. Skarżą się wprawdzie na przeciwności losu, ale pojęcie „bezradny” kojarzy im się wyłącznie z ekstremalnymi sytuacjami i raczej z innymi ludźmi. Na przykład kiedy przyjaciele albo krewni potrzebują wsparcia w trudnych momentach życia. Bezradne kobiety nie czują się na siłach pokierować swoim życiem, podejmować decyzji i zapewnić sobie utrzymania. Takie przeświadczenie ma poważne konsekwencje. Kto spodziewa się, że sam do niczego nie dojdzie, skazany jest na innych. Dlatego kobietom się wydaje, że muszą z całych sił kogoś wspierać. Uważają to za inwestycję we własną przyszłość. Zamiast zainwestować siły w zorganizowanie sobie własnej aktywności, zapewnienie dochodów i stabilizacji, kobiety zawierają chore kompromisy. W tej książce pokażę, dlaczego grzeczne dziewczynki nie osiągają sukcesów, i opiszę sposoby na:  przejście od pokornej rezygnacji do pogodnego i spokojnego oporu;  usunięciem sprzeczności między skutecznym działaniem dla siebie a dobrymi stosunkami z otoczeniem. Opiszę sytuację Nowej Kobiety, rozdartej między zależnością a samodzielnością. Uważam, że kobiety mogą zachować w życiu równowagę i z czystym sumieniem egzekwować swoje prawa. Mogą być silne, nie psując swoich relacji z innymi. Wielkie oszustwo Pułapki życiowych stereotypów

Kiepskie wymówki Wiele kobiet żyje w fałszywym przekonaniu, że spektakularna, krótkotrwała korzyść zrekompensuje im długotrwałą uległość. Uważają, że uniknięcie kłótni warte jest pogodzenia z faktem, że mąż nie chce pilnować dzieci przy odrabianiu lekcji. Wyjście we dwoje do restauracji ma zrekompensować zlekceważenie jej życzeń dotyczących urlopu, a drugi samochód – potrzebę zarabiania własnych pieniędzy. Nowy płaszcz unieważnia oczekiwanie, by on jednak zajął się dziećmi, kiedy ona idzie na jogę. Kobietom się wydaje, że nadgodziny przepracowane bez słowa skargi muszą kiedyś zostać docenione. Na takiej wymianie kobiety tylko tracą. W końcu dociera do nich, że zawarły nieuczciwą umowę, niekorzystną dla siebie. Dołożyły jeszcze jedną cegiełkę do swojego podporządkowania. Z pozornymi, małymi zwycięstwami ściśle łączy się lęk przed odpowiedzialnością – przed podniesieniem przyłbicy, przed wejściem w otwarty konflikt. Grzeczne kobiety boją się nie tylko odpowiedzialności, ale również tego, że mogą przestać być kochane. W rezultacie rezygnują z egzekwowania własnych praw. Blokują nas fałszywe przekonania i myślowe pułapki. Chodzi tu o wpojone nam przez rodziców i społeczeństwo mniej lub bardziej istotne życiowe zasady wymuszające podporządkowanie. Skutki nawet drobnych błędów w myśleniu mogą być poważne. Kto łamie społeczne reguły, naraża się na represje. Grozi mu wykluczenie i lekceważenie. Perspektywa odrzucenia wywołuje lęk, który wpędza nas w kolejne myślowe pułapki. Lęki pełnią funkcję, której sobie na ogół nie uświadamiamy. Stary przykład zapożyczony od Freuda: lęk przed wężami uchodzi za przeniesiony lęk przed penisem. W tej książce nie chodzi jednak o to, jak lęki wiążą się z oporami seksualnymi, lecz w jaki sposób pomagają utrzymać status quo. Lęk paraliżuje naszą aktywność. Kobiety nie wiedzą, czego chcą? Bettina od lat marzy o tym, żeby polecieć z rodziną na tydzień lub dwa na Wyspy Kanaryjskie. Ilekroć wybiera się do miasta, odwiedza któreś z biur podróży. Po powrocie do domu pokazuje prospekty Piotrowi, swojemu mężowi, i Manueli, dziewięcioletniej córce. Studiuje też przewodniki. Piotr uważa, że to świetny pomysł, Manuela jest zachwycona, że wreszcie poleci samolotem. A jednak cała trójka znów ląduje na wsi w Schwarzwaldzie, ponieważ Piotr poprzednim razem zdążył zarezerwować kwaterę. Poza tym jest tam przecież naprawdę przyjemnie. Bettina z roku na rok jest coraz bardziej niezadowolona. Zrzędzi i narzeka, że zamiast wypoczywać, musi gotować i sprzątać. Wolałaby w końcu pojechać gdzie indziej. Coś jednak powstrzymuje ją przed pójściem do biura podróży i zarezerwowaniem miejsc na najbliższą jesień. Obawia się, że Piotr w gruncie rzeczy woli jeździć do Schwarzwaldu. Wprawdzie twierdzi, że chętnie by coś odmienił, ale nic nie robi w tym kierunku. Bettina interpretuje jego bierność jako cichą odmowę. Nie dostrzega jednak, że sama nie podejmuje żadnego działania. Nie rezerwuje lotu, bo nie chce wywierać na Piotrze nacisku. Gdyby zamierzał spędzić urlop na Wyspach Kanaryjskich, sam wybrałby się do biura podróży i wszystko załatwił. Ona już tyle razy mówiła, że ma po dziurki w nosie Schwarzwaldu. Czuje się jak małe dziecko, które wciąż czegoś się domaga, a nikt go nie traktuje poważnie – każdy mówi: „Dobrze, dobrze” i nikt nic nie robi. To, że oboje wyrazili chęć wyjazdu na Wyspy Kanaryjskie, nie ma dla niej znaczenia. Decyzję, żeby to naprawdę zrobić, musi podjąć Piotr. To on musi zacząć działać. Bettina najwyraźniej nie wymaga od siebie tego samego, czego oczekuje od Piotra. Nie dociera do niej, że jeśli to ona chce wybrać się w podróż, ona jest tą, która musi podjąć działanie. Podobnie było z Helgą. Weekendy z rodziną stały się nie do zniesienia. Wszyscy – mąż i dzieci – ochoczo przyklaskiwali jej propozycjom, ale gdy dochodziło do realizacji, nikt nawet nie kiwnął palcem. Po jakimś czasie Helga zmieniła taktykę. Teraz proponuje coś, nie zastanawiając się, czy to się komukolwiek podoba, i jeżeli nikt nie zgłasza sprzeciwu, sama organizuje to, co sobie zaplanowała. Na razie wszyscy się włączają i są zadowoleni. Ale nawet gdyby któreś z dzieci czy mąż nie chcieli się przyłączyć, dramatu by nie było. Ważne, że ona robi to, co lubi – basen, sauna, wycieczki...

Czy odczuwasz pewien opór? Czy nie przyszło ci do głowy słowo „egoistka”? Może pomyślałaś, że reszta rodziny została zdominowana? A może pomyślałaś sobie: „Przecież tak nie wolno. To lekceważenie innych...” Jeżeli tak właśnie myślisz, musisz mieć się na baczności – „grzeczna dziewczynka” w tobie jest bardzo silna. Bettina w końcu postanowiła wybrać konkretną ofertę wyjazdu i zarezerwować miejsca. Dokładnie zaplanowała podróż, starając się, by program był urozmaicony: wycieczki, zwiedzanie, plaża. Dla każdego coś miłego. Rodzina się zgodziła, tylko Piotr bąknął mimochodem, że na pewno będzie tam okropnie gorąco. I to właśnie zdanko nie dawało jej spokoju. Przed wejściem do biura podróży kupiła jakieś pismo i wstąpiła do kawiarni, żeby wszystko jeszcze raz spokojnie przemyśleć. A jeżeli faktycznie jest tam tak gorąco, że nic się nie da robić? Będzie się czuć winna, że wszyscy mają zmarnowany urlop. Im dłużej myślała, tym straszniejsze wizje przychodziły jej do głowy. Może lepiej zostawić sprawę do jutra, a wieczorem przy kolacji jeszcze raz ostrożnie wybadać, czego Piotr naprawdę chce? I znów ogarnęły ją dawne wątpliwości. Nie ma decyzji słusznych w stu procentach. Nawet rządy zatwierdzane są często niewielką większością głosów. W życiu prywatnym czy zawodowym trudno nam zaakceptować tą sytuację. Zasada postępowania jest jednak zawsze taka sama: trzeba rozważyć wszystkie za i przeciw, a potem podjąć decyzję. Czy kobiety to sama łagodność? Kobiety wykonują swoje obowiązki bez szemrania. Nawet same przed sobą nie przyznają się, że czasem ogrania je złość, ponieważ nie chcą się narażać na niechęć otoczenia. Budzące się agresywne odruchy natychmiast kierują na siebie albo na mniej ważne obiekty. Matka, zirytowana na niemowlę, zachowuje się szczególnie troskliwie, bo przecież dobra matka nigdy się nie złości. Dręczy się wyrzutami sumienia i nie ma odwagi przyznać się do swojej irytacji. Skutek: jej agresja kieruje się do wewnątrz albo ujawnia się w sposób niekontrolowany w zupełnie innym miejscu. Kobiety częściej niż mężczyźni cierpią na migreny i depresje. Czują się słabe i zmęczone, brak im chęci do życia. Za tymi cierpieniami często kryje się mnóstwo stłumionej agresji. Jeśli kobieta ujawnia agresję, to przeważnie w pośredni, bardzo wyrafinowany sposób. „Żmija” – mówi się o kobiecie kąsającej z ukrycia. Krótkie, mocne ukąszenie i szybki odwrót. Kobiety często bywają zazdrosne lub zawistne. Swoje agresywne uczucia ukrywają jednak tak długo, aż przestają nad nimi panować i uczucia te wybuchają w sposób zupełnie niekontrolowany, jak wulkan. Nie ma w tym nic dziwnego, bo jak wiadomo, uciśniony – kobieta czy mężczyzna – prędzej czy później, w ten lub inny sposób zacznie sie buntować. Okazja jest przeważnie błaha, jakiś drobiazg, kropla, która przepełniła czarę. Birgit wróciła do pracy po trzech latach tak zwanego urlopu wychowawczego, który jednak z urlopem nie miał wiele wspólnego. Odciążała swojego partnera, żeby mógł spokojnie zrobić dyplom. Bliźniaczki, Anna i Liza, przyszły na świat w nie najlepszym momencie. Z początku Birgit pracowała dalej na pełnym etacie, ale nadzieja, że Gerhard poradzi sobie ze studiami i opieką nad dziećmi, szybko okazała się płonna. Birgit zrezygnowała więc ze stanowiska kierowniczki laboratorium. Całkiem zrezygnować z pracy jednak nie mogła, bo ktoś przecież musiał zarabiać na życie – Gerhard nie miał żadnych dochodów. Brała więc nocne dyżury, a w ciągu dnia mogła zająć się domem i dziećmi. Przez pewien czas jakoś to funkcjonowało. Ale wciąż zdarzały się tarcia. Pieniędzy brakowało, Birgit padała ze zmęczenia, a Gerhard bał się egzaminów. Kiedy chciał odpocząć od nauki, grał w squasha albo wychodził gdzieś z kolegami. Birgit się

denerwowała, ale szybko dochodziła do wniosku, że to z jej strony małoduszność. Przecież Gerhard niedługo będzie zdawał dyplomowy egzamin – niech się trochę odpręży. Stale rezygnowała z zaspokajania własnych potrzeb. Nie starczało jej czasu na spotkania z przyjaciółkami, już nie mogła sobie pozwolić nawet na to, by pogadać dłużej przez telefon. W końcu Gerhard skończył studia. Posady wprawdzie nie znalazł, ale Birgit mogła wrócić do pracy w pełnym wymiarze, w ciągu dnia. Żadnych nocnych dyżurów – co za ulga! Liczyła na to, że Gerhard zajmie się domem, dopóki nie znajdzie dobrej posady. Bliźniaczki chodziły już do przedszkola. Birgit cieszyła się z powrotu do pracy, a najbardziej z tego, że wreszcie uwolni się od nawału zajęć domowych po nieprzespanej nocy. Ale już po paru dniach stało się jasne, że Gerhard sobie nie radzi. Kiedy robił zakupy, brakowało połowy rzeczy, więc Birgit po pracy wpadała do supermarketu. Gerhard wrzucał pranie do pralki, ale Birgit musiała wieczorem je rozwiesić, a następnego dnia wyprasować. Z początku pocieszała się myślą, że wszystko się jakoś ułoży, ale z czasem popadała w coraz większe przygnębienie. Birgit nawet przed sobą nie przyznawała się, jak bardzo jest wściekła. Przecież Gerhard się stara. Co może poradzić na to, że o tylu rzeczach zapomina? Na pewno myśli o ważniejszych sprawach. W dodatku – uważała Birgit – to jej wina, bo zbytnio mu matkowała. Gerhard nigdy nie miał okazji nauczyć się prowadzenia domu. Gdy się poznali, mieszkał wprawdzie sam, ale pranie zanosił do matki i przeważnie u niej jadał. A kiedy zamieszkali razem, Birgit zapewniła mu wikt i opierunek. Z miłością mu gotowała, nakrywała stój do nastrojowych kolacji, robiła śniadanka. Wprawdzie denerwowało ją, że Gerhard po studiach niezbyt intensywnie stara się o pracę, ale tłumaczyła sobie, że może potrzebuje czegoś w rodzaju okresu ochronnego. Birgit uważała, że nie wolno jej się gniewać. Bała się, że jeżeli nagle zacznie stawiać wymagania, Gerhard się od niej odsunie. Nie była pewna, czy by ją nadal kochał, gdyby zaczęła się czegoś domagać. Birgit wpadła w dwie pułapki na raz. Z jednej strony przyjęła, że nie ma prawa do agresywnych uczuć. Grzeczne dziewczynki nigdy się nie złoszczą. Z drugiej – uwierzyła, że na względy partnera musi zapracować, świadcząc mu różne posługi. Grzeczne dziewczynki poświęcają się dla innych. Birgit sądzi, że gdyby naprawdę okazała wściekłość, Gerhard by ją porzucił. Od wielu lat trzyma na wodzy swoją agresję ze strachu, że straci partnera. W dodatku obawia się, że Gerhard któregoś dnia może ją przejrzeć. Może zobaczyć, że ona wcale nie jest taka miła, na jaką wygląda. A wtedy ją rzuci, to pewne. Birgit wie, ile dla niego znaczy jej miły sposób bycia. Tyle razy krytykowali żony jego przyjaciół. Dźwięczą jej w uszach nieprzychylne uwagi Gerharda: „Monika nawet nie zaproponuje nam piwa albo czegoś do jedzenia. Tylko ciągle zrzędzi, że musi po nas sprzątać.” Faktem jest, że wszyscy bardzo lubili spotykać się u Gerharda. Albo Ingrid, która potrafiła zostawić im na głowie półroczne dziecko i pójść z przyjaciółkami do kina, chociaż wiedziała, że jej mąż miał się uczyć z kolegami. Birgit jest zupełnie inna. Starała się dogadzać ambitnym mężczyznom. I przyjemnie jej było słuchać krytyki pod adresem innych kobiet – działała na nią jak balsam. A teraz była na najlepszej drodze, żeby stać się taka sama jak tamte. Mimo wszystko Birgit postanowiła porozmawiać z obiema kobietami. Dowiedziała się, że nie zawsze były tak „bezwzględne” wobec swoich mężów i że nadal męczą je wyrzuty sumienia, gdy robią coś dla siebie. Ale obie osiągnęły to, że partnerzy traktują je poważniej. Ten szacunek zyskały w momencie, gdy zaczęły otwarcie okazywać swoją wściekłość. Birgit obiecała sobie częściej się bronić, brać na siebie mniej obowiązków i przestać unikać konfliktów. Miłe zachowanie i ofiarność daleko jej nie zaprowadziły. Więc nie będzie już żyć na cudzych zasadach. Na pewno będzie to trudne, ale nie ma innej drogi do samodzielności. Birgit ma już dość poddawania się cudzej woli, szczególnie gdy ktoś próbują nią manipulować. Trudno przewidzieć, jaka będzie odpowiedź Gerharda na tę zmianę w jej zachowaniu. Może się od niej odwróci, może będzie wściekły, a może się ucieszy. Jeśli okaże niechęć albo zagrozi, że odejdzie, będzie to przede wszystkim reakcja na nieznaną

sytuację, jakiej nie przewidział i na jaką nie jest przygotowany. W końcu nagle spotyka się z wymaganiami, a to dla niego nowość. Dlatego może się zdarzyć, że zareaguje wściekłością, bezradnością, smutkiem albo obrazą. Wielu mężczyzn zaczyna się bać, gdy kobieta ujawnia swoją silną stronę. Reagują w sposób nieprzewidywalny. Ważne, żeby zrozumieć, że ich zachowanie jest skutkiem zaskoczenia. I żeby się nie zniechęcać. Jeśli chcesz zerwać z tym schematem postępowania, zapamiętaj: Nie bój się własnej wściekłości! Nie bój się gniewu partnera! Nie musisz być zawsze miła, nic w ten sposób nie uzyskasz! Sylwia kipi ze złości. Było już dobrze po północy, kiedy wróciła z imprezy po zakończeniu kursu komputerowego. W całym domu paliło się światło, a dzieci, Olivier i Jessica przybiegły ją powitać. Najchętniej od razu by się rozdarła, wzięła jednak małą na ręce, a Oliviera pogłaskała po głowie. Zanim opanowała swoją wściekłość, wewnętrzny głos szepnął: „Mogłaś przecież wcześniej wrócić do domu”. W salonie jej mąż Wolfgang ze stoickim spokojem grał z sąsiadem w szachy. Prawdopodobnie nawet nie zauważył, jaki bałagan panuje w kuchni i w łazience. Sylwia spurpurowiała ze złości. Oburzona, zaczęła krzyczeć na Wolfganga: czy naprawdę nie mógł tym razem, wyjątkowo, położyć dzieci do łóżek? Akurat dzisiaj musiał zaprosić Helmuta na szachy? Nagle dotarło do niej, jak głośno krzyczy. Co za żenująca scena! Raptem wydała się sobie okropnie małostkowa. Co Helmut o niej pomyśli? Jak furia wpadła do pokoju. Zawstydzona wymamrotała: „Bardzo mi przykro” i zabrała dzieci do łóżek. Jeżeli chcesz zerwać z tym schematem myślenia, pamiętaj, że: Sylwia miała prawo się zdenerwować. Nie powinna wstydzić się swojego wybuchu. Okazywanie gniewu jest w porządku. Nie stanie się nic strasznego, jeśli zrobisz awanturę. Mnóstwo kobiet boi się własnej wściekłości, bo wściekająca się kobieta najczęściej wywołuje u innych poczucie bezradności. Ciskający się z wściekłości mężczyzna jest społecznie akceptowany. Każdy wie – prawdziwy mężczyzna musi czasami wybuchnąć, to się zdarza. Kobieta natomiast uchodzi za istotę łagodną. Jej wściekłość zdumiewa. Ponieważ wściekająca się kobieta jest zjawiskiem rzadkim, ludzie nie wiedzą, jak z nią postępować. W dodatku większość kobiet boi się własnego gniewu. Z braku doświadczenia nie wiedzą, co mogą zrobić, gdy przestaną trzymać swoją złość na wodzy. Krótkie ćwiczenie może uzmysłowić kobietom, co mogłoby się stać, gdyby się porządnie wściekły: Wyobraź sobie jak najdokładniej sytuację, która cię okropnie denerwuje. Co by się stało, gdybyś okazała swoje uczucia? Możesz usiąść z przyjaciółką i na zmianę z nią opowiadać, co by się stało, gdybyście były naprawdę wściekłe. Przypuszczalnie już po paru minutach zauważysz, że lęk przed tymi wszystkimi strasznymi rzeczami, które mogłyby nastąpić, nie ma żadnego uzasadnienia. Lęk przed własną złością często prowadzi do tego, że kobiety całkowicie przestają odczuwać złość i wściekłość. Agresywne uczucia zaczynają kierować na siebie. Dają one o sobie znać zmęczeniem, bólami głowy, apatią, bezsennością, depresją itd. Sylwia często nie mogła zasnąć, rzadko jednak uświadamiała sobie, że przyczyną jej bezsenności jest złość. Przełom nastąpił po kłótni z Wolfgangiem. Tej nocy też nie mogła zasnąć i zaczęła podejrzewać, że może często bywa wściekła, ale nawet już sobie z tego nie zdaje sprawy. Postanowiła przyjrzeć się swojej złości. Teraz, kiedy nie może zasnąć, leżąc w łóżku buduje zdania: „Dzisiaj rozgniewało mnie...” – i wylicza każde, nawet najmniejsze zdenerwowanie. Po paru minutach posuwa

się o krok dalej i do każdego przykładu dodaje zdanie o tym, co by się mogło stać, gdyby okazała złość albo po prostu zrobiła to co jej się podoba. Bardzo szybko Sylwia zaczęła rozpoznawać swój gniew w momencie, kiedy się pojawiał. Po paru tygodniach odważyła się działać. Zaczęła małymi krokami, od ludzi, do których miała zaufanie. Powiedziała więc przyjaciółce, że jest zła, bo musiała prawie trzy kwadranse czekać na nią w kawiarni. Przestała kryć swoją złość na Wolfganga. Wściekała się, jeśli nie zajmował się dziećmi, gdy ona pracowała przy komputerze. Okazała niezadowolenie, że matka nie ma ochoty zaopiekować się wieczorem wnukami. Obraziła się, kiedy Wolfgangowi nie chciało się nic robić w weekend. Za gniewem często kryje się siła. Czy kobiety naprawdę są słabe? Kobiety są na ogół silniejsze, niż im się wydaje. Same siebie uważają jednak za istoty słabe, niesamodzielne, potrzebujące opieki silnego mężczyzny. Silke ma dwuletniego synka, Aleksandra. Od jego urodzenia cierpi na stany lękowe, tak silne, że często boi się wyjść z domu. Nie robi sama zakupów, a o prowadzeniu samochodu czy wyjeździe na urlop nawet nie ma co marzyć. Jeśli dokładniej przyjrzeć się jej życiu, nic w nim nie stało się z jej woli. Wyszła za mąż, żeby uciec od rodziców. Dziecka nie planowała. Wszystko się jakoś działo samo, aż w końcu Silke poddała się losowi. Ale ma już dość. Nie może wytrzymać nieustannego lęku. Tęskni za tym, żeby móc znów cieszyć się życiem, swobodnie poruszać się po świecie. Jakiś czas temu zdecydowała się na terapię. Czysto mechanicznie uczyła się wychodzić z domu, odwiedzać koleżanki, prowadzić samochód. Następnie zadała sobie pytanie, czego właściwie chce, a po dwóch latach zaczęła sterować swoim życiem. Rozwiodła się z mężem, kiedy uświadomiła sobie, że nie ma ochoty żyć w jego cieniu. Silke bała się własnej siły. Lęk nie pozwalał jej się zbuntować i zdać sobie sprawę, co jej przeszkadza w życiu i w relacji z mężem. Czy wściekła kobieta to tylko szamocząca się histeryczka? Mężczyźni i kobiety często piętnują przejawy siły jako histerię, działanie pod wpływem emocji, nieopanowanie. Fay Weldon w swojej książce The Life and Loves of a She-Devil opisuje przemianę głównej bohaterki. Kobiety potrafią zrozumieć jej “diabelskie” reakcje. Dla nich jest logiczne, że udręczona kobieta się wyrywa – zabiera z domu dzieci i zwierzęta, a następnie niszczy wszystkie symbole swojego zniewolenia, po kolei podpala sprzęty, aż zniszczy cały dobytek. Oddaje dzieci ojcu i wreszcie jest wolna. Zapewne można by wymyślić bardziej konstruktywny rozwój wypadków niż taka próba uświadomienia czegoś mężowi. Bohaterka mogłaby stać się naprawdę niezależna, a w każdym razie znaleźć sobie jakieś cele, które by jej pomogły stać się niezależną. Ale jak na początek to i tak spektakularny sukces. Czy kobieta zawsze musi być piękna? Kobiety, które zmieniają się w furie, stanowią zagrożenie zarówno dla mężczyzn, jak i dla kobiet. Ale otoczenie znalazło na to sposób. „Popatrz w lustro. Wyglądasz okropnie, kiedy się wściekasz” – mówi mężczyzna. Jego słowa padają na podatny grunt, adresatka od razu próbuje ozdobić twarz uśmiechem. „A teraz? Chyba nie jest tak źle?” Ten uśmiech pozbawia ją siły, ale nie jest to dla niej istotne. Uroda jest ważniejsza od szacunku dla siebie. Najważniejsze, żeby się podobać, nawet jeśli straci się twarz. Więc uśmiecha się, robi się malutka i zgodna, zanim będzie za późno, zanim on zauważy jej skrzętnie ukrywaną szpetotę. Efekt jej uśmiechu jest zdumiewający. Mężczyzna się opamiętuje, pociesza ją i robi to, co on chciał. Udało mu się. Już nie musi się jej bać. Kobiety – płeć piękna. Ta pułapka czyha za każdymi drzwiami prowadzącymi kobiety do odkrycia w sobie siły woli, samodzielności i szacunku dla siebie. Za wstęp na to nowe terytorium musiałyby zapłacić swoją kobiecością, swoją urodą. To za wysoka cena. Więc robią się malutkie. Nakładają maskę uśmiechu. W rezultacie nie są traktowane poważnie, nie mogą pokazać, na co je stać. Rezygnują z władzy i niezależności.

Petra długo czekała na tę szansę. W końcu dostała od szefa zgodę na udział w szkoleniu komputerowym. Zajęcia miały się odbywać przez dziesięć kolejnych sobót. Termin był dogodny, chociażby dlatego, że w sobotę Klaus mógł zająć się ich córką, trzyletnią Stefanie. Petra z entuzjazmem opowiada Klausowi, że wreszcie się udało. Jest przekonana, że i on się ucieszy. Przecież wie, jak ważne jest dla niej podnoszenie kwalifikacji. Ale jego reakcja zwala ją z nóg. „Gratuluję i rozumiem, że twoja matka zajmie się dzieckiem”. Jakby dostała obuchem w głowę; nie może wydobyć z siebie głosu. Co ma z tym wspólnego jej matka? Klaus oznajmia jej krótko i węzłowato, że w soboty zamierza grać w squasha. Po tygodniu pracy musi się odprężyć. Po wielu staraniach udało mu się w końcu oderwać Artura od jego żony i nie ma mowy, żeby teraz wszystko odwoływał. Petra traci panowanie nad sobą. Wpada w panikę, widzi, że musi pożegnać się z myślą o kursie. W dodatku szef uzna ją za osobę kompletnie niepoważną. Miesiącami prosiła go o zgodę, żeby teraz, kiedy przychodzi co do czego, zrezygnować. Typowa kobieta! Czerwona na twarzy, Petra wykrzykuje swoją wściekłość. Od łez rozmazuje jej się tusz, głos się łamie. A Klaus nie przebiera w środkach: „Szkoda, że teraz siebie nie widzisz. Wyglądasz okropnie, kiedy urządzasz takie histeryczne przedstawienie”. Petra wypada z pokoju, biegnie do łazienki. Czuje się pokonana. W pewnym sensie Klaus ma rację. Pracuje przez cały tydzień, a ona na sobotę chce mu jeszcze wepchnąć dziecko. Rzeczywiście, nie jest to z jej strony przejaw troski. Petra miota się między decyzją o rezygnacji z kursu, myślą, żeby jeszcze raz poprosić matkę, a chęcią ucieczki jak najdalej od tego mężczyzny, który przecież nie pierwszy raz wystawia ją do wiatru. Petra znalazła się w pułapce: chce, żeby Klaus uznał jej zawodowe ambicje, popierał je i traktował serio. Ale kiedy zaczyna z nim poważnie rozmawiać, kiedy próbuje go przekonać i w razie czego zmusić do spełnienia obietnic, czuje się jak mała, bezradna dziewczynka. Tupie, płacze i traci panowanie nad sobą. Nic dziwnego, że to on jest górą. Z ojcowskim spokojem, protekcjonalnym tonem tłumaczy jej swój punkt widzenia i robi to, co on chce. Po każdej takiej rozmowie, jakich odbywają wiele, Petra najchętniej by odeszła. Jednak w tej samej chwili, w której chce odejść od męża, chce mu się podobać. Wydaje jej się to dość schizofreniczne. Chce odejść, a boi się, że to on ją opuści. Może dlatego właśnie nie chce, żeby widział ją brzydką i zapłakaną. Lęk przed porzuceniem jest silniejszy niż chęć ucieczki od męża. Czy silna kobieta musi być samotna? Zdarza się, że jakieś pojęcie, na przykład „niezależność”, wywołuje negatywne skojarzenia, automatycznie stając się pułapką. Niezależność utożsamiana jest bowiem z samotnością. Powstaje typowe, chociaż błędne przekonanie: „Człowiek niezależny jest człowiekiem samotnym”. A lęk przed samotnością jest pułapką wyjątkowo podstępną. To on powoduje, że kobiety tak często starają się być niezastąpione i godzą się na to, by je wykorzystywano. Wizja samotnego życia to najgorsza rzecz, jaka przychodzi im do głowy. Żeby mieć towarzysza, poświęcają się, uśmiechają, a i tak pozostają wewnętrznie samotne. To nieprawda, że niezależność prowadzi do samotności! Przeciwnie, dopiero niezależność umożliwia twórcze, wolne od napięcia, otwarte partnerstwo. Tylko ten, kto nie jest skazany na innych, może swobodnie wybierać, z kim i w jaki sposób chce mieć do czynienia. Tylko ludzie samodzielni i niezależni mogą nawiązywać partnerskie stosunki. Nie znaczy to, że nie należy pomagać innym czy wyświadczać im uprzejmości. Powinien jednak stać za tym własny, wolny wybór, a z tym kobiety mają największy kłopot. Zaślepione strachem, że nie będą kochane, kierują się raczej życzeniami i potrzebami innych niż własnymi. Boją się kogokolwiek urazić i ulegają, zanim w ogóle zrozumieją, czego same chcą. W najlepszym razie wierzą, że to, co robią z miłości i przez wzgląd na innych, robią w zgodzie ze sobą. I nie potrafią zrozumieć, skąd się bierze ich niezadowolenie. Same sobie wydają się niewdzięczne i kapryśne.

Kobiety powinny mówić „stop”, kiedy mają wrażenie, że już same ze sobą nie wytrzymują albo niby bez powodu popadają w zły humor. Poszukaj pułapek myślowych! Zadaj sobie pytanie: „Co bym zrobiła, gdybym mogła decydować, nie oglądając się na innych? Na co miałabym ochotę? Czy chciałabym zrobić to sama, czy z kimś?” Czy każda kobieta musi być matką? Dobra matka swoje potrzeby stawia na ostatnim miejscu. Dzieci mają pierwszeństwo. Dzieci są najważniejsze w życiu kobiety. Macierzyństwo jest najbardziej jednoznacznym dowodem przynależności do rodzaju żeńskiego. Wniosek odwrotny – kobieta bezdzietna nie jest prawdziwą kobietą – jest po pierwsze logicznie fałszywy, po drugie dość niedorzeczny. A jednak zdominował myślenie nawet kobiet sukcesu. Grit, ceniona biochemiczka, i jej mąż żyli bez większych trosk. Pracowali w jednym laboratorium i dużo czasu poświęcali dyskusjom naukowym, ciekawym dla nich i inspirującym. Tak było do trzydziestych piątych urodzin Grit, po których uznała, że pora już zdecydować: chce być matką, czy nie. Jej życie nagle przestało być pogodne i beztroskie. Zestarzeć się bezpotomnie – to by był wielki życiowy błąd. Ciąża za wszelką cenę stała się jedynym tematem rozmów. W ciągu roku udało jej się ten cel osiągnąć. Po urodzeniu „celu swojego życia” Grit została w domu i przez trzy lata była najszczęśliwszą matką najsłodszego dzidziusia na świecie. Niestety, po kolejnych dwóch latach straciła pracę, a żaden kierownik nie chciał zatrudnić pracownicy po pięcioletniej przerwie. Wtedy Grit stała się najnieszczęśliwszą kobietą świata, pełną złości i żalu, bo dla cudownego czsu spędzonego z dzieckiem zaryzykowała całą swoją przyszłością. Znalazła w końcu etat, ale na znacznie gorszych warunkach niż dawniej. Otrzymała stanowisko znacznie poniżej swoich możliwości, a praca nie dawała jej żadnej satysfakcji. Pewna uczestniczka seminarium opowiadała, jakiej rady udzielił jej lekarz rodzinny, któremu skarżyła się na złe samopoczucie: „Niech pani urodzi dziecko albo dwoje. Poczuje się pani prawdziwą kobietą i przestanie pani cokolwiek dolegać”. Kobiety, które nie odczuwają silnej potrzeby posiadania dziecka, a mimo to nie mogą żyć bez biologicznego potwierdzenia swojej kobiecości, mówią: „Czuję się niepełna, jakbym traciła coś ważnego...”. Takie zdania świadczą o ambiwalencji. Poddając się pewnemu ( społecznemu ) przymusowi, kobiety zachodzą w ciążę i zaczynają się czuć jak w więzieniu. Właściwie tylko dlatego zostały matkami, że „nagle wszystkie koleżanki już miały dzieci”, jak powiedziała mi jedna z kobiet udręczonych rolą matki. Wiele kobiet zostaje matkami, nie podjąwszy poważnej decyzji o posiadaniu dziecka. O życiu bez dzieci nie pomyślały. Czy kobieta nie może istnieć bez mężczyzny? „Ślub pannie wszelką boleść osłodzi”. „Dziewczętom niepotrzebne jest (dobre) wykształcenie. One wychodzą za mąż”. W głowach wielu matek, ojców i córek pokutuje przekonanie, że w życiu każdej kobiety nadchodzi taki moment, kiedy powinna wyjść za mąż i urodzić dzieci. Oznacza to konieczność znalezienia mężczyzny, który będzie się o nią troszczył. Niezależnie od tego, jakie wykształcenie i jaki zakres niezależności osiągnęła, cel pozostaje ten sam – zdobyć mężczyznę o jak największych możliwościach pod każdym względem. Zapewnieniu tego sukcesu służą jasne reguły zmieniające kobietę w małą, niewinną, posłuszną istotę. Niestety, „złowienie męża” do dziś jest najważniejszą kwestią w życiu kobiety. Im wyższy jest status mężczyzny, tym wyższy będzie jej status. „Jako żona stomatologa...” – mówi w audycji reklamowej pewna nieco konserwatywna, uprzejma pani w średnim wieku. Sam fakt, że mąż jest dentystą, ma oznaczać, że ona również jest osobą kompetentną. Własnego wykształcenia nie potrzebuje. Wystarczająco się wykazała, wiążąc się z mężczyzną sukcesu. Tytuł „żona” wydaje się być jedynym, do którego kobiety naprawdę przywiązują znaczenie. Poświęcają własne nazwisko, chociaż prawo daje też

inne możliwości. Nawet kobiety odnoszące sukcesy zawodowe czują się dowartościowane, kiedy mają stałego partnera. Bez mężczyzny własne sukcesy niewiele znaczą. Status żony ma jednak swoją cenę. Nie chodzi tu o wkucie zawodowej wiedzy, lecz o rozwinięcie gotowości do usługiwania i podporządkowania się. Żona powinna być gotowa wykonywać czarną robotę za innych i traktować to jak najwyższe szczęście, być uległą i zawsze grać drugie skrzypce. Jak uczy mądrość ludowa, zuchwałe dziewczynki są wprawdzie podziwiane, ale na żony wybierane są te niewinne, grzeczne, skromne i potulne. Mężczyzna (nie kobieta) musi zmierzyć się z nieprzyjaznym światem. Kobieta może pracować, mężczyzna musi. Nawet te kobiety, które przez lata walczyły o równouprawnienie, kończą jako dzielne gospodynie, pucujące swoje domki jednorodzinne i machające mężowi na pożegnanie, gdy ten rano rusza do pracy, żeby zarobić na utrzymanie rodziny. Nawet te kobiety, które uważają się za feministki, wpadają w pułapkę poglądu, że w którymś momencie będą jednak potrzebowały męża, choćby po to, żeby im zapewnił odpowiedni poziom materialny. Praca zawodowa, niezależność to sprawy drugorzędne, zaledwie etap w życiu kobiety. Każda dziewczyna powinna zdobyć porządny zawód – tego już dzisiaj prawie nikt nie kwestionuje. Ale zbyt ambitna nie powinna być. Wykształcenie jest potrzebne tylko na wypadek, gdyby nie udało się jej zdobyć żywiciela lub gdyby go z jakiś powodów straciła i nie od razu znalazł się następca. Kobiety dopóty są samodzielne w pracy, same podróżują, same robią to, co sprawia im przyjemność, dopóki nie zwiążą się z kimś na stałe i nie zostaną matkami. Z początku jeszcze wierzą, że uda im się zachować niezależność, ale w końcu w ich życie wkrada się tradycyjny podział ról. Wprawdzie kobiety częściej niż dawniej domagają się sprawiedliwego podziału obowiązków domowych, lecz nadal czują się odpowiedzialne za sprawne funkcjonowanie domu, nawet jeśli ten czy ów mężczyzna zamiecie od czasu do czasu schody albo zajmie się dziećmi. Jeżeli trzeba znaleźć opiekunkę do dziecka, robi to ona, jeżeli jest potrzebna pomoc domowa, szuka jej kobieta, a jeśli on idzie po zakupy, ona spisuje listę sprawunków. Kiedy jednak chodzi o jakieś ważne decyzje, na przykład kupno samochodu czy zmianę mieszkania, wtedy pierwsze skrzypce gra on. Wyobraź sobie, że krok po kroku zachęcasz partnera do współodpowiedzialności: Dajesz mu listę telefonów do opiekunek i prosisz, żeby umówił się na spotkanie. Nawet jeżeli będziesz się czuła nieswojo, przypomnij mu parę razy, że on też chce zatrudnić opiekunkę. Kilka razy przygotuj razem z mężem listę zakupów, aż sam się tego nauczy. Korzystaj ze swojego prawa decydowania w sprawach większej wagi. Wylicz wszystkie oczekiwania, jakie powinien spełniać nowy samochód, i zaproponuj mężowi dwa modele do wyboru! Wyobraź sobie, że prosisz go, żebyście ze względu na twoją pracę przenieśli się do innego miasta! Sama sobie nie poradzę? Ta pułapka kryje się w następującym sposobie myślenia: Mąż poprawia mój image. Czuję się bardziej pewna siebie, silniejsza i łatwiej podejmuję decyzje, kiedy mam przy sobie mężczyznę. Moje kwalifikacje prędzej zostaną docenione, jeśli będę miała męża. Kobieta u boku silnego mężczyzny jest traktowana bardziej poważnie niż kobieta samotna. Mąż chroni mnie przed pracą zawodową i atakami innych. A więc mąż to polisa ubezpieczeniowa na życie. Jak bardzo kobiety ulegają przekonaniu, że mężczyzna jest im niezbędny do życia, pokazuje przykład Jennifer. Jej pułapka myślowa nazywa się: Sama nie dam sobie rady.

Jennifer jest tłumaczką, od piętnastu lat żoną Tima. Mają troje dzieci: 15 – letnią Ninę, 13 – letniego Oliwera i 9 – letnią Sabrinę. Jakiś czas temu kupili dom z ogródkiem na skraju niewielkiego miasteczka. Po urodzeniu każdego z dzieci Jennifer korzystała wyłącznie z sześciotygodniowego urlopu macierzyńskiego. Kiedy urodziła Sabrinę, miała wprawdzie zamiar wziąźć półroczny urlop wychowawczy, ale po trzech miesiącach wróciła do pracy, bo była potrzebna firmie. Przez dłuższy czas pracowała na niepełnym etacie, ale w miarę jak dzieci dorastały, wydłużała czas pracy. Jennifer jest szczęśliwa, kocha swój nowy dom, cieszy się ogrodem. Od wydarzeń 68 roku należy do partii. Jakiś czas temu partyjni koledzy zwrócili się do niej z pytaniem, czy nie chciałaby zacząć aktywniej działać. Polityka zawsze ją interesowała, a nowa praca dawała możliwości nawiązywania kontaktów. Poza tym czuła się mile połechtana tym, że ktoś się o nią upomniał. Jennifer sprawdza się w działaniu, jest doskonałym fachowcem, prowadzi dom, wychowuje dzieci i z zapałem udziela się politycznie. To silna, pewna siebie kobieta. Wygląda na to, że ma przed sobą polityczną karierę. Nie przypuszczała, że trafi jej się taka szansa. Ale ni stąd, ni zowąd wszystko stanęło pod znakiem zapytania. Za jakiś zupełnie błahych powodów finansowych mąż zaczął się upierać, żeby sprzedać dom i przeprowadzić się do pobliskiego dużego miasta – akurat w momencie, kiedy jej polityczne zaangażowanie zaczęło przynosić owoce. I chociaż Jennifer wie, że sytuacja finansowa jest pretekstem, ulega. Nie potrafi zrozumieć, co kryje się za decyzją męża, jednak nie ośmiela się dociekać. Godzi się na wszystko. Dom zostanie sprzedany. Swoją karierę polityczną Jennifer powiesi na kołku. Na pierwszy rzut oka trudno pojąć, dlaczego mężowi udało się wymusić to, co chciał. Jennnifer i Tim już od dawna nie czują prawdziwej więzi, żyją pod jednym dachem właściwie z wygodnictwa. Jak na razie nie było żadnego palącego powodu, żeby się rozwieść, a w dodatku są przecież dzieci... Jednak nagle okazuje się, że Jennifer zależy na tym małżeństwie. Jest święcie przekonana, że potrzebuje Tima. Jest pewna, że bez męża nie będzie dobrze funkcjonować w życiu. Uważa też, że jako samotna matka straci wszelkie szanse, zarówno kariery zawodowej, jak i politycznej. Status kobiety zamężnej więcej znaczy w jej oczach niż aktywność i kwalifikacje. Tym samym lekceważy swoją pracę. Jej umiejętności stają się mniej ważne niż image żony i matki. Boi się, że koledzy partyjni przestaliby ją szanować, gdyby nie miała męża. A dokładkę uważa, że jej zdolności polityczne są „na miarę miasteczka”. W rezultacie rezygnuje z własnej kariery ze strachu przed życiem „bez męża”. Nie odważa się samodzielnie stawić czoła nowym wyzwaniom, chociaż ma po temu optymalne warunki. Jennifer nie dostrzega szans, jakie się przed nią pojawiają. Jest przywiązana do swojego domu, ale nawet nie przychodzi jej do głowy, żeby się dowiedzieć, czy byłaby w stanie utrzymać go samodzielnie. Jedna rozmowa z przedstawicielem banku mogłaby jej uświadomić, że utrzymanie domu nie przekracza jej możliwości, tym bardziej że zwykle to ona płaciła wszystkie rachunki. Jednak Jennifer uparcie trzyma się myśli, że nie potrafi zapewnić sobie i dzieciom dachu nad głową. Wygląda na to, że widmo życia bez mężczyzny tłamsi wszystkie jej talenty. Strach, że same nie dadzą sobie rady, tkwi głęboko nawet w tych kobietach, które przez dłuższy czas utrzymywały rodzinę. Jennifer wie, że dotychczas sama sobie ze wszystkim radziła, ale uczepiła się myśli, że Tim jest jej życiowym zabezpieczeniem. Nawet własne konkretne doświadczenie nie wystarcza jako przeciwwaga głęboko zakorzenionych stereotypów: Kobieta potrzebuje mężczyzny. Każda kobieta potrzebuje kogoś, kto będzie ją wspierał i spieszył z pomocą. Wielki jest też lęk przed utratą wizerunku. Porzucona kobieta to taka, z którą coś jest nie w porządku. Już samo to nieokreślone poczucie, że z samotną kobietą coś jest nie tak, powoduje, że wiele kobiet poddaje się i działa wbrew swoim potrzebom. Jennifer wierzy, że ustępując, zatrzyma przy sobie męża. To on chciał przeprowadzić się do dużego miasta, ale ona urządza nowe mieszkanie, ona organizuje

przeprowadzkę. Ona prowadzi dzieci do nowej szkoły, urządza wieczorki zapoznawcze dla starszych i zaprasza do domu kolegów najmłodszej. To ona robi wszystko, żeby każdemu zapewnić dobre samopoczucie. Ona stara się złagodzić dzieciom przykrości rozstania ze starym domem i udaje, że sama jest zadowolona – by mąż nie miał z jej powodu wyrzutów sumienia. I ona myśli, że nie jest w stanie zarobić na siebie i zorganizować sobie i dzieciom życia. Ma nadzieję, że posłuszeństwo uratuje jej związek. Dlatego rezygnuje ze wszystkiego, co jest dla niej ważne i co pomagałoby jej w rozwoju. Poddaje się swojemu rzekomemu przeznaczeniu, nie dostrzegając innych możliwości. Ustępliwość nie jest rozwiązaniem na dłuższą metę. Jennifer będzie się odgrywać, zapewne w subtelny sposób, nie wprost. Wyda horrendalne sumy, żeby się jakoś pocieszyć. Na początek kilkudniowy urlop, najlepiej podróż do ciepłych krajów, bo przecież po tym wszystkim potrzebuje odpoczynku. Potem dwutygodniowe luksusowe wakacje z przyjaciółką. Nowe meble: „Przecież nie warto zabierać tych starych gratów”. Częste wyjścia wieczorami. Nie zamierza kisić się w domu tylko dlatego, że przestała udzielać się politycznie. Konflikt został zaprogramowany. Wobec Tima Jennifer zachowała się ustępliwie, ale swój gniew wyładowywała gdzie indziej. Myślała, że postępuje rozsądnie, ale nie zauważyła, że całkowicie lekceważy własne potrzeby. Ograniczała się na siłę i zaspokajała jedynie potrzeby pozorne lub zastępcze. Kobiety nie nauczyły się zadawać sobie w pierwszej kolejności pytania, czego one same chcą. Nie zastanawiają się, jakie są ich potrzeby ani co je powstrzymuje przed wyborem własnej drogi. Gdyby Jennifer zastanowiła się przez chwilę, być może uświadomiłaby sobie, że sukcesy polityczne, współpraca z partyjnymi kolegami i poczucie, że to ona coś inicjuje, przynoszą jej osobiste korzyści. Mogłaby zauważyć, że dzięki nim odzyskuje poczucie własnej wartości i szacunek do siebie. Jedno i drugie oddała lekką ręką za wątpliwy wizerunek kobiety zamężnej. Pułapka w myśleniu Jennifer polegała na przekonaniu, że potrzebuje etykietki „kobieta zamężna”. Dla niej poświęciła własne ambicje. Ale Jennifer odniosła też pewne korzyści: uniknęła ryzyka zmierzenia się z własnymi możliwościami. To, że mąż ją powstrzymał, uchroniło ją przed ewentualną porażką, ale też przed karierą ze wszystkimi jej konsekwencjami. Jennifer nie raz udowodniła, że potrafi działać niezależnie i samodzielne. Podejmowała ważne decyzje nie tylko za siebie, ale za całą rodzinę, również za rodziców i rodzeństwo. Potrafiła zająć się finansami, zachować spokój w sytuacjach kryzysowych i skutecznie działać, gdy ktoś zachorował. Potrafi: zarobić na siebie, sprzedać swe polityczne i organizacyjne zdolności, zjednywać sobie ludzi i wywierać na nich wpływ. Wszystko to udowodniła. Ani mąż, ani nikt inny jej w tym nie pomagał. Powinna to zauważyć. Musi uwierzyć w siebie i swoje możliwości. Musi sama dojść do przekonania, że bez męża też zasługuje na szacunek. Musi stanowczo domagać się uznania swoich zasług. Czy szybko rezygnujesz z rzeczy, na których ci zależy? Czy zdarza ci się działać wbrew swoim interesom? Jeżeli tak, to musisz nauczyć się szanować samą siebie. Twoje poczucie własnej wartości nie może zależeć od tego, czy masz męża, czy nie. Tylko ten, kto wierzy w siebie, ma szanse przekonać do siebie innych. Myślowe pułapki w życiu zawodowym „Ofiarność zostanie doceniona” I ta reguła występuje w różnych wariantach:  gorliwość zostaje wynagrodzona;  powściągliwość znajduje uznanie;  skromność popłaca.

Kobietom się wydaje, że warunkiem sukcesów zawodowych, oprócz kompetencji i pracowitości, jest uśmiech na ustach i miłe usposobienie. Wbrew własnemu doświadczeniu trwają w przekonaniu, że poświęcanie się jest najlepszym sposobem udowodnienia swojej przydatności. Sigrid pracuje od roku w kancelarii adwokackiej i spodziewa się, że wkrótce otrzyma status partnera. Jej dewizą jest: „Pracuj do później nocy. Gorliwie wykonuj dodatkowe polecenia szefa”. Już dziadek wpisał do pamiętnika Sigrid taką oto dedykację: „Bądź pomocna, dobroci pełna, w trudnościach dzielna”. To zdanie stało się dla Sigrid myślą przewodnią. Studia ukończyła dzięki pilności. Wytrzymała, chociaż nieraz trzeba było ostro wkuwać. Nigdy nie straciła ducha i zawsze pomagała kolegom, którzy nie dawali sobie rady. Również pracę w kancelarii adwokackiej zawdzięcza własnemu uporowi. Swoją gorliwością do pomocy wykazała się już w czasie aplikatury. Teraz też demonstruje gorliwość. Wyręcza asystentki, jeśli chcą wyjść punktualnie, a nie zdążą przygotować akt. Z jednej strony chce pokazać, że żadna praca jej nie hańbi, z drugiej pragnie przypodobać się asystentkom. Przecież kobiety powinny trzymać się razem. Podczas studiów dorabiała jako maszynistka i pisze na maszynie naprawdę biegle. Pracuje do północy, pracuje w weekendy, bez słowa skargi. Przepisuje dokumenty, załatwia rutynowe sprawy. Ilekroć wzywa ją któryś ze starszych partnerów, Sigrid ma nadzieję, że wreszcie dostanie propozycję przystąpienia do spółki. Przecież wykonuje swoje zadania bez zarzutu i jeszcze pomaga innym. Jednak coś jest nie tak. Kolega, który pracuje w kancelarii krócej od niej, odbył już wstępne rozmowy na temat przystąpienia do spółki. Sigrid nie może zrozumieć, dlaczego tak się dzieje. Trzeba przyznać, że kolega również jest pracowity, ale ona przykłada się o wiele bardziej, częściej zostaje po godzinach i to ona zawsze zastępowała asystentki. Kolega zanadto się ceni, żeby robić coś podobnego. A teraz to on bezwstydnie stawia warunki i wygląda na to, że Sigrid zostanie na lodzie. Dwojgu prawnikom firma nie zaproponuje partnerstwa. Sigrid zaczyna podejrzewać, że to nie grzeczność prowadzi do sukcesu, ale tupet. W każdym razie w przypadku mężczyzny jest to chyba skuteczna strategia. Tak czy siak, jej nadzieja na partnerstwo w kancelarii adwokackiej nie spełnia się. Sigrid popełniła typowy kobiecy błąd myślenia. Wydawało jej się, że wystarczy być kompetentną, pracowitą i miłą, by osiągnąć cel. Wyobrażała sobie następujący układ: ona daje swoją pracowitość, pilność, ofiarność i skromność, a za to po jakimś czasie otrzymuje upragnioną pozycję w firmie. Te rachuby nie mogły się spełnić – druga strona „układu” nic o nim nie wiedziała. Sigrid zapomniała o czymś istotnym: musi stawiać jasne wymagania. Musi mówić, czego chce i jak sobie wyobraża współpracę. Musi negocjować warunki, jakie ma spełnić, żeby zostać partnerem. To, co uznała za przedwczesne i bezwstydne ze strony kolegi, było jedynie jasnym i jednoznacznym postawieniem sprawy. Jest to najwłaściwsza strategia, żeby dostać to, czego się chce. Zarówno dla kobiet, jak i dla mężczyzn. Nie ulega wątpliwości, że kobieta, która tak gorliwie wykonuje prace pomocnicze, nie może być partnerem w kancelarii adwokackiej. Byłoby rozsądniej ze strony Sigrid, gdyby pokazała, że potrafi zorganizować dobre zastępstwo albo motywować asystentki, by lepiej pracowały, rzadziej się zwalniały i czasem zostawały po godzinach. Sigrid jest na pewno dobrą prawniczką. Ale do osiągnięcia zawodowego sukcesu potrzebne są nie tylko kompetencje. Sigrid brakuje znajomości zasad rządzących życiem zawodowym:  Skupiać się na zadaniach, które dają szansę na sukces.  Wytyczać dalekosiężne cele i nie tracić ich z pola widzenia.  Nie zastanawiać się, co myślą o nas inni.  Zawierać jasne i jednoznaczne umowy, stawiać wymagania. Sigrid natomiast była grzeczna! Zamiast skupić się na czynnościach, które pozwoliłyby jej się wykazać prawniczymi kwalifikacjami, trwoniła siły, brała na siebie obowiązki, które mogli wykonywać mniej wykwalifikowani pracownicy. Wprawdzie wytyczyła sobie cel – ale straciła go z oczu. Zajmując się drobiazgami, przepisując dokumenty, załatwiając rutynowe sprawy, nie mogła prowadzić spraw istotnych, dających szansę na sukces.

Pracowała za innych, bo chciała być lubiana. Żeby zyskać sympatię kolegów, zrezygnowała z zawodowego sukcesu. Z obawy, że asystentki uznają ją za arogancką, odciążała je w pracy, zamiast wykorzystywać ich kwalifikacje do odciążania siebie. Nie ustaliła, jakie ma spełniać warunki, by zawarto z nią umowę partnerską. I nie uzgodniła, po jakim czasie mają odbyć się rozmowy na temat zmiany jej statusu w firmie. Wiele kobiet myśli jak Sigrid. Wydaje im się, że jeśli chcą pokazać swoją przydatność, nie mogą odmawiać wykonywania zadań „mniej ambitnych”, czy nawet pracy bez wynagrodzenia. Przeszkody utrudniające karierę mogą być rozmaite: Brigitte jest właścicielką małego, dobrze prosperującego butiku i chociaż pracuje po dziesięć godzin dziennie, sama sprząta w sklepie i w domu. Czułaby się głupio, zatrudniając sprzątaczkę. Sąsiedzi i znajomi mogliby pomyśleć, że jest leniwa i zadziera nosa. Heide, magister psychologii, dwa lata pracowała społecznie w poradni dla osób uzależnionych. Spodziewała się, że dostanie etat, kiedy zwolniło się miejsce. Ale jej nie zatrudniono. Po co płacić komuś, kto pracuje za darmo? „Muszę robić to, czego ode mnie oczekują” Ta pułapka również ma wiele wariantów, a sprowadza się do przekonania, że „posłuszeństwo jest nagradzane”.  Trzymaj się dokładnie wytycznych, a nie popełnisz pomyłki.  Odpowiadaj tylko wtedy, kiedy cię pytają. Nie wychylaj się ze swoimi pomysłami i opiniami, a nie narazisz się na kompromitację.  Nie wyrywaj się przed szereg! Cierpliwie czekaj, aż się na tobie poznają. Ważne przesłanie na ten temat zawiera bajka o Kopciuszku: Kopciuszek zawsze robił to, czego żądała od niego zła macocha. Był pracowity i pokorny. I nigdy się nie skarżył. Ale jego pokora nie została nagrodzona. Dopiero kiedy złamał zakaz, wyszedł z domu, postarał się o piękną suknię o wbrew woli macochy poszedł na bal, w jego życiu coś zaczęło się dziać. Sukces staje się możliwy, kiedy Kopciuszek przestaje być posłuszny i bierny. Ta zasada dotyczy każdego. Kobiety, które z poświęceniem i pokorą usługują innym i wykonują czarną robotę, nie doczekają się uznania ani wynagrodzenia. Za wygodnie jest mieć kogoś, kto wyręcza w niemiłych czynnościach. Nie ma powodu, żeby pozwolić mu pójść własną drogą. Kobiety muszą przestać same degradować się do roli służących. Muszą przekraczać zakazy i nakazy, zmuszające je do wykonywania prac, które ich nie rozwijają. Łagodniejsze wydanie Kopciuszka obserwuję często wśród kobiet pracujących zawodowo: Christa jest graficzką. Ma błyskotliwe pomysły, pracuje jak mrówka i poświęca mnóstwo wolnego czasu na uczenie się nowych technik animacji komputerowej. Pierwsze kroki w zawodzie zaczęła stawiać trzy lata temu w dużej agencji reklamowej. Przedstawiła znakomite świadectwa i interesujące portfolio. Liczyła na błyskawiczną karierę. Christa jest sfrustrowana, bo wciąż musi wykonywać te same pomocnicze prace co trzy lata temu. Raz na jakiś czas dostaje drobniejsze samodzielne zlecenia, ale jak dotąd nie powierzono jej żadnego poważnego projektu. Jednocześnie doskonale wie, ile jest warta, i nieraz dawała do zrozumienia, że chętnie przyjęłaby jakieś kompleksowe zadanie. Szefowie potwierdzają, że Christa pracuje dobrze i sumiennie, akceptują jej pomysły. A mimo to ciekawsze zlecenia zgarniają wciąż ci sami graficy, głównie mężczyźni. Christa podkreśla, że ściśle trzyma się wstępnych założeń, swoją pracę wykonując perfekcyjnie. Kolegów uważa za nierzetelnych. Zmieniają ustalenia, robiąc to co im wpadnie go głowy i efekt pracy niewiele ma wspólnego z życzeniem klienta. Ale, co najdziwniejsze, klienci wyglądają na zadowolonych. Kiedyś przy obiedzie Christa zagadnęła o to jednego z tych kolegów. Opowiedział jej, jak w rozmowie z klientem stara się wyłowić, o co mu naprawdę chodzi. Klienci często przychodzą z pomysłami podpatrzonymi u innych albo z własnymi projektami. Spodziewają się, że fachowcy przerobią je na coś fantastycznego. Lecz w gruncie rzeczy

wyżej cenią błyskotliwy, oryginalny pomysł niż schlebianie ich gustom. Christa ma doskonałe pomysły, mnóstwo rzeczy zrobiłaby inaczej, niż wyobraża sobie klient, ale jak dotąd uważała, że realizowanie własnych, „śmiałych” pomysłów byłoby niewskazane. Nawet ich nie proponowała. I to właśnie był jej zasadniczy błąd. W końcu zmieniła strategię i postanowiła dać pierwszeństwo własnej wyobraźni. Każdemu klientowi przedstawiała dwa projekty: dokładnie to, co zamówił, i alternatywny, od początku wymyślony przez nią. Większość wybierała pomysły Christy, niektórzy byli zachwyceni. Szef zauważył, że Christa pracuje bardziej samodzielnie. Zaczęła dostawać ambitniejsze zlecenia, ważniejszych klientów. Christa zrozumiała: pracownik kompetentny i odpowiedzialny, wykonujący swoje zadania zgodnie z wytycznymi i w terminie, jest niezbędny do sprawnego funkcjonowania firmy i może być spokojny o miejsce pracy. Ale awansują ci, którzy potrafią „sprzedać siebie”, przy każdej okazji prezentują swoje możliwości. Ich zachowanie może drażnić kolegów, ale rzadko się zdarza, by długo pracowali w tym samym miejscu. Zmieniają firmę, gdy tylko zorientują się, że gdzie indziej będą mieli lepsze perspektywy. Sukcesy odnoszą ludzie, którzy głośno i wyraźnie przedstawiają swoje pomysły, stawiają wymagania i wykazują chęć podjęcia się nadzwyczajnych zadań. „Na sukces trzeba zapracować” To kolejna pułapka występująca w wielu wariantach:  Bez pracy nie ma kołaczy.  Wyręczanie się innymi jest krępujące.  Muszę udowodnić, że potrafię ciężko pracować.  Korona mi z głowy nie spadnie, jeśli zrobię coś „mniej ambitnego”. Kobietom się wydaje, że zlecając innym miej ważne czy nieprzyjemne zajęcia, wyzyskują ich lub się wywyższają. Sądzą, że wszelkie ciężkie, czasochłonne i niewdzięczne prace powinny wykonywać same. Prac, których „nie można wymagać od innych”, wymagają od siebie. A plony mogą zbierać tylko wtedy, gdy się naharują, „urobią po łokcie” – bez pracy nie ma przecież kołaczy. Praca oznacza dla nich wysiłek. Przyjemne zajęcia, dające szansę na sukces lub niewymagające wielkiego trudu są luksusem, a poza tym są nic nie warte. Kobiety, dla których praca nie jest ciężarem lub wręcz stała się przyjemnością, mają często wrażenie, że nie pracują wcale. Taka sytuacja powstaje, kiedy nabierają pewności w pracy. Gdy tylko stanie się ona rutyną, niewymagającą mozolnych przygotowań i niepowodującą stresu, powstaje poczucie, że nic wielkiego się nie zrobiło. A więc nie zasłużyło się też na wynagrodzenie. Dostaje się pieniądze, chociaż nie było czym się zmęczyć? To podejrzane. Anna jest dziennikarką. Pracuje w gazecie od dwunastu lat i wie, co do niej należy. Ma dobre pióro i zawsze jest gotowa na czas, dostaje więc ciekawe tematy. Praca idzie jej jak po maśle, ale niestety – Anna nie jest zadowolona. Ma wrażenie, że coś jest nie w porządku. Koledzy pracują w pocie czoła, po pracy padają ze zmęczenia, tylko ona jest w świetnej formie. Zaczyna podejrzewać, że pracuje za mało. Anna nie potrafi cieszyć się swoim sukcesem i talentem. Zamiast czerpać zadowolenie z tego, że tak dobrze sobie radzi, traci wiarę w siebie. W miarę zdobywania doświadczenia zawodowego wiele kobiet przestaje cenić własny wkład pracy. Myślą, że ich praca jest niewiele warta. Obawiają się, że pracują za mało. Miarą dobrej pracy jest dla nich psychiczne i fizyczne zmęczenie, a nie doskonały efekt, twórcze podejście czy nawet uznanie otoczenia. Skutek jest taki, że pracują ponad siły. Kończą pracę nie wtedy, gdy zadanie jest dobrze wykonane, lecz gdy padają ze zmęczenia. Ponieważ zbyt wysoko ustawiają sobie poprzeczkę, często odczuwają wewnętrzne wypalenie i nie cieszą się z własnych dokonań. Kobiety muszą się nauczyć, że również praca wykonywana bez wysiłku jest wartościowa. Właśnie temu, kto pracuje z profesjonalną sprawnością, bez poczucia obciążenia, coś się udało.

Lęk przed sprawowaniem władzy Władza to każda szansa przeforsowania własnej woli wewnątrz pewnej struktury społecznej, nawet wbrew woli innych Max Weber Rezygnując z władzy, kobiety umacniają istniejącą hierarchię. Skostniałe struktury trzymają się mocno, a kobiety niechcący wydatnie się do tego przyczyniają. Wielu ludziom słowo „władza” kojarzy się negatywnie. Z korupcją, bezwzględnością i nadużyciami. Większość kobiet nie chce władzy, nie chce narzucać innym swojej woli. Do tego, że i tak to robią, chociaż w subtelniejszy sposób, nie przyznają się nawet przed sobą. Kobiety nie chcą władzy z obawy, że ten, kto ją ma, nie jest naprawdę kochany. Lęk przed sprawowaniem władzy ujawnia się w najróżniejszych przekonaniach, kierujących postępowaniem kobiet, chociaż nie udowodniono ich słuszności. Są to przesądy, które zagradzają kobietom drogę do władzy. Oto niektóre z nich: Władza skazuje na samotność. Kto ma władzę, wyzyskuje innych. Kobiety nie mogą brać na siebie żadnej odpowiedzialności. Mężczyzna jest głową, a kobieta szyją. O utrzymanie władzy trzeba walczyć. Grzeczne dziewczynki nie rywalizują. Stanowiska i tytuły nie mają znaczenia. Kto dąży do władzy, ten zaprzedaje duszę. Rozsądni nie ryzykują. Kto ma władzę, ten traci przyjaciół. Kto się wywyższa, będzie poniżony! Czy władza skazuje na samotność? Sukces i władza są blisko powiązane. Każdy na swój sposób pragnie sukcesu. Im większe zaś jest pragnienie sukcesu, tym większa staje się często chęć posiadania władzy. W życiu zawodowym droga do sukcesu i władzy nazywa się karierą. Kobiety obawiają się, że wchodząc na tę ścieżkę, skazują się na samotność. Większość z nich uważa, że to wybór tylko dla mężczyzn. Mężczyźni walczący o władzę są tymi samotnymi twardzielami, których się podziwia i którzy budzą współczucie. W przekonaniu kobiet mężczyźni skazani są na trudną, samotną drogę. Inaczej kobieta. Ona hamuje w sobie potrzebę władzy, wycofuje się w ważnych momentach, idzie łagodniejszą ścieżką, nie tą stromą. W razie wątpliwości, wybiera przyjaźń, wspólnotę, społeczną bliskość. Kobiety nie chcą zrozumieć, że władza i sukces to jedno, a samotność to drugie, i że jedno z drugim nie ma wiele wspólnego. Liczne przykłady samotnych mężczyzn u władzy o niczym nie świadczą. Mężczyźni tak samo głęboko tkwią w „męskich” pułapkach myślenia, jak kobiety w pułapkach „kobiecych”. Jeśli władza wiąże się dla nich z walką o pozycję, świadomą rezygnacją z przyjaźni i zaniedbywaniem rodziny, sami przyczyniają się do swojego osamotnienia. Nikt jednak nie każe kobietom powielać męskich wzorców sprawowania władzy. Jeżeli boją się spróbować innych sposobów, same sobie szkodzą. W silnej, samotnie przebijającej się przez życie kobiecie niektórzy mężczyźni i wiele kobiet widzi tylko nieszczęsną istotę, która nie miała innego wyboru. Sama musi o siebie walczyć, bo nikt jej nie kocha. Odnosi sukcesy, bo nic innego jej nie pozostaje, na pewno nie wybrała kariery z przekonania. Nie jest jasne, czy w myśl takiej argumentacji to władza czyni samotnym, czy też samotna kobieta staje się żądną władzy wojowniczką. Tak czy siak kobiety boją się, że władza nieuchronnie prowadzi do samotności. A za nic nie chciałyby uchodzić za sfrustrowane stare panny, których nikt nie chciał. Trudno nie wpaść w tę pułapkę. Wprawdzie silne, samodzielne, ambitne kobiety nie muszą być samotne, ale na troskę o innych rzeczywiście nie mają zbyt wiele czasu.

Kobieta sukcesu sama potrzebuje, żeby ktoś się o nią zatroszczył, gdy wraca zmęczona z pracy. Kobiety te wcale nie rezygnują z przyjemności i kontaktów towarzyskich, a ich życie nie kręci się wyłącznie wokół spraw zawodowych. Przeciwnie: kobiety, które wytyczyły sobie określone cele zawodowe i dążą do nich z zapałem, potrafią być aktywne także poza pracą. Wykorzystują swoją siłę, żeby pomagać innym, a w razie potrzeby wystarcza im pewności siebie, by prosić przyjaciół i kolegów o wsparcie i pomoc. W wolnym czasie regenerują siły, dobrze wykorzystują urlopy i bawią się z przyjaciółmi. Larysa przeczy stereotypowi „samotnej na stanowisku”. Energicznie realizuje swoje cele zawodowe, lubi sama o wszystkim decydować, stawia jasno określone zadania podwładnym. Nie przejmuje się, jeżeli któryś z nich czasem na nią ponarzeka, bo nie podobają mu się jej zarządzenia. Ona to rozumie. W interesach potrafi być wystarczająco twarda i z dużym wyczuciem motywuje podwładnych. Larysa jest szefową działu sprzedaży w firmie farmaceutycznej. Mężatka, ma dwie córki, siedmio – i czteroletnią. Nie raz już słyszała, że nie jest prawdziwą kobietą. Podobno brakuje jej tego wszystkiego, co powinna mieć troskliwa żona i dobra matka. W południe na stole nie stoi gorący posiłek dla dziewczynek, a po południu dzieci same muszą się sobą zająć – matka nawet nie pomaga starszej w odrabianiu lekcji. Złośliwi pytają: po co jej dzieci, skoro nie ma dla nich czasu? Nie ma czasu nawet na rozmowę z dziećmi po ich powrocie ze szkoły czy przedszkola. A wieczorem, kiedy mąż wraca do domu ze swojej równie wyczerpującej pracy, zastaje puste mieszkanie, albo dwie szalejące dziewczynki, które natychmiast rzucają się na ojca. Czy to nie wstyd i hańba? Larysa wie, że ludzie nastawieni są do niej sceptycznie. Ale ma po swojej stronie rodzinę. Czasem i ona popada w zwątpienie, kiedy np. któreś z dzieci choruje albo ma kłopoty w szkole. W takich momentach rzeczywistości ogarnia Larysę niepewność. I wtedy rozmawia z mężem i dziećmi. Szuka wsparcia u ludzi, z którymi się liczy. Klienci i koledzy, mężczyźni i kobiety od czasu do czasu próbują ją wytrącić z równowagi. Zarzucają jej chłód w stosunku do najbliższych. To ją deprymuje, ale Larysa potrafi szybko się otrząsnąć. Jeśli ma gorszy dzień i ogarniają ją czarne myśli, dzwoni do męża albo do przyjaciółki, żeby ją ustawili do pionu. Siłaczki – solistki tez potrzebują przyjacielskiego wsparcia. Mimo takich wyjątków dążenie do władzy wciąż jest dla kobiet tabu. Nawet Nowa Kobieta powinna mieć ograniczone ambicje. Niech pracuje wydajnie, ale nie powinna sięgać do gwiazd, ponieważ czeka ją tam samotność. Gwiazdy są tylko dla mężczyzn. Przeklęty lęk przed utratą kobiecości sprawia, że już samo słowo „kariera” brzmi groźnie. Pewna kobieta sukcesu zaproponowała: „Mówmy raczej o planowaniu życiowej drogi – kariera brzmi tak, jakbyśmy chciały iść po trupach”. Skromnie dreptać do przodu – oto najwyższy cel. A w rzeczywistości nic innego jak pułapka myślenia, że ambicje są niebezpieczne. Kobiety nie chcą / nie powinny robić kariery. Nawet ambitne kobiety nie przyznają się do chęci zrobienia kariery i posiadania władzy, ponieważ nie chcą uchodzić za zimne i bezwzględne. Długo zastanawiają się, jak ukryć swoje prawdziwe potrzeby, żeby nie złamać przyjętej konwencji: kobiecość równa się łagodność. Jeżeli jednak potem awansują ich koledzy, czują się dyskryminowane. Do naprawdę wysokich stanowisk dążą bez przekonania, w obawie, że na szczycie czeka je samotność. Ustępują więc miejsca innym, zazwyczaj mężczyznom, albo zaciskają zęby i pozostają oddane miłemu szefowi. Same spychają się na boczny tor. Jeśli mają trochę szczęścia, dostają premię za wierną służbę. Kobiety, które mają wszelkie dane, by awansować, często czują tak silne zobowiązana wobec firmy lub przełożonego, że nie dopuszczają myśli o jakiejkolwiek zmianie. Są wdzięczne za dobre traktowanie. Wierzą, że „lepszy wróbel w garści” – choćby i zapyziały. Nie próbuj stawiać na swoim! Kobiety dają sobie narzucać reguły gry, nie zastanawiając się, co się za nimi kryje. Bezkrytycznie stosują cały system zasad, nawet jeśli wydają się im one wątpliwe i utrwalają tradycyjny podział ról.

Kto zawsze trzyma się utartych sposobów, zwojuje niewiele. Takimi metodami nie można wiele zmienić, nie wpływa się na bieg wydarzeń. Tylko ten, kto ustala własne reguły, pójdzie własną drogą. Będzie też decydował, jakie role inni zagrają wobec niego. Jeśli ktoś ma odwagę powiedzieć: „To przestarzała zasada, nie zgadzam się z nią, spróbuję inaczej”, i w tym duchu działać, potrafi również wprowadzić w życie dobre pomysły. Kobiety nie nauczyły się decydować, na ile wolno innym wtrącać się w ich życie. Unikając narzucania swojej woli innym, rezygnują z określenia, czego same chcą. Nowa Kobieta też jest kobietą posłuszną. Pęta, które nałożono jej już w dzieciństwie, wrzynają się w ciało. Zinternalizowała formy, zasady i zwyczaje matek i babek. Próbuje się ich trzymać, nawet jeśli kompletnie nie pasują do jej życia i jej wyobrażenia o własnej roli. Pod współczesnym strojem wciąż nosi staromodny gorset. „Daj spokój z własnymi pomysłami, bo inni i tak lepiej wiedzą, czego ci potrzeba. Tylko się wygłupisz”. Już sama myśl, żeby zmienić reguły gry albo je zignorować, wywołuje w kobiecie poczucie winy. Władza nad innymi to dla kobiety niemal bluźnierstwo. Oto typowy przykład: Petra często jeździ z kolegami na wycieczki rowerowe. Dobrze zna okolicę, ale nigdy nie proponuje trasy. Boi się, że pozostali – w większości mężczyźni – posądzą ją o przemądrzałość albo, co gorsza, o chęć rządzenia. Petra orientuje się w okolicy lepiej niż oni. Męczy się, jeżdżąc po bezdrożach, bo jej beztroscy towarzysze gubią się w terenie. I chociaż powoli przechodzi jej ochota na wspólne wyprawy, Petra milczy. Wiele kobiet tak postępuje. W najlepszym razie dają delikatnie do zrozumienia albo szepczą komuś do ucha, że można by coś zrobić inaczej. Na koniec czują się urażone, bo nikt nie bierze pod uwagę ich opinii i nie słyszy, czego się domagają nieśmiałym szeptem. Cel osiągnięty, ale... Chyba jeszcze gorzej jest, gdy kobiety dostają to, czego chciały, ale idzie za nimi opinia, że kogoś po drodze skrzywdziły. Świadomość, że komuś coś narzuciły, jest dla kobiet jeszcze gorsza niż poczucie bezsilności. Wiąże się bowiem obawą, że nadużyły władzy. Władza budzi w Nowej Kobiecie mieszane uczucia. Z jednej strony Nowa Kobieta domaga się władzy i jest zła, gdy jej nie dostaje, z drugiej – boi się, że mając większą władzę, straci sympatię otoczenia. To błędne koło. Kobieta musi i chce brać na siebie zobowiązania zawodowe, ale nie ma dość władzy, żeby się z nich dobrze wywiązać. Często brakuje jej środków finansowych albo nie jest upoważniona do zatrudniania ludzi czy wydawania poleceń. Kobieta powinna i chce ponosić odpowiedzialność, chce inicjować, przełamywać rutynę, zmieniać to, co przestarzałe, potrzebuje swobody decyzji i szerokich kompetencji finansowych. Ale nie dąży do tego z przekonaniem. Boi się, że zostanie oskarżona o arogancję i wyniosłość i że nawet ociupinka władzy pozbawi ją kobiecości. To dla niej cena zbyt wysoka. Między kobietami też zdarzają się takie problemy: Zauzanna i Róża co rok wyjeżdżały razem na wakacje. Robiły wspólne plany mimo różnych upodobań. Zazanna lubi ciszę i spokój, Róża chciałaby przeżyć coś ciekawego. Tym razem Zuzanna zaproponowała pobyt w pięknym hotelu na skraju dużego miasta, z basenem i sauną. Róża natychmiast się zgodziła. W czasie urlopu obie wydawały się bardzo zadowolone. Zazannie odpowiadało połączenie spokoju i wielkomiejskich atrakcji, Róża była w świetnym nastroju. Ale w drodze powrotnej zaczęła narzekać. Teraz dopiero wyszło na jaw, że nie była w stanie przeciwstawić się Zuzannie, czuła się zdominowana. Właściwie wolała pojechać do Paryża, tam zawsze coś się dzieje. Zuzanna poczuła się winna. Już wiele razy słyszała podobne pretensje od znajomych. Przyszła więc do mnie, by nauczyć się powściągliwości. Czuje się jak megiera, niekobieca i władcza. Poprosiłam ją, by dokładnie opisała, kiedy i kogo zdominowała. Dopiero gdy sama rozłożyła te sytuacje na czynniki pierwsze, zrozumiała, na czym polega problem. Zauważyła, że nikomu niczego nie narzucała, lecz podejmowała decyzje wówczas, gdy inni się od tego uchylali. Wszystkie historie, które opowiedziała, łączyło jedno: inni właściwie nie wiedzieli, czego

chcą. A Zuzanna wiedziała to bardzo dobrze i śmiało o tym mówiła. Przy tym była otwarta na inne propozycje i gotowa iść na kompromis. Tyle że ludzie wokół niej woleli podłączyć się pod jej pomysły. Wątpliwości zaczynali mieć dopiero po fakcie. Zazanna jest o wiele bardziej świadoma siebie niż przeciętna kobieta. Bezpośredniość, zdecydowanie i skuteczność działania to u kobiet rzadkie połączenie. Zazanna mówi to, co myśli, bez owijania w bawełnę. Nie jest ani cicha, ani niepewna siebie, wie, czego chce, i przeważnie realizuje to, co sobie zaplanowała. Zauzanna musi zaakceptować swoje mocne strony. Nie chce być egoistką. Czuje się obco wśród grzecznych, uległych i przymilnych kobiet, rzekomo tak strasznie dyplomatycznych. Ale niezdolność do podejmowania decyzji nie ma nic wspólnego z dyplomacją. Dyplomacja bowiem to sztuka negocjacji. A negocjacje prowadzą do rozwiązań, w których wszyscy widzą dla siebie korzyści. Władza to wyzysk? Eryka, doświadczona bizneswoman, powiedziała mi, że dobrze płaci swoim pracownikom, ale też wymaga od nich dobrej pracy. To wyznanie nie przyszło jej łatwo. Eryka zaczęła się wręcz tłumaczyć z tego, że za swoje pieniądze wymaga wywiązywania się z obowiązków, i z detalami wyjaśniła, dlaczego musi myśleć ekonomicznie. Stara się nie nadużywać swojej władzy właścicielki firmy. Myśl, że mogłaby kogoś wyzyskiwać, po prostu ją paraliżuje. Przeciąża siebie, bo nie chce przeciążać swoich pracowników. Nie chce zatrudnić słabo opłacanych pomocników na zlecenie, bo to przecież wyzysk, nie chce też zmuszać swoich pracowników do siedzenia po godzinach – to też wykorzystywanie, a na dobrze opłacaną pomoc dorywczą jej nie stać. Nigdy jednak nie sprawdziła, czy któryś z jej pracowników nie miałby ochoty na nadgodziny i czy komuś nie odpowiadałaby jej oferta zatrudnienia na zlecenie. Troskę, żeby nie wykorzystywać ludzi i nie nadużywać władzy, widać też po niezdecydowaniu, z jakim kobiety próbują ulżyć sobie w zajęciach domowych. Konsekwentne domaganie się pomocy od dzieci czy zestresowanego pracą męża jest rzadkością. Za to wiele kobiet potrafi rzucić się do pucowania domu przed przyjściem sprzątaczki. Władza demoralizuje? Kobiety kultywują rozmaite przesądy ze strachu przed władzą, jaką mogłyby mieć. Wydaje im się, że władza to pakt z diabłem, który nieuchronnie kończy się żądzą krwi i poniżeniem ofiary. „Mówić ludziom, co mają robić – nie, tego bym nie mogła!”. Kobieta sprawująca władzę musi mieć zły charakter – to szczególnie niebezpieczny przesąd. Z dwóch powodów: powstrzymuje kobiety przed sięganiem po władzę i głęboko krzywdzi te, które ośmieliły się to zrobić. Bo kto paktuje z diabłem, nie zawaha się użyć podstępu i intrygi. Grzeczne dziewczynki mogą się tylko domyślać, do czego jest zdolna taka kobieta. Więc kiedy któraś z koleżanek dostanie awans, wymieniają znaczące spojrzenia: „Zapracowała sobie, przechodząc z łóżka do łóżka”. Albo: „nadziany tatuś posmarował komu trzeba”. W tak małostkowy sposób ujawia się lęk przed „zaprzedaniem duszy”, inaczej mówiąc – przed odpowiedzialnością. Żadnej odpowiedzialności! Kobiety przejmują odpowiedzialność, kiedy coś się nie udaje. Także wówczas, gdy ich udział w danym przedsięwzięciu jest minimalny. Na wszelki wypadek odmawiają podjęcia się ważnych zadań, bo boją się odpowiedzialności. Same rezygnują z wpływów, chociaż później prawdopodobnie będą nadstawiać głowę. Sprawowanie władzy polega na nakłanianiu innych do robienia różnych rzeczy, które mogą im odpowiadać lub nie. Kobietom przychodzi to z trudem. Z jednej strony, nie chcą nikomu zadawać gwałtu, z drugiej – czują się odpowiedzialne za perfekcyjne wykonanie zadania. Obawiają się, że pod naciskiem nikt nie będzie dobrze pracował. Najczęściej jednak nie próbują się dowiedzieć, czy nie ma chętnych do danej pracy. Nie

przychodzi im do głowy, że skoro one same nie zawsze są zachwycone tym, co robią, a mimo to pracują dobrze, to może i inni tak potrafią. Wymagają od siebie wydajności, perfekcji, niezawodności i wytrwałości, również wtedy, kiedy nie mają na coś ochoty. Jednak od innych nie żądają podobnego samozaparcia. Potrafią zrozumieć ich gnuśność. Wprawdzie gderają i skarżą się na niezdarność męża czy lenistwo współpracowników, ale konsekwentnych wymagań i tak nie stawiają. Przełożeni są od wydawania poleceń. To znów jest trudność dla kobiet, którym się wydaje, że każdy powinien wiedzieć, co do niego należy, i co robić. Nie lubią kierować innymi, bo nie chcą komenderować. Rzadko są w stanie „mocą swojego urzędu” zmusić kogoś do zmiany postępowania. Jeśli sądzą, ze wepchnęły kogoś w jakąś sytuację, czują się odpowiedzialne za jego błędy. O wiele rzadziej poczuwają się do współodpowiedzialności za sukcesy – wieńce laurowe zostawiają innym. Grzeczne dziewczynki same nakładają ciężary na swoje barki. Nie chcą być autorytetami, bo autorytet kojarzą z autorytaryzmem. A przecież tylko osoba z autorytetem może mieć inicjatywę i wpływ na to, co się dzieje. Władza i autorytet ściśle łączą się ze sobą. Autorytet wynika z kompetencji, na przykład intelektualnych, albo jest cechą wrodzoną. Naturalny autorytet to dar obcowania z ludźmi, charyzma odczuwana i respektowana przez otoczenie. Jeśli osoba obdarzona naturalnym autorytetem sprawuje władzę, może łatwo stać się dla innych przewodnikiem i inicjować zmiany. Grube ryby pożerają? Kobiety muszą też nauczyć się dochodzić swoich praw wobec przełożonych. Kierowniczka, która obiecuje pracownicy, że wyśle ją na kurs negocjacji, a potem nie dotrzymuje słowa, bo nie umie obronić swej decyzji przed dyrektorem, nie jest godna zaufania. Kobietom wydaje się, że są na łasce przełożonych. Boją się, że za „bezczelność” mogą zostać wyrzucone z pracy. Sabrina, asystentka dyrektora w dużej sieci sklepów, chciała wziąć półroczy bezpłatny urlop, żeby odbyć dawno planowaną podróż do Ameryki Południowej. Uważała, że jedna z jej współpracownic jest w stanie doskonale ją zastąpić. Koleżanka było gotowa przejąć obowiązki Sabriny, traktując to jako wyzwanie. Chciała się wykazać, by później ubiegać się o podobne stanowisko. Teraz wszystko zależało tylko od tego, czy Sabrina przekona swojego szefa. Przygotowała sobie mnóstwo argumentów i zdołała wykazać, że jej nieobecność nie spowoduje zakłóceń. To bardzo ważne, by umieć przekonać nie tylko podwładnych, lecz i zwierzchników. Sabrina wiedziała, że szef nie będzie chciał jej puścić na tak długi urlop. Poważnie potraktowała jego argumenty i przygotowała celną kontrargumentację. Udało jej się rozwiać wątpliwości przełożonego. Wiedziała, że ją ceni, więc czuła się pewnie. Tylko od niej zależało, czy dostanie półroczny urlop, czy nie. Jako osoba kompetentna i pewna siebie, potrafi przekonywać również przełożonych. Czy wypada wykorzystywać znajomości? Kobiety uważają, że wykorzystywanie znajomości jest nieprzyzwoite. Obawiając się posądzenia, że swoją pracę osiągnęły wyłącznie dzięki protekcji, unikają kontaktów z osobami na wyższych stanowiskach i nie tworzą sobie zaplecza. Boją się plotek, że doszły do czegoś przez intrygi albo przez czyjeś łóżko. Ta obawa powstrzymuje je przed zasięganiem języka u osób wtajemniczonych. Nie chcą żadnych prezentów, a korzystanie ze znajomości ma dla nich właśnie takie znaczenie. Dobrze stosunki z wieloma współpracownikami są jednak warunkiem dostępu do informacji, bez których nie można efektywnie i skutecznie działać. Ludzie odcięci od informacji – nielubiani, nieinteresujący albo starający się nie rzucać w oczy – nie mogą pracować wydajnie. Mocną pozycję mają tylko ci, którzy potrafią utrzymywać dobre stosunki zarówno ze współpracownikami, jak i z przełożonymi. Utrzymywanie dobrych stosunków nie oznacza wykonywania pracy za innych. Chodzi o to, by wiedzieć i brać pod uwagę cudze interesy zawsze, gdy jest to możliwe.

Kobiety zza kulis pociągają za sznurki? Rzeczywiście pozostają za kulisami, ale wpływu na to, co dzieje się na scenie, nie mają. Kobietom często się sugeruje, że tak naprawdę to one podejmują najważniejsze decyzje, one popychają swoich mężczyzn na intrantne stanowiska i są bardziej zainteresowane sukcesami niż oni sami. Nie Henryk, tylko Hania, nie Kazik, tylko Kasia rządzi tym wszystkim. Z nich dwojga to nie pan Miller, tylko pani Miller nosi spodnie. A kobiety mrugają do siebie i uśmiechają się znacząco. Bardzo chciałyby wierzyć, że mają ogromne wpływy. Jaki naprawdę jest wpływ tych powściągliwych kobiet, nie wiadomo. Można tylko spekulować. Ale sugestia, że jest on znaczący, schlebia kobietom, podkreśla ich skromność i... zamyka im usta. A gdyby istotnie był znaczący – na cóż ta cała skromność? Co przeszkadza kobietom zebrać plon tego, co same zasiały? Dla wyjaśnienia kobiecej mentalności szarej eminencji przywołuje się lęk przed sukcesem albo porażką. Dałoby się tu dopasować i inne teorie. Lecz teorie, które pomagają w interesujący sposób zanalizować tajniki kobiecej duszy, nie pomagają znaleźć odpowiedzi na pytanie, co mają zrobić kobiety, żeby wreszcie wyjść na scenę? Jak mogłyby krok po kroku i z czystym sumieniem zacząć korzystać z praw, które im przysługują? Jak mają wytrzymać wstyd mężów zarabiających mniej niż one? Jak skoncentrować się na pracy, kiedy dręczą wyrzuty sumienia, bo czternastoletnia córka ma kłopoty w szkole? Co zrobić, żeby nie czuć się podle, gdy mąż sam prasuje koszule? Tym, co powstrzymuje kobiety, nie jest lęk przed sukcesem, lecz poczucie winy i nieczyste sumienie; to obawa, że nie jest się dostatecznie grzeczną dziewczynką. Zewnętrzne bariery, na jakie natykają się po drodze, to już inna sprawa. Niestety, matki nadal przekazują córką dawne wzorce. Matka, która obiecuje dziecku: „Porozmawiam z ojcem”, a potem na osobności wdzięczy się do męża, żeby zgodził się na to czy tamto, nie sprawdza się. Nie zajmuje otwartego stanowiska, nawet wobec własnego dziecka. Uważa, że rodzice zawsze muszą być tego samego zdania, oczywiście takiego jak ojciec. Uczy dziecko, że lepiej jest lawirować, niż jasno i otwarcie walczyć o swoje. Prawdziwe szare eminencje są kompetentnymi doradcami, których pozycja przynosi im osobiste korzyści. W niczym nie przypominają przymilnych manipulantów. Kobiety często opychają swoich mężów do działania, ponieważ chcą, żeby mieli ważne stanowiska i wysokie zarobki. Ale przypuszczalna korzyść, czyli materialne zabezpieczenie i beztroskie życie to strzał do własnej bramki, kobiety bowiem uzależniają się od mężczyzn, a w rezultacie nie potrafią już same zadbać o siebie. Utrzymanie władzy to niekończąca się walka? Kobiety uważają, że utrzymanie władzy wymaga wysiłku i zabiegów. Tymczasem jest wręcz odwrotnie: skutecznie sprawowana władza sama się wzmacnia. Kobiety, które zdobyły się na przezwyciężenie tabu związanego z władzą i wykorzystują ją z wyczuciem, szybko dochodzą do wniosku, że jeśli już się władzę posiada, można ją łatwo powiększyć. Jeśli szefowa wyznacza podwładnym jasno określone zadania, kontroluje ich wykonanie i zostawia swoim ludziom swobodę, nie tolerując przy tym marnotrawstwa czasu, to jest to rządzenie sensowne. Jeśli przy tym popiera dokształcanie się, potrafi wywalczyć podwyżki i rekompensatę za pracę po godzinach, ale też dzieli się odpowiedzialnością i atrakcyjnymi zadaniami, pracownicy będą ją wspierać. W ten sposób udowodni swoje umiejętności kierownicze. Osiągnięcia będą przypisywane wyłącznie jej zdolnościom, dostanie więc następne ambitne zadania. W ten sposób nakręca się spirala sukcesu. Grzeczne dziewczynki nie rywalizują Delegowanie zadań sprawia kobietom szczególną trudność. Obawiają się, że same przestaną być potrzebne. Zaczyna się to od zajęć nielubianych, do których nie chcą zmuszać innych, a kończy na ważnych, których nie oddają z lęku przed konkurencją. Lęk ten sprawia, że podwładni otrzymują tylko mało ważne zadania. W skrajnych

przypadkach szefowe same wykonują prace rutynowe, by udowodnić, że są niezbędne i nie dopuścić do konkurencji. W ten sposób tracą energię, którą powinny kierować na zadania służące karierze, rozmieniają się na drobne i odbierają motywację współpracownikom. Nie pozwalając, by wychowała się przy nich potencjalna następczyni, same sobie szkodzą. Kiedy bowiem pojawiają się możliwości awansu, nie będzie miał kto przejąć ich dotychczasowych obowiązków. A bez kompetentnego następcy własny awans będzie mniej prawdopodobny. Odwrotną stronę władzy kobieta odkrywa wtedy, gdy zaczyna mieć wrażenie, że sama haruje 24 godziny na dobę, a inni tylko na tym korzystają. Czuje się jak służąca wyższej kategorii. Nikomu nie może powierzyć pracy z zaufaniem i czystym sumieniem. Zaczynają męczyć ją wymagania, jakie stawia się „osobie na stanowisku”. Wtedy wkrada się chęć, by rozejrzeć się za księciem z bajki, który na rękach przeniesie ją przez zawodowe życie. Księciem, który delikatnie przychyli drobinę kariery. Tylko niektóre kobiety zauważają, że wzięły na siebie za dużo obowiązków. Pułapka: „najlepiej sama wszystko zrobię, wtedy nikt mnie nie oszuka”, zmusza kobiety do pracy na okrągło, do upadłego. Takie postępowanie nie ma nic wspólnego z prawdziwą władzą ani wykorzystaniem szans, jakie ona daje. Tytuły nie mają znaczenia? Wiele kobiet nie przywiązuje wagi do własnego nazwiska. Wychodząc za mąż, ochoczo z niego rezygnują, nawet gdy mogą zachować je obok nazwiska męża. Niektóre rezygnują jednocześnie z własnej tożsamości. Cytują wyłącznie własnego męża, chowają się za jego poglądami, zawodem, majątkiem. Taka kobieta nie chce być kimś, to już tylko „żona pana Iksa”. Nawet kobiety, które pokonały tą przeszkodę i zdobyły jakieś kwalifikacje, często powołują się na poglądy partnerów. Własne tytuły są dla nich nieważne, a dokonania zawodowe mało interesujące. O ich dyskontowaniu nawet nie myślą. Świadomie rezygnują z tytułu przed nazwiskiem na wizytówce czy na drzwiach biura. Obrażą się wprawdzie, jeśli zostaną wzięte za maszynistkę, ale tytułu i tak nie zaczną używać. Chcą robić wrażenie tym, co potrafią, a nie „etykietkami”. Owszem, pragną być doceniane, ale specjalnie zwracać na siebie uwagę? – o, co to, to nie! Sybilla ma dwa doktoraty i dźwięczne nazwisko: doktor praw i doktor nauk przyrodniczych Sybilla Maria baronowa von Luderitz-Schmitten. Na tabliczce w biurze tylko: S. Schmitten. Nawet imię brzmiało w jej odczuciu zbyt anachronicznie i pretensjonalnie. A przecież tytuły pełnią ważną funkcję: określają osobę jako tę, która udowodniła konkretne kwalifikacje naukowe. Dla kobiet tytuły są szczególnie ważne, ponieważ często powątpiewa się w ich kompetencje. Nawet jeśli dostają takie same zadania jak mężczyźni, nie dostają takich samych tytułów. Dotyczy to zwłaszcza tytułów obowiązujących tylko wewnątrz danej firmy. Jeżeli kobiecie zdarzy się zająć wyższe stanowisko, uchodzi to za sytuację przejściową. Zwykle godzi się ona z tym, że nie nadano jej odpowiedniego tytułu. Tytuły kojarzą się kobietom równie źle jak władza. Kobiety są skłonne skromnie z nich rezygnować, nie dążą do nich, ani się ich nie domagają. Twierdzą, że ich nie potrzebują. Rezygnują tym samym ze skutecznego narzędzia otwierającego wiele drzwi, z klucza do władzy, wpływów i uznania. Tytuł jest świadectwem kompetencji. Osoba utytułowana jest bardziej przekonująca. Mężczyźni posługują się tytułami bez żenady, przedstawiają się: „inżynier odpowiedzialny za produkt”, „szef dystrybucji” albo „kierownictwo firmy”. Kobieta, do której ktoś zwróci się, używając jej tytułu, powie: „Bardzo proszę, tylko nie ‘pani doktor’”. Traci w ten sposób szansę podkreślenia swojej przewagi, którą wyraża tytuł. Kobiety starają się wprawdzie zebrać jak najwięcej świadectw i dyplomów, ale absolutnie nie chcą się nimi „szczycić”. Bettina przedstawia się pewnemu gronu pracujących kobiet, od razu zaznaczając, że nie skończyła studiów. Wszystkie mówią, że to przecież nie ma znaczenia. Ale jedna podnosi się i wyznaje, że ona też nie ma tytułu naukowego. Wydaje się, że dla tych, którzy tytułów nie posiadają, są one mimo wszystko ważne. Czyżby więc unikanie tytułów było czymś w rodzaju snobizmu?

Niektóre utytułowane panie nie wymieniają swoich tytułów, zwłaszcza w obecności zawodowych partnerów bez dyplomów, żeby oszczędzić kolegom „tej przykrości”. Uczestniczki seminariów dla kierowniczek sekretariatów i asystentek dyrektorów często kierują zespołami pięcioosobowymi lub nawet większymi. Panie te nie przedstawiają się jednak jako kierowniczki działów czy kierowniczki projektów, jakby to bez wątpienia zrobili na ich miejscu mężczyźni. Skromnie pozostają asystentkami kierownictwa albo też pędzą żywot prawej ręki szefa. Zupełnie jakby nie były samodzielnymi osobami, ale rzeczami, z których można wymontowywać części i dać je do użytku innym. Mężczyzna–asystent jest kandydatem na następcę szefa. Kobieta– asystentka jest czysto werbalnie dowartościowaną sekretarką. Jeśli będzie miała szczęście, awansuje razem z szefem. Ryzyka należy unikać? Kobiety skłonne są utożsamiać władzę z ryzykiem. Nie byłoby w tym nic strasznego, gdyby jednocześnie zauważały, że ten, kto podejmuje ryzyko, daje sobie szansę na wygraną. W rozmowach z kobietami bardzo szybko wychodzi na jaw, że ryzyko jest dla nich równoznaczne z groźbą porażki. W biznesie ostrożność prawie zawsze karana jest niższymi zyskami lub wręcz stratą. Każda firma ma na rynku jednego albo wielu konkurentów. A konkurencja nie śpi. W takiej sytuacji dobre rezultaty może zapewnić jedynie odważna polityka. Sukcesy odnoszą tylko ci, którzy nie boją się ryzyka. Niepewne decyzje, przeczekiwanie czy taktyczne uniki prawie zawsze kończą się porażką. Ale kobiety nie odróżniają odwagi od brawury czy lekkomyślności. Widać to choćby po sposobie, w jaki lokują pieniądze. Z reguły wybierają najbezpieczniejsze formy oszczędzania, nawet jeśli wiedzą, że zysk będzie minimalny. Kierują się tylko bezpieczeństwem, nie myśląc o szansach na większy dochód. Ponieważ w dodatku uważają, że nie znają się dostatecznie dobrze na interesach, wybierają na ogół zwykłe formy lokaty, jakie proponuje ich macierzysty bank. Niechęć kobiet do ryzyka widać prawie we wszystkich dziedzinach życia. Ze strachu przed ryzykownym krokiem kobiety chodzą raczej bezpiecznymi drogami. Może odważą się zmienić miejsce, w którym spędzają urlop, ale pracodawcy nie zdradzą. Rzadziej zmieniają firmę niż życiowego partnera, nawet jeśli kusi je możliwość lepszej pracy. Tak postępują nawet kobiety na kierowniczych stanowiskach. Doradcy do spraw zatrudnienia podkreślają, jak ważne dla rozwoju zawodowego jest sprawdzenie się przy różnych zadaniach. Zmiany co trzy do dziesięciu lat są wręcz niezbędne, by zdobyć pozycję menedżera. Ale kobiety się ociągają. „Grzeczne dziewczynki” ciągle łudzą się, że wierność zostanie doceniona. Władza pozbawia przyjaciół? Lęk, że wpływy i władza powoli eliminują prawdziwych przyjaciół, jest zakorzeniony bardzo głęboko. Regina i Petra są przyjaciółkami, mimo że Regina jest szefową Petry. Traf chciał, że w czasie, gdy Petra była na wakacjach, zachorowały dwie koleżanki z działu. Regina czuła się okropnie. To właśnie ona powinna zadzwonić do Petry i poprosić, żeby przerwała urlop. A przecież zaledwie tydzień temu Petra z entuzjazmem opowiadała jej, jakie ma wspaniałe plany na wakacje z synem. Regina wiedziała, że jeśli to zrobi, ich stosunki nie będą już takie jak dawniej. A tego nie chciała. Wolała sama harować dniami i nocami, chociaż wiedziała, że bez Petry nie da sobie rady. Postanowiła jednak na razie jej nie niepokoić. Rozumiała, że przyjaciółce zależy na wakacjach z synem. I bała się, że straci przyjaźń, jeżeli wykorzysta swoją nadrzędną pozycję. Już lepiej pracować do nocy, nawet w weekend. Kiedy w końcu do niej dotarło, że nie zdąży przygotować umów na czas, było za późno na ściąganie Petry. Regina zawaliła ważne terminy. Czuła się okropnie: „Powinnam była to wiedzieć; nie nadaję się do takiej pracy”. Lęk, że ktoś krzywo na nią spojrzy, zablokował możliwość racjonalnego działania.

Regina nie była w stanie tak kierować działem, by praca przebiegała bez zakłóceń. Nie wywiązała się z obowiązków szefowej. Nie rozumiała, że to ona, jako przełożona, powinna tak pokierować podwładnymi, żeby nie było komplikacji i opóźnień w pracy. Tymczasem dla niej ważniejsza była niezmącona przyjaźń niż obowiązki zawodowe. Zrozumienie dla potrzeb koleżanki niewątpliwie jest czymś szlachetnym, nie może jednak stać się pułapką. Obowiązkiem Reginy było wezwać Petrę do pracy. Kobiety niechętnie wymagają od innych tego, co same uważają za niemiłe. Rozumieć drugiego człowieka znaczy dla nich nie przeszkadzać mu. Mobilizowanie innych ludzi czy niezręczne sytuacje wymagające przeforsowania własnej woli sprawiają kobietom dlatego tak wielką trudność, że już jako małe dziewczynki nauczyły się umilać innym życie. Regina jest typowym przypadkiem kobiety chroniącej innych przed tym, co niemiłe. Nawet swojej sprzątaczce nie pozwala wykonywać bardzo nudnych robót. Monika, kierowniczka działu, proponuje swoim pracownikom, żeby wybrali sobie terminy urlopów, a sama bierze urlop wtedy, kiedy nikt inny nie chce. Pracuje do późnej nocy, żeby jej podwładni mogli wyjść punktualnie, i bierze na siebie nieprzyjemnych klientów. W przerwie obiadowej odbiera telefony. Robi to wszystko z troskliwości. Bardzo jej zależy, by współpracownicy ją lubili. To piękne, jeśli ludzie, którzy spędzają ze sobą większą część dnia, dobrze się rozumieją. Ale w pracy liczy się, by dobrze ze sobą pracowali. I wcale nie muszą się przy tym szczególnie lubić. Oczywiście odrzucenie wszelkich serdecznych i przyjacielskich kontaktów w miejscu pracy byłoby zupełnym nonsensem. Miła atmosfera jest ważna. Błędem jest natomiast poświęcanie się i oczekiwanie, że inni nas za to pokochają. Kobiety tylko wtedy mogą rządzić skutecznie, jeśli są mocno osadzone w społecznych strukturach swojego zawodowego otoczenia. Muszą być częścią splotu stosunków wewnątrz firmy. Żeby móc sensownie wykorzystywać własną pozycję, potrzebne jest uznanie i szacunek współpracowników. Niezbędna jest też pewna doza popularności, zdobytej jednak nie rozkoszną przymilnością, ale opartej na wzajemnym szacunku, przestrzeganiu zasad fair play i przytomnym dystansie. Kobiety muszą budować osobiste kontakty i pielęgnować je, zapewniając sobie uczestnictwo w przepływie informacji, a także poparcie z dołu i z góry. Notabene jakiekolwiek półprywatne kontakty z pracownikami płci męskiej albo z przełożonymi natychmiast wywołują lawinę plotek. W takiej sytuacji trzeba unikać niedomówień, nie przemilczać prywatnych kontaktów, nie występować w podwójnej roli. Jeśli jesteś z kimś na ty, to mów tak do niego również w biurze. Do flirtu czy kontaktów seksualnych dopuszczaj tylko w wyjątkowych przypadkach, gdy naprawdę tego chcesz. Pamiętaj, że w sprawach zawodowych raczej ci nie pomogą. Jeśli, świadomie czy nie, robisz koledze jakieś nadzieje, prawie zawsze obróci się to przeciwko tobie. Problemy pojawiają się również między przyjaciółkami na różnych szczeblach hierarchii w tej samej firmie. Przyjaźń absolutna: ”Zawsze będę ci pomagać, jesteś dla mnie najważniejsza”, pęka wówczas jak bańka mydlana, niezależnie od najlepszych intencji. Większe szanse na przetrwanie ma zażyłość ograniczona do pewnej sfery życia, np.: „Chętnie gram z tobą w tenisa. Liczę się z twoją opinią. Lubię się z tobą spotykać”. Przestrzegam tylko przed fałszywą bliskością! Kto się poniża, będzie wywyższony? Nawet biblia uczy fałszywej skromności. Kobiety bardzo często wyrażają obawę: „Jeżeli będę się wywyższać wobec moich pracownic, nie będą mnie lubiły i zaczną źle pracować”. Sybilla od kilku miesięcy kierowała piętnastoosobowym biurem. Wpadła na pomysł, by organizować stałe spotkania swoich podwładnych w pobliskiej restauracji. Raz w miesiącu rezerwowała boczną salkę i zamawiała coś smacznego. Jej pracownice miały okazję, żeby o wszystkim pogadać.

Pomysł został przyjęty z zachwytem. Sybilla była dobrze odbierana przez zespół. Wydawało jej się, że koleżanki ją akceptują i szanują, a miała nadzieję, że zdobędzie również ich zaufanie i lojalność. Wierzyła, że niedługo stanie się jedną z nich. Wszystkie chętnie przychodziły na spotkania, co niezmiernie cieszyło Sybillę. Jednak któregoś wieczoru, gdy przekroczyła próg restauracji, ożywione głosy przy stoliku nagle umilkły. Nastrój jakby prysł, zapanowało kłopotliwe milczenie. Sybilla poczuła się nieswojo. „Tylko nie przeszkadzajcie sobie!”, rzuciła dziarsko i z uśmiechem, ale już było po wszystkim. Sybilli zrobiło się przykro. Czyżby jej obecność dziewczynom przeszkadzała? W końcu to przecież ona wymyśliła te imprezy i właściwie była przekonana, że pracownice ją lubią. Sybilla poczuła się odrzucona, a nawet wręcz oszukana. Pomyślała, że te kobiety zdolne byłyby ją nabierać. Uśmiechały się uprzejmie, ale w rzeczywistości wcale jej nie akceptowały. Sybilla miała nadzieję, że zdoła być jednocześnie przełożoną i przyjaciółką. Teraz ją bolało, że jej współpracownice najwyraźniej potraktowały ją jak kontrolerkę. Tymczasem ona sama czuła się ich zaufaną, buforem między dołem a górą, obronną tarczą. Chciała być równą wśród równych. To życzenie jest zrozumiałe. Przynależność daje poczucie bezpieczeństwa i swojskości. Ale ktoś, kto chce należeć do jakiejś grupy, kto chce być równym wśród równych, nie może być jednocześnie zwierzchnikiem. Niezależnie od autentyczności siostrzanych uczuć i mimo najszczerszych chęci Sybilla wciąż była kimś z góry, kontrolerką. Do jej obowiązków należało m.in. zwalnianie z pracy ludzi, którzy nie sprawdzili się na swoim stanowisku. Sybilla może być wyrozumiałą i szanowaną przełożoną, ale przyjaciółką swoich pracownic być nie może. Przyjaciółek powinna szukać wśród podobnych sobie. I nie ma to nic wspólnego z zarozumialstwem. To konieczność narzucona przez sytuację. Jako przełożona nie może jednocześnie należeć do grupy podwładnych , nawet jeśli sobie tego życzy. Stanowisko stawia ją o szczebel wyżej od reszty. Pomysł spotkań w restauracji jest dobry, ale Sybilla nie może w nich uczestniczyć, jeśli zespół ma się tam dobrze czuć. Mogłaby tam wpadać, ale tylko na chwilę, i musi postępować z dużym wyczuciem. Fałszywa zażyłość jest w takiej sytuacji bardziej szkodliwa niż nadmierny dystans. Z życia wiemy, że gdy kobieta lub mężczyzna wyróżnia się w swojej dotychczasowej grupie, czy to przez wykształcenie, czy działalność zawodową, macierzyństwo, biedę czy bogactwo, wkrótce traci kontakt ze „starymi przyjaciółmi”. Dotyczy to wszystkich, z nielicznymi wyjątkami. Ludzie czują się dobrze i swojsko w towarzystwie osób, z którymi mają jak najwięcej wspólnego. Czy kobieta-szef musi służyć innym? Karin prowadziła duże przedsiębiorstwo handlując akcesoriami samochodowymi. Po ukończeniu studiów na wydziale budowy maszyn przejęła firmę po ojcu. Przedsiębiorstwo należało do rodziny od trzech pokoleń i starsi pracownicy znali Karin od dziecka. Karin dobrze się czuła w swojej firmie. Już wcześniej przychodziła tam pomagać i świetnie znała załogę. Znane jej były nie tylko ambicje zawodowe, ale też prywatne problemy, troski i radości pawie wszystkich pracowników. Było dla niej oczywiste, że taka sytuacja zobowiązuje i aż do przesady przejmowała się kłopotami personelu. Jej osobista asystentka pracowała od piętnastu lat jako sekretarka dyrekcji. Wszyscy wiedzieli, że sama utrzymuje rodzinę – dwoje dorastających dzieci i męża alkoholika, praktycznie niepracującego. Sytuacja była tak dramatyczna, że Karin poświęcała dużo czasu na rozmowy z asystentką, pomagała jej słowem i czynem. Dawała zaliczki, wieczorem telefonowała do domu. Pomagała też, kiedy trzeba było zawieść męża do szpitala albo pojawiły się kłopoty z dziećmi. Karin uważała, że jest zobowiązana do pomocy. Los tej kobiety zależał od niej, a władza to przecież nie tylko przywileje. Świadomość, że tak wiele osób jest od niej zależnych, wcale nie sprawiała jej przyjemności. Starała się jednak pokazać, że dba o swoich ludzi. Asystentka nie była jedyną osobą, której Karin pomagała. Dla innej współpracownicy – samotnej matki znalazła opiekunkę do dziecka, ojcu jeszcze innej

załatwiła miejsce w domu opieki. Oczywiście zgodziła się, by dwaj sprzedawcy wychodzili codziennie o kwadrans wcześniej, bo przygotowywali się do zaocznej matury. Ale ta matczyna wielkoduszność miała swoją drugą stronę: Karin tyrała do później nocy. Musiała zatrudnić dodatkową osobę do odbierania popołudniowych telefonów. Rozumiała, że ludzie chcą iść do domu o szesnastej, jednak klienci oczekiwali, że przynajmniej przez telefon będą mogli załatwić swoje sprawy do osiemnastej. Na pewno byłoby najlepiej zatrudnić kogoś do sprzedaży po południu. Niestety, Karin nie mogła sobie pozwolić na dodatkowe wydatki, a prosić stałych pracowników, żeby zostawali dłużej, nie miała śmiałości. W okresie urlopowym firma o mało nie upadła, bo Karin udzieliła urlopu zbyt wielu osobom na raz. Zawsze była pełna zrozumienia dla innych. Rzadko udawało jej się na pierwszym miejscu postawić własny interes lub interes firmy. Sprawy osobiste pracowników miały pierwszeństwo, a inni ludzie byli ważniejsi od niej samej. Taka postawa łączyła się u Karin z lękiem przed nadużyciem władzy. Już dziadek ukuł dewizę firmy: „Kto ma władzę, ma też odpowiedzialność”. Do Karin jednak nie docierało słówko „też” i myślała, że chodzi wyłącznie o odpowiedzialność. Stała się ofiarą własnej ideologii. Zupełnie straciła z oczu interes własny i firmy. Po czterech latach matkowania pracownikom musiała sprzedać firmę. Strategie Odkryj własną wartość Wyrobić sobie poczucie własnej wartości – to dla kobiet prawdziwa trudność. Nawet gdy zdają sobie sprawę, że coś potrafią w tej czy innej dziedzinie, nie są w stanie dostrzec w tym swojej własnej zasługi. Proponuję kilka sposobów na pokonanie tej trudności: Porozmawiaj z ludźmi, którzy są ci przychylni. Zapytaj, co w tobie szczególnie cenią, prywatnie i w życiu zawodowym. Wynotuj ważne negocjacje i decyzje, które podjęłaś na własną odpowiedzialność. Jeśli udało ci się przekonać kogoś do swojego pomysłu, zastanów się, jak to osiągnęłaś. Podkreślaj swoje umiejętności, pokazuj, co potrafisz. Jeśli jesteś samotna, albo nosisz się z zamiarem rozstania z partnerem, a wydaje ci się, że źle gospodarujesz pieniędzmi, zastosuj się dodatkowo do takiej rady: Podlicz dokładnie swoje dochody i wydatki. Zrób plan finansowy. W ten sposób lepiej zagospodarujesz swoje pieniądze. Kobiety uważają, że potrzebują mężczyzny jako gwaranta swojego bezpieczeństwa ekonomicznego, jako potwierdzenia kobiecej atrakcyjności, żeby je traktowano poważnie, żeby inne kobiety nie zwalczały ich jako rywalek lub by nie przyklejono im etykietki starej panny. Z takich powodów kobiety pozostają w związkach, których już właściwie wcale nie chcą. Zastanawiają się, jak zatrzymać męża, zamiast myśleć, jak by sobie poradziły z problemami, które mogłyby się pojawić, gdyby były bezmężne. Koniecznie trzeba uświadomić sobie motywacje prowadzące do takiego czy innego wyboru i znaleźć rozwiązania, które odnoszą się wprost do tych motywów. Jeśli kobieta boi się uchodzić za starą pannę, powinna zadać sobie pytanie, co jej naprawdę przeszkadza w takim wizerunku, i nauczyć się postępować w sposób, który temu wyobrażeniu przeczy.

Szanuj swoje dokonania To podstawa, żeby zrzucić z siebie łachmany Kopciuszka. Przy odrobinie samowiedzy musi ci się udać. Przynajmniej dwa razy w tygodniu notuj wszystko, czego dokonałaś. Podkreśl to, co ci się szczególnie udało. Pamiętaj, żeby swoje osiągnięcia przedstawić w jak najlepszym świetle: Mój pomysł na przebudowę dachu jest nadzwyczajny! Potrafię wygłosić naprawdę ciekawy i klarowny referat! Umiem przyjemnie urządzić mieszkanie! Potrafię przekazać swoim uczniom wiedzę wymaganą na egzaminie! Umiem przekonywać innych i przeciągać ich na swoją stronę! Naprawdę dobrze śpiewam! Jeśli chcesz, możesz posunąć się o krok dalej i napisać pean na swoją cześć. Wyobraź sobie przy tym, że musisz kogoś przekonać o swoich umiejętnościach, na przykład żeby otrzymać wymarzoną posadę. Z początku trudno jest docenić własne osiągnięcia. Kobietom wpojono, że skromność jest ich ozdobą. Wprawdzie twierdzenie to dotyczy również mężczyzn, ale jakoś nie widać, żeby się tym specjalnie przejmowali. Kobietom wydaje się, że się przechwalają, zadzierają nosa i wynoszą nad innych nawet wtedy, gdy obiektywnie opisują swoje osiągnięcia. Muszą nauczyć się realistycznie oceniać własne zasługi. Pamiętaj o swoich potrzebach Jednym ze sposobów unikania myślowych pułapek jest podążanie za własnymi potrzebami. Wyobraź sobie, że jesteś całkowicie niezależna i możesz dowolnie planować swój czas. Co najchętniej zrobiłabyś w takiej sytuacji? Być może takie gdybanie wydaje ci się absurdalne, bo nie żyjesz samotnie i musisz chodzić do pracy, przez co wszystko wygląda zupełnie inaczej. A jednak spróbuj wyobrazić sobie, co byś robiła w takiej sytuacji. Wymyśl kilka możliwości, z detalami. Dopiero kiedy będziesz dokładnie wiedziała, czego chcesz, zastanów się, czy chcesz to robić z kimś, a jeśli tak, to z kim. Następnie opowiedz tej osobie lub osobom, co sobie wymyśliłaś i zorientuj się, czy ludzie, na których ci zależy, chcą ci towarzyszyć. Zastanów się, jak ważny jest dla ciebie twój cel. Zadaj sobie pytanie: Czy gotowa jestem pójść tą drogą sama? Co mogłoby mnie skłonić do kompromisu? Czego mógłby dotyczyć ten kompromis? Gdzie leży granica nie do przekroczenia? Do czego potrzebni mi są inni ludzie? Co oni mają z tego, że mnie wspierają albo powstrzymują? Przekazuj obowiązki Zwykle skłonni jesteśmy wyręczać innych w pracach, które nie sprawiają nam trudności. Pozornie bez sensu jest patrzeć, jak ktoś się męczy z czymś, co my sami załatwilibyśmy od ręki. Ale w dłuższej perspektywie korzyści są niemałe. I to nie tylko w dziedzinie zawodowej. Karin zapłaciła znajomej za przepisanie pracy magisterskiej. W ten sposób zyskała czas na przygotowanie się do ustnego egzaminu. Jednocześnie zarobiła na pewnej krótkoterminowej pracy więcej, niż ją kosztowało przepisywanie. Ingeborg umówiła się z inną matką z sąsiedztwa i odbierają dzieci z przedszkola na zmianę, co drugi tydzień. Teraz co drugi tydzień dłużej zostaje w biurze. Mogła zmienić pół etatu na trzy czwarte. Dla niej, jako samotnej matki, to ogromna korzyść. Sylwia jest niezależnym doradcą podatkowym. Zatrudniła asystentkę, chociaż po pół roku samodzielnej działalności nie zarabia dużo. Ale asystentka wykonuje wszelkie uciążliwe i czasochłonne prace, a Sylwia może się skoncentrować na sprawach

merytorycznych: studiowaniu przepisów, przygotowywaniu dokumentów, spotkaniach z klientami. Zasada ta dotyczy również kobiet zatrudnionych na etacie. Dla nich uwolnienie się od czasochłonnej rutyny jest chyba jeszcze ważniejsze. Pilność nigdzie nie jest naprawdę nagradzana, liczy się pomysłowość. Pochwały zbiera się za nowe pomysły, sprytne ulepszenia, dobre propozycje. Wymyślanie zaś i analizowanie wymaga wolnego czasu, inaczej się nie da. Ten czas na sprawy istotne zyskać można tylko w jeden sposób – zlecając pracę innym. Monika kieruje działem personalnym w dużej firmie wysyłkowej. Sama chodzi do archiwum po akta, tłumacząc się, z pozoru logicznie, tym, że znajduje potrzebne dokumenty szybciej niż jej sekretarka. Odbywała praktyki w tej firmie i naprawdę świetnie się w niej orientuje. W dodatku tym szybciej skończy pracę, im szybciej zgromadzi dokumenty. Byłoby z jej strony arogancją, gdyby wysyłała sekretarkę na poszukiwania, podczas gdy sama wie, gdzie leżą akta. Kobiety mają opory przed zlecaniem zadań swoim podwładnym. Często z obawy, że same staną się niepotrzebne, zwłaszcza jeśli zadanie jest poważne. Ślęczą nad każdym szczegółem, byle tylko nie wyrósł im u boku rywal. Tymczasem, jak już wiemy, jest to tylko sposób na odroczenie awansu. Oto kilka sugestii jak przygotować się do delegowania zadań. Wynotuj pięć ważnych dla ciebie spraw, które powinnaś załatwić już dawno, np. przeczytać fachową książkę lub artykuł, zapisać się na kurs komputerowy, skończyć pisanie referatu. Któregoś dnia zarejestruj wszystkie czynności, które zazwyczaj wykonujesz sama, a które ktoś mógłby od ciebie przejąć. Wynotuj nazwiska osób, które nadają się do poszczególnych prac i przydziel im zadania – na razie tylko na papierze. W dniu w którym będziesz w dobrym nastroju, poproś kogoś ze swojej listy, by wykonał jedno z zadań. Zwróć uwagę, jakie myśli-przeszkody przychodzą ci do głowy. Podaję przykłady myślowych pułapek, na jakie możesz trafić: Żeby się tylko udało! Przecież on/ona nie ma żadnego doświadczenia w takich sprawach. Powinnam to zrobić sama. Szybciej by poszło. On/ona na pewno pomyśli, że się panoszę. Na pewno powie, że się wywyższam, skoro nie załatwiam tego sama. Skoro inni pracują za mnie, to nie powinnam się dziwić, jeśli za chwilę przestanę być potrzebna. To lepiej zrobię sama, przynajmniej będzie zrobione porządnie. Tego nie mogę wymagać od nikogo, to praca jest zbyt... Jeżeli położę to jemu/jej na biurku, uzna to za bezczelność. Takie myśli powodują, że kobiety nie zmierzają do celu bezpośrednio, prostą drogą. Można te pułapki ominąć, nazywając je po imieniu i unieszkodliwiając. W treningu mentalnym nazywa się je myśleniem negatywnym. Można je zmienić za pomocą haseł pozytywnych. To całkiem proste: za każdym razem, kiedy natkniesz się na myślową pułapkę, przypomnij sobie te pozytywne myśli: Nawet jeśli moi pracownicy zabierają się do jakiegoś zadania inaczej, niż ja bym to zrobiła, patrzę na to spokojnie. Zaoszczędzony czas poświęcam na swoje sprawy. Dobrze go wykorzystam, robiąc coś, co wymaga ode mnie pełnej koncentracji. Kwaśne miny podwładnych nie przeszkadzają mi obstawać przy decyzjach, dzięki którym lepiej wykorzystuję własne siły. Moi pracownicy nie muszą mnie kochać. Nie wolno doprowadzać się do stanu całkowitego wyczerpania, trzeba umieć powiedzieć „dość”. Kobiety, które starają się o interesującą pracę z widokami na karierę, muszą pamiętać, że i ich doba ma tylko 24 godziny. Szybko się przekonają, że one również dysponują ograniczonym zasobem energii. Przejmując jakieś zadanie, trzeba oddać inne. Oczywiście w pierwszej kolejności to najmniej przyjemne, którego się najchętniej pozbędziemy. Może w pierwszym odruchu chciałoby się oddać jakąś przyjemną pracę, ale – jak już się domyślamy – to byłaby pułapka.

Jeśli zaakceptujemy delegowanie niemiłych zadań, będzie nam dużo łatwiej. W tym celu przygotuj listę twoich obowiązków i uporządkuj je od: najchętniej od razu się ich pozbędę ( nie rozwijają mnie zawodowo, są jałowe, nudne ), aż po: koniecznie chcę to zrobić sama ( daje widoki na sukces, sprawia mi przyjemność ). Zrób listę umiejętności, potrzebnych do wykonania zadań, od których chcesz się uwolnić. Przyporządkuj im osoby, które takie umiejętności posiadają i mogą dobrze te zadania wykonać. Sporządzając obie listy, wsłuchuj się w siebie. Jakie wątpliwości cię ogarniają? Zastanów się chwilę nad każdym zastrzeżeniem. Wyciągnij na światło dzienne swoje wewnętrzne przeszkody. Naucz się mówić NIE Umiejętność mówienia „nie” w sposób świadomy i bez lęku to pierwszy krok od grzecznej dziewczynki do niegrzecznej. To zdolność do zdolność do odrzucenia nawet zrozumiałych roszczeń bez skrupułów, wyrzutów sumienia i zepsutego humoru przez resztę dnia. „Nie” trzeba umieć powiedzieć nawet najlepszej przyjaciółce, w przeciwnym razie przemiana będzie czysto powierzchowna. Po tygodniu ciężkiej pracy Ewa nie mogła się doczekać niedzielnego lenistwa. Akurat wtedy zadzwoniła Sigi z prośbą o opiekę nad jej czteroletnimi bliźniakami. Wyglądało na to, że ma ważne powody, by o to prosić: jej wieloletni towarzysz życia i ojciec dzieci postanowił się z nią rozstać. Sigi chciała ratować związek, odbywając jeszcze jedną, ostatnią poważną rozmowę z przyjacielem, który miał już w kieszeni bilet na samolot i za kilka godzin wybierał się na lotnisko, by zniknąć na całe pół roku. Ewa naprawdę potrafiła zrozumieć, że Sigi na kilka godzin chce uwolnić się od dzieci, a mimo to po raz pierwszy odmówiła dramatycznej prośbie przyjaciółki. Nie chciała marnować swojego wolnego czasu, którego miała tak niewiele, na kolejną akcję pozbawioną szans powodzenia. Sigi osłupiała. Takiej reakcji się nie spodziewała. „Zostawiasz mnie w takiej chwili!” – rzuciła w słuchwakę. „A ty chcesz mnie znów zaprząc do swoich bezsensownych akcji” – odgryzła się Ewa. Przypomniała sobie niekończące sie rozmowy tych dwojga i ogarnęła ją złość. Sigi zaczęła jęczeć w słuchawkę, co zresztą zdarzało jej się dość często. Ewa wiedziała, że zaraz będzie płacz. „Nie zajmę się twoimi dziećmi!” – powiedziała szybko. Sigi odłożyła słuchawkę. Przez kilka minut Ewa walczyła ze sobą, czy mimo wszystko się nie zgodzić. Ale nie ugięła się, bo po pierwsze wiedziała, że rozmowy tych dwojga od dawna już do niczego nie prowadzą, po drugie czuła, jak bardzo ona sama potrzebuje spokoju, po trzecie przypomniała sobie, jak wiele razy pomagała Sigi, która nigdy się nie odwzajemniła. W końcu Ewie udało się zwalczyć wyrzuty sumienia wobec przyjaciółki i spokojnie wysłuchała koncertu fortepianowego. Tak się mówi NIE: Przyznaj się sama przed sobą, że chcesz mówić „nie”. Dokładnie wyobraź sobie sytuację i osobę, której powiesz „nie”. Uświadom sobie wszystkie sposoby, jakimi ta osoba będzie chciała twojemu „nie” przeszkodzić: spojrzenia, gesty, próby wywołania współczucia, prośby o zrozumienie itd. Przygotuj formułę, za pomocą której będziesz się bronić przed tymi naciskami: „Choćby rzucała wściekłe spojrzenia, zachowam spokój i będę zdecydowana!”, „Nawet jeśli będzie mi jej żal, nie zgodzę się”. Poczuj, że wytrwasz przy swoim „nie”. Ciesz się tym, co będziesz mogła robić, dzięki temu, że nie uległaś.

Tylko ktoś pewny swojego „nie”, może przekonać o tym innych. Jeśli ktoś myśli, że nie ma prawa do „nie”, albo wmówi sobie, że nie jest w stanie go przeforsować, nigdy nie zdoła tego zrobić! Samospełniająca się przepowiednia Samospełniającą się przepowiednią nazwano pewien mechanizm psychologiczny, powodujący spełnianie się „przeznaczenia”. Nawet jeżeli rozum mówi ci, że będąc kobietą, jesteś równie dobra jak mężczyzna, to w jakiś zakamarkach duszy czają się wątpliwości. „A może jednak niezupełnie?” Wydaje ci się, że musisz się zadowolić wróblem w garści. Nie dotarło do ciebie, że i ty mogłabyś wdrapać się na dach i złapać kanarka. Masz do pokonania dwie przeszkody: lęk przed chodzeniem po dachu, który odczuwa przecież każdy człowiek, i lęk przed wypuszczeniem z garści wróbla. Nagroda jaka cię czeka: przyjemność wspinania się i schwytania kanarka. Pytanie, które odbiera nam radość życia: „Ale co będzie, jeśli nie złapię kanarka albo spadnę?”. Równie dobrze mogłabyś jednak zapytać: „A co się stanie, jeśli chodzenie po dachu będzie wielką frajdą i złapię kanarka?”. Grzeczne kobiety najwyraźniej wolą trzymać się swojego: „ja nie umiem” niż mierzyć siły na zamiary, przekraczać własne granice, a potem cieszyć się sukcesem. Jeśli ktoś ma negatywny obraz siebie, to jest to również przepowiednia, bo będzie starał się ten obraz potwierdzić. Kobiety, nauczone doświadczeniem, mają przeważnie skromne oczekiwania co do własnej przyszłości, własnych możliwości i sukcesów. Bezcelowe jest jednak biadolenie nad trudnym dzieciństwem czy rozpamiętywanie straconych szans. Lepiej uświadomić sobie własne negatywne skrypty życiowe i spróbować je zastąpić pozytywnymi wyobrażeniami. Siłę wyobrażeń pokazuje następujący eksperyment: Trzymasz w dłoni sznurek z niewielkim ciężarkiem. Masz nie poruszać ręką i wyobrazić sobie określony ruch ciężarka. Po jakimś czasie ciężarek zaczyna poruszać się w sposób, jaki sobie wyobraziłaś. Inne eksperymenty pokazałyby, że sportowcy dzięki pozytywnemu nastawieniu osiągają lepsze wyniki, a uczniowie, do których nauczyciele są dobrze nastawieni, robią większe postępy w nauce. Wiara zatem nie tylko przenosi góry, lecz ma również wpływ na nasze dokonania i samopoczucie. Petra zdaje sobie sprawę, że jej oczekiwania wpływają na zachowanie innych ludzi. Wierzy, że nowy kolega jest dobrym człowiekiem i takim właśnie się okazuje. Samo podejście do człowieka, sposób traktowania, może sprawić, że zachowa się miło i przyzwoicie. Student, który zakłada, że profesor chce go oblać na egzaminie, prawdopodobnie tak się zachowa, że egzaminator będzie źle do niego nastawiony. Samo nastawienie wobec drugiej osoby oczywiście nie wystarczy, żeby uczynić z niej dobrego czy złego człowieka, ale ma wpływ na to, którą ze swoich twarzy pokaże w danym momencie. Jeśli wydaje ci się, że wstałaś lewą nogą, to sięgniesz do szafy po ubranie, które zawsze masz na sobie, gdy jesteś w złym humorze, zrobisz krzywą minę, ucieknie ci autobus i przyjdziesz do pracy zdenerwowana. A na dokładkę szef na pewno będzie zrzędził, że się spóźniłaś. Takie sytuacje zna każdy i każdy musi sobie z nimi jakoś radzić. Samospełniająca się przepowiednia działa jednak również tam, gdzie jej wcale nie widać. Sięga po nasze najskrytsze pragnienia. Czasem trudno się zorientować, w którym momencie samemu kieruje się swoim losem, a kiedy życiem kierują nieświadome oczekiwania. Ludzie często są przekonani, że coś wydarzyło się zupełnie bez ich udziału lub obawiają się, że nie mają żadnego wpływu na to, co się dzieje, gdy tymczasem mamy do czynienia z samospełniającą się przepowiednią. Trudno ocenić, czy dane zachowanie lub też finał jakiegoś zdarzenia jest rezultatem samospełniającej się przepowiedni. Nigdy nie ma stuprocentowej pewności, jak by się rozwinęła sytuacja z jej udziałem, a jak bez. Dobrze jest jednak w różnych sytuacjach uświadamiać sobie, czego tak naprawdę oczekujemy, i próbować rozszyfrować

nasze wewnętrzne automatyczne przekazy. Własne oczekiwania warto uświadomić sobie także po nastąpieniu zdarzenia. W ten sposób rozwijamy zdolność wglądu w siebie. Mechanizm samospełniającej się przepowiedni działa na niekorzyść kobiet tam, gdzie trzeba się wykazać sprawnością umysłową, kobiety bowiem skłonne są uważać siebie za głupie. Z góry zakładają porażkę. Jeśli ktoś uważa się za przeciętniaka albo wręcz głupca, niewielkie będzie jego zainteresowanie rozwiązaniem problemu, który wymaga mądrości. Taki ktoś nie poświęci tej sprawie zbyt dużo uwagi i prawdopodobnie nie osiągnie dobrych rezultatów. Kobieta, która uważa siebie za osobę kompetentną, będzie panować nad konkretną sytuacją, ponieważ doświadczenie nauczyło ją, że może mieć wpływ na to, co się dzieje. Sabina chciała dostać podwyżkę. Była przekonana, że na nią zasłużyła. Przećwiczyła z kolegą przebieg rozmowy z szefem i zebrała wszystkie argumenty na poparcie swojego przekonania. Była tak skuteczna, że szef oprócz podwyżki zaproponował jej stanowisko kierowniczki działu. Iris została powołana na rachmistrzynię spisową. Chciała zwolnić się z tej funkcji, ponieważ była niezbędna w pracy i w domu. Uważała, że jako pracująca matka dwojga dzieci ma prawo odmówić brania na siebie dodatkowych obowiązków. Przygotowując się z pomocą partnera do rozmowy z szefem, utwierdziła się w swoim przekonaniu. Szef bez wahania wystawił jej zaświadczenie o niezbędności w pracy, mimo że był społecznikiem i nikogo więcej z udziału w spisie ludności nie zwolnił. Sukcesy nie zawsze są tak ewidentne. Sabinie i Iris też zdarzają się sytuacje, w których dochodzi do głosu wyuczona bezradność. Ale one rozumieją, że wyuczona bezradność nie jest cechą niezmienną. To tylko bagaż dzieciństwa, który można odrzucić. Jeśli coś się nie udaje, to nie znaczy, że tak musi być zawsze. W innym momencie, kiedy będziemy w lepszej formie, podobna historia skończy się dobrze. Tak jak pozytywne oczekiwanie może sprzyjać pomyślnemu rozwiązaniu, tak negatywne oczekiwanie może spowodować fiasko. Wypowiadana w dobrzej wierze przestroga: „Bądź ostrożna!” zawsze zawiera przesłanie: „Nie wierzę, że Ci się uda. Nie znasz się na tym.” Bajka o królu Rollo pokazuje, że warto się sprzeciwić takiemu przesłaniu: Król Rollo chce wejść na drzewo. Zewsząd słyszy ostrzeżenia: „Spadniesz i się potłuczesz”, „Pobrudzisz sobie ręce”, „Podrzesz ubranie”. Ale król Rollo jest uparciuchem i chce wejść na sam czubek. Na koniec rzeczywiście spada i musi wysłuchiwać tych wszystkich „A nie mówiłem?”. Ale Rollo dobrze się bawił! I jest jego nagroda za to, że zignorował przestrogi czarnowidzów. To jego triumf: „Przecież powiedziałem, że wejdę na sam czubek! I było fantastycznie!”. Czy tego rodzaju przestrogi nie wydają ci się znajome? „Uważaj, nie wpadnij do wody!” „Na pewno dobrze przygotowałaś ten referat?” „Tylko się nie zbłaźnij!” „W twoim wieku uczyć się jeździć na nartach...?” Wystarczy uświadomić sobie, jakie komunikaty odbierają dziewczynki niemal od urodzenia i jakie się im podsuwa wzorce, by zrozumieć, jakie oczekiwania spełniają dorosłe kobiety. W pułapkę samospełniających się przepowiedni wpadają nawet te, które są świadome bagażu dzieciństwa. Również one sądzą, że ich możliwości zależą od przypadku i od innych ludzi, a niepowodzenia są częścią ich (kobiecej) natury. Koleżanka-niedowiarek, wieczna krytykantka czy szczerze zatroskana przyjaciółka wsadzają kij w mrowisko, w którym roi się od negatywnych oczekiwań. Sieją zwątpienie tylko dlatego, że ich „ofiara” w głębi duszy i tak miała wątpliwości. Ziarno destrukcji pada na podatny grunt samospełniających się przepowiedni. Renata, z zawodu architekt, chciała zostać głównym projektantem dużej inwestycji budowlanej. Szef odkładał decyzję. Samo jego wahanie wystarczyło, by Renata straciła pewność siebie. Wprawdzie dostała w końcu to zlecenie, ale dniami i nocami zamęczała kolegów wątpliwościami i pytaniami, na które właściwie znała odpowiedź. Szef był wściekły, krytykował jej metody pracy i na miejsce Renaty wyznaczył bardziej samodzielnego architekta. Czternastoletnia Vanessa jest fizycznie podobna do ciotki. O ciotce wiadomo, że z rachunków zawsze była po prostu noga. Vanessa myśli, że i w tym musi być do niej

podobna. Wydaje jej się, że nie ma co się starać, i zamiast solidnie się uczyć, robi tylko to, co uważa za konieczne. Sama sobie udowadnia, że jest kiepska z matematyki. Nikt nie zauważył, że kiedy się przyłoży, przynosi całkiem dobre stopnie. Cała rodzina pracuje nad tym, by nie podważyć samospełniającej się przepowiedni. Samospełniające się przepowiednie przenikają się nawzajem i mącą niejedno rodzinne szczęście. Schulz von Thun, specjalista od komunikacji, opisuje taką sekwencję zdarzeń: żona zrzędzi, bo mąż co jakiś czas zamienia się w zamkniętego w sobie milczka. Ponieważ żona zrzędzi, mąż zamyka się jeszcze bardziej. Po pewnym czasie mąż zamyka się już na wszelki wypadek, żeby uciec przed spodziewanym zrzędzeniem. Ona z kolei zrzędzi już zawczasu, bo spodziewa się rejterady. W ten sposób potwierdzają oczekiwania obojga. Zdarza się, że sami prowokujemy coś, czemu staramy się zapobiec. Tak jak w przypadku nauczycielki, która wie, że uczniowie na ogół źle wymawiają pewne angielskie słowo, i stara się temu zaradzić, demonstrując, jak nie należy wymawiać. I co się dzieje? Uczniowie zapamiętują złą wymowę i przybywa tych, którzy mówią źle. Z pozytywnymi skutkami takich circuli vitiosi mamy do czynienia w przypadku optymistów, którym – przy ich pozytywnych oczekiwaniach – nawet niepowodzenia wychodzą na dobre. Albo: nauczyciel wie, że rodzice ucznia mają wyższe wykształcenie, i oczekuje dobrych wyników od ich dziecka. Dziecko odbiera pozytywne nastawienie nauczyciela na lekcjach i jest aktywne, co przekłada się na dobrze oceny. Podobnie wpływa na nas sposób, w jaki widzimy samych siebie – jako mądrych, szczęściarzy, niedołęgi, ofiary czy np. szare myszki. A że swój ciągnie do swego, kontakty społeczne wzmacniają nasz system oczekiwań, zdolność do odnoszenia sukcesów czy, przeciwnie, naszego „pecha”. Kobiety, które już jako małe dziewczynki uczono, że są mniej warte od innych, tworzą wizerunek siebie odpowiadający temu, co zostało im wpojone. Utrwalaniu ukształtowanego już wizerunku siebie sprzyja nasza wybiórcza pamięć. Lepiej zapamiętujemy to, co jest potwierdzeniem naszych nastawień. To, co oczekiwane, jest postrzegane szybciej i wyraźniej. To zaś, czego się nie spodziewaliśmy, szybciej zapominamy. Pan Muller jest biurowym zrzędą. Nie ma dnia, żeby nie gderał po przyjściu do pracy – to się rzuca w oczy. A kiedy zdarzy mu się przyjść w dobrym humorze, nikt tego nie zauważa. Widzimy to, co przyzwyczailiśmy się widzieć, zapamiętujemy to, co oczekiwane. Kiedy zaś trudno nie dostrzec czegoś, co do naszego wyobrażenia nie pasuje, uznajemy, że to wyjątek, potwierdzający regułę. Wyuczona bezradność Samospełniające się przepowiednie nie powstają w próżni. I optymista, i pesymista nauczyli się tak a nie inaczej postrzegać świat, interpretować i przewidywać. Wiara lub brak wiary w możliwość wpływania na sytuację zależy od życiowych doświadczeń. Pozbawieni wiary w naszą moc sprawczą, czujemy się zdani na łaskę losu: „Życie trzeba brać takim, jakim jest”. „Życie jako klęska żywiołowa” – to świadectwa wyuczonej bezradności. Prawie każdy chciałby wiedzieć, co mu przyniesie jutro, następny rok, kolejna dekada. Niektórzy każą sobie wróżyć z kart czy inaczej przepowiadać przyszłość. Człowiek czuje się pewniej, wiedząc, co go czeka. Ale to zwodnicza pewność. Człowiek myśli, że wie, co się stanie, a gdy to się nie sprawdzi, czuje się oszukany przez los. Paradoksalnie, rozczarowanie pojawia się również wtedy, gdy nie spełni się negatywne oczekiwanie. Już sam fakt, że nie umieliśmy ocenić sytuacji, odbiera pewność siebie. To właśnie utrata kontroli, a więc brak wiary w możliwość wpływania na rozwój wydarzeń, powoduje, że tak wiele kobiet godzi się na swój marny los. Postanawiają one nie oczekiwać niczego od życia. O dziwo, w takiej sytuacji czują się bezpiecznie, jest im ona doskonale znana. Wcześnie nauczyły się znajdować sobie miejsce po ciemnej stronie życia. Przejście na słoneczną stronę sukcesu, władzy, wpływów czy zwykłego zadowolenia może się skończyć niepowodzeniem i utratą poczucia tożsamości. Chodzenie po nieznanym terenie grozi upadkiem, zależność zaś to

pewny grunt pod nogami. Wiadomo, co będzie. Kobietom wydaje się, że potrafią się obchodzić z tą żałosną sytuacją, zbudowały sobie nisze i schrony, w których czują się bezpiecznie. Jednak kobiety łudzą się, jeśli wierzą w skuteczność tych metod, milczenie bowiem nie jest żadnym rozwiązaniem, podobnie jak groźne miny. Kobiety zakładają, że nie poradzą sobie z trudnymi sytuacjami. Każda zmiana, nawet na lepsze, jest ryzykowna, a więc niebezpieczna. Pomocne wspomnienia Utrwalone mechanizmy i zwyczaje można ujawnić, na przykład odwołując się do wspomnień z dzieciństwa. Przypomnij sobie, jakie przekazy otrzymałaś w dzieciństwie. Pytaj przyjaciół, rodzeństwo, kuzynki i kuzynów, ciotki, rodziców i dziadków – jak to u was było. Wiele informacji można odczytać z zasad, którymi kierujesz się w życiu. Z pewnością zauważysz, że działa tu pewien mechanizm. Można go dostrzec, bacznie przyglądając się powtarzającym się sytuacjom i zastanawiając się, co je łączy. Może to prowadzić do przekonania: „Tę sytuację da się zmienić!” Uświadomienie sobie jakiegoś stanu rzeczy jeszcze nie oznacza zamiaru zmiany. Taka decyzja to kolejny etap. Dopiero kiedy dobrze zdałaś sobie sprawę z własnych sposobów działania, zdecyduj, czy chciałabyś coś w nich zmienić. Zastanów się, jakie oczekiwania ( także mimowolne ) wpływają na twoje zachowanie. Oczekiwania ukierunkowują nas niezależnie od tego, czy są świadome, czy nie. Zastanów się, jakie masz oczekiwania w stosunku do innych osób, a jakie cudze oczekiwania sama być może spełniasz. Im lepiej rozumiemy, jaki bagaż wynieśliśmy z dzieciństwa, tym łatwiej nam jest rozpoznać ukryte oczekiwania – własne i cudze. Dotyczy to także oczekiwań wynikających z naszych życiowych doświadczeń. Nie zapominajmy, że czasem wystarczy kilka słów, by niechcący tak ukierunkować oczekiwania, że uruchomi się mechanizm samospełniającej się przepowiedni. Sam wygląd nieznajomej osoby może wpływać na nastawienie do niej. Wydaje się nam sympatyczna, bo przypomina naszą dawną przyjaciółkę. Oczekujemy więc, że będzie równie miła, i odnosimy się do niej przyjaźnie, a w rezultacie niebawem rzeczywiście odkrywamy jej dobre strony. Pewne elementy powierzchowności wywołują określone oczekiwania. Okularnicy, na przykład, uchodzą za ludzi inteligentnych, pracowitych i pozbawionych poczucia humoru, a blondynki za kobiety seksowne. Ktoś jest dobrze ubrany – musi być inteligentny. Ktoś jest sympatyczny – z pewnością musi być mądry. Ktoś przypomina znajomą osobę – przypisuje mu się jej cechy charakteru. Zmiana takiego przekonania nie następuje łatwo, przeważnie uparcie trzymamy się raz wyrobionej opinii. Taka już jestem i taka pozostanę Każdy ma dość mocno utrwalony obraz samego siebie: własnych zdolności i atrakcyjności społecznej. Ten wizerunek wstaje i rozwija się na gruncie doświadczeń dzieciństwa i utrwala w późniejszych latach. W dorosłym życiu ludzie w dużym stopniu dopasowują swoje postępowanie do własnego wizerunku. Z życiowych doświadczeń odcedzają przede wszystkim te, które do tego obrazu nie pasują. Kobieta przekonana, że brak jej odwagi, by samotnie pojechać na wakacje, może w rezultacie nigdy nie wybrać się w żadną podróż. Człowiek, który sądzi, że brak mu wyobraźni przestrzennej, stłumi w sobie zapał do studiowania architektury wnętrz. Przeświadczenie o niskiej sprawności fizycznej zdusi w zarodku próbę nauczenia się jazdy na nartach. Przekonanie o własnym tchórzostwie nie pozwoli na żaden ryzykowny krok. Wyobrażenie, że jest się nudnym, udaremni próbę nawiązania z kimś rozmowy. Jeśli ktoś ma o sobie złe mniemanie, nie zauważa akceptacji ze strony otoczenia albo tak ją interpretuje, by utrwalić swój negatywny wizerunek.

Czy możesz sobie wyobrazić, że sama wybierasz się na weekend albo w dłuższą podróż? Czy możesz sobie wyobrazić, że sama chodzisz do siłowni? Czy możesz sobie wyobrazić, że sama zapisujesz się na kurs tańca towarzyskiego dla początkujących? Helena jest sprzedawczynią w butiku. Którejś soboty tak się złożyło, że przez cały dzień była sama w pracy. Poradziła sobie doskonale i właścicielka ją pochwaliła. Helena skomentowała to tak: „Wiedziałam, że ona we mnie wierzy. To nie była pochwała, tylko ulga, że nic złego się nie stało”. Człowiek, który nie wierzy w siebie, przypisuje swoje osiągnięcia okolicznościom. Inga sama zaplanowała urządzenie kuchni, zrobiła rysunek. Architekt w pracowni zajmującej się projektowaniem kuchni był pod wrażeniem. Reakcja Ingi: „To nic specjalnego. W każdym katalogu są przykłady, jak to można zrobić, a rysować nauczył mnie ojciec”. Ten, kto sukcesy przypisuje okolicznościom, a niepowodzeniami obciąża siebie, pracuje nad swoim negatywnym wizerunkiem. Nawet sukces, który był rezultatem intensywnej nauki albo ciężkiej pracy, może nie zostać wykorzystany do podbudowania poczucia własnej wartości. Tak długo będziemy się doszukiwać jakiegoś innego wyjaśnienia, aż potwierdzimy swoje negatywne oczekiwania. Takie postępowanie daje pozorną korzyść: skoro samemu niewiele można zmienić, po co się wysilać, żeby stać się lepszym? To by i tak nic nie dało. Przyjmowanie niepowodzeń jako czegoś nieuchronnego chroni nas przed rozczarowaniami. Jeśli nawet odniesiemy sukces i widzimy, że negatywna samoocena była niesłuszna, nie zmieniamy naszych oczekiwań wobec przyszłych zdarzeń. Mówi się wówczas o petryfikacji oczekiwań. Oczekiwania, podobnie jak uprzedzenia, są niesłychanie trwałe i bardzo oporne na zmiany. Kogoś, kto uwierzył w swoją niezdolność do czegoś, niebywale trudno przekonać, że jednak może to zrobić. Ten opór jest dla kobiet fatalny w skutkach. Kobiety już we wczesnym dzieciństwie przyjmują życiowe programy, które generują ich życiową bezradność. Poczucie bezradności, braku kontroli nad wydarzeniami w połączeniu z przeświadczeniem, że niczego nie można zmienić, wpędza kobiety w społeczną zależność. Potrzebują kogoś, kto im będzie powtarzał: „Tak jest dobrze! Dobrze to zrobiłaś! Jesteś dobra!”. A i tak nie dowierzają tym zapewnieniom. Kobiety na ogół nie widzą, że współtworzą sytuacje, w których się znajdują, i rzadko gotowe są wziąźć odpowiedzialność za siebie i swoją przyszłość. Zbyt wiele przypisują zrządzeniom losu. W głębi duszy są przekonane o swojej bezradności, niezależnie od tego, jak skutecznie działają i jak wielką mają siłę przebicia. W najlepszym razie uważają, że potrafią się maskować, że tylko udają takie silne. Kobiety mogą nauczyć się skutecznie zwalczać tkwiące w nich stereotypy. W tym celu muszą najpierw na nowo określić pojęcie sukcesu i porażki. Muszą też same siebie z uporem przekonywać, że: „Jest jakieś wyjście. I potrafię je znaleźć”, „Chcę łamać normy i naruszać zasady”. To jest jedyny sposób, żeby się nie dać! Metoda na pokonanie poczucia bezradności jest prosta: Możliwie jak najczęściej stwarzać okoliczności, w których będziemy mieć poczucie kontrolowania sytuacji. W teorii wyuczonej bezradności kontrola oznacza wpływ na rozwój wydarzeń: Jeżeli odważę się wspiąć na murek, będę mogła zerwać czereśnie. Jeżeli będę kuć do egzaminu, dostanę lepszy stopień. Jeżeli za późno pójdę spać, będę zmęczona. Tylko wtedy, kiedy stawiam wymagania, inni wiedzą, czego chcę. Nikt nie może poprawić swojego dzieciństwa. Jedynie przyszłość jest w naszych własnych rękach. Albo człowiek traktuje życie jako skostniałe i niezmienne, albo decyduje się zmienić to, co mu się nie podoba. Bezradność jest wyuczona, a wobec tego można się jej również oduczyć. W tym celu trzeba krok po kroku, na drodze kolejnych doświadczeń, przyswoić sobie przekonanie, że zachowanie A przynosi skutek B. Kobieta, która boi się wychodzić z domu, bo zakłada, że spotka ją coś złego, musi zacząć podejmować małe próby i sama się przekonać, że nic złego się nie dzieje. To

doświadczenie będzie zdobywać powolutku: Najpierw w wyobraźni, następnie z kimś, potem samodzielnie w znajomej okolicy. Komuś, kto przez długi czas pielęgnował swoją bezradność, bardzo trudno jest zmusić się do działania, ponieważ razem z bezradnością nauczył się on bierności. Sygnałem tej bierności bywa uśmiech. Bezradni uśmiechają się – z zażenowaniem, niepewnie, skromnie – i nie robią nic. Za ich uśmiechem kryje się poczucie, że są zdani na łaskę i niełaskę losu, że na nic nie mają wpływu. Równocześnie towarzyszy im nadzieja, że jeżeli będą się uśmiechać i milczeć, to nie spotka ich nic złego. Ludzie ci zdają sobie jednak sprawę, że ominie ich również to, co dobre. Bierność bywa ułatwieniem. Pewna kobieta, uczestniczka treningu asertywności, od dwóch lat wykręca się od ubiegania się o lepsze stanowisko. Tak opisuje swoją sytuację: „Nie muszę się martwić, czy sobie dam radę, czy nie jestem gorsza niż koleżanka. Nic nie potrzebuję robić – tylko siadam za biurkiem i porządkuję papiery”. Jak poważne mogą być skutki tego rodzaju bierności, pokazuje pewien eksperyment, w którym badani mieli za zadanie rozwiązać trudny test. W chwili gdy zabrali się do pracy, rozległ się potworny hałas. Ci z badanych, którzy sądzili, że nie mogą tego hałasu zlikwidować ani zmniejszyć i uważali, że są na niego skazani, osiągnęli gorsze wyniki od tych, którzy założyli, że mogą jakoś go uniknąć. Hałas nie został zlikwidowany i obie grupy pracowały w tych samych warunkach. Nawet jeśli przekonanie, że hałasu można uniknąć, było „mylne”, badani należący do tej grupy osiągali lepsze wyniki. Inny eksperyment pokazuje, że ludzie, którzy tracą kontrolę nad sytuacją, przenoszą to doświadczenie na inne sytuacje. Oczekują, że na inne doświadczenia również nie będą mieli wpływu i zachowują się biernie. Jednej grupie studentów badacze przedstawili zadanie rozwiązywalne, a drugiej niemożliwe do rozwiązania. Następnie studentów z obu grup zapraszano po kolei do pokoju, w którym panował przykry hałas. Ci z badanych, którzy wcześniej otrzymali zadanie możliwe do rozwiązania, szybko znajdowali sposób, by wyłączyć hałas, pozostali po prostu go znosili. Podobny skutek ma nagradzanie ludzi bez względu na ich zasługi. Nie ma bowiem znaczenia, czy bodziec jest pozytywny czy negatywny, chodzi o to, czy człowiek widzi jego związek z własnymi zachowaniami, czy też nie. Niekontrolowane nagradzanie – jest tak samo paraliżujące, jak niekontrolowane kary. Ponieważ kobiety już w dzieciństwie otrzymują przekazy uczące życiowej bezradności, zachowują się biernie i bezradnie również jako osoby dorosłe. Kiedy były małe, bawiły się w takie zabawy, w których chodziło o wspólne działanie, tworzenie harmonii, uczestnictwo. Celem była współpraca, a nie rywalizacja. Radość ze zwycięstwa byłaby nie na miejscu. Ale skromność to ozdobne puzderko, w której zamknięta jest wola walki. Wątpliwa cnota skromności wciąż ma swoich fanów. Jedenastoletnia Sabina cieszy się, bo dostała szóstkę z klasówki. Nauczyciel zwraca jej uwagę, żeby nie cieszyła się tak głośno, bo innym będzie przykro. Chłopcy zawsze robią szum, kiedy dostaną dobre stopnie, ale nauczyciel nigdy ich nie strofuje, nie każe być cicho. Mieć dużo lepsze wyniki niż inni – źle, dostawać złe stopnie – też źle. Sabina znalazła się w pułapce. Ponieważ ludzie mają skłonność do uogólniania doświadczeń, czyli przenoszenia ich na inne sfery życia, doświadczenie bezradności w jednej dziedzinie rozciąga się na inne. Generalizowanie ułatwia życie: Nie trzeba ustosunkowywać się do każdej sytuacji od nowa, wystarczy sięgnąć do dawniejszych przeżyć. To spora wygoda. Niestety, jest to również sposób na utrwalenie negatywnych nastawień. Wkrótce nawet sukcesy nie pomagają uwolnić się od poczucia bezradności. A powtarzające się doświadczenie bezradności na zawsze ogranicza gotowość do aktywnego reagowania. Drogą eksperymentów wykazano, że poczucie braku kontroli nad tym, co się dzieje ( wyuczona bezradność ) może mieć trojakie skutki:  Osłabienie motywacji do działania.  Ograniczenie zdolności postrzegania sukcesu.  Nasilenie skłonności do emocjonalnych reakcji.

Związek tych tendencji ze stereotypowym wizerunkiem kobiety – uległej, biernej, mało ambitnej, drażliwej, bardzo emocjonalnej – widać jak na dłoni. Przy założeniu, że bezradności można się oduczyć, trzeba sobie zadać pytanie, jak to zrobić najskuteczniej. Celem jest ugruntowanie nowego nastawienia: „Mam wpływ na wszystko, co się ze mną dzieje”. Ponieważ jednak ludzie nauczeni bezradności są wyjątkowo bierni, niezmiernie trudno zmobilizować ich do działania. Na początku muszą działać pod przymusem albo sami go sobie narzucić. Muszą od nowa nauczyć się działać, chociaż właściwie są przekonani, że to wszystko i tak nie ma sensu. Muszą działać wbrew własnym przekonaniom. Każda porażka jest bardzo niebezpieczna, bo utwierdza „bezradnego” człowieka w jego nastawieniu. A zdarza się, że nawet sukces jest interpretowany negatywnie. Na szczęście doświadczenia pozytywne są tak samo odporne na zmiany. Jeśli ktoś raz uwierzył, że działając, może osiągnąć określone rezultaty, trudno mu taką wiarę odebrać. Z drugiej strony, większość ludzi czuje się dobrze w znajomym otoczeniu, a w nowym może czuć się niepewnie i bezradnie. By wywołać poczucie bezradności, wystarcza przeważnie sama świadomość, że dzieje się coś, nad czym nie mamy kontroli. Podobnie informacja, że daną sytuację można kontrolować, wystarcza, by ludzie zaczęli działać. Właśnie dlatego uczniowie nie potrafią rozwiązać zadań, które są rozwiązywalne, o ile przedtem dostali od nauczyciela zadania niemożliwe do rozwiązania. Bez trudu rozwiążą jednak te same zadania, jeśli otrzymają je od innego nauczyciela. Bezradność przenosi się raczej z sytuacji ważnych na nieważne niż odwrotnie. Ktoś, kto mimo intensywnych przygotowań oblewa końcowy egzamin, skłonny jest liczyć się z niepowodzeniem również na mniej ważnych sprawdzianach, natomiast po zawalonej kartkówce mało kto oczekuje, że nie dostanie dyplomu. Depresja jako reakcja na bezradność Depresja często jest następstwem niereagowania, braku aktywności, inicjatywy, niezdolności do działania, czyli tych samych symptomów, które wskazują na wyuczoną bezradność. Ludzie w depresji często nie są w stanie nic robić, zaniedbują swój wygląd, są zobojętniali, zmęczeni, nic ich nie interesuje. Unikają towarzystwa, poruszają się ociężale, nie potrafią podjąć żadnej decyzji, czują się puści, wypaleni, bezwolni. Złośliwie można by powiedzieć, że jest to przerysowany obraz cech właściwych kobietom. Można też owe cechy charakteru zinterpretować jako przesadną powściągliwość, bierność, przystosowanie i brak pewności siebie. Ludzie w depresji nie radzą sobie z codziennością. Kobiety również powinny wydawać się uroczo bezradne wobec rzeczywistości. Powinny być zależne od mężczyzn, pozwolić się utrzymywać. Czuć się pewnie powinny tylko w znajomym otoczeniu własnego domu, u boku męża. Depresjom nierzadko towarzyszy nieprzystosowanie społeczne, takie samo, na jakie uskarżają się kobiety na dłuższy czas wyłączone z życia zawodowego. Już po roku czy dwóch latach przerwy tracą one zdolność wysławiania się, nie mają odwagi odezwać się do nieznajomej osoby, boją się kontaktów z ludźmi. Najchętniej siedziałyby w domu. Ludzie depresyjni uważają się za mniej zdolnych niż w rzeczywistości. Tak samo myślą kobiety, nawet jeśli nie są w depresji. Wydają się sobie nieatrakcyjne i głupie. Nie odważają się niczego zrobić samodzielnie, zawsze liczą się z porażką. Kobiety i cierpiący na depresję mężczyźni mają podobne podejście do własnych sukcesów i porażek. Ludzie zdrowi przypisują swoje sukcesy własnym umiejętnościom. Eksperyment przeprowadzony na osobach w depresji pokazał, że bez względu na to, czy stoi przed nimi zwykłe zadanie zręcznościowe, czy zadanie nie do rozwiązania, tak samo nie wierzą, że mogą sobie z nim poradzić. Wyjść z bezradności można jedynie przez doświadczenie, choćby i wymuszone, że to, co robimy, przynosi pozytywne rezultaty. Już niemowlę cieszy się, gdy spostrzega, że to ono jest sprawcą grzechotania grzechotki. Pierwsze drogowskazy pojawiają się w chwili, gdy dostaje do rączki butelkę z mlekiem – w ten sposób uczy się samodzielnie zaspokajać swoje potrzeby. Rodzice,

którzy pozwalają dzieciom doświadczyć, że istnieje związek między pewnymi zachowaniami a konkretnymi skutkami, zapobiegają poczuciu bezradności. Natomiast długotrwała frustracja ważnych potrzeb dziecka lub, odwrotnie, usuwanie dzieciom spod nóg wszystkich przeszkód przez rodziców to doskonała pożywka dla poczucia bezradności. A bezradność wyuczona w dzieciństwie ciąży przez całe życie, ponieważ w zarodku dusi wszelką motywację do nauki i samodzielnego rozwiązywania problemów. Dotyczy to zwłaszcza dziewcząt, co doskonale widać w dziedzinie matematyki i nauk przyrodniczo-technicznych. Po serii niepowodzeń większość dziewcząt traci dla nich zainteresowanie. Jest to forma poddania się przeznaczeniu, częsta u kobiet. Krystyna przestała się zgłaszać do odpowiedzi na lekcjach matematyki, ponieważ: „Nauczycielka lekceważy dziewczyny, i tak mnie nie spyta”. Szansa na uwolnienie się z bezradności istnieje tylko wtedy, gdy niepowodzenia udaje się wytłumaczyć, wskazując na konkretne przyczyny. Czy często przypisujesz porażki jakimś własnym brakom? Wobec tego spróbuj raz podsunąć Czarnego Piotrusia okolicznościom, złej formie albo innym ludziom. Grzeczne dziewczynki nauczyły się zawsze brać winę na siebie. Niegrzeczne podsuwają Czarnego Piotrusia innym, tłumaczą się niesprzyjającymi okolicznościami lub złą formą. Nie chodzi mi o to, żebyś bezsensownie spychała odpowiedzialność na innych. Ważne jest natomiast, żebyś dostrzegła również zewnętrzne przyczyny niepowodzeń. I ważna jest wiara, że jutro wszystko może wyglądać inaczej. Ludzie muszą jak najwcześniej doświadczać, że własnym postępowaniem mogą pokonać strach, monotonię, ból i trudności. Niestety, dziewczęta często są za bardzo nadzorowane. Dlatego prawie nie mają okazji nauczyć się, że same mogą się uporać z problemami. Wczesne doświadczenie skutecznego panowania nad sytuacją jest doskonałą szczepionką przeciwko bezradności w dorosłym życiu. Właśnie tego doświadczenia odmawia się dziewczętom. „Szczepionki uodparniające” dla dorosłych to trudniejsza sprawa. Najpierw „choroba” musi zostać zaleczona. Potem potrzebna jest cała seria „stymulacji uodparniających” – przeżyć, które pokażą, że „naprawdę potrafię sobie radzić z trudnościami, naprawdę umiem pokonywać przeszkody”. Dopiero te doświadczenia produkują „przeciwciała”, stanowiące długotrwałą ochronę. Wola aktywnego podejmowania samodzielnych decyzji, zniszczona przez poczucie bezradności, będzie się odbudowywać bardzo powoli. Dorośli, którzy mobilizują się do szukania doświadczeń pokazujących, że jednak mogą mieć na coś wpływ, i którzy przywołują w pamięci sytuacje, gdy taki wpływ mieli, mogą przezwyciężyć poczucie bezradności, odbierając mu pożywkę. Wymaga to zmiany wzorców działania tak, by sukcesy i porażki były dobrze czytelne. O wiele trudniej jest przejrzeć i zmienić subtelniejsze struktury działania: gesty, mimikę, język. Mała kobietka Uległość w mowie ciała Mową ciała kobiety dają do zrozumienia: „Jestem mała i bezradna. Wcale ci nie zagrażam.” Stawiają mniejsze kroki niż mężczyźni, zajmują mniejszą przestrzeń, kurczą się w sobie. Marianne Wex w książce na temat „kobiecej” i „męskiej” mowy ciała pokazuje kobiety na ponad dwóch tysiącach zdjęć. Przyciskają ramiona do tułowia, ostrożnie stawiają stopy jedną przed drugą. Ślady damskich kroków na piasku tworzą prawie jedną linię. Męskie ślady są mocno odciśnięte jeden obok drugiego. Lekko przerysowany opis obu sposobów chodzenia wydobywa najistotniejsze cechy: kobiety drobią, chwiejąc się niepewnie, mężczyźni stąpają szeroko, pewnym krokiem. Również po sposobach siedzenia widać, że kobiety kurczą się w sobie! Siedzą z przyciśniętymi ramionami i złączonymi nogami, kolana razem, stopy palcami do siebie

albo jedna przy drugiej. Takiej postawy mężczyźni prawie nigdy nie przyjmują, nie licząc pewnej niewielkiej grupy. Tylko mężczyźni wyraźnie dyskryminowani siadają w podobny sposób. U dzieci prawie nie widać takich różnic w posługiwaniu się ciałem, dopiero w okresie dojrzewania dziewczynki przystosowują swoje zachowanie i mowę ciała do oczekiwań otoczenia. Po etapie buntu stają się grzeczniejsze, skromniejsze, bardziej bojaźliwe i odpowiednio zmieniają gestykulację, mimikę i sposób poruszania się. Także moda ułatwia mężczyźnie swobodne, zamaszyste ruchy. Luźne marynarki i spodnie, płaskie i szerokie buty, w których można pewnie stąpać i stać. Damskie buty natomiast mają optycznie pomniejszać stopy. Osiąga się to zawsze kosztem wygody i pewności kroku. Damska garderoba ogranicza, utrudnia oddychanie i krępuje swobodę ruchów. Nawet w szerokich spódnicach, które umożliwiają swobodniejsze ruchy, nie da się przecież szybko biegać. Poproś przyjaciółkę, żeby usiadła na krześle naprzeciwko ciebie. Przyjrzyj się jej postawie. Pomyśl, co ta postawa wyraża. Przyjrzyj się ustawieniu nóg: Czy o czymś ono świadczy? Jak może się czuć twoja przyjaciółka? Potem poproś ją, żeby rozsiadła się w fotelu lub na krześle wygodnie, z rozstawionymi nogami. Niech zajmie jak najwięcej miejsca. Zinterpretuj i tę pozycję! Jak czuje się twoja przyjaciółka? Zastanów się, co ty czujesz i myślisz, widząc kobietę siedzącą w ten sposób? Powtórz tę samą zabawę sama ze sobą i daj sobie trochę czasu do namysłu, jak się z tym czujesz. A teraz to samo z mężczyzną. Poproś jakiegoś kolegę, żeby usiadł „jak kobieta”: nogi złączone, ustawione na ukos, ramiona blisko ciała, wzrok lekko spuszczony. Jak ci się podoba ten mężczyzna? Jego też spytaj, jak się teraz czuje! Podobną próbę można przeprowadzić ze sposobem chodzenia: drobne kroczki, stopa stawiana przed stopą ( przypomnij sobie chód modelek na wybiegu ), a potem zamaszysty, swobodny krok mężczyzny. Mężczyźni lubią szydzić ze sposobu, w jaki chodzą kobiety: miednica lekko do przodu, kolana blisko siebie, stopy i łydki wyrzucane na boki do tyłu, całe nogi układają się w X. To faktycznie śmiesznie wygląda. Nawet kiedy biegną, trzymają kolana razem. Nie tylko śmiesznie to wygląda, również utrudnia poruszanie się. Łatwo się potknąć, wysiłek jest ogromny, a postęp powolny. Wysokie kobiety mają dodatkowy problem: próbują wyglądać na niższe. Znajdują na to różne sposoby: buty na płaskich obcasach, wypychanie miednicy w bok, całe ciało wygięte w S – wszystko po to, by stojący obok mężczyzna nie wydawał się taki mały. Garbią się, spuszczają głowę i nieśmiało zerkają w górę. Zupełnie jak żółwie. Christa, uczestniczka warsztatów psychologicznych poświęconych mowie ciała, opowiadała o kłótni z mężem. Mąż jest niższy od niej, a mimo to Christa, stojąc obok niego, wydawała się sobie mała – jak uczennica stojąca przed nauczycielem. Była przestraszona, bo mąż zachowywał się głośno i agresywnie. Kłócąc się z nim, czuła się zupełnie bezradna. Kiedy odgrywała tą scenę z niższą od siebie uczestniczką, pozostałe kobiety patrzyły zdumione. Christa, o dobre pół głowy wyższa od partnerki, wydawała się od niej niższa. Christa stała ze złączonymi nogami, wzrok spuszczony, jakby się czegoś wstydziła, głowa również spuszczona i przechylona w bok. Mówiła głosem cichym i płaczliwym, takim, na jaki pozwalała jej ściśnięta krtań. Prawą dłonią dotykała lewego uda, lewą mocno przytrzymywała prawy łokieć, a ramiona ściągała z przodu, przy czym jedno było tak uniesione, że usta i broda były prawie niewidoczne. Christa oddychała płytko, miała ściśniętą klatkę piersiową. Czuła się jak mały piesek, który był niegrzeczny i boi się, że zostanie ukarany. Ale wykorzystała szansę, by czegoś się nauczyć. Poprosiłam ją, żeby przypomniała sobie sytuację, w której czuła się pewnie. Opisała kłótnię z koleżanką z pracy. Obie chciały chodzic na kurs komputerowy, jednak szef zgodził się wysłać tylko jedną z nich. Same miały ustalić, którą. Christa była przekonana, że powinna to być właśnie ona. Opowiedziała nam, jak z podniesionym

czołem, dość kategorycznym tonem dyskutowała z koleżanką. Walczyła o swoje, mówiąc koleżance prosto w oczy, co myśli. Opowiadając, przyjęła taką samą postawę jak w trakcie tamtej rozmowy z koleżanką. Podniosła głowę i zwracała się wprost do swojej partnerki. Jedną rękę włożyła do kieszeni spodni, drugą swobodnie machała. Wprawdzie wokół jej ust błąkał się ostrożny uśmiech, ale robiła wrażenie o wiele pewniejszej siebie niż poprzednio. Wyprostowała się i każdy mógł zobaczyć, jaka jest wysoka. Uśmiech Christy miał teraz zupełnie inną wymowę. Łagodziła nim sytuację, ponieważ obawiała się, że jej partnerka może się przestraszyć. Pozostałe kobiety też zauważyły, że Christa wyglądała teraz na bardziej pewną siebie, i uznały, że w autentycznych sytuacjach może nawet robić wrażenie agresywnej. Tego właśnie Christa się bała. Nie chciała wyjść na grubiankę. Już babcia jej mówiła, że powinna być cichsza i bardziej powściągliwa, że swoją hałaśliwością i bezpośredniością zraża do siebie ludzi. Nie powinna się dziwić, jeśli wszyscy zaczną od niej uciekać. Dopóki będzie się tak zachowywać, na pewno nie znajdzie męża. Tak siedzą kobiety Noga założona na nogę albo obie złączone i ustawione na ukos. Do tego buty na wysokich obcasach. Pani Berger, która udziela porad w sprawach seksu w jednej z niemieckich stacji telewizyjnych, uważa, że tak jest seksownie. Na kanapie kobiety zwykle siadają w rogu: mężczyźni prawie zawsze rozsiadają się szeroko, zajmując dużo miejsca. Kobiety rzadko wkraczają na cudzy teren. Mężczyźni przeciwnie, zdobywają terytoria, zwłaszcza jeśli kobiety im to ułatwiają, rezygnując z obrony swojego miejsca. Dziewczynki uczą się tych wszystkich uroczych pomniejszających gestów, kiedy zaczynają dorastać: dziesięcioletnia dziewczynka usadowiła się na krześle, wygodnie rozstawiając nogi. Przyjaciel ojca natychmiast ją upomniał: „Dziewczynki tak nie siadają” ( ostrożna uwaga matki, że przecież dziecko jest w spodniach, została zignorowana ). Jak dziewczynki powinny siedzieć, przyjaciel taty nie wyjaśnił. Dziecko jednak usiadło tak, że wydało się mniejsze, grzeczniejsze, bardziej nieśmiałe. Dziewczynka zrozumiała: wyprostuj się, ręce przy sobie, nóżki razem. Obaj panowie uśmiechnęli się do siebie z zadowoleniem. Wiele kobiet dobrze zna taką postawę, opanowały ją najpóźniej na lekcjach tańca. Niezależnie od tego, czy kobieta chodzi w spodniach czy w spódnicy, obowiązuje wymóg pomniejszania się i zwężania. I kobiety go spełniają. Jeżeli tego nie robią, czują się co najmniej dziwnie. Sens tych reguł jest zupełnie przejrzysty: spróbuj kiedyś zdobyć posłuch i przekonać kogoś do swoich racji, kiwając się na obcasach, z mocno złączonymi nogami, pochyloną głową i ściśniętym gardłem. Szczególnie „rozkosznie” wyglądają kobiety, kiedy – jak grzeczne pieski – wdzięcznie przechylają na bok główkę i do tego się uśmiechają. Tą postawą komunikują: „Jestem nieśmiała, nie wiem, czy wszystko robię jak trzeba”. Taki sposób trzymania głowy w połączeniu z uśmiechem obserwuje się prawie wyłącznie u kobiet. To upokarzająca postawa. Przybierając ją, kobiety demonstrują wyższy stopień uległości. Gestami zażenowania i nienaturalnymi ruchami pokazują, że starają się sprostać wymaganiu: „Bądź piękna i przymilna!”. Zmieszane odgarniają włosy z czoła, z niespokojnym uśmiechem zakładają nogę na nogę i zaraz ją zdejmują, nieśmiało poprawiają spódniczkę, gestem niezdecydowania gładzą się po udach. W ten sposób nadają komunikat: „Jesteśmy mruczącymi kotkami, nigdy nie pokażemy pazurów”. Kobieta niewidoczna Od kobiet oczekuje się, by nie zwracały na siebie uwagi, były niepozorne, skromne i ciche. I kobiety starają się to oczekiwanie spełnić. Uśmiechają się i pozostają w cieniu. Nikomu nie przerywają. Cierpliwie wysłuchują wywodów nudziarzy, zamiast włączyć się do rozmowy, przedstawić swój punkt widzenia.

Na moich warsztatach, gdzie ludzie próbują się zorientować, czy inni widzą ich tak samo, jak oni widzą siebie, za każdym razem pojawiają się drobne, niepozorne, bezbarwne kobiety: szare myszki. Pozostali uczestnicy z początku nie bardzo wiedzą, jak się do nich odnosić. Tymczasem za taką maską często kryje się niezwykle bystra obserwatorka, potrafiąca precyzyjnie i ostro oceniać ludzi. Ale nie zdradzi się ze swoją oceną, jeśli nie zostanie o to poproszona. W normalnej sytuacji nikt by takiej kobiety nie spytał o zdanie. Całą swoją postawą, spojrzeniem, ubiorem sygnalizują: „Jestem nikim, nie mam nic do powiedzenia. Gdybym coś powiedziała, mogłoby się to okazać głupie albo nudne. Od nikogo nic nie chcę, nie każcie mi się odzywać”. Marlies była taką niepozorną kobietą. Siedziała skulona, przygarbiona, pochylona do przodu, z głową w ramionach. Patrzyła w dół, pilnując się, żeby na nikogo nie spojrzeć, nie spotkać czyjegoś spojrzenia. Ubrana również była skromnie: stonowane kolory, tradycyjny fason, do tego dwa „odważne” akcenty – błyszczące ozdoby na butach i czerwony nadruk na koszulce. Poruszała się powoli, „anemicznie”, jakby miała za chwilę zemdleć. Ten opis oddaje pierwsze wrażenie, jakie robią wszystkie takie kobiety. Kiedy jednak zaczynają mówić i widzą, że zaciekawiły rozmówców, rozkręcają się. Starają się być dowcipne, bywa, że sarkastyczne, i zaczynamy się domyślać, co w nich naprawdę siedzi: kąśliwość, siła i celność sądów. Niestety, boją się tej strony swojej osobowości i po takim wystąpieniu najchętniej zapadłyby się pod ziemię. Obawiają się, że ujawniając swoje zdanie i zdolność sądzenia, narażają się na odrzucenie i krytykę. I rzeczywiście, to właśnie je spotyka. Po prostu ich wygląd nie pasuje do ostrości ich słów. Nikt się po nich nie spodziewa takich kategorycznych opinii. Z drugiej strony trzeba przyznać, że potrafią przesadzić ze swoją ostrością. Kto długo cicho siedzi w kącie i nagle wychodzi z cienia, strzela trochę na oślep. A to ma swoje konsekwencje. Zaatakowany człowiek broni się. I szaleńcza „odwaga” zostaje przeważnie stłamszona w zarodku. Spójrz mi w oczy, maleńka Casablanca to film, który mogę oglądać w nieskończoność. Aczkolwiek postać, którą gra tam Ingrid Bergman, bynajmniej nie jest wzorem kobiecej niezależności. „Maleńka” może spojrzeć na partnera dopiero wtedy, gdy on sobie tego zażyczy. Jej nieśmiałe spojrzenie i delikatny sposób, w jaki on unosi jej brodę, wydają nam się bardzo romantyczne, ale ich sens jest taki: to silny decyduje, kiedy słaba może podnieść na niego wzrok. Zanim to nastąpi, on musi jeszcze dać znać, że ona mu się podoba ( „maleńka” ), dopiero wtedy kobieta może – skromnie i przez łzy – na niego popatrzeć. Spojrzenia kobiet wyraźniej niż ich słowa sygnalizują uległość. W ich oczach odbijają się nieśmiałe, trwożliwe dusze. Żeby tylko kogoś nie wystraszyć lub nie urazić swoim spojrzeniem, kobiety ostrożnie zerkają w bok albo z zażenowaniem patrzą pod nogi. Nie chcą, by ktoś pomyślał, że mu się przyglądają, bo to mogłoby wzbudzić niechęć. Wiadomo, jakie to nieprzyjemne, kiedy ktoś bez przerwy się na nas gapi: człowiek traci pewność siebie, zaczyna odczuwać zażenowanie, czasem lęk. Każdy zna te zabawy: patrzymy partnerowi prosto w oczy, wygrywa ten, kto dłużej wytrzyma. Jeśli ktoś się w nas wpatruje, próbujemy uciec od tej nieprzyjemnej sytuacji. Jak wykazał pewien eksperyment, kierowcy szybciej ruszają spod świateł, kiedy są obserwowani. Już dzieci się przed tym bronią: „Nie gap się tak na mnie!” albo: „Co się tak gapisz?”. Kto się gapi, musi czegoś od nas chcieć, a przeczucie ostrzega: „To nic dobrego!” Wpijanie się wzrokiem może być wstępem do ataku. Wystarczy przyjrzeć się kotom: zanim zaczną się bić, wydają groźne pomruki i wpatrują się w siebie. Ludzie też odbierają skupiona na sobie spojrzenie jako zagrożenie. Słabszy ustępuje pola, silniejszy zostaje. W ten sposób, przynajmniej w świecie zwierząt, unika się bezpośrednich starć. Samiec goryla zaatakowałby samicę, która by zbyt długo mu się przypatrywała. Kobiety często są mierzone wzrokiem – czasem z podziwem, nierzadko z pogardą, a najczęściej pożądliwie – i odbierają to, zresztą słusznie, jako coś nieprzyjemnego lub groźnego. Zażenowane patrzą wtedy w drugą stronę albo uśmiechają się, sygnalizując w ten sposób uległość zamiast gotowości obrony. Dziwią się, jeśli nieśmiałym uśmiechem nie udaje im się nikogo zmiękczyć ani odwieść od złych zamiarów. Czują się zagrożone,

ale nie mają odwagi postraszyć potencjalnego agresora ani „zabijającym” spojrzeniem, ani kąśliwą uwagą. Kto potrafi się gapić, także na tych, którzy gapią się na niego – jest silny. Uległy odwraca wzrok. Ma nadzieję, że uniknie agresji i nie będzie musiał się bronić. Zdarza się jednak, że przyglądający się chce tylko nawiązać kontakt i sygnalizuje: interesujesz mnie, wydajesz mi się sympatyczna. Granica między tymi dwiema możliwościami jest nieostra, spojrzenia rzadko bywają jednoznaczne. Dają się interpretować tylko w połączeniu z innymi sygnałami ciała, ze słowami i w kontekście sytuacyjnym. Kobiety, które ośmielą się przyglądać się mężczyźnie trochę „za długo”, podobno go prowokują, zachęcają do nawiązania rozmowy. Za „ładne” uważane są kobiety, które mają duże, szeroko otwarte oczy i wyglądają na wiecznie zdziwione niewiniątka. Dziewczęta ćwiczą ten cielęcy wzrok w okresie dojrzewania. Patrzą na świat krowimi oczami, z lekko otwartą buzią i nie przychodzi im do głowy, że wyglądają nie tylko niewinnie, ale i głupio. W ten sposób nie da się nikogo pogonić ani sprowadzić do parteru. „Mali mężczyźni” w tym samym czasie ćwiczą, jak być cool. Być cool znaczy niewiele po sobie pokazywać, umieć panować nad sobą, nie pozwolić się podejść. Jeśli ktoś jest cool, nie traci równowagi, nie histeryzuje, od niechcenia trzyma wszystkie sznurki w garści. Mężczyźni są cool i mali chłopcy pokazują, że też są cool, żeby móc kiedyś sięgać po męską władzę. Dziewczęta nie są cool, bo okazują uczucia. Nie mają twarzy pokerzysty. Na twarzach mają wypisane uczucia. „Jestem bardzo szczera, zresztą widać to po mnie. W ogóle nie umiem udawać” – mówi o sobie młoda kobieta i dodaje, że jest to wprawdzie chwalebne, ale przeszkadza w życiu. Czuje, że nie jest traktowana poważnie. To jest jej pięta Achillesowa. Bo kto jest ważny, ten jest cool. Ci, którzy mają władzę, dobrze wiedzą, kiedy i co powiedzieć, okazać czy ujawnić. Ludzie zależni od innych nie potrafią się maskować: co na sercu, to na języku. Odpowiadają, kiedy ktoś pyta i uśmiechają się. Powiedz, czy ja to dobrze robię? Kobiety patrzą na swoich rozmówców częściej i dłużej niż mężczyźni. Patrzą na ludzi, ale się na nich nie gapią, nie wpatrują się w nich. Odwracają wzrok, gdy tylko poczują, że tej drugiej osobie robi się niemiło albo gdy ich vis-a-vis zaczyna patrzeć im w oczy. Dzieje się tak dlatego, że kobiety są raczej nastawione na innych i dostosowują swoje zachowanie do przewidywanych reakcji. Przyglądają się innym, by jak najszybciej poznać ich oczekiwania, najlepiej zanim jeszcze zostaną wyrażone. Kobiety wciąż są uzależnione od mężczyzn materialnie i/lub emocjonalnie. Odgadując ich oczekiwania, próbują więc zapewnić sobie bezpieczeństwo i dobre samopoczucie. Szukają jakiś punktów zaczepienia, by wiedzieć, jak mają się zachowywać. Potem zaglądają w oczy, by się upewnić, czy wszystko zrobiły, jak trzeba. Szukanie kontaktu wzrokowego może być zatem oznaką podporządkowania. Na przykład kiedy słabszy chce wciąż widzieć silniejszego, by kontrolować jego nastrój, w razie czego udobruchać, uciec, dostosować się albo znaleźć w jego oczach przyzwolenie. Jak często patrzysz na kogoś, żeby stwierdzić, czy osoba ta akceptuje twoje zachowanie, czy nie? Patrzenie na kogoś wzmacnia komunikat: „Słucham, co mówisz. To, co masz do powiedzenia, jest dla mnie ważne”. Patrzenie na kogoś skutecznie sygnalizuje zainteresowanie tą osobą. Ale gdy nie jest wzajemne, patrzenie na kogoś staje się handicapem. Kobiety to płeć słuchająca. Grzeczne kobiety zawsze są gotowe wysłuchać drugiego człowieka. Mają dużo empatii i widać to w ich pełnych zrozumienia oczach. Mężczyźni patrzą pożądliwie. Sygnalizują, że wezmą sobie to, co będą chcieli. Mężczyźni przyglądają się kobietom bez skrępowania. Kobiety ukradkiem odwracają wzrok. Jeśli któraś patrzy w „męski” sposób, uważa się ją za „seksualną prowokatorkę” albo zarzuca agresywność. Spróbuj sama: Idąc ulicą, każdej mijanej osobie patrz prosto w oczy, bez uśmiechu, po prostu patrz na ludzi. Co przy tym odczuwasz? Wybierz się do jakiegoś lokalu z koleżanką i przyglądaj się mężczyznom. Taksuj ich spojrzeniem od stóp do głów. Zwróć uwagę, co sama czujesz i jak reagują mężczyźni.

Strój podporządkowania Po sposobie ubierania się rozpoznajemy styl życia i status społeczny. Patrząc na ubranie, oceniamy, czy mamy do czynienia z osobą zamożną czy biedną. Nie możemy jednak na tej podstawie ocenić czyjegoś charakteru, umiejętności ani możliwości intelektualnych. Ktoś, kto umie się ubrać ( przebrać ), może mieć z tego korzyści. Jak cię widzą, tak cię piszą – ten obiegowy pogląd jest dziś chyba coraz prawdziwszy. Pierwsze kobiety, które zdobywały kierownicze stanowiska, najczęściej nosiły kostiumy przypominające męskie garnitury. W dużych firmach kobiety obowiązuje zasada: do gabinetów dyrektorów nie wchodzi się w spodniach, nawet tylko po to, by coś doręczyć. A jeszcze całkiem niedawno młoda kobieta do pracy w księgarni czy banku musiała chodzić w spódnicy. Wspomniałam już, że damska garderoba do dziś jest niewygodnie ciasna i krępuje swobodę ruchów. Nawet szerokie ubrania są tak skrojone, że można się w nie zaplątać. Już małe dziewczynki są ubierane tak, że nie mogą się zamaszyście poruszać. Lakierki wciąż są modne, chociaż bieganie w nich, na ich śliskich podeszwach, szybko kończy się upadkiem. Spódniczki czy spodnie muszą wyglądać porządnie, małej dziewczynce nie wolno się pobrudzić. „Uważaj, jak chodzisz!”. Dziewczynki powinny być ostrożne, zawsze i wszędzie zachowywać się powściągliwie. Dorosła kobieta już prawie nie zauważa, że jest spętana. W tym miejscu chciałabym jeszcze raz powrócić do kwestii siły. Siły rozumianej jako umiejętność podejmowania decyzji i działania. A więc siły jako cechy osobowości, siły wewnętrznej manifestującej się na różne sposoby. Tylko człowiek, który ma odwagę rozwijać własną osobowość, może być silny i pozytywnie, wiarygodnie oddziaływać na innych ludzi. Osobowość rozwijają tylko te z nas, które potrafią koncentrować się na sobie, na swoich pragnieniach i potrzebach. Te zaś, które wciąż się zastanawiają, co inni mogą o nich pomyśleć, co o nich mówią sąsiedzi, czy są lubiane, nie mają szans na ukształtowanie silnej, świadomej siebie osobowości. Tak jest też z tymi, które ubierają się i zachowują zbyt konwencjonalnie. Ewa, wysoko wykwalifikowana sekretarka, która przez dłuższy czas mieszkała z mężem za granicą, po powrocie do kraju chciała wrócić do zawodu. Wiedziała, że w rozmowie wstępnej oprócz kwalifikacji liczy się ogólne wrażenie. Włożyła więc swój najlepszy kostium i kosztowną biżuterię. Była pewna, że dostanie tę posadę ze względu na znajomość języków i fachowość, no i elegancki wygląd. Kiedy po tygodniu dostała uprzejmą odmowę, była kompletnie zaskoczona. Rozmawialiśmy o tym i szybko się okazało, że niedoszły zwierzchnik nie dorównywał Ewie poziomem materialnym. Wchodząc do jego biura, zorientowała się, że nie mógłby on zapewnić swojej żonie takiego luksusu, jaki dawał Ewie jej mąż. Gabinet miał urządzony solidnie i drogo, ubrany był dobrze, ale to wszystko dalekie było od poziomu, do jakiego ona przywykła. Trudniej jej było zrozumieć, że przedstawiając taki opis, sama dokładnie określiła problem. Wydawało jej się, że taki człowiek powinien się cieszyć, mając takiego pracownika jak ona. Najwyraźniej dała mu do zrozumienia: „Jestem lepsza od ciebie”. Powinna była zauważyć, że przyszły przełożony ma większą władzę od niej i że należałoby to zaakceptować. Ewa zaś sygnalizowała wymagania nieadekwatne do zadań, których miałaby się podjąć. Zrozumiałe, że nie dostała tej pracy. Kiedy jej poradziłam, by na rozmowy kwalifikacyjne ubierała się nieco skromniej, była oburzona: „Kobiety nie powinny się przecież same ograniczać, nie powinny rezygnować ze swoich wymagań”. Przecież sama ciągle to powtarzam, a teraz chcę, żeby postępowała dokładnie odwrotnie. Była naprawdę wściekła. Oczywiście nie powinna rezygnować z siły i wpływów, ale musi przyjąć do wiadomości, że w swoim zawodzie ma ograniczone możliwości i uznać obowiązujący podział ról. Może go zmienić, starając się o wyższe stanowisko, ale przedtem musi się sprawdzić jako fachowiec. Ubierając się w sposób nieodpowiedni do swojej pozycji, na pewno nie stworzy sobie takiej szansy.

Język podporządkowania Istnieje wiele słów, które „porządnej dziewczynie nie przejdą przez usta”. W języku, jakim posługują się kobiety, najsubtelniej wyraża się ich uległość. Dopiero niedawno książka Debory Tannen „Ty nic nie rozumiesz!” uświadomiła licznym rzeszom czytelniczek i czytelników, jak bardzo język kobiet różni się od języka mężczyzn. Autorka udowodniła, że w przypadku kobiet jest to język podporządkowania. Można wyróżnić cztery podstawowe sposoby wyrażania uległości:  pominięcia;  brak stanowczości;  wycofywanie się;  zabawa w „zgaduj - zgadulę”. Pominięcia, czyli wszystko to, czego kobiety nie mówią albo mówią nie tak, jak myślą. Brak stanowczości – kobiety często unikają mówienia wprost, o co im chodzi. Używają najróżniejszych sposobów, żeby ich wypowiedź zabrzmiała jak pytanie albo nieistotne wtrącenie. Wycofywanie się to technika uzupełniająca brak stanowczości. Do swoich żądań albo deklaracji kobiety dorzucają pozornie niewinne zdanka lub pojedyńcze słowa, w których jest ukryty komunikat: „Wcale nie muszę mieć racji”. Najtrudniejszą do rozpoznania kobiecą metodą wyrażania uległości jest gra zgaduj – zgadula: „Proszę, wyczytaj między wierszami, o co mi naprawdę chodzi”. Oczekiwanie, żądanie czy krytyka są tak zawoalowane, że nie sposób ich odczytać. Pominięcia Przeklinanie, mocne słowa i seksualne aluzje są grzecznym dziewczynkom zabronione. To obszar języka zastrzeżony dla mężczyzn. „Pieprzone gówno!” – krzyczy mężczyzna i na nikim nie robi to wrażenia. „Pieprzone gówno!” w ustach kobiety zelektryzuje parę osób. Ale kobiety nawet nie są świadome, że rezygnują z mocnych słów. Bardzo rzadko pozwalają sobie odreagować za pomocą przekleństwa. A przecież od czasu do czasu ma się ochotę rzucić grubym słowem – takie spuszczenie pary kobietom aż przynosi ulgę. One jednak milkną, by uniknąć konfliktu, wolą milczeć niż powiedzieć coś niewłaściwego. Zamiast sprzeciwiać się mężczyznom, dąsają się i wycofują. Co naprawdę myślą, dowiaduje się co najwyżej najbliższa przyjaciółka. W pierwszej fazie buntu kobiety żartują sobie z mężczyzn. Niestety, żart jest bronią słabych przeciwko silniejszym. Status quo utrzymuje się, ukryta agresja wyparowuje i wszystko zostaje po staremu. Brak stanowczości Nawet jeśli kobiety przełamują milczenie, rzadko zajmują jednoznaczne stanowisko. Raczej starają się niczego ostatecznie nie przesądzać. Obawiają się, że jednoznaczne wyłożenie swojej opinii byłoby zbyt wielkim ograniczeniem, bo przecież jak się coś powie, to trzeba się tego trzymać. Niestali mężczyźni mogą sobie pozwolić na to, by powiedzieć: „No i co z tego, że wczoraj tak mówiłem?” kobieta, której zdarzy się zmienić zdanie, na pewno usłyszy, że jest kapryśna. Dlatego kobiety skłonne są tak często używać osłabiającej intonacji i słownictwa. Nawet kiedy są zupełnie pewne swoich racji, zakończenie wypowiedzi osłabiają zdaniem: „Nie sądzisz?”, „Czyż nie mam racji?”. Kobiety wybierają styl komunikacji, który służy wzmacnianiu więzi. Naczelna zasada brzmi: „Nikomu nie nadepnąć na odcisk”. To ważniejsze niż zdecydowana obrona własnych przekonań. Kobiety tworzą sobie taki obraz siebie, który pasuje do wyobrażeń ich partnera, przyjaciół, rodziców albo dzieci. Rezygnują z własnego języka, z takiego sposobu wyrażania siebie, który by im odpowiadał. Języka uległości zaczynają uczyć się wcześnie. Chłopcy i dziewczęta opanowują różne wzorce językowe: dziewczynki pytają lub proponują, chłopcy rozkazują. „Może byśmy zrobiły to czy tamto?” – powie dziewczynka. Chłopiec oznajmi: „Ja chcę!”. Dorosła

kobieta zapyta ostrożnie: „Co byście powiedzieli na...” albo bardzo uniżenie: „Jeżeli nie ma innych propozycji, to...”. Nic dziwnego, że powstaje dystans. Mały chłopiec za swoje: „Ale ja chcę!” zostanie najwyżej skarcony uśmiechem. Dziewczynka natomiast zawsze będzie poprawiana: „Mówi się: ‘Poproszę’ albo: ‘Czy mogłabym...’”. Tak wyrabia się w niej postawę uległości. Pewien nauczyciel opowiadał mi o kłopotach z uczennicami. Jedną z dziewcząt krytykował za egoizm, ponieważ na lekcjach była bardzo aktywna, stale zgłaszała się do odpowiedzi. Uważał, że dziewczynka nie powinna tak się zachowywać. Inną uczennicę nazwał samolubem ( według niego to straszna wada ). Zdrowe poczucie godności tej młodej dziewczyny było dla niego czymś niestosownym: przyjmowała jego uwagi z podniesionym czołem i domagała się, by uzasadniał swoje opinie i polecenia. Zdaniem nauczyciela dziewczynka powinna być cicha i skromna. Nieodpowiednie zachowania chłopców są do pewnego stopnia tolerowane, u dziewcząt się je zdecydowanie tępi. Dziewczynki uchodzą za słabsze również przed wejściem w okres dojrzewania, chociaż w piątej, szóstej klasie są przeważnie wyższe i silniejsze od chłopców. Na lekcjach wychowania fizycznego to „silni chłopcy” przynoszą i wynoszą ciężkie przyrządy gimnastyczne. Dziewczęta czują się dyskryminowane. W którejś z klas dziewczęta się zbuntowały i pokazały, że są silniejsze od chłopców. Mimo to następna lekcja WF przebiegała jak zwykle. Chociaż dziewczynki były silniejsze, chłopcy musieli udowodnić swoją „męską” przewagę, odnosząc sprzęt na miejsce. Nie pozwolili, by dziewczęta pomagały nosić ciężkie skrzynie gimnastyczne. Podporządkowanie poprzez język jest oczywiście zjawiskiem o wiele bardziej skomplikowanym niż sugeruje mój schemat. Między brakiem stanowczości a wycofywaniem plasuje się często przez kobiety stosowana metoda rezygnowania z wpływu. Zamiast wymagać, kobiety pytają: „Co robimy?”, „Dokąd idziemy dziś wieczorem?”, „Jaki film chciałbyś obejrzeć?”, „Co mam dziś ugotować?”. Ta forma rezygnacji jest właściwie wszechobecna; nigdy jeszcze nie spotkałam kobiety, która by jej nie stosowała. Wycofywanie się Kobiety wypowiadają się ostrożnie. Każda wypowiedź umożliwia natychmiastowy odwrót, gdyby rozmówca czy rozmówcy mieli inne zdanie. Ulubionym słówkiem jest może. Może przyniosłaby mi pani te dokumenty? Może moglibyśmy pójść na basen? Masz może dzisiaj czas? Bez może sens tych zdań by się nie zmienił. Słowo to jest używane wyłącznie do osłabienia wypowiedzi, byle tylko nie zabrzmiała jak żądanie. Podobną funkcję ma słowo właściwie. Właściwie nie mam na to ochoty. Właściwie miałam już iść do domu. Właściwie jestem umówiona. Właściwie jest słowem odwracającym sens. Jeśli się dobrze przyjrzeć, to zmienia ono zdanie w jego zaprzeczenie. Właściwie nie mam ochoty. – Ale zaraz się przemogę. Właściwie jestem umówiona. – Ale możesz mnie namówić. Właściwie miałam już iść do domu. – Ale zostanę. Każde z tych zdań mówi w gruncie rzeczy: „Jestem gotowa się podporządkować”. Mało kto zdaje sobie sprawę z tego odwrócenia znaczeń. Prowadząc grupową terapię, stosuję prosty i skuteczny chwyt: gdy ktoś mówi „właściwie”, pytam go: „A nie-właściwie”? To pytanie kierowane do samej siebie może być bardzo pomocne, kiedy staramy się zmienić naszą postawę. Słowa odwracające sens pojawiają się również w dyskusjach. Kobieta chciałaby poddać dyskusji to, co powiedziała. Przedstawiła poważną propozycję i poczułaby się urażona, gdyby ją bez namysłu odrzucono. Ale nie zdaje sobie sprawy, jak bardzo szkodliwa może być dla niej jej własna nadmierna ostrożność. Podwójny komunikat: „Chciałabym, ale jestem gotowa zrezygnować” jest interpretowany przez rozmówcę, słusznie zresztą, na jego korzyść. Powariowalibyśmy, gdyby za każdym razem trzeba było się dopytywać: „Co dokładnie miałaś na myśli, wypowiadając to zdanie? Czy mam rozumieć, że chcesz, czy że nie chcesz?”. Jeszcze gorzej byłoby, gdybyśmy oczekiwali, że rozmówca przejrzy wszystkie niejasności i dwuznaczności naszych słów.

Zgaduj – zgadula Eryka chce iść do kina, ale swojemu chłopakowi zadaje pytanie: „Czy miałbyś ochotę pójść do restauracji, cz raczej do kina?”. Chłopak ma się domyślić, czego ona sobie życzy. Eryka nie zamierza ukrywać swoich potrzeb, chce tylko w skrócie przekazać taki mniej więcej komunikat: „Poszłabym do kina, ale gdybyś ty wolał robić coś innego, mogłabym ewentualnie się dostosować. Co prawda ucieszyłabym się, gdybyś chciał iść ze mną do kina, jeżeli jednak masz inne plany, to nie jestem na ciebie zła.”. Głębszy przekaz jest taki: „Dostosuję się do twoich życzeń, ale będę się czuła rozczarowana”. Kobiety często wypowiadają się w sposób nieprecyzyjny i wieloznaczny, zawsze zostawiają sobie możliwość zrobienia uniku, zmiany zdania. Od rozmówcy oczekują, by zgadł, o co im naprawdę chodzi i co chciały powiedzieć. Mówienie między wierszami jest wyrazem niepewności i ułatwia partnerowi przeforsowanie własnego stanowiska. Czasem nie ma on pojęcia, o co chodzi drugiej stronie, bo nie zostało to wyraźnie powiedziane. Czas wypowiedzi Kobiety ograniczają się również w czasie. Komunikują: „Nie potrzebuję wiele czasu, nie jestem ważna, nie mam nic istotnego do powiedzenia”. Podobno kobiety są gadatliwe, a kawiarniane plotki to ich ulubione zajęcie. Przyjrzyjmy się jednak kobietom na zebraniach: mówią o wiele mniej niż mężczyźni, a ich wypowiedzi są bardziej zwięzłe. Deborah Tannen przytacza wyniki eksperymentu dotyczącego sposobów zabierania głosu przez kobiety i mężczyzn w mieszanych grupach. Okazuje się, że wypowiedzi kobiety trwały od 3 do 10 sekund, mężczyzn – od 11 do 17 sekund. Najdłuższe kwestie wygłaszane przez kobiety były krótsze niż najkrótsze kwestie mężczyzn. Kobietom pomawianym o przyrodzone gadulstwo wynik ten powinien dać sporą satysfakcję. Co znamienne, wypowiedzi kobiet wydłużają się z chwilą, gdy grupę opuszczają mężczyźni. Ja również zauważyłam na swoich seminariach, że to prawie wyłącznie mężczyźni wygłaszają długie przemówienia, odbiegają od głównego wątku i trzeba im przerwać, żeby móc wrócić do tematu spotkania. Na zajęciach z retoryki proszę uczestników o wygłoszenie mowy pochwalnej na temat własnej osoby. Mężczyznom przychodzi to dużo łatwiej niż kobietom. Dobrze się przy tym bawią i wyraźnie popisują. Dla kobiet jest to zadanie krępujące. Jeśli tylko mogą, wybierają inny temat. Czyżby chwalenie siebie było czymś zdrożnym? Najwyraźniej tylko dla kobiet. Podczas sesji w ośrodku, w którym sprawdza się przydatność kandydatów do pracy – m.in. umiejętności przywódcze, argumentowania, współpracy – jeden z panów bez przeszkód wszedł w rolę przywódcy grupy ( cztery kobiety, dwóch mężczyzn ), chociaż nikt go w tej roli nie akceptował, a dwie panie wykazały się większymi kompetencjami i umiejętnością pracy w zespole. Na koniec wszyscy byli zgodni co do tego, że gdyby grupa sama dokonała wyboru, szefową zostałaby któraś z tych dwóch pań. Jedna z nich nie miała wątpliwości: „Gdyby nie ten pan, przejęłabym kierowanie. Nie chciałam go kompromitować, więc wolałam siedzieć cicho”. Jednak z pewnością odegrały tu również rolę inne, mniej szlachetne motywy, bo ta kobieta na pewno bała się otwartego konfliktu, konfrontacji i – nie zapominajmy – ewentualnej porażki. Wydawałoby się, że lęk chroni przed kompromitacją. Kto poddaje się lękowi, przestaje działać, więc nie popełnia błędów. Kobiety poddają się nie tylko z potrzeby kompromisu i harmonii. Równie istotną rolę odgrywa tu ryzyko związane z otwartym konfliktem. Słodka idiotka Kobiety mają skłonność do robienia z siebie słodkich idiotek. Proszą o pomoc, szczególnie teatralnie wtedy, gdy przy odrobinie wysiłku mogłyby sobie poradzić same. Dodają w ten sposób ważności pomocnikowi/pouczającemu i podkreślają wyższość jego inteligencji. Dotyczy to również pomocy w drobnych naprawach i w sytuacjach rzekomo wymagających siły. W ten sposób mężczyźni mogą wchodzić w rolę nauczycieli.

Wyjaśniają tajniki techniki, polityki, gospodarki, również wtedy, gdy kobieta ma lub mogłaby mieć dokładnie taką samą wiedzę. Mężczyźni objaśniają, jak funkcjonują różne przedmioty. Naprawiają pralki, chociaż podobno nie mają pojęcia, jak takie coś włączyć. Kobiety ukrywają swoją wiedzę w złudnej nadziei, że w ten sposób zaskarbią sobie przychylność mężczyzn. Demonstrują uległość, robiąc z siebie słodkie idiotki. Tworzą sytuacje, w których mężczyźni mogą się popisywać, a one okazywać im wdzięczności za pomoc, której właściwie nie potrzebują albo która jest nieskuteczna. Udawanie niewiedzy czy niekompetencji nie przynosi korzyści w prywatnym życiu, w sytuacjach zawodowych zaś może być katastrofalne. Wkradanie się w czyjeś łaski przez robienie z siebie idiotki nigdy nie przynosi pożądanych rezultatów. Który szef awansuje kobietę, udającą głupszą od kolegów? Sukcesy odnoszą ci, którzy umieją brać sprawy w swoje ręce i samodzielnie rozwiązywać problemy, a trudności traktują jak okazję do pokazania, co potrafią – oni sami, a nie inni. Jednak nawet kobiety, które już się tego nauczyły, czasem wszystko psują, uśmiechając się w decydujących momentach nieśmiało i pokornie. Zawsze ten uśmiech Uśmiechamy się wbrew sobie? „Mam już dość tego przeklętego uśmiechu!”, krzyczy z wściekłością 34-letnia Riki do swojego odbicia w lustrze. Riki uczestniczy w warsztacie dla kobiet na temat mowy ciała. Ze złością obserwuje własne uśmiechnięte oblicze na monitorze. „Co za idiotyczny grymas! Od trzydziestu lat wykrzywiam się uprzejmie do każdego, niezależnie od tego, jak mnie traktuje.” Riki chce się zmienić: „To po prostu chore, być grzeczną i trzymać fason, nawet jeśli ktoś zachowuje się wobec mnie obrzydliwie”. Do tej pory uważała, że okazywanie, jak bardzo czuje się zraniona czy rozgniewana, jest oznaką słabości. Zaciskała więc zęby i uśmiechała się. „Nie rozumiałam, dlaczego zawsze w takich sytuacjach mój żołądek się buntował. Mogłam być pewna, że wieczorem będę wypłakiwać się w poduszkę, nie wiedząc właściwie, jaka jest tego przyczyna”. Teraz Riki już wie. „To ten przeklęty uśmiech, ta twarz, która oznajmia wszystkim: nie jestem na ciebie zła, proszę, nie odwracaj się ode mnie! A przecież powinnam kląć, krzyczeć, tupać, tłuc naczynia albo odwrócić się na pięcie i odejść na zawsze!”. Wiele kobiet czuje podobnie. Są świadome, że uległy uśmiech oznacza w rzeczywistości zdradę wobec samych siebie, że uśmiechając się, stają się ofiarami. Nie bronią się nawet wtedy, gdy dzieje im się krzywda. Częściej niż większość z nich by chciała, głęboko skrywany lęk przed odrzuceniem wymusza uśmiech na ich twarzach. Uśmiech ten nie wyraża radości, lecz jest prośbą o aprobatę. Mówi: „Kochaj mnie, nie rób mi krzywdy, nie zostawiaj mnie!”. Czy potrafisz sobie wyobrazić, że mówisz: „Możesz patrzeć na mnie ze złością. To nic strasznego, kiedy czasem ktoś jest na mnie wściekły” ? W każdym razie spróbuj powtórzyć w myślach te słowa. Zanim zajmę się źródłami uległego kobiecego uśmiechu, przedstawię moje zdanie na temat uśmiechu w ogóle. Niektóre czytelniczki mogą odnieść wrażenie, że jestem pesymistką, z pogardą odnoszącą się do życia i przekonaną, że uśmiechanie się jest złe lub niestosowne. Przeciwnie, uśmiech jest, moim zdaniem, czymś wspaniałym, kiedy odzwierciedla naszą wewnętrzną siłę, pozwala ją poczuć innym i przekazuje komunikat: „Jestem uważna i pełna życzliwości”. Wówczas uśmiech jest sygnałem wolnej i świadomej decyzji, czymś bardzo znaczącym i pięknym. Niestety, kobiecy uśmiech często wyraża coś zupełnie przeciwnego. Dlaczego kobiecy uśmiech tak często wyraża uległość? Kobiety wprawdzie mają te same prawa co mężczyźni, wciąż jednak brak im rzeczywistej samodzielności. Wyzwoliły się jedynie formalnie. Aby osiągnąć swoje cele, nadal stosują metody uciśnionych.

W sztywnej hierarchicznej strukturze społecznej uległość jest sensowną strategią: robi się dobrą minę do złej gry i zmierza do celu okrężnymi drogami. Pochlebstwo, manipulacja, pokora i gotowość do poświęcenia to metody zyskania przychylności władcy. Choć dzisiejsze struktury społeczne nie są już aż tak sztywne, a współczesne konstytucje deklarują równość obu płci, kobiety często zachowują się tak, jakby te paragrafy nic dla nich nie znaczyły. Jakby wciąż konieczne było zawieranie paktu z silniejszymi w celu uzyskania prawa do ochrony. Kobiety i mężczyźni być może grają w przeciwnych drużynach, nie oznacza to jednak, że muszą być wrogami. Mężczyźni są naszymi rywalami, którzy obecnie wyprzedzają nas o krok lub dwa. Jak w każdej grze, wygra ten, kto wykaże się większą odwagą, inicjatywą i wytrwałością. Nie powinnyśmy oczekiwać, że ktoś za nas pokona przeszkody. Skończmy z narzekaniem na przeciwności losu. Nic nam to nie da. Jeśli chcemy coś osiągnąć, musimy odrzucić postawę podporządkowania, która uniemożliwia budowanie zdrowego poczucia własnej wartości. Taką samoograniczającą i zakłamaną postawę nazwałam syndromem Mony Lisy. Mentalność Mony Lisy Każdy, kto zatrzymał się na dłuższą chwilę przed portretem Mony Lisy w Luwrze, musiał odczuć melancholijny smutek jej uśmiechu. Zapewne jest to jeden z powodów tak wielkiej popularności tego obrazu. We mnie zagadkowy uśmiech Mony Lisy budzi raczej irytację niż zachwyt. Długo nie mogłam pojąć, dlaczego. W końcu zrozumiałam, że w uśmiechu Mony Lisy kryje się to, co często obserwuję na twarzach moich pacjentek: niepozostawiający wątpliwości sygnał rezygnacji z siebie samej. Inny przykład: film Koronczarka, który swojego czasu zrobił na mnie wielkie wrażenie. Być może pamiętacie tę delikatną, wrażliwą dziewczynę, porzuconą przez ukochanego. Również ona, kiedy złamano jej serce, miała na twarzy ten zagadkowy, melancholijny uśmiech. W podobny sposób często uśmiechają się kobiety uczestniczące w moich warsztatach. Upokorzone i zranione przez swoich partnerów, mają przyklejony do twarzy pełen rezygnacji uśmiech. Uśmiechają się, opowiadając o nadziei, o przeżytych wspólnie chwilach, o szczęśliwym początku związku. Ich uśmiech wyraża rezygnację również dlatego, że wiele z tych kobiet wie, że wróciłyby do swoich partnerów, gdyby tylko wykonali oni jakiś gest. Kobiety muszą ciężko pracować nad swoim rozwojem, zanim w pełni świadome własnej wartości spojrzą w oczy dawnym lub nowym partnerom. Często potrzeba kilku miesięcy terapii, by ogromne pokłady nienawiści, skrywające się zwykle pod maską cierpliwej uległości, zaczęły przebijać się na powierzchnię. Omówienie przyczyn maskowanej uśmiechem rezygnacji z siebie rozpocznę od kilku przykładów. Riki już znacie. Jest delikatną, drobną kobietą, a jej historia to historia uśmiechu Mony Lisy. Zaraz po maturze Riki poznała Piotra, 26-letniego inżyniera. Spodobał jej się od pierwszej chwili, ponieważ sprawiał wrażenie skromnego i dobrze wychowanego. Cieszyła się, że w odróżnieniu od innych, znanych jej do tej pory mężczyzn, nie był natarczywy w sprawach seksu. Przez trzy lata byli zaręczeni, dopóki Piotr nie uznał, że jego pozycja zawodowa pozwala mu zawrzeć związek małżeński. Riki dawno już przestała zastanawiać się, czego sama pragnie i co uważa za słuszne. Piotr lubił o wszystkim decydować, ale to jej nie przeszkadzało – uważała, że świetnie się uzupełniają. Szybko zaczęła przejmować jego poglądy i przyznawać mu rację, zwłaszcza gdy nieco lekceważącym, pełnym wyższości spojrzeniem dawał jej do zrozumienia, że dana kwestia wymaga umiejętności logicznego myślenia. Powoływał się nawet na jakąś wyższą logikę, którą władał tylko on i tylko on mógł rozstrzygnąć, co jest słuszne, a co nie. Wyższa logika stała się dla Riki synonimem jej własnej niemożności podążania za tokiem myślenia Piotra. Cieszyła się, że ma tak wykształconego męża i próbowała nawet zapamiętywać niektóre z jego argumentów. Z czasem jednak zauważyła, że Piotr, w zależności od potrzeb, bardzo swobodnie nimi żongluje. Coraz częściej okazywało się też, że to, co ona uważa za słuszne i logiczne, on postrzega dokładnie na odwrót. Wyciągnęła z tego wniosek, że to ona zawsze się myli.

Urodziła dwoje dzieci, chociaż wolałaby mieć tylko jedno. Wyprowadzili się na wieś, mimo że ona pragnęła zostać w mieście. Riki, która była osobą bardzo nieśmiałą, cierpiała z powodu utraty swoich dwóch przyjaciółek. Po przeprowadzce na wieś praktycznie zerwała z nimi kontakt, ponieważ jej mąż nie uznał za słuszne, by miała własny samochód. Chciała wrócić do pracy, ale mąż zdecydował, że dzieci potrzebują matki w domu. Na ustach Riki wciąż gościł pokorny uśmiech, lecz jej oczy były smutne. Riki nie jest tchórzliwa. Czasami dochodziło w domu do ostrych kłótni, zwykle w sprawach dotyczących dzieci. O dzieci potrafiła walczyć ze swoim konserwatywnym mężem, jednak to on zazwyczaj wygrywał. Bez słowa skargi prowadziła dom i bez większego sprzeciwu akceptowała większość decyzji męża. W końcu to on przynosił do domu pieniądze. Znosiła również to, że każdy urlop spędzali w tej samej miejscowości, której już od dawna nie cierpiała. Godziła się na to wszystko tak długo, aż jej organizm odmówił posłuszeństwa. Riki cierpiała na bóle żołądka, a ponieważ i to znosiła w milczeniu, po kilku latach musiała poddać się operacji usunięcia wrzodów. Na operację zdecydowała się podczas letnich wakacji, żeby rodzina jak najmniej ucierpiała z powodu jej nieobecności. Podczas urlopu jej mąż poznał inną kobietę. Nie była młodsza od Riki, ale zdecydowanie bardziej niezależna, miała własne pieniądze i zainteresowania. Wkrótce Piotr opuścił żonę i dzieci. Odszedł od Riki, ponieważ – jak twierdził później – znudziło go jej stałe potakiwanie i jej wieczny uśmiech. Riki reprezentuje często spotykany typ kobiety, która sama się deprecjonuje i stara się jak najmniej zwracać na siebie uwagę, a jej historia pokazuje bezsens przystosowania się do innych aż do utraty własnej tożsamości. Uległość nie dała jej szczęścia ani nie ocaliła małżeństwa. Przeciwnie, jej mąż uważa, że to właśnie uległość żony skłoniła go do odejścia. Niezależnie od tego, co było rzeczywistą przyczyną, podporządkowanie, którego przejawem był cierpliwy uśmiech, nie przyniosło jej nic dobrego. Teraz bez trudu możemy zrozumieć opisaną na początku rozdziału wściekłość Riki na samą siebie. Riki ma rację, uznając, że to właśnie jej cierpliwa uległość i poświęcenie w znacznym stopniu przyczyniły się do klęski jej dotychczasowego życia. Ten przyjazny, wyrażający uległość uśmiech stał się dla niej symbolem rezygnacji z własnej siły. Riki wybrała samopoświęcenie, ale nie jest to jedyny sposób działania kobiet o smutnym uśmiechu. Następny rozdział przedstawia schemat postaw, umożliwiający rozpoznanie i przyporządkowanie własnej strategii. Czy postawa cichej rezygnacji wydaje ci się znajoma? Czy i ty jesteś skłonna do nieustannych ustępstw na rzecz innych? Istnieje wiele form kobiecego podporządkowania. Często pierwszym krokiem do wolności jest jasne określenie własnego wzorca zachowań. Kobieta, która zwykle postępuje zgodnie z jednym z poniższych wzorców, jest spadkobierczynią Mony Lisy, gdyż prawdopodobnie rezygnuje ze swoich potrzeb i życiowych celów w o wiele większym stopniu, niż tego pragnie i niż sobie to uświadamia. Oto typowe przykłady mentalności Mony Lisy:  Zmierzanie do celów drogą okrężną ( unikanie konfliktów ).  Poglądy, życzenia, oczekiwania i cele innych są zazwyczaj ważniejsze od własnych ( wyrzeczenie się siebie ).  Celem nadrzędnym staje się pogodzenie sprzecznych interesów otoczenia ( pragnienie harmonii ).  Działanie na rzecz innych, zanim oni sami o to poproszą ( posłuszeństwo na wyrost ). Dlaczego tak wiele kobiet sięga po te wzorce zachowań? Kobiety uczą się już w dzieciństwie kobiecej taktyki działania, polegającej na wykorzystaniu dla osiągania celów typowo kobiecych atrybutów: niewinnych spojrzeń, skromności, troskliwości czy serdeczności. Nasze społeczeństwo nie zachęca kobiet do

walki i twardego rozwiązywania konfliktów. Przeciwnie, każe im wierzyć, że tylko uległe zachowanie zapewni im ochronę przed trudami życia. To jednak złudne przekonanie, gdyż czasy się zmieniły i większość kobiet musi sobie samodzielnie radzić z wyzwaniami codzienności. Mimo to wiele z nas woli inwestować czas w swój wygląd, niż w rozwijanie umiejętności stawiania na swoim czy zdobywanie wykształcenia. Mamy nadzieję, że uroda i wdzięk otworzą nam drogę do męskich serc i łatwego życia. jest to złudna nadzieja. Mężczyźni ( a z pewnością Nowy Mężczyzna ) coraz częściej szukają partnerek, które potrafią dotrzymać im kroku, z którymi będą się wspierać, ale również dzielić odpowiedzialnością i troską o byt. Mężczyźni zaczynają rozumieć, że związek z silną partnerką przynosi na dłuższą metę korzyści, nawet jeśli wymaga kompromisów. Kobieta, która w tym momencie uzna, że wystarczy po prostu zmienić strategię i udawać silną w nadziei na złapanie męża, pozostanie w pułapce Mony Lisy. Nie chodzi bowiem o zdobywanie za wszelką cenę akceptacji i popularności – konieczna jest praca nad rozwojem samodzielnej i świadomej siebie osobowości. Czy wpadłam już w pułapkę Mony Lisy? Kobiety, które wciąż pytają „Czego ty chcesz?” uwięzione są w pułapce. Szukają potwierdzenia dla własnych decyzji, nawet jeśli dokładnie wiedzą, czego pragną, i nikt im się nie sprzeciwia. Proszą innych o podjęcie nawet tych decyzji, które dotyczą tylko i wyłącznie ich samych. Szukają kogoś, kto odbierze im możliwość kierowania swoim życiem, a na koniec dziękują z uśmiechem za to, że pozwoliły się okaleczyć. Działają zgodnie z ukrytym wzorcem postępowania: decyzja podjęta bez aprobaty partnera jest złą decyzją. „Czego ty chcesz?” staje się synonimem rezygnacji, wycofania i braku wiary w siebie. Kobiety, które często zadają to pytanie, rezygnują z samodzielności. Wynegocjowanie lub wręcz wywalczenie czegoś w sporze z partnerem wydaje się im zbyt egoistyczne. Na syndrom Mony Lisy cierpią jednak również te, które próbują ( na ogół nieskutecznie ) dochodzić swoich praw atakami histerii. Oczywiście wiele kobiet, które nie utknęły jeszcze na dobre w pułapce, walczy o swoje racje i domaga się czegoś dla siebie od innych. Jednak tylko nieliczne potrafią robić to bez poczucia winy. Większość kobiet, z którymi rozmawiałam na ten temat, przyznaje, że kiedy jasno wyrażają swoje życzenia, bronią swoich poglądów lub okazują gniew, zawsze czują się nieswojo. Kobietę, która pragnie zrzucić maskę uległości, długo jeszcze prześladować będą zdania zapamiętane z dzieciństwa: „Nie wolno w ten sposób postępować”, „To nie wypada”, „Będziesz tego żałować”, „A gdyby wobec ciebie ktoś tak się zachowywał?”, „Żądaniami niczego nie osiągniesz”, „Ośmieszasz się”, „Zachowujesz się jak wariatka”, „Dziewczynki tak nie postępują”, „Jeśli nie będziesz miła, nikt cię nie będzie lubił”. Kobiety rzadko są świadome krzywdy, jaką sobie wyrządzają. Mimo woli kreują obraz siebie, degradujący je do roli służących. Osoba, która nie mówi tego, co naprawdę myśli, i nieustannie spełnia cudze oczekiwania, sprawia wrażenie obłudnej. I żaden uśmiech tu nie pomoże. Zastanów się najpierw: „Czego ja chcę?” Stawiaj swoje cele na pierwszym miejscu! A jak postępują mężczyźni? Wiele z was powie, że przecież mężczyźni mają te same problemy. Również oni muszą się podporządkowywać. Co jest więc szczególnego w kobiecym uległym uśmiechu? Oczywiście, mężczyźni również muszą się podporządkowywać, ale rzadko robią to z uśmiechem. Raczej zaciskają w kieszeniach dłonie w pięści, a ich twarze wyrażają gniew, przygnębienie lub pogardę. Niewątpliwie, mężczyzna również może wpaść w pułapkę Mony Lisy, ale to jednak przede wszystkim kobiety cierpią z powodu patriarchalnych stosunków władzy. Wróćmy więc do kobiet.

Kobiety rezygnując z uśmiechem na twarzy z jasnego wyrażania swoich poglądów, z głośnego i stanowczego stawiania wymagań, wszystkie te kobiety, które mają nadzieję, że podstępem osiągną to, o co boją się otwarcie walczyć, nieuchronnie muszą stracić szacunek do siebie. Osłabiają swoją pozycję społeczną i w rzeczywistości działają przeciwko równouprawnieniu. Na pierwszy rzut oka stwierdzenie to może wydawać się mocno przesadzone. Dlaczego wypieranie swoich potrzeb, swojej tożsamości ma mieć wpływ na kwestię równouprawnienia? Niestety, równouprawnienie blokowane jest z dwóch stron. Z jednej przez mężczyzn, którzy nie chcą oddać władzy, a drugiej przez kobiety, które nie roszczą sobie do tej władzy żadnych praw. Nie wystarczy zapisanie praw kobiet w konstytucji. Równouprawnienie dotąd pozostanie pustym słowem, dopóki kobiety będą oczekiwać, że ktoś dobrowolnie odda im część władzy. Prawo ma sens tylko wtedy, gdy funkcjonuje w naszej świadomości i gdy potrafimy je egzekwować. Trudno w to uwierzyć, ale kobiety często same rezygnują z równouprawnienia. Poniżej przedstawiam prawdziwą, chodź niewiarygodnie brzmiącą historię: Współwłaścicielka pewnej średniej wielkości firmy postanowiła płacić kobietom i mężczyznom taką samą pensję za tę samą pracę. Oznaczało to, że mężczyźni oddadzą część swoich pieniędzy kobietom, ponieważ firma nie mogła sobie pozwolić na dodatkowe wydatki. Na to jednak nie wyraziły zgody kobiety, twierdząc, że mężczyźni zbuntują się, jeśli będą mniej zarabiać. Wolały uznać za naturalne, że dostają mniej pieniędzy, gdyż przecież „zawsze tak było”, i nie skorzystały z prawa do równych wynagrodzeń. Wprawdzie niektóre z nich narzekały, że źle się stało, ale żadna nie była gotowa do konfrontacji z mężczyznami i nie poparła projektu właścicielki firmy. Zawiązki zawodowe nie wywalczą podwyżek płac bez stawiania żądań i podejmowania ryzyka konfrontacji. Podobnie kobiety nie mogą oczekiwać prawdziwego udziału w życiu społecznym, jeśli nie będą formułować jasnych, jednoznacznych i twardych żądań. Kobiety nie mają silnego poparcia dla swoich interesów, nikt poważnie nie upomina się o ich prawa. Nawet one same tego nie robią. Odnoszę wrażenie, że w tej kwestii ( i nie tylko w tej ), kobiety kolektywnie cierpią na syndrom Mony Lisy. Nieskuteczne sposoby uwolnienia się od syndromu ML Obraz kobiecości, jaki otrzymałyśmy w spadku po wielu pokoleniach kobiet, zobowiązuje nas do wybrania jednego z dwóch wzorców ról: „cierpliwej i uległej” lub „bezradnej i histerycznej”. Każdy z tych dwóch wzorców uznaje interesy kobiet za drugoplanowe, a ich poglądy za nieistotne. Kobiety nie powinny się więc dziwić, że kiedy grają te role, traktowane są z lekceważeniem. Nawet kobiecą seksualność próbuje się upchnąć, bez większego sprzeciwu ze strony kobiet, w jedną z dwóch przegródek: „cnotliwa i bierna” lub „drapieżna modliszka”. Przedstawię teraz dwa przykłady autodestruktywnych wzorców postępowania, prowadzących do porażek. Być może odnajdziesz w nich podobieństwo do twojej własnej historii i uświadomisz sobie, że również ty byłaś ( lub jesteś ) spadkobierczynią Mony Lisy. Przykład pierwszy: Sigrid i Jens od dziesięciu lat są małżeństwem. Tak wygląda typowy scenariusz częstych kłótni w ich domu: Sigrid chce, żeby mąż odebrał córkę od przyjaciółki, a ona w tym czasie będzie mogła zająć się domem. Pyta więc męża ( nieco zbyt słodko ): „Ciężki miałeś dzień?” „...Nie.” „Pojedziesz po Julię?” „...Nie.” „Mogłabym przez ten czas trochę poprasować.“ „...Nie. Ty pojedź. Jestem głodny i muszę obejrzeć dziennik. Zresztą Julia może wrócić autobusem. Za bardzo ją rozpieszczasz.” Sigrid aż kipi ze złości, odpowiada jednak spokojnie:

„Uważam, że to niesprawiedliwe. Odpoczywasz sobie i zwalasz wszystko na mnie.” Mąż Sigrid nie daje się ruszyć: „Ja jej nie odbiorę. Niech sobie sama radzi.” Dopiero w samochodzie Sigrid uspokaja się na tyle, że może rozważyć całą sytuację. Po raz kolejny przegrała. Jest wściekła na siebie i na męża. Powinna się rozwieść. Jej desperackie próby zachowania spokoju do niczego nie prowadzą. Wiele kobiet dobrze zna te sytuacje, w których bezradnie lub z wściekłością przyznają się do klęski. Czy umiesz sobie wyobrazić, że okazujesz gniew i irytację? Jak często pozwalasz sobie na gwałtowne reakcje? Dziś wiele kobiet już rozumie, że niewiele zwojują uśmiechem i opanowaniem. Wciąż jednak mało to zmienia. Przykład drugi opisuje równie nieskuteczne zachowanie histeryczne. Próba przeforsowania swoich celów w agresywny sposób kończy się najczęściej tak, jak w niżej opisanym przypadku: Kłótnie Edyty i Gerharda, którzy od czterech lat są małżeństwem, mają z reguły ten sam finał. Edyta płacze w kuchni, a Gerhard idzie do baru. Cotygodniową piątkową awanturę o sprzątanie łazienki zawsze przegrywa Edyta. Przygotowuje się już od rana, zbiera mądre argumenty, a tajemnicy ćwiczy nawet przed lustrem swój występ. Właściwie jest pewna, że tym razem się uda. Wieczorem siada naprzeciwko męża przy stole. Gerhard spogląda na nią znużonym wzrokiem. Wie, że zaraz zacznie się cotygodniowy teatr ze sprzątania łazienki. Edyta bez żadnych wstępów zaczyna: „Musimy porozmawiać o sprzątaniu.” „...Tylko nie to!” „”Właśnie że to! Nigdy nic nie robisz w domu.” Gerhard nawet nie zadaje sobie trudu, żeby odpowiedzieć. Wyciąga piwo z lodówki i patrzy na nią wyzywająco. Edyta traci całą odwagę. Na jego bierny opór potrafi reagować wyłącznie pełną bezradności wściekłością lub równie bezsilnym płaczem. „Jesteś zwyczajną świnią!” – krzyczy, krztusząc się od łez. Gerhard uznaje tę obelgę za pretekst do wyjścia z domu. O ile w przykładzie Sigrid można łatwo stwierdzić, dlaczego i jak przegrywa, o tyle historia Edyty jest mniej oczywista. Pozornie w całej tej scenie nie było ani uśmiechu, ani gestów podporządkowania. Obie historie mają jednak podobne korzenie: żadna z tych kobiet nie wierzy naprawdę, że potrafi przekonać partnera do uczestniczenia w pracach domowych. W rzeczywistości zarówno Sigrid, jak i Edyta już na wstępie okazują uległość. Również bierna rezygnacja z władzy jest elementem syndromu Mony Lisy. Edyta tak naprawdę nie wierzy, że ma prawo wymagać od męża pomocy. Jest wściekła, nic nie dzieje się zgodnie z jej planem, bowiem widząc zmęczone oczy męża, wpada w pułapkę wyrozumiałości. Słyszy wewnętrzny głos, który mówi: „Nie możesz tego od niego wymagać, on i tak ledwo żyje”. Dla własnego zmęczenia ma jednak znacznie mniej zrozumienia. Wyobraź sobie, że mówisz: „Rozumiem, że jesteś zmęczony, chcę jednak, żebyś...”. Ucz się wymagać od innych. Jaki typ osobowości może uchronić cię przed syndromem Mony Lisy, pokazuje udana próba Gesine. Od ośmiu miesięcy Gesine mieszka ze swoim przyjacielem Guntherem. Jej życiowe motto brzmi: Nie bać się otwartych i ostrych konfrontacji. To właśnie ta postawa pozwoliła Gesine przekonać partnera do przejęcia na siebie części znienawidzonych przez nich oboje prac domowych. Gesine dokładnie wiedziała, czego chce. Pewnego dnia, podczas miłej pogawędki przy porannej kawie, zapytała prawie od niechcenia: „Gunther, kiedy posprzątasz łazienkę?”

Gunther popatrzył na nią ze zdumieniem: „Przecież ja nigdy nie sprzątam łazienki!” „No właśnie! – odparła Gesine – A ja chcę, żeby to się zmieniło!” Gunther: „Nie ma mowy!” Gesine była niewzruszona: „Już od dawna złości mnie, że nic nie robisz w domu. Nie zamierzam tego dłużej tolerować. Albo znajdziemy jakieś rozwiązanie, albo czeka nas taka awantura, że nie wiem, jak to się dla nas skończy”. Bardzo szybko dotarli do punktu kulminacyjnego. Gesine wszystko sobie wcześniej dobrze przemyślała. Wiedziała, że na dłuższą metę nie zniesie odgrywania roli służącej, prędzej czy później problem wróci. Gunther uważał, że to szantaż i miał rację. Gesine była jednak świadoma, że jeśli teraz odpuści, to równie dobrze mogą zacząć pakować walizki. Była wściekła i nie zamierzała ustąpić nawet o milimetr. Gunther czuł to wyraźnie. Przyglądał się jej zły, lecz zamyślony. W duchu przyznawał jej rację, mimo to próbował jednak podważyć jej decyzję. Zaczął od pochlebstwa: „Przecież ty to lepiej robisz.” Potem groził: „Pogrążymy się w chaosie, jeśli każde z nas będzie odpowiedzialne za wszystko”. Na koniec spróbował zagrać na jej uczuciach: „Chyba twój stosunek do mnie za bardzo się zmienia”. Na przemian był czuły i krzyczał na nią.Gesine pozostała niewzruszona. „Będziesz sprzątał łazienkę!” – brzmiało jej jasno sformułowane i ostateczne żądanie. Próby przekonania jej do zmiany decyzji przyjmowała z powagą, wściekłością lub rozbawieniem. To była nieodwołalna decyzja. Albo Gunther przestanie się wymigiwać od zajęć domowych, albo koniec z ich związkiem. Przed tym krokiem wiele kobiet cofa się z lękiem. Nie wyobrażają sobie, że mogłyby położyć na szali swój związek, stają się więc podatne na szantaż ze strony mężczyzny, na jego bezpośrednią lub ukrytą groźbę odejścia. Większość kobiet zawoła w tym miejscu z niedowierzaniem: „Z powodu takiego głupstwa grozić od razu rozstaniem?”. Jednak to właśnie takie nieistotne głupstwa krok po kroku spychają kobiety na przegraną pozycję. W końcu to, czego oczekują od siebie partnerzy, to zawsze są głupstwa. Kobiety sądzą, że ważna jest dopiero suma ustępstw, ale to właśnie te pojedyńcze, niewielkie i pozornie niegroźne przysługi czynią z nich niewolnice. Być może po przeczytaniu tego fragmentu poczułaś się nieswojo – wcale nie chciałaś tak naprawdę wiedzieć, jak wyzwolić się od uśmiechu Mony Lisy. To zbyt radykalne. Zbyt wiele od ciebie wymaga. Mam jednak nadzieję przekonać cię, że nieustanna gotowość dostosowania się do innych prędzej czy później prowadzi do nieszczęścia. Jeśli nie dbamy o nasze własne interesy, jeśli szukamy pokrętnych rozwiązań i uciekamy przed otwartą konfrontacją, jeśli same siebie nie traktujemy poważnie, nie uda nam się zbudować solidnego poczucia własnej wartości. Swoim postępowaniem będziemy torpedować i uniemożliwiać własną emancypację. Wyzwolenie się z roli zastraszonej, uległej, wiecznie uśmiechniętej ofiary oznacza otwartą i uczciwą walkę o swoje interesy. Równie konsekwentnie trzeba umieć zakończyć związek, gdy druga osoba żąda od ciebie zbyt wielu pozornie błahych i głupich ustępstw. Odrzucając uśmiech Mony Lisy, zyskasz więcej stanowczości i niezależności. W życiu będzie mniej gotowych rozwiązań, mniej spokoju i pewnych dróg, ale również mniej manipulacji, zależności i zakłamania. Jeśli kobiety poważnie traktują kwestię równouprawnienia, muszą pamiętać, że tylko naprawdę niezależna kobieta może w pełni korzystać ze swoich praw. Nie można być troszkę niezależną, podobnie jak nie można być troszkę w ciąży. Kobieta, która wierzy, że rezygnując z samodzielności, zapewni sobie bezpieczne życie, prawdopodobnie dość szybko przeżyje gorzkie rozczarowanie. Także ona może zostać opuszczona, oszukana i upokorzona. Pewnego dnia może znaleźć się w rozpaczliwej sytuacji, bez zawodu i bez pieniędzy. Przez całe życie była grzeczna, na wiele rzeczy przymykała oczy, jeszcze więcej znosiła w milczeniu. A mimo to cierpi. Przecież się poświęcała, robiła to, czego od niej żądano, nawet w łóżku. Wszystko na próżno. Zostaje sama, poniżona i niepotrzebna. Bolesne przebudzenie.

Pułapki relacji z otoczeniem Kobiety cierpiące na syndrom Mony Lisy zwykle wpadają w pułapki relacji z otoczeniem. Omawiając kolejne pułapki, ilustruję je prawdziwymi przykładami, chcę bowiem pokazać, jak dalece mogą się wynaturzyć początkowo pozornie błahe problemy, gdy kobiety nie rezygnują z destrukcyjnych zachowań. Jednocześnie pragnę przekonać kobiety do wykazywania większej czujności, bowiem każdej z nas stale zagraża chęć zrezygnowania, z uśmiechem na twarzy, z własnych potrzeb i celów.  Pułapka wyrozumiałości ( najlepiej charakteryzuje ją zdanie: „Muszę być wyrozumiała dla emocjonalnych problemów mojego otoczenia” ).  Pułapka usłużności ( podstawowym motywem postępowania jest pomaganie innym po to, by zwrócić na siebie uwagę i zdobyć ich sympatię ).  Pułapka ofiarności ( kobiety wierzą, że ich przeznaczeniem jest rola męczennicy, dlatego całkowicie poświęcają się dla innych ).  Pułapka skromności ( rezygnacja z własnych potrzeb i pragnień uważana jest za cnotę ).  Pułapka współczucia ( kobieta identyfikuje się z ofiarą. Wierzy, że tylko ona może jej pomóc. Całkowicie wypiera kwestię odpowiedzialności za swoje życie osoby, której współczuje ). Pułapka wyrozumiałości Motyw przewodni brzmi: „Muszę być wyrozumiała dla emocjonalnych problemów mojego partnera”. Potrafię to zrozumieć. To przecież zrozumiałe. Kobiety często bez zastanowienia wypowiadają podobne zdania. Tolerują spóźnienia, rozumieją, że kogoś źle potraktowano, szukają usprawiedliwień nawet dla bezczelnych i bezwzględnych występków, również wówczas, gdy same padają ich ofiarą. Gdy tylko użyjesz słowa rozumiem, zastanów się od razu: Co właściwie rozumiem? Dlaczego to rozumiem? W jakim stopniu to rozumiem? Czy naprawdę akceptuję to, co „rozumiem”? Czy naprawdę rozumiesz na przykład motywy postępowania przyjaciółki, która tuż przed umówionym spotkaniem dzwoni, by ci powiedzieć, że nie przyjdzie, ponieważ jej mąż będzie niezadowolony? Kobiety często stawiają znak równości między świadomością, że nie mogą zmienić drugiej osoby, a „rozumieniem” jej. Oczywiście ma to niewiele wspólnego z rzeczywistym znaczeniem tego słowa. Nawet jeśli zdają sobie sprawę z motywów czyjegoś postępowania, nie oznacza to, że muszą je akceptować. Słowo rozumieć oznacza uświadamiać sobie relacje między obserwowanymi zjawiskami i wyciągać wnioski. Można więc na przykład rozumieć sprzeczność między pracą a kapitałem albo rozwiązanie równania kwadratowego. Słowo rozumieć oznacza też gotowość do wczuwania się w treść cudzych stanów emocjonalnych i motywy postępowania. Rozumiemy uczucie żalu po śmierci bliskiej osoby, sercowe kłopoty ukochanego przyjaciela lub gniew zranionego człowieka. Coraz częściej za pomocą tego pojęcia określamy również powierzchowną formę tolerancji. Niestety, to wtórne znaczenie nierzadko wysuwa się na pierwszy plan. Współcześnie słowo rozumieć używane jest w znaczeniu: przymykać na coś oczy, pobłażać, dystansować się. A przecież możemy rozumieć jakieś postępowanie, a równocześnie go nie akceptować. Często znosimy czyjeś zachowanie tylko dlatego, że brakuje nam odwagi, aby je otwarcie potępić. W ten sposób pierwotne znaczenie – logiczne lub emocjonalne rozumienie – przekształca się stopniowo w synonim pobłażliwości wobec zachowań, których w gruncie rzeczy nie akceptujemy. Słowo rozumiem zdejmuje wówczas ze sprawcy odpowiedzialność nawet za niewybaczalne występki, przenosząc je na niezależne od niego zewnętrzne przyczyny.

Z drastycznym przykładem takiego „rozumienia” mamy do czynienia przy próbach interpretowania aktów brutalnej przemocy ze strony skrajnie prawicowych ugrupowań. „Sprawcami są bezrobotni, zbuntowani, pozbawieni perspektyw ludzie, właściwie można po części rozumieć ich gniew i agresję”, tłumaczył mi pewien 30-letni nauczyciel. Groźny wzorzec rozwiązywania ( lub wypierania ) własnych problemów poprzez agresję wobec wszystkiego, co obce, staje się logiczną konsekwencją trudnych warunków życia. Nikt już nie domaga się pociągnięcia do odpowiedzialności ani bezpośrednich sprawców, ani przyklaskujących sojuszników. Zrozumienie za wszelką cenę? Pułapkę zrozumienia trudno jest zdemaskować. Kobiety nawet nie zauważają drobnych epizodów, które dzień za dniem budują groźną zasadzkę. Od najwcześniejszych lat uczy się je bowiem, że rozumienie innych jest wielką cnotą. Zrozumienie dla słabości innych stało się więc symbolem kobiecości. Nawet wówczas, gdy te „słabości” są niczym cios pięścią w twarz. Jeżeli rozumiesz, dlaczego twój szef ma zły humor, prawdopodobnie tkwisz już w pułapce. Jeśli jesteś wyrozumiała dla humorów swojego męża, z pewnością ugrzęzłaś w niej po uszy. Dzieciom, a zwłaszcza dziewczynkom, tłumaczy się, że ten rodzaj rozumienia świadczy o naszym człowieczeństwie. Nigdy nie byłam w stanie pojąć, dlaczego uczy się nas tego, że powinnyśmy akceptować w milczeniu coś, co uważamy za złe, zamiast jasno i wyraźnie mówić: „To mi się nie podoba!” lub: „To, co robisz, jest podłe!”. Rozumienie staje się w ten sposób tożsame z wybaczaniem i przyzwoleniem. Tolerowanie podłych zachowań, które nie godzą w nas bezpośrednio, można wytłumaczyć brakiem odwagi cywilnej lub zwykłą obojętnością. Ale cierpliwe znoszenie skierowanej przeciwko nam agresji nie ma nic wspólnego z „rozumieniem” drugiego człowieka. To po prostu autodestrukcja. Jej skutki zawsze są bolesne: od nieustannego przygnębienia, poprzez narastający lęk i utratę poczucia własnej wartości, po choroby psychosomatyczne. Rezygnując z siebie w imię „rozumienia innych”, kobiety uruchamiają błędne koło rozpaczy i braku nadziei. Kobiety tkwiące w pułapce wyrozumiałości rzadko są ofiarami przemocy fizycznej, dlatego tak trudno jest im rozpoznać niebezpieczeństwa swojej postawy życiowej. Dodatkową przeszkodę stanowi fakt, że bycie wyrozumiałym ( w tym kontekście używane jest też słowo liberalny ) stało się modne. Ponadto, rozumiejąc, okazujemy współczucie, a jest to cecha, którą większość kobiet ceni wysoko. Chętnie przypisujemy sobie umiejętność współ–odczuwania z innymi, co łatwo rozpoznać w takich stwierdzeniach jak: „Potrafię uważnie słuchać”, „Potrafię wczuć się w położenie innych”. Niestety, za tymi słowami często skrywa się bezkrytyczna akceptacja czyjegoś zachowania lub sposobu myślenia, nawet wówczas, gdy szkodzi ono innym. Pułapka wyrozumiałości zatrzaskuje się w chwili, gdy rozumiejąca wszystko kobieta rezygnuje z siebie. Teraz przekazywany przez nią komunikat brzmi: „Poddałam się. Nie będę już więcej sprzeciwiać się temu, że jesteś dla mnie niedobry.” Każda z nas zna kobiety, żyjące całymi latami w wyniszczających związkach i niepodejmujące żadnych prób wyrwania się z opresji. Droga wiodąca w pułapkę może wyglądać całkiem niegroźnie: Hilge, prawniczka z zawodu, wyszła za mąż za adwokata. Miała wielkie plany: wspólna kancelaria, a w niej dwa przestronne gabinety, dla niego i dla niej, wspólne omawianie kwestii prawnych, aktywny wypoczynek podczas nielicznych chwil wolnych od pracy. Gunnar, mąż Hilge, zabronił jej występować w sądzie, uznał bowiem, że brak jej niezbędnej charyzmy i siły przekonywania. Jej rola sprowadzała się więc do opracowywania akt. Faktem jest, że znała się na tym lepiej niż on, na studiach miała lepsze oceny, a pracę magisterską obroniła w świetnym stylu. Hilge rozumiała wszystko i wybaczała mężowi: chciał wyrobić sobie nazwisko i taki podział pracy był mu niezmiernie pomocny. Ona przygotowywała mu linię obrony i argumenty nie do zbicia, on prezentował je podczas rozprawy. Sukcesy przypisywał wyłącznie sobie. Do Hilge należały wszystkie obowiązki biurowe; to ona sporządzała dokumenty, prowadziła księgowość i ustalała terminy spotkań. Mąż w tym czasie nawiązywał

kontakty z klientami, co w praktyce oznaczało, że siedział w kawiarni i czytał gazety. Wszyscy o tym wiedzieli, również Hilge, ale wciąż była wyrozumiała. Naprawdę źle zaczęło się dziać, kiedy Gunnar zaczął naigrywać się z jej roli sekretarki. Krytykował jej metody prowadzenia biura i zachowywał się tak, jakby robił jej łaskę, pozwalając dla siebie pracować. Klienci znali Hilge wyłącznie jako sekretarkę, nikt się nie domyślał, że również jest prawniczką. W końcu Hilge zaczęła tracić grunt pod nogami. Coraz trudniej radziła sobie z tą zakłamaną sytuacją, popełniała błędy, czuła się bezradna, ale wciąż nie była w stanie powiedzieć niczego złego o swoim mężu. Otrząsnęła się dopiero wtedy, gdy Gunnar uderzył ją w twarz za to, że popełniła błąd ortograficzny. Jeszcze tego samego dnia spakowała walizki. Rozwiodła się i obecnie jest młodszą wspólniczką w renomowanej kancelarii adwokackiej. Pułapka wyrozumiałości zatrzaskuje się również w o wiele bardziej subtelnych i pozornie mało istotnych okolicznościach. Na przykład wtedy, kiedy kobieta nie oczekuje szczerych przeprosin od męża, który wyrządził jej przykrość. Czy musiałaś już kiedyś przepraszać za swoją porywczość? Jeśli tak, to masz szczęście: nie wpadniesz tak łatwo w pułapkę Mony Lisy. Ktoś, kto szczyci się tym, że zawsze potrafi się opanować, prawdopodobnie skrywa w sobie lęk przed skutkami własnego wybuchu gniewu. Ale przecież to żaden wstyd czasem się zezłościć. Ważne jest, by umieć za to przeprosić. Przepraszać powinniśmy zazwyczaj za niewłaściwą formę; o wiele rzadziej należy wycofywać się z zakomunikowanej treści. Przeprosiny za aroganckie zachowanie nie muszą być wyrażone słowami ani przyjmować jakiejś wyszukanej formy, powinny być natomiast szczere i jednakowo rozumiane przez obie strony konfliktu. Popełniasz błąd uznając bukiet kwiatów za przeprosiny, podczas gdy twój partner traktuje go jako zadośćuczynienie unieważniające jego postępek. Wynagradza cię w ten sposób za znoszenie w milczeniu jego zachowania, a to kiepski interes. Podstępna forma pułapki wyrozumiałości występuje w związkach, w których pozornie nie pojawiają się właściwie żadne konflikty. Wszystko przykryte jest cieplutką, nigdy niewietrzoną kołderką układów i wzajemnych ustępstw. Jeśli jednak z jakiegoś powodu pęknie zmurszała tkanina poszwy, ujawnia się ohydna maska nieuświadamianej do tej pory wrogości. Jedno z partnerów nagle wypada z roli, być może z powodu nadużywania alkoholu, stresu w pracy, niewyspania, problemów z dziećmi, kłótni z rodzicami lub teściami. Nagle pozornie błogie życie zamienia się w piekło. Partnerzy ujawniają całą, długo skrywaną wzajemną nienawiść. Jeżeli masz podobne doświadczenia, jeżeli ktoś cię zranił, zachował się wobec ciebie grubiańsko i nigdy cię nie przeprosił, nie łudź się, że to był incydent. Prawdopodobnie wpadłaś w pułapkę wyrozumiałości. A kiedy usłyszysz siebie mówiącą: „On po prostu taki jest”, „To mu się zdarzyło tylko raz”, „On wcale tak nie myślał”, „Kiedy wypije, staje się innym człowiekiem”, „W gruncie rzeczy jest dobrym mężem”, powinna ci się natychmiast włączyć twoja wewnętrzna syrena alarmowa. Kiedy kobiety zauważają, że usprawiedliwiają niewybaczalne zachowania partnerów, tkwią już zazwyczaj w pułapce wyrozumiałości. Fatalnie, jeśli nie widzą żadnego wyjścia, oprócz cierpliwego znoszenia swojego losu. Sytuację pogarsza fakt, że kobiety te komunikują swoją pełną zrozumienia postawą coś, czego w rzeczywistości nigdy nie chciałyby powiedzieć: „Zasłużyłam sobie, to ja ponoszę winę za to, że tak mnie traktujesz”. Partner odczytuje ten komunikat jako usprawiedliwienie dla swojego postępowania, coraz łatwiej przychodzi mu więc lekceważenie ofiary, ranienie jej słowami, a nawet stosowanie przemocy fizycznej. Uważa w dodatku, że ma do tego prawo, gdyż ofiara nieświadomie oczekuje takiego traktowania. Pułapka usłużności Motyw przewodni brzmi: „Jeśli będę służyć mu ( jej ) pomocą, zyskam jego ( jej ) aprobatę i sympatię”.

W większości przypadków pułapka usłużności stanowi ostrzejszą formę pułapki wyrozumiałości, a jej istotą są błędnie rozumiane motywy altruistyczne. Charakterystyczne dla tej pułapki jest to, że pomocnica często nosi w sobie ogromne pokłady dobrze maskowanej agresji. Potrafi zadręczać podopiecznych wyrzutami i w czarnych barwach opisywać im ich ponurą sytuację. Często wręcz rozkoszuje się drobiazgowym wyliczaniem ich nieszczęść. Nawet jeśli na jej twarzy zagości wówczas wyraz wielkiej troski, na ustach rozkwitnie łagodny uśmiech triumfu. Pomocnicy wcale nie zależy na tym, by podopieczny stanął na nogi. Jej strategia polega na wspieraniu jego systemu zachowań, aby samej poczuć się lepiej. Na przemian poucza go i oskarża, ale w rzeczywistości komunikuje: „Wcale nie musisz się zmieniać”. Klasycznymi przypadkami uwikłania się w tę pułapkę są partnerzy osób uzależnionych od alkoholu. Alkoholizm to poważna choroba i nie jest moim zamiarem przedstawianie w złym świetle wszystkich partnerów alkoholików. Część z nich jednak akceptuje stopniową autodestrukcję chorego, usprawiedliwiając nadużywanie alkoholu i robiąc dobrą minę do złej gry. Szczególnie dotyczy to osób z otoczenia tak zwanych ukrytych alkoholików, potrafiących skutecznie się maskować. Część z nich być może nie popadłaby w uzależnienie, gdyby nie wsparcie ze strony otoczenia, które toleruje lub bagatelizuje problem. Do tej grupy kobiet należą również żony „maminsynków”, które próbują wyzwolić swoich mężów z zależności od matki, budując z nimi podobnie destrukcyjną więź. Aktywni mężczyźni i kury domowe Kolejna grupą kobiet wpadających w pułapkę usłużności są partnerki szalonych alpinistów, namiętnych sportowców lub nieustraszonych globtroterów. Aby umożliwić jemu samorealizację, rezygnują z własnego życia. Potrzeby swych dzielnych mężczyzn – pragnienie ucieczki i wyrwania się w świat – przyjmują ze zrozumieniem, wspierają ich i pomagają im je realizować. Pułapka usłużności zatrzaskuje się również nad kobietą, której partner boi się wyzwań stawianych przez życie, unika odpowiedzialności, izoluje się od otoczenia. Również w tej sytuacji pomocnica ma szereg możliwości uzasadnienia własnej rezygnacji z siebie: musi pocieszać partnera, bronić go przed światem lub kłócić się z nim, i tak mija dzień za dniem. Jeśli partner jest bezwolny lub nieodpowiedzialny, kobieta często mu matkuje. W opisanych wyżej sytuacjach nie oczekuje się od partnera żadnej zmiany zachowania. Dwa przykłady: Sportowiec: Jest całkowicie pochłonięty swoją pasją – grą w badmintona. Uczestniczy we wszystkich turniejach, gra w pierwszej drużynie swojego klubu. W trosce o kondycję uprawia biegi przełajowe, dwa razy w tygodniu trenuje w klubie, a oprócz tego sam szkoli zawodników. Podczas spotkań towarzyskich z jego udziałem mówi się tylko o sporcie, o najmodniejszym i najlepszym wyposażeniu – butach, rakietach, lotkach, o przeciwnikach, kondycji, pozycji w lidze i tak dalej. Inne tematy nie istnieją. Żona badmintonisty właściwie nie interesuje się sportem, mimo to z pełnym poświęceniem wspomaga męża w realizacji jego namiętności. Nie stawia żadnych żądań odnośnie pomocy w domu, wspólnego spędzania czasu, zaspokajania jej potrzeb. „Jest szczęśliwa, gdy on jest szczęśliwy”. Być może jest z niego dumna, być może zastępczo rozkoszuje się jego całkowitym oddaniem się pasji. Takie przynajmniej odniosłam wrażenie. Zawsze w pobliżu męża, zawsze z łagodnym uśmiechem na twarzy, dbająca o pełną lodówkę i nienaganny porządek w domu. Nic więcej nie można o niej powiedzieć, nie ma żadnych własnych spraw. Hobbysta: Prawie cały wolny czas spędza w ogrodzie. Dobrze zarabia, mają więc z żoną duży dom, imponującą szklarnię i równie wspaniały ogród. Jego żona jest dumna z ogrodu i podziwia umiejętności męża. Sama nie przepada za grzebaniem w ziemi, trzyma się więc z daleka od roślin, czyta romanse lub robi dla męża zakupy w sklepie ogrodniczym. Jej mąż uważa, że rozmowy ze sprzedawcami, składanie zamówień, odbiór i w ogóle to ciągłe jeżdżenie są dla niego zbyt uciążliwe. Jej komentarz brzmi zawsze „On nie lubi załatwiać pewnych spraw, a ja chętnie mu pomagam”. Kocha teatr, ale mąż godzi

się jej towarzyszyć nie częściej niż raz w roku. Zrezygnowała więc z jedynej rozrywki, ponieważ uważa, że nie byłoby fair, gdyby wychodziła sama. „Nie mogłabym mu tego zrobić”. Znajomi rzadko ich odwiedzają. Mąż wprawdzie lubi pokazywać swój ogród i opowiadać o roślinach, ale wkrótce daje gościom do zrozumienia, że ma ich dosyć. Nie znosi towarzyskich pogawędek o niczym. Ona nie ma żadnych własnych zainteresowań i całkowicie skoncentrowała się na stwarzaniu mężowi korzystnych warunków do oddawania się pasji. Obie historie opowiadają o tym samym, o kobietach, które do tego stopnia uzewnętrzniły swoją rezygnację z siebie, że już nawet nie wchodzą w konflikty z partnerem. Pułapka ofiarności Motyw przewodni brzmi: „Moim przeznaczeniem jest poświęcać się dla dobra innych”. Kilkanaście lat temu psychologowie zadali sobie pytanie, dlaczego niektórzy ludzie padają ofiarą przestępstw częściej niż inni, a rezultaty ich badań wzbudziły wiele kontrowersji. Opinia publiczna nie chciała zaakceptować faktu, że ofiary w pewnym stopniu są współodpowiedzialne za to, co im się przydarza – winni mogą być przecież tylko i wyłącznie sprawcy. Z czasem dyskusja ugrzęzła w pobocznych tematach: kobiety zastanawiały się, czy mogą nosić minispódniczki, czy powinny się malować. Tymczasem badania wykazały, że takie zewnętrzne czynniki jak wyzywający wygląd nie są wcale czymś typowym dla wielokrotnych ofiar przemocy. Jest raczej na odwrót: to właśnie niepozorni, nieśmiali i bojaźliwi ludzie są regularnie okradani przez złodziei kieszonkowych. To ciche, skromne kobiety padają dwu-, a nawet trzykrotnie ofiarą gwałtu. Podsumowując możemy powiedzieć: ofiarą przestępstw padają najczęściej ludzie, których wygląd i wyraz twarzy sygnalizują lęk i bezbronność i którzy spodziewają się, że może im się przydarzyć coś złego. To oni wysyłają nieświadomie komunikat: „Jestem ofiarą”. Helena, 34-letnia urzędniczka mówi o sobie: „Takie rzeczy przytrafiają się zawsze właśnie mnie. To mnie podejrzewa się o zepsucie komputera w biurze, to mnie sąsiedzi oskarżają o rozsiewanie plotek, mimo że staram się trzymać z boku. A mój mąż twierdzi, że to ja ponoszę winę za nasze kłopoty małżeńskie. Spokoju nie daje mi myśl, że być może w tym wszystkim, co oni mówią, jest trochę prawdy”. Są kobiety, które obarczają się winą za wybryki chuligańskie swoich dzieci, za brak zainteresowania partnera współżyciem seksualnym czy za utratę pracy. Zawsze czują się z jakiegoś powodu winne. Helena z płaczem opowiada mi o tym, jak w magiczny wręcz sposób ściąga na siebie rozmaite oskarżenia. Rzadko udaje jej się udowodnić, że są one bezpodstawne. Zaczęła nawet wierzyć, że to naprawdę ona popsuła komputer, chociaż nie było na to żadnych dowodów. Pewnego razu, po kłótni rodzinnej, w której czynnie uczestniczyła, złapała się na tym, że gorączkowo próbuje udowodnić sobie samej, że nie miała racji. Zawsze wystawia się swoim wrogom na ostrzał. Nic dziwnego więc, że została niesłusznie oskarżona o spowodowanie wypadku samochodowego i dopiero adwokat był w stanie udowodnić jej niewinność. Uwikłała się w sieć samooskarżeń, a brak poczucia własnej wartości i stałe poczucie winy w magiczny wręcz sposób ściągały na nią nieszczęścia. Poświęcić siebie dla innych? Kobiety, które mają skłonność do wchodzenia w rolę ofiary, wierzą, że nieskazitelnym postępowaniem zaskarbią sobie łaskę losu. Poświęcają się dla męża, krewnych, szefa i kolegów z pracy, znikąd nie otrzymując nawet słowa podziękowania. Wszyscy przyjmują ich poświęcenie jako coś oczywistego. Dlaczego miałoby być inaczej, skoro poświęcają się na własną prośbę? To one opiekują się chorą ciotką, one – jako jedyne – bez sprzeciwu co wieczór zostają po godzinach w pracy; to one oddają samochód do warsztatu, mimo że na kanapie przed telewizorem leniwie popijają piwo mężowie lub dorośli synowie. Dręczyć samą siebie to spory wysiłek, często więc chorują. Cierpią z powodu nałożonych na swoje barki ciężarów, znosząc je bez słowa skargi. Czasami tylko wyraz

twarzy zdradza, z jakim trudem przychodzi im kolejne poświęcenie. Jeśli ktoś je na tym przyłapie, natychmiast przywołują uśmiech na twarz, nieważne, jakim kosztem. Cierpienie jako cel? Wiele przemawia za tym, że tak właśnie jest. Własny ból ma zapewnić szczęście i pomyślność najbliższym. Po to żyje poświęcająca się kobieta. Zwłaszcza matki często realizują ten wzorzec postępowania: najważniejsze, żeby rodzinie dobrze się wiodło, żeby dzieci były zadbane, żeby nikt nie mógł powiedzieć o nas złego słowa. One same się nie liczą. Poświęcające się kobiety zawierają pakt z diabłem, wierząc, że rezygnacją z siebie okupią szczęście najbliższych. Czasem odnoszę wrażenie, że te kobiety nie wiedzą, po co właściwie się poświęcają, że ich poświęcenie uniezależniło się, stając się samoistnym celem. Kręcą się w kółko w zamkniętym układzie: cierpienie równa się sens życia. Ta postawa życiowa często wiąże się z biernym, pełnym fatalizmu poddaniem się woli boskiej lub losowi, który z pobożnością nie ma jednak nic wspólnego. W rozdziale o wyuczonej bezradności szczegółowo opisałam warunki życia okresu dzieciństwa i młodości, typowe dla kobiet schwytanych w życiu dorosłym w tę pułapkę. Poświęcające się kobiety często wiążą się z partnerami, którzy uważają poświęcanie się dla nich za oczywiste i naturalne; mężczyznami oczekującymi od swoich żon bezwarunkowego oddania. Kobiety z tej grupy to typowe ofiary męskiej przemocy, które mimo złego traktowania nie są w stanie odejść od swoich partnerów. Oto dwa przykłady ilustrujące sposób działania pułapki poświęcenia: Partner Iris był cholerykiem, prawdopodobnie chorym psychicznie. Nie bił jej co prawda, potrafił jednak godzinami głośno narzekać na swój los, ich związek i swoje nieszczęście. Wpadał przy tym w trans, jego lament przypominał monotonny śpiew, co jakiś czas przerywany wybuchami wściekłości. Iris zawsze musiała być obecna podczas tych występów, ponieważ jej partner życzył sobie, by go słuchała. Chodził za nią krok w krok, z jednego pokoju do drugiego, ani na chwilę nie przerywając słowotoku. Jeśli próbowała coś powiedzieć, zaczynał wrzeszczeć i groźnie wymachiwać rękoma. Często kontynuował ten spektakl nieprzerwanie przez kilka godzin, aż wreszcie wyczerpany padał na łóżko i zasypiał. Iris nie dostrzegała w jego zachowaniu właściwie niczego dziwnego, nigdy nie zadała sobie pytania, czy to aby na pewno normalne. Nigdy też nie zastanawiała się, czy chce dalej znosić te tortury ( to były dla niej tortury ). „To jest mój mąż!” – odpowiadała za każdym razem, gdy ktoś poddawał w wątpliwość sens jej cierpliwego tolerowania tego koszmaru. Przykład drugi: Młoda kobieta oddała cały swój spadek po rodzicach mężowi, który postanowił otworzyć sklep komputerowy, chociaż doskonale zdawała sobie sprawę. Że jego wyobrażenia o prowadzeniu własnego interesu ( „Będę chodził tam tylko po kasę” ) są całkowicie nierealistyczne. Nie potrafiła mu jednak odmówić. Miał przecież tyle problemów w swoim dotychczasowym miejscu pracy; nie umiał dogadać się ani z szefem, ani ze współpracownikami. Szybko tracił panowanie nad sobą i nie przebierał w słowach, jeśli coś układało się nie po jego myśli. No i wciąż miał kłopoty finansowe. Teraz marzył o swojej wielkiej szansie, a ona za nic w świecie nie chciała odebrać mu nadziei, mimo że dręczyły ją złe przeczucia. Mówiąc dosadniej, wiedziała, że nie uda mu się zrealizować swoich marzeń. W efekcie straciła majątek i jedyne, czym mogła się pocieszać, to fakt, że nie zostali z furą długów. Łagodniejsze formy samopoświęcenia Sądzisz, czytelniczko, że oba te przykłady opisują smutne wyjątki? Niestety nie. Codziennie spotykam kobiety poświęcające się dla innych, choć nie zawsze przyjmuje to tak jaskrawe formy, jak w wyżej opisanych przykładach. Oto 22-letnia kobieta, która nie chce porzucić partnera, mimo że ukradł jej wszystkie oszczędności. Lub 38-letnia kobieta, która zanosi mężowi maszynkę do golenia do mieszkania jego kochanki. Oto 29-letnia żona, co miesiąc wpłacająca swoją pensję na konto niepracującego, zadłużonego męża. Stara matka, która regularnie oddaje synom i córkom jedną trzecią emerytury, a sama marznie w nieogrzewanym mieszkaniu, by móc sobie pozwolić na taką hojność. Nawiasem mówiąc, dzieci niezbyt często ją odwiedzają. Żona, która wysyła zestresowanego pracą męża na samotny urlop do Ameryki Południowej. Na taką podróż we dwoje nie starczyłoby im pieniędzy. I jeszcze jedna żona,

godząca się na to, by mąż kupował sobie coraz droższe motocykle, mimo że sama codziennie jeździ do pracy na rowerze. Poświęcają się również kobiety chodzące z mężem do kina na filmy, które kompletnie ich nie interesują. Albo te, które zgadzają się, by mąż wydawał jedną trzecią rodzinnych dochodów na swoje hobby. Lub inne, dorabiające po godzinach jako sprzątaczki, by spłacić karciane długi partnera. Kobiety, które akceptują, że mąż spędza wieczory z kolegami nie wiadomo gdzie, i wybaczają mu, kiedy wydaje w jeden wieczór połowę pensji. Wiele jest takich przykładów i za każdym razem padają te same pokorne i przepraszające zdania: „Przecież to nic strasznego”, „Mężczyźnie tego trzeba”, „On po prostu taki jest”, „On się nie zmieni, ale czy z tego powodu mam od niego odejść?”. Bezradność i wyrzeczenie się swoich potrzeb, poczucie, że nie ma się żadnego wpływu na sytuację – tak oto wygląda rola ofiary. Ważnym elementem tej roli jest przemożna potrzeba, by ułatwić innym życie zanim zdążą o to poprosić. Odczytywanie z oczu partnera jego pragnień, odgadywanie z wyrazu twarzy, co sprawiłoby mu przyjemność – tym wyuczonym w dzieciństwie „jasnowidztwem” kobiety parają się dyskretnie i często niezauważalnie. Poświęcają się i rezygnują z siebie, jakby to było największą wartością ich życia. Pułapka skromności Motyw przewodni brzmi: „Umiejętność wyrzeczenia się własnych potrzeb jest prawdziwą cnotą”. Skromność zdobi, ale szczęście sprzyja śmiałkom. Jakże często mężczyźni cytują to przysłowie, komentując z rozbawieniem bezczelność aferzysty, chamstwo prostaka czy przebiegłość i wyrachowanie sympatycznego sprzedawcy, któremu właśnie udało się wcisnąć komuś zupełnie niepotrzebny towar. Nawet ofiara oszustwa uśmiecha się z lekkim uznaniem na wspomnienie sprytu przestępcy. Z przymrużeniem oka lub wzruszeniem ramion akceptujemy przewrotny podziw mężczyzn dla zuchwałości i arogancji, kobietom jednak przypisana jest cnota skromności, a ich maksyma brzmi: nie dać się nikomu prześcignąć w bezinteresowności. Bezinteresowność bowiem to znak towarowy perfekcyjnej kobiecości. Rozliczne są przyczyny skromności. Należą do nich: brak wiary w siebie, oczekiwanie niebiańskiej lub ziemskiej nagrody, lęk przed konfliktami, a także nadzieja na ochronę i szacunek. Za maską skromności wiele kobiet skrywa niewiarę we własne siły i umiejętność radzenia sobie w życiu. Mają nadzieję, że ich poddańcze, ciche podporządkowanie ochroni je przed atakami lub krytyką ze strony kolegów czy partnera. Poniżej przedstawiam kilka przykładów fałszywej skromności: Nicole związała się z dużo od niej starszym mężczyzną. Z różnych powodów nie chcieli i nie mogli się pobrać, dlatego partner zaproponował jej wykupienie polisy ubezpieczeniowej na wypadek jego śmierci, by przynajmniej częściowo zabezpieczyć ją finansowo. Nicole była wzruszona jego troskliwością, nie chciała jednak przyjąć takiego prezentu. Uśmiechała się bardzo miło za każdym razem, gdy odmawiała: to zbyteczne, ona chce tylko być z nim szczęśliwa i w żadnym wypadku nie oczekuje od niego żadnego „zabezpieczenia”. Prawdopodobnie zapomniałabym o tej historii, gdyby nie jej smutne zakończenie. Partner Nicole zmarł nieoczekiwanie na udar mózgu, a ona musiała wyprowadzić się ze wspólnego mieszkania i – chociaż była w żałobie – jak najszybciej podjąć pracę. „Chciałabym mieć teraz trochę czasu dla siebie, chociaż pół roku spokoju, ale nie stać mnie na to. Powinnam była przyjąć jego propozycję, mogłabym dojść do siebie po tym wszystkim”. Historia Heleny nie jest tak dramatyczna. Helena pracuje w domu opieki. Lubi swoją pracę. Jako osoba dobrze zorganizowana i łatwo nawiązująca kontakt z ludźmi, zyskała sympatię zarówno pacjentów jak i personelu. Po pewnym czasie zaproponowano jej stanowisko kierowniczki oddziału. Najpierw poprosiła o czas do namysłu, a następnie odrzuciła ofertę, gdyż okazało się, że jeden ze starszych kolegów ubiegał się o to stanowisko. Helena wiedziała, że jeśli się wycofa, stanowisko otrzyma kolega. Uważała,

że niesprawiedliwie byłoby go pominąć. Z uśmiechem opowiadała mi o swoim poczuciu sprawiedliwości. Moim zdaniem była to fałszywa skromność. Podjęcie przeze mnie jakiejkolwiek pracy oznacza, że ktoś inny jej nie dostał, nieważne czy znam tę osobę, czy nie. Kolejny przykład: Rieke miała rocznego synka, a jej urlop macierzyński dobiegał końca. Jej pracodawca postawił warunek: albo w ciągu najbliższych trzech miesięcy Rieke wróci na swoje stanowisko, albo firma musi zatrudnić na jej miejsce nowego pracownika. Mąż Rieke, widząc jej rozterkę, zaproponował po namyśle, że to on przez najbliższy rok zajmie się dzieckiem. Jako urzędnik państwowy nie miałby żadnych trudności z otrzymaniem urlopu wychowawczego. Rieke zwlekała z podjęciem decyzji. Wreszcie, po długich wahaniach, zrezygnowała z powrotu do pracy. Wolała stracić etat, niż przyjąć ofertę męża: „Nie mogę tego od niego wymagać. Nie poradzi sobie z tą sytuacją, koledzy będą się z niego wyśmiewać, całe dnie musiałby spędzać w domu lub przesiadywać z innymi niańkami w ogródku jordanowskim”. Były to po prostu wymówki, ponieważ jej mąż już podjął decyzję. Także Rieke stała się ofiarą własnej skromności. Lubiła swoją pracę, zależało jej na niej i z przyjemnością znowu usiadłaby przy biurku i zajęła się kontrolą jakości. Uznała jednak, że nie jest to wystarczający powód, by narażać męża na złośliwe uwagi kolegów. Fałszywa skromność skłoniła ją do podjęcia decyzji wbrew sobie. Fałszywa skromność najczęściej daje o sobie znać na płaszczyźnie zawodowej, w kontaktach z kolegami z pracy, przyjaciółmi lub znajomymi. Wkrada się w nasze zachowania niepostrzeżenie: oto chwalą i doceniają naszą pracę, a my bagatelizujemy własne dokonania. Nasze sukcesy sprowadzamy do szczęśliwych zbiegów okoliczności albo tłumaczymy je pomocą otrzymaną od innych. A wszystko to okraszamy słodkim, pełnym zakłopotania uśmiechem. Także kobieta, przed którą otwiera się perspektywa nowej, atrakcyjnej pracy i która stale odkłada decyzję odejścia ze starego miejsca, bo przecież „jest tak bardzo potrzebna szefowi”, tkwi w pułapce, a właściwie w dwóch. Skromna pomocnica to naprawdę podwójny błąd. „Jestem malutką kobietką o małym rozumku” – przedrzeźnia skromnisie pewna buntowniczka, która uważa, że: „Najgorsze w pułapce skromności jest wewnętrzne przekonanie o własnej głupocie, w związku z czym odmawia się sobie prawa do jakichkolwiek żądań.” Sporo w tym prawdy. Nawet jeśli skromne kobiety próbują nas przekonać, że chodzi im o wyższe cele, o dobro bliźnich, odnoszę nieodparte wrażenie, że głównym powodem ich rezygnacji jest brak wiary we własne siły, a nie wzniosłe i szlachetne motywy, jakie chętnie sobie przypisują. Fałszywa skromność jest cechą społecznie dziedziczną. Matki i córki często cierpią w identycznym stopniu na syndrom rezygnacji z siebie. Wygląda to naprawdę groteskowo, kiedy taka para przystąpi do współzawodnictwa w wyścigu o palmę pierwszeństwa w skromności. Walczy się bardzo uprzejmie, pozornie serdecznie, prześcigając się w aktach uległości i rezygnacji. Ale za tą fasadą kryje się zaskakujący upór. W pojedynku skromności przeciwko skromności, kobiety przeciwko kobiecie ( rzadziej mężczyźnie przeciwko mężczyźnie ), ujawniają się niewiarygodne wprost pokłady starannie zazwyczaj skrywanej zaciętości. Przysłuchiwałam się pewnego razu takiej parze, matce i córce, dyskutującym przez zaciśnięte zęby o tym, która z nich powinna zatrzymać cenny wazon odziedziczony po zmarłej ciotce. „W twoim mieszkaniu będzie lepiej wyglądać”. „Będziesz mogła dłużej się nim cieszyć”. „Ty poświęcałaś cioci więcej czasu”. „Byłaś jej ulubioną siostrzenicą”. „Weź, proszę, ten wazon”. „Nie, naprawdę nie mogłabym. Weź ty”. W końcu wazonem zaopiekowała się dalsza krewna: „Skoro nie możecie się zdecydować...” Skromność to cecha nabyta w procesie socjalizacji, z jednej strony poprzez przejmowanie wzorców, z drugiej zaś w wyniku nagradzania przez rodziców określonych zachowań. Często to właśnie silni, kochający rodzice wychowują przesadnie skromne dzieci. Demonstrowanie skromności jest sposobem podporządkowania się dorosłym, którzy pozostawiają dzieciom niewiele swobody i mają bardzo konkretne wyobrażenia na temat ich przyszłości.

Pułapka współczucia Motyw przewodni brzmi: „Skoro współczuję, cierpienie zniknie”. Zdolność do współczucia jest ważną ludzką cechą. W związku dwojga ludzi współczucie nie może jednak zastąpić miłości. Litość i miłość niezbyt do siebie pasują. Bez trudu możemy rozpoznać pułapkę współczucia w sytuacji, gdy kobieta wiąże się z kimś z litości. Wybiera słabego, nieprzystosowanego do życia mężczyznę, którym wszyscy pomiatają w pracy, lub niedołęgę, który nigdy nie zdołał wyjść z cienia starszego brata. Pociesza tego, który zawsze podziwiał ojca, lecz nie umiał pójść w jego ślady. Hołubi go, ponieważ nie wyrósł z roli syna albo, co gorsza, wiecznego nieudacznika. Z pewnością go jednak nie kocha. Gdyby nie był taki bezradny i nie zasługiwał na współczucie, dawno by go opuściła. Zgubne skutki fałszywego współczucia O wiele trudniej rozpoznać z zewnątrz szkodliwe współczucie, gdy mężczyzna ujawnia swoją niezdolność do radzenia sobie z problemami ( np. z brakiem wiary w siebie, depresją czy utratą pracy ) jedynie w kręgu najbliższych. Natrafiamy wówczas na te pozornie idylliczne, zgodne rodziny, na które nagle, niczym grom z jasnego nieba, spadają różne nieszczęścia. Jak dochodzi do takich katastrof? Osoby współczujące często nie pomagają, lecz odwrotnie, szkodzą, paradoksalnie pogłębiając cierpienie. Mężczyzna traci pracę, ale na zewnątrz podtrzymuje pozory życiowego sukcesu. Współczująca kobieta pomaga mu jedynie w podtrzymaniu tej iluzji. Nie oferuje żadnego prawdziwego wsparcia, nie mówiąc już o konkretnej pomocy. Pozornie niewytłumaczalne tragedie w rodzinie mają często swoje źródło w źle pojętym współczuciu. Wiele związków utrzymuje się dzięki specyficznemu mechanizmowi równowagi: jeśli jedno jest na dole, drugie jest na górze i może popierać słabszego. W przypadku fałszywego współczucia mechanizm ten jednak nie działa. Jak współczucie działa na cierpiącego? Odpowiedź na to pytanie pomoże nam zrozumieć różnicę pomiędzy prawdziwym a fałszywym współczuciem. Rzeczywiste współczucie, którego źródłem jest silna, zrównoważona postawa życiowa, uspokaja i koi. Często też pomaga cierpiącemu zmobilizować własny potencjał w celu szukania rozwiązań, a przynajmniej pozwala mu uzyskać odrobinę dystansu. Fałszywe współczucie jest to starannie zakamuflowany lęk przed bezradnością cierpiącego. Przekazywany przez osobę współczującą komunikat brzmi: „Współczuję ci, bądź więc znowu silny albo przynajmniej spraw, żebym nie musiała się bać twojej słabości”. Istnieje jeszcze inny rodzaj współczucia. Osoby, które w dzieciństwie zaznały bólu czy to z powodu przemocy, nadmiernych rodzicielskich ambicji, czy też braku miłości lub osamotnienia, często próbują zrekompensować własne cierpienie, używając do tego celu innych ludzi lub zwierzęta. Niektórych obrońców zwierząt, nawet jeśli ich cel jest chwalebny, należy zaliczyć do tej grupy. Często w ich postępowaniu możemy dostrzec ukrytą agresję, będącą reakcją na doznane w dzieciństwie upokorzenia. Fałszywe współczucie nie przynosi – przynajmniej na dłuższą metę – zamierzonego skutku. Osoba współczująca doświadcza głębokiego rozczarowania, ponieważ jej próba udzielenia pomocy nie powiodła się. Mimo woli wada w rolę kogoś, kto zawodzi; kiedyś nikt jej nie pomógł, teraz czuje swoją własną niemoc. Jest równie zła, jak ludzie, którzy odmówili jej pomocy w dzieciństwie. Powierzchowne współczucie karmi się obrazami cierpienia. Gdyby w telewizji nie pokazywano nędzy i rozpaczy, współczucie widzów przejawiające się w gotowości składania datków finansowych byłoby znacznie mniejsze. Prawdziwe współczucie wypływa z całkiem innego źródła: serdeczna więź z drugim człowiekiem sprawia, że bez dodatkowych bodźców potrafimy wczuć się w jego położenie.

Kobieta oswojona Kobiety potrzebują sprzymierzeńców Jeśli postanowiłaś szukać własnej drogi i uzdrowić swoje relacje z innymi, potrzebujesz wsparcia. Znajdziesz je tylko u tych, którzy również pragną zmian. Pamiętaj, że nawet najlepsze przyjaciółki często chcą – choć twierdzą może co innego – aby wszystko zostało po staremu. Jeśli buntujesz się i odrzucasz stare wzorce zachowań, wiele osób nazwie cię jędzą, facetem w spódnicy albo jeszcze gorzej. Nie przejmuj się tym. Ludzi zbliżają wspólne sprawy i idee. Może się zdarzyć, że nawet najlepsze przyjaciółki odwrócą się od ciebie, czując się zaniedbywane lub zranione zmianą twojego postępowania. Sojuszników szukaj wśród ludzi zdążających w tym samym kierunku co ty. Łatwiej jest dokonać zmian, dodając sobie nawzajem odwagi. Kobiety muszą stać się uważne i ostrzegać siebie nawzajem, gdy ponownie wpadają w stare schematy. Zmiana struktury społecznej, a w tym przypadku – pozycji kobiet na świecie, jest procesem złożonym. Być może trzeba pokoleń, aby to nastąpiło. Droga do ostatecznej zmiany zachowań jest trudna i pełna zasadzek, mimo to kobiety muszą nią przejść, gdyż nikt inny za nie tego nie zrobi. Nie ma sensu marnować energii na obarczanie całą winą mężczyzn. Ataki na mężczyzn trafiają w próżnię albo zwracają się przeciwko kobietom. Potrzebne są nam konstruktywne rozwiązania, a nie destrukcja; działanie, a nie czekanie, aż inne kobiety zrobią to za nas. Nie ma innej drogi. Mężczyźni bronią się przed konkurencją ze strony kobiet na rynku pracy. Najchętniej używanym argumentem jest kwestionowanie „kobiecych kwalifikacji”. Nie musi to oznaczać wrogiego stosunku do kobiet. Skoro mają szansę wyeliminowania połowy rywali, dlaczego mieliby z niej nie skorzystać? Argument o „walce płci” jest zasłoną dymną, którą maskuje się brak rzeczowych argumentów. Wyobraź sobie, ze kolega z pracy, który czuje się zagrożony twoimi kwalifikacjami, wygłasza szowinistyczne hasła. Nie pozwól, żeby zatrzymało cię to w dążeniu do celu. Kobiety blokują się nawzajem To przede wszystkim kobiety same sobie przeszkadzają. To one stworzyły ideał smukłej sylwetki, na punkcie którego mają bzika. To one kreują wzorce urody, mężczyźni nie przejmują się nimi tak bardzo. Niewinna uwaga przyjaciółki: „Chyba trochę przytyłaś!” dotyka i rani mocniej niż krytyka ze strony mężczyzny. Dla większości mężczyzn nie ma znaczenia, czy ich partnerka waży parę kilo więcej czy mniej. Większość z nich w ogóle tego nie zauważa. Także przekonanie, że mężczyźni chcą być obsługiwani, jest tylko po części prawdziwe – każdy lubi być obsługiwany. Po przejściu „odwyku” mężczyźni z powodzeniem potrafią przyzwyczaić się do tego, że nie zawsze czeka na nich obiad na stole. Być może głodny mąż będzie burczał coś pod nosem, ale to, czy żona pobiegnie do kuchni, jest sprawą jej wyboru. To ona musi powiedzieć „nie”, najpierw sobie, a potem jemu. Aby uniknąć nieporozumień, powtórzmy raz jeszcze: Mężczyźni wolą postrzegać kobiety jako zależne od nich istoty. Ustawiają pułapki na drodze tych, które próbują być samodzielne i niepokorne. Największym wrogiem kobiet są jednak one same. Kobiety ustępliwe Grit: On uwielbia włoską kuchnię, ona grecką. Aby uniknąć niekończących się dyskusji, Grit decyduje, że nie jest to dla niej ważne i ustępuje.

Chris: on lubi sporty ekstremalne i marzy o aktywnym urlopie, ona wolałaby zwiedzać zabytki, mimo to ustępuje: „Trochę ruchu dobrze mi zrobi”. Jadą więc na spływ kajakowy górskimi strumieniami i jak co roku ona z trudem nadąża za innymi. Susan: Już pięć razy przeprowadzali się ze względu na jego pracę, obecnie szykuje się kolejna zmiana. Ona początkowo protestuje, gdyż ma atrakcyjną posadę, z której nie chce zrezygnować. W końcu jednak mięknie, bowiem wyrzuty sumienia nie pozwalają jej spać. Nie może przecież rujnować mu kariery, a jakąś pracę zawsze sobie znajdzie. Geli: on chciał mieć dzieci, dwójkę, najlepiej jedno po drugim. Namawiając ją na drugie dziecko, przysięgał, że będzie „nowoczesnym ojcem” i weźmie urlop wychowawczy. Finał tej historii: ona siedzi z dwójką dzieci w domu. Zaraz po urodzeniu się dziecka pojawiła się jego wielka szansa – stanowisko dyrektora w centrali jego macierzystej firmy w Nowym Jorku. Wyjeżdża więc, „na razie” sam. Kobiety muszą analizować motywy swojego postępowania. Zadaj sobie następujące pytania: Czy zawsze, kiedy jestem ... , jestem taka, ponieważ naprawdę tego chcę? Zastanów się, jakie korzyści przynosi ci twoje postępowanie. A potem zapytaj, co spodziewałaś się uzyskać. W krytycznych sytuacjach szukaj odpowiedzi na następujące pytania: Czego naprawdę chcę? Jakie motywy kierują moim postępowaniem? Czego oczekuję w zamian za określone zachowanie? Jakie inne drogi mogą doprowadzić mnie do celu? Jakich innych słów mogłabym użyć, jak inaczej mogłabym się zachować? W jakim jestem teraz nastroju? Co bym zrobiła najchętniej? Co jest dla mnie najlepsze? Co mogłoby się zdarzyć, gdybym to zrobiła? Dlaczego tego nie robię? Co czuję, gdy uświadamiam sobie, że lekceważę własne potrzeby i działam wbrew sobie? Jak będę się czuła: jutro, za tydzień, za miesiąc, za rok? Jak czułam się dotychczas w podobnych sytuacjach? Celem tych pytań jest zdemaskowanie własnych uległych zachowań, głęboko zakorzenionych w psychice każdej kobiety. Dopiero po ich rozpoznaniu można zacząć tworzyć strategie obronne. Uległość manifestuje się na różne sposoby. Podzieliłam je na trzy grupy, aby łatwiej było je rozpoznać:  Rytuały podporządkowania ( zachowania sygnalizujące uległość i pokorę ).  Gesty podporządkowania, czyli niewerbalne sposoby wyrażania uległości: mimika, mowa ciała.  Język podporządkowania ( dobór słów i metakomunikaty, czyli to, co mówi się „między wierszami”, oraz intonacja i barwa głosu ). Ujawniając na różne sposoby gotowość podporządkowania się, ułatwiamy innym wykorzystywanie nas. W rzeczywistości to nieświadomy autosabotaż. Nieświadomy autosabotaż Zachowując się w sposób uległy, kobiety utwierdzają mężczyzn w przekonaniu o ich wyższości. Pomniejszając same siebie, potwierdzają istnienie barier, które później w wielkim trudem będą musiały pokonywać. Rytuały podporządkowania: Dyrektorka firmy jest niezwykle „uprzejma” wobec bezczelnego kierownika działu. Jej zachowanie przypomina dworski ceremoniał: starannie dobrane przyjazne słowa, cichy, łagodny głos. Gdy kierownik przerywa jej w pół zdania lub poucza ją grzmiącym głosem, ona uśmiecha się wyrozumiale. Nie potrafi

wypracować żadnej skutecznej strategii obronnej i pozwala, aby na zebraniach podwładny publicznie ją obrażał. Gesty podporządkowania: Ciągle ktoś podrzuca ci dodatkowe prace. Odmawiasz ich wykonania, uśmiechasz się przy tym przepraszająco i z zakłopotaniem spuszczasz wzrok. Taki gest równoznaczny jest z zachętą: „Spróbuj znowu, może następnym razem powiem ‘tak’. Przecież nie chcę uchodzić za osobę leniwą i niekoleżeńską”. Język podporządkowania: Wypowiadasz swoją opinię, jesteś przekonana o jej słuszności, ale na koniec asekurujesz się: „Chyba mam rację?” albo „Nie sądzisz, że tak jest?”. W ten sposób dajesz do zrozumienia, że cudze zdanie znaczy dla ciebie więcej, niż własne. Krótkotrwałe korzyści wynikające z podporządkowania Jakie korzyści przynosi podporządkowanie? Wiele kobiet ugina kark i kapituluje wierząc, że uśmiechy, błagania, łzy, biadolenie albo posłuszeństwo to dobra strategia, która wiedzie wprost do sukcesu. Pozornie system zdaje się funkcjonować bez zarzutu. Mała grzeczna dziewczynka otrzymuje pochwałę, kiedy oddaje swój cukierek młodszemu bratu. Dużą grzeczną dziewczynkę chwali się, kiedy pracuje po godzinach i odwala robotę za kolegów. Zawsze znajdzie się ktoś, kto pomoże bezradnej kobiecie zmienić koło w samochodzie, a dobry mąż ochroni kruchą i lękliwą żonę przed wrogim światem. Britta jest jedną z wielu kobiet, które wolały uciec w uległość, niż zmierzyć się z wyzwaniami życia. po 17 semestrach skończyła wreszcie studia, ale przez kolejne kilka lat nie potrafiła znaleźć pracy. Utrzymywał ją partner. Bardzo zręcznie tłumaczyła tę sytuację: otóż jako inteligentna i wykształcona osoba, zbyt się ceni, aby podjąć byle jaką pracę biurową zanim znajdzie coś odpowiedniego. Przez jakiś czas to działało. Kiedy znalazła wreszcie pracę w swoim zawodzie, gra wyszła na jaw. Britta zaszła w ciążę. Dosłownie uciekła przed odpowiedzialnością w macierzyństwo. To najłatwiejsza droga, gdyż zajście w ciążę jest społecznie akceptowanym sposobem uniknięcia stresów związanych z karierą zawodową. Cena, którą jednak przyszło jej zapłacić, była jednak wysoka. Partner zepchnął na Brittę wszystkie obowiązki domowe i obarczył ją całkowitą odpowiedzialnością za wychowanie dziecka. Krótkotrwałe korzyści były oczywiste. Natomiast szkoda będąca skutkiem podporządkowania okazała się dotkliwa i trwała. Długa droga do rezygnacji z siebie Niewiele kobiet potrafiłoby powiedzieć, kiedy uległość stała się ich drugą naturą. A zaczęło się całkiem niewinnie, od pojedyńczych, nieistotnych na pierwszy rzut oka incydentów: złość maskowana uśmiechem, tłumiona wściekłość podczas rodzinnej uroczystości, zgubna w skutkach wyrozumiałość wobec przyjaciółki. Prawdopodobnie nawet nie zauważamy pierwszych ostrzegawczych sygnałów – bezbronnego uśmiechu rozczarowania, napięć w karku, skurczu żołądka, bólu głowy czy kręgosłupa. Dostosowując się do otoczenia, kobiety potwierdzają przesądy, z którymi zmagają się od pokoleń. Oczekują, że pomoc nadejdzie z zewnątrz. Najgorsze jest to, że kobieca taktyka bywa skuteczna, choć zawsze tylko na krótką metę. Jak wynika z badań, chłopców uczy się samodzielnego rozwiązywania problemów, dziewczynkom natomiast zawsze się pomaga, usuwa się im z drogi trudności. Kiedy dorastają, wierzą, że dalej tak będzie. Życie nie szczędzi im dylematów – podjęcie jakiegokolwiek wyzwania oznacza, że trzeba coś zrobić samodzielnie. Zmienić koło w samochodzie, znaleźć nową pracę albo zorganizować wyjazd na wakacje. A to oznacza, że trzeba zakasać rękawy, ciężko pracować i znosić porażki. Innymi słowy – być odpowiedzialną za siebie i ponosić konsekwencje własnych decyzji. To dlatego czekanie, aż pojawi się ktoś, kto poda pomocną dłoń, wielu kobietom wydaje się tak kuszące. Korzyścią jest natychmiastowa ulga, szkodą – trwałe podporządkowanie. Petra jest przekonana, że nie potrafi prowadzić samochodu. Wszystko zaczęło się niewinnie: odkąd zamieszkała z przyjacielem, zwykle to on prowadził. Jeździł szybciej i bardziej pewnie, a poza tym Petra źle znosiła wysłuchiwanie jego komentarzy, gdy zdarzało jej się usiąść za kierownicą. Wbijała się w fotel ze strachu, gdy przesadzał z

prędkością, ale było to lepsze niż słuchanie jego złośliwych uwag. Po dwóch drobnych stłuczkach – zresztą nie z jej winy – poczuła się niepewnie i coraz rzadziej siadała za kierownicą, a kiedy podczas cofania zahaczyła o ścianę domu, postanowiła całkiem zrezygnować z prowadzenia auta. Wmówiła sobie, że nie umie jeździć, mimo że to nie ona spowodowała oba wcześniejsze wypadki. No tak, przecież już jej ojciec uważał, że kiepski z niej kierowca. Za każdym razem, gdy wsiadała do samochodu, musiała przez kwadrans wysłuchiwać jego dobrych rad. Teraz ostatecznie się przekonała, że ojciec miał rację. Petra pogodziła się z porażką. Właściwie nawet była zadowolona, że partner musi się nią opiekować. To on robił cotygodniowe zakupy w supermarkecie, woził ją na gimnastykę i do kina. Wyglądało na to, że rezygnacja z prowadzenia samochodu przynosi same korzyści. Przyjemnie było mieć osobistego kierowcę. I ta miła świadomość, że jest przy niej ktoś, na kogo zawsze można liczyć. A więc w sumie zyski? Raczej nie. Petra jest więźniem. Każdy jej krok, wszystko co robi jest kontrolowane przez innych. Jej zależność stale się pogłębia, wkrótce nie będzie w stanie podjąć żadnej samodzielnej decyzji. Uruchomiona została niewidzialna spirala. Petra jest coraz bardziej bezradna i coraz bardziej boi się świata. Wkrótce nie pozostanie już nic, co mogłaby zrobić sama. Coraz bardziej potrzebuje obecności partnera, ale nawet gdy jest on przy niej, Petra często odczuwa nieokreślony lęk. Przypadek Petry nie jest wyjątkiem. Wiele kobiet odczuwa silne lęki związane z codziennym życiem, które przykuwają je do domu i rodziny. Lęki te zawładnęły nimi niepostrzeżenie, uniemożliwiając podejmowanie samodzielnych decyzji, które, być może, skłoniłyby je do opuszczenia partnera. To prawda, lęk przynosi korzyści, ale tylko doraźne. Wczesne przyczyny Droga prowadząca do rezygnacji z siebie najczęściej zostaje wytyczona już w dzieciństwie, gdy rodzice, inni dorośli i starsze rodzeństwo kształtują system norm i wartości dziecka. Właśnie wtedy kształtują się podstawy późniejszej samooceny, zgodnie z którą będziemy uważać się za silne, mądre, uzdolnione matematycznie lub bezradne, słabe i głupie. Rodzice już od pierwszych tygodni życia nieświadomie przygotowują swoje dzieci do roli dziewczynki lub chłopca. Wychowywanie dziewczynki oznacza kształtowanie istoty bezradnej. Dziewczynki wcześnie uczą się, że niewiele rzeczy mogą robić same. Pomocna dłoń usuwa im drogi przeszkody, zanim w ogóle zdążą je zauważyć. Matki karmią piersią dziewczynki krócej niż chłopców, rzadziej je dotykają i rzadziej biorą na ręce. Chłopca rozpoznajemy po niebieskich śpioszkach, dziewczynkę po różowych. Nad łóżeczkiem dziewczynki rodzice zawieszają kwiatki, laleczki i aniołki, podczas gdy nad łóżeczkiem chłopca wiszą samoloty, samochody, konie i statki. Chłopiec wcześnie się dowiaduje, jak wyglądać będzie jego świat w przyszłości. Już teraz jest małym pilotem. Nie powinno więc nikogo dziwić, że dziewczynkę już w pierwszych miesiącach życia bardziej interesują obrazki przedstawiające ludzi, a chłopca obrazki przedstawiające przedmioty. Nawet jeśli wciąż pozostaje nierozstrzygnięta kwestia, czy pewne zachowania są wrodzone, czy nabyte w wyniku wychowania, faktem jest, że już w wieku niemowlęcym – o ile nie w łonie matki – rozpoczyna się przygotowanie do określonej roli płciowej. Ciężarnej, której dziecko energicznie wierci się w brzuchu, koleżanki przepowiadają, że urodzi chłopca. Z pewnością będzie to zuch chłopak! Zaradny i przebojowy. Zuchwałe dziewczynki są natomiast złymi dziewczynkami. Wciąż słyszą, że mamusia będzie się gniewać. Dziewczynki powinny grać dla samej gry, a nie po to, by wygrywać. Dziewczynki mają być zawsze miłe. Ćwiczą się w uprzejmości i uczą się zażegnywać konflikty. Ojciec ośmioletniej dziewczynki prosi, żeby podała rękę na pożegnanie. Dziewczynka wstydzi się i ociąga. Reakcja ojca: „No szybciej, ty nieznośny uparciuchu!”. Upór jest u dziewczynki cechą zdecydowanie niepożądaną. Zawsze kiedy mała dziewczynka chce przeforsować swoją wolę, gdy chce biegać i skakać, żeby wyładować nadmiar energii, usłyszy, że jest niegrzeczna, krnąbrna i uparta.

Ojcowskie spojrzenie wyraża pogardę i gniew. Chłopcu na pewno by wybaczył. Chłopcy po prostu są uparci i robią wszystko na przekór. Muszą od czasu do czasu postawić na swoim, zbuntować się przeciwko światu – to zdrowe i normalne. W ten sposób z pogodnych, beztroskich dzieci wyrastają twardzi mężczyźni i czarujące damy. Dzikie wybryki wybacza się dziewczynkom mniej więcej do dziesiątego roku życia, potem rozpoczyna się bezlitosny trening. Tolerancja kończy się wraz z nadejściem okresu dojrzewania, kiedy to następuje ostateczne przykręcenie śruby. Ta, która nie chce się podporządkować, traci aprobatę i sympatię, zarówno dorosłych, jak i rówieśniczek. Straszy się ją utratą nieba na ziemi: oto zatrzasną się przed nią drzwiczki wymarzonej przez wszystkie kobiety złotej klatki. A jeśli groźby nie przyniosą oczekiwanych rezultatów, wszyscy wokół zaczynają szeptać, że coś z tą małą jest nie tak. Subtelne metody trenowania dziewczynek do ich przyszłej roli są dziś trudniejsze do zdemaskowania niż dawniej, ponieważ wzorce zachowań związanych z płcią rozmywają się zgodnie z hasłami liberalizmu i tolerancji. Współcześni rodzice naprawdę starają się nie wtłaczać swych dzieci w sztywne gorsety ról. Na poziomie nieświadomym działają jednak głęboko zakorzenione przesądy: Kobiety są mniej agresywne, rzadziej interesują się techniką, są bierne, niesamodzielne, mniej ambitne od mężczyzn; potrafią być twórcze w precyzyjnych czynnościach manualnych, robią więc na drutach, lepią wazoniki z gliny, wyszywają serwetki – a wszystko to oczywiście dla swoich bliskich, dla rodziny. To, co później uznawane jest za naturalnie kobiece bądź naturalnie męskie, zaszczepia się bezwiednie we wczesnym dzieciństwie, wręcz w wieku niemowlęcym, a potem interpretuje jako cechę wrodzoną. Im wcześniej dane zachowanie zostanie przyswojone, tym trudniej rozpoznać je jako nabyte. To, co „nabyte”, można jednak zmienić. Mała dziewczynka, gdy tylko oddala się od matki, przywoływana jest szybciej niż chłopiec. Dziewczynka uczy się, że zdobywanie świata jest czymś niedobrym i niebezpiecznym. Najbardziej rozpowszechnioną metodą trenowania dziewczynek w koncentrowaniu swoich zainteresowań na ludziach ( bardziej niż na treściach i przedmiotach ) jest dawanie im do zabawy lalek. Dostają je już w wieku niemowlęcym. Chłopcy nie dostają lalek. Już dziesięciomiesięczna dziewczynka porafi kołysać lalkę, którą to umiejętność niektórzy badacze nazywają „odruchem kołysania lalki”. Ironia czy gorzki błąd w interpretacji? Zachowanie to, będące „wynikiem koniecznego treningu kobiecości”, błędnie interpretuje się jako instynkt macierzyński. Długa jest lista sposobów przeobrażania małych dzieci w typowych mężczyzn i typowe kobiety. Niektóre z nich są oczywiste i powszechnie znane: wszyscy wiedzą, że małe dziewczynki nakłania się do zabawy lalkami, a małym chłopcom podsuwa się zabawki mechaniczne. Ale są też inne metody. Wychowawczyni opowiada, jak cieszy ją, kiedy chłopcy usiłują wyprowadzić ją w pole. Bawi ją ich spryt i pomysłowość w omijaniu reguł i wymigiwaniu się od obowiązków. Przyznaje z uśmiechem, że właściwie godzi się na łamanie zasad przez chłopców, okazując najwyżej odrobinę dezaprobaty. Słychać podziw w jej głosie, gdy opowiada o niesubordynacji chłopców. Chłopcy ją intrygują i onieśmielają, dziewczynkom tak łatwo by się nie upiekło. Chłopcy dostają więcej zabawek. Dziewczynkom częściej ofiarowuje się coś pożytecznego, aż w końcu otrzymują posag. Chłopcy mają się bawić, dziewczynki przygotowywać do roli pani domu. Dziewczynki mają mieć lekko i łatwo, nie wolno im dźwigać ciężkich rzeczy. Czyżby były zbyt słabe? Podczas menstruacji nie powinny uprawiać sportów. Czyżby były chore? „Bądź ostrożna!” – tak upomina się dziewczynki, zanim wyjdą z domu. Muszą być stale czujne, bo świat jest niebezpieczny. ( A raczej to mężczyźni są niebezpieczni – w świecie samych kobiet nie byłoby takich niebezpieczeństw ze strony kobiet dla kobiet ). Pod pozorem troski uczy się je unikania ryzyka, odbierając im szansę na odnoszenie zwycięstw w przyszłości. Nie ma wygranej bez ryzyka! Jak widać, kobiety wcześnie eliminowane są z gry.

Zgubną pułapką jest dla kobiet przekonanie, że ten, kto im szkodzi, chce „tylko” ich dobra, że za kuratelą, sankcjami czy „wsparciem” kryje się wyłącznie chęć udzielenia pomocy. Kobiety powinny być wdzięczne, nawet gdy skutki tej „pomocy” nie wyszły im na dobre. „Liczy się tylko dobra wola”. Jest to znana w psychologii taktyka tak zwanego podwójnego wiązania – osoba otrzymująca sprzeczne komunikaty czuje się kompletnie obezwładniona. Obojętnie jak zareaguje, zawsze będzie źle. Kiedy na przykład odmawia się kobiecie awansu w pracy pod pretekstem troski: „Wykończysz się, ochronię cię przed tym”, to walcząc o awans, okaże się niewdzięczna. Jeśli się podda, straci wiarę w siebie. Kobietom trudno jest podejmować świadome decyzje, jeśli utraciły wyczucie tego, co jest dla nich dobre. Kobieta dobrze przysposobiona do swojej roli wie, że i tak zawsze będzie w gorszej sytuacji, bowiem kobiety z natury myślą nielogicznie, mówią za dużo, działają podstępnie i pod wpływem emocji. Zdrowy psychicznie, dojrzały człowiek jest zupełnie inny: bezpośredni, analityczny, dokładny, posiada zdolność myślenia abstrakcyjnego – po prostu typowy mężczyzna. Kobiety są więc albo niedojrzałe, albo są mężczyznami! „Przecież dzisiaj wszystko wygląda inaczej – pomyśli niejedna czytelniczka. – wychowuję swoje dziecko na samodzielnego, dojrzałego człowieka, nieważne czy jest chłopcem czy dziewczynką”. Niestety, schematy ról, dziedziczone od pokoleń, powielane są bezlitośnie nadal. Rodzice mimowolnie przekazują swoim zachowaniem, nawykami, rytuałami rodzinnymi to, czego świadomie chcieliby uniknąć. Konstruktorka samolotów jest w ciąży i bardzo chciałaby, żeby to był chłopiec. Chłopcy bowiem, jak sądzi, z natury bardziej interesują się techniką, no i są zdolniejsi od dziewczynek. Sofia ma pięć lat i nie lubi bawić się lalkami. Nowoczesna, postępowa mama kupuje jej zdalnie sterowane auto, w przeświadczeniu, że wychowuje dziecko w sposób liberalny, bez narzucania przyszłej roli. Dowodzą tego samochody, kolejka i mała skrzynka z narzędziami. Pułapka zatrzaskuje się jednak w chwili, gdy Sofia próbuje wdrapać się na drzewo. Przerażona matka natychmiast ściąga ją na dół. Betty chce wychować córkę na silną kobietę, mimo to nieustannie wbija jej do głowy, że walkę toczyć należy na argumenty, a nie na pięści. Nawet jeśli zostanie się zaatakowanym, nie wolno stosować siły fizycznej, bronić się trzeba słowami. Kiedy córka złości się po przegranej grze, Betty tłumaczy jej: „Gra się nie po to, żeby wygrywać, ale żeby miło spędzać wspólnie czas”. Nieświadomie sięgamy po dobrze znane wzorce wychowania i zachowania, choć doskonale wiemy, jak bardzo są zużyte i zdeprecjonowane. Na przykład, wygłaszacie jakąś myśl i nagle zauważacie z przerażeniem: „Przecież ja mówię dokładnie jak moja matka!”. Znacie to, prawda? Nagle, nieoczekiwanie dla siebie samych mówicie coś, co nigdy nie miało pojawić się w waszych ustach! Pamiętacie przecież doskonale, jak okropnie się czułyście, kiedy wasze matki rozmawiały z wami w ten sposób. Jak to się stało, że teraz wy wypowiadacie te same słowa? Z przerażeniem odkrywacie w sobie te same nawyki, którymi wasze matki doprowadzały do rozpaczy całą rodzinę, albo, co gorsza, słyszycie od dzieci i partnerów: „Mówisz jak własna matka”. To właśnie „sukcesy wychowawcze” powodują, że dziewczynka zachowuje się w typowo „kobiecy” sposób. Nie są to zachowania wrodzone, ćwiczy się je cierpliwie całymi latami: uprzejmość, zależność i umiejętność przystosowania się. Trening asertywności nie należy zazwyczaj do programu wychowania dziewczynek. To prawda, dziewczęta uczą się swojego rodzaju samodzielności i zaradności, związanych z prowadzeniem domu: z robieniem zakupów, gotowaniem, pomaganiem matce w kuchni. Czy jest tu jednak miejsce na niezależność, na zew przygody? Czy nie jest to po prostu dobrze zamaskowana forma trenowania umiejętności przystosowania się i przygotowanie do przyszłej funkcji służącej swojej rodziny? Małe dziewczynki dowiadują się, że nie bezpiecznie jest przebywać poza domem. Niech nie dziwi nas więc, że tak wiele kobiet odczuwa niepokój, gdy mają opuścić dom. Wcześnie zaszczepiono w nich lęk przed możliwością zagubienia się w obcym otoczeniu, zwłaszcza jeśli chciałyby wyjść gdzieś wieczorem lub wyruszyć w podróż do obcych krajów. Dziewczyny i kobiety nie powinny wysiadywać po nocach w barach ani włóczyć się z plecakiem po Australii.

Pełne troski ostrzeżenia zapadają głęboko w duszę. W końcu zastępują one rzeczywistość, którą z góry uznaje się za niebezpieczną. Nawet pozytywne doświadczenia nie są w stanie zmienić tego przekonania. Zamiast tworzyć przestrzeń dla realizacji marzeń i pragnień, wmawia się dziewczynkom, że najlepiej będzie zadowolić się tym, co jest. Pod płaszczykiem troski i miłości stopniowo i łagodnie nakłada im się coraz mocniejsze pęta. Uczy się je, że należy szukać ochrony w dobrze znanym otoczeniu wśród bliskich osób. W równie zakamuflowany sposób przekazuje się dziewczętom informację, że mają uzdolnień matematycznych czy talentów menedżerskich, że nie nadają się do zawodów uważanych powszechnie za męskie. Przytrzymuje się kobietom uprzejmie drzwi i podaje im płaszcze, tak jakby nie umiały ubrać się bez pomocy. Otwiera się przed nimi drzwi samochodu, a ceną jest miejsce obok kierowcy. Są wożone, ale to kierowca ustala tempo i trasę. Zawsze skazane na odgrywanie biernej roli. Mąż troszczy się o środki na utrzymanie, a one mają być posłuszne i gospodarne. W dorosłe życie wnosimy bagaż zarówno pozytywnych, jak i negatywnych doświadczeń. Nie jesteśmy jednak skazani na to, by ten bagaż z dzieciństwa determinował nasze dorosłe zachowania i wybory. Dorosłe kobiety nie muszą za wszelką cenę trzymać się zasad i przestróg, które otrzymały, będąc małymi dziewczynkami. Niektóre z tych złotych myśli odnajdziemy w pamiątkowych albumach: „Grzeczność i cnota otwierają każde wrota”. „Nigdy nie mów wszystkiego, co wiesz, ale wiedz wszystko, co mówisz”. Albo przekonania i normy, które mają służyć jako drogowskazy w dorosłym życiu i które częściowo przedstawiłam już w rozdziale „Wielkie oszustwo”: Długa nitka, leniwa kobitka. ( Kobieta powinna być pracowita. ) To męska rzecz iść w świat. ( Kobiety powinny zostać w domu. ) Kobieta może pracować, mężczyzna musi! ( Praca kobiet nie ma znaczenia, liczy się tylko praca mężczyzn. ) Cierp, jeśli chcesz być piękna! ( Kobieta musi sprostać standardom urody. ) Ślub pannie wszelką boleść osłodzi. ( Najważniejsze w życiu kobiety jest małżeństwo. ) Dziewce zuchwałej i kurze, która pieje, ukręć łeb zawczasu. ( Silne, niezależne kobiety są niepożądane. ) Inne przekazy są jeszcze bardziej dosłowne: „Uśmiechaj się, nawet jeśli nie jest ci do śmiechu”. „Nie wyładowuj swoich humorów na innych”. „Uśmiech i uprzejmość niewiele kosztują, a wiele skutkują”. Każda kobieta, trzymająca się tych zasad, pozostanie na zawsze w roli posłusznej, zahukanej, pełnej uprzedzeń dziewczynki, potwierdzając tym samym stereotypy. Złudne korzyści wynikające z uprzedzeń Z punktu widzenia psychologii społecznej i psychologii głębi uprzedzenia mają sens, gdyż wytyczają granice własnej grupy i dowartościowują jej członków. W grupie, w której panuje solidarność, można czuć się swobodnie i bezpiecznie, każda jednak próba odstąpienia od wspólnie zaakceptowanych norm oznacza skok na głęboką wodę. Można utonąć, ale można też doświadczyć czegoś nowego i ożywczego. Porzucenie tego, co znane i bezpieczne, wymaga jednak odwagi. Uprzedzenia wzmacniają także istniejącą hierarchię społeczną. Wiemy, jakie zasady rządzą światem, w którym żyjemy, i czujemy się w nim bezpiecznie. Oczywiście tylko wówczas, gdy schematy zachowań i ról pozostają niezmienne. Dla kobiet oznacza to, że dopóki potwierdzają przesądy związane z tradycyjną rolą kobiecą, dopóty są współodpowiedzialne za swoją „niemoc”. Z drugiej strony uprzedzenia chronią przed lękiem i samokrytyką. Stabilizują poczucie własnej wartości, zarówno pozytywne – aż do zawyżonej samooceny – jak i negatywne – aż po kompleks niższości.

Każda forma podporządkowania zniewala tym bardziej, im bardziej wierzymy, że jesteśmy na to skazane, że taki jest nasz „kobiecy los”. Zawsze gdy kobiety pomniejszają swoją wartość, gdy są grzeczne, uległe i uśmiechają się bez powodu, wzmacniają tych, którzy je lekceważą, dyskryminują i osłabiają. W końcu zaczynają wierzyć, że naprawdę niewiele znaczą. Wówczas tym bardziej potrzebują potwierdzenia ze strony innych, próbują więc być jeszcze bardziej uległe, zgodne i tolerancyjne. Podporządkowanie może przejawiać się na różne sposoby. Przyjrzyjmy się dokładniej kilku z nich. Formy uległości Uśmiech staje się elementem podporządkowania, gdy sygnalizuje: „Chcę się dostosować, jestem grzeczna, sama nic nie znaczę”. Kobiety zwykle nie zdają sobie sprawy, że uśmiechając się, przekazują pewien metakomunikat, świadczący o ich uległości i bezradności. Uśmiechają się prosząco, gdy stawiają żądania. Metakomunikat: Nie traktuj mojego żądania poważnie. Uśmiechają się pytająco, mimo że podjęły już decyzję. Metakomunikat: Czy ty też uważasz, że moja decyzja jest słuszna? Uśmiechają się z goryczą, gdy nie mają odwagi bronić się otwarcie. Metakomunikat: Jestem od ciebie zależna, nie mam wyboru, muszę milczeć. Uśmiechają się naiwnie, gdy ukrywają swoją wiedzę. Metakomunikat: Jestem przecież niemądra, potrzebuję cię; nie musisz się mnie obawiać. Uśmiechają się z zakłopotaniem, kiedy odniosą sukces. Metakomunikat: Wstydzę się, że odniosłam sukces. Nie widzę powodu, żeby się tym chwalić. Uśmiechają się dobrodusznie, żeby ukryć irytację. Metakomunikat: Jestem zła, ale nie mam odwagi, by to okazać. Uśmiechają się kokieteryjnie, wierząc, że to najlepszy sposób, aby osiągnąć cel. Metakomunikat: Wybacz mi moją ignorancję i głupotę, ale przynajmniej zawsze będę miła. Jestem przecież tylko kobietą. Uśmiechają się przepraszająco, kiedy zrobią coś tylko dla siebie. Metakomunikat: Wybacz mi, wiem, że nie miałam prawa. Uśmiechają się bezradnie, gdy natrafiają na trudności. Metakomunikat: Jestem całkowicie bezradna, tylko ty możesz mi pomóc. Uśmiechają się przepraszająco, kiedy przeforsowały swoje zdanie. Metakomunikat: Przykro mi, że dostałam to, czego chciałam. Jestem gotowa się wycofać. Uśmiechają się niezdecydowanie, mimo że są pewne swojej racji. Metakomunikat: Jestem gotowa zmienić zdanie. Mężczyźni stosują podobne wzorce zachowań. Również oni starają się łagodzić konflikty i unikają bezpośredniej konfrontacji. Ale w przypadku mężczyzn metakomunikaty są zupełnie inne: Mam prawo to zrobić i nie dam się wciągnąć w żadne dyskusje. Wiem, co robię. Jeśli chcesz, zrób to ze mną. Ja tu jestem panem, możesz sobie mówić, co ci się podoba, a ja i tak wiem swoje. Nie odzywam się, bo nie chcę awantur. Ale to wcale nie znaczy, że się zgadzam. Podstawowy męski metakomunikat brzmi: Nie chcę awantur, ale i tak zrobię to, co uważam za słuszne. Podstawowy komunikat przekazywany przez kobiety brzmi: Nie jestem pewna swoich racji, w razie czego wycofam się. Lista uległych uśmiechów jest długa, a każdy z nich może wyrażać kilka metakomunikatów.

Wyrzeczenia kobiet Zawsze ogarniała mnie wściekłość na widok kobiet gotowych do najrozmaitszych wyrzeczeń. Doszłam do wniosku, że wyrzeczenia są największym grzechem kobiet. Każdemu wyrzeczeniu towarzyszy uśmiech, choćby wymuszony, ale uśmiech. Jeśli kobieta świadomie używa uśmiechu, żeby coś osiągnąć, to wszystko w porządku. Uśmiech pomaga jej zrealizować zamiary, przełamuje opory, może służyć rozmiękczeniu przeciwnika. Ale jeśli ktoś, niezależnie od nastroju, chodzi z uśmiechem przyklejonym do twarzy, to jest to uśmiech chory. Niełatwo jest odróżnić uśmiech spontaniczny od taktycznego. Taktyczny albo oznacza trwożną gotowość do podporządkowania się, chęć udobruchania drugiej strony, albo kryje się za nim bezwzględne dążenie do manipulowania. Pierwszy rodzaj nazywam „grymasem podporządkowania”, drugi „uśmiechem przewagi”. Uśmiechowi podporządkowania prawie zawsze towarzyszą gesty i rytuały podporządkowania. Są one sygnałami różnego rodzaju wyrzeczeń, z których najbardziej typowe to:  wyrzeczenie się sprzeciwu;  wyrzeczenie się możliwości intelektualnych;  wyrzeczenie się obrony własnych interesów;  wyrzeczenie się własnych zasad;  wyrzeczenie się niezależności materialnej i zawodowej;  wyrzeczenie się własnego miejsca i czasu. Uległość manifestuje się przede wszystkim w działaniu, uśmiech jest jedynie sygnałem podporządkowania. Wyrzeczenie się sprzeciwu Kobiety rzadko się sprzeciwiają. Prawie każde brzemię, każdy ciężar przyjmują bez skargi. Greta męczy się w pracy, ponieważ wciąż ktoś jej przeszkadza. Siedzi w przechodnim pokoju, przeciwko czemu nigdy nie protestowała, i czuje się w obowiązku odpowiedzieć na pozdrowienie każdego wchodzącego, przynajmniej spojrzeniem. Jej praca polega na wprowadzaniu kolumn liczb do komputera i po każdym podniesieniu wzroku musi odszukać miejsce, w którym sobie przerwała. Krystyna, równie grzeczna dziewczynka, pracuje całymi dniami jako sprzedawczyni w butiku. „Cieszy się”, kiedy może komuś wyświadczyć przyjemność, nawet jeśli to koliduje z jej planami. Przez ostatnie pół roku pracowała w soboty dziewiętnaście razy, jej koleżanka tylko pięć. Grzeczne dziewczynki bez sprzeciwu rezygnują z zasłużonej nagrody. Zadowalają się złudzeniem, że skoro są takie miłe, zaskarbiają sobie sympatię otoczenia. I to im wystarcza. Przecierają oczy ze zdumienia, kiedy jakieś egocentryczne „wydry” dostają to, czego chcą, a ludzie wcale nie przestają ich lubić. Są obgadywane za plecami, ale jednocześnie podziwiane, a te, które je obgadują, próbują, jawnie czy skrycie, zdobyć uznanie tych „przebojowych bab”. Podałam zaledwie dwa przykłady braku sprzeciwu w życiu zawodowym, bo to okraszone uśmiechem wyrzeczenie na ogół łatwo rozpoznać. Kobiety, które się nie sprzeciwiają, wysyłają następujący ukryty komunikat: „Nie jestem warta, żeby mnie lubiano dla mnie samej”. „Jeżeli nie będę uległa, nikt nie będzie chciał się ze mną zadawać”. Wyrzeczenie się możliwości intelektualnych Kobietom często się wydaje, że tym, co je określa, jest ich wygląd i gotowość dostosowania się do innych. Wierzą, że im kobieta jest piękniejsza, tym bardziej pożądana. Im bardziej się dostosowuje, tym ma większą szansę na trwały związek. To jest cel, dla którego kobiety gotowe są zrezygnować ze wszystkiego, co daje człowiekowi

pewność siebie i niezależność. Rezygnują z posługiwania się własnym rozumem, rezygnują z formułowania krytycznych opinii i wyrażania swoich poglądów. Nie próbują realizować się intelektualnie, nie zależy im na ambitnej pracy. Owszem, chętnie wykonywałyby jakiś prestiżowy zawód i zarabiały dużo pieniędzy, ale nie jest to najwyższy cel. Nie zamierzają poświęcać mu zbyt wiele czasu i energii. Przecież wystarczy, że znajdą sobie mężczyznę na stanowisku albo przynajmniej z widokami na przyszłość. One same najchętniej znalazłyby sobie jakieś zajęcie na kilka godzin w tygodniu – dobrze jest trochę popracować. Dla tych, które chcą mieć męża za wszelką cenę, nie jest to zła strategia. Amerykańscy badacze udowodnili bowiem: im kobieta lepiej zarabia, a więc im jest bardziej niezależna materialnie, tym mniej jest atrakcyjna jako kandydatka na żonę. Inne badania wykazały, że im kobieta bardziej dba o swój wygląd, tym jest mniej aktywna intelektualnie. Jeszcze inne, że kobieta zadowolona ze swojej pracy rzadziej kupuje ubrania. Dziewczęta wcześnie dowiadują się o tym, że uroda jest ważniejsza od rozumu. W okresie dojrzewania pewne siebie, zuchwałe dziewczynki ( o ile pozwolono im rozwinąć te cechy ) zmieniają się w skrępowane, zajęte wyłącznie swoim wyglądem „słodkie idiotki”. Przestają być energiczne i beztroskie. Z hałaśliwych, zadziornych dziewczynek wyrastają niepozorne, wiotkie i kruche istoty. Rywalizują między sobą już tylko o to, która jest najładniejsza w szkole i najmodniej ubrana. Nauka schodzi na dalszy plan. Po kilkudziesięciu latach, na spotkaniu dawnej klasy, nie mówi się o tym, która z koleżanek była elokwentna, wyjątkowo dzielna albo potrafiła bronić swego. Wspomina się raczej, jak kto wyglądał, niż co umiał. Zadręczanie się defektami urody może trwać przez całe życie. Kobiety cierpią z powodu zbyt chudych nóg lub zbyt dużego czy zbyt małego biustu, rozpaczają, że nie mają kręconych włosów albo że ich włosy są niewłaściwego koloru, że mają za małe oczy lub za duży nos. Dziewczęta poświęcają długie godziny, żeby upodobnić się do aktualnie obowiązującego ideału urody, i bardzo cierpią, jeśli im się to nie udaje. Od dziecka uczą się podobać. Ciche wyrzeczenie się możliwości intelektualnych wyraża się w następującym sposobie myślenia: „Ponieważ nic sobą nie reprezentuję, muszę być przynajmniej zadbana”. „Miła powierzchowność przynosi więcej korzyści niż mądrość”. Wyrzeczenie się obrony własnych interesów Kolejną formą podporządkowania jest brak stanowczości. Na moich seminariach codziennie spotykam się z wieloma przypadkami tego rodzaju zachowań. Kobiety bronią się za cicho. Ich opór, krytyka, ich gniew nie przynoszą żadnych rezultatów. W końcu przestają się odzywać, gdy dzieje im się krzywda, kiedy są wykorzystywane lub traktowane bez szacunku. Inez od trzech lat pracuje na pół etatu w małej rodzinnej firmie. Jest odpowiedzialna za funkcjonowanie biura. Przed wyjazdem na ostatni zimowy urlop szef poprosił ją, by pod jego nieobecność zostawała na cały dzień. Inez natychmiast się zgodziła. Odbierając najbliższą pensję zorientowała się jednak, że za godziny nadliczbowe nie zapłacono jej ani grosza. Kiedy spytała o pieniądze za dodatkową pracę, szef się oburzył: przecież to była tylko drobna uprzejmość, przecież nie miała prawie nic do roboty oprócz odebrania kilku telefonów. Inez wymamrotała coś pod nosem, bała się, że zdenerwuje szefa i straci opinię niezawodnej, zaangażowanej pracownicy. Wiele miesięcy później żona szefa powiedziała jej, że mąż wprawdzie musi ograniczać wydatki i bez umowy nie ma obowiązku płacić za dodatkową pracę, ale gdyby go mocniej przycisnęła, pieniądze na pewnie by się znalazły. Rada przyszła po niewczasie. Inez coraz mniej lubiła swoją pracę, nie mogła uwolnić się od myśli, że została oszukana. Pół roku później złożyła wymówienie. Swoich pieniędzy nie dostała. Rzadko dobrowolnie dają nam to, na co zasłużyliśmy. Maja kieruje jednym z działów dużego przedsiębiorstwa. Jej asystent ignoruje ją nawet wtedy, gdy chodzi o ważne decyzje, które muszą być z nią uzgadniane. Majka jest oburzona, zwłaszcza że decyzje asystenta są dla niej często nie do przyjęcia. Nie potrafi

jednak przywołać go do porządku. Nie uchyla też jego decyzji, nawet jeśli są chybione i obciążają budżet firmy. Nie chce kompromitować asystenta w oczach zespołu, udaje więc, że decyzje podejmują wspólnie. Na tego rodzaju brak szacunku nie można reagować tylko perswazją lub przeczekaniem. Majka musi uświadomić asystentowi jego miejsce, skorygować błędne decyzje, poinformować o tym zespół i dokonać wyrazistego podziału kompetencji. Kobiety często rezygnują z działań w obronie swoich interesów, tłumacząc się w dość kontrowersyjny sposób: „Mój kobiecy styl kierowania ludźmi musi się wyraźnie różnić od agresywnych, męskich metod rządzenia”. „Przywołani do porządku pracownicy przestaną mi ufać”. Ciężko rozstać się z „cnotami”. Wyrzeczenie się własnych zasad Kobiety skłonne są podporządkowywać się społecznym normom, nawet jeśli nie wychodzi im to na dobre. Nie wierzą w siebie – wierzą w powszechnie wyznawane zasady. Ten rodzaj wyrzeczeń jest charakterystyczny dla matek. Są święcie przekonane, że powinny zostać z dzieckiem w domu co najmniej przez trzy pierwsze lata. Przepisy kodeksu rodzinnego i kodeks pracy nadają temu przesądowi rangę prawną i urzędową. Ale wiadomo, również z badań naukowych, że matki pracujące i niepracujące poświęcają dzieciom mniej więcej tyle samo czasu. Mowa tu o czasie faktycznie spędzonym z dzieckiem – na czytaniu, zabawie itp., nie o czasie poświęconym na przygotowanie posiłków, pranie, zakupy czy inne czynności usługowe. Mimo to setki tysięcy kobiet rocznie podporządkowuje się zasadzie: dobra matka poświęca się dla swojego dziecka. Kiedy po dłuższej przerwie wracają do pracy zawodowej, stwierdzają, że nie jest to wcale tak łatwe, jak im obiecywano. W Niemczech co rok 320 tysięcy kobiet próbuje odzyskać zawodową pozycję. Ich szanse są jednak znikome, a o dobrym stanowisku czy karierze nawet nie mają co marzyć. „Zbyt wyraźnie dały do zrozumienia, że nie są autentycznie zainteresowane pracą” – tłumaczy pewien kierownik działu personalnego. Postąpiły w myśl zasady niepasującej do dzisiejszych czasów i zostały uznane przez pracodawcę za osoby za mało dyspozycyjne. Kobiety uwięzione w tradycyjnych normach myślą mniej więcej tak: „Łatwiej mi będzie postępować tak, jak postępują inni; w ten sposób zmniejszę ryzyko błędów wychowawczych”. „Jeśli nie będę trzymać się powszechnie uznanych zasad, a coś się nie uda, cała odpowiedzialność spadnie na mnie. Nikt wtedy nie stanie po mojej stronie, wszyscy będą mnie krytykować”. Takie myśli są moim zdaniem równoznaczne z najpoważniejszym wyrzeczeniem się – z wyrzeczeniem się własnych przekonań. Jeśli kobiety chcą wyzwolić się z tradycyjnych ograniczeń swojej płci, zmiana zasad jest koniecznością. Oznacza to między innymi zerwanie z takimi domowymi obyczajami, jak: codzienne słanie łóżek, cotygodniowe wielkie porządki, przygotowywanie co dzień obiadu z trzech dań. Wszystko to jest już passe. Szminka na ustach, starannie dobrane stroje ( bo „jak nas widzą, tak nas piszą” ), codzienne pilnowanie dzieci przy odrabianiu lekcji – to nie są najważniejsze sprawy w życiu. Wyrzeczenie się niezależności materialnej Kiedy mówię o potrzebie niezależności materialnej kobiet, spotykam się z największymi oporami. Kobiety chcą wierzyć, że ich zabezpieczeniem materialnym jest związek z mężczyzną. Rezygnują z własnego ubezpieczenia emerytalnego, z ambicji zawodowych i z osobistej własności. Kobiety stanowią ponad połowę maturzystów, prawie połowę studentów i zaledwie 5 procent menedżerów. Liczny mówią same za siebie. Kobiety rezygnują z wymagających wysokich kwalifikacji, ambitnych zajęć i w ten sposób utrwalają swoją marginalną rolę w hierarchii społecznej.

Wyrzeczenie się wykształcenia Dziewczęta i młode kobiety rzadko zdają sobie sprawę z tego, co robią, rezygnując z wykształcenia, które dawałoby im widoki na przyszłość. Swoją przyszłość składają w ręce wyimaginowanego mężczyzny. Nic o nim nie wiedzą, ale nieświadomie rezygnują dla niego ze swoich życiowych szans. Dorota zrezygnowała z możliwości ukończenia studiów stomatologicznych i przejęcia po swoim bezdzietnym wuju gabinetu dentystycznego. Zamiast tego wyszła za mąż za świeżo upieczonego biologa. Ponieważ jakoś nie udało mu się znaleźć odpowiedniej pracy w swoim zawodzie, zarabiał na życie jako akwizytor. Dorota ubolewała nad tym, że mąż nie jest w stanie zdobyć pracy zapewniającej jej życie na poziomie, do jakiego przywykła. Oboje mieli zamożnych rodziców, którzy zasilali ich „studencki budżet”. Dorota wstydzi się jego niepowodzeń. Nie przychodzi jej do głowy, że za swoje życie sama ponosi odpowiedzialność. Ze względu na męża cieszy się, że nie została wziętym lekarzem, bo przecież „to mogłoby być dla niego bardzo trudne”. Miała wszelkie dane ku temu, by zostać lekarką, ale w gruncie rzeczy nigdy nie myślała o samodzielnej pracy. Sonia pracowała w aptece. Przez trzy lata pilnie uczyła się w liceum wieczorowym, żeby następnie móc studiować farmację. Zrezygnowała jednak ze studiów, kiedy poznała mężczyznę bez wyższego wykształcenia. Wydawało jej się, że kończąc studia, postawiłaby męża w kłopotliwej sytuacji. Została panią domu i matką. Są to przykłady kobiet, które bez trudu mogły zdobyć akademickie wykształcenie. W przypadku kobiet mniej zdolnych lub tych, które miały w życiu trudniejszy start, rezygnacja z wykształcenia jest czymś tak powszechnym, że nikt nie widzi w tym problemu. Absolwentki szkół podstawowych lądują w fabryce albo w supermarkecie. Kończą jakieś kursy i cieszą się, że mają o parę groszy więcej niż koleżanka, która jeszcze się uczy. Absolwentki szkół średnich wybierają przeważnie jakąś szkołę licencjacką, rzadko decydują się na studia magisterskie. Kobiety często nie wykorzystują dostępnych możliwości zdobycia kwalifikacji zawodowych. Wyrzeczenie się kariery Po ślubie i po pierwszym dziecku wyrzeczeniom nie ma końca. Macierzyństwo oznacza załamanie kariery zawodowej prawie każdej kobiety, dla wielu – jej ostateczny koniec. Jeżeli rodzina dobrze sobie radzi finansowo również bez zarobków kobiety, na ogół odsuwa ona decyzję o powrocie do pracy na dalszą przyszłość, ograniczając w ten sposób swoje możliwości zawodowego rozwoju. Wyrzec się zawodu może również kobieta z wyższym wykształceniem i doskonałymi perspektywami zawodowymi. Greta i jej mąż studiowali leśnictwo. Po dyplomie Greta nie podjęła pracy. Musiałaby ubiegać się o te same stanowiska co jej mąż, a taka rywalizacja wydawała jej się „nie fair”. Skończyła studia z lepszym wynikiem niż mąż i na rozmowach kwalifikacyjnych rzeczywiście mogłaby być dla niego poważną konkurencją. Do dziś, a więc przez cztery lata, nie podjęła pracy, żyje „przy mężu” w nadleśnictwie, w którym on pracuje. Wiara kobiet, że bezpiecznie przejdą przez życie, nie mając własnych dochodów, jest fundamentem ich niewolnictwa. Brak wykształcenia, długie przerwy w pracy zawodowej, wyrzeczenie się kwalifikacji – to wszystko składa się na uzależnienie od innych. Dyskutowałam na ten temat z dziesiątkami kobiet. Każda mówiła to samo: ktoś, kto musi prosić o zgodę na wydatki, zawsze czuje się w pewnym sensie winien. Świadomość, że jest się komuś coś winnym, nie podbudowuje poczucia własnej wartości i nie jest stabilnym fundamentem prawdziwego partnerstwa. Kobieta skurczona Kobiety wyrzekają się nie tylko własnych dochodów i materialnej niezależności, ale także prawa do własnego czasu i własnej przestrzeni, przy czym często jedno łączy się z drugim.

Na takie wyrzeczenia godzą się nawet kobiety niezależne finansowo. Sygnalizują to również mową ciała. Jak pamiętamy z poprzednich rozdziałów, kobiety kurczą się nie tylko po to, by odpowiadać ideałowi piękna. Rzadko się zdarza, by kobieta miała własny pokój. Nieliczne mają w domu własny kącik – często jest to pomieszczenie do prasowania i szycia, wielkości służbówki. Mają ten kącik tylko po to, by mogły obsługiwać rodzinę, nie rozkładając stosów bielizny po pokojach. Równocześnie kobieta, jako ta, która jest odpowiedzialna za ład i porządek, cały dom powinna traktować jako własny. Kobiety muszą dostosowywać swoje sposoby spędzania wolnego czasu do potrzeb rodziny. Przyjaciółki, które wpadają na kawę, od razu wychodzą, gdy w progu staje pan domu. Książki można czytać, dopóki ktoś nie włączy telewizora. A jeśli się chce z kimś dłużej porozmawiać przez telefon, trzeba wynosić się do przedpokoju. Kobiety tak planują dzień, żeby każdego zadowolić. Dla siebie mają czas wtedy, gdy inni niczego już od nich nie potrzebują, czyli praktycznie nigdy. A jeśli się nawet zdarzy, że wieczorem albo w weekend kobieta odłoży domowe zajęcia, zwykle jest tak zmęczona, że nie ma już siły na nic, co sprawiłoby jej przyjemność. Kobieta skurczona sygnalizuje: „To, co robię, to nic ważnego, nie potrzebuję do tego ani specjalnego miejsca, ani spokoju. Nie mam własnych spraw ani ważnych zajęć, przy których nie wolno mi przeszkadzać”. Tak właśnie wygląda życie wielu kobiet. Rezygnują z miejsca dla siebie, gotowe ustąpić je innym lub się wycofać. Kiedy mężczyzna i kobieta wpadają na siebie na ulicy, zwykle to ona schodzi z drogi. Chociaż zgodnie z zasadami dobrego wychowania damy powinny mieć pierwszeństwo, mogą na nie liczyć wyłącznie kobiety atrakcyjne albo bardzo pewne siebie. Szarym myszkom się nie ustępuje. Jeżeli więc nie chcesz dać się zepchnąć do kąta:  Nie unikaj konfrontacji!  Zapewnij sobie odpowiednią przestrzeń!  Nie pozwalaj, by ci zakłócano spokój! W miejscu pracy kobiety zajmują często pokoje znacznie mniejsze i gorzej położone niż gabinety mężczyzn. Pewna kierowniczka sekretariatu opowiadała, że w jej pokoju umieszczono „kącik kuchenny” z ekspresem do kawy, zlewem i koszem na śmieci. Co kilka minut ktoś wchodził, mówił jej „dzień dobry”, coś opowiadał, robił sobie kawę, wyrzucał resztki jedzenia, mył jabłko. Za każdym razem była odrywana od swoich zajęć. Jej protesty pozostawały bez echa, mówiono, że jest nieżyczliwa i zarozumiała. Usłyszała nawet, że zachowuje się tak, jakby jej praca wymagała najwyższej koncentracji i nie wiadomo jakich kwalifikacji. Nie chciała uchodzić za arogantkę. Nikt jej nie traktował poważnie. I nic dziwnego, skoro wystarczyło lekko zmarszczyć nos, krzywo spojrzeć, żeby natychmiast milkła. Teraz na jej drzwiach wisi tabliczka: „Proszę nie przeszkadzać!”. Od czasu, kiedy odważyła się okazać swoje niezadowolenie i wściekłość z powodu złego traktowania, nawet kierownicy działów stosują do niej prośby. Równie łatwo jak własnego miejsca kobiety wyrzekają się czasu dla siebie. „Nigdy nie mówię, że nie mam czasu!” – oświadczyła z dumą Monika. Jej zdaniem jest to cnota. Robi co może, żeby nikt na nią nie musiał czekać. Bez względu na to, czym jest akurat zajęta ani o co ją poproszono. Inni zawsze mają pierwszeństwo. Czasem zaczyna ją „rzucać”, kiedy ludzie zabierają jej za dużo czasu. Potem ma wyrzuty sumienia, że nie była wystarczająco „miła”. We własnych oczach jest tak mało ważna, że pozwala innym ludziom dysponować swoim czasem. Gdy dziadkowie zapowiadają się na niedzielną kawę, odwołuje spacer z przyjaciółmi i poświęca czas rodzinie. Kiedy znajomi zasiedzą się wieczorem, uśmiecha się uprzejmie i powstrzymuje ziewanie, żeby goście nie poczuli się dotknięci. Mieć czas to „przywilej” bezsilnych. Ludzie silni skąpią innym czasu. Twierdzą, że go nie mają, i dają tym samym do zrozumienia, że są zajęci ważniejszymi sprawami. Biedni, bezrobotni, bezsilni i kobiety zawsze mają czas. Mają czas do oddania. Czas to pieniądz – ta zasada sprawdza się tylko w przypadku ludzi skoncentrowanych na pracy, którzy nie dopuszczają do tego, by im przeszkadzano.

Czas możnych tego świata jest cenny. Żeby się z nimi skontaktować, trzeba być umówionym. Nie dla każdego znajdują wolną chwilę. Im człowiek jest wyżej postawiony, tym mniej osób ma do niego dostęp. Kobiety na stanowiskach nie przestrzegają tej zasady. Wydaje im się, że ich drzwi powinny być zawsze otwarte. Że należy to do nowego, kobiecego stylu kierowania. Otwarte drzwi mają symbolizować wrażliwość władzy. Mieć czas zawsze i dla każdego – to forma okazywania uległości. Jak wszyscy dyskryminowani, kobiety naprawdę nie dysponują własnym czasem. Żona dostosowuje swoje plany do harmonogramu męża. Każdego pięknego letniego dnia tłumy kobiet opuszczają basen między 16:00 a 16:30, żeby zdążyć do domu przed powrotem partnera, przygotować mu obiad i otworzyć drzwi. Niedawno byłam świadkiem obrzydliwej sceny: mąż wraca z pracy do domu i ryczy na swoją prawie dorosłą córkę, gdzie się podziała matka, przecież wiedziała, że wróci i jak zwykle będzie chciał wypić kawę. Zawsze o tej porze matka była w domu, tym razem się spóźniła. Wściekłe ryki mężczyzny słychać było w całym domu. Czyżby ktoś chciał naruszyć domową hierarchię? Co to za porządki? Ta scena nie jest wyjątkiem. Wieczorami, w niedziele, podczas wakacji i świąt żony i dzieci tańczą tak, jak im zagra mąż i ojciec. Nieliczni się wymigują, większość to akceptuje, bo w końcu to on przecież przynosi do domu pieniądze. Kto ma pieniądze, ten ma władzę – to banał, ale i fakt. Kto ma władzę, może dysponować nie tylko własnym czasem, lecz również czasem innych ludzi. Tak się dzieje w życiu prywatnym i w stosunkach służbowych. Kobieta ma niższy status niż mężczyzna, nie może więc kazać mu czekać. Tak samo jak urzędnik nie może kazać na siebie czekać przełożonemu, a pacjent lekarzowi. Jeżeli żona nie czeka na męża, dla niego oznacza to utratę ważności. Widocznie ona ma coś pilniejszego do roboty – mąż czuje się zagrożony i zaczyna agresywnie bronić swojej przestrzeni czasowej. Każdy wie, jak to jest, kiedy trzeba czekać na egzamin albo na rozmowę kwalifikacyjną. Im delikwent dłużej czeka, tym bardziej się niepokoi i traci poczucie własnej wartości. Jeśli czas oczekiwania przekroczy jego próg tolerancji, trudno mu opanować zdenerwowanie, a tym bardziej zabłysnąć przed egzaminatorem. Niestety, wiele kobiet swoim postępowaniem utwierdza mężczyzn w przekonaniu, że zawsze mają czas dla innych. Same siebie pozbawiają własnego czasu i możliwości zajmowania się swoimi sprawami. Płacą za to wyczerpaniem i przepracowaniem. Dopuściły do tego, by inni dysponowali ich czasem. Robią, co inni im każą. W rezultacie czują się jak popychadła, nic niewarte, niezdarne i głupie. Zupełnie inaczej jest z niegrzecznymi dziewczynkami: codziennie zostawiają sobie trochę czasu dla siebie i robią coś, co je bawi, jest dla nich ważne albo po prostu sprawia im przyjemność. Nieważne, czy pracują zawodowo, czy są „tylko paniami domu”, wszystko jedno, czy uprawiają sport, idą na spacer, czytają książkę, wylegują się w wannie czy też gapią się w sufit albo plują i łapią. Robią to, co im służy – bez wyrzutów sumienia. Niegrzeczne dziewczynki idą tam, gdzie chcą. Nieposłuszne, zbuntowane kobiety nie są wynalazkiem naszych czasów. Już Florence Nightingale, założycielka pierwszej szkoły dla pielęgniarek w 1860 roku, była na swój sposób niegrzeczna. Odmówiła posłuszeństwa rodzicom, odrzuciła dobrą partię i zdecydowała się na ryzyko ostrego i długotrwałego konfliktu. Bolało ją wprawdzie, że martwi matkę, ale była głęboko przekonana, że: „Jeśli człowiek rodzi się ze skrzydłami, powinien zrobić wszystko, żeby się nimi posłużyć i latać”. Wiele odważnych, przebojowych kobiet poszło za jej przykładem. Chociażby Golda Meir – z pewnością jedna z najwybitniejszych kobiet-polityków. Swoją wolę zwycięstwa wyrażała następującymi słowami: „Nic w życiu nie przychodzi samo. Nie wystarczy w coś wierzyć; trzeba mieć siłę pokonywać przeszkody i walczyć”. Jej celem było zwycięstwo, a nie zdobywanie pozycji. Gdy zaproponowano jej stanowisko wicepremiera, odpowiedziała słynnym zdaniem: „Wolę być całą babcią niż półpremierem!”. Niezależność kobiet również ma długą tradycję. Coco Chanel znała wartość pieniądza, nadała mu jednak dodatkowy, istotny dla kwestii kobiecej sens: „Pieniądze

niewiele dla mnie znaczyły, ale niezależność ( jaką mi dały ) – bardzo wiele”. Coco Chanel miała jeszcze inną cechę niegrzecznych dziewczynek: nie unikała konfliktów i nie bała się przegrywać. „Człowiek uczy się nie na sukcesach, lecz na porażkach”. Jej życiowa dewiza brzmiała: „Nie przejmować się i robić swoje”. Kobieca odwaga zawsze popłaca. Sabine Christiansen, znana niemiecka reporterka i pisarka, tak długo przekonywała wszystkich, że doskonale nadaje się do tej pracy, aż dopięła swego. Wprawdzie nie miała odpowiednich kwalifikacji, ale wytrwałość, siła przekonywania i pewność siebie zaprowadziły ją na szczyt. Same kompetencje nigdy nie wystarczają. Daję tu za przykłady kobiety sławne. Lecz zwykłe kobiety, kobiety „jakich wiele”, również coraz częściej pokazują pazury i wolę walki. Wśród osób wybierających samodzielne życie jest coraz więcej kobiet. Rośnie odsetek kobiet pracujących zawodowo i coraz więcej z nich po urodzeniu dziecka szybko wraca do pracy. Kobiety częściej niż mężczyźni występują o rozwód. Co łączy te kobiety:  Naruszają reguły.  Ustanawiają własne zasady.  Stawiają jasne wymagania.  Wyraźnie mówią NIE.  Nie dają się zastraszyć.  Mają własną wizję swojej drogi życiowej.  Mają szerokie horyzonty.  Dążą do sukcesów.  Nie muszą się podobać za wszelką cenę.  Nie boją się krytyki.  Nie pozwalają sobie zamykać ust.  Mają świadomość, że bez ryzyka nie ma wygranej.  Poświęcają swoją energię dla własnych celów.  Są dumne ze swoich osiągnięć.  Nie boją się rywalizacji.  Mówią, co myślą, i mało przejmują się tym, co zrobią albo pomyślą inni. Niegrzeczne dziewczynki chcą zwyciężać. Chęć zwyciężania jest potrzebą, z której kobiety często rezygnują. Kobietom potrzebna jest mentalność zwycięzcy. Powinny wyrobić w sobie wolę pokonywania przeszkód, a przeciwności traktować jak okazję do zdobywania nowych terytoriów. Mają wszelkie szanse, bo wytrzymałości i siły woli im nie brakuje. Zadziornym, przebojowym kobietom powodzi się lepiej. To fakt, mimo że w naszym kręgu kulturowym nauczyliśmy się negatywnie oceniać kobiecy gniew, złość i wolę walki. Grzeczne dziewczynki tak długo tłumią takie emocje, aż przestają je odczuwać. Skutek jest taki, że często bywają znużone i chorują. Niegrzeczne dziewczynki wiedzą, że trzeba walczyć o swoje. Wiedzą też, że nie ma związków międzyludzkich całkowicie wolnych od konfliktów. Niegrzeczne dziewczynki nie boją się agresji – ani własnej, ani cudzej. Niegrzeczne dziewczynki czerpią ze swojej agresji energię. Nawet jeśli są wściekłe same na siebie. Ich sposobem na życie nie jest brak wiary w siebie i autodestrukcja, ale odwaga – wobec siebie i wobec świata. Gniew i wściekłość pobudzają je do czynów, zagrzewają do działania. Niegrzeczne dziewczynki są czujne i potrafią rozpoznać ukrytą agresję. Nie dają się zaszantażować czyjąś chorobą. Ani „słabe serce” ojca, ani migrena partnera nie powstrzymują ich od mówienia, co myślą, i od stawiania wymagań. Owszem, okazują zrozumienie, w granicach rozsądku biorą pod uwagę potrzeby innych, ale konsekwentnie robią to, co uważają za stosowne. Nie chcą nikogo zbawiać, a za swoją życiową misję nie uważają znalezienia u mężczyzny czułego serca pod twardą skorupą. Domagają się dla siebie szacunku.

Bronią się przed „cierpiętnikami”, którzy próbują nimi manipulować dla własnych korzyści. Nie dają sobie wmówić, że broniąc się, wpędzają kogoś w chorobę. Nie boją się uchodzić za kobiety bez serca. Potrafią się bronić również przed tymi, którzy chcą im „pomóc”. Wiedzą, że za chęcią niesienia pomocy ukrywa się czasem agresor, który nie chce dopuścić, by wzięły sprawy we własne ręce. Nie dają się nabrać na łzy, wrażliwość, delikatność i słabość tych, którzy lubią demonstrować swoją bezradność. Demaskują bezradnych, pokazują im, jaką dysponują siłą, gdy ci poczują się zmuszeni bronić swojej postawy życiowych nieudaczników. Niegrzeczne dziewczynki umieją rozpoznać agresję w zapominalstwie, rzekomych nieporozumieniach i w unikach. Bronią się przed nimi, zamiast okazywać bezradne zrozumienie. Tak postępują w pracy i w związkach partnerskich. Nie pozwalają sobą manipulować. Kierują sie swoimi własnymi opiniami i uczuciami. Jeśli czują, że coś jest nie tak, próbują zrozumieć dlaczego. Nie tracą przy tym wiary w siebie, lecz bacznie przypatrują się otoczeniu. Nie dają się wodzić za nos ludziom z pozoru miłym. Mają się na baczności przed tymi, którzy „wiedzą lepiej” co jest dla nich dobre i którzy próbują ochronić je przed wrogim światem. Nie ulegają tym, którzy próbują wywołać w nich lęk, gdy odważą się pójść własną drogą. A jeśli ktoś im mówi, że przyznanie się do własnych pragnień grozi katastrofą, wybiorą raczej ryzyko fatalnych skutków niż kapitulację. A gdy mają wątpliwości, odsuwają się od innych, nigdy od siebie!