Emerytury 2012

e

e-Poradnik

Praca i Ubezpieczenia Praca i Ubezpieczenia

Emerytury

na nowych i starych zasadach Emerytury dla osób urodzonych przed 1949 r. Uprawnienia emerytalne Wcześniejsza emerytura Emerytura za długi staż pracy udowodniony do 1998 r. Wysokość starej emerytury Ustalenie wysokości emerytury na nowych zasadach Emerytura mieszana Emerytury pomostowe Nauczycielskie świadczenia kompensacyjne Postępowanie w sprawie przyznania świadczenia

Adres redakcji: 01-042 Warszawa, ul. Okopowa 58/72, www.dziennik.pl, www.gazetaprawna.pl, www.forsal.pl Autor: Marek Opolski Redaktor merytoryczny: Monika Bugaj-Wojciechowska Redaktor prowadzący: Renata Krasowska-Kłos Redaktor prowadzący: Renata Krasowska-Kłos DTP: Joanna Archacka Biuro Obsługi Klienta: 05-270 Marki, ul. Okólna 40 tel. (22) 761 30 30, 0 801 62 66 66; e-mail: [email protected] © Copyright by INFOR Biznes Sp. z o.o. ISBN 978-83-63360-46-7 Wydanie czerwiec 2012 r.

Spis treści Nowe i dotychczasowe zasady przechodzenia na emeryturę ��������������������������������������������������������������������������������������������� 1. Emerytury dla osób urodzonych przed 1949 r. ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� Uprawnienia po ukończeniu powszechnego wieku emerytalnego������������������������������������������������������������������������������������� Emerytura z urzędu����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� Wcześniejsze emerytury��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

5 5 5 6 7

2. Uprawnienia emerytalne osób urodzonych po 1948 r. ������������������������������������������������������������������������������������������������������ 7 Emerytura po ukończeniu powszechnego wieku emerytalnego������������������������������������������������������������������������������������������ 9 Świadczenie przyznawane z urzędu���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 9 Prawo do okresowej emerytury kapitałowej ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 10 Emerytura częściowa������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 10 Wcześniejsze emerytury������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 10 3. Wcześniejsza emerytura dla pracowników�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 10 Staż i wiek ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 11 Konieczny status pracownika ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 11 Ubezpieczenie przez określony czas �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 11 Dodatkowe warunki dla urodzonych po 1948 r. ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 12 4. Wcześniejsza emerytura za pracę w warunkach szkodliwych������������������������������������������������������������������������������������� Praca w szczególnych warunkach������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ Sytuacja wykonujących prace z wykazu A ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� Uprawnienia za pracę z wykazu B ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� Uprawnienia osób wykonujących prace w szczególnym charakterze������������������������������������������������������������������������������ Warunki dla urodzonych po 1948 r. .��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

12 13 13 13 14 17

5. Wcześniejsza emerytura dla nauczycieli������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ Świadczenie z tytułu wykonywania pracy w szczególnym charakterze�������������������������������������������������������������������������� Emerytura z Karty Nauczyciela����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� Wcześniejsze emerytury dla nauczycieli urodzonych w latach 1949 – 1968�������������������������������������������������������������������

17 17 18 19

6. Emerytura za długi staż pracy udowodniony do końca 1998 r. ������������������������������������������������������������������������������������ 20 Pracujący w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze�������������������������������������������������������������������������� 20 Wykonujący działalność twórczą lub artystyczną������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 21 Warunki wymagane od kolejarzy�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 21 Uprawnienia wykonujących pracę górniczą����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 21 7. Wysokość starej emerytury��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� Sposób obliczenia ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ Podstawa wymiaru ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� Przyjęcie minimalnego wynagrodzenia ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

22 22 22 23

8. Ustalanie wysokości emerytury na nowych zasadach ���������������������������������������������������������������������������������������������������� 23 Sposób obliczenia ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 23 Ustalenie kapitału początkowego ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 24

Kwota składek na koncie w ZUS ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� Średnie dalsze trwanie życia ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� Rekompensata������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� Wysokość emerytury częściowej �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� Wysokość okresowej emerytury kapitałowej ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

24 24 25 25 25

9. Emerytura mieszana �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 26 10. Emerytury pomostowe �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 27 Świadczenie na ogólnych zasadach��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 27 Emerytura na szczególnych zasadach����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 28 Ustalanie stażu wymaganego do przyznania emerytury pomostowej ���������������������������������������������������������������������������� 28 Ustalenie wysokości emerytury pomostowej ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 30 11. Nauczycielskie świadczenia kompensacyjne �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 30 Warunki nabycia uprawnień ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 31 Wysokość świadczenia ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 32 12. Postępowanie w sprawie przyznania świadczenia���������������������������������������������������������������������������������������������������������� Okresy składkowe i nieskładkowe ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ Poświadczanie wysokości wynagrodzenia �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� Inne dowody, załączniki ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ Miejsce złożenia dokumentacji ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� Rozwiązanie stosunku pracy ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

32 32 33 33 33 34

Nowe i dotychczasowe zasady przechodzenia na emeryturę Od 1 stycznia 2013 r. nastąpi stopniowe wydłużanie powszechnego wieku emerytalnego, którego osiągnięcie umożliwia uzyskanie przez osoby urodzone po 1948 r. świadczenia z ZUS. Obecnie emerytura przysługuje po ukończeniu przez kobietę 60 lat, a mężczyznę – 65 lat. Docelowo będzie można skorzystać z tego świadczenia dopiero po ukończeniu 67 lat. Nowelizacja ustawy o emeryturach i rentach z FUS, która zacznie obowiązywać od nowego roku przewiduje również, że po ukończeniu obniżonego wieku (62 lata – kobieta i 65 lat – mężczyzna) będzie można przejść na tzw. emeryturę częściową. Będzie ona wynosiła 50 proc. podstawowego świadczenia. Jednak wszystkie jej wypłaty spowodują pewne obniżenie emerytury przysługującej po ukończeniu powszechnego wydłużonego wieku emerytalnego. Mimo wspomnianych zmian nadal możliwe będzie skorzystanie z wcześniejszej emerytury. Dotyczy to m.in. pracowników z długim stażem ubezpieczeniowym, zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, nauczycieli, kolejarzy, górników, twórców i artystów. Prawo do takiego świadczenia będą mogły nabyć, tak jak dotychczas, nie tylko osoby urodzone przed 1949 r., ale również w latach 1949 – 1968, ale po spełnieniu dodatkowych warunków. Nowe regulacje nie zmienią istotnie zasad ustalania wysokości emerytury. Osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 r., a także w latach 1949 – 1968, które do końca 2008 r. spełniły warunki wymagane do uzyskania wcześniejszej emerytury, zachowają prawo do starych zasad obliczenia. Otrzymają świadczenie zależne do zarobków uzyskanych w wybranych latach w czasie kariery zawodowej, aktualnej kwoty bazowej oraz udowodnionych okresów składkowych i nieskładkowych. Emerytura dla pozostałych osób wyliczana jest i będzie na nowych zasadach. Jej wysokość zależy od składek i kapitału początkowego zgromadzonych na indywidualnym koncie w ZUS. W związku z wydłużaniem wieku emerytalnego, począwszy od 2014 r. nastąpi stopniowe podwyższanie stażu ubezpieczeniowego dla kobiet, którego udowodnienie gwarantuje otrzymanie emerytury najniższej. Obecnie wynosi on 20 lat, a docelowo ma wynieść tyle samo co w przypadku mężczyzn, czyli 25 lat. Nowe przepisy przewidują też, że podstawa obliczenia emerytury uzyskanej po ukończeniu powszechnego wieku emerytalnego będzie pomniejszana o kwoty pobranej wcześniejszej emerytury, a z tzw. emerytury mieszanej będą jeszcze mogły skorzystać osoby, które wymagany wiek emerytalny ukończą w 2014 r.

1. Emerytury dla osób urodzonych przed 1949 r. Urodzeni przed 1 stycznia 1949 r. mogą uzyskać emeryturę przede wszystkim po ukończeniu powszechnego wieku emerytalnego. Wynosi on obecnie 60 lat dla kobiet i 65 lat w przypadku mężczyzn. Przepisy, które zaczną obowiązywać od 2013 r., wydłużyły okres aktywności zawodowej mężczyzn urodzonych w 1948 r. Osoby ze wskazanej grupy wiekowej mogą po spełnieniu dodatkowych warunków skorzystać z wcześniejszych emerytur. Przysługują one m.in. pracownikom z długim stażem ubezpieczeniowym, zatrudnionym w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, nauczycielom. Zasady nabywania prawa do tych emerytur zostały omówione poszczególnych rozdziałach tej książki.

Uprawnienia po ukończeniu powszechnego wieku emerytalnego

Osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 r. mogą skorzystać z emerytury przede wszystkim na podstawie art. 27

ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Przysługuje ona po spełnieniu dwóch warunków: ■■ukończeniu wieku 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn oraz ■■udowodnieniu przynajmniej 20-letniego (w przypadku kobiet) i 25-letniego (w przypadku mężczyzn) okresu składkowego i nieskładkowego. Dla mężczyzn urodzonych w 1948 r. powszechny wiek emerytalny, w którym będą mogli uzyskać prawo do omawianej emerytury, został na mocy nowelizacji ustawy o emeryturach i rentach z FUS z 11 maja 2012 r. wydłużony w zależności od miesiąca urodzenia. Będzie on wynosił: ■■65 lat i 1 miesiąc dla urodzonych od 1 stycznia do 31 marca 1948 r., ■■65 lat i 2 miesiące dla urodzonych od 1 kwietnia 1948 r. do 30 czerwca 1948 r., ■■65 lat i 3 miesiące dla urodzonych od 1 lipca 1948 r. do 30 września 1948 r., ■■65 lat i 4 miesiące dla urodzonych od 1 października 1948 r. do 31 grudnia 1948 r. Ustalając staż ubezpieczeniowy wymagany do przyznania emerytury (20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn), ZUS uwzględnia wszystkie udowodnione okresy składkowe oraz okresy nieskładkowe z dokładnością co jednego dnia.

6

e-Biblioteka Gazety Prawnej

Okresy składkowe to najkrócej mówiąc okresy, w których dana osoba pracowała i opłacane były za nią składki do ZUS (np. okresy pozostawania w stosunku pracy, wykonywania umowy-zlecenia, prowadzenia działalności gospodarczej). Natomiast okresy nieskładkowe to generalnie okresy braku aktywności zawodowej, za które nie zostały opłacone składki na ubezpieczenie społeczne (m.in. pobierania wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy, zasiłku chorobowego, świadczenia rehabilitacyjnego). Okresy nieskładkowe podlegają uwzględnieniu w wymiarze nieprzekraczającym 1/3 udowodnionych okresów składkowych. Jeśli po zsumowaniu okresów składkowych i nieskładkowych osoba zainteresowana nadal nie ma wystarczającego do przyznania świadczenia stażu, ZUS może jej zaliczyć tzw. okresy rolne: ■■ubezpieczenia społecznego rolników, za które opłacono składki przewidziane w przepisach o ubezpieczeniu społecznym rolników, ■■prowadzenia gospodarstwa rolnego po ukończeniu 16. roku życia przypadające przed 1 lipca 1977 r., ■■pracy w gospodarstwie rolnym po ukończeniu 16. roku życia przypadające przed 1 stycznia 1983 r. Okresy rolne mogą być uwzględnione tylko w zakresie niezbędnym do ustalenia uprawnień emerytalnych i tylko wtedy, gdy nie zostały zaliczone do tych, od których zależy prawo do emerytury lub renty na podstawie przepisów o ubezpieczeniu społecznym rolników. Nie mogą się również czasowo pokrywać z okresami składkowymi i nieskładkowymi.

PRZYKŁAD: Ustalenie stażu ubezpieczeniowego Jan G. udowodnił 15 lat składkowych, 7 lat nieskładkowych oraz 2 lata opłacania składek na ubezpieczenie społeczne rolników. Przez ostatnie 7 lat pobierał okresową rentę z tytułu częściowej niezdolności do pracy przyznaną na podstawie ustawy o emeryturach i rentach z FUS, do której uprawnienia utracił z końcem sierpnia 2011 r. Powodem ustania prawa do świadczenia było orzeczenie lekarza orzecznika ZUS, w którym uprawniony został uznany za zdolnego do pracy. Na początku maja 2012 r. osiągnął powszechny wiek emerytalny wynoszący dla mężczyzn 65 lat, a następnie złożył wniosek o emeryturę. Przy ustalaniu prawa do tego świadczenia ZUS zaliczył mu do wymaganego 25-letniego stażu ubezpieczeniowego: n 15 lat składkowych, n 5 lat nieskładkowych (1/3 x 15), n 2 lata opłacania składek na ubezpieczenie społeczne rolników, n 3 lata pobierania renty z tytułu niezdolności do pracy (a więc w zakresie niezbędnym do uzupełnienia 25 lat). ZUS może wliczyć do stażu ubezpieczeniowego również okresy pobierania renty z tytułu niezdolności do pracy przysługującej z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-

nych, jeśli okresy składkowe, nieskładkowe oraz rolne są krótsze od wymaganych 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn. Taka możliwość została przewidziana dla osób, które osiągnęły powszechny wiek emerytalny (obecnie 60 lat – kobieta lub 65 lat – mężczyzna) oraz utraciły prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy z powodu odzyskania zdolności do pracy. Osoby urodzone przed 1949 r., które osiągnęły powszechny wiek emerytalny (obecnie 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn), ale nie zdołały udowodnić wystarczająco długiego okresu składkowego i nieskładkowego (25 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn) i nie otrzymają emerytury na podstawie art. 27 ustawy o emerytach i rentach z FUS, mogą skorzystać z rozwiązania przewidzianego w art. 28 tej ustawy. Przepis ten przewiduje nabycie uprawnień emerytalnych przy krótszym o 5 lat stażu ubezpieczeniowym, wynoszącym co najmniej 15 lat dla kobiet i 20 lat dla mężczyzn. Również w tym przypadku ZUS może uzupełnić staż składkowy i nieskładkowy wymienionymi wyżej okresami rolnymi lub okresami pobierania renty z tytułu niezdolności do pracy, do której wnioskodawca utracił prawo z powodu odzyskania zdolności do pracy. Zasadą jest, że osoby przechodzące na emeryturę obliczaną według tzw. starych zasad mają zapewnioną gwarancję minimalnej wysokości świadczenia (obecnie 799,18 zł). Nie dotyczy to jednak emerytury przysługującej na podstawie art. 28 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Oznacza to, że osoby przechodzące na emeryturę przysługującą zgodnie z tym przepisem muszą się liczyć z tym, że w sytuacji, gdy ZUS wyliczy im świadczenie poniżej minimalnej wysokości, nie podwyższy go do tej kwoty.

Emerytura z urzędu

Przyznanie emerytury nie zawsze uzależnione jest od złożenia przez osobę zainteresowaną wniosku o to świadczenie wraz z niezbędną dokumentacją. W pewnych przypadkach to sam ZUS przyznaje z urzędu świadczenie, wydając odpowiednią decyzję bez jakiejkolwiek inicjatywy przyszłego emeryta. Chodzi o tzw. emeryturę z urzędu, która dla osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r. została uregulowana w art. 27a ustawy o emeryturach i rentach z FUS. ZUS przyznaje z urzędu emeryturę osobom pobierającym rentę z tytułu niezdolności do pracy, które osiągnęły powszechny wiek emerytalny (obecnie 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn). Tak więc omawiana emerytura nie przysługuje rencistom, którzy ukończyli wiek uprawniający ich do wcześniejszej emerytury. W związku ze stopniowym wydłużaniem począwszy od 1 stycznia 2013 r. powszechnego wieku emerytalnego dla mężczyzn urodzonych w 1948 r. w późniejszym wieku niż 65 lat będzie im również mogła być przyznana emerytura z urzędu. Jednak mężczyźni, którym ZUS przyznał dotychczas rentę z tytułu niezdolności do pracy do czasu osiągnięcia wieku 65 lat, będą mogli nadal ją pobierać, aż do czasu ukończenia podwyższonego wieku emerytalnego.

Emerytury na nowych i starych zasadach

Emerytura może być przyznana z urzędu tylko tym osobom, które podlegały ubezpieczeniu społecznemu (przed 1 stycznia 1999 r.) lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym (po 31 grudnia 1998 r.). Okres ubezpieczenia nie został określony, a zatem może być dowolny.

PRZYKŁAD: Przesunięcie terminu przyznania emerytury z urzędu Andrzej G. urodził się 15 maja 1948 r. W 2009 r. ZUS przyznał mu rentę z tytułu niezdolności do pracy do czasu osiągnięcia wieku 65 lat. Zgodnie z nowelizacją ustawy o emeryturach i rentach z FUS z 11 maja 2012 r., wydłużającą wiek emerytalny dla mężczyzn urodzonych od 1 kwietnia do 30 czerwca 1948 r. do 65 lat i 2 miesięcy, Andrzej G. osiągnie ten wiek 15 lipca 2013 r. Do tego czasu będzie mógł nadal pobierać rentę z tytułu niezdolności do pracy. Jeśli do końca lipca 2013 r. nie zgłosi wniosku o emeryturę, ZUS przyzna mu z urzędu to świadczenie od dnia ukończenia wieku 65 lat i 2 miesięcy. Osoba pobierająca rentę z tytułu niezdolności do pracy, która ukończyła powszechny wiek emerytalny, może uniknąć utraty uprawnień do tego świadczenia. Jeśli do końca miesiąca, w którym osiągnęła ten wiek wystąpi z wnioskiem o emeryturę, ZUS nie przyzna z urzędu jej tego świadczenia, lecz rozpatrzy zgłoszony wniosek. W takim przypadku, gdy stwierdzi prawo do wnioskowanej emerytury, pozostawi uprawnienia do pobieranej dotychczas renty, jeśli oczywiście świadczeniobiorca ma stwierdzoną niezdolność do pracy na dłuższy okres niż do osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego. Osoba uprawniona do renty oraz emerytury nie może jednak pobierać obu świadczeń – musi wybrać, które z nich ma być wypłacane.

PRZYKŁAD: Korzystniejsze świadczenie na wniosek Marek J. pobierający rentę z tytułu niezdolności do pracy przyznaną na stałe 10 marca 2012 r. ukończył powszechny wiek emerytalny przewidziany dla mężczyzn, tj. 65 lat. 22 marca 2012 r. wystąpił z wnioskiem o przyznanie emerytury. Ponieważ udowodnił 25-letni okres składkowy i nieskładkowy, a wniosek zgłosił w miesiącu ukończenia powszechnego wieku emerytalnego, ZUS przyznał wnioskowane świadczenie. Okazało się, że dotychczasowa renta była wyższa, w związku z czym prawo do emerytury zostało zawieszone, a ZUS nadal wypłaca rentę z tytułu niezdolności do pracy.

Wcześniejsze emerytury Osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 r. mogą skorzystać z wcześniejszego przejścia na emeryturę. Przede wszystkim dotyczy to pracowników z długim stażem

7

ubezpieczeniowym, którzy mogą uzyskać wcześniejszą emeryturę pracowniczą, a także określonych grup zawodowych, m.in.: ■■zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, ■■twórców i artystów, ■■nauczycieli, ■■kolejarzy, ■■górników, ■■nauczycieli akademickich. Warunki przyznawania wcześniejszych emerytur dla wyżej wymienionych są zróżnicowane. Zwykle trzeba ukończyć wcześniejszy wiek emerytalny (najczęściej 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn), udowodnić odpowiedni staż składkowy i nieskładkowy (najczęściej 20 lat w przypadku kobiet i 25 lat dla mężczyzn) oraz okres zatrudnienia, z tytułu którego przysługuje wcześniejsza emerytura (pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, pracy nauczycielskiej, zatrudnienia na kolei czy też pracy górniczej). Dla górników i nauczycieli przepisy przewidują też możliwość przejścia na emeryturę bez względu na ukończony wiek, ale pod warunkiem udowodnienia dłuższego stażu pracy nauczycielskiej lub górniczej. Szczegółowe warunki uzyskania wcześniejszych emerytur przez osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 r. zostaną omówione w dalszej części opracowania (patrz: rozdziały 3 – 6). PODSTAWA PRAWNA:

n Art. 5–7, 27, 27a, 28, 32, 33, 39 i 40 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2009 r. nr 153, poz. 1227 z późn. zm.). n Art. 1 i 17 ustawy z 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2012 r. poz. 637).

2. Uprawnienia emerytalne osób urodzonych po 1948 r. Urodzeni po 1948 r. mogą przejść na emeryturę po ukończeniu powszechnego wieku emerytalnego. Obecnie wynosi on 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn, ale od 1 stycznia 2013 r. będzie stopniowo wydłużany i docelowo wyniesie dla obu płci 67 lat. Osoby z tej grupy wiekowej mają również możliwość uzyskania wcześniejszych uprawnień emerytalnych, choć znacznie bardziej ograniczoną niż urodzeni przed 1949 r. Możliwość uzyskania emerytury przez osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r. uzależniona jest wyłącznie od ukończenia powszechnego wieku emerytalnego. Nie ma natomiast znaczenia długość udowodnionego okresu składkowego i nieskładkowego. Od wymiaru

8

e-Biblioteka Gazety Prawnej

Wydłużanie wieku emerytalnego dla kobiet

od 1 lipca 1960 r. do 30 września 1960 r.

62 lata i 7 miesięcy

od 1 października 1960 r. do 31 grudnia 1960 r.

62 lata i 8 miesięcy

od 1 stycznia 1961 r. do 31 marca 1961 r.

62 lata i 9 miesięcy

od 1 kwietnia 1961 r. do 30 czerwca 1961 r.

62 lata i 10 miesięcy

od 1 lipca 1961 r. do 30 września 1961 r.

62 lata i 11 miesięcy

od 1 października 1961 r. do 31 grudnia 1961 r.

63 lata

od 1 stycznia 1962 r. do 31 marca 1962 r.

63 lata i 1 miesiąc

od 1 kwietnia 1962 r. do 30 czerwca 1962 r.

63 lata i 2 miesiące

od 1 lipca 1962 r. do 30 września 1962 r.

63 lata i 3 miesiące

od 1 października 1962 r. do 31 grudnia 1962 r.

63 lata i 4 miesiące

od 1 stycznia 1963 r. do 31 marca 1963 r.

63 lata i 5 miesięcy

Data urodzenia

Wymagany wiek

do 31 grudnia 1952 r.

60 lat

od 1 stycznia 1953 r. do 31 marca 1953 r.

60 lat i 1 miesiąc

od 1 kwietnia 1953 r. do 30 czerwca 1953 r.

60 lat i 2 miesiące

od 1 lipca 1953 r. do 30 września 1953 r.

60 lat i 3 miesiące

od 1 października 1953 r. do 31 grudnia 1953 r.

60 lat i 4 miesiące

od 1 stycznia 1954 r. do 31 marca 1954 r

60 lat i 5 miesięcy

od 1 kwietnia 1954 r. do 30 czerwca 1954 r.

60 lat i 6 miesięcy

od 1 lipca 1954 r. do 30 września 1954 r.

60 lat i 7 miesięcy

od 1 października 1954 r. do 31 grudnia 1954 r.

60 lat i 8 miesięcy

od 1 stycznia 1955 r. do 31 marca 1955 r.

60 lat i 9 miesięcy

od 1 kwietnia 1955 r. do 30 czerwca 1955 r.

60 lat i 10 miesięcy

od 1 kwietnia 1963 r. do 30 czerwca 1963 r.

63 lata i 6 miesięcy

od 1 lipca 1955 r. do 30 września 1955 r.

60 lat i 11 miesięcy

od 1 lipca 1963 r. do 30 września 1963 r.

63 lata i 7 miesięcy

od 1 października 1955 r. do 31 grudnia 1955 r.

61 lat

od 1 października 1963 r. do 31 grudnia 1963 r.

63 lata i 8 miesięcy

od 1 stycznia 1956 r. do 31 marca 1956 r.

61 lat i 1 miesiąc

od 1 stycznia 1964 r. do 31 marca 1964 r.

63 lata i 9 miesięcy

od 1 kwietnia 1956 r. do 30 czerwca 1956 r.

61 lat i 2 miesiące

od 1 kwietnia 1964 r. do 30 czerwca 1964 r.

63 lata i 10 miesięcy

od 1 lipca 1956 r. do 30 września 1956 r.

61 lat i 3 miesiące

od 1 lipca 1964 r. do 30 września 1964 r.

63 lata i 11 miesięcy

od 1 października 1956 r. do 31 grudnia 1956 r.

61 lat i 4 miesiące

od 1 października 1964 r. do 31 grudnia 1964 r.

64 lata

od 1 stycznia 1957 r. do 31 marca 1957 r.

61 lat i 5 miesięcy

od 1 stycznia 1965 r. do 31 marca 1965 r.

64 lata i 1 miesiąc

od 1 kwietnia 1957 r. do 30 czerwca 1957 r.

61 lat i 6 miesięcy

od 1 kwietnia 1965 r. do 30 czerwca 1965 r.

64 lata i 2 miesiące

od 1 lipca 1957 r. do 30 września 1957 r.

61 lat i 7 miesięcy

od 1 lipca 1965 r. do 30 września 1965 r.

64 lata i 3 miesiące

od 1 października 1957 r. do 31 grudnia 1957 r.

61 lat i 8 miesięcy

od 1 października 1965 r. do 31 grudnia 1965 r.

64 lata i 4 miesiące

od 1 stycznia 1958 r. do 31 marca 1958 r.

61 lat i 9 miesięcy

od 1 stycznia 1966 r. do 31 marca 1966 r.

64 lata i 5 miesięcy

od 1 kwietnia 1958 r. do 30 czerwca 1958 r.

61 lat i 10 miesięcy

od 1 kwietnia 1966 r. do 30 czerwca 1966 r.

64 lata i 6 miesięcy

od 1 lipca 1958 r. do 30 września 1958 r.

61 lat i 11 miesięcy

od lipca 1966 r. do 30 września 1966 r.

64 lata i 7 miesięcy

od 1 października 1958 r. do 31 grudnia 1958 r.

62 lata

od 1 października 1966 r. do 31 grudnia 1966 r.

64 lata i 8 miesięcy

od 1 stycznia 1959 r. do 31 marca 1959 r.

62 lata i 1 miesiąc

od 1 stycznia 1967 r. do 31 marca 1967 r.

64 lata i 9 miesięcy

od 1 kwietnia 1959 r. do 30 czerwca 1959 r.

62 lata i 2 miesiące

od 1 kwietnia 1967 r. do 30 czerwca 1967 r.

64 lata i 10 miesięcy

od 1 lipca 1959 r. do 30 września 1959 r.

62 lata i 3 miesiące

od 1 lipca 1967 r. do 30 września 1967 r.

64 lata i 11 miesięcy

od 1 października 1959 r. do 31 grudnia 1959 r.

62 lata i 4 miesiące

od 1 października 1967 r. do 31 grudnia 1967 r.

65 lat

od 1 stycznia 1960 r. do 31 marca 1960 r.

62 lata i 5 miesięcy

od 1 stycznia 1968 r. do 31 marca 1968 r.

65 lat i 1 miesiąc

od 1 kwietnia 1960 r. do 30 czerwca 1960 r.

62 lata i 6 miesięcy

od 1 kwietnia 1968 r. do 30 czerwca 1968 r.

65 lat i 2 miesiące

Emerytury na nowych i starych zasadach

od 1 lipca 1968 r. do 30 września 1968 r.

65 lat i 3 miesiące

od 1 października 1968 r. do 31 grudnia 1968 r.

65 lat i 4 miesiące

od 1 stycznia 1969 r. do 31 marca 1969 r.

65 lat i 5 miesięcy

od 1 kwietnia 1969 r. do 30 czerwca 1969 r.

65 lat i 6 miesięcy

od 1 lipca 1969 r. do 30 września 1969 r.

65 lat i 7 miesięcy

od 1 października 1969 r. do 31 grudnia 1969 r.

65 lat i 8 miesięcy

od 1 stycznia 1970 r. do 31 marca 1970 r.

65 lat i 9 miesięcy

od 1 kwietnia 1970 r. do 30 czerwca 1970 r.

65 lat i 10 miesięcy

od 1 lipca 1970 r. do 30 września 1970 r.

65 lat i 11 miesięcy

od 1 października 1970 r. do 31 grudnia 1970 r.

66 lat

9

Wydłużanie wieku emerytalnego dla mężczyzn Data urodzenia

Wymagany wiek

od 1 stycznia 1949 r. do 31 marca 1949 r.

65 lat i 5 miesięcy

od 1 kwietnia 1949 r. do 30 czerwca 1949 r.

65 lat i 6 miesięcy

od 1 lipca 1949 r. do 30 września 1949 r.

65 lat i 7 miesięcy

od 1 października 1949 r. do 31 grudnia 1949 r.

65 lat i 8 miesięcy

od 1 stycznia 1950 r. do 31 marca 1950 r.

65 lat i 9 miesięcy

od 1 kwietnia 1950 r. do 30 czerwca 1950 r.

65 lat i 10 miesięcy

od 1 lipca 1950 r. do 30 września 1950 r.

65 lat i 11 miesięcy

od 1 października 1950 r. do 31 grudnia 1950 r.

66 lat

od 1 stycznia 1951 r. do 31 marca 1951 r.

66 lat i 1 miesiąc

od 1 kwietnia 1951 r. do 30 czerwca 1951 r.

66 lat i 2 miesiące

od 1 lipca 1951 r. do 30 września 1951 r.

66 lat i 3 miesiące

od 1 października 1951 r. do 31 grudnia 1951 r.

66 lat i 4 miesiące

od 1 stycznia 1952 r. do 31 marca 1952 r.

66 lat i 5 miesięcy

od 1 kwietnia 1952 r. do 30 czerwca 1952 r.

66 lat i 6 miesięcy

od 1 lipca 1952 r. do 30 września 1952 r.

66 lat i 7 miesięcy

od 1 października 1952 r. do 31 grudnia 1952 r.

66 lat i 8 miesięcy

od 1 stycznia 1953 r. do 31 marca 1953 r.

66 lat i 9 miesięcy

od 1 stycznia 1971 r. do 31 marca 1971 r.

66 lat i 1 miesiąc

od 1 kwietnia 1971 r. do 30 czerwca 1971 r.

66 lat i 2 miesiące

od 1 lipca 1971 r. do 30 września 1971 r.

66 lat i 3 miesiące

od 1 października 1971 r. do 31 grudnia 1971 r.

66 lat i 4 miesiące

od 1 stycznia 1972 r. do 31 marca 1972 r.

66 lat i 5 miesięcy

od 1 kwietnia 1972 r. do 30 czerwca 1972 r.

66 lat i 6 miesięcy

od 1 lipca 1972 r. do 30 września 1972 r.

66 lat i 7 miesięcy

od 1 października 1972 r. do 31 grudnia 1972 r.

66 lat i 8 miesięcy

od 1 stycznia 1973 r. do 31 marca 1973 r.

66 lat i 9 miesięcy

od 1 kwietnia 1973 r. do 30 czerwca 1973 r.

66 lat i 10 miesięcy

od 1 kwietnia 1953 r. do 30 czerwca 1953 r.

66 lat i 10 miesięcy

od 1 lipca 1973 r. do 30 września 1973 r.

66 lat i 11 miesięcy

od 1 lipca 1953 r. do 30 września 1953 r.

66 lat i 11 miesięcy

po 30 września 1973 r.

67 lat

po 30 września 1953 r.

67 lat

stażu ubezpieczeniowego uzależnione jest ewentualne podwyższenie emerytury do wysokości świadczenia najniższego.

Emerytura po ukończeniu powszechnego wieku emerytalnego

Powszechny wiek emerytalny dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r. wynosi obecnie 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn. Na mocy nowelizacji ustawy o emeryturach i rentach z FUS z 11 maja 2012 r. z emerytury w takim wieku mogą skorzystać jednak wyłącznie kobiety urodzone najpóźniej 31 grudnia 1952 r., które to wymagane 60 lat osiągną 31 grudnia 2012 r. Ustawa zmieniająca przewiduje, że powszechny wiek emerytalny będzie w kolejnych latach stopniowo wydłużany, aż do 67 lat dla obu płci, co nastąpi w przypadku kobiet po 30 września 2040 r., a w przypadku mężczyzn – po 30 września 2020 r. Zasady wydłużania wieku emerytalnego dla kobiet i mężczyzn zamieszczamy w tabelach na str. 6 i 7.

Świadczenie przyznawane z urzędu

Osoby urodzone po 1948 r. (tak jak urodzeni przed 1 stycznia 1949 r.) mogą otrzymać emeryturę przyznaną przez ZUS z urzędu. Jest to możliwe, gdy pobierają rentę z tytułu niezdolności do pracy, przez jakikolwiek okres czasu podlegały ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, a do końca miesiąca, w którym osiągnęły powszechny wiek emerytalny, nie zgłosiły wniosku o przyznanie emerytury (art. 24a ustawy o emeryturach i rentach z FUS). Obecnie ZUS przyznaje z urzędu emeryturę po ukończeniu powszechnego wieku emerytalnego, który wynosi 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn. Z praktyki wynika, że taką emeryturę otrzymują obecnie wyłącznie kobiety urodzone po 1948 r., gdyż żaden mężczyzna z omawianej grupy wiekowej nie ukończył jeszcze powszechnego wieku emerytalnego. W związku ze stopniowym wydłużaniem wieku emerytalnego (zarówno dla kobiet, jak i dla mężczyzn), po-

10

e-Biblioteka Gazety Prawnej

cząwszy od 1 stycznia 2013 r. w odpowiednio późniejszym wieku (patrz: tabele str. 6 i 7) ZUS będzie również przyznawał z urzędu emeryturę osobom pobierającym rentę z tytułu niezdolności do pracy. Podobnie jak w przypadku mężczyzn urodzonych w 1948 r., również urodzeni po 31 grudnia 1948 r., którym ZUS przyznał rentę z tytułu niezdolności do pracy do ukończenia 60 (65) lat, zachowają te uprawnienia do czasu osiągnięcia podwyższonego wieku emerytalnego.

Prawo do okresowej emerytury kapitałowej

Osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r., które przystąpiły do otwartego funduszu emerytalnego, mają możliwość uzyskania, obok emerytury z FUS, okresowej emerytury kapitałowej. Prawo do tego świadczenia oraz jego wysokość ustala ZUS, który również wypłaca emeryturę z II filaru. Prawo do okresowej emerytury kapitałowej przysługuje członkowi otwartego funduszu emerytalnego, który: ■■ukończył 60 lat, ■■ma prawo do emerytury z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (ustalone na podstawie art. 24 ust. 1 lub art. 24a ustawy o emeryturach i rentach z FUS). Trzeci warunek przyznania okresowej emerytury kapitałowej dotyczy minimalnej kwoty środków uzbieranych przez członka OFE na rachunku w funduszu emerytalnym oraz na subkoncie w ZUS na ostatni dzień miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego zostanie przyznana. Świadczenie to przysługuje tylko wtedy, gdy kwota ta odpowiada co najmniej dwudziestokrotności obowiązującej w tym dniu wysokości dodatku pielęgnacyjnego (od 1 marca 2012 r. do 28 lutego 2013 r. – 3913,40 zł). Jeśli jest niższa, środki zgromadzone w OFE i na subkoncie powiększają podstawę obliczenia emerytury z I filaru.

PRZYKŁAD: Sumowanie środków z OFE i subkonta Hanna D., będąca członkiem otwartego funduszu emerytalnego, na początku maja 2012 r. ukończyła 60 lat. Kilka dni później zgłosiła wniosek o przyznanie emerytury z FUS oraz okresowej emerytury kapitałowej. Kwota środków zgromadzonych na 30 kwietnia 2012 r. w otwartym funduszu emerytalnym wyniosła 3800 zł, a kwota środków zewidencjonowanych na ten dzień na subkoncie w ZUS – 550 zł. Ustalając prawo do okresowej emerytury kapitałowej, ZUS zsumował obydwie wartości. Suma środków zgromadzonych w OFE oraz na subkoncie wyniosła 4350 zł. W związku z tym okazało się, że ubezpieczonej przysługuje wnioskowane świadczenie.

Emerytura częściowa Nowelizacją ustawy o emeryturach i rentach z FUS z 11 maja 2012 r. przewidziano, w związku z wprowadzeniem od 1 stycznia 2013 r. stopniowego wydłużania powszechnego wieku emerytalnego, możliwość uzyskania tzw. emerytury częściowej. Taką emeryturę będą mogły otrzymać osoby, które:

■■mają okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co

najmniej 35 lat dla kobiet i 40 lat dla mężczyzn oraz

■■osiągnęły wiek wynoszący co najmniej 62 lata dla ko-

biet i co najmniej 65 lat dla mężczyzn. Wysokość emerytury częściowej będzie wynosiła 50 proc. pełnej kwoty emerytury i nie podlega podwyższeniu do kwoty najniższego świadczenia. Będzie mogła być pobierana bez względu na kontynuowanie stosunku pracy z dotychczasowym pracodawcą oraz niezależnie od wysokości uzyskiwanych przychodów z pracy zarobkowej. Po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego oraz po ustaniu stosunku pracy w przypadku pracowników osoba uprawniona do emerytury częściowej będzie mogła wystąpić z wnioskiem o zamianę tego świadczenia na emeryturę ustaloną w pełnej wysokości.

Wcześniejsze emerytury

Osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r. mają również możliwość nabycia prawa do emerytury wcześniej niż w powszechnym wieku emerytalnym. Mogą one na przykład uzyskać wcześniejszą emeryturę pracowniczą, emeryturę z tytułu zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, emeryturę nauczycielską, (patrz: rozdziały 3 – 6). Zwykle aby nabyć prawo do jednego z tych świadczeń, należy spełnić dodatkowe warunki. Jednym z nich było spełnienie do końca 2008 roku wszystkich wymogów przewidzianych dla urodzonych przed 1949 r. Ponadto osoby te nie mogą być członkami otwartego funduszu emerytalnego, a jeśli przystąpiły do OFE, muszą zgłosić wniosek o przekazanie zgromadzonych tam środków, za pośrednictwem ZUS, na dochody budżetu państwa. Obowiązujące przepisy przewidują również możliwość uzyskania wcześniejszej emerytury przez osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r., które na 1 stycznia 1999 r. udowodniły odpowiedni staż ubezpieczeniowy, w tym wymagany okres pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Osoby te mogą nabyć wcześniejsze uprawnienia emerytalne nawet jeśli wymagany wiek ukończą po 31 grudnia 2008 r. (patrz: rozdział 6). PODSTAWA PRAWNA:

n Art. 24, 24a, 46, 50 i 184 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2009 r. nr 153, poz. 1227 z późn. zm.). n Art. 8 ustawy z 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych ( Dz.U. nr 228, poz. 1507 z późn. zm.). n Art. 1 i 17 ustawy z 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2012 r. poz. 637).

3. Wcześniejsza emerytura dla pracowników Uzyskanie wcześniejszej emerytury pracowniczej zależy od ukończenia obniżonego w stosunku do powszechnego wieku emerytalnego, udowodnienia sta-

Emerytury na nowych i starych zasadach

żu składkowego i nieskładkowego oraz pozostawania w stosunku pracy przed zgłoszeniem wniosku o to świadczenie do ZUS. Osoby urodzone po 1948 r. muszą spełnić dodatkowe warunki. Z najbardziej powszechnej spośród wcześniejszych emerytur – pracowniczej mogą skorzystać przede wszystkim osoby urodzone przed 1949 r. (po spełnieniu warunków z art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z FUS). Z uwagi na to, że wniosek o tę emeryturę musi być złożony przed ukończeniem powszechnego wieku emerytalnego, nie mogą już o nią wystąpić kobiety urodzone przed 1949 r. Najpóźniej w 2008 r. ukończyły już bowiem 60 lat. Wcześniejszą emeryturę pracowniczą mogą również uzyskać (na podstawie art. 46 ustawy o emeryturach i rentach z FUS) urodzeni w latach 1949 – 1968, jeśli wymienione niżej warunki wymagane od urodzonych przed 1949 r. spełnili do końca 2008 r. Taką możliwość mają zatem wyłącznie kobiety, gdyż mężczyźni z tej grupy wiekowej nie mogli ukończyć wymaganego wieku 60 lat do końca 2008 r. W związku z tym, że wniosek o wcześniejszą emeryturę pracowniczą trzeba złożyć przed ukończeniem powszechnego wieku emerytalnego wynoszącego obecnie w przypadku kobiet 60 lat, możliwość nabycia uprawnień do tego świadczenia mają już tylko urodzone w latach 1952 i 1953, które dotychczas takiego wieku nie ukończyły.

Staż i wiek

Wcześniejsza emerytura pracownicza przysługuje kobiecie po osiągnięciu wieku 55 lat, jeżeli ma co najmniej 30-letni okres składkowy i nieskładkowy albo, jeżeli ma co najmniej 20-letni okres składkowy i nieskładkowy oraz została uznana za całkowicie niezdolną do pracy. Natomiast mężczyzna może otrzymać to świadczenie po osiągnięciu wieku 60 lat, jeżeli ma co najmniej 25-letni okres składkowy i nieskładkowy oraz został uznany za całkowicie niezdolnego do pracy albo jeżeli ma co najmniej 35-letni okres składkowy i nieskładkowy.

Konieczny status pracownika

Emerytura pracownicza przysługuje osobom, które ostatnio, przed zgłoszeniem wniosku o to świadczenie, były pracownikami oraz w okresie ostatnich 24 miesięcy podlegania ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym pozostawały w stosunku pracy co najmniej przez sześć miesięcy. Posiadanie ostatnio, przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę, statusu pracownika oznacza pozostawanie w stosunku pracy. Nie ma przy tym znaczenia podstawa jego nawiązania – może to być umowa o pracę, powołanie, mianowanie, wybór. Emerytury pracowniczej nie otrzymają zatem osoby, które przed złożeniem wniosku wykonują umowy-zlecenia, agencyjne czy prowadzą pozarolniczą działalność gospodarczą, chyba że cały wymagany do przyznania emerytury okres były ubezpieczone z tytułu stosunku pracy.

11

Podkreślić trzeba, że otrzymanie emerytury pracowniczej uzależnione jest od posiadania statusu pracownika ostatnio przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę, a nie od bycia pracownikiem bezpośrednio przed zgłoszeniem wniosku o to świadczenie. Wynika z tego, że wymóg pozostawania ostatnio w ubezpieczeniu z tytułu stosunku pracy spełniony jest także w przypadku pobierania w okresie bezpośrednio poprzedzającym zgłoszenie wniosku na przykład renty z tytułu niezdolności do pracy, świadczenia albo zasiłku przedemerytalnego. Istotne jest to, by przed nabyciem uprawnień do jednego z tych świadczeń zainteresowany podlegał ubezpieczeniu (ubezpieczeniom) z tytułu stosunku pracy, a w czasie posiadania prawa do nich nie zgłosił się albo nie został zgłoszony do ubezpieczeń z innego tytułu niż stosunek pracy.

Ubezpieczenie przez określony czas

Warunkiem przyznania emerytury pracowniczej jest także podleganie ubezpieczeniom z tytułu stosunku pracy co najmniej przez 6 miesięcy w okresie ostatnich 24 miesięcy podlegania ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym. Należy przypomnieć, iż okresem pozostawania w stosunku pracy jest okres przypadający od dnia nawiązania tego stosunku do dnia jego ustania. W związku z tym do wymaganych sześciu miesięcy ubezpieczenia pracowniczego ZUS wlicza również okresy pobierania wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy wskutek choroby lub świadczeń pieniężnych wypłacanych z ubezpieczenia chorobowego w razie choroby i macierzyństwa. Natomiast przy ustalaniu ostatnich 24 miesięcy podlegania ubezpieczeniu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym ZUS: ■■uwzględnia kolejne miesiące podlegania ubezpieczeniom (oznacza to, że między tymi miesiącami mogą występować przerwy), ■■wyłącza okresy pobierania zasiłku dla bezrobotnych, dobrowolnego kontynuowania ubezpieczenia oraz opłacania składek na ubezpieczenie społeczne lub ubezpieczenia emerytalne i rentowe z tytułu rezygnacji z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej w związku z koniecznością sprawowania opieki nad członkiem rodziny. Od obowiązku spełnienia warunku pozostawania w stosunku pracy przynajmniej przez sześć miesięcy w ciągu ostatnich 24 miesięcy podlegania ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym jest wyjątek. Warunek ten nie dotyczy osób, które w dniu zgłoszenia wniosku o emeryturę były uprawnione do renty z tytułu niezdolności do pracy. Zatem osoba przechodząca z renty na emeryturę może legitymować się jakimkolwiek okresem ubezpieczenia pracowniczego. W wyjątkowej – korzystnej – sytuacji są osoby, które przez cały okres wymagany do przyznania emerytury (30 albo 20 lat – w przypadku kobiet i 35 albo 25 lat – w przypadku mężczyzn) podlegały ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu

12

e-Biblioteka Gazety Prawnej

i rentowym z tytułu stosunku pracy. Osoby te, poza osiągnięciem obniżonego wieku emerytalnego i udowodnieniem wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego, nie muszą spełnić żadnych dodatkowych warunków. Oznacza to, że ZUS przyzna im prawo do emerytury pracowniczej mimo podlegania ubezpieczeniom, przed zgłoszeniem wniosku o to świadczenie, z innego tytułu niż stosunek pracy, np. z tytułu wykonywania umowy-zlecenia. Nie muszą też pozostawać w stosunku pracy przynajmniej przez 6 miesięcy w ciągu ostatnich 24 miesięcy ubezpieczenia.

Dodatkowe warunki dla urodzonych po 1948 r.

Jak wyżej wspomniano prawo do wcześniejszej emerytury pracowniczej mogą także nabyć osoby urodzone po 1948 r., jeżeli warunki dotyczące wieku, wymiaru okresów składkowych i nieskładkowych, a w niektórych przypadkach niezdolności do pracy spełniły do 31 grudnia 2008 r. W przypadku osób z wymienionej grupy wiekowej nabycie prawa do emerytury uzależnione jest również od nieprzystąpienia do otwartego funduszu emerytalnego albo złożenia wniosku o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, za pośrednictwem ZUS, na dochody budżetu państwa. Obowiązek udowodnienia stażu oraz wieku emerytalnego do końca 2008 r. nie oznacza, iż do tej daty musi być również zgłoszony wniosek o emeryturę pracowniczą. Wniosek ten można złożyć również po 31 grudnia 2008 r., ale nie później niż przed dniem ukończenia przez wnioskodawcę powszechnego wieku emerytalnego.

PRZYKŁAD: Skutki wystąpienia do ZUS po ukończeniu powszechnego wieku emerytalnego – 60 lat Danuta P. (urodzona w grudniu 1952 r.), mimo że już w 2007 r. spełniała warunki wymagane do przyznania wcześniejszej emerytury pracowniczej, nie wystąpiła z wnioskiem o to świadczenie. Chce przejść na emeryturę dopiero po ukończeniu 60 lat w grudniu 2012 r. Jeśli wystąpi z wnioskiem o to świadczenie po ukończeniu powszechnego wieku emerytalnego, ZUS nie przyzna jej emerytury pracowniczej. Konieczność spełnienia do końca 2008 r. warunków wymaganych do przyznania wcześniejszej emerytury pracowniczej przez osoby urodzone po 1948 r. nie dotyczy pozostawania: ■■w ubezpieczeniu pracowniczym ostatnio, przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę, ■■w stosunku pracy przez co najmniej sześć miesięcy w okresie ostatnich 24 miesięcy podlegania ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym. Warunki te powinny być spełnione przed przejściem na emeryturę.

Należy też podkreślić, iż uzyskanie orzeczenia o całkowitej niezdolności do pracy (jeżeli jest ono niezbędne do przyznania emerytury) również może nastąpić po 31 grudnia 2008 r., ale całkowita niezdolność do pracy musi powstać przed 1 stycznia 2009 r. Po 2008 r. może być również spełniony warunek dotyczący nieprzystąpienia do otwartego funduszu emerytalnego lub złożenia wniosku o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w OFE na dochody budżetu państwa.

PRZYKŁAD: Ważna data powstania całkowitej niezdolności do pracy Barbara K., urodzona w 1953 r., w 1999 r. przystąpiła do otwartego funduszu emerytalnego. Do końca 2008 r. udowodniła 20 lat składkowych i nieskładkowych. W styczniu 2008 r. ukończyła wiek wymagany do przyznania wcześniejszej emerytury pracowniczej (55 lat). Od dziesięciu lat jest zatrudniona na podstawie umowy o pracę, ale ostatnio bardzo pogorszył się stan jej zdrowia. Barbara K. będzie mogła nabyć prawo do emerytury pracowniczej, jeśli uzyska orzeczenie o całkowitej niezdolności do pracy oraz złoży wniosek o przekazanie środków zgromadzonych w OFE do budżetu państwa. Z orzeczenia musi wynikać, że całkowita niezdolność powstała przed 2009 r.

PODSTAWA PRAWNA:

n Art. 29 i 46 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2009 r. nr 153, poz. 1227 z późn. zm.).

4. Wcześniejsza emerytura za pracę w warunkach szkodliwych Odrębna możliwość uzyskania wcześniejszej emerytury została przewidziana dla osób, które przez odpowiednio długi okres czasu wykonywały pracę w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Zarówno wymagany staż tzw. pracy szczególnej, jak i wiek emerytalny zależą od rodzaju tej pracy. Emerytura z tytułu zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze może być przyznana przede wszystkim osobom urodzonym przed 1 stycznia 1949 r., ale tylko tym, które nie ukończyły jeszcze powszechnego wieku emerytalnego. Oznacza to, że z tej grupy wiekowej omawianą emeryturę mogą uzyskać wyłącznie mężczyźni urodzeni w 1947 i 1948 r. Wszystkie kobiety, a także mężczyźni urodzeni przed 1 stycznia 1947 r. ukończyli już bowiem powszechny wiek emerytalny.

Emerytury na nowych i starych zasadach

Emeryturę za pracę w warunkach szkodliwych mogą uzyskać również osoby urodzone w latach 1949 – 1968, które do końca 2008 r. spełniły wszystkie wymogi przewidziane dla osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r. oraz nie ukończyły powszechnego wieku emerytalnego. Zatem z uprawnień tych mogą skorzystać mężczyźni, którzy do końca 2008 r. ukończyli przewidziany dla nich wiek emerytalny (niższy niż 60 lat), a także kobiety urodzone w 1952 r. lub w latach późniejszych, jeśli nie ukończyli jeszcze powszechnego wieku emerytalnego.

Praca w szczególnych warunkach

Nie każda praca w warunkach szkodliwych dla zdrowia lub uciążliwych uprawnia do otrzymania wcześniejszej emerytury. Wykaz prac (A i B), których wykonywanie pozwala na skorzystanie z emerytury w niższym wieku emerytalnym, zawiera rozporządzenie w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Prawo do omawianej emerytury na warunkach określonych w rozporządzeniu w sprawie wieku emerytalnego przysługuje również żołnierzom i funkcjonariuszom służb mundurowych. Tym grupom zawodowym ustawodawca zagwarantował zrównanie dla celów uprawnień emerytalnych okresów służby z pracą w szczególnym charakterze. Począwszy od 24 czerwca 2004 r., tj. od dnia ogłoszenia wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 14 czerwca 2004 r. (sygn. P 17/03, Dz.U. nr 144, poz. 1530), z prawa do emerytury z tytułu wykonywania pracy w szczególnych warunkach mogą skorzystać również pracownicy zatrudnieni u prywatnych pracodawców. Emerytura z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze przysługuje tylko wtedy, gdy praca ta była wykonywana w ramach stosunku pracy. Ponadto musi być ona wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy. Zatem pracownik, który wykonywał pracę wymienioną w wykazach A albo B rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, ale w połowie wymiaru czasu pracy, nie będzie mógł skorzystać z emerytury na warunkach określonych w tym rozporządzeniu. Przy ustalaniu wymaganego okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze ZUS nie uwzględnia okresów niewykonywania pracy, za które pracownik otrzymał po 14 listopada 1991 r. wynagrodzenie lub świadczenie z ubezpieczenia społecznego w razie choroby lub macierzyństwa. Nie wlicza się także do okresów pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze okresów urlopu wychowawczego, bezpłatnego czy też okresów służby wojskowej, niezależnie od tego, w jakim okresie zostały przebyte. Natomiast okres urlopu wypoczynkowego ZUS traktuje na równi z okresami wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze.

13

PRZYKŁAD: Wyłączenie okresów choroby i urlopu bezpłatnego Maria D. pracowała w szczególnych warunkach w służbie zdrowia. W 1995 r. przez 5 miesięcy przebywała na zwolnieniu lekarskim, pobierając najpierw wynagrodzenie za czas niezdolności do pracy, a następnie zasiłek chorobowy. Z kolei w 1997 r. przez trzy miesiące przebywała na urlopie bezpłatnym. We wszystkich latach zatrudnienia wykorzystała w całości urlop wypoczynkowy. Przy ustalaniu zatrudnienia w szczególnych warunkach ZUS uwzględni jej jedynie okresy wykonywania pracy oraz urlopu wypoczynkowego. Do okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach nie zaliczy natomiast okresów, za które Maria D. otrzymała wynagrodzenie za czas niezdolności do pracy oraz zasiłek chorobowy, a także okresu urlopu bezpłatnego.

Sytuacja wykonujących prace z wykazu A Wykaz A zawiera bardzo szeroki katalog prac w szczególnych warunkach. Zostały w nim wymienione prace: w górnictwie, energetyce, hutnictwie i przemyśle metalowym, chemii, budownictwie i przemyśle materiałów budowlanych, leśnictwie, przemyśle drzewnym i papierniczym, przemyśle lekkim, transporcie i łączności, gospodarce komunalnej, rolnictwie i przemyśle rolno-spożywczym, przemyśle poligraficznym, służbie zdrowia i opiece społecznej, zespołach formujących szkło oraz tzw. prace różne. Osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 r. zatrudnione przy pracach wymienionych w wykazie A mogą przejść na emeryturę, jeżeli spełniają łącznie następujące warunki: ■■osiągnęły wiek emerytalny wynoszący 55 lat – kobieta i 60 lat – mężczyzna, ■■posiadają okresy składkowe i nieskładkowe w wymiarze co najmniej 20 lat w przypadku kobiet i 25 lat w przypadku mężczyzn, w tym co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach. Warto pamiętać, że do okresów zatrudnienia w szczególnych warunkach wymienionych w wykazie A można zaliczyć także: ■■okresy pracy górniczej, ■■okresy zatrudnienia na kolei, ■■okresy pracy w szczególnych warunkach wymienione w wykazie B, ■■okresy służby żołnierzy zawodowych, funkcjonariuszy pożarnictwa oraz innych służb mundurowych. Od pracowników wykonujących prace wymienione w wykazie A nie wymaga się, by niższy wiek emerytalny został osiągnięty w czasie zatrudnienia lub w określonym czasie od jego ustania.

Uprawnienia za pracę z wykazu B

Dla wszystkich osób wykonujących prace wymienione w wykazie B staż ogólny (okresy składkowe i nieskładkowe) wynosi 20 lat w przypadku kobiet i 25 lat w przypadku mężczyzn. Różnice dotyczą wieku emerytalnego

14

e-Biblioteka Gazety Prawnej

i stażu pracy w szczególnych warunkach (patrz tabela poniżej). Minimalny okres zatrudnienia w szczególnych warunkach wymagany od pracowników zatrudnionych przy pracach wymienionych w wykazie B wynosi: ■■15 lat dla prac wymienionych w dziale 1, 2 i 3 wykazu B, ■■10 lat dla prac wymienionych w dziale IV wykazu B, poz. 1–7, ■■20 lat dla prac wymienionych w dziale IV wykazu B, poz. 8–9. Natomiast wiek emerytalny wymagany do przyznania wcześniejszej emerytury wynosi, w zależności od tego, w którym dziale wykazu B praca została wymieniona, 50 lub 55 lat dla kobiet i 55 lub 60 lat dla mężczyzn. Odmiennie niż w przypadku pracowników wykonujących prace wymienione w wykazie A, jednym z warunków wymaganych do przyznania wcześniejszej emerytury z tytułu wykonywania prac wymienionych w dziale I, II i III wykazu B jest ukończenie wieku emerytalnego w określonym czasie – odpowiednio w czasie wykonywania tych prac lub w czasie zatrudnienia, do którego pracownik został skierowany, po zwolnieniu z pracy na statkach żeglugi powietrznej (dla działu I) czy też w czasie zatrudnienia, do którego został skierowany, stosownie do zaleceń lekarza (dział II i III). Wyjaśnić trzeba, że gdy pracownik wykonujący prace wymienione w dziale I, II albo III wykazu B osiągnął wiek emerytalny w innym czasie, niż określony wyżej, i tak może przejść na emeryturę w wieku o pięć lat niższym niż powszechnie obowiązujący, jeśli oczywiście spełni pozostałe wymagane warunki. Wykonywanie prac wymienionych w wykazie B uprawnia bowiem do skorzystania z emerytury na zasadach określonych dla

pracowników wykonujących prace z wykazu A. Należy jednak podkreślić, że ZUS nie może zaliczyć okresów wykonywania pracy wymienionej w wykazie A do okresu pracy z wykazu B.

PRZYKŁAD: Brak możliwości zaliczenia prac z wykazu A Janusz P. udowodnił 10 lat pracy w porcie morskim (wymienionej w dziale II wykazu B) oraz 6 lat pracy w przemyśle drzewnym (wymienionej w dziale VI wykazu A). W ostatnim roku zatrudnienia w porcie (w 2008 r.) ukończył wiek 55 lat. Przejście Janusza P. na emeryturę dla osób wykonujących pracę z działu II wykazu B nie było możliwe, gdyż do wymaganych 15 lat takiej pracy nie można wliczyć zatrudnienia w przemyśle drzewnym (z działu VI wykazu A). Zatem zainteresowany nie mógł przejść na emeryturę w wieku 55 lat. Świadczenie to uzyskał dopiero po ukończeniu 60 lat – z tytułu zatrudnienia przy pracach z wykazu A. ZUS zaliczył mu bowiem wówczas także okresy wykonywania prac wymienionych w wykazie B.

Uprawnienia osób wykonujących prace w szczególnym charakterze

Wcześniejszą emeryturę mogą również uzyskać pracownicy zatrudnieni w szczególnym charakterze. Zgodnie z art. 32 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS emerytalnej należą do nich: ■■pracownicy organów kontroli państwowej, ■■pracownicy organów administracji celnej, ■■pracownicy wykonujący działalność twórczą lub artystyczną,

Warunki uzyskania wcześniejszej emerytury przez osoby wykonujące pracę w szczególnych warunkach wymienione w wykazie B Rodzaje prac w szczególnych warunkach

Warunki wymagane do przyznania wcześniejszej emerytury dla urodzonych przed 1949 r.

Wykaz B Dział I

n osiągnięcie wieku emerytalnego wynoszącego 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn albo 50 lat dla kobiet i 55 lat dla mężczyzn, jeżeli komisja lotniczo-lekarska wydała orzeczenie o niezdolności do wykonywania czynności członka personelu latającego n osiągnięcie wieku emerytalnego w czasie wykonywania prac wymienionych w dziale I wykazu B lub w czasie zatrudnienia, do którego pracownik został skierowany po zwolnieniu z pracy na statkach żeglugi powietrznej (warunek ten nie jest wymagany, jeżeli pracownik z powodu inwalidztwa został zwolniony z pracy na statkach żeglugi powietrznej lub z pracy, do której został skierowany po zwolnieniu z pracy na statkach żeglugi powietrznej) n udowodnienie wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego (20 lat dla kobiet lub 25 lat dla mężczyzn), w tym co najmniej 15 lat pracy na statkach żeglugi powietrznej, wymienionej w dziale I wykazu B

Prace na statkach żeglugi powietrznej na stanowiskach: pilota (w tym również pilota wykonującego loty próbne i doświadczalne), skoczka spadochronowego, nawigatora, mechanika pokładowego, radiotelefonisty pokładowego, instruktora, radiooperatora pokładowego, stewarda, stewardesy.

Emerytury na nowych i starych zasadach

15

Wykaz B Dział II

Prace w portach morskich wykonywane na stanowiskach: sztauera, trymera, robotnika składowego przeładunków morskich, robotnika oczyszczania i obsługi statków, operatora urządzeń przeładunkowych, operatora przeładunkowego portowego sprzętu zmechanizowanego, dźwigowego przeładunkowych urządzeń portowych, pracownika wykonującego prace objęte skróconym czasem pracy z tytułu warunków szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia.

n osiągnięcie wieku emerytalnego wynoszącego: 55 lat w czasie wykonywania tych prac lub zatrudnienia, do którego pracownik został skierowany stosownie do zalecenia lekarza n udowodnienie wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego (20 lat dla kobiet lub 25 lat dla mężczyzn), w tym co najmniej 15 lat pracy wymienionej w dziale II wykazu B

Wykaz B Dział III

Prace gorące w hutach żelaza i stali oraz hutach metali nieżelaznych: n obsługa pieców koksowniczych: (koksowniczy, operator urządzeń piecowni, koksowniczy paku, namiarowy paku), n spiekanie rud i sortowanie spieku (operator taśm spiekających, spiekacz rudy), n wytapiacz surówki na wielkich piecach, n pracownicy bezpośrednio zatrudnieni przy obsłudze pieców stalowniczych i rozlewaniu stali (wytapiacz stali, rozlewacz stali, wyprawiacz trzonu, przygotowywacz zestawów odlewniczych w kanale, operator wsadzarki), n pracownicy bezpośredno zatrudnieni przy ręcznym wyciąganiu gorącego wsadu z pieców grzewczych, n pracownicy bezpośrednio zatrudnieni przy ręcznym wprowadzaniu gorącej stali do wykroju klatki, n wytapiacz i przetapiacz żelazostopów, n wypalacz wad powierzchniowych, n rafiniarz metali nieżelaznych, n wytapiacz metali nieżelaznych, n piecowy pieców przewałowych i szybowych, n spiekacz rud i tlenków, n mistrz nadzorujący bezpośrednio ww. prace.

n osiągnięcie wieku emerytalnego wynoszącego 55 lat, jeżeli komisja lekarska do spraw inwalidztwa i zatrudnienia orzekła trwałą jego niezdolność do wykonywania prac wymienionych w dziale III wykazu B n osiągnięcie wieku emerytalnego w czasie wykonywania prac wymienionych w dziale III wykazu B lub w okresie zatrudnienia, do którego pracownik został skierowany stosownie do zalecenia lekarza n udowodnienie wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego (20 lat dla kobiet lub 25 lat dla mężczyzn), w tym co najmniej 15 lat pracy wymienionej w dziale III wykazu B

Wykaz B Dział IV, poz. 1-7

Prace różne: n prace wykonywane bezpośrednio przy przetwórstwie azbestu, n prace wykonywane bezpośrednio przy produkcji ołowiu i kadmu oraz przetwórstwie tych metali, n prace przy procesach technologicznych związanych z wytwarzaniem aluminium, n prace rybaków morskich, n prace nurków, n prace ratowników w Górskim Ochotniczym Pogotowiu Ratunkowym, n prace wykonywane bezpośrednio przy produkcji wyrobów krzemionkowych w Chrzanowskich Zakładach Materiałów Ogniotrwałych „Chrzanów” oraz przy produkcji mas, mlew i zapraw krzemionkowych w Kopalni i Zakładzie Wzbogacania Kwarcytu „Bukowa Góra” w Łącznej i w Zakładzie „Jegłowa” w Jegłowej.

n osiągnięcie wieku emerytalnego wynoszącego 50 lat dla kobiet i 55 lat dla mężczyzn n udowodnienie wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego (20 lat dla kobiet lub 25 lat dla mężczyzn), w tym co najmniej 10 lat wykonywania prac wymienionych w dziale IV wykazu B

Wykaz B Dział IV, poz. 8-9

Prace różne: n prace wykonywane bezpośrednio przy udostępnianiu i wydobywaniu węgla brunatnego na odkrywce, n prace wykonywane bezpośrednio przy przeróbce mechanicznej węgla w zakładach górniczych lub praca górnicza w rozumieniu przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin.

n osiągnięcie wieku emerytalnego 50 lat (kobieta) i 55 lat (mężczyzna) n udowodnienie wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego (20 lat dla kobiet lub 25 lat dla mężczyzn), w tym co najmniej 20 lat przy pracach wymienionych w wykazie B dziale IV poz. 8 i 9

16

e-Biblioteka Gazety Prawnej

■■dziennikarze zatrudnieni w redakcjach dzienników,

czasopism, w radiu, telewizji oraz w organach prasowych, informacyjnych, publicystycznych albo fotograficznych, objętych układem zbiorowym pracy dziennikarzy, ■■nauczyciele, wychowawcy lub inni pracownicy pedagogiczni wykonujący pracę nauczycielską, ■■żołnierze zawodowi, funkcjonariusze Policji, Urzędu Ochrony Państwa, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Służby Celnej, Służby Więziennej i Państwowej Straży Pożarnej, ■■pracownicy jednostek ochrony przeciwpożarowej. Szczegółowe warunki nabycia prawa do emerytury przez ww. pracowników określa par. 9–15 rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Staż ogólny jest taki sam dla wszystkich osób – 20 lat okresów składkowych i nieskładkowych w przypadku kobiet i 25 lat takich okresów w przypadku mężczyzn. Również wymagany staż pracy w szczególnym charakterze jest jednakowy dla wszystkich i wynosi 15 lat. Natomiast wiek emerytalny jest zróżnicowany w zależności od rodzaju pracy i wynosi od 40 do 55 lat dla kobiet oraz od 45 do 60 lat dla mężczyzn. Przepisy rozporządzenia przewidują również, w odniesieniu do niektórych osób, wymóg osiągnięcia wieku emerytalnego w określonym czasie (patrz: tabela).

Żołnierze zawodowi, funkcjonariusze Milicji Obywatelskiej (obecnie Policji), organów bezpieczeństwa publicznego i Służby Więziennej

n zwolnienie ze służby n osiągnięcie wieku emerytalnego wynoszącego: 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn w czasie służby wojskowej, w Milicji Obywatelskiej (Policji), w organach bezpieczeństwa publicznego, służby więziennej bądź w czasie zatrudnienia wykonywanego po zwolnieniu z tej służby, bądź w ciągu 5 lat po zwolnieniu ze służby lub ustaniu zatrudnienia n udowodnienie wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego (20 lat dla kobiet lub 25 lat dla mężczyzn) w tym co najmniej 15 lat tej służby

Funkcjonariusze celni

n osiągnięcie wieku emerytalnego wynoszącego: 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn w czasie zatrudnienia w organach administracji celnej n udowodnienie wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego (20 lat dla kobiet lub 25 lat dla mężczyzn), w tym co najmniej 15 lat pracy w organach administracji celnej

Wykonujący działalność twórczą i artystyczną (pracownicy oraz prowadzący działalność w tym zakresie)

n osiągnięcie wieku emerytalnego wynoszącego dla: a) tancerza, akrobaty, gimnastyka, ekwilibrysty, kaskadera – 40 lat dla kobiet i 45 lat dla mężczyzn, b) solisty wokalisty, muzyka grającego na instrumentach dętych, tresera zwierząt drapieżnych – 45 lat dla kobiet i 50 lat dla mężczyzn, c) artysty chóru, żonglera, komika cyrkowego, aktora teatru lalek – 50 lat dla kobiet i 55 lat dla mężczyzn, d) aktorki, dyrygentki – 55 lat, e) muzyka grającego na instrumentach smyczkowych, perkusyjnych oraz klawiszowych, operatora obrazu filmowego, fotografika – 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn, n udowodnienie wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego (20 lat dla kobiet lub 25 lat dla mężczyzn), w tym co najmniej 15 lat działalności twórczej lub artystycznej

Dziennikarze

n zatrudnienie w redakcjach dzienników, czasopism, w radiu, telewizji oraz w agencjach prasowych, informacyjnych, publicystycznych albo fotograficznych n objęcie układem zbiorowym pracy dziennikarzy n osiągnięcie wieku emerytalnego wynoszącego: 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn w czasie wykonywania pracy dziennikarskiej (emerytura przysługuje także, gdy praca dziennikarska była wykonywana w dniu złożenia wniosku o emeryturę, a nie była wykonywana w dniu ukończenia wymaganego wieku) n udowodnienie wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego (20 lat dla kobiet lub 25 lat dla mężczyzn), w tym co najmniej 15 lat pracy dziennikarskiej

Warunki uzyskania wcześniejszej emerytury przez osoby wykonujące pracę w szczególnym charakterze Kategoria uprawnionych

Wymagane warunki

Funkcjonariusze n osiągnięcie wieku emerytalnego wynopożarnictwa szącego: – 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn albo – 50 lat dla kobiet i 55 lat dla mężczyzn, jeżeli orzeczono trwałą niezdolność do pełnienia służby w jednostkach ochrony przeciwpożarowej n osiągnięcie wieku emerytalnego w czasie pełnienia służby albo w czasie zatrudnienia wykonywanego po zwolnieniu z tej służby (warunek ten nie jest wymagany, jeżeli funkcjonariusz pożarnictwa został zwolniony ze służby lub z pracy, którą wykonywał po zwolnieniu ze służby w jednostkach ochrony przeciwpożarowej, z powodu inwalidztwa) n udowodnienie wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego (20 lat dla kobiet lub 25 lat dla mężczyzn), w tym co najmniej 15 lat służby w jednostkach ochrony przeciwpożarowej przy wykonywaniu czynności o charakterze operacyjno-technicznym

Emerytury na nowych i starych zasadach

Pracownicy Najwyższej Izby Kontroli

Nauczyciele, wychowawcy i inni pracownicy pedagogiczni

n osiągnięcie wieku emerytalnego wynoszącego: 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn w czasie zatrudnienia w Najwyższej Izbie Kontroli n udowodnienie wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego (20 lat dla kobiet lub 25 lat dla mężczyzn), w tym co najmniej 15 lat pracy w Najwyższej Izbie Kontroli n osiągnięcie wieku emerytalnego wynoszącego: 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn n udowodnienie wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego (20 lat dla kobiet lub 25 lat dla mężczyzn), w tym co najmniej 15 lat pracy nauczycielskiej wymienionej w art. 1 ustawy – Karta Nauczyciela

Warunki dla urodzonych po 1948 r. Emeryturę z tytułu zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze mogą uzyskać również osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r., a przed 1 stycznia 1969 r. Mają one prawo do wcześniejszej emerytury na zasadach przewidzianych dla osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r., jeśli: ■■wszystkie warunki wymagane do uzyskania tego świadczenia od osób urodzonych przed 1949 r. (wiek oraz staż emerytalny ogólny i szczególny) spełniły do końca 2008 r., ■■nie przystąpiły do otwartego funduszu emerytalnego albo złożyły wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, za pośrednictwem ZUS, na dochody budżetu państwa (art. 46 ustawy o emeryturach i rentach z FUS).

PRZYKŁAD: Konieczne wystąpienie z OFE i terminowe złożenie wniosku Hanna K. (urodzona 15 maja 1953 r.) do końca 2008 r. ukończyła 55 lat i udowodniła 20- letni okres składkowy i nieskładkowy, w tym 15 lat pracy w szczególnych warunkach wymienionej w wykazie A. W 1999 r. przystąpiła do otwartego funduszu emerytalnego. Może ona zgłosić wniosek o przyznanie wcześniejszej emerytury oraz o przekazanie środków zgromadzonych w OFE do budżetu państwa. Jeśli z wnioskiem tym wystąpi przed ukończeniem powszechnego wieku emerytalnego, ZUS przyzna jej wcześniejszą emeryturę z tytułu zatrudnienia w szczególnych warunkach. Osoby, które do końca 2008 r. nie spełniły warunku dotyczącego obniżonego wieku emerytalnego, powinny pamiętać o regulacji wynikającej z art. 184 ustawy

17

o emeryturach i rentach z FUS. Możliwość skorzystania z emerytury na zasadach określonych w tym przepisie zostanie omówiona w dalszej części opracowania (patrz: rozdział 6). PODSTAWA PRAWNA:

n Art. 32 i 46 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2009 r. nr 153, poz. 1227 z późn. zm.). n Rozporządzenie Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. nr 8, poz. 43 z późn. zm.).

5. Wcześniejsza emerytura dla nauczycieli

Nauczyciele mogą skorzystać z wcześniejszej emerytury z tytułu wykonywania przez co najmniej 15 lat pracy w szczególnym charakterze, po ukończeniu wieku wynoszącego 55 lat dla kobiet lub 60 lat dla mężczyzn. Przysługują im też uprawnienia na podstawie Karty Nauczyciela bez względu na ukończony wiek, ale pod warunkiem posiadania dłuższego ogólnego stażu ubezpieczeniowego i okresu pracy nauczycielskiej. Przedstawione wyżej dwie możliwości przejścia na emeryturę przysługują przede wszystkim osobom urodzonym przed 1 stycznia 1949 r., które nie ukończyły jeszcze powszechnego wieku emerytalnego. Oznacza to, że z tej grupy wiekowej wcześniejsze uprawnienia emerytalne mogą jeszcze nabyć tylko mężczyźni, którzy nie ukończyli 65 lat. Wszystkie kobiety urodzone przed 1949 r. ukończyły już bowiem 60 lat. Zarówno emerytura z tytułu wykonywania pracy w szczególnym charakterze, jak i emerytura nauczycielska bez względu na wiek przysługuje również osobom urodzonym w latach 1949 – 1968, które warunki wymagane od urodzonych przed 1949 r. spełniły do 31 grudnia 2008 r. Pierwsze z wymienionych świadczeń przysługuje jednak tylko kobietom, które nie ukończyły jeszcze 60 lat. Żaden mężczyzna z tej grupy wiekowej nie mógł bowiem ukończyć wymaganego wieku 60 lat do 31 grudnia 2008 r. Nauczyciele urodzeni w latach 1949 – 1968 mogą nadal skorzystać z emerytury przysługującej bez względu na ukończony wiek na podstawie Karty Nauczyciela. Taką możliwość mają nie tylko kobiety, które nie ukończyły jeszcze powszechnego wieku emerytalnego, ale również mężczyźni urodzeni po 31 grudnia 1948 r.

Świadczenie z tytułu wykonywania pracy w szczególnym charakterze

Nauczyciele, wychowawcy oraz inni pracownicy pedagogiczni wykonujący pracę nauczycielską wymienioną w art. 1 Karty Nauczyciela (patrz: str. 16) mogą

18

e-Biblioteka Gazety Prawnej

skorzystać z emerytury z tytułu zatrudnienia w szczególnym charakterze (na podstawie art. 32 albo 46 ustawy o emeryturach i rentach z FUS i par. 15 rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze). Zatem nauczyciel urodzony przed 1 stycznia 1949 r. może przejść na emeryturę wówczas, gdy: ■■osiągnął wiek emerytalny wynoszący 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn, ■■udowodnił wymagany okres składkowy i nieskładkowy (20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn), w tym co najmniej 15 lat pracy nauczycielskiej wymienionej w art. 1 Karty Nauczyciela. Emerytura z tytułu zatrudnienia w szczególnym charakterze przysługuje tylko w przypadku wykonywania pracy nauczycielskiej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy. ZUS nie uwzględni więc do okresów pracy w szczególnym charakterze zatrudnienia, np. na pół etatu. Należy natomiast podkreślić, że nie jest wymagane wykonywanie pracy nauczycielskiej ostatnio przed przejściem na emeryturę, jak również rozwiązanie stosunku pracy na wniosek nauczyciela. Ustalając wymagany okres pracy nauczycielskiej (w szczególnym charakterze), ZUS nie uwzględnia okresów niewykonywania pracy, za które pracownik otrzymał po 14 listopada 1991 r. wynagrodzenie lub świadczenie z powodu choroby lub macierzyństwa. ZUS nie uwzględni zatem m.in. okresu urlopu dla poratowania zdrowia, urlopu na dalsze kształcenie czy też pozostawania w stanie nieczynnym.

PRZYKŁAD: Praca przez 15 lat na pół etatu wyklucza przyznanie świadczenia Tomasz K. urodzony w listopadzie 1948 r. udowodnił 30 lat składkowych oraz 2 lata nieskładkowe, w tym 15 lat pracy nauczycielskiej wykonywanej w połowie obowiązującego wymiaru zajęć. Ponieważ pracę nauczycielską wykonywał na pół etatu, nie może nabyć prawa do emerytury z tytułu zatrudnienia w szczególnym charakterze.

Emerytura z Karty Nauczyciela Prawo do emerytury nauczycielskiej bez względu na wiek mogą nabyć nauczyciele, wychowawcy i inni pracownicy pedagogiczni zatrudnieni w placówkach określonych w Karcie Nauczyciela. Należą do nich m.in.: ■■nauczyciele, wychowawcy i inni pracownicy pedagogiczni zatrudnieni w publicznych i niepublicznych przedszkolach, szkołach i placówkach oraz zakładach kształcenia i placówkach doskonalenia nauczycieli działających na podstawie ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 256, poz. 2572 z późn. zm.), ■■nauczyciele, wychowawcy i inni pracownicy pedagogiczni zatrudnieni w zakładach poprawczych, schro-

niskach dla nieletnich oraz rodzinnych ośrodkach diagnostyczno-konsultacyjnych działających na podstawie ustawy z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (t.j. Dz.U. z 2010 r. nr 33, poz. 178 z późn. zm.), ■■nauczyciele mianowani lub dyplomowani zatrudnieni w urzędach organów administracji rządowej i kuratoriach oświaty, w Centralnej Komisji Egzaminacyjnej oraz okręgowych komisjach egzaminacyjnych, ■■nauczyciele zatrudnieni w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach prowadzonych przez osoby fizyczne oraz osoby prawne niebędące jednostkami samorządu terytorialnego oraz w szkołach niepublicznych o uprawnieniach szkół publicznych. Prawo do emerytury na podstawie Karty Nauczyciela przysługuje niezależnie od wieku nauczyciela, ale po udowodnieniu w określonym wymiarze tzw. stażu ogólnego i pracy nauczycielskiej. Nauczyciele mogą przejść na emeryturę bez względu na wiek, jeśli udowodnią co najmniej: ■■30-letni okres składkowy i nieskładkowy, w tym 20 lat wykonywania pracy nauczycielskiej albo ■■25-letni okres składkowy i nieskładkowy, w tym 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze w szkolnictwie specjalnym (w przypadku nauczycieli szkół, placówek, zakładów specjalnych oraz zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich). Ustalając wymagany do przyznania emerytury przewidzianej w Karcie Nauczyciela okres składkowy i nieskładkowy – tzw. staż ogólny (30 lat albo w przypadku pracy w szkolnictwie specjalnym – 25 lat), ZUS uwzględnia oprócz okresów pracy nauczycielskiej również okresy wykonywania pracy w innych zawodach, a także pozostałe okresy wymienione w ustawie o emeryturach i rentach z FUS. Do wymaganego 20-letniego okresu pracy w szczególnym charakterze zalicza się okresy pracy nauczycielskiej wykonywanej co najmniej w połowie obowiązującego wymiaru zajęć. Nie musi być to więc praca na pełny etat, ale ZUS nie uwzględni zatrudnienia np. w 1/3 czy 1/4 obowiązującego wymiaru zajęć. W przypadku nauczycieli mianowanych lub dyplomowanych zatrudnionych w urzędach organów administracji rządowej i kuratoriach oświaty, w Centralnej Komisji Egzaminacyjnej i okręgowych komisjach egzaminacyjnych, w specjalistycznej jednostce nadzoru oraz w organach sprawujących nadzór pedagogiczny nad zakładami poprawczymi, schroniskami dla nieletnich, rodzinnymi ośrodkami diagnostyczno-konsultacyjnymi oraz szkołami przy zakładach karnych na stanowiskach wymagających kwalifikacji pedagogicznych – przy ustalaniu 20-letniego okresu pracy nauczycielskiej uwzględnia się jedynie te okresy, w których praca była wykonywana w pełnym wymiarze czasu pracy. Emerytura z Karty Nauczyciela przysługuje pod warunkiem wykonywania pracy nauczycielskiej ostatnio przed przejściem na emeryturę oraz po rozwiązaniu stosunku pracy. Nie może ono nastąpić w jakiejkolwiek

Emerytury na nowych i starych zasadach

formie, ale co do zasady na wniosek nauczyciela. ZUS uznaje, że warunek rozwiązania stosunku pracy nauczycielskiej spełniony jest zarówno wtedy, gdy nastąpił na podstawie wypowiedzenia złożonego przez nauczyciela, jak i wówczas, gdy ustał on wprawdzie na podstawie porozumienia stron, ale wniosek o rozwiązanie stosunku pracy złożył nauczyciel. Nie otrzyma natomiast emerytury nauczyciel zatrudniony na podstawie umowy o pracę na czas określony, gdy wygasła ona po upływie tego okresu. Nauczyciel, który zawarł taką umowę i chciałby wystąpić o przyznanie emerytury z Karty Nauczyciela, musi więc jeszcze przed upływem okresu jej obowiązywania złożyć wniosek o jej rozwiązanie. Nauczyciele spełniający powyższe warunki dotyczące stażu ogólnego i stażu szczególnego mogą przejść na emeryturę również w przypadku rozwiązania stosunku pracy lub wygaśnięcia stosunku pracy w następujących okolicznościach: ■■w razie całkowitej likwidacji szkoły, ■■w przypadku częściowej likwidacji szkoły albo w razie zmian organizacyjnych powodujących zmniejszenie liczby oddziałów w szkole lub zmian planu nauczania uniemożliwiających dalsze zatrudnianie nauczyciela w pełnym wymiarze zajęć, ■■z upływem sześciomiesięcznego okresu pozostawania w stanie nieczynnym lub w razie wcześniejszego rozwiązania stosunku pracy przed upływem stanu nieczynnego, ■■odmowy podjęcia zatrudnienia przez nauczyciela w stanie nieczynnym. Należy podkreślić, że nauczyciel musi rozwiązać wszystkie stosunki pracy nauczycielskiej, w jakich pozostaje (bez względu na wymiar czasu pracy). Może natomiast kontynuować stosunek pracy o innym charakterze. W takim przypadku przyznana emerytura nauczycielska nie może być jednak wypłacana (patrz: rozdział 12).

PRZYKŁAD: Skutki rozwiązania jednego z dwóch stosunków pracy Andrzej P. (urodzony w 1948 r.) udowodnił 25 lat składkowych (w tym 20 lat pracy nauczycielskiej) oraz sześć lat nieskładkowych. Przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę był zatrudniony jako nauczyciel w dwóch szkołach (w jednej na cały etat, a w drugiej na pół etatu). W związku z przejściem na emeryturę rozwiązał jednak tylko jeden stosunek pracy nauczycielskiej. Kontynuowanie pracy w drugiej szkole spowodowało, że ZUS wydał decyzję odmawiającą przyznania emerytury na podstawie Karty Nauczyciela.

Wcześniejsze emerytury dla nauczycieli urodzonych w latach 1949 – 1968 Zarówno emeryturę z tytułu zatrudnienia w szczególnym charakterze, jak i emeryturę na podstawie Karty Nauczyciela mogą uzyskać również nauczyciele urodze-

19

ni po 31 grudnia 1948 r., a przed 1 stycznia 1969 r., jeśli warunki wymagane od osób urodzonych przed 1949 r. spełnili do 31 grudnia 2008 r. Od tej zasady przepisy przewidują jeden wyjątek. Warunek rozwiązania stosunku pracy wymagany do przyznania emerytury z Karty Nauczyciela może być spełniony również po 2008 r.

PRZYKŁAD: Możliwe ustanie zatrudnienia po 2008 r. Maria D. do końca 2008 r. udowodniła 32 lata składkowe i nieskładkowe, w tym 25 lat pracy nauczycielskiej. Nie przystąpiła do otwartego funduszu emerytalnego. W sierpniu 2012 r. zamierza rozwiązać stosunek pracy i wystąpić z wnioskiem o emeryturę. Mimo że stosunek pracy zostanie rozwiązany po 31 grudnia 2008 r., ZUS przyzna jej to świadczenie. Z Karty Nauczyciela wynika bowiem, że stosunek pracy może być rozwiązany po 2008 r, a do końca 2008 r. muszą być spełnione warunki dotyczące 30 lat okresów składkowych i nieskładkowych, w tym 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze. Nauczyciele urodzeni w latach 1949 – 1968 ubiegający się o wcześniejszą emeryturę nie mogą również być członkami otwartego funduszu emerytalnego. Jeśli jednak przystąpili do OFE, nie przekreśla to możliwości uzyskania tego świadczenia. W takim przypadku we wniosku o emeryturę muszą zadeklarować chęć przekazania środków zgromadzonych na rachunku w OFE, za pośrednictwem ZUS, na dochody budżetu państwa.

PRZYKŁAD: Prawo do świadczenia i kontynuowanie zatrudnienia Maria P., która urodziła się 15 marca 1953 r., do końca 2008 r. udowodniła ponad 30-letni okres składkowy i nieskładkowy, w tym 20 lat pracy nauczycielskiej wykonywanej w pełnym wymiarze czasu pracy, oraz ukończyła 55 lat. Mimo że wciąż jest zatrudniona jako nauczycielka i nie chce rozwiązywać stosunku pracy, może uzyskać emeryturę z tytułu zatrudnienia w szczególnym charakterze. Musi jednak złożyć wniosek przed ukończeniem powszechnego wieku emerytalnego. Nauczyciele urodzeni po 1948 r., którzy nie spełniają warunków do przyznania emerytury na podstawie Karty Nauczyciela i którzy do końca 2008 r. nie zdołali osiągnąć obniżonego wieku emerytalnego wymaganego do przyznania emerytury z tytułu zatrudnienia w szczególnym charakterze, mogą skorzystać z uprawnień przewidzianych w art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, które zostały omówione w rozdziale 6. Od 1 lipca 2009 r. nauczyciele mogą również nabyć prawo do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego (patrz: rozdział 11). Nieliczni spośród nich mogą skorzystać z emerytury pomostowej. Dotyczy to nauczy-

20

e-Biblioteka Gazety Prawnej

cieli, wychowawców i innych pracowników pedagogicznych zatrudnionych w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych, młodzieżowych ośrodkach socjoterapii, ośrodkach szkolno-wychowawczych, schroniskach dla nieletnich oraz zakładach poprawczych (wymienionych w punkcie 21 załącznika nr 2 do ustawy o emeryturach pomostowych). Mogą oni nabyć prawo do emerytury pomostowej na ogólnych zasadach. Warunki jej uzyskania zostały omówione w rozdziale 12. PODSTAWA PRAWNA:

n Art. 32, art. 46 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2009 r. nr 153, poz. 1227 z późn. zm.). n Par. 4, par. 15 rozporządzenia Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. nr 8, poz. 43 z późn. zm.). n Art. 1, art. 88 ustawy z 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2006 r. nr 97, poz. 674 z późn. zm.).

6. Emerytura za długi staż pracy udowodniony do końca 1998 r. Zatrudnieni w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, a także twórcy, artyści, kolejarze oraz wykonujący pracę górniczą, urodzeni po 31 grudnia 1948 r. mogą przejść na wcześniejszą emeryturę po ukończeniu obniżonego wieku emerytalnego. Muszą jednak udowodnić, że warunki dotyczące wymaganego stażu pracy spełnili najpóźniej 1 stycznia 1999 r., oraz rozwiązać stosunek pracy. Prawo do emerytury przewidzianej w art. 184 ustawy emerytalnej przysługuje osobom wyżej wymienionym po ukończeniu obniżonego wieku emerytalnego określonego w rozporządzeniu w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze albo ustawie o emeryturach i rentach z FUS (patrz: tabela) i spełnieniu następujących warunków: ■■udowodnieniu na dzień 1 stycznia 1999 r. okresu składkowego i nieskładkowego wynoszącego co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn (tzw. staż ogólny), w tym odpowiedniego okresu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, działalności twórczej lub artystycznej, pracy górniczej lub zatrudnienia na kolei (wynikającego z rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze oraz art. 39 i 40 ustawy o emeryturach i rentach z FUS), ■■nieprzystąpieniu do otwartego funduszu emerytalnego albo złożeniu wniosku o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w OFE, za pośrednictwem ZUS, na dochody budżetu państwa,

■■rozwiązaniu stosunku pracy (w przypadku wniosko-

dawców będących pracownikami). Nowelizacja ustawy o emeryturach i rentach z FUS z 11 maja 2012 r. znosi warunek rozwiązania stosunku pracy jako niezbędny do przyznania omawianej emerytury. Ustawa zmieniająca wejdzie w życie od 1 stycznia 2013 r., a zatem osoby, które będą ubiegać się o uzyskanie tego świadczenia w przyszłym roku i w latach następnych nie będą musiały zwalniać się z pracy, aby ZUS przyznał im tę emeryturę.

Wiek emerytalny dla osób przechodzących na emeryturę na podstawie art. 184 ustawy emerytalnej Uprawnieni

Wiek (podstawa prawna)

wykonujący pracę w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze

wynika z rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze; zależy od rodzaju wykonywanej pracy – wynosi od 40 do 55 lat w przypadku kobiet i od 45 do 60 lat w przypadku mężczyzn

ubezpieczeni z tytułu działalności twórczej lub artystycznej

wynika z par. 12 rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze; w zależności od rodzaju wykonywanej pracy wynosi od 40 do 55 lat w przypadku kobiet oraz 45 do 60 lat w przypadku mężczyzn

wykonujący pracę górniczą

z art. 39 ustawy o emeryturach i rentach z FUS wynika, że wiek emerytalny (obecnie 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn) ulega obniżeniu o sześć miesięcy za każdy rok pracy górniczej nie więcej niż o 15 lat

pracownicy kolejowi

wynika z art. 40 ustawy o emerytach i rentach z FUS i wynosi dla kobiet 55 lat, a dla mężczyzn 60 lat

Pracujący w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze

Ustalając prawo do emerytury na podstawie art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z FUS osób zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, ZUS uwzględnia regulacje wynikające z art. 32 tej ustawy, a także z rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (patrz: rozdział 4). Dla wszystkich osób, które wykonywały pracę w szczególnych warunkach, wymienioną w wykazie A stanowiącym załącznik do przywołanego rozporządzenia, warunki otrzymania emerytury dotyczące wieku, stażu ogólnego i szczególnego są jednakowe. Osoby te będą mogą przejść na wcześniejszą emeryturę przewidzianą w art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, jeśli: ■■ukończą wiek emerytalny wynoszący 55 lat dla kobiet, a 60 lat dla mężczyzn oraz

Emerytury na nowych i starych zasadach

■■na dzień 1 stycznia 1999 r. udowodniły okres składko-

wy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, w tym co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach przy pracach wymienionych w wykazie A. Natomiast wymagany wiek emerytalny, a także staż pracy w szczególnych warunkach dla osób zatrudnionych przy pracach wymienionych w wykazie B wspomnianego rozporządzenia, jest zróżnicowany i zależy od tego, do którego działu w wykazie B zalicza się wykonywaną pracę. Wiek emerytalny wynosi zwykle 50 albo 55 lat dla kobiet i 55 albo 60 lat dla mężczyzn, natomiast staż pracy w szczególnych warunkach: ■■10 lat – w przypadku prac wymienionych w dziale IV, ■■15 lat – w przypadku prac wymienionych w działach I, II, III, ■■ 20 lat – w przypadku prac wymienionych dziale IV, poz. 8 i 9. Warunkiem wymaganym do przyznania wcześniejszej emerytury na podstawie art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z FUS z tytułu wykonywania prac z wykazu B jest niekiedy osiągnięcie obniżonego wieku emerytalnego w czasie wykonywania pracy w szczególnych warunkach bądź w czasie innej pracy, do której wykonywania skierowano pracownika ze względów zdrowotnych. Wymóg ten dotyczy pracowników zatrudnionych przy pracach wymienionych w działach I, II i III wykazu B.

PRZYKŁAD: Istotna data osiągnięcia wieku emerytalnego Anna G. (urodzona w 1955 r.) na 1 stycznia 1999 r. udowodniła 22 lata składkowe i nieskładkowe, w tym 16 lat pracy w lotnictwie (przy pracach wymienionych w dziale I wykazu B). Od 1999 r. pracuje w innym zawodzie. Anna G. nie będzie mogła nabyć prawa do wcześniejszej emerytury na podstawie art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, gdyż w odniesieniu do pracowników wykonujących prace wymienione w dziale I wykazu B obowiązuje wymóg osiągnięcia wieku emerytalnego w czasie wykonywania prac wymienionych w tym dziale lub w czasie zatrudnienia, do którego pracownik został skierowany po zwolnieniu z pracy na statkach żeglugi powietrznej. Emeryturę na podstawie art. 184 ww. ustawy emerytalnej mogą również otrzymać pracownicy zatrudnieni w szczególnym charakterze. Muszą udowodnić na 1 stycznia 1999 r. 15 lat takiej pracy. Natomiast wiek emerytalny wynosi od 40 do 55 lat w przypadku kobiet oraz od 45 do 60 lat w przypadku mężczyzn. Pamiętać trzeba, że funkcjonariusze pożarnictwa przechodzący na emeryturę w wieku 50 lat dla kobiet lub 55 lat dla mężczyzn muszą udowodnić, że wiek ten został osiągnięty w czasie pełnienia służby albo w czasie zatrudnienia wykonywanego po zwolnieniu z tej służby. Warunek ten nie jest wymagany, jeżeli zostali zwolnieni ze służby lub z pracy, którą wykonywali po zwolnieniu

21

ze służby w jednostkach ochrony przeciwpożarowej, z powodu inwalidztwa.

Wykonujący działalność twórczą lub artystyczną

Wcześniejsza emerytura na podstawie art. 184 ww. ustawy emerytalnej przysługuje tym twórcom i artystom, którzy prowadzą własną pozarolniczą działalność i są z tego tytułu ubezpieczeni. Dotyczy to jednak tylko tych osób, które wykonują zawody wymienione w par. 12 rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Mogą oni uzyskać emeryturę na takich samych warunkach, jak twórcy i artyści będący pracownikami. Wiek emerytalny, w zależności od rodzaju działalności, wynosi od 40 do 55 lat w przypadku kobiet oraz 45 do 60 lat w przypadku mężczyzn, a staż pracy w szczególnym charakterze – 15 lat.

Warunki wymagane od kolejarzy

Kolejarze mogą skorzystać z omawianej wcześniejszej emerytury po ukończeniu obniżonego wieku emerytalnego, jeśli 1 stycznia 1999 r. udowodnili 15 lat pracy kolejowej i tzw. staż ogólny. Obniżony wiek emerytalny jest jednakowy dla wszystkich pracowników kolejowych i wynosi 55 lat dla kobiet oraz 60 lat dla mężczyzn.

Uprawnienia wykonujących pracę górniczą

Emeryturę na podstawie art. 184 ustawy emerytalnej mogą również otrzymać osoby, które nie spełniają warunków do przyznania emerytury górniczej. ZUS przyzna im to świadczenie, jeśli 1 stycznia 1999 r. udowodniły co najmniej pięć lat pracy górniczej wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy: ■■pod ziemią (określonej w art. 50c ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS) lub ■■ na odkrywce w kopalniach siarki i węgla brunatnego oraz w kopalniach otworowych siarki (wymienionej w art. 50c ust. 1 pkt 4 i 5 ustawy o emeryturach i rentach z FUS). Oczywiście konieczne jest również spełnienie pozostałych warunków wymaganych od wszystkich ubezpieczonych do przyznania omawianej emerytury, w tym przede wszystkim udowodnienie na dzień 1 stycznia 1999 r. 20-letniego (w przypadku kobiet) i 25-letniego (w przypadku mężczyzn) stażu ubezpieczeniowego. Jeśli spełnione są powyższe warunki, powszechny wiek emerytalny (obecnie 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn) jest obniżany o sześć miesięcy za każdy rok wspomnianej pracy górniczej, nie więcej jednak niż o 15 lat. Oznacza to, że kobieta, która wykonywała taką pracę, może przejść na emeryturę z art. 184 najwcześniej w wieku 45 lat, a mężczyzna najwcześniej w wieku 50 lat. Należy podkreślić, że ustalając obniżenie wieku emerytalnego, ZUS uwzględnia również okresy pracy górniczej po 31 grudnia 1998 r. PODSTAWA PRAWNA:

n Art. 184 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2009 r. nr 153, poz. 1227 z późn. zm.).

22

e-Biblioteka Gazety Prawnej

7. Wysokość starej emerytury Wysokość emerytury obliczanej na tzw. starych zasadach zależy przede wszystkim od zarobków uzyskiwanych na przestrzeni kariery zawodowej, długości stażu ubezpieczeniowego oraz kwoty bazowej obowiązującej w dniu przejścia na to świadczenie. Emerytura obliczana jest w całości na tzw. starych zasadach dla: ■■urodzonych przed 1 stycznia 1949 r., ■■urodzonych w latach 1949 – 1968, którzy do 31 grudnia 2008 r. spełnili warunki wymagane do uzyskania wcześniejszej emerytury i zgłosili lub zgłoszą wniosek o jej przyznanie najpóźniej w dniu poprzedzającym dzień osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego (obecnie 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn), ■■osób przechodzących na emeryturę górniczą (bez względu na datę urodzenia).

Sposób obliczenia

Wzór obliczenia tzw. starej emerytury zawiera art. 53 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Zgodnie z tym przepisem świadczenie to stanowi sumę trzech składników: ■■części socjalnej świadczenia, tj. 24 proc. kwoty bazowej, ■■części należnej za okresy składkowe (po 1,3 proc. podstawy wymiaru emerytury za każdy rok okresów składkowych), ■■części należnej za okresy nieskładkowe (po 0,7 proc. podstawy wymiaru emerytury za każdy rok okresów nieskładkowych). Przy obliczaniu wysokości emerytury ZUS ustala okresy składkowe i nieskładkowe z uwzględnieniem pełnych miesięcy.

PRZYKŁAD: Uwzględnienie pełnych miesięcy składkowych Maria K. udowodniła 18 lat, 6 miesięcy oraz 15 dni okresów składkowych oraz 8 lat okresów nieskładkowych. Przy ustalaniu prawa do emerytury ZUS uwzględni jej oprócz okresów składkowych 1/3 okresów nieskładkowych z uwzględnieniem co do dnia, a więc 6 lat, 2 miesiące i 5 dni. Natomiast przy ustalaniu wysokości świadczenia, poza okresami składkowymi, zostanie uwzględnione 6 lat i 2 miesiące okresów nieskładkowych. Kwota bazowa wynosi 100 proc. przeciętnego wynagrodzenia pomniejszonego o potrącone od ubezpieczonych składki na ubezpieczenia społeczne, w poprzednim roku kalendarzowym. Podawana jest do wiadomości przez prezesa GUS na początku lutego i obowiązuje od 1 marca każdego roku kalendarzowego do końca lutego następne-

go roku kalendarzowego. W okresie od 1 marca 2012 r. do 28 lutego 2013 r. kwota bazowa wynosi 2974,69 zł. Obliczając emeryturę (jak również podstawę jej wymiaru – o czym poniżej), ZUS stosuje kwotę bazową obowiązującą w dniu zgłoszenia wniosku o to świadczenie, jeżeli osoba zainteresowana spełnia wtedy wszystkie warunki wymagane do jego przyznania. Gdy przynajmniej jeden z warunków w dniu złożenia wniosku nie jest spełniony, uwzględniana jest kwota bazowa z dnia spełnienia ostatniego z warunków wymaganych do uzyskania emerytury.

PRZYKŁAD: Istotna data spełnienia warunków Marek T. w lutym 2012 r. złożył wniosek o emeryturę. Kwota bazowa wynosiła wówczas 2822,66 zł. Wiek emerytalny 65 lat ukończył jednak dopiero 15 marca 2012 r. Był to ostatni z warunków, jakie musiał spełnić, aby otrzymać emeryturę. ZUS ustalił mu zarówno podstawę wymiaru emerytury, jak i część socjalną świadczenia przy zastosowaniu kwoty bazowej obowiązującej w dniu powstania prawa do emerytury, wynoszącej od 1 marca 2012 r. 2974,69 zł. Ustawa o emeryturach i rentach z FUS przewiduje w odniesieniu do większości świadczeń przyznawanych na tzw. starych zasadach gwarancję najniższej emerytury. Jeśli zatem wyliczona kwota świadczenia jest niższa od tego minimum, to ZUS ją podwyższa do tej gwarantowanej kwoty. Gwarancja minimalnej emerytury nie dotyczy jednak wszystkich świadczeń. ZUS nie podwyższy do kwoty minimalnej emerytury przyznanej (na podstawie art. 28 ustawy o emeryturach i rentach z FUS) osobie urodzonej przed 1949 r. po udowodnieniu niższego niż ogólnie wymagany stażu ubezpieczeniowego, wynoszącego 15 lat okresów składkowych i nieskładkowych w przypadku kobiet i 20 lat tych okresów w przypadku mężczyzn. Taka emerytura przysługuje w wysokości faktycznie wyliczonej.

Podstawa wymiaru

Najważniejszym elementem tzw. starej emerytury jest podstawa wymiaru tego świadczenia. Odzwierciedla ona wysokość zarobków osoby ubezpieczonej w wybranych latach w stosunku do przeciętnych płac w tych latach. Obowiązujące przepisy przewidują dwa warianty ustalenia podstawy wymiaru. W pierwszym ZUS bierze pod uwagę zarobki osiągnięte w 10 kolejnych latach kalendarzowych, które przypadają w ostatnim 20-leciu przed rokiem złożenia wniosku o emeryturę. Według drugiego wariantu podstawę wymiaru emerytury oblicza się z wynagrodzeń z 20 lat przypadających przed rokiem zgłoszenia wniosku o to świadczenie, wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniom. ZUS oblicza podstawę wymiaru emerytury w kilku etapach. Najpierw dla każdego roku kalendarzowego

Emerytury na nowych i starych zasadach

w niej uwzględnianego ustalana jest suma kwot stanowiących podstawę wymiaru składek oraz niektórych kwot niestanowiących tej podstawy (np. świadczeń chorobowych), wliczanych jednak do podstawy wymiaru emerytury. Następnie obliczany jest procentowy stosunek każdej z tych sum do rocznej kwoty przeciętnego wynagrodzenia (ogłoszonej za dany rok kalendarzowy) z zaokrągleniem do setnej części procentu. W dalszej kolejności ZUS wylicza średnią arytmetyczną tych procentów, ustalając wskaźnik wysokości podstawy wymiaru emerytury, który nie może być wyższy niż 250 proc. W wyniku pomnożenia tego wskaźnika przez aktualnie obowiązującą kwotę bazową ustalana jest podstawa wymiaru emerytury.

Przyjęcie minimalnego wynagrodzenia

Do końca 2008 r., w przypadku gdy wnioskodawca pozostawał w stosunku pracy i podlegał ubezpieczeniom, ale nie udowodnił wysokości zarobków, ZUS przyjmował do podstawy wymiaru emerytury za ten okres wynagrodzenie zerowe. Taki tryb postępowania uległ zmianie od 2009 r. Zgodnie z wprowadzonym do ustawy o emeryturach i rentach z FUS art. 15 ust. 2a, jeżeli nie można ustalić podstawy wymiaru składek w okresie pozostawania w stosunku pracy wskazanym do ustalenia podstawy wymiaru emerytury, za podstawę wymiaru składek przyjmuje się kwotę obowiązującego w tym okresie minimalnego wynagrodzenia pracowników, proporcjonalnie do okresu podlegania ubezpieczeniu i wymiaru czasu pracy. Należy podkreślić, że ZUS przyjmuje kwotę minimalnego wynagrodzenia również za okresy, w których pracownik pobierał wynagrodzenie za czas niezdolności do pracy, zasiłek chorobowy, macierzyński, opiekuńczy lub świadczenie rehabilitacyjne. Omawiana zasada nie dotyczy osób, które w latach, za które nie zdołały udowodnić zarobków, były zatrudnione na innej podstawie niż stosunek pracy, np. na podstawie umowy-zlecenia czy o dzieło.

PRZYKŁAD: Korzystne ustalenie podstawy wymiaru Maria K. zamierza wskazać do ustalenia podstawy wymiaru emerytury m.in. 2001 r., w którym przez pełne 12 miesięcy pozostawała w stosunku pracy, ale nie zdołała udowodnić zarobków. W trakcie roku przebywała kilkakrotnie na zwolnieniach lekarskich (łącznie przez 90 dni), pobierając najpierw wynagrodzenie za czas niezdolności do pracy, a następnie zasiłek chorobowy. W przedstawionej sytuacji ZUS przyjmie za 2001 r. pełną kwotę minimalnego wynagrodzenia za wszystkie miesiące tego roku, tj. 9120 zł (760 zł x 12). PODSTAWA PRAWNA:

n Art. 15, art. 16, art. 19, art. 19a, art. 53 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2009 r. nr 153, poz. 1227 z późn. zm.).

23

8. Ustalanie wysokości emerytury na nowych zasadach Wysokość emerytury obliczonej na nowych zasadach zależy od kwoty odprowadzanych składek i zwaloryzowanego kapitału początkowego. Istotna jest też data złożenia wniosku o emeryturę. Im później wystąpi się o to świadczenie, tym będzie ono wyższe. Nowe zasady obliczenia emerytury mają zastosowanie przede wszystkim do osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r., które przechodzą na to świadczenie po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego (patrz: rozdział 2). Według nowych zasad ZUS oblicza również wcześniejszą emeryturę przewidzianą w art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z FUS (której zasady przyznawania omówiono w rozdziale 6). Należy też zaznaczyć, że na podstawie art. 55 wspomnianej ustawy emerytura może być obliczona na nowych zasadach również dla niektórych osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r. (na ich wniosek), jeśli jej wysokość okaże się wyższa od świadczenia wyliczonego na zasadach dotychczasowych. Dotyczy to osób, które: ■■spełniają warunki do uzyskania emerytury określone w art. 27 ustawy o emeryturach i rentach z FUS (patrz: rozdział 1), a więc udowodniły okres składkowy i nieskładkowy w wymiarze 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn oraz ukończyły powszechny wiek emerytalny wynoszący obecnie 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn, ■■kontynuowały ubezpieczenia emerytalne i rentowe po osiągnięciu tego wieku, ■■z wnioskiem o emeryturę wystąpią po 31 grudnia 2008 r. Należy podkreślić, że obowiązujące przepisy przewidują gwarancję minimalnej emerytury ustalanej na nowych zasadach wyłącznie w przypadku świadczenia przyznawanego we wcześniejszym wieku na podstawie art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Nowa emerytura przyznawana po ukończeniu powszechnego wieku emerytalnego może być podwyższona do najniższego świadczenia tylko wtedy, gdy wnioskodawca udowodnił minimalny staż składkowy i nieskładkowy. Staż ten wynosi obecnie 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, ale na mocy nowelizacji ustawy o emeryturach i rentach z FUS z 11 maja 2012 r. począwszy od 1 stycznia 2014 r. w odniesieniu do kobiet będzie stopniowo podwyższany. Docelowo w 2022 r. ma wynieść 25 lat.

Sposób obliczenia

Nowa emerytura wyliczana jest poprzez podzielenie podstawy jej obliczenia przez tzw. średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku równym wiekowi przejścia na emeryturę danej osoby.

24

e-Biblioteka Gazety Prawnej

Podstawą obliczenia emerytury jest suma zwaloryzowanego kapitału początkowego oraz składek na ubezpieczenie emerytalne zewidencjonowanych na indywidualnym koncie ubezpieczonego w ZUS z uwzględnieniem ich waloryzacji. Od tej zasady przewidziane są jednak wyjątki. Podstawę obliczenia emerytury dla osób, które po 31 grudnia 1998 r. nie podlegały ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, stanowi jedynie wartość zwaloryzowanego kapitału początkowego. Natomiast dla osób, które podjęły działalność zarobkową dopiero po 31 grudnia 1998 r., podstawę obliczenia emerytury stanowi jedynie kwota składek na ubezpieczenie emerytalne zgromadzonych na koncie w ZUS, z uwzględnieniem ich waloryzacji.

PRZYKŁAD: Sumowanie składek i kapitału początkowego Anna P. urodziła się 15 kwietnia 1952 r. Kilka dni po ukończeniu 60 lat zgłosiła wniosek o przyznanie emerytury. Kwota składek na ubezpieczenie emerytalne, z uwzględnieniem ich waloryzacji, wyniosła 43 260 zł, a zwaloryzowany kapitał początkowy – 303 450 zł. Średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku 60 lat w kwietniu 2012 roku wyniosło 254,8 miesiąca. Emerytura została obliczona w następujący sposób: 43 260 zł + 303 450 = 346 710 zł; 346 710 zł / 254,8 = 1360,71 zł.

Ustalenie kapitału początkowego Kapitał początkowy ustalany jest dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r., które przed 1 stycznia 1999 r. same za siebie opłacały składki na ubezpieczenie społeczne (np. prowadzący pozarolniczą działalność gospodarczą) lub za które składki opłacali płatnicy składek (np. pracownicy). Oblicza się go poprzez pomnożenie emerytury ustalonej według tzw. starych zasad na dzień 1 stycznia 1999 r. (tzw. emerytury hipotetycznej) przez średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku 62 lat, tj. przez 209 miesięcy. Emeryturę hipotetyczną ustala się według zasad obowiązujących przez obliczaniu tzw. starej emerytury (patrz: rozdział 7) z pewną modyfikacją dotyczącą tzw. części socjalnej. Na emeryturę hipotetyczną składa się więc: ■■ 24 proc. kwoty bazowej z II kwartału 1998 r. (tj. 1220,89 zł) x współczynnik p, ■■po 1,3 proc. podstawy wymiaru za każdy rok okresów składkowych, ■■po 0,7 proc. podstawy wymiaru za każdy rok okresów nieskładkowych. Osoby, które przechodzą na wcześniejszą emeryturę na podstawie art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z FUS (patrz: rozdział 6), mogą liczyć na podwyższenie kapitału początkowego. Ustalając im podstawę obliczenia tej emerytury, ZUS dokonuje bowiem przeliczenia tego kapitału. Najpierw obliczana jest różnica pomiędzy wiekiem 60 lat dla kobiety albo 65 dla mężczyzny a wie-

kiem, w którym powstało prawo do wcześniejszej emerytury wyrażonym w latach i miesiącach. Następnie tak ustalony okres ZUS dodaje do ustalonego na 1 stycznia 1999 r. stażu składkowego i od nowego wymiaru tych okresów oblicza ponownie kapitał początkowy. Należy podkreślić, że ustalony przez ZUS kapitał początkowy podlega następnie waloryzacji, co znacznie podwyższa jego wartość uwzględnianą przy obliczeniu nowej emerytury.

PRZYKŁAD: Przeliczenie dla przechodzącego na wcześniejszą emeryturę ZUS uwzględnił Markowi K. przy ustalaniu kapitału początkowego 23 lata składkowe oraz 2 lata nieskładkowe. 15 kwietnia 2012 r. ukończył on 60 lat (wiek wymagany do przyznania wcześniejszej emerytury na podstawie art. 184 ustawy emerytalnej). Ponieważ jeszcze w kwietniu 2012 roku zgłosił wniosek o przyznanie tego świadczenia, prawo do emerytury powstało od ukończenia przez niego 60 lat. Różnica pomiędzy wiekiem 65 lat a wiekiem przejścia na emeryturę wyniosła więc 5 lat. Taki okres został dodany do stażu składkowego przyjętego wcześniej przy ustalaniu kapitału początkowego. Następnie kapitał początkowy został ponownie ustalony z uwzględnieniem nowego stażu, a następnie zwaloryzowany.

Kwota składek na koncie w ZUS Drugim czynnikiem, który w znacznym stopniu decyduje o wysokości nowej emerytury, jest kwota składek na ubezpieczenie emerytalne zewidencjonowanych na indywidualnym koncie ubezpieczonego w ZUS do końca miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego przysługuje wypłata tego świadczenia. Zewidencjonowane na koncie składki podlegają waloryzacji. W przypadku przyznawania emerytury na podstawie art. 184 ustawy emerytalnej osobie, która była członkiem OFE i złożyła wniosek o przekazanie środków zgromadzonych w funduszu na dochody budżetu państwa, ZUS powiększa składki na ubezpieczenie emerytalne zgromadzone na indywidualnym koncie ubezpieczonego. Używa wskaźnika korygującego 19,52/12,22.

Średnie dalsze trwanie życia

Istotnym czynnikiem decydującym o wysokości nowej emerytury z FUS jest również wiek, w którym przechodzi się na emeryturę. Wiek wyraża się w ukończonych latach i miesiącach. Od wieku osoby występującej o emeryturę zależy długość średniego dalszego trwania życia, uwzględnianego we wzorze na obliczanie emerytury. Im później przechodzi się na emeryturę, tym niższa jest wartość średniego dalszego trwania życia i jednocześnie wyższa emerytura. Średnie dalsze trwanie życia ustalane jest na podstawie tablicy ogłaszanej corocznie przez prezesa GUS w Dzienniku Urzędowym Monitor Polski. Tablica ta stanowi pod-

Emerytury na nowych i starych zasadach

stawę do obliczenia emerytury dla osób, które wnioski o jej przyznanie zgłaszają od 1 kwietnia danego roku kalendarzowego do 31 marca następnego roku kalendarzowego. Od tej zasady jest jeden wyjątek. W przypadku bowiem, gdy przed 1 kwietnia danego roku wniosek o emeryturę zgłosiła osoba, która wiek emerytalny osiągnie po 31 marca tego roku, ZUS ustala średnie dalsze trwanie życia na podstawie tablic obowiązujących od 1 kwietnia.

Rekompensata

Osobie przechodzącej na emeryturę obliczaną według nowych zasad po ukończeniu powszechnego wieku emerytalnego może przysługiwać rekompensata z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (ustalana na podstawie art. 21 – 23 ustawy o emeryturach pomostowych). Prawo do rekompensaty mają osoby urodzone po 1948 r., które przed 1 stycznia 2009 r. wykonywały przez co najmniej 15 lat prace w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (w rozumieniu art. 32 i 33 ustawy o emeryturach i rentach z FUS). Rekompensata nie przysługuje osobie, która ma ustalone prawo do wcześniejszej emerytury pracowniczej, emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, emerytury górniczej, emerytury z tytułu wykonywania pracy górniczej, a także emerytury nauczycielskiej bez względu na wiek. Możliwość ustalenia rekompensaty wyklucza również przyznanie emerytury pomostowej lub nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego. Nie ma natomiast przeszkód do przyznania rekompensaty osobie, która: ■■spełniała warunki do otrzymania wcześniejszej emerytury, ale o taką emeryturę nie wystąpiła, ■■spełniała warunki do przyznania emerytury pomostowej, ale nie złożyła wniosku o jej przyznanie. Rekompensata z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze ustalana jest według specjalnego wzoru określonego w ustawie o emeryturach pomostowych.

PRZYKŁAD: Doliczenie kwot za pracę w szczególnym charakterze 1 września 2012 r. nauczycielka ukończy 60 lat i chce złożyć wniosek o emeryturę. Już dziś spełnia ona warunki do przyznania emerytury nauczycielskiej na dotychczasowych zasadach, a także do otrzymania emerytury pomostowej. Od kilkunastu lat i obecnie wykonuje prace w pełnym wymiarze czasu pracy wymienione w pkt 21 załącznika nr 2 do ustawy o emeryturach pomostowych, tj. pracę w młodzieżowym ośrodku wychowawczym. Do 31 grudnia 2008 r. udowodniła ponad 15-letni okres pracy w takim charakterze. Zainteresowana nie ubiegała się o wcześniejszą emeryturę, nie ma ustalonego prawa do emerytury pomostowej. Jeśli więc złoży wniosek o przyznanie emerytury z tytułu ukończenia powszechnego wieku emerytalnego, będzie jej przysługiwała rekompensata.

25

Wysokość emerytury częściowej

Jak wspominaliśmy już w rozdziale II nowelizacja ustawy o emeryturach i rentach z FUS z 11 maja 2012 r. wprowadzi możliwość uzyskania tzw. emerytury częściowej dla osób, które nie ukończyły wydłużonego powszechnego wieku emerytalnego. Taka emerytura będzie mogła być przyznana osobom, które osiągnęły wiek wynoszący co najmniej 62 lata dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn oraz posiadają okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 35 lat dla kobiet i 40 lat dla mężczyzn. W celu obliczenia emerytury częściowej ZUS ustali najpierw pełną wysokość emerytury, dzieląc kwotę składek emerytalnych oraz kapitału początkowego (zewidencjonowanych na indywidualnym koncie osoby ubezpieczonej oraz odpowiednio zwaloryzowanych) przez średnie dalsze trwanie życia właściwe dla wieku przejścia na emeryturę częściową. Wysokość tego świadczenia będzie wynosiła 50 proc. pełnej kwoty emerytury i nie zostanie objęta gwarancją najniższego świadczenia w przypadku, gdy jego wyliczona kwota będzie niższa od minimalnej emerytury. Pobieranie emerytury częściowej będzie miało istotny wpływ na wysokość emerytury, która zostanie przyznana po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego. Przed obliczeniem tego świadczenia suma składek i kapitału początkowego zewidencjonowana na indywidualnym koncie w ZUS i odpowiednio zwaloryzowana zostanie pomniejszona o wypłacone kwoty emerytury częściowej (w wysokości przed odliczeniem zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych oraz składki na ubezpieczenie zdrowotne). Na mocy wspomnianej nowelizacji ZUS pomniejszy również podstawę obliczenia emerytury przyznanej po ukończeniu powszechnego wieku emerytalnego o kwoty wypłat wcześniejszej emerytury (przyznanej na podstawie art. 34, 46, 48–49, 50,50a, 50e i 184 ustawy o emeryturach i rentach z FUS) lub emerytury nauczycielskiej bez względu na wiek przyznanej na podstawie art. 88 Karty Nauczyciela.

Wysokość okresowej emerytury kapitałowej

Okresowa emerytura kapitałowa składa się z dwóch części: pierwszej – ustalonej ze środków zgromadzonych w otwartym funduszu emerytalnym i z drugiej – pochodzącej ze środków zewidencjonowanych na subkoncie w ZUS. Ustalając wysokość okresowej emerytury kapitałowej, ZUS dzieli najpierw podaną przez fundusz kwotę środków zgromadzonych w OFE na ostatni dzień miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego zostanie przyznana emerytura, przez średnie dalsze trwanie życie (ustalone zgodnie z art. 26 ustawy o emeryturach i rentach z FUS). Następnie ZUS dzieli kwotę środków zgromadzonych na subkoncie ubezpieczonego (ustaloną również na ostatni dzień miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego zostanie przyznana emerytura) przez wspomniane średnie dalsze trwanie życie. Na koniec sumuje

26

e-Biblioteka Gazety Prawnej

obydwie wartości, a uzyskana kwota stanowi wysokość okresowej emerytury kapitałowej. W myśl obecnie obowiązujących regulacji okresowa emerytura kapitałowa przysługuje nie dłużej niż do ukończenia 65. roku życia. Po ukończeniu tego wieku można nabyć prawo do dożywotniej emerytury kapitałowej. W związku ze stopniowym podwyższaniem powszechnego wieku emerytalnego wymaganego do nabycia emerytury z FUS, przepisy nowelizacji z 11 maja 2012 r. wprowadzą również odpowiednie zmiany co do wieku, od którego będzie mogła być przyznana okresowa emerytura kapitałowa. Wiek ten będzie stopniowo przedłużany. Docelowo wiek ten ma wynosić 67 lat. Wraz z wydłużaniem tego wieku odpowiednio podwyższany będzie również wiek wymagany do nabycia dożywotniej emerytury kapitałowej.

PRZYKŁAD: Ustalenie wysokości okresowej emerytury kapitałowej Barbara G. 10 maja 2012 r. ukończyła 60 lat. Dwa dni później zgłosiła wniosek o przyznanie emerytury z FUS oraz okresowej emerytury kapitałowej. Suma środków zgromadzonych na dzień 30 kwietnia 2012 r. wyniosła: w otwartym funduszu emerytalnym – 36 450 zł, na subkoncie w ZUS – 3245,50 zł. Do ustalenia wysokości okresowej emerytury kapitałowej ZUS uwzględnił średnie dalsze trwanie życia obowiązujące w dniu powstania prawa do emerytury dla wieku równego wiekowi przejścia ubezpieczonej na emeryturę (60 lat), tj. 254,8 miesiąca.  Aby obliczyć świadczenie dla Barbary G., ustalono:  no  kresową emeryturę kapitałową w części przysługującej ze środków zgromadzonych w otwartym funduszu emerytalnym: 36 450 zł/254,8 = 143,05 zł, no  kresową emeryturę kapitałową w części przysługującej ze środków zewidencjonowanych na subkoncie w ZUS: 3245,50 zł/ 254,8 = 12,74 zł. Wysokość okresowej emerytury kapitałowej wyniosła więc 155,79 zł (143,05 zł + 12,74 zł). PODSTAWA PRAWNA:

n Art. 25–26, art. 87, art. 173–174, art. 185 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2009 r. nr 153, poz. 1227 z późn. zm.). n Art. 7–8 i 24 ustawy z 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych (Dz.U. nr 228, poz. 1507 z późn. zm.). n Komunikat prezesa Głównego Urzędu Statystycznego z 23 marca 2012 r. w sprawie tablicy średniego dalszego trwania życia kobiet i mężczyzn (M.P. z 2012 r. poz. 182).

9. Emerytura mieszana Niektóre osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r. mają prawo do obliczenia emerytury częściowo według starych, a częściowo według nowych zasad. Dotyczy to tych, któ-

rzy wymagany wiek emerytalny ukończyli lub ukończą w latach 2009 – 2014 oraz spełnią dodatkowe warunki. W świetle obecnie obowiązujących regulacji (na podstawie art. 183 ustawy o emeryturach i rentach z FUS) obliczenie emerytury według mieszanego sposobu dotyczy osób, które nie przystąpiły do OFE (lub złożyły wniosek o przekazanie środków zgromadzonych w funduszu, za pośrednictwem ZUS do budżetu państwa), nie pobrały (choćby za jeden miesiąc) wcześniejszej emerytury obliczonej według tzw. starych zasad, a wiek uprawniający do emerytury ukończyły lub ukończą w latach 2009 – 2013. Należy przy tym zaznaczyć, że chodzi zarówno o powszechny wiek emerytalny (wynoszący 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn), jak również o wiek uprawniający do wcześniejszej emerytury na podstawie art. 184 ustawy emerytalnej (na przykład 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn – patrz: rozdział 6). Im później osoba ubezpieczona ukończy ten wiek w okresie 2009 – 2013, tym mniejsza będzie część emerytury obliczona według starych zasad. Nie ma przy tym znaczenia rok zgłoszenia wniosku o emeryturę. Emerytura mieszana składa się z: ■■80 proc. starej i 20 proc. nowej emerytury, gdy wiek emerytalny został ukończony w 2009 r., ■■70 proc. starej i 30 proc. nowej emerytury, gdy wiek emerytalny został ukończony w 2010 r., ■■55 proc. starej i 45 proc. nowej emerytury, gdy wiek emerytalny został ukończony w 2011 r., ■■35 proc. starej i 65 proc. nowej emerytury, gdy wiek emerytalny został lub zostanie ukończony w 2012 r., ■■20 proc. starej i 80 proc. nowej emerytury, gdy wiek emerytalny zostanie ukończony w 2013 r.

PRZYKŁAD: Nieważna data złożenia wniosku Pracownica 15 maja 2010 r. ukończyła 60 lat. W 1999 r. nie przystąpiła do OFE. W marcu 2012 r. wystąpiła z wnioskiem o przyznanie emerytury. Z uwagi na to, że wiek emerytalny ukończyła w 2010 r, nie przystąpiła do OFE oraz nie pobrała nawet przez jeden miesiąc emerytury obliczonej według tzw. starych zasad, spełniła warunki do otrzymania emerytury mieszanej. Ten wariant ustalenia wysokości świadczenia okazał się dla niej korzystniejszy od obliczenia emerytury całkowicie według nowych zasad. Mimo że wniosek o ustalenie tego świadczenia został zgłoszony dopiero w 2012 r., emerytura ta została ustalona w 70 proc. z emerytury obliczonej na podstawie art. 53 ustawy o emeryturach i rentach z FUS (na tzw. starych zasadach) oraz w 30 proc. z emerytury obliczonej na podstawie art. 26 wspomnianej ustawy (na nowych zasadach). Proporcje obliczenia emerytury mieszanej zależą bowiem od daty osiągnięcia wieku emerytalnego, a nie od daty zgłoszenia wniosku o przyznanie emerytury. W wyniku nowelizacji ustawy o emeryturach i rentach z FUS z 11 maja 2012 r., która wejdzie w życie 1 stycznia

Emerytury na nowych i starych zasadach

2013 r., emerytura mieszana będzie mogła być ustalona również tym osobom, które wymagany wiek emerytalny ukończą w 2014 r. Tak jak dla kończących wiek emerytalny w 2013 r. emerytura ta zostanie obliczona w 20 proc. według starych zasad oraz w 80 proc. według nowych zasad. Osoby, które spełniają warunki do obliczenia emerytury według mieszanego sposobu, mogą mieć również ustalone to świadczenie całkowicie według nowych zasad, jeśli taki sposób jest dla nich korzystniejszy. W tym celu ZUS oblicza emeryturę według nowych zasad i według mieszanego sposobu i wybiera wariant lepszy dla wnioskodawcy. PODSTAWA PRAWNA:

n Art. 183 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2009 r. nr 153, poz. 1227 z późn. zm.). n Art. 1 pkt 19 ustawy z 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2012 r. poz. 637).

10. Emerytury pomostowe Osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r., które odpowiednio długo wykonywały prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, mogą ubiegać się o przyznanie emerytury pomostowej. Przysługuje ona najpóźniej do czasu ukończenia powszechnego wieku emerytalnego. Prawo do tego świadczenia może również ustać wcześniej, w razie nabycia uprawnień do wcześniejszej emerytury. Ustawa o emeryturach pomostowych przewiduje dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze dwie możliwości uzyskania świadczenia. Pierwsza, obwarowana nieco mniej rygorystycznymi warunkami, wynika z art. 4 wspomnianej ustawy (tzw. emerytura pomostowa na ogólnych zasadach), a druga przewidziana jest w art. 5–11 tej ustawy (tzw. emerytura pomostowa na szczególnych zasadach).

Świadczenie na ogólnych zasadach

Emeryturę pomostową przyznawaną na podstawie art. 4 ustawy o emeryturach pomostowych może uzyskać pracownik, który spełnia łącznie następujące warunki: ■■urodził się po 31 grudnia 1948 r., ■■osiągnął wiek wynoszący co najmniej 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn, ■■udowodnił okres pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wynoszący co najmniej 15 lat, ■■udowodnił okres składkowy i nieskładkowy (ustalony na zasadach określonych w art. 5–9 i art. 11 ustawy o emeryturach i rentach z FUS) wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn,

27

■■ wykonywał przed 1 stycznia 1999 r. (co najmniej przez

jeden dzień) prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze (w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 ustawy o emeryturach pomostowych) wymienione w nowych wykazach obowiązujących od 1 stycznia 2009 r. bądź prace w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze wymienione w wykazach obowiązujących przed 1 stycznia 2009 r. (por. art. 32 i art. 33 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS i wyjaśnienia z rozdziału 4 tego opracowania), ■■po 31 grudnia 2008 r. wykonywał (co najmniej przez jeden dzień) pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wymienioną w nowych wykazach obowiązujących od 1 stycznia 2009 r., ■■nastąpiło z nim rozwiązanie stosunku pracy.

PRZYKŁAD: Emerytura dla zatrudnionego przed 1999 r. i po 2008 r. Tomasz S. 20 sierpnia 2012 r. ukończy 60 lat. Udowodnił 25 lat składkowych i 3 lata nieskładkowe. Od 1991 r. jest nieprzerwanie zatrudniony w PKS jako kierowca autobusu. Ponieważ wykonywał prace w szczególnym charakterze wymienione w ustawie o emeryturach pomostowych zarówno przed 1 stycznia 1999 r., jak i po 31 grudnia 2008 r., jeśli rozwiąże stosunek pracy, ZUS przyzna mu emeryturę pomostową. Na podstawie art. 49 ww. ustawy emeryturę pomostową mogą również uzyskać osoby, które po 31 grudnia 2008 r. nie wykonywały pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wymienionej w nowych wykazach prac, jeśli na 1 stycznia 2009 r. udowodniły wymagany okres takiej pracy oraz spełniły pozostałe wymienione wyżej warunki.

PRZYKŁAD: Sumowanie służby oraz pracy z nowych wykazów Jan P. (urodzony w październiku 1952 r.) po ukończeniu w październiku 2012 r. 60 lat zamierza ubiegać się o przyznanie emerytury pomostowej. Na początku swojej kariery zawodowej pełnił przez 8 lat służbę w policji. Po odejściu ze służby przez 9 lat był zatrudniony jako kierowca autobusu PKS (praca wymieniona w punkcie 8 załącznika nr 2 do ustawy jako praca o szczególnym charakterze). Ustalając prawo do emerytury pomostowej, ZUS zsumuje ubezpieczonemu okresy służby w policji oraz zatrudnienia w charakterze kierowcy autobusu, co pozwoli mu udowodnić 15 lat pracy o szczególnym charakterze. Prawo do emerytury pomostowej na przedstawionych wyżej warunkach mogą również nabyć żołnierze zawodowi oraz funkcjonariusze służb mundurowych (m.in.

28

e-Biblioteka Gazety Prawnej

Policji, Urzędu Ochrony Państwa, Straży Granicznej czy Służby Więziennej), którzy nie spełniają warunków do nabycia prawa lub utracili prawo do emerytury określonej w przepisach o zaopatrzeniu emerytalnym tych osób. Przy ustalaniu prawa do emerytury pomostowej dla żołnierzy i funkcjonariuszy okresy służby traktuje się na równi z okresami pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze.

Emerytura na szczególnych zasadach

Niektórzy pracownicy (wykonujący prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wymienione w art. 5 – 11 ustawy o emeryturach pomostowych i w tabeli na str. 27 i 28) mogą przejść na emeryturę pomostową w niższym wieku emerytalnym niż 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn. Pracownicy ci muszą spełnić niektóre warunki przewidziane dla uzyskania emerytury pomostowej na ogólnych zasadach, tj.: ■■udowodnić okres składkowy i nieskładkowy (ustalony na zasadach określonych w art. 5–9 i art. 11 ustawy o emeryturach i rentach z FUS), wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, ■■przed 1 stycznia 1999 r. wykonywać (co najmniej przez jeden dzień) prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze (w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 ustawy o emeryturach pomostowych) wymienione w nowych wykazach obowiązujących od 1 stycznia 2009 r. bądź prace w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze wymienione w wykazach obowiązujących przed 1 stycznia 2009 r. (por. art. 32 i art. 33 ustawy o emeryturach i rentach z FUS), ■■po 31 grudnia 2008 r. wykonywać (co najmniej przez jeden dzień) pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wymienioną w nowych wykazach (w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 ustawy o emeryturach pomostowych), ■■rozwiązać stosunek pracy. W odniesieniu do niektórych grup pracowników przepisy przewidują również dodatkowy warunek polegający na uzyskaniu orzeczenia o niezdolności do wykonywania pracy w danym zawodzie (patrz: tabela str. 27 i 28). Należy podkreślić, że pracownicy, dla których w odrębny sposób określono warunki przejścia na emeryturę pomostową (wymienieni w tabeli i w art. 5–11 ustawy o emeryturach pomostowych), mogą, jeśli nie spełnią jednego z nich (np. nie uzyskają orzeczenia stwierdzającego niezdolność do wykonywania określonej pracy), otrzymać emeryturę na ogólnych zasadach (określonych w art. 4 ustawy pomostowej). Możliwość nabycia prawa do emerytury pomostowej na szczególnych zasadach mają również osoby, które po 31 grudnia 2008 r. nie wykonywały pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, wymienionej w nowych wykazach prac (por. art. 49 ustawy o emeryturach pomostowych). Muszą one jednak na dzień 1 stycznia 2009 r. udowodnić wymagany okres takiej pra-

cy oraz spełnić pozostałe warunki niezbędne do przyznania tego świadczenia (wynikające z art. 5 – 11 ustawy o emeryturach pomostowych).

Ustalanie stażu wymaganego do przyznania emerytury pomostowej

Warunkiem uzyskania emerytury pomostowej (zarówno przyznawanej na ogólnych, jak i na szczególnych zasadach) jest udowodnienie okresu składkowego i nieskładkowego wynoszącego co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn. Przy ustalaniu, czy został spełniony ten warunek, ZUS uwzględnia okresy składkowe (wymienione w art. 6 ustawy o emeryturach i rentach z FUS), np. okresy zatrudnienia, prowadzenia działalności gospodarczej oraz okresy nieskładkowe (wymienione w art. 7 ustawy o emeryturach i rentach z FUS), np. okresy pobierania świadczeń chorobowych, studiów wyższych. Obowiązuje ogólna zasada, że okresy nieskładkowe mogą być uwzględnione jedynie w wymiarze nieprzekraczającym 1/3 udowodnionych okresów składkowych. Ustalając staż składkowy i nieskładkowy wymagany do przyznania emerytury pomostowej, ZUS nie uwzględnia tzw. okresów rolnych wymienionych w art. 10 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Otrzymanie emerytury pomostowej na ogólnych zasadach (na podstawie art. 4 ustawy o emeryturach pomostowych) uzależnione jest też od udowodnienia okresu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wynoszącego co najmniej 15 lat. Przy ustalaniu, czy został spełniony ten warunek, ZUS uwzględnia zarówno okresy, w których były wykonywane prace wymienione w dotychczasowych wykazach, przypadające przed 1 stycznia 2009 r., jak też okresy, w których wykonywane były prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, wymienione w nowych wykazach prac, przebyte zarówno po 31 grudnia 2008 r., jak i przed 1 stycznia 2009 r. Okresy te podlegają sumowaniu. Natomiast przy ustalaniu okresu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wymaganego do przyznania emerytury pomostowej na szczególnych zasadach możliwe jest uwzględnienie jedynie okresów wykonywania takiej pracy, która została wymieniona w odpowiednim punkcie wykazu nr 1 lub 2 stanowiących załączniki do ustawy o emeryturach pomostowych. Pamiętać trzeba, że przy ustalaniu okresu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze (wymaganego zarówno do przyznania emerytury pomostowej na ogólnych zasadach, jak i na szczególnych zasadach) ZUS pomija okresy niewykonywania tej pracy, za które pracownik otrzymał wynagrodzenie lub świadczenia z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Nie są również zaliczane okresy urlopu wychowawczego, bezpłatnego oraz służby wojskowej. Do okresu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wliczane są natomiast okresy urlopu wypoczynkowego.

Emerytury na nowych i starych zasadach

29

Warunki wymagane do przyznania emerytury pomostowej na szczególnych zasadach Rodzaj wykonywanej pracy

Warunki szczególne

Prace w powietrzu wykonywane na statkach powietrznych – osiągnięcie wieku wynoszącego co najprzez personel pokładowy oraz prace pilotów statków po- mniej 50 lat dla kobiet i co najmniej 55 lat wietrznych (pilot, instruktor) dla mężczyzn, – udowodnienie zatrudnienia w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze (przy pracach wymienionych obok) przez co najmniej 15 lat, – uzyskanie orzeczenia o niezdolności do wykonywania zatrudnienia w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze w rozumieniu art. 105–107 ustawy z 3 lipca 2002 r. – Prawo lotnicze Prace w morskich portach handlowych oraz przedsiębiorstwach pomocniczych działających na rzecz tych portów, zwanych portami morskimi (tj. prace fizyczne ciężkie bezpośrednio przy przeładunku w ładowniach statku oraz prace operatorów żurawi wieżowych, do obsługi których są wymagane uprawnienia kategorii IŻ lub równorzędne oraz dźwignic portowych lub stoczniowych)

Warunki ogólne – udowodnienie okresu składkowego i nieskładkowego, wynoszącego co najmniej 20 lat dla kobiet i co najmniej 25 lat dla mężczyzn,

– wykonywanie przed 1 stycznia 1999 r. prac w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (w – osiągnięcie wieku wynoszącego co naj- rozumieniu art. 3 ust. 1 mniej 55 lat, i 3 ustawy o emerytu– udowodnienie okresu pracy w portach rach pomostowych lub morskich w szczególnych warunkach lub art. 32 i art. 33 ustawy o szczególnym charakterze przez co naj- o emeryturach i renmniej 15 lat tach z FUS) – wymienionych w starych lub nowych wykazach, – wykonywanie po 31 grudnia 2008 r. pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze (w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 ustawy o emeryturach pomostowych) – wymienionej w nowych wykazach, – rozwiązanie stosunku pracy

1. Prace bezpośrednio przy zalewaniu form odlewniczych, transportowaniu naczyń odlewniczych z płynnym, rozgrzanym materiałem (żeliwo, staliwo, metale nieżelazne i ich stopy). 2. Prace bezpośrednio przy ręcznej obróbce wykańczającej odlewy: usuwanie elementów układu wlewowego, ścinanie, szlifowanie powierzchni odlewów oraz ich malowanie na gorąco. 3. Prace bezpośrednio przy obsłudze wielkich pieców oraz pieców stalowniczych lub odlewniczych. 4. Prace murarskie bezpośrednio w piecach hutniczych, odlewniczych, bateriach koksowniczych oraz w piecach do produkcji materiałów ceramicznych. 5. Prace bezpośrednio przy ręcznym zestawianiu surowców lub ręcznym formowaniu wyrobów szklanych w hutnictwie szkła. 6. Prace bezpośrednio przy kuciu ręcznym w kuźniach. 7. Prace bezpośrednio przy obsłudze agregatów i urządzeń do produkcji metali nieżelaznych. 8. Prace bezpośrednio przy obsłudze ciągów walcowniczych: przygotowanie, dozorowanie pracy walców lub samotoków, ingerencja przy wypadaniu i zaklinowaniu materiałów. 9. Prace przy obsłudze dźwignic bezpośrednio przy wytapianiu surówki, stopów żelaza lub metali nieżelaznych.

– osiągnięcie wieku wynoszącego co najmniej 55 lat, – udowodnienie okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach w hutnictwie wynoszącego co najmniej 15 lat, – uzyskanie orzeczenia lekarza medycyny pracy o niezdolności do wykonywania prac w szczególnych warunkach wymienionych obok

1. Prace nurka lub kesoniarza, prace w komorach hiperbarycznych. 2. Prace rybaków morskich. 3. Prace bezpośrednio przy przetwórstwie materiałów zawierających azbest lub prace rozbiórkowe związane z ich usuwaniem.

– osiągnięcie wieku wynoszącego co najmniej 50 lat dla kobiet i co najmniej 55 lat dla mężczyzn, – udowodnienie okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach (przy pracach wymienionych obok), wynoszącego co najmniej 10 lat

30

e-Biblioteka Gazety Prawnej

Prace maszynistów pojazdów trakcyjnych (maszynista pojazdów trakcyjnych, maszynista instruktor, maszynista zakładowy, maszynista wieloczynnościowych i ciężkich maszyn do kolejowych robót budowlanych i kolejowej sieci trakcyjnej, kierowca lokomotywy spalinowej o mocy do 300 KM, pomocnik maszynisty pojazdów trakcyjnych) i kierowników pociągów

– osiągnięcie wieku wynoszącego co najmniej 50 lat dla kobiet i co najmniej 55 lat dla mężczyzn; – udowodnienie okresu zatrudnienia jako maszynista pojazdów trakcyjnych (przy pracach wymienionych obok) wynoszącego co najmniej 15 lat, – uzyskanie orzeczenia lekarza medycyny pracy o niezdolności do wykonywania prac jako maszynista pojazdów trakcyjnych

Prace w charakterze członka zawodowych ekip ratownictwa – osiągnięcie wieku wynoszącego co najgórskiego mniej 50 lat dla kobiet i co najmniej 55 lat dla mężczyzn, – udowodnienie okresu pracy jako członek zawodowych ekip ratownictwa górskiego, wynoszącego co najmniej 10 lat Prace górnicze, o których mowa w art. 50c ustawy o emery- – osiągnięcie wieku wynoszącego co najturach i rentach z FUS mniej 55 lat dla kobiet i co najmniej 60 lat dla mężczyzn, – udowodnienie okresu pracy górniczej, o której mowa w art. 50c ustawy o emeryturach i rentach z FUS, wynoszącego co najmniej 15 lat

PRZYKŁAD: Brak możliwości sumowania okresów pracy szczególnej Marek K. (urodzony w styczniu 1955 r.) pracował przez 8 lat (w latach 1995 – 2002) w przemyśle chemicznym, przy pracach wymienionych w wykazie A rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Od 1 stycznia 2003 r. podjął zatrudnienie w firmie zajmującej się usuwaniem azbestu (praca wymieniona w punkcie 32 załącznika nr 1 do ustawy o emeryturach pomostowych jako praca w szczególnych warunkach) i zatrudnienie to kontynuuje do dnia dzisiejszego. Zainteresowany nie będzie mógł przejść na emeryturę pomostową w wieku 55 lat przewidzianym dla osób wykonujących taką pracę, gdyż do wymaganych 10 lat zatrudnienia w szczególnych warunkach ZUS nie zaliczy pracy wymienionej w tzw. starym wykazie – wykazie A.

Ustalenie wysokości emerytury pomostowej Emerytura pomostowa obliczana jest na nowych zasadach, znacznie różniących się od tych, które dotychczas były stosowane do liczenia wcześniejszych emerytur. Świadczenie to ustalane jest poprzez podzielenie podstawy obliczenia emerytury (tj. zgromadzonych na koncie w ZUS składek z uwzględnieniem ich waloryzacji oraz zwaloryzowanego kapitału początkowego) przez średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku 60 lat. Zgodnie z tablicą obowiązującą od 1 kwietnia 2012 r. średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku 60 lat wynosi 254,8 miesiąca. W przypadku pracownika przechodzącego na emeryturę pomostową, który jest członkiem OFE, przy ustala-

niu podstawy obliczenia emerytury, składki na ubezpieczenie emerytalne, zaewidencjonowane na jego koncie w ZUS, zwiększane są przez pomnożenie wskaźnikiem korygującym 19,52/12,22. Obliczona w powyższy sposób kwota emerytury pomostowej nie może być niższa niż gwarantowana w ustawie o emeryturach i rentach z FUS kwota najniższej emerytury (od 1 marca 2012 r. – 799,18 zł). PODSTAWA PRAWNA:

n Art. 4–16 i 49 ustawy z 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz.U. nr 237, poz. 1656 z późn. zm.). n Art. 5–9, art. 11, art. 32–33, art. 50c ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2009 r. nr 153, poz. 1227 z późn. zm.). n Rozporządzenie Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. nr 8, poz. 43 z późn. zm.). n Komunikat prezesa Głównego Urzędu Statystycznego z 23 marca 2012 r. w sprawie tablicy średniego dalszego trwania życia kobiet i mężczyzn (M.P. z 2012 r. poz. 182).

11. Nauczycielskie świadczenia kompensacyjne Przyznanie przez ZUS nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego uzależnione jest od spełnienia określonych warunków dotyczących rodzaju i stażu pracy nauczycielskiej, wymiaru okresów składkowych i nieskładkowych, ukończenia określonego wieku oraz rozwiązania stosunku pracy. Przysługuje do czasu osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego lub uzyskania prawa do wcześniejszej emerytury.

Emerytury na nowych i starych zasadach

Nauczycielskie świadczenie kompensacyjne mogą uzyskać tylko nauczyciele w rozumieniu ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych. Chodzi o nauczycieli, wychowawców i innych pracowników pedagogicznych zatrudnionych w: ■■publicznych i niepublicznych przedszkolach, ■■szkołach publicznych i niepublicznych o uprawnieniach szkół publicznych, ■■publicznych i niepublicznych placówkach kształcenia ustawicznego, ■■młodzieżowych ośrodkach wychowawczych, ■■młodzieżowych ośrodkach socjoterapii, ■■specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych, ■■specjalnych ośrodkach wychowawczych dla dzieci i młodzieży wymagających stosowania specjalnej organizacji nauki, metod pracy i wychowania, ■■ośrodkach umożliwiających dzieciom i młodzieży upośledzonym umysłowo w stopniu głębokim udział w zajęciach rewalidacyjno-wychowawczych organizowanych zgodnie z odrębnymi przepisami, a także dzieciom i młodzieży z upośledzeniem umysłowym z niepełnosprawnościami sprzężonymi realizację odpowiednio obowiązku: rocznego przygotowania przedszkolnego (w przedszkolu albo w oddziale przedszkolnym zorganizowanym w szkole podstawowej), obowiązku szkolnego i obowiązku nauki, ■■placówkach zapewniających opiekę i wychowanie uczniom w okresie pobierania nauki poza miejscem stałego zamieszkania.

Warunki nabycia uprawnień

Świadczenie kompensacyjne przysługuje nauczycielom, którzy łącznie spełnią następujące warunki: ■■osiągnęli wymagany wcześniejszy wiek emerytalny (patrz: tabela), ■■udowodnili okres składkowy i nieskładkowy (w rozumieniu ustawy o emeryturach i rentach z FUS), wynoszący co najmniej 30 lat, w tym co najmniej 20 lat wykonywania pracy w wymienionych wyżej placówkach oświaty w wymiarze co najmniej 1/2 obowiązkowego wymiaru zajęć, ■■rozwiązali stosunek pracy. Należy podkreślić, że zarówno wymagany okres składkowy i nieskładkowy w wymiarze co najmniej 30 lat, jak również co najmniej 20-letni okres pracy w wymienionych wyżej jednostkach musi być osiągnięty najpóźniej na dzień rozwiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy zawartego z taką jednostką. Wcześniejszy wiek emerytalny wymagany do przyznania świadczenia kompensacyjnego uzależniony jest od roku jego osiągnięcia (patrz: tabela). Od roku 2009 do 2014 obniżony wiek emerytalny, w którym nauczyciele mogą ubiegać się o świadczenie kompensacyjne, jest jednakowy dla kobiet i dla mężczyzn, i wynosi co najmniej 55 lat. W kolejnych latach wiek ten jest zróżnicowany dla obu płci i stopniowo podwyższany (dla mężczyzn już od 2015 r., a dla kobiet od 2025 r.).

31

Wiek uprawniający do uzyskania nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego Rok ukończenia obniżonego wieku

Wymagany wiek do nabycia uprawnień

2009 – 2014

55 lat kobieta i 55 lat mężczyzna

2015 – 2016

55 lat kobieta i 56 lat mężczyzna

2017 – 2018

55 lat kobieta i 57 lat mężczyzna

2019 – 2020

55 lat kobieta i 58 lat mężczyzna

2021 – 2022

55 lat kobieta i 59 lat mężczyzna

2023 – 2024

55 lat kobieta i 60 lat mężczyzna

2025 – 2026

56 lat kobieta i 61 lat mężczyzna

2027 – 2028

57 lat kobieta i 62 lata mężczyzna

2029 – 2030

58 lat kobieta i 63 lata mężczyzna

2031 – 2032

59 lat kobieta i 64 lata mężczyzna

Ustalając wymagany do przyznania nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego 30-letni ogólny staż emerytalny ZUS uwzględnia nie tylko okresy wykonywania pracy nauczycielskiej w placówkach wymienionych w ustawie, ale wszystkie okresy składkowe i nieskładkowe wymienione w ustawie o emeryturach i rentach z FUS. Przy ustalaniu tego stażu ZUS nie może natomiast uwzględnić tzw. okresów rolnych wymienionych w art. 10 tej ustawy. Z kolei ustalając wymagany (co najmniej 20-letni) staż pracy nauczycielskiej, ZUS stosuje te same zasady, które mają zastosowanie przy emeryturze bez względu na wiek przyznawanej na podstawie Karty Nauczyciela. Oznacza to m. in., że uwzględniana jest tylko praca nauczycielska wykonywana co najmniej w 1/2 obowiązkowego wymiaru zajęć, a wyłączane są okresy faktycznego jej niewykonywania.

PRZYKŁAD: Ustalenie okresu pracy nauczycielskiej Piotr K. pracował przez 22 lata jako nauczyciel w liceum ogólnokształcącym, w tym przez 18 lat w pełnym wymiarze zajęć, przez 3 lata na pół etatu, a przez jeden rok (w 2007) w wymiarze 1/3 obowiązkowego wymiaru zajęć. Ustalając wymagany do przyznania świadczenia kompensacyjnego 20-letni staż pracy nauczycielskiej ZUS zaliczy ubezpieczonemu 21 lat takiej pracy. Roczny okres zatrudnienia w wymiarze niższym niż 1/2 obowiązkowego wymiaru zajęć zostanie natomiast uwzględniony przy ustalaniu 30 lat składkowych i nieskładkowych. Należy podkreślić, że zarówno wymagany ogólny staż emerytalny, jak i staż pracy nauczycielskiej nauczyciel musi osiągnąć najpóźniej na dzień rozwiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy zawartego z jednostką, w której zatrudnienie uprawnia do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego.

32

e-Biblioteka Gazety Prawnej

Warunkiem przyznania świadczenia kompensacyjnego jest również rozwiązanie przez nauczyciela wszystkich stosunków pracy, w których pozostaje, a w szczególności stosunku pracy w jednostce oświaty określonej w ustawie o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych. Co do zasady rozwiązanie stosunku pracy w tej jednostce musi nastąpić na wniosek nauczyciela. Od tej zasady przewidziane są jednak wyjątki analogiczne jak w przypadku ubiegania się o wcześniejszą emeryturę z Karty Nauczyciela.

PRZYKŁAD: Konieczność rozwiązania wszystkich stosunków pracy Adam B. jest zatrudniony na pół etatu jako nauczyciel języka polskiego w zakładzie poprawczym. Ponadto pozostaje w stosunku pracy nauczycielskiej (w 1/2 wymiaru zajęć) w młodzieżowym ośrodku socjoterapii oraz ma zawartą umowę o pracę poza oświatą w prywatnej firmie (na 1/4 etatu). Ubezpieczony będzie mógł nabyć prawo do świadczenia kompensacyjnego, jeśli rozwiąże wszystkie stosunki pracy, w których pozostaje.

Wysokość świadczenia Wysokość nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego obliczana jest poprzez podzielenie podstawy obliczenia emerytury ustalonej zgodnie z art. 25 ustawy o emeryturach i rentach z FUS (tj. zewidencjonowanych na koncie w ZUS składek na ubezpieczenie emerytalne z uwzględnieniem ich waloryzacji oraz zwaloryzowanego kapitału początkowego) przez średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku 60 lat, ustalone według tablic średniego trwania życia obowiązujących w dniu zgłoszenia wniosku o przyznanie świadczenia. Zgodnie z tablicą średniego dalszego trwania życia kobiet i mężczyzn obowiązującą od 1 kwietnia 2012 r. średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku 60 lat wynosi 254,8 miesiąca. W przypadku osób, które przystąpiły do otwartego funduszu emerytalnego, w celu odtworzenia pełnej kwoty składek na ubezpieczenie emerytalne, następuje zwiększenie kwoty składek zaewidencjonowanych na koncie w ZUS, wskaźnikiem korygującym 19,52/12,22. Obliczona w powyższy sposób kwota nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego nie może być niższa niż gwarantowana w ustawie o emeryturach i rentach z FUS kwota najniższej emerytury (od 1 marca 2012 r. – 799,18 zł). PODSTAWA PRAWNA:

n Art. 2 – 8 ustawy z 22 maja 2009 r. o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych (Dz.U. nr 97, poz. 800 z późn. zm). n Komunikat prezesa Głównego Urzędu Statystycznego z 23 marca 2012 r. w sprawie tablicy średniego dalszego trwania życia kobiet i mężczyzn (M.P. z 2012 r. poz. 182).

12. Postępowanie w sprawie przyznania świadczenia Osoba zamierzająca przejść na emeryturę lub nauczycielskie świadczenie kompensacyjne musi złożyć w ZUS wniosek w tej sprawie. Zwykle konieczne jest również dołączenie odpowiednich dokumentów potwierdzających m.in. staż pracy czy uzyskane zarobki. Zarówno emerytura (wcześniejsza, w powszechnym wieku emerytalnym czy pomostowa), jak i nauczycielskie świadczenie kompensacyjne mogą być przyznane po wystąpieniu z wnioskiem przez ubiegającego się o to świadczenie. Wyjątek dotyczy osób, które w dacie ukończenia powszechnego wieku emerytalnego pobierają rentę z tytułu niezdolności do pracy. Takim osobom ZUS przyznaje bowiem emeryturę z urzędu. Wniosek o wcześniejszą emeryturę lub o emeryturę w powszechnym wieku emerytalnym najlepiej zgłosić na formularzu przygotowanym przez ZUS o symbolu ZUS Rp 1E, natomiast o emeryturę pomostową – na formularzu ZUS Rp-1 Epom. Również występując o nauczycielskie świadczenie kompensacyjne, można skorzystać z formularza ZUS Rp-12. Wszystkie formularze wniosków są dostępne w salach obsługi klientów poszczególnych placówek ZUS oraz na stronie internetowej www.zus.pl. Każdy z nich zawiera informację dotyczącą sposobu jego wypełniania oraz niezbędnych załączników, jakie należy dołączyć. W razie zgłoszenia wniosku bez zastosowania opracowanego przez ZUS formularza należy pamiętać, by określał on rodzaj świadczenia, o jakie się występuje, oraz następujące dane osoby zainteresowanej: imiona i nazwisko, datę i miejsce urodzenia, imiona rodziców, miejsce zamieszkania, adres do korespondencji (jeżeli jest inny niż miejsce zamieszkania), numer PESEL, a w razie braku tego numeru serię i numer dowodu osobistego albo paszportu. Wniosek musi być podpisany. Ponadto, jeżeli emerytura lub świadczenie kompensacyjne ma być przekazywane na rachunek w banku lub w spółdzielczej kasie oszczędnościowo–kredytowej, należy podać nazwę i adres banku (kasy) oraz numer rachunku.

Okresy składkowe i nieskładkowe

W przypadku gdy wnioskodawca ubiega się o świadczenie uzależnione od spełnienia warunku dotyczącego określonego stażu (np. o wcześniejszą emeryturę, emeryturę pomostową lub nauczycielskie świadczenie kompensacyjne), powinien dołączyć kwestionariusz okresów składkowych i nieskładkowych oraz dokumenty potwierdzające te okresy. Takie dokumenty musi złożyć również wtedy, gdy wnioskuje wprawdzie o nową emeryturę, ale nie ma ustalonego kapitału początkowego lub też kapitał zgromadzony na koncie w ZUS jest na tyle niski, że zajdzie potrzeba ustalenia wymaganego stażu w celu podwyższenia emerytury do minimum.

Emerytury na nowych i starych zasadach

Podstawowym dokumentem przedstawianym w celu udowodnienia przebytych okresów składkowych i nieskładkowych jest świadectwo pracy. Pracodawca jest zobowiązany do jego wydania w związku z rozwiązaniem lub wygaśnięciem stosunku pracy. Dowodem potwierdzającym okresy składkowe i nieskładkowe może być też zaświadczenie zakładu pracy, szczególnie wtedy, gdy wnioskodawca pozostaje jeszcze w zatrudnieniu i tym samym nie może przedłożyć świadectwa pracy. Okresy zatrudnienia można potwierdzić również za pomocą wpisów dokonanych przez pracodawcę w legitymacji ubezpieczeniowej, jeśli posiadają one pieczątkę imienną osoby, która je dokonywała. W odniesieniu do niektórych okresów (np. zatrudnienia, gdy dokumenty uległy zniszczeniu na skutek powodzi) środkiem dowodowym mogą być również zeznania świadków. Dla udowodnienia niektórych okresów składkowych lub nieskładkowych ZUS dopuszcza również inne środki dowodowe niż wyżej wymienione. Są to decyzje i zaświadczenia określonych organów, książeczki wojskowe, zaświadczenia sądów, zaświadczenia lekarskie, oświadczenia, umowy, pisma i legitymacje.

Poświadczanie wysokości wynagrodzenia

Gdy wnioskodawca ubiega się o emeryturę, której wysokość zależy od ustalonej podstawy wymiaru, powinien również dołączyć dokumenty potwierdzające wysokość wynagrodzeń w latach wskazanych do jej ustalenia. Najbardziej powszechnym i najprostszym sposobem udowodnienia wysokości zarobków jest przedstawienie zaświadczenia zakładu pracy wystawianego według wzoru ustalonego przez ZUS (na formularzu ZUS Rp-7). W dokumencie tym pracodawca potwierdza przede wszystkim dane dotyczące okresu, za jaki został wypłacony przychód, a także jego wysokość w rozbiciu na poszczególne lata oraz składniki wynagrodzenia. Zaświadczenie ZUS Rp-7 powinno zawsze zawierać pieczątkę służbową, nazwisko i imię oraz podpis kierownika komórki finansowej albo upoważnionego pracownika wystawiającego to zaświadczenie oraz dane pracodawcy. Równorzędnym z zaświadczeniem ZUS Rp-7 środkiem dowodowym są wpisy w legitymacji ubezpieczeniowej, jeśli zawierają informację o dacie rozpoczęcia i zakończenia pracy, jej rodzaju, kwocie wynagrodzenia oraz roku, w którym zostało ono osiągnięte. Niezbędna jest też pieczątka zakładu pracy lub upoważnionego pracownika oraz podpis i pieczątka służbowa kierownika komórki finansowej lub upoważnionego pracownika.

Inne dowody, załączniki

Jeśli warunkiem przyznania świadczenia jest posiadanie odpowiedniego stażu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, należy dołączyć dokumenty potwierdzające taką pracę. Dokumenty takie powinna również złożyć w ZUS osoba ubiegająca się o ustalenie rekompensaty.

33

Okresy pracy w szczególnych warunkach przy pracach wymienionych w wykazie A lub B (stanowiących załącznik do rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze) pracodawca potwierdza, wydając świadectwo wykonywania pracy w szczególnych warunkach albo dokonując odpowiedniego wpisu do świadectwa pracy. Zakres informacji, jakie pracodawca powinien podać w wymienionych dokumentach, uzależniony jest od tego, czy zobowiązany był on do stosowania tzw. resortowych wykazów takich prac, wydanych w odpowiednim zarządzeniu lub uchwale. Jeśli stosował resortowe wykazy prac w szczególnych warunkach, musi określić nie tylko okres i rodzaj pracy wykonywanej w szczególnych warunkach stale i w pełnym wymiarze czasu pracy ściśle według wykazu, działu i pozycji rozporządzenia, lecz także stanowisko pracy wymienione w wykazie, dziale, pozycji i punkcie zarządzenia resortowego lub uchwały. W przypadku gdy pracodawca od dnia powstania posiadał status zakładu prywatnego i nigdy nie stosował resortowych wykazów, zakres informacji, jakie powinien podać w świadectwie pracy, jest węższy. Potwierdzając bowiem okresy zatrudnienia w szczególnych warunkach wykonywanego na danym stanowisku pracy, musi powołać się wyłącznie na rodzaj pracy wymieniony w odpowiednim wykazie, dziale i pozycji rozporządzenia. W przypadku składania wniosku o wcześniejszą emeryturę pracowniczą, do której prawo uzależnione jest od stwierdzenia niezdolności do pracy, osoba zainteresowana powinna złożyć również zaświadczenie o stanie zdrowia wystawione przez lekarza prowadzącego leczenie, dokumentację leczniczą oraz wywiad zawodowy wystawiony przez pracodawcę na druku ZUS N-10.

Miejsce złożenia dokumentacji

Wniosek o emeryturę lub świadczenie kompensacyjne należy złożyć w jednostce organizacyjnej ZUS właściwej ze względu na miejsce zamieszkania. Za miejsce zamieszkania osoby ubiegającej się o świadczenie uważa się miejsce jej zameldowania na pobyt stały. W przypadku gdy o emeryturę ubiega się osoba zamieszkała za granicą w państwie, z którym Polska nie podpisała umowy międzynarodowej w zakresie ubezpieczeń społecznych, dokumentację należy skierować do oddziału ZUS właściwego ze względu na ostatnie miejsce zameldowania na pobyt stały w Polsce. Natomiast wniosek osoby mieszkającej w państwie, z którym Polskę łączy umowa międzynarodowa w dziedzinie ubezpieczeń społecznych albo w państwie członkowskim Unii Europejskiej, Europejskiego Obszaru Gospodarczego lub Szwajcarii, posiadającej wyłącznie okresy ubezpieczenia w Polsce oraz wniosek osoby mieszkającej w Polsce lub za granicą w ww. krajach i mającej okresy ubezpieczenia w Polsce oraz okresy ubezpieczenia za granicą w tych krajach, rozpatrują jednostki organizacyjne ZUS wyznaczone przez prezesa ZUS.

34

e-Biblioteka Gazety Prawnej

Rozwiązanie stosunku pracy Od 1 stycznia 2011 r. pobieranie nowo przyznanej emerytury ponownie uzależnione jest od rozwiązania dotychczasowego stosunku pracy. Od tej daty obowiązuje bowiem przepis (art. 103a ustawy o emeryturach i rentach z FUS) przewidujący zawieszenie prawa do emerytury dla osób, które nie rozwiązały stosunku pracy z pracodawcą, na rzecz którego wykonywały zatrudnienie bezpośrednio przed nabyciem prawa do tego świadczenia. Zawieszenie prawa do emerytury dla osób kontynuujących zatrudnienie następuje niezależnie od wysokości osiąganego z tego tytułu przychodu. Dotyczy również tych osób, które ukończyły już powszechny wiek emerytalny. Zatem pobieranie emerytury uzależnione jest od rozwiązania wszystkich stosunków pracy, w jakich emeryt pozostawał przed nabyciem uprawnień, bez względu na wymiar czasu pracy. Omawiany przepis nie dotyczy jednak emerytur przyznawanych przez ZUS z urzędu na podstawie art. 27a ustawy emerytalnej (dla urodzonych przed 1 stycznia 1949 r.) lub na podstawie art. 24a tej ustawy (dla urodzonych po 1948 r.). W związku z kontynuowaniem zatrudnienia po przejściu na emeryturę zawieszeniu podlega nie tylko emerytura z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, lecz także okresowa emerytura kapitałowa, którą ZUS ustalił ze środków zgromadzonych w otwartym funduszu emerytalnym oraz na subkoncie w ZUS (w II filarze). Jeśli osoba pozostająca w stosunku pracy przed przejściem na emeryturę chce uniknąć zawieszenia przyznanego jej świadczenia, musi dokument potwierdzający ustanie zatrudnienia jak najszybciej dostarczyć do ZUS. Aby ZUS wypłacił świadczenie od nabycia uprawnień, powinna to zrobić jeszcze przed uprawomocnieniem się decyzji, a więc najpóźniej w ciągu 30 dni od jej otrzymania. Ważna jest również data rozwiązania stosunku pracy. ZUS może bowiem podjąć wypłatę emerytury od dnia powstania uprawnień tylko wtedy, gdy zatrudnienie ustanie wcześniej niż ostatniego dnia miesiąca, w którym został zgłoszony wniosek. W razie późniejszego rozwiązania stosunku pracy podjęcie wypłaty emerytury następuje od pierwszego dnia następnego miesiąca. W przypadku gdy wniosek o podjęcie wypłaty emerytury zawieszonej w związku z kontynuowaniem zatrudnienia, wraz z dokumentem potwierdzającym rozwiązanie stosunku pracy, zostanie zgłoszony po dniu uprawomocnienia się decyzji o przyznaniu tego świadczenia, data, od której przysługuje wypłata emerytury, uzależniona jest od tego, kiedy został rozwiązany stosunek pracy. Jeśli emeryt zwolnił się z pracy w innym dniu niż ostatni dzień miesiąca, ZUS może podjąć wypłatę świadczenia od pierwszego dnia miesiąca, w którym został rozwiązany stosunek pracy. Gdy natomiast stosunek pracy ustał ostatniego dnia miesiąca, wypłata emerytury przysługuje od pierwszego dnia następnego miesiąca. W obydwu przypadkach emerytura może być jednak wypłacona nie wcześniej niż od miesiąca zgło-

szenia wspomnianego wniosku o podjęcie jej wypłaty wraz z dokumentem potwierdzającym ustanie zatrudnienia.

PRZYKŁAD: Skutki rozwiązania stosunku pracy ostatniego dnia miesiąca Marian R. przez ostatnie 25 lat pozostawał w stosunku pracy. 15 kwietnia 2012 r. ukończył 65 lat. Dwa dni później zgłosił wniosek o emeryturę. Nie dołączył jednak świadectwa pracy potwierdzającego ustanie dotychczasowego zatrudnienia. Stosunek pracy rozwiązał dopiero z końcem kwietnia 2012 r. ZUS przyznał emeryturę, a ubezpieczony odebrał decyzję ZUS 16 maja 2012 r. Na początku czerwca 2012 r., a więc przed uprawomocnieniem się tej decyzji, dostarczył do ZUS świadectwo pracy potwierdzające ustanie zatrudnienia. ZUS podjął wypłatę emerytury od pierwszego dnia miesiąca następującego po ustaniu zatrudnienia, tj. od 1 maja 2012 r. Gdyby ubezpieczony rozwiązał stosunek pracy choćby dzień wcześniej, wypłata emerytury zostałaby podjęta od dnia nabycia prawa do emerytury, tj. od 15 kwietnia 2012 r. PODSTAWA PRAWNA:

n Art. 103a, art. 115–117 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2009 r. nr 153, poz. 1227 z późn. zm.). n Par. 3, par. 10, par. 21–24 rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej z 11 października 2011 r. w sprawie postępowania o świadczenia emerytalno-rentowe (Dz.U. nr 237, poz. 1412).

Marek Opolski