Emo Sapiens Harmonia emocji i Rafal Ohme

Spis treści Karta tytułowa Karta redakcyjna Podziękowania Wstęp W rolach głównych występują… Emo BASIC Rozdział 1. Umysł. Bardziej naturalny niż cywilizowany Rozdział 2. Mózg. Trzy funty geniuszu Rozdział 3. Emocje. Szybkość, pewność, działanie Rozdział 4. Automatyzmy. Gwarancja dobrego zarządzania Rozdział 5. Irracjonalność. Błądzimy, ale o tym nie wiemy

Emo PRO Rozdział 6. Podświadomość. Wiedza gromadzona latami Rozdział 7. Intuicja. Nawigacja wśród ludzi Rozdział 8. Emo Sapiens. Pasja i roztropność

Emo PORADY Rozdział 9. Jak decydować, rozwiązywać i zachęcać Rozdział 10. Dekalog Emo Sapiens

Zakończenie Co warto przeczytać Okładka

Copyright © by Rafał Ohme, 2017 Copyright © for the Polish edition by Wydawnictwo Bukowy Las Sp. z o.o., 2017 ISBN 978-83-8074-096-9 PROJEKT OKŁADKI I ILUSTRACJE: © Jędrzej Łaniecki REDAKCJA: Iwona Gawryś KOREKTA: Magdalena Fortuniak REDAKCJA TECHNICZNA: Adam Kolenda

WYDAWCA: Wydawnictwo Bukowy Las Sp. z o.o. ul. Sokolnicza 5/76, 53-676 Wrocław www.bukowylas.pl WYŁĄCZNY DYSTRYBUTOR: Firma Księgarska Olesiejuk Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością Sp.j. ul. Poznańska 91, 05-850 Ożarów Mazowiecki tel. 22 721 30 11, fax 22 721 30 01 www.olesiejuk.pl, e-mail: [email protected] Skład wersji elektronicznej [email protected]

Klarze i Jurkowi

Podziękowania

Na książkę, którą trzymasz w ręku, wpłynęło świadomie i nieświadomie wiele osób. Przede wszystkim moja kochana profesor Maria Jarymowicz, która nauczyła mnie dużo więcej, niż przypuszcza, i to nie tylko o emocjach; profesor Jan Pomorski, prywatnie mój „starszy brat”, który sprawił, że zainteresowałem się psychologią, a potem udało mi się połączyć naukę z biznesem; profesor Jerzy Karyłowski, który uczył mnie warsztatu i dyscypliny, a jeszcze bardziej miłości do malarstwa i muzyki klasycznej oraz do „Kronik Seinfelda” (nie pamiętam dobrze, może ten serial to jednak ja pokazałem jemu); no i wreszcie Marek Tarnowski, który od blisko 30 lat inspiruje mnie rozmowami o cywilizacji, książkami, jakich łatwo nie znajdziesz w księgarni, i muzyką, której nigdzie nie kupisz – dosyć nietypowe zainteresowania jak na biznesmena wysokiego szczebla. Dziękuję wam, że stale mnie dopingujecie i pomagacie, także z Emo Sapiens. Dziękuję wszystkim, którzy poświęcili swój cenny czas, żeby przeczytać wcześniejsze – niekiedy skandalicznie surowe – wersje tej książki: Oli Bieńkowskiej, Natalii Czech, Iwonie Demidowicz, Dominice Filipeckiej, Karinie Furdze-Dąbrowskiej, Ani Jędrych, Kasi Kołakowskiej, Tomkowi Marszałłowi, Michałowi Matukinowi, Robertowi Mikulskiemu, Wiktorii Pawlak, Monice Stareckiej, Lilianie Tahery, Justynie Tałanda, Kasi Warzecha, Marcinowi Wójcikowi, Oli Żarkowskiej oraz Maćkowi Żylewiczowi. A także kreatywnej Ani Matejek oraz Joasi i Tomkowi Szpikowskim, których zmuszałem do czytania maszynopisu w trakcie nocnego wstawania i przewijania ich małego Franka. Moi drodzy przyjaciele, dzięki wam ta książka ujrzała światło dzienne kilka miesięcy po terminie – tyle zajęło mi nanoszenie waszych trafnych uwag do mojego pozornie ukończonego utworu. Osobne podziękowania kieruję na ręce Jacka Pomorskiego i Tomka Platy, którzy kierują firmami NEUROHM i Inemo, za ich wnikliwe komentarze i podpowiedzi do książki. Także za to, że godzili się, abym wykorzystywał ich cenne zasoby ludzkie, czyli mądrości i pracowitości Neurohmków i Inemonków, z czego skwapliwie korzystałem. Czas, aby podziękować dwóm osobom, bez pomocy których dzieło to byłoby „płaskie i bez sensu” – jak kiedyś powiedziała o swoich omletach żona profesora Karyłowskiego. Uli Dąbrowskiej dziękuję za to, że uporządkowała i wzbogacała moje pomysły, organizowała pracę i wprowadziła dyscyplinę (której przez długi czas się podporządkowywałem), a co najważniejsze, nadała moim wypowiedziom poloru literackości. Z kolei Jędrzej Łaniecki to jedyny artysta, który jest bezgranicznie cierpliwy, potrafi czytać w myślach, a później to pięknie rysować, wyprzedzając moje oczekiwania. Jego dziełem są wszystkie ilustracje w tej książce, a także jej multisensoryczny sznyt. Ulo, Jędrku, nie wyobrażam sobie

tworzenia w przyszłości czegokolwiek bez waszego talentu i zaangażowania. Chcę podziękować wszystkim znajomym i nieznajomym, z którymi rozmawiałem o mózgu i emocjach, a także ludziom w barach, kawiarniach, na kortach tenisowych, ujeżdżalniach, lotniskach i w wielu innych miejscach, których mniej lub bardziej dyskretnie obserwowałem lub zaczepiałem, aby o coś zapytać. Płynące z tego doświadczenia – w równym stopniu co książki, które przeczytałem – są źródłem mojej wiedzy. Na zakończenie dziękuję Małgosi Ohme za nieustający entuzjazm i wsparcie, Basi Han za to, że przez tyle czasu ogarniała sprawy, o których nawet nie wiedziałem, że istnieją, oraz Otakarowi Rezkowi i Pierrowi Detry’emu za otwartość umysłu, zaufanie i nieustanną motywację, abym się rozwijał. Dziękuję Klarze i Jurkowi, że mogłem napisać dla nich tę książkę, oraz wszystkim członkom mojej kolorowej rodziny – za to, że są, hałasują i sprawiają, że człowiek czuje, że żyje. I wreszcie mojej jedynej w swoim rodzaju teściowej, która wracając z zakupów, powiedziała kiedyś: „Bazar to ja znam lepiej niż ty psychologię”. Dziękuję. R.O. Podkowa Leśna, styczeń 2017

Czytaj tak, jak lubisz Nie musisz krok po kroku zgłębiać każdego rozdziału tej książki. Jeśli lubisz porządek, czytaj po kolei. Jeśli twoim żywiołem jest spontaniczność, możesz zacząć od środka albo od końca. Lubisz wiedzę, często pytasz „dlaczego”, „jak to jest zrobione”, „jakie są mechanizmy”? To dla ciebie mam pierwszych osiem rozdziałów. Wolisz konkrety niż teorie? Bez skrupułów zacznij od dwóch ostatnich rozdziałów, tam umieściłem porady, jak działać. Baw się wiedzą, baw się moimi wskazówkami, baw się książką. Po to ją napisałem.

Wstęp

„Książka jest niczym ogród, który można włożyć do kieszeni”. Przysłowie chińskie

Czy rozpieszczasz zmysły? Pewnie stoisz w księgarni i kartkujesz tę książkę, zastanawiając się, czy to coś dla ciebie. Zaraz postanowisz, czy zabrać ją ze sobą, czy odłożyć na półkę. Na twoją decyzję wpłynie tysiąc czynników, a uświadomisz sobie tylko kilka z nich. Większość to wcale nie logiczne argumenty, ale przeczucie i emocjonalne odruchy. Być może kwiatki na okładce spowodują, że czytając pierwsze zdanie, się uśmiechniesz? Kwiaty sprawiają, że ogród jest pełen kolorów, zupełnie jak emocje, dzięki którym twoje życie ma wiele barw. Właśnie o emocjach, o ich wielu dobrych i niewielu złych stronach opowiem ci w Emo Sapiens. Uczucia mają na ciebie kolosalny wpływ, i to nie tylko przy zakupie książek. A może masz już tę książkę na własność i zabierasz się do lektury? Doskonale. Wygodnie rozsiądź się w fotelu, na sofie czy gdziekolwiek lubisz czytać, włącz w tle pyszną muzykę i koniecznie przygotuj coś do picia: kubek herbaty z kardamonem, waniliowe cappuccino, a może lemoniadę z bazylią? Jeśli dbasz o doznania zmysłowe i delikatnie je rozpieszczasz, to oznacza, że szanujesz emocje – a to doskonały start, by zostać Emo Sapiens. Dlaczego warto? O tym dowiesz się z tej książki. A także o skłonności swojego umysłu do cudowności.

Emocje są bardziej i we wszystkim „Człowiek jest arcydziełem wielkim przez rozum” – ponad 400 lat temu słowa te ustami Hamleta wypowiedział Szekspir. O tak, możemy być dumni z rozumu – to on uczynił nas dominującym gatunkiem na tej planecie. To dzięki niemu w krótkim czasie podporządkowaliśmy sobie (przynajmniej tak nam się wydaje) świat roślin i zwierząt. To szare komórki naszego mózgu potrafiły przeciwstawić się bezwzględności Natury, to one leczą choroby i wydłużają życie. Pozwalają

budować drapacze chmur i domy pełne wygód. Konstruują maszyny jeżdżące po ziemi, unoszące się w powietrzu, pływające pod wodą. Czytając tę książkę, dowiesz się, że to nie koniec wspaniałości. Twoja mądrość to nie tylko rozum, ale też emocje i intuicja. Jesteś Emo Sapiens, który łączy siłę ostrego jak brzytwa intelektu z uczuciami oraz mądrością ciała. Pozwól, że opowiem ci trochę o emocjach, aby ułatwić ci poruszanie się po ich kolorowym świecie. Emocje mogą pomagać w myśleniu. Nie muszą stać w sprzeczności z rozumem – wręcz przeciwnie, są jego częścią. Są ponadczasową mądrością, którą Natura wbudowała nam w geny miliony lat temu. Sprawiają, że każdy z nas jest wyjątkowy i niepowtarzalny. Nikt tak uroczo jak ty nie przeklina, gdy uderzy się w łokieć. Nie ma drugiej osoby, która oglądając film, będzie się uśmiechała dokładnie wtedy gdy ty. Nic tak jak emocje nie doda twojemu życiu barw. Nie zawsze będą to róż i pastele. Czasem zdarzy się wstęga namiętnej czerwieni albo kropla niebezpiecznej czerni i przygnębiającego fioletu. Ale to dzięki tym kolorom twoje życie może być żywe, charakterystyczne i piękne. Emocje potrafią wyprowadzić nas w pole, powodują, że niepotrzebnie się kłócimy, obrażamy, rozbijamy talerze i antyczne wazy. To prawda, czasami emocje nie są konstruktywne. Ale mają zalety rehabilitujące ich wady. A ponad wszystko dają ci coś, czego nie otrzymasz nigdzie indziej. Nadzieję. To dzięki emocjom, a nie rozsądkowi, człowiek ma nadzieję, która daje siłę i napędza do działania. Logika i racjonalny osąd nadzieję odbierają. Beznadziejne, prawda? Emocje są dobre, nie wstydź się ich. Natura je stworzyła, aby pomóc ci żyć, marzyć i kochać. Ufaj intelektowi, ale to intuicji pozwalaj, by nawigowała cię w kontaktach z innymi. Pokażę ci, jak wspaniały jest twój umysł, co potrafi i jak bardzo troszczy się o ciebie. Codziennie, nawet kiedy śpisz. Czy już rozpiera cię duma? Powinna! Pokażę ci, jak wykorzystywać mądrość emocji i jak uchronić się przed pułapkami. Pomogą mi w tym psychologia i neuronauka. Dzięki nim rozstępują się wrota, przez które zaglądamy w świat przeżyć, wspomnień i uczenia się świata. Nieprzerwanie zachwyca mnie, że owe wrota są otwierane przez technologie, które kojarzą się z filmami science fiction, podbojem kosmosu lub grami komputerowymi. Zaczynamy rozumieć, co tak naprawdę kieruje naszym życiem.

Czego cię nauczę Książka, którą trzymasz w ręku, to opowieść o emocjach, bez których nie byłoby wiary, postępu, miłości i gitarowych solówek Davida Gilmoura z Pink Floyd. W części pierwszej, w Emo BASIC, opowiem ci o mózgu i o pięknym umyśle, który zapomina, że mieszka w dzikim, zwierzęcym ciele. Przeczytasz o tym, jak rodzą się emocje, do czego służą i jak o nich rozmawiamy, nie używając słów. I jak aoutamyztmy wypariwają z nmai dzwine rzczey. Żeby cię rozbawić, pokażę coś, co rzadko zauważasz – jak mózg z umysłem biorą cię za rękę i wyprowadzają

w pole. Często dla twojego dobra. Część druga to Emo PRO. Dowiesz się z niej o podświadomości, czyli bezkresnej utajonej wiedzy, jaką gromadzisz latami, o intuicji, która dyskretnie i bez większych wpadek nawiguje cię po oceanie ludzi i związków, oraz o tym, kim jest Emo Sapiens. Opieram się na naukowej wiedzy, ale poruszam tematy, nad którymi badacze dopiero zaczynają się zastanawiać. Przedstawione poglądy są moimi osobistymi, a nie instytucji, w których pracuję. Część trzecia to Emo PORADY. Zobaczysz, jak Emo Sapiens rozwiązuje problemy sercowe i jak podejmuje decyzje biznesowe. Wytłumaczę ci rozmaite sprawy codzienne, np. dlaczego mózg woli koncert na żywo niż w telewizji. Albo dlaczego na wakacje warto jeździć w różne miejsca, a nie zawsze w to samo. Czy też dlaczego żeby rzucić palenie, lepiej wspomóc się zawiścią niż mądrymi tekstami o szkodliwości papierosów. Na koniec dostaniesz Dekalog Emo Sapiens – czyli wskazówki, co robić, aby połączyć dziką naturę z pięknym umysłem. Co da ci wiedza o Emo Sapiens? Może to, że zachwycisz się sobą? Zobaczysz, ile wspaniałości siedzi w twojej głowie. Odkryjesz, co jest tam, gdzie nie sięgasz, czyli w podświadomości. Zobaczysz, że intuicja nie jest iluzją, ale twoim wiernym druhem i aniołem stróżem. Nie dam ci stuprocentowych rozwiązań wszystkich problemów, mój cel jest inny – chcę cię zainspirować. Siedzisz wygodnie? Zaczynamy…

Emo Sapiens łączy dziką naturę i piękny umysł.

W rolach głównych występują…

„Są sławni, jeśli moja mama o nich słyszała”. Jay Leno, amerykański komik

Nie wiem, czy słyszała o nich mama Jaya, ale zapewniam, że to plejada „gwiazd” neuronauki i psychologii. Będą towarzyszyć ci na łamach tej książki; wiele z nich znasz, ale pewnie pod innymi nazwami. A może używasz ich w innym rozumieniu niż ja? Abyśmy uniknęli terminologicznych nieporozumień, pozwól, że przedstawię ci moich bohaterów. Czy staną się twoimi, kiedy zobaczysz ich w akcji?

Mózg Aparatura (hardware), dzięki której dzieje się wszystko. Waży mniej niż półtora kilograma i nie czuje bólu. Twoim myśleniem, czuciem i zachowaniem rządzą jego dwie małe struktury: coś wielkości migdała – steruje emocjami – i kilkugramowy fragment kory przedczołowej – steruje rozumem. Wraz z mózgiem trzewnym (setki milionów neuronów zlokalizowanych w jelitach) stanowi podstawowy element ciała (patrz: Mądrość).

Umysł Oprogramowanie (software), które pozwala ci czuć i myśleć, składa się głównie z emocji i rozumu. Jest stosunkowo nowym nabytkiem (70 tysięcy lat) w naszej długiej historii (2 miliony lat). Często nazywany psychiką albo duszą (patrz: Mądrość). Jeśli mózg byłby radiem, to umysł byłby płynącą z niego muzyką. W rzeczywistości jest konsekwencją elektrochemicznej aktywności mózgu.

Emocje Jedno z najpiękniejszych i najmądrzejszych narzędzi, jakie dała nam Natura.

Fizjologiczne (cielesne) i psychologiczne (duchowe) reakcje na sygnały z otoczenia i z twojego wnętrza. Odczucie, czy się masz zbliżyć, czy odsunąć, co jest ważne, a co nie. Siła, która sprawia, że działasz i masz wiarę, że się uda. Emocje pierwotne są identyczne dla wszystkich, powstają w układzie limbicznym. Emocje wyższe dają ci wyjątkowość i nazywają się uczuciami. Powstają w korze mózgowej, ściśle współpracują z rozumem i świadczą o dojrzałości twojej osobowości. Większość emocji wyższych jest tak unikalna, że nawet nie ma własnej nazwy.

Rozum Drugie z najpiękniejszych i najmądrzejszych narzędzi ofiarowanych przez Naturę. Powstaje w korze mózgowej, przede wszystkim w płatach czołowych. Służy analizowaniu sytuacji, rozwiązywaniu problemów, przewidywaniu zdarzeń, tworzeniu nowych wizji rzeczywistości. Pozwala abstrakcyjnie myśleć i mówić. Najlepiej sprawdza się w sytuacjach nietypowych. Bardzo ambitny. Wielki, ale dopiero początkujący talent. W książce występuje pod różnymi postaciami, takimi jak: intelekt, logika, racjonalność, namysł, analiza.

Kora mózgowa Wielka serwerownia i biblioteka wiedzy. Miejsce, z którego rozum i emocje czerpią swoją mądrość. Analizuje bieżące dane płynące z otoczenia i ciała oraz przeszłe doświadczenia zapisane w pamięci. Ma zaledwie 2–3 mm grubości, za to waży kilogram i jest bardzo pofałdowana. Gdyby ją rozprostować, zajęłaby powierzchnię równą sześciu stołom do ping-ponga (czyli 25 m2). I to wszystko trzymasz w swojej głowie, nieźle, co?

Płaty czołowe Część kory mózgowej, która jest unikalna dla ludzi. Bez płatów czołowych nie byłoby rozumu, wyższych emocji oraz twojej osobowości. Odruchowo pocierasz je w ciągu dnia, by lepiej pracowały. Ich najważniejsza część to kora przedczołowa. W niej rodzi się świadomość. W niej intelekt analizuje wiedzę, wyciąga wnioski i dokonuje racjonalnych wyborów. Tam zasiada Zarząd, który decyduje, co jest dla ciebie ważne, a co można pominąć. Podatna na złe wpływy alkoholu i używek.

Ciało migdałowate Centrum dowodzenia emocjami, ma kształt migdała. Kluczowy gracz układu limbicznego, czyli podkorowych struktur, gdzie powstają wszystkie emocje u zwierząt i pierwotne u ludzi. Ma liczne koneksje z fabrykami chemicznymi (układem hormonalnym), elektrowniami (autonomicznym układem nerwowym) i myśleniem abstrakcyjnym (płaty czołowe). Ma nawet prywatny magazyn z pamięcią. Niepozorny Władca Marionetek, który pociąga za wszystkie sznureczki.

Zmysły Oczy, uszy, nos, język oraz receptory czucia na skórze to pięć typów sensorów umieszczonych na powierzchni ciała, czyli eksteroreceptory, które rejestrują wszystko, co widzisz, słyszysz, wąchasz, smakujesz i dotykasz. Ostatnie trzy są zbyt rzadko używane. Nie wiemy lub nie pamiętamy, że trzeba o nie dbać i je gimnastykować. Masz także sensory zlokalizowane wewnątrz ciała, czyli interoreceptory, które informują o stanie poszczególnych narządów, napięciu mięśniowym oraz ułożeniu poszczególnych części ciała względem siebie. Superważne dla sportowców i tancerzy, a także dla… twoich emocji i intuicji.

Świadomość Powstaje dzięki namysłowi i koncentracji uwagi oraz pamięci. Zwierzęta uświadamiają sobie tylko teraźniejszość. My, dzięki płatom czołowym, mamy świadomość przeszłości (wspomnienia) i przyszłości (przewidywanie). Nie wie, ile dzieje się za jej plecami (w podświadomości), dlatego jest bardzo pewna siebie, a czasem zarozumiała. Zwana też jaźnią i pamięcią roboczą.

Podświadomość Wiedza, jaką bezwiednie gromadzisz przez całe życie. Nie potrafi mówić, jest uśpiona, budzi się, kiedy zmysły natrafią na wyzwalacz, np. zapach lub obraz, który rozbudzi sieć skojarzeń. Wykorzystuje ślady przeszłych doświadczeń, które wpływają na twoje oceny i wybory. Znana także jako pamięć utajona.

Intuicja Ludzki odpowiednik zwierzęcego instynktu. Jest pomostem między tym, co dzieje się w podświadomości i ciele, a tym, czego doświadcza świadomość. Nawiguje cię w sytuacjach trudnych i niejasnych. Przestrzega, zachęca, podpowiada, co wybrać. Z wiekiem coraz lepsza. Nazywana „szóstym” zmysłem. Nie stosować do

liczb. Działa najlepiej, kiedy się wyciszysz.

Instynkt Wyczuwa zagrożenie fizyczne, przestrzega przed niebezpiecznymi zwierzętami. Nawiguje cię w sytuacjach ekstremalnych, czerpie wiedzę z milionów lat ewolucji, przekazywaną w genach, z pokolenia na pokolenie. Jeszcze szybszy niż emocje, bo steruje nim pień mózgu. Nie dość, że wie, co robić, to jeszcze ma do tego siłę.

Automatyzmy Działają, kiedy umysł pracuje bezwiednie, czyli bez udziału świadomej kontroli, a więc najczęściej. Dzięki nim nie musisz się wysilać, żeby odczuwać emocje, kojarzyć fakty albo mówić. Oraz namyślać się przy wchodzeniu po schodach. Marzenie sportowców, muzyków i malarzy – wtedy stają się nieomylni i nic nie jest w stanie ich rozproszyć.

Irracjonalność Powstaje, kiedy pracuje za ciebie automat, a ty myślisz, że to świadomy namysł. Nierzadko przyjemna (chroni ego), często przydatna (przyspiesza decyzje), zazwyczaj kosztowna (dosłownie – przez nią przepłacasz na zakupach). Jest zła i szkodliwa, kiedy używa się jej do oceniania ludzi, szczególnie obcych. Zazwyczaj sądzimy, że mają ją… inni.

Mądrość Harmonijne połączenie myślenia emocjonalnego i rozumowego. Pierwsze daje energię i wiarę, że się uda, drugie rozwiązuje nietypowe problemy i potrafi planować. Wspierana mądrością ciała, czyli sygnałami, jakie wysyłają mózg trzewny i interoreceptory, aby poinformować, czy coś ci zagraża. Mózgi główny i trzewny określane są mianem ciała i przeciwstawiane duszy, czyli umysłowi. U Emo Sapiens ciało i dusza nie konkurują, lecz współpracują.

Emo BASIC

Rozdział 1

Umysł. Bardziej naturalny niż cywilizowany

„Umysł jest jak spadochron. Nie działa, jeśli nie jest otwarty”. Frank Zappa, amerykański muzyk

Zacznijmy od tego, że: Choć jesteśmy genialni, jest nam bliżej do świata zwierząt, niż myślimy. Prawdę mówiąc, dopiero co go opuściliśmy • Zwierzęcy instynkt wzbogaciliśmy ludzką intuicją • Posiadanie zwierzęcych przodków zobowiązuje. Stres trzeba spalać wysiłkiem motorycznym • A kiedy w czymś zawodzi cię intelekt, nie oceniaj się tak surowo. W kwestii logicznego myślenia wszyscy stawiamy dopiero pierwsze kroki • Rozwój cywilizacji z jednej strony przytępia (trzy) zmysły, ale z drugiej – powolutku otwiera drzwi do lepszego zrozumienia świata i siebie.

Zapatrzeni w cywilizację. Zanurzeni w naturze Jesteś dziełem Cywilizacji. Najróżniejsze oznaki nowoczesności masz w zasięgu ręki. Są częścią twojego życia, czasem wręcz osobowości – wystarczy, że prześledzisz początek dnia. W ciepłej i suchej sypialni rozbrzmiewa dźwięk budzika. Decydujesz, czy najpierw wziąć prysznic, czy sprawdzić wiadomości z całego świata. Włączasz radio, a gdy myjesz zęby, ekspres parzy aromatyczną kawę, której ziarna uprawiano na innym kontynencie. Jesteś obywatelem świata, człowiekiem nowoczesnym. Za chwilę wyjdziesz z domu, żeby stać się trybikiem złożonej machiny XXI wieku. Będziesz pracować i pełnić obowiązki. Będziesz przestrzegać prawa i norm społecznych. Będziesz mieć nieograniczony dostęp do technologii, globalnych mediów, systemów transportu i cyfrowych komunikacji. A teraz popatrz jeszcze raz w lustro. Kogo tam widzisz? Jesteś dzieckiem Natury. Nieważne, że rzadko o sobie myślisz w ten sposób. Zajrzyj głęboko w swoje oczy i zobacz bezkres historii, która doprowadziła cię do tego miejsca. Prawda, która wyłania się z twoich dziejów, może cię nieco zdumieć: człowiekiem cywilizowanym, takim jak dzisiaj, jesteś od chwili krótkiej jak mgnienie oka. Oczywiście nie chodzi mi o ciebie konkretnie. Mam na myśli twój

(i mój) gatunek, czyli Homo sapiens. W skali ewolucji to, kim jesteś dziś, to nowinka, ostatnia aktualizacja, najnowszy trend. Osiągnięcia cywilizacji to tylko lukier na torcie, a samym ciachem jest twoja emocjonalna mądrość.

Szczęściarz z FOXP2 Aby zrozumieć istotę człowieka, spojrzyj na najbliższego krewnego – szympansa. Mimo wielu podobieństw różnice są istotne. Nic dziwnego, nasza ewolucja przebiega osobnymi ścieżkami od co najmniej 5 milionów lat. Wtedy to nasz praprzodek oddzielił się genetycznie od małpich praprzodków. Naukowcy wciąż spierają się, czy było to 5, 7, czy może nawet 8 milionów lat temu. To spory rozrzut, ale trudno mieć do nich pretensje. Większość wiedzy czerpią z tego, jakie szczątki wykopią. A to zależy w dużej mierze od szczęścia. Z naszej perspektywy nawet skromnych 5 milionów lat to naprawdę długi czas. Jak długi? Gdyby ułożyć obok siebie 5 milionów tabliczek gorzkiej czekolady, to powstałby szlak o długości 800 km, łączący Nowy Jork z Toronto. Ta książka ma około pół miliona znaków, a zatem aby pokazać ci, ile to 5 milionów, musiałbym napisać 10 tomów Emo Sapiens. Ewolucja spożytkowała ten czas w bardzo pracowity sposób. Doprowadziła do powstania niezwykłego gatunku, który opanował wszystkie kontynenty i praktycznie zdominował życie na kuli ziemskiej. Obecnie gatunek ten płaci podatki i cierpi na nadwagę. Ale zanim do tego doszło, musiało się dużo wydarzyć. W pierwszym etapie ewolucja sprowadziła naszego praprzodka z drzew. Ponieważ był ciekawski, a wysokie trawy zasłaniały mu widok, postawiła go na dwóch nogach, po czym dała do ręki pierwsze narzędzia i stępiła kły. To jeszcze nie był człowiek, ale zdecydowanie już nie małpa. Prawdziwie ludzkie ciało mamy dopiero od 2 milionów lat. Od tego czasu na Ziemi żyje człowiek – Homo, jeszcze nie myślący (sapiens), ale już zdecydowanie zręczny (habilis), a od 1,8 miliona lat całkiem wyprostowany (erectus). Jedyne, co się później jeszcze istotnie zmieniało, to wielkość i organizacja mózgu oraz kształt czaszki. Reszta mniej więcej przypominała człowieka, jakiego znamy z życia, z telewizji i z lustra. W wyglądzie twarzy podróżującego w czasie Homo erectus budzić zdziwienie mogłyby jedynie wystające nieco łuki brwiowe. Nie jest to jednak cecha, której nie można spotkać u współczesnych ludzi (dobrze ją widać u zabójczo przystojnego Roberta Pattinsona czy zjawiskowej Keiry Knightley[1]). Wyobraź sobie, że Homo erectus z tamtej epoki znajduje maszynę do podróżowania w czasie i przenosi się do XXI wieku. Z pewnością przyciąga ciekawskie spojrzenia. W ciemnej uliczce raczej nikt go nie zaczepia, ale jeśli włoży przyzwoite ciuchy, przy odrobinie dobrej woli możemy go wziąć za boksera wagi ciężkiej o bujnym zaroście. Z tym że o bólu istnienia raczej z nim nie porozmawiasz. Dlaczego? Bo umiejętność abstrakcyjnego myślenia człowiek nabył zaledwie 200 tysięcy lat

temu. Doszło wtedy do mutacji genu FOXP2 w ludzkim DNA. Ta drobna zmiana miała kolosalne znaczenie. Wydaje się, że to właśnie dzięki niej możliwości mózgu wystrzeliły w kosmos, a nasz umysł rozpoczął podróż w kierunku cudowności. Uwaga, gen FOXP2 jest na wyposażeniu wszystkich ssaków – jedynie zbiegowi okoliczności zawdzięczamy, że to ty czytasz tę książkę, a nie chomik czyta tekst napisany przez innego chomika. Mózg w toku ewolucji rósł nieprzerwanie od kilku milionów lat. W porównaniu z naszymi najstarszymi przodkami oraz ze współczesnymi szympansami organ ten u Homo sapiens jest trzy razy większy. Mutacja genu FOXP2 prawdopodobnie sprawiła, że płaty czołowe przodków człowieka jeszcze bardziej się rozrosły i uległy reorganizacji. W tej części mózgu umysł planuje, przewiduje konsekwencje swoich działań, a także kontroluje zachowanie tak, aby pasowało do kontekstu społecznego. Całkiem wyrafinowane zadania, nie sądzisz? Kiedy stukasz się w czoło (byle nie za mocno) albo je pocierasz (aby nieświadomie je ukrwić i natlenić), to karcisz albo dopingujesz swoją sekretną broń. FOXP2 często nazywa się także „genem mowy”. Wiele wskazuje na to, że właśnie dzięki niemu ludzkość zaczęła porozumiewać się mową. Bez umiejętności złożonego myślenia, jaką zapewniają płaty czołowe, byłoby to niemożliwe. Mówienie to jedna z najbardziej abstrakcyjnych rzeczy, jaką robi człowiek. Wydaje ustami dźwięk, a w głowie jego rozmówcy pojawia się obraz odpowiadający jakiejś rzeczy, czynności, a nawet bardziej nieuchwytnym zjawiskom, jak czas czy przyjaźń. Mówienie jest też wyjątkowe pod innym względem. Bardziej niż jakiekolwiek działanie fizyczne wymaga precyzyjnej synchronizacji wielu mięśni. Angażuje aż 40 mięśni krtani, jamy ustnej i języka, a także te w klatce piersiowej, które odpowiadają za wydychanie powietrza. Za ich koordynację odpowiada struktura mózgu, której nazwy nie ma sensu nawet zapamiętywać (to jądra podstawy). Ważne, że na ich prawidłowe formowanie w rozwoju zarodkowym wpływa znany przez nas już dobrze gen FOXP2. A pomyśl tylko, że są tacy, którzy potrafią jednocześnie mówić, żuć gumę, palić skręta, grać na gitarze i gibać się w rytm muzyki na oczach tysięcy rozszalałych fanów. To prawdziwy majstersztyk koordynacji neuronalnej. Nie wierzysz? Obejrzyj na scenie Keitha Richardsa[2]! Czy człowiek zaczął mówić 200 tysięcy lat temu? Na ten temat naukowcy nie są zgodni. Ani żaden zapis kopalny, ani badanie genetyczne (ani nawet sir David Attenborough[3]) nie potwierdzą czegoś tak nieuchwytnego, jak porozumiewanie się przy pomocy dźwięków przed tysiącami lat. Niemal pewne jest natomiast to, że wcześniej rozwój mowy był niemożliwy. Dwieście tysięcy lat to także ważna cezura z innego powodu. Mniej więcej z tego okresu pochodzą najstarsze szczątki ludzi naszego gatunku Homo sapiens.

Rozważny i romantyczny

Gdybyśmy przenieśli się w czasie i spotkali rodzinę sprzed 70 tysięcy lat, obawiam się, że ciężko byłoby nam się dogadać. Nie zrozumielibyśmy nie tylko, co mówią, ale o co im w ogóle chodzi. To prawda, wyglądają tak jak my, ich mózgi są równie duże, ale nie przełożyło się to jeszcze na progres. Nie mogą się pochwalić żadnymi spektakularnymi osiągnięciami, a ich narzędzia są równie proste jak wcześniej. Pełen zastój.

Szympans to najbliższy krewny człowieka. Ale nie ma takich płatów czołowych. Dlatego to my czytamy książki, a nie on.

A potem nagle coś się stało i nie bardzo wiemy co. W takich sytuacjach z reguły chodzi o pieniądze, ale w naszym wypadku rzecz dotyczy raczej kolejnej przypadkowej mutacji. Otrzymaliśmy nieoczekiwany prezent – ludzki umysł. Nastąpiła Rewolucja Poznawcza, czyli erupcja kreatywności i zdolności intelektualnych, jakich nie powstydziłby się absolwent prestiżowej uczelni w Eton[4]. Nauka języka tamtejszych ludzi zajęłaby nam tyle, ile dzisiaj uczymy się hiszpańskiego, francuskiego czy niemieckiego (na terenie tych państw życie toczyło się wtedy szczególnie intensywnie). Rozumielibyśmy, co nimi kieruje i jak myślą. I vice versa. Równie szybko jak dzisiejsi studenci, nasi przodkowie nauczyliby się języka chińskiego, ekonomii, chemii czy rachunku różniczkowego. I pewnie równie szybko uzależniliby się od Facebooka. Przez kolejne tysiąclecia człowiek nabył cechy, którym zdecydowanie bliżej do bohaterek powieści Jane Austen[5] niż do King Konga. Jest jednocześnie rozważny i romantyczny, choć z punktu widzenia chronologii nabywał te cechy w odwrotnej kolejności. Najpierw zasmakował w rytuałach i sztuce, a dopiero później zaczął wprowadzać prawo i porządek. Skąd to wiemy? Między innymi z zachowanych obrazów naskalnych w jaskiniach w Indonezji i Hiszpanii, które powstały około 40 tysięcy lat temu. W tamtym okresie możemy mówić o początkach kultury. Sama cywilizacja ma zaledwie 7 tysięcy lat, a wydawało ci się pewnie, że jest od zawsze, nieprawdaż? Mniej więcej 5–6 tysięcy lat p.n.e. zaczęły powstawać miasta z prawdziwego zdarzenia. W ich obrębie musiały panować określone zasady. W innym wypadku miastu groziłaby anarchia i rozpad. Wielkie przedsięwzięcia, jak budowanie murów, systemu kanalizacji czy oberż, wymagały planowania i dobrej organizacji. Używając dzisiejszych kategorii, powiedzielibyśmy: w każdym mieście potrzeba było jakiegoś burmistrza, policji i show-biznesu. W ten sposób poprzednia struktura plemienna ustąpiła miejsca zorganizowanym społeczeństwom. Powstały też podwaliny dla rozwoju nauki, polityki, dyplomacji i wojskowości. Trzy rewolucje. 70 tysięcy lat temu radykalnie zmienił się sposób funkcjonowania naszych przodków – rozpoczęła się Rewolucja Poznawcza. Wymyśliliśmy łodzie, lampy olejowe, łuki, strzały i igły, dzięki którym ruszyła produkcja ciepłych ubrań na zimę. 40 tysięcy lat temu wydarzyła się Rewolucja Kulturowa. Doszło do eksplozji sztuki. Zaczęliśmy używać instrumentów muzycznych i tworzyć rysunki naskalne. Pojawiły się złożone rytuały pogrzebowe. Trzecim krokiem milowym ludzkości, który nastąpił 12 tysięcy lat temu, była Rewolucja Rolnicza. Zaczęliśmy prowadzić osiadły tryb życia, porzuciliśmy zbieractwo i łowiectwo na rzecz uprawy ziemi. Udomowiliśmy zwierzęta i rośliny. Osady utorowały drogę pierwszym miastom. Chwilę później wybuchła cywilizacja.

Rozum świeżo nabyty Siedem tysięcy lat temu sprawy zaczęły toczyć się w błyskawicznym tempie. Jak grzyby po deszczu pojawiały się miasta, spisano kodeks postępowania, stworzono kanalizację, szkoły, domy uciech, powstawały armie (także urzędników), coraz większe budowle, drewno zamieniło się w kamień, cegłę, beton i szkło. Pojawiły się pojazdy mechaniczne, para, gaz i elektryczność. Wymyśliliśmy okropne bomby i cudowne leki, byliśmy w kosmosie, a teraz pracujemy nad nanopojazdami, które będą poruszać się w naszym ciele. Wyprowadziliśmy się od Matki Natury i żyjemy „na swoim”. Przynajmniej tak nam się wydaje. Trochę jak świeżo upieczonemu studentowi, który po raz pierwszy na dłużej opuścił dom rodzinny. Wynajmuje mieszkanie, z każdym dniem coraz lepiej porusza się w nowym, wielkim mieście i wydaje mu się, że jest panem życia. Nie zauważa jednak, że jego dobrostan (i ten materialny, i emocjonalny) wciąż zależy w ogromnej mierze od domu i rodzinnego wsparcia. Czyli od biologii. Tych 70 wieków (albo blisko 300 pokoleń) zdaje się z naszej perspektywy epoką długą jak „Moda na sukces”. Ale to tylko złudzenie. Jeśli przyjmiemy, że cała historia rodzaju ludzkiego ma jedną dobę (wiemy już, że są to 2 miliony lat), to cywilizacja trwa zaledwie 5 minut[6]. Przez cały pozostały czas – długie 23 godziny i 55 minut – człowiek był po uszy zanurzony w naturze. Dopiero 2,5 godziny temu zaczął uczyć się mówić, a 29 minut temu – rozwijać „bezproduktywne” aktywności, czyli sztukę.

W skali doby cywilizacja trwa zaledwie 5 minut. Przez cały pozostały czas – przez długie 23 godziny i 55 minut – człowiek był po uszy zanurzony w dzikiej naturze.

Przez większość historii rodzaju ludzkiego za byt człowieka i jego przetrwanie odpowiadały głównie instynkty. To ciało, emocje i bezwiedne reakcje pozwalały mu działać, unikać niebezpieczeństwa, zdobywać pożywienie, podnosić swoją pozycję w grupie, znajdować partnera lub partnerkę, płodzić i wychowywać potomstwo. Przez ponad 23 godziny właśnie o to chodziło. Takie „wychowanie” musiało zostawić w nas trwałe ślady. I zostawiło. W ostatnich godzinach

wytworzył się ludzki odpowiednik zwierzęcego instynktu – intuicja. Intuicja wspiera nas w rozpoznaniu emocji i intencji innych ludzi. Tych, z którymi żyjemy, mieszkamy, pracujemy, walczymy i kochamy się. Wyliczono, że w 50-osobowej grupie jest średnio 1125 bezpośrednich relacji i niezliczona ilość społecznych związków. Zwierzęta rzadko kiedy są w stanie utrzymać stado większe niż 150 osobników, dla nas to żaden problem. Zarządzać tysiącem osobników w świecie przyrody jest prawie niemożliwe, tymczasem tylu ludzi żyje sobie spokojnie w jednym wieżowcu. A największe skupiska ludności zgromadzonej na niewielkim terenie liczą ponad 30 milionów mieszkańców (Pekin, Meksyk, São Paulo). Jak to możliwe, że nam się udaje, a zwierzętom nie? Podziękuj rozumowi, który tworzy ład i porządek, oraz intuicji, która nawiguje cię w skomplikowanym świecie relacji, związków i więzi (więcej w: INTUICJA). To, że od niecałej godziny mamy umysł, oznacza, że jesteśmy na początku drogi. Dopiero zaczynamy się rozkręcać. To, co teraz jest udziałem tylko najwybitniejszych myślicieli, takich jak Newton, Einstein czy Hawking[7], będzie za paręset tysięcy lat (może krócej, na pewno nie dłużej) przedmiotem wykładanym w przedszkolu. Może wtedy będziemy wystarczająco rozwinięci, żeby zrozumieć budowę mózgu i funkcjonowanie umysłu. I naukowo odpowiedzieć na pytanie o istnienie Boga. Dzisiejsze mózgi mogą się w tej ostatniej kwestii jedynie wymądrzać – biologicznie są zbyt niedoskonałe, by znaleźć odpowiedź.

Duch kiedyś zawładnie ciałem. Większość komunikacji ciało – umysł jest jednokierunkowa. Ciało i jego fizjologia wpływają na procesy psychiczne. Kiedy chorujesz, to jest ci smutno, kiedy masz wypoczęty organizm, myśli ci się lepiej. Przypadki komunikacji w drugą stronę, w których np. siłą woli można wstrzymać bicie serca, są możliwe, ale odosobnione. Do czasu! W przyszłości świadomość będzie mogła modulować fizjologię dużo lepiej niż dziś. Rozwiąże to między innymi problem, co robić, by móc objadać się po nocy lodami czy ciastkami i nie tyć. Twoja jaźń wyda po prostu polecenie: „Ja idę spać, a w tym czasie wszystkie kalorie mają powiększyć biust i pupę (wersja dla pań) albo bicepsy (wersja dla panów)”. Szacuję, że psychika zyska kontrolę nad ciałem za kilkaset tysięcy lat. Wiem, wiem, to szmat czasu, ale warto poczekać.

Detronizacja pyszałka Współczesna nauka zbliża człowieka na powrót do Królestwa Przyrody

i Zwierząt. Powraca do korzeni, obnażając nasze prawdziwe dziedzictwo. Prekursorem procesu „detronizacji” był astronom Mikołaj Kopernik, który odkrył, że Ziemia kręci się wokół Słońca, a nie na odwrót, a nasze miejsce jest nie w centrum wszechświata, ale na jego peryferiach. Spotkało się to oczywiście z dużą krytyką. Kilkaset lat później biolog Karol Darwin uznał, że nasi przodkowie nie przebywali na salonach królowej Wiktorii, ale na gałęzi obok szympansa pałaszującego banana. Współczesne badania genetyczne pokazują, że od szympansów dzieli nas zaledwie 1,6% genomu. Ten z kolei różni się od goryla aż o 2,3%. Jakkolwiek by patrzeć, to my, a nie goryle, jesteśmy najbliższymi krewnymi szympansów. Jeszcze później oprócz miejsca zamieszkania i pochodzenia ktoś zakwestionował naszą tężyznę umysłową. Był to neurolog i psychiatra, Zygmunt Freud, który powiedział, że szarpani instynktami i podświadomymi rozterkami, nie jesteśmy panami nawet we własnym domu. Pełna kontrola psychiki i optymalne zarządzanie intelektem to jak dotąd bardziej pobożne życzenia niż rzeczywiste sprawności. Tym, czego najczęściej doświadczamy, jest owej kontroli iluzja.

Czasem woda sodowa uderza nam do głowy i pysznimy się ponad miarę. Warto wtedy przypomnieć sobie, że nasza „kariera” na Ziemi jest wciąż w powijakach.

Kopernik, Darwin, Freud zapoczątkowali panteon naturalistów, którzy odbrązowili obraz człowieka, pozbawiając go romantycznej powłoki i nadnaturalnych mocy. Początkowo poglądy te były odrzucane przez opinię naukową i publiczną, ale dziś już trudno się z nimi nie zgodzić (chociaż dwa ostatnie wciąż budzą emocje). Nowoczesne neurotechnologie, które pozwalają zajrzeć do mózgu, mówią wyraźnie o tym, jak wielką rolę odgrywa twoje ciało i biologiczne procesory. Karty rozdaje raczej mózg niż jaźń, a energię do działania masz od emocji, a nie

od intelektu. Umiejętności analitycznego i abstrakcyjnego myślenia są nowym nabytkiem, który dodaje wyrafinowania twoim reakcjom i wskazuje plan działania. Większości tego, czego doświadczysz i co wymyślisz, i tak nie będziesz pamiętać, za to wszystko, co ważne, zostanie zapisane w bezkresnych magazynach twojej pamięci utajonej, inaczej podświadomości. I będzie ci służyć radą, na każde zawołanie, jako ludzki instynkt, czyli intuicja. To prawda, wiele rzeczy w mózgu i umyśle dzieje się poza twoją wiedzą i świadomą kontrolą, ale pamiętaj, że mózg i ciało, emocje i intelekt, świadomość i podświadomość – to wszystko należy do ciebie! Tak jak smartfon, który posiadasz. Jesteś prawowitym właścicielem każdej jego części, zarówno tego, co widzisz i wiesz, że istnieje, jak i tego, co jest ukryte. Podświadomość – czyli utajona pamięć, intuicja – czyli utajone uczenie się, mądrość ciała – czyli aktywność mózgu trzewnego i interoreceptorów – to wszystko jest twoje i rozwija się wraz z tobą. Tak jak rozwijasz swój intelekt i samoświadomość. Na owe utajone zasoby również masz wpływ, z tym że nie możesz za bardzo nimi sterować (trochę jak osoba niepełnoletnia, która nie może samodzielnie korzystać z rodzinnych funduszy). Za to możesz je budować, wzmacniać albo… osłabiać i rozstrajać.

Szybkość ponad wszystko! Dzięki temu, że jesteśmy wyposażeni w zwierzęce ciała, potrafimy SZYBKO reagować na to, co dzieje się wokół. W świecie biologii gra toczy się o to, by skrócić podróż impulsu nerwowego i tym samym maksymalnie przyspieszyć reakcję. W świecie ludzi… tak samo. Zapytaj sportowców, pracowników służb mundurowych, biznesmenów, lekarzy – dla nich „szybkość” oznacza zwycięstwo, materialny sukces albo uratowanie życia. Popatrz, jak przyspiesza komunikacja, jak szybko jeżdżą samochody i latają samoloty. A komunikacja między ludźmi? Zapytaj rodziców i dziadków, ile czasu zajmowało im przesłanie wiadomości do grupy, powiedzmy, 20 znajomych. A tobie? Dawne kalendarze zastępuje się zegarkami, a te stoperami. A to dopiero początek; zobaczysz, co będzie za 50 lat! Mądra natura wyposażyła cię w rozmaite narzędzia reagowania. Jedne są bardzo szybkie, inne bardzo elastyczne. Najszybszą i najbardziej pierwotną reakcją, kierowaną nie przez mózg, ale przez rdzeń kręgowy, jest odruch bezwarunkowy. Na przykład kiedy kulisz się, gdy niespodziewanie coś głośno huknie, albo gdy się potkniesz i wyciągasz przed siebie ręce, aby upadając, chronić głowę. Pomyśl tylko, co stałoby się z twoim palcem, gdyby nieopatrznie dotknął rozpalonego żelazka i pozostał tam kilkadziesiąt milisekund dłużej (tak aby sprawę rozpatrzyła sama góra, czyli głowa, a nie struktury terenowe, czyli rdzeń). Bardziej złożone niż odruchy są zachowania instynktowne, których sterowniki zapisane są w rdzeniu kręgowym i pniu mózgu. To dzięki nim mężczyzna chroni swoje stado i w sytuacji zagrożenia na drodze ustawia kierownicę tak, aby

w przypadku nieuchronnego zderzenia narazić rodzinę na jak najmniejsze niebezpieczeństwo. Również dzięki tym sterownikom twoja mama zrywała się o trzeciej nad ranem (któryś już raz jednej nocy), żeby cię otulić i ucałować. Gdyby nie instynkt macierzyński, jej fizyczna siła wyczerpałaby się po kilku tygodniach, a tak ma ją do dziś. A co, jeśli potrzebujesz wiedzieć, czego świat i inni ludzie chcą od ciebie? Od tego masz emocje. Te pierwotne zlokalizowane są w ciele (mózg trzewny) oraz w podkorowych strukturach układu limbicznego (tak aby nie wyczekiwać długo na analizy z kory mózgowej). Mówią, czy coś jest dobre, czy złe, czy masz się zbliżyć, czy uciekać, a poza tym wyposażają cię w dodatkową energię do działania. Dzięki zwierzęcej przeszłości potrafią „na własnej skórze” odczuwać emocje innych osób, a nie tylko je odczytywać. Bardziej złożone – emocje wyższe – angażują dodatkowo korę mózgową i służą budowaniu trwałych i długoterminowych relacji, takich jak: zaangażowanie, lojalność, determinacja, gotowość do wyrzeczeń. Są powiązane z procesami analitycznymi i logicznymi, ale nie dają ci energii do działania tak wielkiej jak strach, złość czy radość. Reagowanie intelektualne wiąże się z namysłem i aktywnością kory mózgowej, jest najbardziej wyrafinowane – i czysto ludzkie. Jest znacznie lepiej dopasowane do tego, co się właśnie dzieje, bo bierze znacznie więcej pod uwagę. Może dopomóc w rozwiązaniu najbardziej nieszablonowych dylematów. Kiedy coś cię zaskoczy, wpadasz w osłupienie. Wychodzisz na parking, a miejsce, gdzie (wydaje ci się, że) stał twój samochód, jest puste; coś nieoczekiwanie zmienia się w twoim życiu, nigdy wcześniej nie spotkała cię taka sytuacja; po raz pierwszy masz poważne kłopoty w pracy, nie wiesz, czy zrezygnować, czy o nią walczyć. Nie masz na to wszystko przygotowanego odruchu ani instynktu. Jedyną emocją, jaką odczuwasz, jest zdziwienie, które z czasem zamienia się w niepokój: „co dalej?”. Na szczęście nie musisz się martwić. W takich sytuacjach z pomocą przyjdzie ci intelekt. Jest po to, by wytworzyć coś nowego z niczego. Jest niezwykle kreatywny, działa nieszablonowo.

Mądra Natura wyposażyła cię w rozmaite narzędzia reagowania. Jedne są szybkie, ale dosyć sztywne, drugie działają wolniej, ale za to są elastyczne.

Nie muszę cię przekonywać do zalet namysłu i logicznego myślenia, są oczywiste. Ale może nie wiesz tego, że intelekt jest prawie idealnym panaceum na kłopoty, na elastyczne dopasowanie się do okoliczności, na poszukiwanie nowych sposobów. Dlaczego „prawie”? Są dwa powody. Po pierwsze, intelekt zazwyczaj działa powoli i przy jego używaniu trzeba się solidnie namęczyć. Koncentracja uwagi pożera mnóstwo energii. Może za jakiś czas ewolucja wytworzy sprawniejszy procesor, na razie

zwierzęce ciało musi słono płacić za obsługę ludzkiego umysłu (więcej w: MÓZG). Po drugie, jak już znajdzie jakieś rozwiązanie, intelekt ma ochotę na więcej. Szuka drugiego, trzeciego, dziesiątego. Żeby mieć pewność, że niczego nie przeoczył i że wszystko uwzględnił. W konsekwencji wracamy do punktu wyjścia i znów nie wiemy, co zrobić, jednak nie dlatego, że nie mamy programu działania, ale ponieważ mamy ich… zbyt wiele. Jesteśmy jak ten osiołek, któremu w żłoby dano, w jednym owies, a w drugim siano.

Emo Sapiens bierze to, co najlepsze ze swojej zwierzęcej przeszłości, aby wzbić się do gwiazd.

Co wybrać? Reagowanie emocjonalne czy intelektualne? A dlaczego nie wziąć obu? Z każdego to, co najlepsze. Spraw, aby emocje i intelekt współpracowały, a nie uciszały się wzajemnie. Stań się i Emo, i Sapiens. Jak to zrobić? Temu poświęcona jest cała książka, ale w telegraficznym skrócie: użyj namysłu do opracowania strategii działania, a emocji do energetyzacji procesu wdrożenia. Co to znaczy? Logika obmyśla plan, a emocje powodują, że chce ci się chcieć

i wierzysz, że się uda. Tymczasem nierzadko podejmujemy decyzje pod wpływem emocji, a motywujemy suchymi, racjonalnymi argumentami – i spodziewane efekty nie nadchodzą. Przywróć naturalny porządek, a zobaczysz, jak sprawy ruszą z miejsca (więcej w: Jak decydować, rozwiązywać i zachęcać).

Piękny umysł w dzikim ciele Myli się ten, kto uznaje, że zwierzęcość to nasza prymitywna strona, że powinniśmy się jej wstydzić i zapomnieć o niej tak szybko, jak to możliwe. Że dziś jesteśmy na wyższym poziomie rozwoju i że te zdolności są teraz niepotrzebnym balastem. O nie! Gdyby nie one, nie byłoby cię w miejscu, w którym jesteś, a dominację nad Ziemią zdobyłby pewnie jakiś inny gatunek. Może neandertalczyk? Jesteś dzikim zwierzątkiem, które musi się najeść i wyspać, a przy tym ma piękny i wyrafinowany umysł. Szczęśliwie żyjesz w czasach, gdy można łączyć przeciwieństwa. Korzystaj z tego! Dziś wolno ci prosto z opery iść na siłownię albo przyrządzać potrawy nouvelle cuisine w rytm muzyki country. Na tej samej zasadzie pozwól sobie być czułym barbarzyńcą, wrażliwą technokratką albo wręcz przeciwnie: poukładanym i pedantycznym muzykiem hip-hopowym. Bądź Emo Sapiens, czyli człowiekiem emocjonalnym, który łączy siłę świadomego intelektu z podświadomą intuicją i mądrością ciała. Łącz te pozorne przeciwności, bo właśnie taka jest twoja natura. To dzikość, naturalność i emocjonalność o ostrym jak brzytwa umyśle.

Męcz mięśnie, wyluzuj i poznawaj Jeśli zgodzisz się, że twoje ciało jest dzikie, licz się z konsekwencjami. Pewne sprawy trzeba będzie przemyśleć, a może nawet zmienić. Na przykład: jak skuteczniej walczyć ze stresem albo co zrobić, żeby się mniej na siebie złościć. Czy to cię interesuje? Jeśli coś lub ktoś wyprowadzi cię z równowagi, to aby ochłonąć, uspokoić się i nie denerwować, zazwyczaj przemawiasz do siebie. To dobre rozwiązanie, ale dla dzikiego ciała… niewystarczające. W sytuacji napięcia zalewa je wybuchowa mieszanka hormonów stresu: kortyzolu i adrenaliny. Mięśnie oraz układy: oddechowy i krwionośny w mgnieniu oka przestawiają się na tryb wzmożonej pracy – walki albo ucieczki. Dzieje się tak, choć w biurze, samochodzie czy przy rodzinnej kolacji spotkanie z tygrysem albo wężem praktycznie ci nie grozi. A jednak ciało o tym nie wie. Długotrwały, nierozładowany stres, a także nienawiść do innych (przejawiająca się np. pisaniem hejtów), zjada organizm od środka; sprzyja powstawaniu wrzodów żołądka, przyspiesza rozwój chorób serca, może

prowadzić do nowotworów. To konsekwencje długoterminowe, natomiast w chwili samego pobudzenia zabiera zdolność do analitycznego myślenia i rozumowego opanowania sytuacji. Aby tego uniknąć, trzeba spalić energię, którą wywołał stres. Szybki detoks ze złości jest prostszy, niż myślisz: wystarczy przebiec parę razy po schodach w górę i w dół albo szybko przejść się dookoła budynku, w którym się właśnie znajdujesz. Złość od tego nie minie, ale ochota na odebranie komuś życia potęgowana przez kortyzol – na pewno (więcej w: EMOCJE. Sekcja 1). Nie wierzysz? Spróbuj! A co ze złoszczeniem się na siebie? Wkrótce dowiesz się, jak dużą rolę w umyśle odgrywa układ automatycznego zarządzania. Jest bardzo przydatny, bo zwiększa szybkość reagowania; u zwierząt zajmuje się wszystkim, u nas większością spraw (więcej w: AUTOMATYZMY). Ma tylko małą wadę. Kiedy stosujemy go do myślenia intelektualnego, padamy ofiarą irracjonalności. Uważamy, że 99.99 to dużo taniej niż 100.00, boimy się latać samolotem, a nie boimy jeździć samochodem, a jak potrzymamy przez chwilę kubek w ręce, to lubimy go bardziej niż identyczny, stojący na półce. Z reguły nie zdajemy sobie sprawy z tego, że błądzimy. W odniesieniu do innych takiej pewności już nie mamy – to też jest zniekształcenie i nazywa się nierealistycznym optymizmem (więcej w: IRRACJONALNOŚĆ). Jakie to niesie dla ciebie wskazówki? Nie traktuj siebie zbyt poważnie. Nasz umysł jest najwspanialszy, ale nie znaczy to, że jest doskonały. Nabierz do siebie zdrowego dystansu. Pozwól sobie na mniej surowości i wygórowanych oczekiwań. Jeśli uznasz, że jesteśmy omylni, łatwiej przyjdzie ci wybaczyć sobie i innym. No i wreszcie zrób coś, co potrafi tylko piękny umysł. Poznaj go lepiej. Poznaj mózg, pytaj, szukaj i odkrywaj. Im więcej wiesz, tym lepiej będziesz rozumieć siebie. Tym bardziej zwiększysz kontrolę, tym pełniej wykorzystasz swój potencjał. Pokochaj się rozwijać, i to nieustannie, bez względu na wiek.

Cywilizacja tępi zmysły Konkretnie trzy z pięciu. Pozwól, że zacznę od początku. Żeby lepiej słuchać tego, co podpowiada twój wspaniały przyjaciel – ciało, trzeba mieć dobrze wyostrzone zmysły. Tak jak u zwierząt. Wszystkie zmysły, czyli wzrok, słuch, węch, dotyk i smak. Teraz uważaj, bo czai się na ciebie niebezpieczeństwo – jest skutkiem ubocznym postępu cywilizacyjnego. Od ponad 100 lat rozwój technologiczny zapiera dech. Ostatnie dekady to już czyste szaleństwo. Rewolucja informatyczna zmieniła świat i zmienia nas samych. Nowoczesne technologie ułatwiają życie, ale niosą ze sobą zagrożenie. Cywilizacja i jej wirtualne rozrywki ograniczają korzystanie z bogactwa pięciu zmysłów do dwóch: wzroku i słuchu. Coraz trudniej rozkoszować się zapachem, smakiem i dotykiem. Dwuwymiarowe wirtualne kontakty to za mało, nic nie zastąpi pięciowymiarowego spotkania realnego, twarzą w twarz z przyjaciółmi i rodziną, najlepiej przy biesiadnym

stole, gdzie do woli można się nawąchać i nasmakować. Nie jestem odosobniony w obawie, że wszechobecna cyfryzacja i sprowadzenie wszystkich relacji do świata on-line oddziela nas od siebie. Każdego dnia rośnie odsetek dzieci i młodzieży uzależnionych od internetu. Pytanie, które słyszą dziś rodzice, to: „Czy mogę jeszcze pograć na komputerze?”, a nie jak w czasach, gdy ja byłem dzieckiem: „Czy mogę zostać dłużej na podwórku?”. To, co w dzieciństwie jest zabawą, u dorosłych staje się koniecznością. Osiem godzin w pracy, a potem wszelkiego rodzaju zajęcia rekreacyjne i przyjemności – ciągle wpatrując się w ekran komputera, telefonu lub tabletu. Nawet jeśli wśród innych, to i tak samotnie. Jestem daleki od pomstowania na zdobycze cywilizacji – sam nie wyobrażam sobie życia bez sieci i smartfona. Ale jako psycholog nie mam wątpliwości: dwuwymiarowy świat elektronicznych wyświetlaczy nie może zastąpić pięciowymiarowego życia w realu. Może za kilkadziesiąt pokoleń dwuzmysłowość będzie czymś normalnym (oby nie!), ale teraz, na przestrzeni zaledwie jednego stulecia, a szczególnie ostatniej dekady, gwałtownie zmieniają się zwyczaje ugruntowane przez ostatnie 2 miliony lat. Umykają nam zapachy zmieniających się pór roku, emocje wywołane dotykiem bliskich osób i ukochanych zwierząt, smaki potraw zjedzonych z rodziną i przyjaciółmi, a nie w towarzystwie laptopa. To niebezpieczne. Rozwiązanie jest tyleż proste, co przyjemne – szanuj i pielęgnuj zmysły, szczególnie te trzy, których nijak nie da się odtworzyć na smartfonie. Zauważaj fakturę i temperaturę przedmiotów, których używasz, dotykaj pni drzew. Oglądaj z bliska kwiaty, liście i piękne przedmioty. Słuchaj nie tylko muzyki, ale także dźwięków przyrody – wiatru, deszczu, śpiewu ptaków. Smakuj i wąchaj potrawy, które spożywasz, a nie tylko je pochłaniaj. A do tego tańcz, pływaj w jeziorze, przytulaj psa, chodź boso po trawie, wygrzewaj się w słońcu i często się kochaj. I wszystko będzie dobrze.

Cywilizacja odkrywa sekrety duszy Współczesna technologia oddala nas od innych, ale przybliża do siebie samych. Jak to możliwe? Ze wszystkimi zaawansowanymi maszynami i algorytmami obliczeniowymi neuronauka stawia na zrozumienie informacji i procesów, nad którymi pracuje mózg, abyśmy mogli być tym, kim jesteśmy. Kiedyś jedyną formą poznania własnej psychiki była introspekcja, umożliwiająca wgląd w siebie. Taki namysł nad sobą czasem był prowadzony w samotności, częściej jednak odbywał się przy okazji rozmów z przyjaciółmi, księdzem, guru, mistrzem, a od ponad 100 lat także terapeutą. Dzisiaj dzięki nowoczesnym metodom badania mózgu oraz procesów psychologicznych odkrywamy mechanizmy rządzące zachowaniem z precyzją nieznaną nigdy wcześniej. Dowiadujemy się o sobie rzeczy, o których nie śniło się filozofom[8]. I odkrywamy, że źródłem ludzkiej mądrości jest zarówno rozum, jak i emocje i intuicja.

Media społecznościowe i wirtualna rzeczywistość wykorzystują jedynie wzrok i słuch. Smak, dotyk i węch idą w odstawkę, a to zakłóca naturalną harmonię.

Cywilizacja wraz z jej najsilniejszym dzieckiem, technologią, może człowieka osłabić i wynaturzyć. Ale, jak każde narzędzie (nożem można zabić albo posmarować gryczanym miodem chrupiącego tosta), może służyć też rzeczom wielkim i pięknym. Dzięki niej zgłębiamy tajniki psychiki i odkrywamy jej pełen potencjał. Supertechnologie pozwalają na nowo odkryć nasz humanizm, wskazują na to, jak ważne są emocje, odczucia, przeczucia, jak wciąż ważne są instynkty i zmysły, jak potrzebny jest dotyk i fizyczna bliskość drugiego człowieka. *** Przy całej mojej fascynacji biochemią i fizjologią ludzkiego funkcjonowania pozostaję romantykiem. I ciebie też do tego zachęcam. To, że zgłębiamy sekrety ludzkiej duszy, nie sprawia, że deprecjonujemy jej wartość i unikalność. Choć

potrafimy wiele powiedzieć na temat jej biochemii, miłość smakuje tak samo, jak przed wiekami. Możemy rozłożyć ją na czynniki pierwsze, a jej urok i tak nie przestaje nami władać. Tajemnica emergencji. Oprócz impulsów elektrycznych przepływających przez komórki nerwowe i aktywności chemicznej w mózgu jest coś jeszcze: emergencja. Popatrz na przykład z innej dziedziny: wiemy wszystko na temat wodoru i wszystko na temat tlenu, ale i tak nie pozwala nam to odkryć, jakie właściwości ma cząsteczka wody – H2O. Trzeba je zbadać osobno, innymi sposobami niż tlen i wodór. Mamy zapisane w układzie binarnym wszystko, co jest chemiczne i elektryczne w mózgu, ale gdy się to na siebie nałoży, powstaje coś, co jest wartością dodaną, co jest ową emergencją. Możemy poznać wszystkie komórki w mózgu, a i tak nie będziemy w stanie zrozumieć, w jaki sposób impuls elektryczny zamienia się w myśl. I z tym nauka nie jest w stanie sobie dzisiaj poradzić. Jak coś materialnego (zmiana potencjału elektrycznego i wydzielanie chemicznych substancji) zmienia się w coś niematerialnego, mentalnego (wrażenie, uczucia, myśl)? Może i tę książkę czyta ktoś, kto odkryje zagadkę emergencji? Podobnie jak przez ostatnich kilka wieków nauka i dziś służy materializacji demonów – tylko że zupełnie innych niż setki lat temu. Kiedyś zaćmienie Słońca było wyrazem boskiego gniewu, dziś jest zjawiskiem astronomicznym. A tęcza dalej pozostaje ulotnym i hipnotyzującym cudem natury (choć przecież dobrze wiemy, że to po prostu rozszczepione w kropelkach wody światło). Podobnie jest z biologią emocji, pamięci, intuicji. Ich analizowanie może z początku niepokoić, ale zapewniam – nie miej obaw. Wiedza wcale nie musi odzierać twojego świata z magii. Święty Mikołaj (raczej) nie istnieje, a i tak wszyscy nie mogą doczekać się prezentów na Gwiazdkę.

Zapamiętaj! Cywilizacja to najnowszy wynalazek ludzkości. Towarzyszy nam od chwili krótkiej jak mgnienie oka. Od 5 milionów lat nie jesteśmy małpami. Ludzkie ciało mamy od 2 milionów, umiejętność abstrakcyjnego myślenia od 200 tysięcy lat. Mamy współczesny umysł od 70 tysięcy, a współczesna cywilizacja rozwija się zaledwie od 7 tysięcy lat, dopiero rozpoczynamy naszą karierę na tej planecie.

Kopernik, Darwin i Freud zdetronizowali człowieka. Pozbawili go pychy i nadnaturalnych mocy. Jesteśmy ukoronowaniem ewolucji. W dzikim ciele mamy piękny umysł. Potrafimy reagować i bardzo szybko (emocje), i bardzo elastycznie (rozum). Posiadanie zwierzęcych przodków zobowiązuje. Zwalczaj stres tak jak oni, za pomocą wysiłku mięśni, gdyż chłodne uspokajanie się nie wystarczy. Cywilizacja odkrywa sekrety duszy i materializuje demony. Rozkoszuj się nowymi technologiami, a jednocześnie zadbaj o trzy za mało używane przez ciebie zmysły. Poznaj siebie lepiej. Im więcej wiesz, tym pełniej wykorzystasz swój potencjał. Pokochaj się rozwijać, i to nieustannie, bez względu na wiek.

1 Robert Pattinson (ur. 1986) – aktor brytyjski znany z ekranizacji sagi „Zmierzch”. Keira Knightley (ur. 1985) – aktorka brytyjska, nominowana do Oscara za pierwszoplanową rolę w ekranizacji Dumy i uprzedzenia. 2 Keith Richards – ubóstwiany przez tłumy (ale nie policję) współzałożyciel i gitarzysta The Rolling Stones. 3 Sir David Attenborough (ur. 1926) – brytyjski biolog i pisarz. Nikt tak jak on nie potrafi opowiadać o przyrodzie już od ponad 60 lat. W swojej ojczyźnie uznawany za skarb narodowy. 4 Eton College – jedna z najstarszych w Anglii internatowych szkół męskich. Założył ją w 1440 roku król Henryk VI. Wśród wychowanków są książęta, premierzy, wybitni naukowcy i pisarze, a nawet Beau Brummell – słynny dandys, który zrewolucjonizował męską modę w XIX wieku. 5 Rozważna i romantyczna – popularna powieść z końca XVIII wieku napisana przez Jane Austen. W ekranizacji z 1995 roku w tytułowe bohaterki wcieliły się Emma Thompson i Kate Winslet, a głównego amanta zagrał Hugh Grant. 6 Siedem tysięcy (lat) to 35 dziesięciotysięcznych z 2 milionów. Podobny ułamek dla 24 godzin stanowi 5 minut. 7 Isaac Newton (1643–1727) – angielski uczony: fizyk, matematyk, astronom, filozof i… alchemik. Uporządkował świat nauk ścisłych. Wielki mistrz iluminatów i loży masońskiej. Albert Einstein (1879–1955) – niemiecki fizyk żydowskiego pochodzenia, jeden z największych fizyków XX wieku, twórca teorii względności, laureat Nagrody Nobla, ikona popkultury i ulubieniec kobiet. Stephen Hawking (ur. 1942) – brytyjski astrofizyk i kosmolog, superpopularny dzięki książce Krótka historia czasu, budzi powszechny szacunek dzięki heroicznej zmaganiom ze stwardnieniem zanikowym bocznym. Ostatnio powstał o nim film Teoria wszystkiego z oscarową rolą Eddiego Redmayne’a. 8 „Są rzeczy na niebie i na ziemi, o których się filozofom nie śniło” – te słowa kieruje tytułowy bohater do swojego przyjaciela Horacego w sztuce Hamlet Williama Szekspira.

Rozdział 2

Mózg. Trzy funty geniuszu

„Nigdy nie ufaj niczemu i nikomu, jeśli nie wiesz, gdzie jest jego mózg”. J.K. Rowling, angielska pisarka

Teraz dowiesz się, że: Mózg to genialny żarłok i pracoholik, który powstał nie tylko, żeby myśleć, ale przede wszystkim, by odczuwać sygnały z zewnątrz i wewnątrz • Nosimy w głowie spadek po prababci jaszczurce • XX wiek przyniósł nam poznanie ludzkiego genomu, a XXI rozszyfrowuje mózg • Neuronauka używa maszyn do poznawania ludzkiej duszy • W twojej głowie dwa małe migdały robią nieustanny rwetes i raz każą ci walczyć, a raz uciekać • Nowoczesne analizy wykazują, że miłość to choroba o podłożu chemicznym.

Narzędzie do zmiany świata Chyba nie masz wątpliwości, że tym, co nas, ludzi, naprawdę wyróżnia, są niezwykłe możliwości mózgu. Zostaliśmy wyposażeni w dość cherlawe i delikatne ciało. Nie możemy pochwalić się wybitnym wzrokiem, węchem ani żadnym innym zmysłem. Jesteśmy powolni i słabi. Zdani tylko na łaskę naszego ciała, nie przetrwalibyśmy w naturalnym środowisku większości stref geograficznych, które zamieszkujemy. I nawet Bear Grylls[9], ratując się z kolejnej śmiertelnie niebezpiecznej przygody w dżungli lub na bezludnej wyspie, jest bardziej skory polegać na sile swojego umysłu niż mięśni. Mózg to niezwykły organ, który pozwolił nam budować mosty, wypiekać pizzę i latać jak ptak. I tak o nim zwykle myślimy – jak o skomplikowanej maszynie, biologicznym komputerze. Niezwykłe parametry mózgu. 1300–1400 gramów – tyle waży przeciętny mózg, 86–100 miliardów – to liczba neuronów w mózgu, 10 biliardów – tyle połączeń nerwowych tworzą neurony, 2 procent – tyle procent całkowitej masy ciała zajmuje mózg, 20 procent – tyle energii zużywanej przez ciało

pochłania mózg, 25 watów – to energia elektryczna, jaką generuje mózg (wystarczyłaby do zasilenia żarówki), 0 – czyli w mózgu nie ma ani jednego receptora bólu. Są za to w tkankach wokół niego, stąd ból głowy. Przechodzień zapytany na ulicy: „Po co jest mózg?”, odpowiedziałby pewnie, że do myślenia i zapamiętywania. Do samych „mądrych” rzeczy. To prawda, ale niecała. Wręcz marginalna. Bo mózg wyewoluował do zupełnie czego innego. Po pierwsze, powstał do zarządzania oddychaniem, spaniem, bieganiem, rozmnażaniem się, a także głodem i siusianiem. A po drugie – i o tym będzie większość tej książki – do bycia z innymi, kochania, bania się, dziwienia oraz do posiadania nadziei na przekór wszystkim i wszystkiemu. Choć zdolność rozumowania jest jego istotną cechą, mózg powstał nie do analizowania, ale do odczuwania emocji. Myślenie logiczne jest nowym nabytkiem. Mózg ma 100 miliardów komórek nerwowych, więc nie ma co się dziwić, że część z nich może zajmować się projektowaniem katedr, komponowaniem symfonii, śpiewaniem Light My Fire czy pisaniem Imienia róży[10]. Te zaawansowane umiejętności dostaliśmy od Natury wraz z solidnym pakietem zupełnie innych funkcji. Komputer w mózgu. Mózg to gigantycznie skomplikowane urządzenie. W każdej milisekundzie dochodzi w nim do niewyobrażalnej liczby aktywacji elektrycznych i reakcji chemicznych. Aby zasymulować pracę mózgu w komputerze, w 2012 roku zespół japońskich i niemieckich naukowców użył czwartego najsilniejszego komputera na świecie, o krótkiej nazwie K. Miał on ponad 700 tysięcy procesorów i 1,4 miliona gigabajtów pamięci operacyjnej. Mimo całej swej mocy przez 40 minut mielił 1 sekundę pracy mózgu. Całego? Nie. Zaledwie 1 procenta, a dokładniej 1,73 miliarda neuronów połączonych 10 bilionami synaps. Mózg powstał po to, by zbierać sygnały z otoczenia i z ciała. Tym, czego doświadczasz, są wrażenia, które umysł tworzy na podstawie informacji dostarczonych przez zmysły. Trochę jak w filmie Matrix[11] – myśli, emocje i pamięć tak naprawdę nie istnieją, są jedynie mentalną aktywnością w głowie. A sam umysł to hologram, który generuje twój mózg. Niekoniecznie fałszywy, ale też nie całkiem rzeczywisty. Jesteśmy niejako uwięzieni w matriksie własnego umysłu.

Bezcenny i delikatny

Żaden organ w ciele człowieka nie jest tak skrupulatnie chroniony jak mózg. Natura zamknęła go w czaszce – twardej i otaczającej prawie ze wszystkich stron skorupie. Dodatkowo, żeby było mu miło, bezpiecznie i wygodnie, wyścieliła ją mięciutkimi poduszkami, oponami mózgowymi. Dzięki nim delikatny mózg jest odporny na wstrząsy, gwałtowne ruchy i uderzenia (jeszcze większe bezpieczeństwo dają mu oczywiście kaski, hełmy i ostrożna jazda). Sam z siebie jest natomiast bardzo wrażliwy. To po prostu półtora kilograma połączonych ze sobą komórek, których konsystencja przypomina miękkie tofu. Szare komórki wbrew nazwie są kremowe, ale cały mózg ma silnie różowe zabarwienie, które nadaje mu krążąca w naczyniach krwionośnych krew.

Myśli i emocje tak naprawdę nie istnieją, są jedynie mentalną aktywnością w głowie. Sam umysł jest jak hologram generowany przez mózg.

Niewprawne oko nie jest w stanie wyróżnić poszczególnych części mózgu. Wyraźnie zaznacza się jedynie podział na dwie półkule, połączone ze sobą u podstawy. Łatwo też odróżnić móżdżek, który, jak nazwa wskazuje, wygląda

trochę jak młodszy brat mózgu, a mieści się z jego tyłu i na dole. Odpowiada m.in. za koordynację ruchową – każdy sportowiec marzy, aby jego móżdżek był jak u Michaela Jordana[12]. Fachowiec, w odróżnieniu od amatora, potrafi nazwać każdą większą grupkę komórek mózgu. Niestety większość z tych nazw jest równie chwytliwa, co numery seryjne karoserii twojego samochodu (np. pole 44, nerw III, kolumna SVA, bruzda przedśrodkowa albo zakręt czołowy górny). Nam wystarczy wiedzieć, że w każdej z półkul wyróżniamy cztery części, zwane płatami. Płaty czołowe zawierają przede wszystkim ośrodki asocjacyjne, które kojarzą i interpretują informacje oraz podejmują decyzje. W tej części znajduje się ośrodek mowy Broki oraz płaty przedczołowe, przez wielu uznawane za miejsce, gdzie siedzi nasza unikalność, osobowość i moralność. W płatach ciemieniowych obrabiane są impulsy dochodzące z ciała. To tu mózg czuje, że czegoś dotykasz, coś wąchasz lub słyszysz. Nieopodal wydawane są polecenia ruchowe, dzięki którym twoje mięśnie wiedzą, jak się ułożyć, np. po to, by sięgnąć po kubek z herbatą. Obszary w korze mózgowej, które obsługują wrażliwe, choć wcale nie takie duże części ciała (dłonie, twarz i narządy płciowe), są nieproporcjonalnie duże w porównaniu z tymi, które rządzą np. niezbyt czułymi i mało ruchliwymi plecami.

Natomiast płaty potyliczne i skroniowe zaangażowane są głównie w złożone procesy interpretacji bodźców wzrokowych i słuchowych. To akurat jeden z bubli architektonicznych Natury – zamiast blisko oczu kora wzrokowa leży na szarym końcu głowy. W środku mózgu mieści się starsza ewolucyjnie część – układ

limbiczny, a pod nim wzgórze, podwzgórze i przysadka mózgowa. U samej podstawy mamy tzw. pień – miejsce, które odpowiada za instynkty i podstawowe funkcje życiowe, jak np. oddychanie, bicie serca, odruch wymiotny czy kaszel. O tych strukturach dowiesz się więcej już na najbliższych stronach, a także w kolejnych rozdziałach książki.

Służby terenowe mózgu Mózg to centrum dowodzenia całego organizmu. Ale nie działa sam. Ma do pomocy rdzeń, który, otoczony kręgami kręgosłupa, ciągnie się od szyi po pupę. Mózg i rdzeń to ośrodkowy układ nerwowy. Razem decydują o wszystkim, co dzieje się w naszym organizmie. W tym celu współpracują z siecią specjalnych wysłanników, którzy nie tylko zbierają informacje z całego ciała, ale także przekazują polecenia mięśniom, tkankom i gruczołom. Ci wysłannicy to komórki nerwowe obwodowego (peryferyjnego) układu nerwowego. To dzięki nim bodźce zmysłowe są w stanie trafić do mózgu, a instrukcje z „centrali” – do nogi, śledziony albo języka. Obwodowy układ nerwowy oplata ciało, tak na jego powierzchni, jak i wewnątrz korpusu, rąk i nóg. Miliony komórek nerwowych zbierają informacje zarejestrowane przez oczy, uszy, nos, kubki smakowe, receptory z powierzchni skóry, a także te wewnątrz ciała. Inne komórki nerwowe przynoszą z mózgu polecenia, np. o skurczu mięśnia albo o tym, że żołądek ma wydzielić więcej soków trawiennych. Mózg, choć genialny, byłby bez układu obwodowego całkowicie bezużyteczny – jak sztab wojskowy bez wojska, sprzętu i systemu wywiadowczego. Całą wiedzę o świecie nasze centrum dowodzenia uzyskuje dzięki sygnałom zebranym przez specjalne komórki-czujniki, tzw. receptory. Te na powierzchni ciała (a także na języku czy w nosie) to eksteroreceptory, a te wewnątrz – interoreceptory. Dzięki wisceroreceptorom mózg dowiaduje się o stanie naszych narządów wewnętrznych, a dzięki proprioreceptorom wyściełającym mięśnie i stawy zauważa ból i kontroluje wzajemne ułożenie części ciała. Sama propriocepcja jest często zwana szóstym zmysłem. Będę do niej nawiązywał, omawiając intuicję (nie przez przypadek nazywaną tak samo), bo proprioreceptory odgrywają ważną rolę w tzw. przeczuciu – ang. gut feeling (więcej w: EMOCJE. Sekcja 3). Na koniec kwestia najbardziej fundamentalna. Ani mózg, ani nerwy obwodowe nie mogłyby działać, gdyby nie miliardy komórek nerwowych nazwanych neuronami. Każda z nich składa się z głównej części, tzw. ciała, od której odchodzą specjalne wypustki: wiele dendrytów i jeden akson. Dzięki nim komórki nerwowe mogą przekazywać sobie informacje, nawet jeśli nie leżą bezpośrednio jedna obok drugiej. Najdłuższy ludzki neuron – ten, który idzie od rdzenia kręgowego do dużego palca u nogi – może mieć nawet ponad 1 metr długości! Dwa neurony nigdy nie są bezpośrednio połączone. Dzieli je szczelina zwana

synapsą. Wzdłuż aksonu informacja biegnie w postaci impulsu elektrycznego, ale synapsę pokonuje już jako sygnał chemiczny – cząsteczka neurotransmitera. Ta drobna szczelina (to zaledwie 20–25 nanometrów, czyli 1/600 włosa) silnie pobudza wyobraźnię wielu neurobiologów. Niektórzy upatrują w niej wręcz siedzibę osobowości człowieka. Joseph LeDoux, o którym więcej dowiesz się w kolejnym rozdziale, poświęcił temu zagadnieniu książkę Synaptic Self. How Our Brains Become Who We Are.

Mały, żarłoczny i zapracowany Mózg nigdy nie śpi; nigdy nie przestaje przetwarzać informacji. Przyjmuje te, które napływają w ciągu dnia, a następnie przypomina je sobie w nocy i porządkuje. Czasami robi remanent i archiwizuje dane. To, co uzna za ważne, pozostawia. Rzeczy mniej istotne wrzuca do kosza albo przenosi gdzieś głębiej. Nie jest przyzwyczajony do leniuchowania ani do sytuacji, w której nie ma napływających bodźców. Świadomość, zmysły, mięśnie, nawet twoja karta kredytowa – wszystko to może odpoczywać, ale nie mózg. Jego praca jest konieczna – choćby po to, by utrzymać cię przy życiu, nadzorując układ krążenia, oddychania oraz pozostałe systemy fizjologiczne. Tak jak Nowy Jork, mózg nigdy nie zasypia. W nocy zaangażowany jest w przemianę materii (swojej i całego ciała). Jeśli śpisz mniej niż 6 godzin, maleją szanse, by się oczyścił, i może dojść do jego autotoksykacji, czyli samozatrucia. W konsekwencji masz niewielkie, ale uporczywe zawroty głowy. Kojarzysz, o czym mówię? Deprywacja sensoryczna. W pewnym naukowym eksperymencie próbowano przechytrzyć mózg i pozbawić go możliwości pracy. Ochotników odcięto od wszystkich bodźców zewnętrznych: niczego nie słyszeli, nie widzieli, nie odczuwali. Stan ten nazywa się deprywacją sensoryczną. Jak to zrobiono? Badanych zamknięto w specjalnej komorze, gdzie panowała totalna ciemność. Temperaturę utrzymywano dokładnie taką, jaką ma ciało człowieka, by była zupełnie nieodczuwalna. Różne systemy uniemożliwiały mruganie powiekami, poruszanie nogami, rękami, czymkolwiek innym. W tej nienaturalnej sytuacji po kilku minutach bez bodźców z zewnątrz mózg zaczynał… generować swoje własne. Były to niejako „prywatne” wrażenia sensoryczne – coś na kształt halucynacji wzrokowych, słuchowych i dotykowych. W ten sposób wywołano wizje, ale bez podania jakichkolwiek substancji chemicznych. Badani mieli omamy wzrokowe, np. szeregi żółtych ludzików w czarnych czapkach, maszerujące przez zaśnieżone pola wiewiórki z workami na plecach, prehistoryczne zwierzęta w dżungli itp. Mózg nie znosi bezczynności. Odcięty od stymulacji zaczyna tworzyć własną.

Mózg jest dla organizmu bardzo kosztownym organem. Stanowi zaledwie 2 procent masy ciała, a zużywa aż 20 procent energii, którą spala cały organizm. Mimo wszystko mądra Natura nie pozbyła się go w toku ewolucji, a wręcz przeciwnie – wspierała w rozwoju. Co istotne, u podstaw sukcesu gatunku leży nie tyle rozmiar jego mózgu (neandertalczycy byli obdarowani większym organem niż Homo sapiens, a mózg kaszalota waży nawet 8 kilogramów), ile liczba połączeń między neuronami. Każdy z nich łączy się, a tym samym i komunikuje, średnio z 10 tysiącami innych komórek nerwowych. Razem tworzy to zawrotną i niewyobrażalną liczbę wszystkich połączeń równą 10 biliardom (jedynka i 16 zer!). To pokazuje, z jak gigantycznie złożonym i ogromnie energochłonnym systemem mamy do czynienia. Podobnie jak nasze ciało mózg podlegał ewolucji. Żeby poznać, co tak naprawdę leży u podstaw jego działania, musimy cofnąć się dużo dalej niż do pierwszych ludzi. Tym razem potrzebujemy zajrzeć do czaszki naszych bardzo odległych praprzodków – pierwszych ssaków i gadów.

Trzy mózgi w jednym Na pierwszy rzut oka niewiele łączy cię z gadami – przecież nie wygląd, sposób poruszania się czy tryb życia. A jednak masz z jaszczurką coś wspólnego – najstarsze, najbardziej podstawowe struktury w mózgu: pień i móżdżek. Po gadach odziedziczyliśmy ich skromne, ale jednak niezbędne umiejętności. Dzięki gadziej części mózgu jesteś w stanie oddychać, regulować rytmy biologiczne (m.in. snu i czuwania), odczuwać głód i pragnienie. Tym, co przykuwa jednak większą uwagę, są zaprogramowane w gadzim mózgu najbardziej podstawowe instynkty: ochrony terytorium, ucieczki przed zagrożeniem i instynkt godowy. Tam, gdzie kończy się spektrum możliwości działań jaszczurki i jej krewniaków, zaledwie zaczyna się pełen potencjał twojego zachowania.

Wszystkie ssaki po urodzeniu odżywiają się mlekiem matki. Ale łączy je coś jeszcze: układ limbiczny, który pozwala przeżywać emocje i je wyrażać.

Prócz gadziego mózgu masz w głowie także część ewolucyjnie młodszą, charakterystyczną wyłącznie dla ssaków. To układ limbiczny – system kilku struktur, które odpowiadają za doświadczanie i wyrażanie emocji (czyli odpowiednio: doznanie i ekspresję), a także za opiekę nad potomstwem i… altruizm. Czy znasz takie uczucia, jak podniecenie i przyjemność, złość, lęk, smutek, radość, zdziwienie i wstręt? Na pewno. Tak samo jak znają je twój pies, kot, a nawet chomik. Trzecią częścią mózgu – najmłodszą i najbardziej rozwiniętą u ssaków naczelnych – jest kora nowa. Odpowiada za procesy poznawcze,

rozwiązywanie problemów i zachowania społeczne. U ludzi jest wyjątkowo rozbudowana, szczególnie z przodu, w płatach czołowych i przedczołowych. To one sprawiają, że ludzie są tak niepowtarzalni i mimo wielu podobieństw różnią się znacząco od innych ssaków naczelnych. Trzy podstawowe części mózgu – gadów, ssaków i naczelnych – są ze sobą połączone, często współpracują, ale niekiedy rywalizują i walczą o dominację. Zwycięzca zyskuje chwilową władzę nad tobą i twoim zachowaniem. Nie dziw się więc, gdy czasem nie rozumiesz, co właściwie się z tobą dzieje. Nawet naukowcy nie są w stanie wytłumaczyć wielu spraw związanych ze świadomością, myśleniem czy fenomenem wolnej woli. Niektóre sekrety mózgu dopiero od niedawna oglądają światło dzienne. O wielu z nich opowiem ci na kolejnych stronach tej książki.

Pierwszy wśród naczelnych Do pewnego stopnia nasz mózg jest zbudowany bardzo podobnie do mózgów innych zwierząt. Tym, co nas najbardziej wyróżnia, jest kora czołowa i przedczołowa. Mamy jej więcej i jest w niej więcej połączeń. Dzięki temu potrafimy myśleć abstrakcyjnie, co pozostaje poza zasięgiem innych ssaków. Natura dała nam kilka umiejętności, których nie posiada żaden inny gatunek, nawet wśród ssaków naczelnych. Po pierwsze, jest to mowa. Słowami zajmują się struktury mózgu znajdujące się w korze skroniowej i czołowej. Większość ssaków i w ogóle zwierząt oraz wszystkie naczelne umieją się porozumiewać, natomiast stopień złożoności tej komunikacji jest nieporównywalnie większy u człowieka niż u jakiegokolwiek innego zwierzęcia. Po drugie, przewidywanie. Tylko my potrafimy myśleć o przyszłości i planować. Wiewiórka robi zapasy na zimę, ale nie dlatego, że coś elastycznie przewiduje. To sztywny instynkt. Będzie zakopywać orzeszki, nawet jeśli przyzwyczaimy ją do dokarmiania przez zimę. Ptaki lecą jesienią na południe, ale robią to nie dlatego, że przewidują ochłodzenie i związane z tym zagrożenie, tylko dlatego, że sezonowe migracje mają zakodowane w genach. Gdyby jednego roku cały kraj został nagle okryty ogrzewanym namiotem i nie spadłby nawet jeden płatek śniegu, one i tak polecą. Po trzecie, poznawcza autokorekta. Zwierzęta w ogóle nie potrafią za bardzo modyfikować planów w obliczu zmieniających się okoliczności. Nie kojarzą faktów, by na ich podstawie wysnuwać wnioski. Najlepszym tego przykładem jest czwarta umiejętność, która nas wyróżnia – odroczona gratyfikacja. Żaden pies, nawet najmądrzejszy, nie skorzysta z okazji typu: „Jeśli teraz nie zjesz kiełbasy, za godzinę dam ci dwa, a nie jedno pętko”. To jest poza zasięgiem możliwości poznawczych zwierząt (i wcale nie brak mowy jest tu największą barierą do pokonania). Jedynie ludzie potrafią robić plany i je rewidować. Widać to zresztą także

u małych dzieci, których mózgi są do pewnego momentu w fazie przejściowej pomiędzy mózgami zwierzęcymi a ludzkimi. Etolodzy, czyli naukowcy badający zachowanie zwierząt, uważają, że psy osiągają inteligencję dwulatków. Podobnie jak zwierzęta, małe dziecko wybiera konkrety, czyli wróbla w garści, a nie gołębia na dachu.

Nastała epoka mózgu Ostatnie stulecie to czas ogromnego przyspieszenia w rozwoju nauki. Badania nad mózgiem nie stanowią tu wyjątku. Wręcz przeciwnie, prawie wszystko, co wiemy o jego działaniu, odkryto w XX i XXI wieku, z czego najwięcej i tak w ostatnich dwóch dekadach. Mózg budził zainteresowanie, odkąd człowiek podjął pierwsze próby zrozumienia swojego ciała i zachowania. Co prawda Arystoteles sądził, że jest to tylko chłodnica dla krwi, ale już Hipokrates upatrywał w nim źródła uczuć. Każda epoka ma swój umysł. W różnych epokach mózg i umysł były porównywane do aktualnych technologicznych zdobyczy. W starożytności szczytowym osiągnięciem techniki był system akweduktów, pomp i fontann. Z tej inspiracji powstała teoria humorów – czterech płynów ciała (krwi, żółci, śluzu i czarnej żółci), które wpływają na charakter, zachowanie i temperament. Kartezjusz uważał, że jest to rodzaj hydraulicznej pompy, za pomocą której umysł rozprowadza po ciele nastroje i polecenia. Oświecenie przyrównywało mózg do skomplikowanego mechanizmu zegara. Na przełomie wieków XIX i XX Zygmunt Freud widział w umyśle maszynę parową, w której zgromadzone ciśnienie jest siłą napędową działania lub przyczyną niekontrolowanych sygnałów z podświadomości. Z kolei upowszechnienie telegrafów pozwoliło stworzyć koncepcję przesyłania informacji między poszczególnymi neuronami. W połowie XX wieku największe uznanie zyskała metafora mózgu jako biologicznego komputera. Natomiast dziś wielu naukowców uważa, że mózg przypomina sieć, a pamięć – jego zasoby dostępne w chmurze. Przez kolejne wieki badanie mózgu było bardzo ograniczone. Barierą nie do pokonania okazała się specyficzna natura tego organu. Mózgu nie dało się badać u żywych osób, a przecież po śmierci wszystkie jego funkcje siłą rzeczy zamierają. Badaczom pozostawała więc analiza jego struktury post mortem oraz obserwacja zwierząt, których zachowanie ulegało zmianie pod wpływem celowych uszkodzeń mózgu. Tak rozwijała się neurologia. Z kolei psychiatria jako jedna z gałęzi medycyny wzięła na warsztat problemy osób z zaburzeniami

psychicznymi. Aby zrozumieć ich choroby, lekarze tej specjalizacji prowadzili własne obserwacje i badania mózgu. Te dwie uzupełniające się nauki święciły w XX wieku liczne sukcesy, ale prawdziwie rewolucyjne odkrycia dopiero miały nadejść.

Narodziny neuronauki W XX wieku wraz z neurologią i psychiatrią bardzo dynamicznie rozwijała się jedna z gałęzi filozofii – psychologia. Głównym obiektem jej badań był umysł – coś bardzo pokrewnego względem mózgu, wręcz nierozerwalnie z nim związanego, ale jednak innego w swej naturze. Podobnie jak neurologia i psychiatria, psychologia starała się rozstrzygnąć, co tak naprawdę dzieje się w głowie. Zamiast kroić tkanki i analizować ich budowę, wybrała metodę introspekcji. Badana osoba (albo grupa osób) proszona była o wgląd we własne wnętrze i opis procesów w nim zachodzących. Ta niepozbawiona wad metoda pozwoliła na stworzenie wielu użytecznych teorii i bez wątpienia uchyliła rąbka tajemnicy ludzkiej psychiki. Neuronauka – a co to takiego? Terminu neuronauka po raz pierwszy użył amerykański biolog Francis Schmitt w 1962 roku. Chciał ożenić nauki czysto biologiczne (neurobiologię) z osiągnięciami behawiorystów, czyli psychologów zajmujących się zachowaniem. Dziś termin ten obejmuje wiele dyscyplin naukowych badających układ nerwowy, mózg i umysł. Jest to jedna z najprężniej rozwijających się dyscyplin naukowych, na którą rządy przeznaczają coraz więcej środków. A rodzice coraz chętniej posyłają swoje dzieci, aby ją studiowały. I słusznie. Neurologia, psychiatria i psychologia stworzyły podwaliny wiedzy o naturze człowieka. Prawdziwy przełom nadszedł jednak dopiero wraz z pojawieniem się pierwszych technik obrazowania mózgu w czasie rzeczywistym. Narodziła się neuronauka. Wreszcie można było zajrzeć do głowy człowieka – bez czekania na jego śmierć i nie wyrządzając mu żadnej krzywdy. Początki badań neuronaukowych sięgają lat 60. XX wieku, ale boom na nie nastąpił w latach 90., gdy techniki neuroobrazowania rozwinięto i udoskonalono. Neuroobrazowanie – a co to takiego? W miejscu, gdzie mózg intensywnie pracuje, wzrasta zapotrzebowanie na tlen, a co za tym idzie, także na krew. Bardziej natleniona krew ma inne właściwości magnetyczne niż mniej natleniona. Obserwację tych różnic wykorzystuje funkcjonalny rezonans

magnetyczny (fMRI – functional Magnetic Resonance Imaging), dając na żywo obraz pobudzenia różnych obszarów mózgu. Większą precyzję niż fMRI zapewnia PET, czyli pozytronowa tomografia emisyjna (Positron Emission Tomography). Wymaga jednak wstrzyknięcia badanej osobie znaczników radioizotopowych, co jest nieco dziwnym doświadczeniem. Jeszcze inną techniką jest EEG (elektroencefalografia), która polega na rejestrowaniu aktywności elektrycznej kory mózgowej (tzw. fal mózgowych) za pomocą miniaturowych elektrod umieszczanych na powierzchni głowy. Te trzy techniki się znakomicie uzupełniają: PET i fMRI lokalizują aktywne miejsca w mózgu, a EEG – mając niezwykle wysoką rozdzielczość w czasie – pokazuje, co dzieje się w mózgu z dokładnością do ułamków sekundy. Trudno przecenić doniosłość neuronaukowego przełomu. Otworzył on drzwi do badań, o których wcześniej nikomu się nie śniło. No bo kto mógł przypuszczać, że analiza aktywności elektrochemicznej mózgu będzie w stanie przewidzieć to, czy ktoś wybierze pepsi, czy coca-colę[13]? Czy ktoś wymyśliłby, że dzięki neuroobrazowaniu będzie można śledzić tak subtelne fenomeny umysłu, jak: koncentracja uwagi podczas gry w „Call of Duty”, emocje, jakie wywołują piosenki Adele, czy procesy pamięciowe uruchamiane przez kibiców piłkarskich, żeby zapisać w głowie ważne fakty dotyczące Leo Messiego lub Cristiano Ronaldo (wybierz właściwe)[14]. I kto tu rządzi? Trudno w to uwierzyć, ale decyzje podejmować może nasz mózg, a nie my. Udowodnił to w latach 80. XX wieku amerykański fizjolog Benjamin Libet (1916–2007). Poprosił badane osoby, by obserwując tarczę oscyloskopu, w dowolnym momencie spontanicznie nacisnęły przycisk. Miały potem podać czas, kiedy podjęły decyzję o wykonaniu ruchu. Badani byli podłączeni do aparatury EEG, dzięki czemu naukowiec mógł zaobserwować, że mózg aktywizował się ponad 300 milisekund (0,3 sekundy) przed świadomym podjęciem decyzji. Na tej podstawie wywnioskował, że świadome wybory są w istocie konsekwencją działań, które poza naszą świadomością planuje i wykonuje mózg. To mózg jest decydentem, a świadomość pełni raczej funkcję rzecznika prasowego, który ogłasza, ale sam nie podejmuje decyzji.

Psychologia 3.0 Praktycznie do końca XIX wieku w ogóle nie potrafiono mierzyć parametrów psychicznych umysłu. Osobowość określano na bazie czterech cech

temperamentu, które miały swoje źródło jeszcze u greckich filozofów. Ale nie było to w żaden sposób policzalne, nie mogło więc podlegać naukowemu poznaniu. Dopiero na początku XX wieku francuski psycholog Alfred Binet stworzył nowatorski test do pomiaru inteligencji. W ślad za nim poszli kolejni badacze. Tak wyglądały pierwsze nieśmiałe próby materializowania (nazywania, mierzenia i porównywania) czegoś psychicznego. Tu matematyka odegrała jeszcze tylko symboliczną rolę, pozwalając zliczać wyniki testu. Była to Psychologia 1.0. Po zakończeniu I wojny światowej Królowa Nauk wkroczyła do psychologii wielkimi krokami w kostiumie nowej dziedziny – statystyki. Od tego momentu wszystkie badania psychologiczne same stały się obiektem testu, a raczej liczbowego sprawdzianu: czy wyniki moich badań są istotne statystycznie, czy są powtarzalne i czy w ogóle mają jakieś znaczenie? Dzięki matematyce narodziła się Psychologia 2.0. Używając statystyki, stworzono narzędzie falsyfikacji służące do weryfikowania hipotez, czyli przewidywań[15]. Takie narzędzie jest niezbędne, aby mówić, że mamy do czynienia z naukową analizą, a nie z przypadkową obserwacją. Od tego momentu psychologia pożegnała dom rodzinny – filozofię – i podobnie jak jej starsza siostra, socjologia, poszła na swoje. Dzisiaj maszeruje dzielnie ramię w ramię z innymi naukami przyrodniczymi. Neuronauka odegra w psychologii tę samą rolę, która 100 lat temu stała się udziałem matematyki. Pozwoli powiedzieć pokerowe „sprawdzam!” setkom psychologicznych teorii, które powstawały w ostatnim półwieczu. Będzie brzytwą Ockhama[16], jakiej świat naukowy nie widział od lat. Dzięki matematyce i neuronauce stanie się Psychologią 3.0.

Geografia psychiki W nowe milenium wkraczamy z ogromną ilością informacji i milionem nowych pytań. Na wiele z nich mamy już pierwsze odpowiedzi. XXI wiek jest epoką, dla której poznanie mózgu jest równie istotne, jak w wieku XX ważne było rozkodowanie genomu. Na całym świecie tysiące ośrodków naukowych prowadzi badania nad budową i pracą mózgu. Praktycznie każdego dnia publikowane są ich wyniki w dziesiątkach pism branżowych. W samych Stanach Zjednoczonych do Towarzystwa Neuronauki (Society of Neuroscience) należy ponad 40 tysięcy członków. Liczba ta stale rośnie, a sama neuronauka cieszy się dużym zainteresowaniem także w Europie, Japonii i innych krajach na świecie. Mózg wart każdych pieniędzy. W kwietniu 2013 roku. Stany Zjednoczone ogłosiły start dziesięcioletniego programu BRAIN Initiative. Z funduszy rządowych i prywatnych pójdą na to miliardy dolarów. Projekt zakłada dogłębne poznanie działania mózgu. Podobny cel przyświeca programowi

Human Brain Project, na który Unia Europejska przeznaczyła już ponad miliard euro. Poznaliśmy już podstawy działania mózgu. Stworzyliśmy także złożoną mapę jego części i połączeń między nimi. Dziś głównym celem naukowców jest zrobienie atlasu mózgu tak drobiazgowego, jak to tylko możliwe. Znamy już wszystkie „autostrady i drogi szybkiego ruchu”, ale to dopiero początek. Trzymając się tej metafory, potrzebujemy wyznaczyć nie tylko wszystkie drogi, dróżki i ścieżynki, ale także trasy firm transportowych, przewoźników oraz skład przewożonych przez nich towarów. Mózg ma 100 miliardów komórek, a każda z nich może tworzyć nawet kilkadziesiąt tysięcy połączeń z pozostałymi. Biorąc to pod uwagę, przed naukowcami jeszcze ogrom benedyktyńskiej pracy. Na pierwszy rzut oka mózg to pofałdowana nieokreślona masa. Choć tego nie widać, poszczególne jego części odpowiadają różnym funkcjom. Jedne grupy neuronów pozwalają nam rozpoznawać twarze, a inne podnosić kubek z kawą do ust. Pierwszym wyspecjalizowanym miejscem, jakie odkryto, był fragment przedniej części płata skroniowego lewej półkuli mózgowej odpowiedzialny za mowę. Od nazwiska odkrywcy nosi nazwę ośrodka Broki[17]. Uszkodzenie tego ośrodka, np. na skutek wylewu, prowadzi do zaburzeń w formułowaniu i płynnym wypowiadaniu słów i zdań. Niekiedy upośledza również czytanie i pisanie. Funkcjonalne mapy mózgu stawały się coraz bardziej dokładne wraz z postępującym rozwojem technologii, a w szczególności dzięki neuroobrazowaniu. Naukowcom udało się powiązać poszczególne części mózgu z konkretnymi działaniami psychicznymi. W ramce poniżej znajdziesz kilka przykładów. Mózgowe obszary do zadań specjalnych. Kora przedczołowa i ciemieniowa – wzmożona aktywność w tym obszarze towarzyszy koncentracji uwagi, rozwiązywaniu nowych problemów i innowacyjności. Używasz jej intensywnie, gdy w drodze do pracy planujesz swój dzień, przygotowujesz raport albo robisz listę zakupów na najbliższy tydzień. Płaty skroniowe – są pobudzone, gdy używamy wyobraźni przestrzennej oraz wnioskowania matematycznego i analitycznego. Są niezbędne nie tylko, gdy rozliczasz zeznanie podatkowe, ale także gdy chcesz zaparkować w garażu albo męczysz się z ułożeniem pojazdu kosmicznego z klocków Lego. Boczna część kory czołowej – odpowiada za to, co potocznie nazywamy inteligencją. To dzięki niej jesteś w stanie wykazać się erudycją i błyskotliwością na bankiecie. Bruzda centralna (oddzielająca płat czołowy od skroniowego) jest tym głębsza, im bardziej uzdolniona muzycznie jest dana osoba. Nikt tego nie sprawdził, ale bruzdy Mozarta i Beethovena były pewnie głębokie jak Rów Mariański.

Ave Amygdala! Kluczową część układu limbicznego stanowi ciało migdałowate. Jest tak ciekawe, że zasługuje na osobną opowieść. Tworzą je dwie lustrzane struktury (o wielkości i kształcie migdała – jaki zbieg okoliczności), położone w prawej i lewej półkuli mózgowej. Ciało migdałowate reaguje na bodźce, głównie negatywne, związane z zagrożeniem. Ma swoją niewielką, ale własną, pamięć, którą zapełnia w ciągu całego życia, najwięcej we wczesnym dzieciństwie. Magazynuje wiedzę o wszystkich doświadczonych emocjach, ale najbardziej wyczulone jest na strach i złość. Wystrasz swoje ciało migdałowate. Potrzebna jest do tego sznurówka. Połóż ją przed sobą na stole, złap za łepek i zrób wężowaty ruch, tak jakby coś pełzło w twoją stronę. Jedni czują na plecach ciarki, inni ciareczki, jeszcze inni nic nie czują. Do której grupy należysz? Chcesz spróbować czegoś innego? Poproś, żeby ktoś nachylił ci się do ucha i cichutko zawarczał. Zadziała, nawet jeśli zrobi to bardzo cichutko (tylko musi być naprawdę blisko). Twoje pobudzenie świadczy o 2 milionach lat ewolucji zapisanych w najgłębszych pokładach mózgu i o tym, kto był śmiertelnym zagrożeniem dla naszych przodków. Ma też wrodzone uprzedzenia. Jest wyczulone na duży rozmiar, esowaty ruch i pewne dźwięki. Jak się domyślasz, to scheda po przodkach. Wielkie zwierzęta, ptaki o dużej rozpiętości skrzydeł, wijące się jadowite węże, ryki i warknięcia – przez miliony lat ich unikanie za wszelką cenę było warunkiem przetrwania kolejnych pokoleń ssaków. Nie trzeba się uczyć, by wiedzieć, że nawet ciche warknięcie nie oznacza nic dobrego. Wielkie obiekty, jak traktor czy ciężarówka, wciąż fascynują dzieci (niektórym zostaje to na całe życie). Znamienny jest fakt, że kilka milimetrów od ciała migdałowatego znajduje się ośrodek pubudzenia seksualnego. Pewnie już rozumiesz, dlaczego wężowe ruchy w tańcu Shakiry albo Axla Rose z Guns N’ Roses wzbudzają u wielu zwierzęce emocje. Ciało migdałowate uaktywnia się także w pewnym szczególnym stanie, którego nikomu nie życzę. Zagrożeniem może być i to, co jest wewnątrz nas samych. Doświadczają tego osoby w czasie zawału serca – prócz bólu w klatce piersiowej ogarnia je paniczny strach. W ten sposób ciało migdałowate ostrzega, by nie bagatelizować bólu i natychmiast szukać pomocy. Całkiem sensownie, biorąc pod uwagę, jakim zagrożeniem jest atak serca. Do ciała migdałowatego trafiają także informacje już „oszlifowane” i „ucywilizowane” przez korę czołową. Dlatego boimy się nie tylko węży

i tygrysów, ale także utraty pracy czy fotoradarów. Takich abstrakcyjnych pojęć ciało migdałowate samo z siebie nie umiałoby zrozumieć – potrzebuje do tego wsparcia bardziej zaawansowanych struktur mózgu.

Ciało migdałowate jest szarą eminencją mózgu. Wpływa na twoją cielesną elektrownię, fabrykę chemiczną, a nawet na centrum dowodzenia.

Ciało migdałowate jest w ciągłym pogotowiu. Nieustannie czuwa i tylko czeka, by sprowokować mózg do działania. Sygnały, które wysyła do innych części mózgu, a pośrednio także do całego ciała, zmieniają nie tylko twoje

samopoczucie, ale także wygląd i zachowanie. Procesy, które potrafi zainicjować, to na przykład mobilizacja ciała za pomocą hormonów do walki lub ucieczki, zmiana akcji serca i pracy naczyń krwionośnych, napięcie mięśni narządów wewnętrznych oraz szkieletowych (objawia się m.in. podwyższonym głosem, grymasem twarzy, przyjęciem określonej pozycji ciała), a także skupienie uwagi, wzroku i słuchu na groźnym bodźcu. Jak widzisz, ciało migdałowate jest w stanie nieźle namieszać. Cała jego ciężka praca ma na celu przygotowanie cię do zmierzenia się z sytuacją, najczęściej raczej niefajną. Wiesz już, że ciało migdałowate otrzymuje informacje ze wzgórza oraz z płatów czołowych. Jest jednak nie tylko odbiorcą sygnałów, ale także ich nadawcą. Wpływa na pracę „elektrowni”, czyli autonomicznego układu nerwowego (AUN). Oddziałuje na podwzgórze, czyli „fabrykę chemiczną”, która kontroluje reakcję hormonalną organizmu. Ma także liczne połączenia z korą skojarzeniową, która jak „centrum wywiadowcze” opracowuje informacje o napływających obrazach i dźwiękach. Ciało migdałowate jest szarą eminencją mózgu, która pociąga za sznurki regulujące całą psychikę. A jeszcze wcale nie tak dawno, na początku lat 80. ubiegłego wieku – kiedy Thriller konkurował z Purple Rain[18], a koncern Motorola sprzedawał telefony komórkowe po 4 tysiące dolarów za sztukę – środowisko naukowe uważało, że ciało migdałowate odpowiada za integrację informacji węchowej, czyli jego rola jest mało istotna, żeby nie powiedzieć marginalna.

Chemia miłości i nie tylko Twój mózg, tak jak całe ciało, jest jedną wielką fabryką chemiczną. Komórki nerwowe komunikują się ze sobą przy użyciu specjalnych cząsteczek – neurotransmiterów. Jest ich kilkadziesiąt, z czego kilka na pewno znasz, bo zdarza im się trafiać na czołówki gazet. W ogromnym skrócie: dopamina odpowiada za przyjemność, serotonina za motywację, oksytocyna za bliskość, GABA za odprężenie, a noradrenalina za pobudzenie wywołane stresem. Ta ostatnia działa w tandemie z adrenaliną, która nie jest neuroprzekaźnikiem, a hormonem. To oznacza, że przekazuje informacje na dłuższych dystansach – nie w mózgu, ale w całym ciele. Również hormonów znamy już kilkadziesiąt (żeby było jeszcze trudniej, to niektóre hormony mogą pełnić funkcję neuroprzekaźników i na odwrót). Jak widzisz, trudno się oprzeć wrażeniu, że całe nasze funkcjonowanie zależne jest od chemicznych koktajli, które organizm sam sobie serwuje. Weźmy choćby miłość. To uczucie „naj”: najpiękniejsze, najsilniejsze, najbardziej pożądane i najczęściej opisywane w sztuce. To także obiekt badań naukowców. Neuronauka i biochemia odkryły, że mózgi zakochanych do złudzenia przypominają mózgi osób zażywających kokainę. Miłość działa dosłownie jak uzależnienie. Rolę narkotyku odgrywa obiekt naszych uczuć, a dokładniej zestaw i ilość substancji, które dzięki niej produkuje ciało. Już sam widok ukochanej osoby, jej głos i dotyk uruchamiają w mózgu produkcję

fenyloetyloaminy – neuroprzekaźnika, który podnosi poziom dwóch innych psychoaktywnych związków. Pierwszy to noradrenalina, hormon odpowiedzialny za mobilizację, gotowość do działania i podejmowanie ryzyka. Drugi to dopamina – neuroprzekaźnik pobudzający układ nagrody. Tak na marginesie fenyloetyloaminy jest też pod dostatkiem w czekoladzie, która w naturalny sposób pobudza ośrodek przyjemności (pewnie dlatego powstało powiedzenie: „czekolada nie zadaje pytań, czekolada rozumie”). Tak, to właśnie przez dopaminę kochamy kochać. Wystarczy dotyk ukochanej osoby, spojrzenie albo nawet myśl, a dostaniesz kolejną jej dawkę. Niektórzy uzależniają się od stanu zakochania. Dlatego osobę po rozstaniu można porównać do osoby „na głodzie” – pojawiają się u niej stany depresyjne, brak energii i chęci do życia. Uwaga, zakochanie zostało zakwalifikowane przez Światową Organizację Zdrowia jako choroba. Ma nawet swój numer – F63.9 – zaburzenie nawyków i popędów. Wiele związków upada po 2 latach, gdy poziom fenyloetyloaminy w organizmie zaczyna spadać do stanu wyjściowego. Niektórzy szukają wtedy nowych obiektów uczuć. Natomiast za sukces związków, które przetrwają dłużej, odpowiada endorfina – pochodna morfiny. Jej wydzielanie jest aktywowane przez wysiłek fizyczny i śmiech (i przez czekoladę). Jeśli znajdziesz sposób, by dopamina była wytwarzana w obecności partnera, da to twojemu związkowi poczucie bezpieczeństwa i stabilizacji. Równie ważna jest oksytocyna, dzięki której odbieramy czułość, bliskość i ciepło partnera. To ona sprawia, że nawiązujemy głębszą więź emocjonalną i budujemy wzajemne zaufanie. Jej poziom maleje, gdy żyjemy w stresie, smutku i gdy się kłócimy. Drugim stanem, gdy chemia w ciele bierze górę nad intelektem, jest stres. Zaalarmowany niebezpieczeństwem mózg pobudza nadnercza do wydzielenia adrenaliny. Ta błyskawicznie rozchodzi się wraz z krwią po całym ciele i mobilizuje je do pracy (na przykład do walki albo ucieczki). Działanie adrenaliny jest krótkotrwałe, zostaje ona szybko rozłożona w organizmie. Jej rolę przejmuje drugi hormon stresu – kortyzol, którego zadaniem jest podtrzymywanie stanu mobilizacji. Długotrwałe narażanie na stres powoduje w ciele prawdziwe spustoszenie. Te same hormony, które pomagają uciec przed rabusiem, potrafią uszkadzać tkanki i organy (więcej w: EMOCJE. Sekcja 1).

Moje trzy grosze Starożytny filozof chiński Konfucjusz[19] powiedział: „Jeśli kochasz to, co robisz, to nie jest to praca”, a zatem… właściwie to nie pracuję zbyt dużo. Mam za to szczęście otaczać się wyjątkowymi ludźmi. Ze wspaniałym zespołem badawczym w firmie NEUROHM staramy się dodać cegiełkę do imponującego gmachu poznania i nowych technologii. Chcemy, aby firmy jeszcze lepiej rozumiały potrzeby swoich konsumentów i pracowników oraz żeby jeszcze lepiej się z nimi komunikowały. A ze szkoleniową firmą Inemo popularyzujemy wiedzę o mózgu

i umyśle. Opowiadamy, jak odkrycia neuronauki i psychologii przekładają się na codzienne życie w pracy oraz w domu. Prowadzimy warsztaty MindSpa™, czyli „spa dla umysłu”. W trakcie zajęć pokazujemy, co można zrobić, żeby skuteczniej walczyć ze stresem, oraz jak sprawić, aby stale się rozwijać, niezależnie od tego, ile ma się lat. Na przestrzeni ostatnich 20 lat stworzyliśmy i rozwijamy dwa narzędzia, które pozwalają badać psychikę i przewidywać zachowanie. Pierwsze – BIONAVI™ – analizuje neurofizjologiczne sygnały, jakie wysyła ciało w trakcie oglądania telewizji, grania na komputerze, przeglądania gazety czy dowolnej innej czynności. Rejestrujemy zmiany elektrycznej aktywności kory mózgowej za pomocą EEG (mowa o słynnych falach mózgowych), zmiany napięcia skórnogalwanicznego, czyli GSR (powszechnie znane jako ciarki na plecach), oraz ruchy gałek ocznych (śledzenie, gdzie człowiek konkretnie patrzy) – tzw. eye tracking. Surfowanie po falach mózgowych. Dzięki analizie reakcji neurofizjologicznych można sprawdzić, czy film, piosenka albo wystąpienie w telewizji są emocjonalnie angażujące oraz czy pobudzają do działania. Co więcej, technologia ta pozwala śledzić reakcje widowni w każdej sekundzie programu. Dzięki temu widać, czy scena nie jest zbyt długa i nużąca, czy film reklamowy dobrze wybija się z bloku (i pobudza mózg już w pierwszych 3 sekundach) albo czy wideoklip jest równie dobry jak sama piosenka (coraz rzadziej). Dodatkowo analiza ruchu gałek ocznych ustali, czy osoby wystarczająco długo patrzą na opakowanie, komunikat prasowy lub stronę internetową oraz czy w pierwszej kolejności kierują wzrok tam, gdzie byśmy chcieli, czy też trzeba coś w projekcie poprawić. Jeśli chcesz obejrzeć wyniki takich neurobadań, odwiedź stronę emosapiens.pl/neurocases. Ochotnicy zgłaszają się do laboratorium, na ich głowy zakładamy specjalne elektrody (uczestnicy nazywają je pieszczotliwie „mózgoczepkiem”), a do palców u rąk przyczepiamy coś na kształt pierścieni. Ich oczy obserwuje ukryta w ekranie mikroskopijna kamera (prawie taka sama, jak kamerka wideo w twoim laptopie), a jeśli chcemy badać, na co patrzy osoba np. idąca po zatłoczonej ulicy albo robiąca zakupy w supermarkecie, wtedy zakładamy jej specjalne „kosmiczne” okulary, zdalnie podłączone do sieci. Algorytmy BIONAVI™ rozpoznają, jak zmienia się aktywność neurofizjologiczna w trakcie kontaktu z badanym obiektem i porównują to ze stanem ogólnego pobudzenia przed testem. Dzięki temu wiemy, która z 3 wersji kinowego trailera najbardziej zachęci do obejrzenia filmu albo ile procent odwiedzających zwróci uwagę na oznakowanie informacyjne w centrum handlowym. Gęsia skórka, mokre dłonie i reklama. Te objawy silnych emocji to żywe

skamieniałości emocjonalnych reakcji naszych przodków. Gęsia skórka to skurcz mięśni przy cebulkach włosów, który pozwalał jeżyć futro. Nastroszone, odstraszało przeciwników, gdyż zwiększało swoją objętość, a w chłodzie było dodatkową warstwą izolacyjną. Wilgotne dłonie to z kolei fizjologiczna reakcja na niebezpieczeństwo, która pozwalała naszym małpim przodkom lepiej chwytać gałęzie i dzięki temu szybciej gonić lub uciekać. Dzisiaj gęsia skórka i mokre dłonie są bardzo ważne dla twórców reklam i filmowców. Bada się je, analizując zmiany napięcia skórnogalwanicznego (GSR), po to by stwierdzić, czy reklama zachęca do zakupu, a film wbija w krzesło. Drugie narzędzie – iCode™ – bada czas reakcji w odpowiedzi na zadane pytanie. W praktyce to połączenie tradycyjnej ankiety z komputerową analizą czasu, jaki jest potrzebny na zastanowienie się. Osoba rozwiązująca test udziela odpowiedzi na wyświetlane pytania, dotykając ekranu komputera, tabletu czy smartfona. Wybiera jedną z 3 możliwych opcji: „tak”, „nie”, „trudno powiedzieć”. Program komputerowy rejestruje odpowiedź oraz czas, jaki zajęło jej udzielenie. Precyzja pomiaru jest ogromna, bo sprowadzona do rzędu milisekund. Zaawansowane algorytmy uwzględniają, jaki wpływ na czas reakcji miały czynniki uboczne (jak szybko ktoś czyta, jak sprawne ma palce, czy jest zmęczony, rozproszony, czy jest z natury szybki, czy wolny, czy ma szybkie połączenie z internetem, czy wolne itp.). Eliminując zakłócenia, program ustala, czy proces udzielenia odpowiedzi wymagał większego, czy mniejszego wysiłku (czyli operacji, jakie musi wykonać mózg, aby przetworzyć wszystkie udzielone mu informacje i odpowiednio zareagować). Krótszy czas oznacza, że reakcja jest lepiej utrwalona i zgodna z posiadaną wiedzą albo wręcz instynktowna. Technologia iCode™ odkrywa informacje, z których nie zdajemy sobie sprawy albo do których trochę wstydzimy się przyznać. Dzięki takim narzędziom nowoczesna psychologia jest w stanie opisać zjawisko uprzedzeń rasowych, etnicznych czy płciowych, których nie wykrywały tradycyjne badania kwestionariuszowe. Dotyk prawdę ci powie. Dzięki analizie czasu reakcji można stwierdzić, czy osoba wierzy w to, co mówi, czy raczej chciałaby w to wierzyć. Albo czy przez grzeczność mówi, że coś zrobi, choć nie jest do tego przekonana. Do takich badań nie potrzeba drogiego sprzętu medycznego – wystarcza komputer lub dowolne urządzenie mobilne (tablet, smartfon) z dostępem do internetu. Opracowaliśmy algorytmy, które potrafią wyciągnąć prawdziwy sens zebranych informacji, odrzucając szum, zmienność osobniczą i inne tego typu błędy pomiaru. Jeśli chcesz się przetestować, odwiedź stronę emosapiens.pl/icode.

Chcesz wiedzieć, co tak naprawdę lubi twój mózg? Już dziś mamy aplikacje, które to potrafią. Mogą pomóc ci w zrozumieniu siebie, ale także… w robieniu zakupów.

Zapamiętaj! Ludzki mózg pozwolił człowiekowi zmienić świat i zdobyć przewagę nad innymi gatunkami. Mózg powstał nie do intelektualnego myślenia, a do emocjonalnego odczuwania sygnałów z ciała i z otoczenia. Mózg jest wiecznie zapracowany, pochłania mnóstwo energii i nigdy nie śpi. Mamy trzy mózgi w jednym. Gadzi mózg reguluje podstawowe funkcje biologiczne i instynkty, ssaczy pozwala czuć i być blisko z innymi, a najmłodszy ewolucyjnie, wyłącznie ludzki, odpowiada za twoją

osobowość, myślenie abstrakcyjne, mówienie i planowanie. Ostatnie 100 lat to czas odkrywania mózgu przez neurologię, psychologię i psychiatrię. Ostatnie dwie dekady to istna nawałnica nowych danych. Narodziny neuronauki pozwoliły śledzić najbardziej subtelne fenomeny umysłu, takie jak pamięć, uwagę i emocje, i to w czasie rzeczywistym. Układ limbiczny jest fundamentem reagowania emocjonalnego. Ciało migdałowate to najważniejsza część układu limbicznego. Jeszcze nie tak dawno uznawano ją za mało istotną. Tymczasem to szara eminencja mózgu, która pociąga za sznurki regulujące całą ludzką psychikę.

9 Edward Michael „Bear Grylls” – brytyjski podróżnik, popularyzator sztuki przetrwania; ikona surwiwalu. 10 Light My Fire – jeden z najsłynniejszych utworów zespołu The Doors. Mimo upływu lat wciąż potrafi rozpalić. Imię róży – powieść kryminalna, której akcja toczy się w średniowieczu. Z jej autora, włoskiego filozofa Umberto Eco (1932–2016), uczyniła jednego z najbardziej rozpoznawanych intelektualistów świata, a wcielającemu się w główną rolę w ekranizacji powieści byłemu agentowi 007 – Seanowi Connery’emu – przywróciła należny blask i uwielbienie. 11 Matrix – kultowy film braci (a obecnie sióstr) Wachowskich z 1999 roku. Główny bohater (grany przez Keanu Reevesa) dowiaduje się, że świat, w którym żyje, jest tylko obrazem przesyłanym do jego mózgu przez roboty, a jego życiem cały czas ktoś steruje. 12 Michael Jordan to genialny amerykański koszykarz, przez wielu uważany za jednego z największych sportowców XX wieku. 13 Mowa o słynnym eksperymencie Pepsi Challenge przeprowadzonym w 2003 roku przez Reada Montague. 14 „Call of Duty” – popularna seria gier komputerowych, tzw. strzelanka pierwszoosobowa. Adele – brytyjska piosenkarka, mistrzyni wyciskania łez u milionów fanów muzyki na całym świecie. Leo Messi i Cristiano Ronaldo – najlepsi piłkarze naszych czasów (a jeden z nich prawdopodobnie wszech czasów), wielokrotni królowie strzelców, tryumfatorzy Ligi Mistrzów oraz laureaci Złotego Buta i Złotej Piłki. 15 Falsyfikacja to odmiana rozumowania zwanego sprawdzaniem. Termin ten rozpowszechnił austriacki filozof Karl Popper (1902–1994). Obecnie falsyfikacja stanowi podstawę metody naukowej. 16 William Ockham (1285–1349) był średniowiecznym uczonym, teologiem i filozofem. Przeszedł do historii jako twórca metodologicznego postulatu zwanego od jego nazwiska brzytwą Ockhama. Zakłada on, że w procesie myślenia „nie należy mnożyć bytów ponad potrzeby”. 17 Pierre Paul Broca (1824–1880) był francuskim chirurgiem i antropologiem. Jako pierwszy zauważył, że osoby z afazją, czyli zaburzeniami mowy, mają uszkodzoną konkretną część mózgu.

18 Thriller i Purple Rain – ponadczasowe hity Michaela Jacksona i Prince’a. 19 Konfucjusz (551–479 p.n.e.) – jego myśli ukształtowały cywilizację Chin, Japonii, Korei i Wietnamu. Ponad 70 jego bezpośrednich uczniów zostało wybitnymi uczonymi.

Rozdział 3

Emocje. Szybkość, pewność, działanie

„Kiedy o tym myślałam, czułam radość i napięcie, nieśmiałość i wielką niecierpliwość – wszystko to naraz, czułam się człowiekiem”. Stephenie Meyer, amerykańska pisarka

Czy wiesz, że twój mądry smartfon nigdy się nie obrazi? Nawet jeśli go ubrudzisz lub zapomnisz naprawić pękniętą szybkę. Dysponuje milionem superważnych umiejętności, ale nie ma emocji. Superkomputer Sunway TaihuLight łatwo wyliczy trajektorię lotu promu kosmicznego, ale nie potrafi się uśmiechnąć. Też nie ma emocji. Owe niezwykłe procesy psychologiczne występują u ludzi i zwierząt, żadna genialna maszyna ani sztuczna inteligencja ich nie posiada. Nawet jeśli najlepsi programiści stanęliby na głowie, i tak nie sprawią, że ich podopieczni będą przeżywali cokolwiek, nawet najbardziej banalne odczucia – nie mówiąc już o takich ekwilibrystycznych doznaniach jak sprzeczne emocje, wewnętrzny głos czy irracjonalność. Tymczasem my, ludzie, potrafimy to wszystko. Z łatwością i bez wysiłku. Codziennie, nawet śpiąc. Czy rozpiera cię duma? Powinna!

Sekcja 1. Po co są emocje Na początek wyjaśnię, że: Emocje pobudzają do działania lepiej niż najmocniejsza kawa • Dają ci nadzieję tam, gdzie zabiera ją logika • Powodują, że twoje życie jest wyjątkowe i kolorowe (szary to też kolor) • Nie ma złych emocji. Nawet te nieprzyjemne są po to, by ci służyć • Zdziwisz się, jak ważny jest gniew, strach, wstręt… i smutek • Otrzymasz instrukcję, jak się kłócić zgodnie z zasadami Emo Sapiens.

Mądrość emocji Emocje są piękne i mądre, powstały na drodze ewolucji, podobnie jak ciało i mózg. Dostaliśmy je po to, aby lepiej dostosować się do zmiennych warunków związanych z dziką przyrodą, groźnymi drapieżnikami i innymi ludźmi, którzy albo nam sprzyjali, albo chcieli nas skrzywdzić. Umiejętność dostosowywania się do coraz to nowych sytuacji stała się kluczem do przetrwania. Samo reagowanie instynktowne (wyłącznie w takie są wyposażone zwierzęta) było zbyt sztywne i tym samym przestało być wystarczające. Emocje w zmaganiu się z ciągłą zmianą okazały się nad wyraz przydatnym mechanizmem. Pokazują ci, co jest istotne, a na co nie musisz kierować uwagi. Artyści i celebryci marzą, aby wzbudzać emocje – pozytywne czy negatywne, byle tylko nie obojętność. Dzięki temu nie przemijają. Emocje dużo lepiej niż odruchy i instynkty pozwalają żyć dużej grupie. Są jak zderzaki, dzięki którym mimo kolizji nikomu nic złego się nie dzieje. Zamiast się z kimś bić, robisz grymas złości i w większości przypadków to wystarczy. Jest kłótnia, ale nie ma uszkodzeń na ciele. Dobre uczucia spajają grupy i tworzą więzi. Łączą ludzi w rodzinę, grupę przyjaciół, bliskich znajomych, kolegów i koleżanki, dalszych znajomych. Policz wszystkich, na pewno będzie ich więcej niż 150 (patrz: str. 38). Emocje są jak puzzle, które dzięki wypukłościom i wklęsłościom tworzą dużo trwalsze układanki, niż zrobiłyby to mało fantazyjne, bo stricte racjonalne trójkąty albo nieco ciekawsze, ale wciąż proste (kątne) instynkty. Odczucia uruchamiają działanie, nadają mu kierunek oraz skracają czas namysłu. Są dużo bardziej elastyczne niż sztywne zwierzęce instynkty i dużo szybsze niż późniejsze ewolucyjnie logiczne myślenie (patrz: UMYSŁ). Emocje mówią o świecie więcej, niż się spodziewasz. Nie tylko mówią – dają ci napęd, by z tą wiedzą zrobić coś pożytecznego.

Emocje dopingują do działania Praktycznie w każdej chwili dnia emocje poganiają cię, przyciągają jak małą kulkę lub odpychają. Już sama nazwa wiele mówi. Po łacinie emovere znaczy „wprowadzać w ruch”. Możesz sobie tego nie uświadamiać, ale decyzjami, przedsięwzięciami i planami zarządzają twoje emocje. To namiętności, a nie logiczne argumenty, nadają sprawom bieg. Jeszcze nikt nie stłukł talerza w intelektualnym uniesieniu. Jeśli znasz geniusza, który rwie włosy z głowy i ciska przedmiotami, to chyba nie masz wątpliwości, że stoją za tym silne emocje, a nie rzeczowa analiza. Rozum sam z siebie jest beznamiętny i bezduszny. Jest jak komputer – sprawny, ale też nudny i przewidywalny. Natomiast uczucia nadają energię i zaangażowanie nie tylko działaniom artystycznym, ale także naukowym podbojom, tworzeniu przełomowych biznesów oraz, co najważniejsze… codziennemu życiu. Może ci się zdawać, że żyjesz zgodnie ze szczegółowo rozpisanym kalendarzem (jeśli jesteś typem dobrze zorganizowanym i poukładanym) albo podejmujesz decyzje na bieżąco, biorąc pod uwagę wszystkie za i przeciw (jeśli stawiasz na niezależność i masz się za indywidualistę). Tak naprawdę od samego rana rolę szefa szefów w twoim życiu pełni nie kto inny, jak emocje. Gdy dzwoni budzik, pozwalają rano wstać z łóżka, bo nęci cię zapach dobrej kawy albo gorącej wody z imbirem i cytryną (spróbuj koniecznie, to dużo przyjemniejszy motywator niż poczucie obowiązku). A potem towarzyszą od jednej aktywności do drugiej. Wywiązujesz się z obowiązków, dotrzymujesz obietnic, pilnujesz terminów – robisz to wszystko, żeby uniknąć poczucia winy lub wstydu. W pracy stawiasz sobie poprzeczkę coraz wyżej, bo lubisz uczucie rywalizacji. Fascynujesz się nowym projektem, bo pociąga cię niepewność, ekscytacja i przygoda. Kończysz rozpoczęte zadania, bo wiesz, że duma uderza do głowy lepiej niż szampan. Za twoim działaniem stoi czasem strach (że możesz stracić pracę, wpędzić się w długi, zniszczyć relacje albo po prostu przebimbać życie), złość (że ominą cię sukcesy i nie zdobędziesz tego, czego chcesz), a niekiedy także zazdrość (że to inni, a nie ty, zdobędą to, o czym marzysz). Ale te same cele osiągają również ci, których napędza entuzjazm, ciekawość, dobrze wyważona ambicja, a niekiedy po prostu miłość i poczucie odpowiedzialności za rodzinę i bliskich. Rodzice doskonale wiedzą, ile są w stanie wykrzesać z siebie energii i inicjatywy, żeby zobaczyć uśmiech na twarzy swojego malca (nawet jeśli ich dziecko ma już ponad 40 lat). To nie logika, lecz silne i piękne emocje – miłość i czułość – pomagają im szukać gwiazdki na niebie lub nie spać po nocach, gdy dziecko choruje. Za każdym razem, gdy osiągasz cel, czujesz satysfakcję. Twój mózg to lubi, dlatego nowe wyzwanie (jeśli jest w zasięgu twoich możliwości) budzi ekscytację, pragnienie, ciekawość. Pozytywne emocje w długofalowej perspektywie motywują do działania lepiej niż negatywne. Wiedzą o tym dobrzy trenerzy i dietetycy. Szybciej (i przyjemniej) schudniesz, jeśli będziesz myśleć o dobrych aspektach zmiany: satysfakcji z osiągniętego celu, uczuciu wygody i lekkości

w mniejszym rozmiarze oraz radości, jaką daje poruszanie się w sprawnym i zdrowym ciele. Jeśli motywacja przez krytykę, straszenie i racjonalną argumentację (nadwaga, miażdżyca i zadyszka na schodach) zadziała, to raczej na krótko. Marchewki – i te emocjonalne, i te w diecie – wykonają lepszą robotę.

Emocje nadają życiu barwy Z pewnością są w twoim życiu okresy lepsze i gorsze. Mijają miesiące dni podobnych do siebie, a potem przychodzi czas, kiedy żyjesz na maksa i masz głowę pełną wrażeń. To może być zakochanie, urlop, narodziny dziecka, pierwsze miesiące w nowym mieście albo wyjątkowo fajny projekt w pracy. Po takim czasie zostają wspomnienia i niedosyt. Czy wiesz, czemu naprawdę zawdzięczasz taki niepowtarzalny okres w życiu? Nie zaskoczę cię, jeśli powiem, że dzieje się tak dzięki emocjom. To właśnie one nadają życiu barw. Wyobraź sobie jak wyglądałby pojedynek o tytuł mistrza świata w szachach, jeśli po obu stronach stołu siedziałyby nie dwie osoby, tylko dwa komputery? Logicznie rozumując, pojedynek maszyn powinien być większą ucztą duchową, gdyż stałby na wyższym poziomie niż pojedynek między ludźmi. Od czasu sławnego pojedynku między Rosjaninem Garrim Kasparowem a Deep Blue w 1996 roku nie ma wątpliwości – maszyna jest mocniejsza od człowieka. Wtedy pokonała mistrza szachowego, a na początku 2016 roku program komputerowy AlphaGo wygrał z najlepszym graczem w go, mieszkańcem Korei Południowej Lee Sedolem. Chyba jednak zgodzisz się ze mną, że oglądanie wyrafinowanych posunięć generowanych przez dwie płytki i setkę umieszczonych na nich procesorów mało kogo by interesowało. Po pierwsze, nie ma możliwości, że stanie się coś niespodziewanego, np. że osoba broniąca tytułu mimo przewagi pozycyjnej popełni ludzki (sic!) błąd i sensacyjnie przegra. Maszyny w kwestii operacji egzekucyjnych są nieomylne (więcej: AUTOMATYZMY). Po drugie, wiadomo, że wygra komputer z lepszymi podzespołami. A zatem nie ma napięcia, nie ma zabawy, nie ma barwnych zwrotów akcji, nie ma kolorytu, który zapierałby dech w piersiach. Każda emocja jest jak barwa na palecie malarza. Farby dodają spektrum możliwości artyście, a emocje sprawiają, że życie staje się charakterystyczne, nasycone i pasjonujące. To, jakich kolorów używasz najchętniej, określa twój temperament i osobowość. Natomiast proporcje farb na palecie zmieniają się tak, jak i ty się zmieniasz. Doświadczenie i życiowe okoliczności wpływają na to, czy masz do dyspozycji więcej żywych barw, czy przeciwnie – odcieni szaroburych. Oto przepis na malarskie arcydzieło pt. „Twoje życie”: weź plamę zielonej nadziei, powyżej nałóż błękit entuzjazmu, tuż obok sekwencję czerwonych akcentów żądzy, miłości i pasji. Do tego delikatnie muśnij seledynową nostalgią, fioletowym smutkiem i purpurą rozczarowania. Nad wszystkim rozciągnij żółty okrąg radości, spełnienia i satysfakcji. Et voilà! Obraz niepowtarzalny i piękny.

Spraw, by paleta twoich emocji była zawsze świeża i żywa. Forrest Gump[20] mawiał, że „życie jest jak pudełko czekoladek; nigdy nie wiesz, na co trafisz”. Inaczej niż w bombonierce, w życiu spotykają cię rzeczy nie zawsze słodkie – czasem są kwaśne, czasem słone, a niekiedy gorzkie. Przychodzą momenty, gdy samo słowo „emocje” otwiera w głowie szufladkę z czarną rozpaczą, dnem, beznadzieją i lamentem. Są też sytuacje, gdy pragnęłoby się nie czuć absolutnie niczego. Zdaję sobie z tego sprawę, ale chcę cię przekonać, że nawet w najgorszych chwilach emocje pozostają twoim sprzymierzeńcem. Złe rzeczy dzieją się, czy tego chcemy, czy nie. Nie będę ich nawet wymieniał, bo każdy ma własną listę. Prawda o nich dociera w znikomej części przez intelekt. Cierpienie dotyka nas poprzez smutek, złość, lęk, zwątpienie i depresję. Właśnie w takich chwilach zastanawiamy się, czy bycie człowiekiem czującym emocje to rzeczywiście najlepsze dokonanie Natury. Niektórzy zamrażają emocje, otaczają je murem, odwracają się od swoich przeżyć. Rozumiem to i szanuję, ale sam wybieram inne podejście i zachęcam do tego także ciebie. Strach cię chroni, złość dodaje odwagi, a smutek odbiera siły, żeby zrobić sobie krzywdę. Kiedy jest ci źle, masz wokół siebie bliskich i przyjaciół. Nawet jeśli nie rozwiążą problemu i nie znajdą wyjścia z sytuacji, pomogą ci emocjonalnie. Obejmą cię, pokażą, że są z tobą i że dla nich i tak jesteś the best. A jeśli to nie pomoże, delikatnie wyjmą pędzelek z twojej dłoni, włożą do wody i wypłuczą z burości.

Emocje dają nadzieję Niemiecki filozof Immanuel Kant[21] powiedział, że „dla przeciwwagi wielu uciążliwości życia niebo ofiarowało człowiekowi trzy rzeczy: sen, śmiech i nadzieję”. Ta ostatnia jest naszą tajną bronią, asem w rękawie, którego wyciągamy, kiedy sytuacja jest… beznadziejna. Nadzieja to piękna i potężna emocja, która leży u podstaw wielu innych. To przekonanie, że przyszłość ma ci do zaoferowania dużo dobrego. Dzięki takiemu nastawieniu otwierają się przed tobą możliwości, rozbudzasz w sobie oczekiwanie i gotowość do działania.

Emocje dają ci nadzieję, nawet jeśli rozum chce ją odebrać. To wtedy robisz rzeczy niemożliwe.

Nadzieja to emocja, która wydaje się najbardziej irracjonalna ze wszystkich, jakie znamy. To także uczucie najbardziej paradoksalne: nabiera tym większego znaczenia, im mniej na nie miejsca. W czasach, gdy wszystko idzie po twojej myśli i naprawdę możesz liczyć (czyli mieć nadzieję) na pomyślność, nadzieja jest ci właściwie zbędna. To tylko przyjemny dodatek. Zupełnie inaczej jest, gdy staczasz się po równi pochyłej, a wszystkie znaki na niebie i ziemi mówią ci, że będzie jeszcze gorzej. Wtedy nadzieja staje się najważniejsza!

Nadzieja tych, którzy zmieniają świat. Los ludzi kroczących w awangardzie nie jest lekki. Jeśli chcą coś zmienić i stworzyć coś nowego, muszą zmagać się ze status quo. Potrzebują najpierw przebłysku geniuszu, aby to wymyślić, a następnie ogromnej determinacji, by to wdrożyć na przekór oporowi ludzi, materii, biurokracji, zastałemu porządkowi. Kluczem do ich sukcesu nie jest chłodna analiza, ale ogromny ładunek emocji: złości lub frustracji, jeśli chcą coś zmienić (Nelson Mandela, Martin Luther King, sufrażystki, członkowie Solidarności); pasji i entuzjazmu, jeśli tworzą coś, czego jeszcze nie było (bracia Wright, Walt Disney, Henry Ford, Steve Jobs); no i najważniejsze – nadziei – bo to ona podtrzymuje ich na drodze do celu. Mało kto ze współczesnych Renoira i Moneta w XIX-wiecznym Paryżu był w stanie zrozumieć ich teorie o barwach i kolorowaniu powietrza. W wieku XV podobnie ryzykowne było pragnienie Kosmy Medyceusza, by genialny samouk Brunelleschi stworzył we Florencji katedrę z kopułą, jakiej świat wcześniej nie widział. Dzięki nadziei wierzyli, nawet gdy nikt inny nie wierzył. I dziś mamy wizjonerów tego formatu. Czy obietnice Elona Muska o lotach w kosmos równie przyjemnych, jak wycieczki na Hawaje, są tak samo niewiarygodne, jak pomysły Medyceusza czy Forda? Założę się, że również w twoim życiu najwspanialsze rzeczy zrodziły się, gdy twój intelekt dał się ponieść twórczej sile emocji. Gdy rozum mówi: „Czeka cię dno i siedem metrów mułu”, nadzieja odpowiada: „Uszy do góry, na pewno jakoś się odbijesz od tego dna! Z pewnością da się coś wymyślić”. Delikatny płomień nadziei zagrzeje cię do walki z najtrudniejszymi przeciwnościami. Niektórzy mówią, że nadzieja jest matką głupich, i chcą tym samym zdyskredytować i ją, i tych, którzy się nią kierują. Uważam, że ci „głupcy” to życiowi geniusze. W trudnych chwilach potrafią na tyle zawiesić działanie racjonalnego rozumu, by pozwolić nadziei przeprowadzić ich przez zły czas. To właśnie oni wygrywają w chwilach próby. Dzięki nadziei powstaję i wierzę.

Czy negatywne emocje są złe? Jeśli negatywne emocje byłyby złe, już dawno zniknęłyby z arsenału reagowania. Coś, co jest ewolucyjnie nieadaptacyjne, czyli niekorzystne dla przetrwania, ma mniejszą szansę na bycie przekazanym w genach kolejnemu pokoleniu. W wypadku negatywnych emocji tak się nie dzieje, jest wręcz odwrotnie. Strach, złość, wstręt i smutek to, jakby nie patrzeć, cztery najważniejsze reakcje w świecie ludzi i zwierząt (więcej już za chwilę). Na krótką metę mogą wydawać się niepotrzebne i nieprzyjemne. Na dłuższą metę… dalej są nieprzyjemne, ale ich

znaczenia nie da się przecenić. Wszystkie razem i każda z osobna pozwalają ci bezpiecznie przeżyć kolejny dzień.

Strach informuje o zagrożeniu Informuje o zagrożeniu i niebezpieczeństwie, daje siłę do ucieczki. Bez strachu nie zapalałaby się „lampka kontrolna” – „Uważaj, samochód!”, „Nie wychylaj się za barierkę!”, „Zabierz rękę, bo się skaleczysz!”. Bez niego nie przetrwalibyśmy kwadransa. Ekspresja mimiczna strachu pokazuje drugiej osobie, że nie chcemy wchodzić w konfrontację, że się wycofujemy. Pomyśl tylko, ile bezsensownych bójek nigdy się nie wydarzyło, bo jedna z osób zawczasu się wystraszyła. Lepiej się przestraszyć, wycofać (to biorą na siebie emocje), potem przegrupować się i obmyślić strategię (tym zajmuje się intelekt), a następnie wrócić i spróbować jeszcze raz. Jest pewna emocja, która utrudnia myślenie, pozbawia kreatywności, a nawet paraliżuje. To lęk, czyli strach, którego źródło jest ci nieznane. Jeśli czegoś się lękasz, przede wszystkim zlokalizuj źródło niepokoju. To nie jest łatwe, ale spróbuj. Jak detektyw Poirot[22] przeanalizuj możliwe przyczyny, porozmawiaj o tym z życzliwymi osobami, które cię dobrze znają. Jeśli mimo to lęk cię nie opuszcza, udaj się do specjalisty. Podczas terapii pomoże ci zamienić lęk na strach. Kiedy będziesz wiedzieć, czego się obawiasz, usuniesz źródło zagrożenia albo nauczysz się je omijać. Strach jest na samym szczycie listy najważniejszych emocji. Od milionów lat nieustannie karmiliśmy nim mózg, bo niebezpieczeństwo czyhało za każdym drzewem i kamieniem. Chcąc nie chcąc, nieco się od strachu uzależniliśmy. Teraz czasy są bezpieczniejsze, ale mózg tego nie wie. Domaga się stymulacji strachem, a my chętnie go karmimy, oglądając dreszczowce i filmy akcji, wsłuchując się w wiadomości z kraju i ze świata o klęskach, nieurodzajach, makabrycznych wypadkach. Mimo że intelekt potępia tę fascynację tragediami i okropieństwami, trudno oprzeć się pokusie, by chociaż raz rzucić na nie okiem. Wiedzą o tym dobrze wydawcy brukowców, najpopularniejszej literatury współczesności (patrz też: Wstręt i Ciekawość).

Złość dodaje odwagi Pojawia się, gdy ktoś przekracza obowiązujące normy, dopuszcza się niesprawiedliwości, szkodzi tobie lub bliskim. Motywuje do interwencji, dodaje siły i odwagi, powoduje, że nie dopuszczasz, by ktoś cię skrzywdził. Jeśli nie umiesz jej kontrolować, złość przeradza się we wściekłość, która jest ślepa, niszczy przedmioty i rani ludzi (fizycznie lub werbalnie). A jeśli ktoś wyraża ją w internetowym hejcie, nie wiedząc, rani bardziej siebie niż ofiarę (fizycznie

i psychicznie). Złość pozbawiona ujścia rodzi frustrację. Ta jest dopiero niebezpieczna! Jak bezwonny gaz. Jest pasywna i niszczy człowieka, wpędzając go w marazm i zgorzknienie. Za to na poziomie społecznym, milion razy wzmocniona, aktywizuje się i obala rządy oraz ustroje. W świecie zwierząt złość jest ważniejsza niż w świecie ludzi. Czworonogi nie mają naszego intelektu i dlatego nie potrafią negocjować i wypracować kompromisu. W ich świecie wygrywa silniejszy, a nie ten, kto argumentami przekona drugą stronę w dyskusji. Nasz świat dzięki cywilizacji rządzi się częściej prawem pisanym niż prawem pięści, przynajmniej większość z nas do tego dąży. Niestety organizm wciąż jest skory do rozwiązywania problemów złością, a nie szukaniem porozumienia. Żeby temu przeciwdziałać, pozbaw się fizycznej siły do wyrażenia złości i zrób sobie detoks (więcej w: Emocje na manowcach).

Wstręt chroni przed truciznami Robi wszystko, żebyśmy się nie otruli. Uczula cię, aby nie włożyć do ust zepsutego pokarmu, który okropnie wygląda albo pachnie. A jeśli świadomość go nie posłucha, wstręt i tak postawi na swoim, prosząc o pomoc swojego silniejszego kumpla – czyli odruch wymiotny. Ekspresja wstrętu zmniejsza dopływ nieświeżego powietrza do nozdrzy, a innym sygnalizuje, żeby zawczasu poskromili swoje apetyty. W czasach współczesnych ekspresja ta jest używana do zaczepiania ludzi. Widok osoby, która patrzy na ciebie z wyrazem pogardy i niesmaku, jest bardzo nieprzyjemny. Ale nie aż tak nieprzyjemny jak uderzenie lub podrapanie. Niemiłe doznanie, gdy ktoś okazuje dezaprobatę, jest i tak lepsze niż uszkodzenie ciągłości skóry. Wstręt – obok strachu – to kolejna emocja, która w teraźniejszości jest rzadziej używana niż w przeszłości. Aby stymulować mózg bodźcami wstrętu, karmimy go obrzydliwymi narracjami i zdjęciami, obleśnymi scenami w horrorach i czytaniem odrażających historii, jakich pełno jest w internecie czy kolorowej prasie codziennej. To taka suplementacja minerałów, których – i całe szczęście – brakuje nam w zwyczajnym życiu.

Smutek oszczędza energię Ogarnia nas w obliczu straty. Smutek pojawia się wtedy, kiedy dzieje się coś złego, na co nie mamy wpływu. Odbiera energię, by zaniechać i tak już bezcelowej walki i walenia głową w mur. Nie możesz nic zrobić, a zatem wydatkowanie cennej energii jest niepotrzebne. Dopada cię przygnębienie, apatia, zamykasz się w sobie, kładziesz się na łóżku, śpisz albo patrzysz w sufit. Ogromnie cierpisz. Po co ci taka emocja? No właśnie po to, by nie cierpieć jeszcze bardziej. Ciało odbiera siłę do działania, aby nie wyrządzić sobie i innym

fizycznej krzywdy. Smutek jest bardzo istotny w świecie zwierząt. Młode ssaki najpełniej okazują go, gdy opuści je matka. Wpierw biją na alarm, ale takie zachowanie jest niebezpieczne, gdyż może ściągnąć uwagę drapieżników. Dlatego opuszczone zwierzęta nieruchomieją, oszczędzają energię i chowają się, by zwiększyć swoją szansę na przetrwanie do czasu, aż mama wróci. Ekspresja smutku, jaka maluje się na twarzy, budzi w innych chęć pomocy i udzielenia wsparcia. U zwierząt jest wyrazem submisji, czyli poddania się, które mówi: „Nie atakuj mnie, nie chcę już walczyć, nie rób mi krzywdy”. Gdy jest źle, bezwiednie szukamy podobnych nam – „towarzyszy niedoli”. Porównujemy swoje i ich losy i widzimy, że nie jest aż tak źle, mogło być gorzej[23]. W przewlekłej, chorobliwej formie smutek i przygnębienie mogą przerodzić się w depresję. Wtedy sprawa jest poważna i nie wyleczy się sama. Musisz zwrócić się do specjalisty. Czy zdziwi cię, jeśli napiszę, że lubimy się smucić? Popatrz na najsłynniejsze piosenki wszech czasów, większość z nich to utwory nostalgiczne. Tonacje molowe, teksty piosenek o nieszczęśliwej miłości, ze smutnymi zakończeniami to przepis na morze łez i niezliczoną liczbę pobrań z sieci. Szczególnie atrakcyjne jest połączenie smutku i złości, nostalgii i walki. Smutne nutki wprowadzają nas w stan melancholii i rozrzewnienia. Wspominamy, stajemy się wrażliwi, kreatywni, skłonni do refleksji. Smutne treści uszlachetniają, otwierają na innych. Nie tylko w muzyce, ale i w literaturze, malarstwie, no i oczywiście w kinematografii. Ile filmów, które otrzymały statuetkę Oscara, to produkcje wesołe, a ile – wzruszające i źle się kończące? Aby zostać królem rozrywki w Hollywood, trzeba umieć opowiadać o smutkach.

Po co są ciekawość i radość? No dobrze, opowiedziałem, po co są emocje negatywne. Ale dlaczego człowiek się dziwi? Po co mu radość? To trudne zadanie, bo o ciekawości i przyjemnościach pewnie wiesz wszystko. Tym niemniej spróbuję. A jeśli nic nowego nie powiem, to przynajmniej cię rozbawię. Lubimy się smucić. Oto smutne i pełne złości piosenki, które podbiły serca milionów na całym świecie: Purple Rain – Prince; Stairway to Heaven – Led Zeppelin; Dream On – Aerosmith; You Know My Name – Chris Cornell [i James Bond]; Lose Yourself – Eminem; November Rain – Guns N’ Roses; Lazarus – David Bowie; Against All Odds – Phil Collins; Nothing Else Matters – Metallica. A jakie są twoje propozycje? Odwiedź stronę emosapiens.pl/lovetocry i sprawdź typy innych czytelników.

To dziwne, ale lubimy się smucić. Dobrze wiedzą o tym artyści. W końcu najsłynniejsze utwory wszech czasów to wyciskacze łez.

Ciekawość rozwija Gdyby nie chęć sprawdzenia, co jest tam, po drugiej stronie, siedzielibyśmy wciąż na drzewie i wcinali banany. Pomyśl, co by było, gdyby nasz praprzodek nie poczuł impulsu, by zeskoczyć z gałęzi i poszukać szczęścia na afrykańskiej sawannie. Co go do tego skłoniło? Może głód, może niewygoda, pewnie już się nie

dowiemy. Ja obstawiam, że ciekawość. To wewnętrzne poruszenie, które kazało mu iść i odmienić swoje życie. I ciągle się dziwić – w odróżnieniu od małpy, istoty, która nie była aż tak ciekawa. Ciekawość jest jedyną emocją, która początkowo nie ma znaku. To, czy stanie się przyjemnym, czy nieprzyjemnym doświadczeniem, zależy od okoliczności. Nastolatka wygląda przez okno, otwiera szeroko oczy (żeby wyostrzyć spojrzenie i wszystko dojrzeć), a chwilę potem krzyczy do kolegi: „Rodzice wcześniej wrócili!”, albo do brata: „Rodzice nareszcie wrócili!”. To samo zdarzenie – różne okoliczności, różne znaki zaskoczenia, negatywne lub pozytywne. Ciekawość jest emocją blisko powiązaną z intelektem. W psychologii mówi się o popędzie eksploracyjnym, który biologicznie motywuje do uczenia się i poznawania nowych rzeczy. Dzięki namysłowi możesz odkrywać nowe rozwiązania, tworzyć wynalazki, ślęczeć po nocach, studiując książki, surfując po sieci. Ciekawość dostarcza energii niezbędnej do działania. Popatrz na siebie. Jak ciężko jest wykonywać czynność nudną i przewidywalną, a z jaką chęcią i łatwością zapracowujesz się dla czegoś ciekawego? Ile prawdy jest w powiedzeniu, że „lekarstwem na nudę jest ciekawość, za to nie ma lekarstwa na ciekawość”. Czy wiesz, dlaczego kobiety, malując rzęsy, otwierają buzię? Powoduje to zdziwienie, czyli ekspresja mimiczna ciekawości. Robią tak bynajmniej nie dlatego, że są czymś zaskoczone. Rozchylenie ust to bezwiedne dopełnienie wyrazu mimicznego. Już tłumaczę: aby łatwiej rozprowadzić tusz po rzęsach, należy zrobić okrągłe oczy i unieść brwi. Wszystko po to, by napiąć skórę powiek i ułatwić malowanie. Tymczasem okrągłe oczy i uniesione brwi to dwie z trzech składowych ekspresji zdziwienia. Brakuje… otwartej buzi. A zatem układ nerwowy odpowiedzialny za budowanie ekspresji mimicznej widzi, że wykonano już dwie trzecie wyrazu, a jako że słynie ze skrupulatności, dorzuca od siebie brakujący składnik, czyli otwartą buzię. Wszystko przebiega samoczynnie, większość pań nawet nie jest świadoma tego, co dzieje się z ich ustami. Jeśli którejś kobiety nie przekonuje mój wywód, proszę bardzo. Następnym razem zrób to z zamkniętą buzią. Zobaczysz sama, jak sprawy się skomplikują.

Radość zachęca do powtarzania Radość to przyjemność i rozluźnienie. To zachęta do powtarzania czynności, która ją wyzwala, chociażby kochania się. Psychologicznie miłość służy zaspokojeniu potrzeby bliskości i intymnego przebywania z ukochaną osobą, ale biologicznym i ewolucyjnie pierwszym celem orgazmu jest zapłodnienie i przekazanie genów kolejnemu pokoleniu. Pewnie mało kto o tym tak myśli, ale z punktu widzenia wydatkowania energii akt płciowy to kawał ciężkiej roboty. Czy gdyby nie wiązał się z ogromną przyjemnością, ktokolwiek chciałby go powtarzać tak regularnie i tak często? Wyobraź sobie, jak tragiczne konsekwencje dotknęłyby całą ludzkość, gdyby orgazmowi nie towarzyszyło

ekstremalne doznanie. Musi koniecznie być pozytywne, wyjątkowe i unikalne. Aby go doświadczyć, trzeba się kochać. Natura nie pozwoli, aby cokolwiek innego – gra w pokemony czy robienie kremu z dyni w thermomiksie – dawało ci orgazm. Radość to uczucie, które pojawia się w wyniku aktywacji układu nagrody, sprawiającej, że chcesz ten stan ponownie wywołać. To zupełnie inna reakcja niż złość, strach, wstręt czy smutek. Emocje negatywne mówią, że jesteś w sytuacji, której należy unikać. Radość motywuje do działania proaktywnego, inicjatywy w szukaniu partnera seksualnego, dobrego jedzenia i wygodnego łóżka. Pozytywne emocje mają jednak swoją ciemną stronę: używki są tak przyjemne, że prowadzą do uzależnień. Pobudzanie układu nagrody staje się ważniejsze niż słuchanie ważnego głosu negatywnych uczuć: strachu, wstrętu, winy. O rozsądku nie wspominając. Przyjemność jest ewolucyjnie starym uczuciem. W podstawowej wersji doświadczają jej nawet gady. Natomiast radość to uczucie typowe dla ssaków. To nadrzędne spoiwo każdej ssaczej, w tym i ludzkiej, społeczności, choćby tak małej, jak rodzina. Zjedzenie smacznego posiłku jest bardzo przyjemne, ale zjedzenie go w gronie najbliższych budzi uczucia jeszcze silniejsze. Radość ze wspólnej zabawy, śmiech i rodząca się przy tym więź są gwarantem spójności rodziny (czy stada). W rodzinie więź jest budowana przez wspólny posiłek, w większych społecznościach podobną rolę odgrywają festyny i parady, a w skali kraju – transmisje na żywo z wydarzeń społecznych, kulturalnych lub sportowych. Nigdy nie poczujesz takiej więzi z resztą mieszkańców kraju, jak w dniu, gdy twoja drużyna narodowa wygra ważny międzynarodowy mecz.

Emocje na manowcach Krytycy emocji kojarzą je z nieopanowanymi wybuchami złości, utratą kontroli nad własnym zachowaniem, irracjonalnymi decyzjami. Prawda, tak się zdarza. Ekstremalne emocje mogą zaślepiać i siać spustoszenie, ale to tylko niewielki wycinek całego spektrum możliwych reakcji emocjonalnych. U człowieka bez zaburzeń psychicznych jedynie marginalna część doświadczanych emocji jest szkodliwa. Choć nie wszystko, co odbierasz, ci się podoba, to w ogólnym rozrachunku więcej zyskujesz, niż tracisz. Strach może niekiedy ograniczać i zabierać przyjemność z szalonej przejażdżki kolejką górską w Disneylandzie, ale na co dzień chroni przed zagrożeniami. Złość czasem ponosi, ale zwykle pozwala walczyć o swoje prawa i bronić się przed egoizmem innych. Wstręt męczy cię latem, jeśli podróżujesz nieładnie pachnącym autobusem, ale zabezpiecza przed zjedzeniem przeterminowanej potrawy z lodówki. Za każdym razem, gdy ogarnie cię emocja, której nie lubisz, połóż na jednej szali to, co ona daje, a na drugiej to, co zabiera. Rachunek zysków i strat związanych z dobrymi i złymi emocjami powinien być dla ciebie korzystny.

Jeśli jakaś niepowtarzalna okazja umknie ci sprzed nosa, masz prawo się wściekać, tupać i używać nieprzystojnego języka. To naturalny upust dawany przez twoje dzikie ciało. Chodzi o to, jak długo ta złość (na siebie albo na świat) będzie cię trzymać. Jeśli chwilę mierzoną w minutach lub kwadransach – wszystko w porządku. Jeśli godziny albo dłużej – zastanów się, dlaczego cała sytuacja rozstroiła cię do tego stopnia. To nie powinno trwać aż tak długo. Twój umysł powinien zestroić się na nowo i być jak orkiestra gotowa do koncertu. Może to przemęczenie, przepracowanie? Jeśli tak, przeczytaj Dekalog Emo Sapiens i weź go sobie głęboko do serca. A może nie masz wsparcia ze strony bliskich i przyjaciół? Przecież to ich zadanie być koło ciebie, także w trudnych chwilach. A może nie masz ich wsparcia, dlatego że nie masz nikogo? Jeśli tak, zrób dwie rzeczy. Po pierwsze, przestań się użalać nad sobą. Już wystarczy. Po drugie, zajmuj się więcej swoimi dziećmi. Baw się z nimi, przyglądaj się im albo po prostu bądź w tym samym pokoju. A jeśli nie masz dzieci, idź pomagać innym. Do szpitali, domów spokojnej starości, sierocińców, hospicjów. Wszędzie tam, gdzie będą cię potrzebować. Zobaczysz, co się stanie. I jak szybko odzyskasz równowagę i poczucie sensu. Jeśli rachunek zysków i strat jest niekorzystny, jeśli nie pomaga ani wypoczynek, ani przebywanie z dziećmi, ani pomoc innym, jeśli emocje niszczą twoje życie osobiste lub zawodowe, skontaktuj się ze specjalistą. Musisz je skalibrować tak, aby ci służyły, a nie szkodziły. Zapewniam, zdrowe emocje są zawsze po twojej stronie. Tak jak prawdziwi przyjaciele.

Zrób sobie detoks i spal buzującą chemię Problem stanowią negatywne emocje, ale w ekstremalnej formie. Początkowo błaha sytuacja eskaluje i zaczynasz się nakręcać, coś gotuje się w środku ciebie. To, co wywołało złe emocje, zwykle jest mniej groźne niż następstwa dzikiej kłótni, czyli połączenie intensywnych emocji z wyrafinowanym intelektem. Wrzaski i fajerwerki złośliwości (która świadczy o inteligencji) to prawdziwie wybuchowy koktajl, doprawiony ostrymi słowami, bolesnymi ripostami, wypominaniem zaszłości, mówieniem rzeczy, których wcale nie myślimy, robieniem okropnych min (dobrze przynajmniej, że sami ich nie widzimy, mogłyby przyprawić o palpitacje serca). Za działanie w afekcie winę ponosi… automatyczny system zarządzania. Z reguły bardzo nam pomaga (patrz: AUTOMATYZMY), ale tym razem, zerwany z uwięzi, pędzi na oślep. Z górki na pazurki. I sieje spustoszenie. Z przerażeniem wsłuchujemy się we własne słowa, które wychodzą z naszych ust, z niedowierzaniem patrzymy na rzeczy, które robimy (latające talerze to nie pogłoski, istnieją naprawdę, każdy to wie). Atak furii jest sponsorowany przez chemiczne fabryki w ciele, przez hormony stresu: adrenalinę, a przede wszystkim kortyzol. Wszystko po to, by wdrożyć plan agresywnego działania. Kiedy przepełnia cię furia, wściekłość, poczucie niesprawiedliwości i rozgoryczenie, musisz spalić buzującą chemię. Kortyzol

podnosi ciśnienie i poziom cukru we krwi, by utrzymać cię w stanie pełnej gotowości. Ale po co ma pomagać w wypalaniu dziury w twoich wnętrznościach? Aby się pozbyć niechcianego dopalacza, trzeba go przekierować na działanie zastępcze. Czyli musisz zmęczyć mięśnie. Pobiegaj, przejdź się gdzieś, wbiegnij po schodach. Zrób sobie detoks! Bierz przykład ze zwierząt. Jelenie i sarny, widząc zagrożenie, instynktownie uciekają i nie zatrzymują się, nawet jeśli intruz przestaje je ścigać. Aby pozbyć się ładunku energii, mogą wybiec nawet kilka kilometrów poza własny rewir. Bierz przykład ze sprinterów. Po dobiegnięciu na metę krążą jeszcze po bieżni, aby zeszło z nich napięcie, aby ich wytrenowane do granic możliwości ciała pozbyły się naddatku adrenaliny. W konkurencjach biegowych standardowo dokłada się jedno okrążenie więcej, aby przywrócić równowagę fizjologiczną (nie mówiąc już o samym roztrenowaniu po zakończeniu zawodów). Rób tak samo – ucz się od najlepszych! Ruszaj nie tylko głową, ale i mięśniami. Zmuś je do pracy. Włącz muzykę, ale nie po to, by jej słuchać, lecz by szukać rytmów i wytańczyć stres. Poskacz na trampolinie, przepłyń basen, idź na rower, pobiegaj po parku. A że dodatkowo ujędrnisz ciało, poprawisz sylwetkę i polepszysz sobie humor – trudno, takie życie.

Jak się kłócić lepiej Kłóć się, ale zgodnie z zasadami Emo Sapiens. Po pierwsze, pamiętaj: kłótnia oznacza, że ta druga osoba jest dla ciebie ważna. W innym wypadku organizm nie angażowałby się w wydatkowanie drogocennej biologicznej energii i odczuwałby… obojętność. Jeśli coraz częściej panują między wami „ciche dni”, jeśli nie masz siły, by walczyć o swoje racje, to może twój organizm wie coś, co do ciebie jeszcze nie dociera. Może wasze drogi powoli się rozchodzą, może inwestowanie wysiłku w relację będzie coraz trudniejsze?

Gdy dopada cię furia, zapomnij o racjonalnych argumentach. Twoje ciało jest wściekłe i już. Nie posłucha głosu rozsądku, ale uspokoi się, gdy dasz mu fizyczny wycisk.

Po drugie, Emo Sapiens stara się przerwać ciąg negatywnych zdarzeń już na samym początku. Zamiast nakręcać się kłótnią, zamiast eskalować wyścig zbrojeń, zamiast bombardować osobę, którą kocha, która jest mu bliska, na której mu zależy – zamiast tego wszystkiego musi się rozładować, dezaktywować. Ale nie w rozumieniu: odpuścić, machnąć ręką, ugryźć się w język. Nic z tych rzeczy! „Rozładować”, czyli odłożyć broń – spalić kortyzol, robiąc detoks. Jak się pewnie domyślasz, najtrudniejsze w tym wszystkim to przerwać kłótnię,

zanim zacznie się na dobre. Nie podam ci uniwersalnej recepty, jak to zrobić, ale podpowiem, gdzie szukać rozwiązania. Może spróbujesz zawczasu uzgodnić strategię postępowania w napiętych sytuacjach? Byłoby całkiem zabawnie powiedzieć: „Posłuchaj, kochanie, jak poczuję, że złość zaczyna się we mnie gotować, pozwól, że na chwilę się oddalę. Dla twojego dobra. Jeśli huknę drzwiami, to pamiętaj, że to już element zalecanego wysiłku mięśniowego”. Czy spalenie kortyzolu poprzez wysiłek motoryczny rozwiąże twój problem, spowoduje, że zmienisz zdanie, że wybaczysz? Niekoniecznie. Ale detoks sprawi, że nie będzie już w tobie chęci rozszarpania drugiej osoby. Nie będzie w tobie hormonalnych stymulantów rozkazujących ci atakować. Uspokoisz się „elektrochemicznie”. O kojącej funkcji odroczenia wściekłości wiedziały już nasze prababcie, mówiąc: lepszy drugi gniew niż pierwszy. Możesz starać się poradzić sobie z atakiem złości „tradycyjnie”, tzn. za pomocą czystego intelektu. Możesz poznawczo przewartościować sytuację, możesz znaleźć dobre strony, spróbować ochłonąć, uspokoić się, przemówić do rozsądku i logiki. Rób co chcesz, tylko pamiętaj – zmęcz jednocześnie mięśnie, wtedy najszybciej rozładujesz to nieznośne napięcie. A kiedy po wszystkim wrócisz i wciąż nie będziesz wiedzieć, co powiedzieć, aby przeprosić albo dać się przeprosić, to po prostu się przytul. Tak jak kotek do kotka albo tygrys do tygrysa.

Sekcja 2. Trudne początki Tu dowiesz się, że: W emocjach długo upatrywano jedynie zakłóceń w myśleniu • Akademickie podręczniki poświęcają emocjom nie więcej niż 5 procent miejsca, bo wcześniej nie potrafiliśmy ich badać • Emocja miewa z intelektem na pieńku. I zwykle to ona wygrywa • Można użyć wiedzy o emocjach, by być bardziej sexy.

Emocje w niełasce „Nie gorączkuj się tak”. „Złość piękności szkodzi”. „Pomyśl dwa razy, zanim coś zrobisz”. „Zachowaj zimną krew”. „W gorącej wodzie kąpany”. „Trzymaj nerwy na wodzy”. Powiedzieć, że świat emocji jest niedoceniany, to mało. I ludowe mądrości, i powiedzenia, i najróżniejsze epitety wywyższają opanowanie, a piętnują okazywanie uczuć. W życiu trzeba kierować się rozumem i basta. Logiczne myślenie, chłodna analiza i racjonalne argumenty to jedyne słuszne narzędzia do działania i podejmowania decyzji. Jeśli ktoś ośmiela się głośno odwoływać do intuicji lub głosu serca, automatycznie wpada do jednej z kilku niezbyt poważanych szufladek. Albo jest naiwniakiem o mentalności pensjonarki, albo padł ofiarą ideologii New Age, albo w najlepszym wypadku ma artystyczną duszę i trzeba dać mu spokój, bo „z takim normalnie nie pogadasz”. Swoją drogą kiedy ktoś choruje na emocje, to idzie do terapeuty po poradę albo do lekarza, żeby wypisał leki. A kiedy ktoś jest na bakier z intelektem, to nie musi z tym walczyć – i tak znajdzie miejsce, gdzie logika nie jest wymagana. Jej brak bywa nawet atutem. Początki myślenia o emocjach były nawet obiecujące. Arystoteles, jeden z największych filozofów starożytnej Grecji, w Poetyce pisze, że odegranie strachu, lęku, współczucia powoduje wstrząs emocjonalny, który prowadzi do oczyszczenia, słynnego katharsis. Jest to konieczne, by człowiek się odrodził (tak jak „zmartwychwstały” Dionizos, któremu teatr był poświęcony). Arystoteles wylicza nawet najlepszych, jego zdaniem, tragediopisarzy, którzy potrafią wzbudzać tak silne emocje w widzach. Niestety kolejne wieki przynosiły coraz większe dystansowanie się od emocji. W średniowieczu postrzegano je jako coś prymitywnego i zwierzęcego. Coś, co wymaga kontroli rozumu i jest względem niego podrzędne. Czasy oświecenia to kult rozumu, badań empirycznych, które przeciwstawiają obiektywne poznanie subiektywnym doznaniom, czyli przekładając na współczesny język: logikę – uczuciom. Analogiczne stanowisko do końca XX wieku prezentowało prawie całe środowisko naukowe. Przez długi czas uznawano, że emocje są zbędnym, ewolucyjnym balastem. Odziedziczyliśmy je po przodkach jak kości szczątkowego ogona czy wyrostek robaczkowy. Przed tysiącami lat miały może jeszcze jakiś

sens, ale dziś jedynie utrudniają życie Homo sapiens. Jeśli nie szkodzą, to na pewno nie pomagają.

Wielki grecki filozof Platon widział w człowieku jeźdźca powożącego dwoma końmi. Pierwszy to rozum i racjonalne impulsy, drugi to nieokiełznana pasja i namiętność.

Mogłoby się wydawać, że przynajmniej w psychologii – nauce, która zajmuje się ludzką duszą – emocje znajdą należyte uznanie. Nic bardziej mylnego! W podręcznikach akademickich informacji o emocjach jest jak na lekarstwo. Stanowią one najwyżej 5 procent treści. Badaczy interesuje wszystko, tylko nie one. Rozbierają na czynniki pierwsze pamięć, uczenie się, percepcję, mowę, procesy decyzyjne. Natomiast emocje, ich postrzeganie i rozumienie pozostają na szarym końcu akademickich zainteresowań. Nie było technik obrazowania, nie było przyjaźni z neuronauką (bo jeszcze nie istniała), dominowało przekonanie o wyłącznej sile racjonalnego myślenia, które jest w stanie kontrolować wszystko, także emocje. Panował „imperializm psychologii poznawczej”. Jeden z klasyków pisał, że emocje to tylko „przerwa w strumieniu procesów poznawczych”.

Twierdził, że pojawiają się „wskutek przeciążenia informacyjnego czy niedostępności adekwatnego [czyli mądrego] sposobu reagowania”. Jedynie sztuka pozostawała enklawą, w której ludzkie uczucia mogły grać pierwsze skrzypce. Akceptowano fakt, iż poeci, malarze, aktorzy i muzycy działają pod wpływem pasji i niekiedy wyraża się to nie tylko w ich pracy, ale także poprzez awantury, jakie wywołują na wernisażach i w restauracjach. Czasem tego wręcz oczekiwano. Podobne zachowanie sędziego lub biznesmena mogłoby zrujnować jego karierę. Ale artystów podziwiamy i płacimy im za to, by byli emocjonalni i nieprzewidywalni. Jednocześnie łatwo przychodzi nam traktowanie ich z pobłażaniem i lekceważeniem, co tylko potwierdza, jak niski jest status emocji w społeczeństwie. W dziedzinach życia innych niż sztuka – w nauce, polityce i dyplomacji, w biznesie i zarządzaniu – ideałem były i są pokerowa twarz i chłodny osąd beznamiętnego analityka.

Nauka odkrywa emocje Tymczasem emocje to jedno z najpiękniejszych i najmądrzejszych narzędzi, jakie dała nam Natura. Człowiek i jego złożona psychika powinny być raczej oświeconym imperium emocji niż kamiennym bastionem rozumu. Za tą tezą stoją odkrycia neuronauki. Ćwierć wieku temu, mniej więcej wtedy, gdy Bruce Springsteen wydał elektryzujący album Born in the U.S.A., doszło do kilku odkryć, które zmieniły bieg rzeczy. Gdy poznajemy tajniki psychiki, oczywiste staje się, że nazwa Homo sapiens nie pasuje do nas tak dobrze, jak myśleliśmy. Zdolność logicznego myślenia jest bardzo ważna, ale to emocje są pierwsze. Powinniśmy nazwać się Homo Emo Sapiens. Zwiastunem nadciągającej zmiany w wizerunku emocji był artykuł mojego Mistrza, profesora Roberta Zajonca. W 1980 roku opublikował on w czasopiśmie „American Psychologist” artykuł, a zarazem manifest: Uczucia a myślenie: Nie trzeba się domyślać, by wiedzieć, co się woli. Twierdził, że emocje to coś więcej niż odruch, bezwarunkowa reakcja, mało potrzebna albo wręcz przeszkadzająca w codziennym życiu. „Emocje zawsze towarzyszą myślom, lecz myśli nie zawsze towarzyszą emocjom” – pisał. Według powszechnie obowiązujących wtedy poglądów emocje to ostatnie i poślednie ogniwo procesu psychologicznego. Tymczasem Zajonc dowodził, że emocje są pierwsze, poprzedzają racjonalność i mają bezpośrednie przełożenie na to, co zrobimy, a czego nie. Co więcej, emocje mogą być przywołane przez bodźce, których świadomość nawet nie zauważyła (więcej w: PODŚWIADOMOŚĆ). Zajonc nie wahał się twierdzić, że są to procesy dla człowieka niezbędne, pierwotne, naturalne, niekiedy ważniejsze, a na pewno silniejsze niż procesy logiczne. W tamtych czasach głoszenie takich poglądów było odważne, żeby nie powiedzieć brawurowe. Dla większości ówczesnych naukowców jego tezy były trudne do przyjęcia. Artykuł podziałał na środowisko naukowe jak kij wbity w mrowisko, a jego tezy wpisały się w poczet rewolucyjnych idei, które zmieniły

obraz nowoczesnej psychologii. Tym samym Zajonc podzielił los innych wielkich umysłów w historii świata – na początku wyśmiewanych, potem krytykowanych, a następnie uznawanych za głoszących prawdy… oczywiste.

Czym jest emocja? Zajonc stworzył następującą definicję reakcji emocjonalnej: To zdolność do dokonania rozróżnienia i udzielenia przystosowawczej odpowiedzi do obecnych lub przewidywanych zdarzeń, które mogą być korzystne lub niekorzystne dla jednostki lub społeczności. Pozornie to kolejna nudna, książkowa regułka, tymczasem każde użyte słowo ma znaczenie. Chcesz się przekonać? Przeczytajmy ją razem. „Zdolność” oznacza, że emocje są wrodzone, a zatem nie musisz się ich uczyć i nigdy nie zapomnisz, jak je wyrażać. Ktoś cię wkurzył, chcesz odpowiednio do sytuacji zareagować, tylko… jak to się robi? Możliwe? Nie. „Dokonanie rozróżnienia” polega na tym, że decydujesz, czy coś jest dobre, czy złe, czy do czegoś będziesz dążyć, czy tego unikać. Może rozróżnienie nie jest superprecyzyjną reakcją (od takich mamy analityczne myślenie), ale w emocjach chodzi o szybkość i działanie – zatem zwykle wystarcza. Czym jest „przystosowawcza odpowiedź”? Oto kolejna, niezwykle ważna właściwość emocji – zdolność do uruchamiania energii i do mądrego działania; kiedy trzeba – do walki, ucieczki, obrony, ataku, a w przypadku pozytywnych doznań – do podtrzymywania stanu, który daje radość i zadowolenie. Odpowiedź tę wywołują wydarzenia „obecne”, czyli te, które dzieją się tu i teraz, te, które „przewidujesz”, oraz te, które „wspominasz”. Jasne, że w kontakcie twarzą w twarz z szefem, partnerem albo dzieckiem reakcja emocjonalna będzie gwałtowniejsza, ale wspominanie kłótni lub oczekiwanie na trudną rozmowę również wywołują silne odczucia. Na koniec jeszcze jeden aspekt emocji – to ich „społeczny” kontekst. Nikt nie jest samotną wyspą[24] , także w tej kwestii. Świat człowieka nie kończy się na czubku jego nosa, a reakcje emocjonalne nie ograniczają się do dbania o własny dobrostan – obejmują także bliskich ludzi: w rodzinie, grupie, a nawet większej społeczności. Pochodną tego faktu jest empatia, altruizm i poświęcenie dla dobra ogółu.

Gdzie rozum mówi pas Emocja to odpowiedź, jaką dają umysł i ciało na bodziec, wybierając między unikaniem go a dążeniem: chcę tego lub nie chcę, podoba mi się albo nie podoba, zagraża mi lub nie zagraża. Dopełnieniem emocji jest poznanie rozumowe. Ono też daje odpowiedź, ale rozróżnia między prawdą i fałszem. To duża różnica. Emocje nigdy nie mogą być fałszywe. Tymczasem racjonalny namysł często ma

problem z uzyskaniem wystarczającej liczby danych, tak aby jego sąd był poprawny. Męczy się i trudzi, a i tak niekiedy nie wie, co jest prawdą – spytaj naukowców, z niechęcią przyznają ci rację. Możesz się mylić, gdy oceniasz wzrost, zamożność czy zawód nowo poznanej osoby, ale twoja reakcja emocjonalna jest pewna – albo tę osobę lubisz, albo nie. Łatwo jest przyjąć do wiadomości, że się mylimy, gdy nowo poznany człowiek okazuje się szoferem, a nie prezesem korporacji. Moja znajoma tak właśnie zaklasyfikowała pewnego szpakowatego przystojniaka. Zwiodły ją drogi garnitur, eleganckie spinki oraz pewność siebie. Poznawcza pomyłka była tyleż niezręczna, co prosta do skorygowania (w drugą stronę – udobruchać prezesa – byłoby nieco trudniej). Natomiast emocjonalny osąd jest praktycznie nieodwołalny. Jeśli poczujesz do kogoś sympatię, to tak jest i już. Na łatwą zmianę nastawienia szansa jest mała. Pierwsze wrażenie robi się tylko raz.

Emocje utrzymują się dłużej niż sytuacja, która je wywołała. Często konflikt trwa w najlepsze, choć nikt już nie wie, o co poszło.

Uczucia mają to do siebie, że utrzymują się nawet po zupełnym zdezawuowaniu początkowych, racjonalnych przesłanek. Teraz wiesz, dlaczego twoja znajoma pozostaje w związku z kimś, kto wydawał się księciem z bajki, a teraz przypomina chorobliwie zazdrosnego Otella ze sztuki Szekspira. Ona dalej wierzy, że to przejściowe, że on się zmieni i będzie taki jak kiedyś. Nie jesteśmy lepsi – w podobną pułapkę wpadamy prawie na każdym kroku. Kto z nas nie zna takiej sytuacji: awantura trwa w najlepsze, a my zachodzimy w głowę, co właściwie ją wywołało? O co się kłócimy?

Nie jesteś w stanie zbyt dobrze kontrolować reakcji emocjonalnych (nie wymagają wysiłku, „dzieją się same”). Są one automatyczne i zachodzą bez względu na to, czy sobie tego życzysz, czy nie. Zupełnie inaczej rzecz ma się z osądem intelektualnym. Tu twoja wola jest panem i władcą – racjonalne decyzje podejmujesz w pełni świadomie. Nie da się powstrzymać odczuwania emocji. Można ewentualnie powstrzymać jej okazywanie; jednym udaje się to lepiej, innym gorzej. Dzieje się tak dlatego, że wszystkie inhibitory, czyli intelektualne hamulce, są zlokalizowane w korze mózgowej. Natomiast pierwotnymi emocjami zarządza podkorowy układ limbiczny. Gdy kora mówi: „Uspokój się!”, on śmieje się w głos. Uspokoisz się nie wtedy, kiedy dotrą do ciebie racjonalne argumenty, tylko wtedy, kiedy układ limbiczny i twoje ciało tak postanowią. A potem dodasz sobie postświadomą racjonalizację (już wkrótce się dowiesz, co to takiego). Od każdej reguły są wyjątki. Lepszą kontrolę nad emocjami mają ci, którzy praktykują medytację, np. mnisi z klasztoru Shaolin. Albo tenisowy czempion Serb Novak Djoković, którego regularność i kontrola na korcie w kluczowych fragmentach gry, wspomagane treningiem mindfulness, przeszła już do historii nowoczesnego sportu wyczynowego. Oczywiście i jego, i mnichów wyprowadziłby z równowagi niezawodny inspektor Jacques Clouseau[25].

Emocje to siła i znak Emocja składa się z dwóch czynników, komponentów: oznakowania i siły. Stąd nazwa teorii – „dwuczynnikowa teoria emocji”. Niektórzy twierdzą jednak, że nazwa wywodzi się od jej twórców, czyli dwóch wybitnych amerykańskich psychologów – Stanleya Schachtera i Jerome’a E. Singera. Sformułowali ją w 1962 roku, mniej więcej wtedy, kiedy angielski muzyk George Martin pokazał młodziutkim Beatlesom w studio nagraniowym, jak można jeszcze lepiej zaaranżować ich pierwszy hit Please Please Me. Według dwuczynnikowej teorii oznakowanie polega na dokonaniu oceny wydarzenia (lub towarzyszącego mu kontekstu) oraz określeniu, czy odczucie jest pozytywne, czy negatywne. Siła z kolei wskazuje na intensywność doznania, jak mocno coś przeżywasz. Siła pochodzi z neurofizjologicznej aktywności ciała, najczęściej jest pochodną aktywności endorfiny i serotoniny, a w sytuacjach stresowych adrenaliny i kortyzolu. Jej oznakowanie to z kolei wynik procesów psychicznych (emocjonalnego odczucia lub analitycznego namysłu), generowanych w układzie limbicznym i korze. Kiedyś uważano, że oznakowanie musi być zawsze czynnością świadomą, teraz wiemy, że ważną rolę odgrywają w nim także procesy utajone. Silną pozytywną emocją może być radość, kiedy klub, któremu kibicujesz, na kilka chwil przed końcem meczu nieoczekiwanie strzeli zwycięską bramkę. Albo kiedy dowiadujesz się, że twój projekt wygrał i dostał zgodę na dofinansowanie. Emocją bardzo miłą, ale mniej intensywną, jest wspomnienie zabawnej sytuacji,

jaka wydarzyła się w drodze do pracy. Albo kiedy widzisz, jakie wrażenie robią na koleżankach twoje nowe spodnie. Silna emocja negatywna jest wówczas, kiedy patrol drogowy każe ci zjechać na pobocze, a ty wiesz, że ma za co cię zatrzymać. Emocja negatywna przepełniająca cię od stóp do głów, ale dużo mniej intensywna fizjologicznie, rodzi się w ciemnym kinie, kiedy chlipiesz (który to już raz), że piękny Leo poświęcił swoje życie dla miłości, a Titanic zatonął w lodowatych wodach oceanu. Dwuczynnikowa teoria emocji jest mało skomplikowana, ale wynikają z niej ciekawe następstwa. Zacznijmy od syndromu gorącego lata. W upalne dni kierowcy są bardziej agresywni niż wtedy, gdy temperatura nie podnosi im ciśnienia. Oczywiście nie zdają sobie sprawy, że ich rozdrażnienie jest większe niż normalnie z powodu słońca, które niewinnie rozgrzewa asfalt, karoserię i ich temperament. Błędnie przypisują nadzwyczajne pobudzenie swojego organizmu karygodnemu złamaniu przepisów, tymczasem – gdyby było chłodniej – nie doszłoby do karczemnej awantury, a najwyżej do sprzeczki. Miej zatem świadomość, że kiedy żar leje się z nieba, łatwiej cię sprowokować i wytrącić z równowagi. Może dlatego w Los Angeles jest tylu nerwusów? Wiedza o dwuczynnikowej teorii emocji może też przydać się rodzicom. Kiedy malec przewróci się na placu, ganiając za piłką, wiele zależy od ich reakcji. Jeśli zaczniesz załamywać ręce: „Synku, nic ci nie jest? Nic cię nie boli? Nie potłukłeś się?”, to dzieciak, pobudzony upadkiem (ale nie na tyle, by się rozpłakać), patrząc na twoją reakcję, oznakuje wydarzenie jako wyjątkowe, niebezpieczne i bolesne. W rezultacie krzyk i rozpacz masz gwarantowane. Tymczasem jeśli ukryjesz swój niepokój, zbagatelizujesz wypadek i z uśmiechem powiesz: „Wstawaj, dzielny piłkarzu, nic się nie stało!”, jest duża szansa, że wszystko rozejdzie się po kościach, a dziecko za chwilę zajmie się ważniejszymi sprawami. Jak widzisz, to, co się stanie z napięciem, które czuje dziecko, w dużym stopniu zależy od reakcji dorosłych. Niedawno byłem świadkiem podobnego zdarzenia w stadninie koni. Grupa nastolatek miała zajęcia z ujeżdżania i skoków. Jedna z dziewczynek źle najechała na przeszkodę i w rezultacie wyleciała z siodła, przeleciała nad głową konia i upadła na ziemię. Wypadek wyglądał dosyć niebezpiecznie, ale instruktorka zareagowała z dużym spokojem. „Szybko wstawaj i wskakuj na konia, żebyś nie straciła swojej kolejki” – powiedziała zdecydowanym tonem. „Pewnie często ogląda takie wyczyny swoich podopiecznych” – pomyślałem. Dziewczynka posłusznie wsiadła na konia i dwie minuty później bezbłędnie pokonała tę samą przeszkodę. „I nie spadaj tak więcej, bo zaraz umrę na zawał” – dodała pod nosem instruktorka. Na szczęście tylko ja ją słyszałem.

Kącik dla dorosłych Inną sytuacją ilustrującą dwuczynnikowy mechanizm emocji jest fenomen tzw. make-up sex. Jeśli nie masz jeszcze ukończonych 18 lat, to lepiej nie czytaj

(zachęciłem cię?). To niezwykłe zjawisko zachodzi w trakcie kłótni, kiedy chwilowo nie znosisz osoby, którą w normalnych warunkach kochasz. Wypominasz jej okropne zachowanie, ona się broni, zaprzecza, odpowiada atakiem – słowem, atmosfera się zagęszcza. I nagle, ku swojemu zdziwieniu, czujesz, że coś się zaczyna z tobą dziać. „Jak seksownie wygląda, a kiedy tak się na mnie złości – myślisz – jakie ma pikantne spojrzenie, jaka siła emanuje z całego ciała”. Chwilę później zapominacie o całym świecie, przypominając sobie, dlaczego tak bardzo się kochacie. Wygląd „bardziej” seksowny niż standardowo to błędna interpretacja pobudzenia fizjologicznego wywołanego kłótnią, nie urodą, a całość jest szybko oznakowana pozytywnie. A nawet bardzo pozytywnie! „Niedaleko jest od miłości do nienawiści” – mawia przysłowie, a dwuczynnikowa teoria dobrze to tłumaczy. Oba uczucia mają przeciwne oznakowanie, ale takie samo pobudzenie. Dużo prościej jest zmienić znak, bo to przecież jedynie osąd psychologiczny. Zamienić małe pobudzenie na duże lub odwrotnie to dużo bardziej skomplikowana sprawa, tak jak rozpalenie bądź wygaszenie ogromnego pieca. Pewnie rozumiesz już, dlaczego łatwiej zakochać się w kimś, kogo się nie znosiło (potwierdzą to bohaterka filmu Dziennik Bridget Jones i jej znienawidzony/ukochany Mark Darcy), niż na miłość zamienić obojętność (zapytaj beznadziejnie zakochanych bez wzajemności). Chcesz być sexy – idź na horror. Jeśli osoba, z którą jesteś, jeszcze nie wie (albo zapomina), z jak niezwykle ekscytującym człowiekiem się zadaje, zabierz ją na horror. Najpierw obejrzyj go dokładnie i zapisz, w których minutach dzieją się jakieś okropieństwa. Następnie dobrze się przygotuj. Kiedy będziecie wspólnie oglądać film i zbliży się kluczowy moment, nachyl się w jej stronę i, jeśli jesteś mężczyzną, powiedz cokolwiek, ale najniżej jak umiesz. Jeśli jesteś kobietą, popatrz mu wtedy w oczy, ale najbardziej pikantnie jak umiesz. Pobudzenie wywołane filmem, twój niski głos lub spojrzenie i perfekcyjna synchronizacja zrobią swoje. Licz na wiele, bo robiąc to wszystko – zasługujesz na wiele. Jak podnieść swoją atrakcyjność, używając psychologii? Jeśli boisz się horrorów (patrz: ramka), idź do parku rozrywki, wyciągnij wybrankę bądź wybranka na most zwodzony nad przepaścią albo wsadź na motor lub do szybkiego samochodu (tylko nie przesadzaj). A jeśli to zbyt duży wysiłek, to kup podwójne espresso, też powinno zadziałać. Uśmiechaj się do wszystkich, ale szczególnie do osób pracujących fizycznie albo uprawiających jogging – tylko czekają na to, żeby błędnie wskazać przyczynę (a raczej ofiarę) swojego pobudzenia. ***

Podsumowując, trudno jest kontrolować przeżywanie emocji, ale jest to do pewnego stopnia możliwe. Znasz już dwa sposoby. Pierwszy: pozbądź się negatywnego napięcia, aplikując sobie detoks za pomocą aktywności motorycznej. Drugi sposób polega na przekierowaniu napięcia na coś, co pozwoli ci zbagatelizować zagrożenie. Innymi słowy, znajdź coś pozytywnego w całym zdarzeniu. Jeśli nie jest to możliwe, przynajmniej nie pogrążaj się w kontemplowaniu, jak bardzo cię coś boli. Wtedy będzie boleć mniej. Tak zapewnia dwuczynnikowa teoria emocji.

Sekcja 3. Emocje w mózgu Teraz czas, bym opowiedział ci o tym, że: Już 50 milisekund wystarcza, żeby poczuć emocje, a trzeba co najmniej 300, żeby o nich pomyśleć • Odczucie zawsze wyprzedza namysł • Aby przetrwać, zagrożony mózg najpierw działa, a dopiero później zadaje pytania • Odczuwanie sprzecznych emocji masz wpisane w naturę • Bardziej prawdziwe jest „czuję, więc jestem” niż „myślę, więc jestem” – Bruce Lee miał rację, a Kartezjusz się pomylił.

Narodziny emocji w mózgu Na początku lat 80. XX wieku Zajonc nie tylko odmienił myślenie o emocjach, ale także był pierwszym z mainstreamowych psychologów, który zainteresował się neuronauką i tam szukał inspiracji. Myślenie o emocjach jako aktywności układu nerwowego było wtedy równie niestandardowe, co w XVII wieku przekonywanie, że pioruny i błyskawice to tylko wyładowania elektryczne (tak na marginesie: emocje i prąd mają ze sobą wiele wspólnego – impuls nerwowy jest niczym innym jak wyładowaniem elektrycznym w neuronie). Współcześni mu humaniści, jeśli nawet śledzili prace neurobiologów, to najwyżej z czystej ciekawości, a nie po to, by uwzględnić je w swoich modelach. Opisy budowy i działania mózgu nie znajdowały zastosowania w psychologicznych teoriach. Dla dociekliwych lub chcących zaimponować. W powstawanie emocji zaangażowanych jest wiele części mózgu. Oto najważniejsze z nich: Hipokamp – odpowiada za zapamiętywanie faktów. Mogą mieć emocjonalne zabarwienie, jeśli nada je im ciało migdałowate. W hipokampie tworzy się także przestrzenny obraz rzeczywistości. To dzięki niemu w nieznanym mieście potrafisz odnaleźć drogę do hotelu. Podwzgórze – reguluje podstawowe popędy organizmu, takie jak głód i pragnienie. Gdy dostanie sygnał od ciała migdałowatego, pobudza przysadkę mózgową. Ta z kolei informuje nadnercza, by wydzielały adrenalinę i inne hormony stresu, które przygotowują organizm do ucieczki lub walki. Dzieje się tak na myśl o zbliżającym się deadlinie, gdy utkwisz w korku albo oglądasz szkockiego mistrza tenisa sir Andy’ego Murraya, który broni meczbola. Kora przedczołowa – przewiduje, tworzy i zmienia plany, organizuje działania oraz monitoruje ich rezultaty. Pozwala uzmysławiać sobie stany psychiczne, także te emocjonalne. Tam znajduje się siedziba Zarządu, któremu składa raporty reszta organizacji, czyli kory mózgowej.

Zakręt obręczy – pośredniczy w komunikacji między układem limbicznym a korą przedczołową. Odpowiada za konsolidację śladów pamięciowych. Przedstawia konkurujące bodźce korze czołowej (czy słuchać, co mówi do ciebie koleżanka, czy skupić się na przeglądaniu Facebooka), aby ta zdecydowała, co jest ważniejsze. Brzuszne pole nakrywki i jądro półleżące – to części układu nagrody, który jest głównym systemem motywującym. To on sprawia, że seks jest bardzo przyjemny, a bourbon smakuje lepiej niż single malt. J Wyspa – odpowiada za samoświadomość i odczuwanie sygnałów z ciała (mdłości, ściskanie w dołku itp.). Jest kluczowa dla odczuwania emocji pierwotnych, takich jak strach czy obrzydzenie. Aktywizuje się, zarówno gdy ktoś przy tobie wymiotuje, jak i wtedy, gdy człowiek zachowuje się nielojalnie lub wulgarnie. Neurologia (z której już za chwilę wyłoni się neuronauka) tak opisywała narodziny emocji w mózgu: w pierwszym etapie najważniejszą rolę odgrywa bodziec, który dociera do zmysłów. Może być przyjemny lub nie. Może pobudzać wzrok, słuch, smak, węch albo dotyk. Rejestrują go odpowiednie receptory i informacja o pobudzeniu trafia dzięki neuronom do mózgowej dyspozytorni, jaką jest wzgórze (jest pewien wyjątek – patrz str. 146). Nazwa „wzgórze” kojarzy się bardziej z geologią niż biologią i praktycznie nic nie mówi o funkcji tej części mózgu. A jest ona niebagatelna. Wzgórze odbiera sygnały od zmysłów i decyduje, co z nimi dalej począć. To coś w rodzaju wielkiego systemu dystrybucyjnego. Nie wszystkie informacje zebrane przez ciało muszą trafić do mózgu i świadomości. Wzgórze pełni rolę sekretarza, który wstępnie czyta korespondencję dyrektora. Część z niej to przecież zwykły spam, który zamiast na biurku szefa ląduje w koszu. Zwierzchnikiem wzgórza są płaty czołowe, klejnot w koronie kory mózgowej. W korze sygnał jest precyzyjnie oszlifowywany. Impulsom elektrochemicznym z ciała nadawane są tu reprezentacje i znaczenie. Dlatego kształty i kolory, które widzi oko, stają się obiektami – telefonem, rowerem czy drzewem – a sekwencje fal dźwiękowych układają się w słowa lub melodie. W tym momencie przychodzi czas na reakcję emocjonalną. Zanim do niej dojdzie, informacja z kory musi jeszcze trafić w jedno miejsce – do ciała migdałowatego. W rozdziale MÓZG siedlisko emocji umieściłem w układzie limbicznym, pamiętasz? Dla przypomnienia: to ta część mózgu, którą mają wszystkie ssaki i która odpowiada za uczucia, altruizm oraz opiekę nad potomstwem. Układ limbiczny jest podkorowy (znajduje się pod korą mózgową i jest od niej ewolucyjnie starszy). A ciało migdałowate to jego kluczowa część. Decyduje, czy bodziec ma wywołać reakcję emocjonalną (najczęściej negatywną, jak złość lub strach), czy nie. Nowe światło na to, jak rodzi się emocja, rzuciło laboratorium Josepha LeDoux[26]. Był on skromnym naukowcem z Nowego Jorku, wyposażonym w nieprzyzwoicie nowoczesne technologie, które umożliwiały neuroobrazowanie

pracy mózgu z precyzją i wygodą, o jakich poprzednie pokolenia mogły jedynie pomarzyć. Gdy LeDoux przystępował do pracy, Robert Palmer wyszukiwał dziewczyny do teledysku Addicted to Love. To nie mogło skończyć się inaczej, jak tylko przełomowym odkryciem, które opromieniło narodziny neuronauki.

Droga na skróty Sekwencję wydarzeń prowadzących do powstania emocji (bodziec → wzgórze → kora → ciało migdałowate → reakcja emocjonalna) przyjmowano bez zastrzeżeń. Tym bardziej że kora czołowa i zaawansowane funkcje poznawcze odgrywały w niej pierwszorzędną rolę. A to doskonale wpasowywało się w umiłowanie naukowców do wywyższania ludzkich zdolności intelektualnych. LeDoux, uzbrojony w iście kosmiczną technologię, dostrzegł jednak coś, co wcześniej umykało uwadze neurologów – bezpośrednie połączenie między wzgórzem a ciałem migdałowatym. Ów niewielki przesmyk wywołał w nauce o człowieku takie zamieszanie, jak Kanał Sueski w handlu morskim[27]. Okazało się, że połączenie wzgórze – ciało migdałowate jest długie na zaledwie jedną synapsę. To oznacza, że komórka wzgórza styka się bezpośrednio z komórką ciała migdałowatego. Tymczasem hipokamp i wzgórze dzieli kilka synaps. Dzięki odkryciu LeDoux szlak przetwarzania bodźca w emocję nagle radykalnie się skrócił. Dowiedziono, że ciało migdałowate może odbierać informacje bezpośrednio z receptorów i generować reakcję emocjonalną, zanim kora będzie w stanie zinterpretować, co się w ogóle stało. Robert Zajonc miał rację! Emocje są pierwsze, namysł przychodzi po chwili. Mamy zatem dwie drogi powstawania emocji. Znana już dobrze, wiodąca przez korę, to „górna”, bo kora leży w mózgu nad wzgórzem i ciałem migdałowatym. Nowo odkryta, krótsza i szybsza stała się drogą „dolną”. Obie drogi działają równocześnie, bodziec jest analizowany zarówno przez korę, jak i podkorowo.

Odkrycie LeDoux radykalnie skraca szlak powstawania emocji. Ciało migdałowate może odbierać informacje bezpośrednio ze zmysłów bez wiedzy świadomości w korze mózgowej.

Swoim odkryciem LeDoux udzielił neurobiologicznego wsparcia psychologicznym hipotezom o istnieniu podświadomości. Okazało się, że sygnał nie musi być zawsze analizowany przez korę mózgową (siedlisko świadomości); struktury podkorowe (tam, gdzie świadomość nie dociera) też mogą sobie dobrze z tym zadaniem poradzić (więcej w: PODŚWIADOMOŚĆ). Świat naukowy nie mógł dłużej utrzymać swoich przekonań. Emocje zaczęły zyskiwać autonomię i coraz

większe zainteresowanie badaczy. Nauka o emocjach i umyśle wkroczyła w epokę odrodzenia.

Nie mędrkuj. Uciekaj! Po co mózgowi to całe zamieszanie – „górna” i „dolna” droga reagowania? Wiesz dobrze, jak wielką zdobyczą ewolucyjną była kora i jaką przewagę dawały zaawansowane operacje, które potrafi przeprowadzać. Czemu więc do ciała migdałowatego niektóre informacje miałyby docierać na skróty? Odpowiedź jest prosta. Jeśli w grę wchodzi niebezpieczeństwo, każda milisekunda jest na wagę złota. Precyzyjne maszyny zmierzyły, że wystarczy już 50 milisekund, aby wystąpiła reakcja „dolna”, tymczasem aby mózg przepuścił strumień impulsów drogą „górną”, korową, potrzeba co najmniej 300 milisekund. Jakkolwiek by patrzeć, 6 razy dłużej. Odwieczny dylemat Arystotelesa: co jest pierwsze, pasja czy rozum, neuronauka rozwiązała za pomocą stopera. Dla naszych zwierzęcych przodków (żyli tu kilka chwil temu, pamiętasz?) spotkanie w puszczy drapieżnika albo wroga mogło okazać się ostateczne. Atak mógł nastąpić w ułamku sekundy. Wyliczono nawet, że wystarczy zaledwie 1/6 sekundy, aby coś cię zaatakowało w dżungli. Dziś mało kto spędza czas w buszu, co nie znaczy, że „zmiany w okamgnieniu” nas nie dotyczą (osobiście przekonałem się, że niewiele więcej czasu potrzebuje kelnerka w barze, żeby znienacka sprzątnąć drinka dopitego, jak twierdzi, do końca). Faceci potrafiący szybko podejmować decyzję mieli (i mają) większe szanse u kobiet, a to – tak czy inaczej – zwiększało ich szansę na rozprzestrzenienie genów, czyli przetrwanie gatunku. Zagrożony mózg najpierw działa! Dzięki podwójnej regulacji, jaką stwarzają szybka i wolna droga reagowania, mogą nastąpić trudno wytłumaczalne zachowania. Np. spacerując po parku, idziesz między drzewami i nagle, nie wiadomo dlaczego, z krzykiem odskakujesz. Okazuje się, że twoje oczy, nieustannie monitorujące i skanujące otoczenie, na ułamek sekundy zatrzymały się na śliskim pniaku, który nieco przypominał węża. Błyskawiczny impuls dotarł do wzgórza, stamtąd informacja „górną” drogą pomknęła do kory mózgowej, a „dolną” do ciała migdałowatego. Kora po dłuższym czasie powiedziała: „To tylko kawałek drewna, nie ma się czego bać”, za to ciało migdałowate zareagowało dużo szybciej strachem i rozkazem: „Odskakuj!”. Tym razem niepotrzebnie i następnych kilkadziesiąt razy również. Ale kiedyś w przyszłości taka błyskawiczna reakcja może uratować ci życie.

Zagrożony mózg najpierw działa, a dopiero później zadaje pytania. Nieadekwatna reakcja wobec niegroźnego wydarzenia jest mniej kosztowna niż brak odpowiedzi (długi namysł „górnej” drogi) wobec wydarzenia niebezpiecznego. W praktyce oznacza to tyle: w spotkaniu z drapieżnikiem nie ma co długo dywagować: „bić się czy zwiewać”. Lepiej 10 razy w plątaninie liści i korzeni zobaczyć węża, którego nie ma, przestraszyć się i bez zastanowienia uciec, niż raz przeoczyć prawdziwego gada. Interpretacja korowa pojawi się chwilę później i najwyżej skoryguje błąd. Strata mała, a korzyści ogromne. Osioł jest mądrzejszy od jaszczurki. Odkrycie LeDoux dobrze ilustrują codzienne bolączki osła pasącego się przy drodze szybkiego ruchu. „Dolna” droga przy każdym przejeżdżającym aucie podnosi larum: „Kochany, uciekajmy!”. „Górna” racjonalizuje sytuacje: „Spokojnie, nie bądź głupi, te wielkie hałasujące potwory nie zagrażają ci. Pojawiają się tu czasem, zaraz znikają, a ty sobie spokojnie skub trawkę”. Zupełnie inaczej zachowują się w podobnej sytuacji zwierzęta z mniej rozwiniętym mózgiem, np. jaszczurka, wąż, żaba, o owadach nie wspominając. Jedyną ich odpowiedzią jest ucieczka. „Poznawcza autokorekta” zagrożenia zachodzi u osła, ale nie u nich. Płazy i gady wykonują głównie wrodzone, genetycznie zakodowane programy. Na naukę nowych nie mają wielu szans. Dlatego nie można oswoić, a tym bardziej udomowić, węża, żółwia ani tarantuli. Czy na wolności, czy w klatce te zwierzęta posługują się tymi samymi, wrodzonymi schematami działania.

Niebezpieczeństwo? Na co czekasz? Uciekaj! Jeśli wdasz się w dyskusję z „górną” wolną drogą reagowania, może być krucho. Zdaj się na „dolną” szybką drogę: może kiedyś uratować ci życie.

Węch najbliższym krewnym emocji Układ limbiczny wyewoluował z części mózgu naszych najstarszych ssaczych krewnych, która odpowiadała za obróbkę bodźców węchowych. Jej rozwój zaczął się około 180 milionów lat temu. W tych zamierzchłych czasach wszystkie emocje

prymitywnych ssaków (wtedy jeszcze bardzo pierwotne) były zależne od zapachów. Dla wielu zwierząt, chociażby mrówek, zapach jest podstawą komunikacji, za jego pomocą potrafią wysyłać bardzo złożone komunikaty (popatrz, jak dobrze zorganizowane jest ich społeczeństwo). Dziś węch wciąż jest niezwykle silnie związany z emocjami. To jedyny zmysł, którego sygnały nie trafiają do wzgórza, lecz bezpośrednio do ciała migdałowatego i hipokampu. Dzięki temu reakcja jest szybsza nawet od „dolnej” drogi reagowania LeDoux. To dlatego zapachy potrafią wywoływać niezwykle silne stany emocjonalne i żywe wspomnienia. Co więcej, przed uwodzicielską mocą zapachów nie da się obronić. Jeśli ktoś kusi twoje oczy, możesz je zamknąć. Jeśli szepcze czułe słówka, możesz zatkać uszy. Jeśli chce cię dotknąć, możesz się odsunąć. Ale jeśli pachnie, tak jak lubisz (a raczej jak twój mózg lubi), już po tobie. Nawet jeśli zatkasz nos, zapach przedostanie się przez skórę. Jakkolwiek by patrzeć, jest bronią chemiczną.

Zapach wiarygodności. Naukowcy dowiedli, że specjalne substancje zapachowe (feromony) służą zwierzętom do łączenia się w pary i do prokreacji. Najnowsze badania wskazują, że ludzie też potrafią odbierać i wysyłać informacje zakodowane w zapachu. Być może tylko kwestią czasu jest stworzenie zapachów, które nie tylko będą działać na nas w sferze seksualnej, ale także w innych sytuacjach. Np. powstanie zapach wiarygodności. Prawnicy, sprzedawcy i konsultanci będą się nim spryskiwać przed pójściem do pracy, a osoby, które coś przeskrobały, użyją go przed powrotem do domu. Dziś, gdy wchodzimy do wielkiej korporacji lub urzędu, przechodzimy przez bramki, żeby udowodnić, że nie mamy ostrych narzędzi. Ciekawe, co będą sprawdzać takie bramki w przyszłości? Pewnie tego nie wiesz, ale to zapach nawiguje małego plemnika do komórki jajowej. Brzmi niewiarygodnie? Powiem ci coś jeszcze bardziej niewiarygodnego! Kwiaty mają więcej wspólnego z prokreacją niż piękny bukiet na pierwszej randce! Komórka jajowa wydziela tę samą substancję zapachową, która jest odpowiedzialna za zapach konwalii – burgeonal. Plemniki wyposażone w receptor węchowy (OR1D2) sprawnie odnajdują dzięki niemu kierunek, w którym zmierza wyścig. Nawet tam trzeba mieć nosa!

Mieszane uczucia „Górna” i „dolna” droga prawie zawsze działają równolegle. Wyobraź sobie, że

masz w mózgu dwa systemy operacyjne: iOS i Androida. Oba działają jednocześnie. Mogą interpretować bodziec bardzo podobnie. Reakcję „dolną”, automatyczną, wzmacnia i utrwala korowy, „górny”, analityczny namysł. Ale reakcja „dolna” może mieć przeciwny znak niż „górna”. W takiej sytuacji doświadczasz mieszanych uczuć. Coś ci się podoba, ale się tego obawiasz (np. sporty ekstremalne). Pragniesz czegoś i masz z tego powodu wyrzuty sumienia (słodycze oczywiście). Ktoś jest odpychający, a jednocześnie cię pociąga (przykład pozostawiam twojej wyobraźni). Ambiwalentny orgazm Meg Ryan. Czy znasz kultową scenę z filmu Kiedy Harry poznał Sally (1989)? Tytułowi bohaterowie siedzą w restauracji i rozmawiają o seksie. Harry (w tej roli uroczy Billy Crystal) przechwala się, że wszystkie jego partnerki osiągały pełną satysfakcję w łóżku. Wie to na pewno, bo „takie rzeczy mężczyźni po prostu wiedzą”. Sally (rewelacyjna Meg Ryan) odkłada sztućce, robi tajemniczą minę i chwilę później zaczyna wydawać dźwięki zmysłowej rozkoszy. Początkowo cicho, nieśmiało, potem coraz głośniej, kończąc na pełnych pasji okrzykach. Harry przeżywa kaskadę emocji – od zaskoczenia, zmieszania, irytacji aż po strach przed reakcją innych gości restauracji. Jedna z pań o konserwatywnym wyglądzie robi coś, czego nikt by się nie spodziewał – nie zdradzę szczegółów, żeby nie psuć przyjemności zobaczenia tego samemu. Ta scena to doskonały przykład, jak działają sprzeczne emocje. Nie tylko w wykonaniu filmowego Harry’ego, ale także u widzów. Może i ty, gdy czytasz tę ramkę, czujesz jednocześnie zaciekawienie i zażenowanie? (To mieszane uczucia, widzisz?) Sprawdziliśmy to w specjalnym eksperymencie, rejestrując aktywność kory mózgowej (EEG) oraz mięśni mimicznych (EMG). Gdy Sally spazmatycznie wije się przy stoliku, mięsień okrężny oka (sterowany podkorowo) pęka ze śmiechu. Dużo bardziej stonowane są płaty czołowe (gdzie surowy sędzia dba o przestrzeganie społecznych reguł). Momentami ich reakcje są nawet negatywne. Jak widać, mózgowi w tym samym czasie może się coś podobać i nie. Odwiedź stronę emosapiens.pl/neurocases i zobacz to na własne oczy. Ambiwalentne uczucia mogą mocno namieszać w głowie i często są przyczyną bierności, problemów z podjęciem decyzji, a także konfliktów. Wybór filmu na wieczór albo dania na jutrzejszy obiad może stać się wielkim wyzwaniem, jeśli „dolna” i „górna” droga będą miały równie silne argumenty. Zwykła radosna rozmowa potrafi pozostawić niesmak lub smutek na wiele godzin, jeśli „górna” droga odebrała (prawdziwy lub wyimaginowany) sygnał o niechęci, kpinie lub lekceważeniu. Czasem „dolna” droga działa całkiem samodzielnie. Nic nie przenika do twojej świadomości, a mimo to pojawia się reakcja emocjonalna. Ciało migdałowate

„zauważa” coś, co jest zbyt subtelne lub słabe, by trafić do kory czołowej. Nie zastanawiasz się czasami, dlaczego masz zły nastrój albo chandrę? Teraz już wiesz.

Bruce Lee miał rację, Kartezjusz nie Konsekwencją odkrycia „dolnej” drogi reagowania jest zmiana w postrzeganiu ludzkiego zachowania i podejmowania decyzji. Do tej pory uważano, że człowiek najpierw się zastanawia, potem reaguje, a na końcu się z tego powodu cieszy bądź smuci (stary model: myśl – działaj – czuj). Dziś wiemy, że dużo częściej jest odwrotnie. Najpierw coś kochamy bądź nienawidzimy. Bezpośrednio pod wpływem tego działamy. A dopiero na końcu używamy rozumu i inteligencji (czyli abstrakcyjnego myślenia). Zwykle nie po to, by podjąć decyzję (już dawno jest podjęta), tylko aby ją uzasadnić lub usprawiedliwić albo aby lepiej zrozumieć całą sytuację (nowy model: czuj – działaj – myśl). Psychologowie nazywają to procesem postświadomej racjonalizacji. Dzięki tej niezwykłej zdolności umysłu do generowania usprawiedliwień wydajemy się sobie niezwykle rozsądni i mądrzy, decyzje jawią się jako roztropne i odpowiedzialne. Tymczasem racjonalizujemy na potęgę, zawsze i wszędzie. Nieustannie zdumiewa mnie, do jakich rzeczy jesteśmy w stanie się posunąć i jakich argumentów użyć, by wybielić samych przed sobą. Myślę, że postświadoma racjonalizacja przegadałaby najlepszych adwokatów z Manhattanu. (Ezra, panie mecenasie, zgodzisz się ze mną?) Każdy ma swoje sztuczki, by usprawiedliwić porywy serca – szczególnie te, które znacząco uszczuplają portfel. Dziwnym trafem do najbardziej jaskrawej postświadomej racjonalizacji dochodzi przy zakupie butów. Wygląda to mniej więcej tak: wchodzisz do salonu i wiesz już, że wszystkie modele butów są piękne. Czujesz ciepło na sercu i silne podekscytowanie. Potem film się urywa… Odzyskujesz świadomość po wyjściu ze sklepu. Na koncie masz debet, a w obu rękach wielkie torby z kartonowymi pudłami. W tym momencie do akcji wkracza inteligencja pod rękę z logiką i sprytem. Myślisz: „Wcale nie jestem osobą próżną i rozrzutną. Nowe buty służą poprawie samopoczucia. Zostały kupione niejako »psychoterapeutycznie«, więc właściwie oszczędzam na wizycie u specjalisty. Piękne i wyjątkowe buty to nie tylko część garderoby, to także moja pewność siebie, błysk w oku, lepszy autorytet w pracy i charyzma! W pewnym sensie mam te buty nie dla siebie, tylko dla firmy. Właściwie to powinni mi zwrócić pieniądze!”. Historia Kopciuszka jest dowodem na to, że para butów może odmienić życie, wie o tym każda kobieta. W wypadku mężczyzn historia byłaby bardzo podobna, tylko rekwizyt inny. Jaki? Np. zegarek, telefon, samochód, sprzęt sportowy albo… buty.

XXI wiek to epoka emocji. Rozum i logika są super, ale nie wystarczają. Wiedział to już mistrz Bruce Lee, a teraz wiesz i ty. Nawet Kartezjusz zmieniłby dziś swoje credo.

Cóż, jesteśmy ludźmi nie tyle „racjonalnymi”, co „racjonalizującymi”. W końcu mózg został wymyślony nie do myślenia, ale do odczuwania. Pamiętasz? Ludzkie emocje mamy od 2 milionów lat, a symboliczne myślenie od 70 tysięcy lat. Jeśli lubisz argumenty od autorytetów jeszcze większych niż naukowcy, przypomnij sobie jedną z początkowych scen z filmu Wejście smoka. Mistrz Bruce Lee, ucząc małego chłopca kung-fu, mówi: Don’t think. Feel! („Nie myśl. Poczuj!”). Te same słowa młody Anakin Skywalker słyszy w Gwiezdnych wojnach od Mistrza Jedi Qui-Gon Jinna.

Słynne Cogito ergo sum („Myślę, więc jestem”), wypowiedziane w XVII wieku przez francuskiego filozofa Kartezjusza[28], w wieku XXI aktualizujemy, zupełnie tak jak oprogramowanie komórki czy komputera. Sentio ergo sum albo Sentio ergo cogito („Czuję, więc jestem”, „Czuję, więc myślę”) – oto prawdziwa natura umysłu, osobowości, psychiki. Jestem człowiekiem dzięki emocjom. One dają mi unikalność, to, że jestem jedyny w swoim rodzaju. Biedny Kartezjusz ponownie się pomylił. O jego pierwszym, słynniejszym błędzie już za chwilę.

Sekcja 4. Emocje pierwotne i wyższe Kolejna porcja wiedzy o tym, że: • Mamy dwa rodzaje emocji: pierwotne, które dzielimy ze zwierzętami, oraz wyższe, które mamy tylko my • Pierwotne zawsze wybiorą wróbla w garści, a nie gołębia na dachu, • Wyższe są po to, byśmy wytrwali w wysiłku lub postanowieniu • Pierwotne mamy za darmo, w genach, wyższe musimy nabyć w niełatwym procesie, który zwie się rozumnym wychowaniem • Dzięki markerom somatycznym ciało zapamiętuje złe doświadczenia i uczy się ich unikać w przyszłości.

Emocje pierwotne to za mało Do tej pory emocje przedstawiałem ci jako pierwotne reakcje na zagrożenie i niebezpieczeństwo. Taki bowiem jest ich rodowód, jak się jednak zapewne domyślasz, nie jest to cała prawda o złożoności ludzkich uczuć. Jeśli masz więcej niż 7 lat, dobrze wiesz, że ludzkie namiętności wywołują nie tylko wilki i węże (bądź ich miejskie odpowiedniki), ale też pasje, wartości i skomplikowane relacje międzyludzkie. Nie umknęło to uwadze naukowców, którzy rozróżnili emocje pierwotne – podstawowe, uniwersalne – i emocje wyższe – wtórne, unikalne. Ekspresje kiedyś i dziś. Wstręt. Krzywienie się i marszczenie nosa były z początku reakcją na brzydki zapach. Miały zwężać kanaliki w nosie, by fetor mniej dokuczał. W pewnym momencie praludzie zaczęli reagować w podobny sposób w sytuacjach interpersonalnych – by okazać pogardę i odrazę. Marszczyli nosy, komunikując tym samym: „Jesteś dla mnie jak kawał zepsutego mięsa!”. Złość. Uczucie złości to w świecie zwierząt agresja. Objawia się na twarzy (pysku) obnażeniem zębów, zmarszczeniem brwi, a u ludzi także zaczerwienieniem skóry. W złości zmienia się też całe ciało. Sierść się jeży, mięśnie napinają, by pogłębić wrażenie siły i wielkości. Ekspresja agresji jest niezwykle mądra, bo zapobiega rękoczynom. Bez niej każdy konflikt kończyłby się rozlewem krwi. A tak wystarczy tylko postraszyć. Smutek. Zwiotczenie wszystkich mięśni twarzy. Uczucie typowe dla ludzi – możesz go doświadczyć dzięki złożonej psychice, która pozwoli ci zauważyć i zrozumieć twoją stratę. Zwierzęta okazują podobną reakcję, ale jest to raczej sygnał poddania się – dezaktywacji, choroby. Zwykle służy temu, by drugi osobnik przestał atakować, nie gryzł. Strach. Podniesione i ściągnięte brwi, zaokrąglone oczy. To sygnał dla

agresywnego napastnika, że (chwilowo) wygrał i nie musi nas atakować. Dla innych to cenna informacja o nadciągającym zagrożeniu. Dzięki temu możemy zawczasu się wycofać lub przygotować do obrony. Zdziwienie. Wytrzeszczone oczy, które pozwalają lepiej widzieć na dużą odległość. Skupienie uwagi i wyostrzenie wzroku to sensowna reakcja, gdy coś cię zaskoczy. Dziś taką minę zrobisz, gdy coś dziwnego usłyszysz, a nawet tylko pomyślisz. Radość. Uśmiech towarzyszy przyjemnym emocjom, ale dla innych jest też oznaką dominacji. Mówi: „Jest mi tak dobrze, bo jestem silny, sprytny i skuteczny. Jeśli jesteś słaby albo masz coś na sumieniu, to się bój”. Dlatego podprogowo śmiech i obnażone zęby budzą strach. Nie boimy się innych śmiejących się ludzi tylko dlatego, że działa poznawcza autokorekta. Emocje pierwotne znasz już dobrze: tworzy je „dolna” droga reagowania. Są podkorowe, niezależne od świadomości, od racjonalnej analizy faktów i od złożonych procesów zachodzących w korze mózgowej oraz charakterystyczne dla ludzi i zwierząt. Służą temu, by reagować na zagrożenie i oddawać się różnym przyjemnościom, na przykład rozprzestrzenianiu genów. Przyjęło się wyróżniać 6 emocji pierwotnych, które są powszechne i mają uniwersalną ekspresję u wszystkich ludzi na całym świecie – niezależnie od kultury, płci i wieku. Są to: wstręt, złość, smutek, strach, zdziwiennie, radość. Jest to najbardziej popularny z wielu podziałów emocji. Zaproponował go w latach 70. XX wieku amerykański psycholog Paul Ekman.

Oto 6 emocji pierwotnych – są powszechne i mają uniwersalną ekspresję u wszystkich ludzi na całym świecie, niezależnie od kultury, płci i wieku.

Układ limbiczny, pełniący ważną funkcję w powstawaniu emocji pierwotnych, jest bardzo skuteczny, ale ma swoje ograniczenia. Nie pozwoli ci stworzyć kraju, którego będziesz chcieć bronić, bo nie ma bladego pojęcia, czym jest patriotyzm. Nie będzie cię wspierał w trudnych wyborach: mieć czy być. Nie zmotywuje cię, gdy będziesz zaciskać pasa, żeby móc studiować na dobrej uczelni, bo nie wie, czym jest status społeczny i marzenia. Układ limbiczny sam z siebie jest w ogromnej mierze hedonistyczny. Broni przyjemności i bezpieczeństwa, a unika wysiłku i przykrości. Jest także wielkim przeciwnikiem odroczonej gratyfikacji –

zawsze wybierze wróbla w garści, a nie gołębia na dachu. Zwierzęta akceptują ograniczenia układu limbicznego, ale dla człowieka jego możliwości były niewystarczające. Chciał więcej. Chciał się kochać, mieć poczucie winy, odczuwać dumę, zawiść, zachwyt, wzruszać się i być wdzięcznym. I jeszcze więcej. Chciał emocji bez limitu, na każdy temat i na każdą okazję, czasami zrozumiałych dla innych, a czasami tylko dla siebie (albo i nie), czasami nazwanych, a czasami trudnych do opisania. Chciał emocji wyższych. Emocje wyższe, czyli zmieszane. Wiele emocji wyższych jest mieszanką emocji pierwotnych, tak jak podstawowe kolory na palecie malarza. Oto kilka przykładów: Radość + Strach = Poczucie winy; Zaskoczenie + Smutek = Rozczarowanie; Wstręt + Gniew = Zawiść; Radość + Zaskoczenie = Zachwyt; Strach + Smutek = Rozpacz; Zaskoczenie + Gniew = Oburzenie; Strach + Zaskoczenie = Poruszenie; Smutek + Gniew = Cierpienie; Wstręt + Zaskoczenie = Szok; Smutek + Wstręt = Żal; Gniew + Radość = Duma. Co zechcieliśmy, to dostaliśmy. A dokładniej wytworzyliśmy je sami dzięki złożonym relacjom, jakie rozwijały się między ludźmi – najpierw między matką a dzieckiem, następnie między osobnikami w stadzie (rodzinie), a potem w grupie (społeczeństwie). Zwierzęta nigdy nie żyły w tak dużych skupiskach jak ludzie, zatem nie potrzebowały bardziej wyrafinowanych sterowników i regulatorów zachowań – 6 podstawowych im wystarczało. W toku ewolucji na fundamencie emocji pierwotnych nadbudował się zatem drugi system – zależny od kory mózgowej, a właściwie od znanych ci dobrze płatów czołowych. Przebiega on „górną” drogą reagowania, gdzie reakcje są wolniejsze, ale bardziej wyrafinowane. W efekcie emocje nie tylko pozwalały unikać niebezpieczeństwa i dążyć do przekazania genów kolejnym pokoleniom. Pojawiły się wyższe doznania: miłość, sentyment, zażenowanie, lojalność, determinacja, zazdrość i inne, coraz bardziej wyrafinowane odczucia. Pojawiły się subtelne wrażenia i pełne niuansów uczucia, jakich doznajesz codziennie, zresztą pewnie częściej niż pierwotnej obawy o życie i chęci przetrwania. Emocje wyższe są cały czas zależne od układu limbicznego, mądra Natura wykorzystała starsze struktury, by wspomagały jej nowsze wynalazki. Niektóre wyższe odczucia tworzą się z mieszanki reakcji podstawowych i wtedy mają duży komponent energetyczny, jednak większość jest pod względem siły dużo bardziej stonowana.

Emocje wyższe wzbogacają cię

Powstanie emocji wyższych można porównać do tego, jak powstają smaki. Język odbiera zaledwie 5 wrażeń smakowych: smak słodki, słony, gorzki, kwaśny i umami (obecnie toczy się dyskusja, czy istnieje szósty smak: skrobiowy), tymczasem odczuwamy tysiące smaków. Jak to możliwe? Dzięki węchowi. Jest on kluczową komponentą odpowiedzialną za bogactwo doznań kulinarnych (kiedy masz katar, ledwo odczuwasz smaki podstawowe). „Nosem” dla uczuć są płaty czołowe. To dzięki nim 6 podstawowych „emocjonalnych smaków” zamienia się w różnorodność serwującą emocjonalne potrawy wszystkich kuchni świata. Dzięki płatom czołowym, a przede wszystkim korze przedczołowej, możesz reagować emocjonalnie na doświadczenia i myśli zupełnie niepojęte dla układu limbicznego, np. kiedy zachwycasz się obrazem Portret Madame Reynouard namalowanym przez Amadea Modiglianiego, wierszem Możliwości Wisławy Szymborskiej, kiedy słyszysz słowa Humphreya Bogarta w Casablance: „Ze wszystkich knajp na całym świecie musiała wejść właśnie do mojej”[29] lub sonatę Księżycową Beethovena albo gdy Leonard Cohen śpiewa Hallelujah. To płaty czołowe kształtują emocje, jakie odczuwasz, oglądając Susan Boyle w programie „Britain’s Got Talent”[30] lub gdy cały stadion intonuje hymn twojego kraju albo gdy wspaniały tenisista André Agassi kończy karierę i płacząc, żegna się z publicznością. Czy też kiedy dzwonisz z dobrą nowiną albo gdy ktoś najważniejszy patrzy ci głęboko w oczy i się uśmiecha lub we wspomnieniach, kiedy przypominasz sobie, jak rozpierała cię duma, gdy tata odpiął trzecie i czwarte kółko od twojego rowerka. Wyższe odczucia są całkiem inne niż pierwotne. Po pierwsze, są unikalne, należą tylko do ciebie. Nazwiecie je tak samo: „wzruszenie”, ale dla ciebie może być to kompletnie odmienne doznanie niż dla twojego sąsiada. Po drugie, emocje wyższe nie mają swojej specyficznej ekspresji. O tym, że ktoś jest zażenowany, wnioskujesz nie tylko z wyrazu jego twarzy (jak w wypadku emocji pierwotnych), ale potrzebujesz dodatkowo informacji: o jego mowie ciała (czyli pantomimice) oraz o kontekście sytuacyjnym (co się chwilę wcześniej wydarzyło). Patrząc jedynie na mimikę kogoś zażenowanego, można by odnieść mylne wrażenie, że osoba ta się uśmiecha. Po trzecie, automatycznie wzbudzają refleksje, skojarzenia, mogą cię zainspirować, podnieść na duchu lub rozczulić. Namysł, jaki im towarzyszy, nie jest logicznym wywodem, ale zbliża się do tego, co nazywam myśleniem analitycznym. Korzysta z pamięci, wymaga uwagi, możesz go przerwać lub ponownie rozpocząć, kiedy zechcesz. Nic dziwnego, wyższe emocje i intelekt mają przecież to samo neuropodłoże – rodzą się w płatach czołowych. Emocje wyższe i intelekt łączy coś jeszcze. Mają mniejszy komponent energetyczny, a tym samym ograniczone możliwości, aby pobudzić cię do działania. Często pozostają w sferze pobożnych życzeń. Ile szlachetnych i szczerych intencji budzi się, kiedy oglądamy dokumenty o ludziach potrzebujących pomocy? Ale pomoc, o jaką apelują twórcy programów, niosą tylko niektórzy, mimo że emocje były udziałem wszystkich. Podobny los spotyka naszych starych znajomych – noworoczne postanowienia, które w niezmiennym

składzie rokrocznie witają z nami nowy rok. Ale są tacy, którzy dochodzą do pułapu, gdzie emocje wyższe przekładają się na działanie. Takie osoby zmieniają świat i czynią go lepszym.

Rozwój emocji wyższych Nie możesz doczekać się spaceru z ukochaną osobą, a drżysz na samą myśl, że moglibyście się rozstać na dłużej? Dlaczego wzruszasz się na widok pięknego dzieła sztuki, a masz tremę przed odczytaniem werdyktu, kto zwyciężył w konkursie? Czemu ekscytujemy się na myśl o dalekiej podróży, a płaczemy, kiedy umiera David Bowie[31], mimo że go nie znaliśmy, a nawet nigdy nie widzieliśmy osobiście? Te wszystkie reakcje – wyższe uczucia – nie są wrodzone, lecz tworzą się dzięki rozumnemu i uczuciowemu wychowaniu, a potem zmieniają się przez całe życie. Dojrzałość płatów czołowych. Ta zaawansowana ewolucyjnie część pojawiła się w mózgu całkiem niedawno, około 200 tysięcy lat temu. To późno w skali ewolucji człowieka. Analogicznie dzieje się w skali życia ludzkiego. Płaty czołowe dojrzewają w mózgu jako ostatnie – pełną dojrzałość osiągają dopiero między 18. a 21. rokiem życia. Jeśli pamiętasz, że to część odpowiedzialna za kontrolę impulsów i regulację emocji, łatwo zrozumiesz, skąd się biorą młodzieńczy bunt i skłonność do ryzyka. Tuż po urodzeniu spektrum emocji jest bardzo wąskie. Każdy, kto choć raz słyszał niemowlaka, dobrze wie, że taki maluch ma tylko dwa tryby pracy. Pierwszy to dobrostan (sytość, komfort termiczny, poczucie bezpieczeństwa, bliskość mamy, brak bólu), a drugi – jego przeciwieństwo, czyli pełen dramat, płacz i koniec świata. Z czasem arsenał uczuć się poszerza. Uczysz się nowych, wyższych emocji poprzez obserwację osób z otoczenia. Kojarzysz nowe sytuacje z nowymi odczuciami i nabierasz wprawy w ich rozumieniu. Najpierw kształtują cię rodzice i bliscy, następnie nauczyciele i rówieśnicy, a potem już męczysz się sam. Masz na to własne sposoby: studiujesz mądre książki, chodzisz na kursy, udzielasz się w grupach dyskusyjnych, prowadzisz niekończące się rozmowy, oglądasz wartościowe (lub mniej) filmy. A także masz przemyślenia, czasami więcej, czasami mniej. Bogactwo emocji wyższych, jakie powstają dzięki tobie w twojej głowie, jest istotą humanizmu i człowieczeństwa, stanowi o dojrzałości twojej osobowości. O czym lepiej nie mówić nastolatkom. Nawet nie próbuj motywować

nastolatka, by wziął się do nauki, słowami: „Twój tata ciężko pracuje, jest odpowiedzialny i ambitny. Powinieneś mieć to po nim!”. Może ci wtedy odpowiedzieć (i będzie miał rację!), że po tatusiu odziedziczył co najwyżej łakomstwo i pobudliwy charakter. Dobrych rzeczy będzie musiał się jeszcze nauczyć, bo jego układ limbiczny jest zainteresowany tylko trzema sprawami. Są nimi: sex, drugs & rock’n’roll, a po polsku: uroda, zdrowie i rozrywka. To one są przekazywane biologicznie i służą podtrzymaniu gatunku. Za złożone emocje wyższe i motywację zrodzoną z wartości odpowiadają płaty czołowe, finalnie ukształtowane około dwudziestki. Nie zniechęcam cię bynajmniej do apelowania do nastoletniego rozsądku i odpowiedzialności, nic takiego! Pamiętaj tylko, aby go nie przeceniać. Najwyżej się przyjemnie rozczarujesz.

Markery somatyczne, czyli ciało informuje umysł Czas na opowieść o „wysłannikach” emocji wyższych, opisanych przez Antonia Damasio, przystojnego portugalskiego neurobiologa, od lat pracującego na słonecznym Uniwersytecie Południowej Kalifornii. Jeśli jego hipoteza markerów somatycznych zostanie potwierdzona, będzie on bezdyskusyjnym kandydatem do Nagrody Nobla. Już od dawna naukowcy wiedzieli, że w trakcie odczuwania emocji pracuje nie tylko mózg, ale całe ciało. Serce bije mocniej, pocą się dłonie, masz ciarki na plecach, oddech staje się gwałtowny, rumienią się policzki, napinają mięśnie twarzy – wszystko to fizyczne objawy reakcji emocjonalnej. O tym, jak bardzo emocje są powiązane z ciałem, świadczy też mądrość ludowa. Na długo zanim powstały nowoczesna medycyna, psychologia i neuronauka, ludzie doskonale zdawali sobie sprawę, że ich uczucia są nierozerwalnie związane z ciałem. Stąd wyrażenia, takie jak: smutek mnie przygniata, kamień spadł mi z serca, a strach ściska w dołku (więcej w: INTUICJA. Sekcja 3). Antonio Damasio poszedł o krok dalej. Cielesne reakcje, jakie towarzyszą emocjonalnym zdarzeniom, nie tylko służą energetyzacji organizmu i przygotowaniu go do wysiłku ataku bądź ucieczki. Są także sygnałami, jakie wysyła ciało, żeby podpowiedzieć ci, co robić. „Ciało informuje umysł” – twierdzi Damasio. Nie dość, że emocje nie pozostają w opozycji do myślenia, to wręcz są tego myślenia składową. Jak dowodzi w swojej brawurowej książce Błąd Kartezjusza, wbrew obiegowej opinii wkład ze strony emocji jest niezbędny, abyśmy mogli podejmować z pozoru czysto racjonalne decyzje. Ciało i umysł są jednością, a nie – jak tego chciał Kartezjusz – dwoma odrębnymi bytami. Na obronę wielkiego francuskiego myśliciela przypomnijmy sobie, że w XVII wieku propagowany przez niego podział (tzw. dualizm psychofizyczny) otwierał możliwości prowadzenia badań medycznych w tamtych niełatwych dla nauki o człowieku czasach.

Hipoteza Damasio zakłada, że człowiek doświadcza nieprzyjemnego uczucia w trzewiach, zanim proces decyzyjny wejdzie w fazę świadomej obróbki. W ten sposób działa marker somatyczny. Organy wewnętrzne wyścieła system interoreceptorów (a dokładniej wisceroreceptorów), które wzbudzają się w różnych emocjonalnych sytuacjach w rozmaitych konfiguracjach (więcej w: MÓZG). To odczucie nazywamy potocznie „motylami w brzuchu” albo „mrowieniem w żołądku”, a naukowcy zwą je czuciem trzewnym. Skąd się biorą „motyle w brzuchu”? Mało kto wie, że prócz bezpiecznie zamkniętego w czaszce mózgu mamy jeszcze jedno centrum zarządzania. To jelitowy układ nerwowy, czyli tzw. mózg trzewny. Powstał, aby niezależnie od „poleceń z góry” kontrolować trawienie i perystaltykę jelit. Ale pozostaje w ciągłym dialogu z mózgiem. Co ciekawe, więcej mówi, niż słucha. Składa się z ponad 100 milionów neuronów (to więcej niż w rdzeniu kręgowym człowieka, a także więcej niż w mózgu myszy albo chomika). Odkryto go w latach 20. ubiegłego stulecia, ale przez wiele dekad naukowcy nie przywiązywali do niego większej wagi. Dopiero w połowie lat 90. XX wieku amerykański naukowiec Michael Gershon zaczął zgłębiać tajniki owego „drugiego mózgu” (tak go nazwał). Okazało się, że mózg trzewny nie tylko pilnuje trawienia, ale ma też wpływ na samopoczucie, a nawet na zdrowie psychiczne. Informacja z interoreceptorów trafia za sprawą markerów somatycznych do mózgu, a w szczególności do jąder brzuszno-przyśrodkowych w płatach czołowych kory mózgowej. Na podstawie tych sygnałów umysł podejmuje decyzję „od” (unikanie) lub „do” (dążenie). Ta prosta reakcja rozróżnienia nie mówi „dlaczego”, za to konkretnie wskazuje, czy masz się w coś zaangażować, czy tego unikać. Dzieje się to w przeważającej mierze poza świadomością. Markery somatyczne to specjalne wrażenia generowane na podstawie emocji wyższych. Są nabywane w toku socjalizacji, czyli wychowania, łącząc określone klasy napływających bodźców z klasami stanów somatycznych (czyli czucia trzewnego). Wraz z dorastaniem markery towarzyszą coraz bardziej złożonym sytuacjom i dzielą się na tysiące rodzajów, odpowiadających tysiącom specyficznych emocji i wrażeń. Im więcej ćwiczysz, im więcej masz relacji i zmienności, tym większym kompletem tych markerów dysponujesz; tym więcej i mądrzej mówią ci one o świecie. Markery nie wyręczają cię w rozważaniach, lecz zwiększają trafność i efektywność wyborów i decyzji. Dzięki nim twoje ciało zapamiętuje złe doświadczenia i uczy się ich unikać w przyszłości. Mądrość ewolucji według Damasio wyraża się tym, że ewolucja stworzyła ciało, które czuje i krzyczy do nas, czasami nas gładzi, by uspokoić, a czasem wibruje, byśmy coś zrobili i niczego nie przeoczyli.

Człowiek z prętem w głowie. To najsłynniejszy pacjent neurologiczny w historii medycyny. Wszystko zaczęło się od wypadku na budowie kolei. Jest rok 1848, Vermont, Nowa Anglia. W pechowy dzień 13 grudnia o godzinie 16.30 dochodzi do nieplanowanej eksplozji. W lewy policzek Phineasa Gage’a, 25-letniego brygadzisty na budowie, wbija się ostry stalowy pręt, ważący 7 kilogramów, a mierzący ponad metr długości i 3 centymetry średnicy. Siła wybuchu jest wielka. Pręt dosłownie przelatuje przez głowę mężczyzny i ląduje ponad sto stóp dalej. O dziwo, Gage normalnie mówi, porusza się i zachowuje trzeźwość umysłu już chwilę po wypadku. Po niespełna dwóch miesiącach zostaje uznany za wyleczonego. Niby wszystko gra, ale osobowość mężczyzny zupełnie się zmienia. Inne stają się jego zwyczaje, gusta, marzenia i aspiracje. Ciało (które ma się dobrze) jest ożywiane przez całkiem innego ducha. Przed wypadkiem Gage to zrównoważony człowiek o sporej sile życiowej. Znajomi widzą w nim pełnego energii i bystrego fachowca, który zdecydowanie dąży do wyznaczonych celów. Po wypadku Gage staje się kapryśny, lubieżny, bez hamulców w czynach i słowach, obojętny wobec kolegów, niecierpliwy i pobudliwy. Tworzy niezliczone plany, które szybko porzuca. Natomiast sam wypadek nie zakłóca jego uwagi, percepcji, pamięci, języka i inteligencji. Gage, choć całkowicie sprawny intelektualnie, nie potrafi podjąć nawet najprostszej decyzji. Przypadek z Vermont zmienił myślenie o funkcjach kory przedczołowej. Wcześniej sądzono, że jej uszkodzenie nie robi człowiekowi większej szkody. Teraz ustalono, że znajdujące się tam jądra brzuszno-przyśrodkowe odpowiedzialne są za funkcjonowanie społeczne oraz indywidualność. Dzięki nim przewidujemy, dostosowujemy się do zasad życia społecznego, przestrzegamy zasad etycznych i konwenansów, czujemy odpowiedzialność wobec siebie i innych, kierujemy się wolną wolą i wspólnie z innymi dbamy o przetrwanie. Wszystko to Gage bezpowrotnie utracił. Idea ciała informującego umysł nie jest oryginalnym pomysłem Damasio. Tak naprawdę znana jest światu już od ponad 100 lat. Jako pierwszy sformułował ją w 1890 roku ojciec amerykańskiej psychologii William James[32]. Ani on, ani nikt inny nie dysponował niestety aparaturą, która mogłaby unaocznić, że w ciele rzeczywiście znajdują się struktury odpowiadające za myślenie i podpowiadanie, co zrobić. Osoby, które w wyniku wypadku doznają uszkodzeń mózgu w okolicy przedczołowej, mają zaburzone wyższe procesy emocjonalne. Przejawiają natomiast emocje pierwotne, co niekiedy wprowadza lekarzy w błąd, bo sprawia, że mechanizm emocjonalny wydaje się nienaruszony. Bliscy tych osób szybko jednak orientują się, że chory jest „jakiś inny”, „przestaje być sobą” (patrz ramka).

Dlaczego nie wpuszcza się zwierząt do muzeum Obserwowanie zwierząt i małych dzieci dostarcza psychologom i neurobiologom niezliczonych impulsów do przemyśleń. Wyobraź sobie, że do Metropolitan Museum of Art można wprowadzać psy. Odwiedza je rodzina z pupilem, aby podziwiać renesansowe obrazy dam i rycerzy. Rodzice są zachwyceni, ale na dzieciach większe wrażenie robią lody w kawiarni, a na psie – miska z pedigree. Z każdym rokiem to się jednak zmienia. Synek coraz bardziej fascynuje się zbroją i bronią wojowników, a córkę urzeka powab pięknych dam (albo na odwrót). W kolejnych latach dzieci zaczynają doceniać kunszt malarzy i poznawać emocjonujące historie związane z bohaterami obrazów i ich autorami. Płaty czołowe rozwijają się, zaczynają rozumieć i doceniać nie tylko dostępny zmysłowo konkret, ale i niematerialną abstrakcję. A pies? Bez zmian – wciąż węszy za miską. Tak właśnie działa u ssaków układ limbiczny. Szuka zagrożenia albo potencjalnego zysku. Natomiast nawet niedojrzałe płaty czołowe małych dzieci pozwalają budować znaczenia i asocjacje coraz bardziej złożone i abstrakcyjne. Być może dlatego do muzeów nie wpuszcza się zwierząt, bo i tak nie skorzystają. A dzieci – jak najbardziej tak, choć może dopiero w przyszłości.

Bądź jak Pretty Woman lub Gladiator Czy da się przebiec maraton z szybkością sprintera? Gdyby „człowiekbłyskawica”, Jamajczyk Usain Bolt, biegł w swoim rytmie maraton, to na metę dotarłby o godzinę wcześniej niż fenomenalny Kenijczyk Eliud Kipchoge – zwycięzca maratonu na igrzyskach w Rio w 2016 roku[33]. Po co mówię o rzeczach niemożliwych do osiągnięcia? Bo w życiu wiele rzeczy jest niemożliwych, ale tylko pozornie. Jeśli uda ci się skupić emocje pierwotne i wyższe, zdołasz pogodzić przeciwieństwa. Będziesz kochać zarówno namiętnie, jak i trwale; znajdziesz zajęcie, które będzie jednocześnie pracą i pasją; będą cię postrzegać jako osobę atrakcyjną, a przy tym godną zaufania. Podpalisz wodę! Kto mówi, że tak się nie da? Emocje pierwotne to hedonizm. Chcą się bawić, dobrze najeść i dostarczać ci samych przyjemności. Tak jak w początkowych etapach związku. Wzajemnie się odkrywacie, chodzicie wszędzie razem, bawicie się, kochacie i kłócicie – jak pasja, to pasja! A potem z każdym miesiącem i rokiem zaczyna łączyć was coś nowego – coraz głębsze zaangażowanie. Wspólnie planujecie, najpierw weekendy, potem wakacje, życie, dzieci, ich szkoły, a na końcu – kiedy już wyfruną z gniazda – znowu wymarzone weekendy i wakacje, tylko we dwoje. Oprócz kredytów macie wspólne cele, doświadczenia, zobowiązania. Cieszycie się z sukcesów, płaczecie nad porażkami. Jesteście ze sobą na dobre i na złe (hedonizm potrafi być tylko na dobre). Dojrzałe zaangażowanie zespaja jeszcze bardziej i trwalej niż namiętna pasja. Po latach bycia razem ona nie zwraca uwagi na jego powiększoną talię

(może nieco powinna), a on nie widzi jej zmarszczek (i nie powinien), które ponoć pozbawiają ją urody. Jeśli związek jest oparty wyłącznie na emocjach pierwotnych, to kiedy jedna ze stron przestaje dostarczać hedonistycznego dobra, druga zaczyna się rozglądać za alternatywą. Masz mniej smukłą sylwetkę, nie tak cięty dowcip jak przed laty, ktoś inny lepiej tańczy… Okej, zastanowimy się, czy nie czas na zmiany. Z kolei jeśli relacja jest oparta wyłącznie na emocjach wyższych, jest stabilniejsza, ale – tak między nami – dosyć przewidywalna i nudna. Związek jest uduchowiony, ale bez żaru. A żar pierwotnych emocji musi być! Całkowite tłumienie okazywania emocji, zalecane w wielu kulturach, jest niezdrowe i niebezpieczne (z powodu zalegającego kortyzolu, pamiętasz?). Aby dobrze żyć, ludzie muszą się nie tylko wspierać, wzmacniać i planować. Potrzebują też bawić się, dobrze zjeść i sprawiać sobie przyjemności. A także kłócić się, obrażać, smucić i złościć (pamiętając oczywiście, by zachować umiar). Dzikie ciało i piękny umysł, pamiętasz? Pomyśl o emocjach pierwotnych jako o cegłach, z których budujesz dom. Każda hedonistyczna potrzeba to jedna cegła. Emocje wyższe to zaprawa, która spaja cegły i powoduje, że dom nie rozpadnie się pod naporem wiatru czy uderzenia. Dzięki atrakcyjnemu hedonizmowi szybko nawiązujemy relacje. Szelmowski uśmiech albo dowcip otwiera wiele drzwi. Za to emocje wyższe, np. odpowiedzialność za pilnowanie dzieci, by uczyły się języków obcych, nie są towarem, który pozwoliłby natychmiast kogoś poderwać. Kiedyś dzieci będą jednak wdzięczne nie za to, że jesteś specem od ciętych ripost, ale że w wieku 18 lat mówią płynnie po angielsku, hiszpańsku i chińsku. Oto sztuka życia. Podpal wodę i połącz pozorne przeciwieństwa emocji pierwotnych i wyższych, szybkości i trwałości, zwierzęcości i duchowości, odczucia i namysłu. Dzięki temu zachowasz piękny umysł w dzikim ciele, utrzymasz naturalną homeostazę[34] oraz harmonię Emo i Sapiens. W branży filmowej uważa się, że można zadowolić albo szeroką publiczność, albo krytyków (i wymagającą widownię festiwalów w Sundance albo Cannes). Ale trudno zadowolić jednych i drugich. Przeboje kasowe to filmy bazujące na emocjach pierwotnych, gdzie dominuje dowcip, rozrywka, seks i przemoc. Obrazy obsypywane nagrodami cechuje wnikliwa obserwacja rzeczywistości, nietuzinkowa refleksja – opierają się na emocjach wyższych. Ale i tu można podpalić wodę, istnieją przecież filmy łączące przeciwieństwa. Publiczność szturmuje sale kinowe, krytycy biją brawo, a studenci szkół filmowych omawiają na zajęciach symbolikę i ponadczasowe przesłania. Taki los spotkał Ojca chrzestnego, Szczęki, Gwiezdne wojny, serię o Indianie Jonesie, Pretty Woman, Gladiatora, trylogię Władca Pierścieni i serię o Bondzie (tu może wyolbrzymiłem aplauz krytyków, gdyż film kocham bezkrytycznie).

Na teraz albo na przyszłość

Nie daj się nikomu prześcignąć w chwaleniu swoich dzieci. Na pewno znajdziesz mnóstwo dobrych powodów. Będą się czuły docenione i kochane oraz będą wiedziały, że poświęcasz im uwagę. To wszystko zbuduje w nich poczucie własnej wartości – jednej z dwóch najważniejszych emocji (druga to poczucie bezpieczeństwa). Kiedy będą starsze, poczuciu własnej wartości zacznie towarzyszyć pozytywna samoocena. Da im to pewność siebie, wytrwałość i zabezpieczy przed porażkami na całe życie. Pamiętaj, by zacząć jak najwcześniej. Nawet jeśli mały brzdąc nie rozumie twoich słów, zrozumie ich intonację oraz twój wyraz twarzy. Nie martw się, od nadmiaru komplementów nie przewróci mu się w głowie i maluch nie osiądzie na laurach. O równowagę zadba grupa rówieśnicza, ale od ciebie zawsze musi mieć wsparcie. Jeśli cię przekonałem, zacznij zaraz, niezależnie od tego, ile twoje dziecko ma lat. Nigdy nie jest za późno, nawet jeśli synek jest dyrektorem, a córeczka pisze poradniki. A co jeśli tobie rodzice nie zafundowali treningu pozytywności? Jeśli doceniali cię rzadziej niż częściej, byli surowi i trzymali dystans? Co wtedy? Po pierwsze, pomyśl, ile razy ci wtedy tego brakowało. Po drugie… chwal swoje dzieci tym bardziej. Trudno to wytłumaczyć, ale dobro do ciebie wróci. Na chwilę sam staniesz się dzieckiem, które rodzice nagradzają uznaniem. Dając ciepło, poczujesz się bezpieczniej i spokojniej. Słowa tego nie opiszą, po prostu zrób to. Wykorzystaj najbliższą okazję!

Sekcja 5. Porozmawiajmy o emocjach Na koniec parę słów o tym, że: Słowami trudno wyrazić emocje • Mimika, układ ciała i ton głosu mówią więcej o tym, co czujesz, niż potrafi to elokwencja • Patrz tam, gdzie trzeba, a zaoszczędzisz czas i pieniądze podczas negocjacji i na randce.

Kłopoty z wysławianiem się Trudno jest za pomocą słów wyrazić przeżycia. Dlaczego coś ci się podoba? Dlaczego kogoś lubisz? „No bo jest… yyy… fajne”. „Fajne” – to słowo wytrych, który opisuje milion różnych wrażeń i przez to mówi mało albo nic. Mamy trudności z wysławianiem się, zacinamy się, brakuje nam odpowiednich słów, mimo że czujemy, że „mamy to na końcu języka”. Szczególnie jeśli rozmawiamy na tematy abstrakcyjne, niedostępne za pomocą zmysłów, np. dzielimy się wrażeniami po obejrzanym filmie albo tłumaczymy, dlaczego robimy coś bezinteresownie. Lepiej radzimy sobie w rozmowach konkretnych – opisujących to, co jest dostępne za pomocą zmysłów (np. o czym był film albo jak wygląda hotel, w którym chcemy się zatrzymać na weekend). Dużo łatwiej opowiedzieć o racjach niż o emocjach. Zobacz, jak niewiele w każdym języku jest wyrazów służących wyrażaniu uczuć w porównaniu z tymi, które pozwalają opisać działania rozumu. Wraz z upływem czasu i rozwojem cywilizacji bynajmniej ich nie przybywa. Język jest ostoją racjonalności. Dlatego uzasadniając swoje działania, siłą rzeczy promujemy motywy racjonalne, a nie emocjonalne. Wiedzą coś o tym badacze zachowań konsumenckich. „Kupuję produkty, bo są dobrej jakości i w dobrej cenie” – mówią jednogłośnie klienci. „Wydaję majątek nie dlatego, że logo na opakowaniu mile łechce moje ego, tylko dlatego, że produkt jest trwały i funkcjonalny”. To, że przyczyny mogą być inne, marketerzy zawsze przeczuwali, a ostatnio – dzięki neuronauce konsumenckiej – mogą zobaczyć na własne oczy.

EEG mówi, jak bardzo kochasz. Kłopoty z artykulacją uczuć dotyczą głównie mężczyzn, a w szczególności Finów. Anegdota głosi, że „pewien Fin tak bardzo kochał swoją żonę, że prawie jej o tym powiedział”. Potomkowie wikingów, słysząc ją, wcale się nie gniewają – sprawdziłem to osobiście. Wręcz przeciwnie! Z przekonaniem mówią: „Kyllää, tää on me!” („Tak, to o nas!”). Spieszę poinformować, że już niedługo nastąpi koniec zmartwień.

W aptece albo sklepie elektronicznym będzie można kupić przezroczyste elektrody (coś jak szkła kontaktowe), które ukochana przyklei do czoła swojego wybranka, a specjalna aplikacja na smartfonie odczyta, jak bardzo on ją kocha. Wszyscy powinni być tym wynalazkiem zachwyceni. Dociekliwi będą mogli sprawdzać poziom emocji, kiedy tylko zechcą, a powściągliwi nie będą musieli powtarzać swoich deklaracji. Prace nad stworzeniem takiej technologii już trwają J. U podstaw ludzkiej ułomności, by ubrać wrażenia w słowa, nie leży wcale złe wykształcenie czy brak erudycji – po prostu inaczej nie umiemy. Słowa nie są w stanie w pełni odzwierciedlić emocji. Chociażby dlatego, że potrafimy się nimi posługiwać dopiero od niedawna, od 200 tysięcy lat, pamiętasz? Neuronalne struktury odpowiedzialne za komunikację werbalną nie są w stanie oddać złożoności tego, co dzieje się w głowie, gdyż wciąż są zbyt młode i niedoświadczone. Niektórzy studiują 5 lat, aby wytłumaczyć, dlaczego jakiś film albo muzyka są dobre lub nie. Zostają krytykami sztuki i nabywają umiejętności oraz zasoby werbalne, aby rozprawiać o formalnych niuansach dzieł artystycznych i delikatnych poruszeniach serca. A nam zostaje słowo „fajnie”. No i fajnie. Nie mamy wprawdzie efektywnych środków słownych do poinformowania, dlaczego lubimy ludzi i inne obiekty, ale szczerze mówiąc, wcale ich nie potrzebujemy. Uczucia wyrażamy najpełniej w sposób niewerbalny: mimiką, gestem, wzrokiem. Więcej mówi ton głosu niż treść tego, co mówimy. Do pełnego opisu i argumentacji preferencji wystarczą szeroko rozszerzone źrenice, drżący z podniecenia głos, pewny siebie uśmiech i błysk w oku. Ten sposób ekspresji przez miliony lat tak się udoskonalił, że nie wymuszał w języku wzbogacenia słownika uczuć i emocji. Jeśli słowa przeczą oczom, to czemu uwierzysz bardziej? Temu, że powiedział: „Co ty, wszystko jest okej!”, czy temu, że w kącikach jego oczu widzisz czający się smutek i strach? W świecie cyfrowych kontaktów brak wystarczającej liczby słów związanych z odczuciami zaczyna być dokuczliwy. Czytając maile czy wiadomości tekstowe, nie mamy emocjonalnych podpowiedzi, jakie niosą tembr głosu, rytm i intonacja. Niedoskonałym (ale zawsze jakimś) remedium na ten problem stał się system emotikonów i gifów, które pozwalają emocjonalnie ubarwić wirtualne komunikaty. Jak widać, wraz z rzeczową wypowiedzią chcesz także informować o swoim emocjonalnym nastawieniu. Czemu? Bo chcesz, by emocje były wszędzie.

Emocje nie potrzebują słów Niekończącym się źródłem sygnałów na temat emocji, jakie przeżywa człowiek,

jest jego twarz. Nawet nie zdajesz sobie sprawy, jak wiele sygnałów mimicznych wysyłasz i odbierasz każdego dnia, rozmawiając, słuchając lub tylko obserwując innych. W rozwoju ewolucyjnym mięśnie twarzy służyły z początku jedynie do poruszania szczęką, oczami i nosem. Przyjrzyj się jaszczurce i żółwiowi – trudno powiedzieć, by ich mimika była szczególnie żywa, nie sądzisz? W toku przemian ewolucyjnych mięśnie twarzy zaczęły pomagać jeszcze w czymś innym. Twoje policzki są miękkie, a usta pełne tylko dlatego, że przed milionami lat ssakom z takim udogodnieniem łatwiej było przeżuwać pokarm. Mięśnie mimiczne w procesie ewolucji przemieściły się z szyi na twarz po to, by ślina i jedzenie nie wypadały nam z buzi (wspomnisz te słowa, kiedy będziesz wracać od dentysty po miejscowym znieczuleniu). Przeżuwanie pokarmu dużo lepiej niż gryzienie karmi płaty czołowe. Rozumiesz, do czego zmierzam? Wygląda na to, że swoją mądrość człowiek zawdzięcza… żuciu. Zgadnij, co mam w ustach, pisząc te słowa. Żeby jeszcze skuteczniej strawić przeżuwany pokarm, Natura wymyśliła kolejny mięsień – język. Jego pierwotnym zadaniem było rozprowadzenie śliny (wysyconej enzymami trawiennymi) w przeżuwanym pokarmie. To, że dzięki językowi możesz także mówić i wydawać wysoce skomplikowane dźwięki, to czysty zbieg okoliczności (plus szczęśliwa mutacja oraz proces egzaptacji[35]). W końcu okazało się, że mięśnie twarzy świetnie nadają się także do wyrażania emocji. Każdy ma dwa rodzaje ekspresji mimicznej: intencjonalną i nieintencjonalną. Piętnaście lat temu, gdy pisałem habilitację, domagałem się uznania tego, że część ekspresji może być nieintencjonalna, czyli nieświadoma i niezależna od ludzkiej woli. Dziś jest wręcz odwrotnie – wiemy, że władza nad mimiką jest znikoma, i zastanawiamy się, jak można ją lepiej kontrolować. Czy poirytowany rodzic specjalnie się marszczy, aby okazać złość dziecku? Nie musi. Po prostu w ten sposób naturalnie (i bardzo jednoznacznie dla dziecka) wyraża swoją dezaprobatę. Choć czasami – przyznaję – przydałoby się opanować mimikę i nie straszyć wszystkich dookoła wyrazem oczu lub zaciśniętymi ustami. Doskonale zdają sobie z tego sprawę aktorzy. Wiedzą, że muszą osiągnąć mistrzostwo w intencjonalnym kontrolowaniu ekspresji mimicznej, aby być wiarygodni dla publiczności. Przecież na deskach teatru czy przed kamerą „grają”, a nie „odczuwają” prawdziwe emocje. Od tej reguły jest wyjątek – metoda Stanisławskiego[36]. Aktorzy uczą się wzbudzać i przeżywać odgrywane emocje, aby ich mimika i ciało wiernie odzwierciedlały ich stan. Stają się postacią, którą grają. Przygotowując się do kolejnych ról, Christian Bale drastycznie chudnie albo tyje, fizycznie mieszkając i przebywając w świecie swoich postaci. Dokładnie tak jak kiedyś czynił to Robert de Niro, tułając się po ulicach, aby wejść w rolę bezdomnego. Dzisiaj nie musi się aż tak poświęcać (albo, jak to kiedyś uszczypliwie zauważył sir Lawrence Olivier[37], uznał, że może to „po prostu zagrać”).

Trzej muszkieterowie mimiki Rodzisz się z dwoma systemami, za pomocą których mózg przekazuje polecenia do mięśni twarzy (a także i wszystkich pozostałych). Pierwszy to szlak piramidowy. Ma swój początek w korze ruchowej i zarządza ekspresjami intencjonalnymi. Drugi to szlak pozapiramidowy, który wywodzi się z ewolucyjnie starszej części mózgu – z pnia. Zarządza ekspresjami spontanicznymi, nieświadomymi, mimowolnymi. Za mimikę u człowieka odpowiadają 22 pary mięśni. Trzy z nich są kluczowe. Pierwszy to zygomaticus major – jarzmowy wielki, zwany także mięśniem uśmiechu. Masz 50 rodzajów uśmiechu i tylko niektóre z nich są wyrazem prawdziwego zadowolenia. Tak naprawdę grymas ust to najmniej mówiąca ekspresja emocji. Gdy nie wiesz, co robić, nakładasz uśmiech – praktycznie w każdej sytuacji. Przyjrzyj się malarstwu starożytnej Grecji – na wszystkich wizerunkach, także w walce i w chwili śmierci, Grek się uśmiecha (historycy sztuki określili to mianem „archaicznego uśmiechu”). Uśmiech może wyrażać nie tylko radość, ekscytację, rozbawienie, ale także niedowierzanie, zaskoczenie, pogardę. Jeśli chcesz wiedzieć, co ktoś o tobie myśli, to przychylnych ci zmian w kształcie i wyrazie ust nie traktuj zbyt poważnie.

Chcesz wiedzieć, czy ktoś darzy cię prawdziwą sympatią? Patrz na jego oczy. To w nich kryje się prawdziwy uśmiech, nie w ustach. A mięsień brwi da sygnał, że kogoś wkurzasz.

Prawdę o sympatii i prawdziwym zadowoleniu wyczytasz z oczu. Autentyczna radość objawia się dzięki mięśniowi okrężnemu oka, orbicularis oculi. Jest on kontrolowany przez szlak pozapiramidowy, czyli nie masz nad nim kontroli. Człowiek może uśmiechać się ustami, kiedy zechce, ale oczami tylko wtedy, kiedy jest naprawdę szczęśliwy i zadowolony. Doświadczony fotograf nie poprosi cię o uśmiech, tylko będzie próbował rozśmieszyć. Dobrze wie, że nawet jeśli powiesz sławne cheese i się uśmiechniesz,

twój orbicuralis oculi pozostanie nieporuszony, a uśmiech na zdjęciu wyjdzie nieautentyczny. Widać to na niektórych reklamowych zdjęciach ze Stocku. Piękni modele i modelki uśmiechają się, ale rzadko oczami. Są pewnie zbyt zmęczeni przeciągającą się sesją fotograficzną. Prawdziwy zapał, energię i entuzjazm ich oczy wyrażały na początku zdjęć. Później pozostaje chłodny profesjonalizm – na pierwszy rzut oka radosny, ale dla mózgu niewiarygodny. Korzystaj z tej wiedzy w życiu codziennym. Jeśli chcesz wiedzieć, czy robisz na kimś dobre wrażenie, patrz na jego oczy. Miliony lat ewolucji podpowiedzą ci, jak zinterpretować to, co widzisz. Przez setki pokoleń mózg twoich przodków uczył się odbierać niewerbalne sygnały i ekspresje ich towarzyszy. A dzisiaj podpowiada ci, kto uśmiecha się szczerze, a kto założył maskę. Trzeci mięsień to corrugator supercilli – mięsień marszczący brwi. Działa, gdy intensywnie myślisz lub coś ci się nie podoba. Jego pracę widać wyraźnie u mężczyzn, którzy mają krzaczaste brwi. Długie włoski działają jak wzmacniacze dla najbardziej subtelnych poruszeń corrugatora. Jeśli jesteś mężczyzną, a do tego biznesmenem lub politykiem, proś fryzjera o to, by dbał o twoje brwi i regularnie je przycinał. Dzięki temu ekspresja niezadowolenia nie będzie aż tak ewidentna, szczególnie w sytuacjach, kiedy wolisz ją ukryć. Obserwacja corrugatora jest niezastąpiona w czasie rozmowy o podwyżce. Jeśli brwi u szefa są nieporuszone, a czoło gładkie jak u niemowlęcia, mów, że podana kwota jest w euro, i to netto. Ale jeśli zauważysz najdrobniejszy ruch, nie ciągnij tematu. Wycofaj się z honorem, mówiąc, że to był żart. Poczekaj na lepszy moment albo zmień szefa. Na co patrzeć na randce. Panowie, którzy chcą wejść w bliższą znajomość z kobietą, powinni pamiętać o trzech rzeczach. Po pierwsze, uśmiech to nie wszystko. To, że ona szczodrze pokazuje ci śliczne białe ząbki, jeszcze o niczym nie świadczy. Patrz na jej oczy – tylko tam możesz dostrzec prawdziwą akceptację, zainteresowanie i przyjemność z rozmowy z tobą. Po drugie, śledź zmiany między jej brwiami. Zwłaszcza jeśli próbujesz przesunąć granicę zażyłości. Jeśli coś tam drgnie, uważaj, być może lepiej zrobić krok do tyłu. Po trzecie, ubierz się ładnie. I pamiętaj o manierach.

Mikroekspresje, czyli szczeliny informacji Jeśli kiedykolwiek przytrafiła ci się któraś z sytuacji opisanych obok – oto rozwiązanie sekretu. Twarz często przekazuje dwa komunikaty: to, co nadawca chce ujawnić, oraz to, co chce ukryć. Ekspresje mimiczne tworzą podwójny system komunikacji – jedne pojawiają się świadomie i intencjonalnie, drugie bezwiednie i automatycznie. Przy emisji intencjonalnej ekspresji może powstać

„szczelina”, przez którą przedostają się – bez twojej woli i świadomości – spontaniczne i krótkotrwałe komunikaty emocjonalne, mikroekspresje. Hollywoodzka kariera psychologa. Życie i praca Paula Ekmana, amerykańskiego psychologa (w latach 70. ubiegłego wieku opisał podstawowe wyrazy mimiczne i odkrył zjawisko mikroekspresji) stały się kanwą emitowanego w latach 2009–2011serialu „Magia kłamstwa” (ang. Lie to Me). Główny bohater serialu to lekarz i naukowiec, który pomaga FBI, CIA, policji, a także kancelariom i korporacjom. Wykorzystuje swoją wiedzę i nieprzeciętne zdolności dostrzegania mikroekspresji w rozszyfrowywaniu prawdziwych intencji i przekonań ludzi. Ich wystąpienie jest szczególnie prawdopodobne, gdy doświadczasz intensywnych emocji, których nie należy lub nie chcesz okazywać. Mikroekspresje zdradzają pełny obraz twojego emocjonalnego nastawienia. Owe trzy sytuacje ilustrują, na czym polega proces automatycznej komunikacji mimicznej. W pierwszym przypadku mężczyzna starał się coś ukryć (być może to, że chce wykorzystać swą rozmówczynię), ale najprawdopodobniej zdradzał go corrugator supercili. Ten sam, który w drugiej sytuacji wysyłał przełożonemu sygnały, co o nim w głębi serca myślisz. W trzecim komunikaty werbalne (czyli totalne zauroczenie w pociągu) były wzmacniane i uwiarygodniane pozytywnymi mikroekspresjami produkowanymi głównie przez orbicularis oculi. Dokładnie tak wygląda zakochanie się (plus chemia, więcej w: MÓZG).

(1) Scena w kawiarni. Kobieta siedzi przy stoliku i rozmawia z mężczyzną. Nie widziała go wcześniej, ale koleżanki mówiły, że warto. Rzeczywiście, wygląda interesująco, mówi ciekawie o sztuce i literaturze, o tym, że liczy się osobowość, a nie wygląd. Tymczasem ona odczuwa dziwną nieufność i dystans. Chłopak jest naprawdę miły, uśmiecha się, prawi komplementy, a ona mimo to czuje, że „coś tu nie gra”.

2) Scena w biurze. Spotkanie z szefem, który cię irytuje. Nie chcesz mu tego okazać, nakazujesz swojej twarzy wyrażać spokój i opanowanie. Tylko dlaczego ten człowiek z każdą chwilą wkurza się na ciebie coraz bardziej? Przecież nie dajesz się sprowokować, a twarz masz kompletnie nieodgadnioną, jak sfinks albo zawodowy pokerzysta.

(3) Scena w pociągu. Jedziesz na weekend odwiedzić rodziców. Dla zabicia czasu zaczynasz rozmowę z towarzyszem podróży. Już po kilku minutach żałujesz, że tak późno. Wspaniale wam się rozmawia! Macie tyle wspólnych tematów. Czujesz, że on słucha cię z nieudawanym zainteresowaniem i że czuje to samo co ty. Jest taki sympatyczny, zupełnie inny niż faceci, których znałaś dotychczas. Co prawda nie masz pojęcia, skąd to wszystko wiesz, ale teraz to nieważne. Po prostu wiesz i kropka.

Na co dzień, aby wytłumaczyć sobie ów nagły przypływ wiedzy niewiadomego pochodzenia, mówisz o przeczuciu. W rzeczywistości to nieświadome odczytywanie utajonych sygnałów mimicznych, które zostały bezwiednie wysłane przez nadawcę i automatycznie zarejestrowane przez twój mózg. Mikroekspresje są nieświadome dla osoby, która je prezentuje, i zwykle nie są również świadomie zauważane przez odbiorcę. W ten sposób komunikują się ze sobą podświadomości dwóch osób. Świadomie pozwala je dostrzec dopiero poklatkowa analiza filmu z rozmowy (musi być w jakości HD).

Mikronapięcia w zbliżeniach. Mikroekspresje są odpowiedzialne za to, że gra Jennifer Lawrence albo Benedicta Cumberbatcha nigdy nie będzie

„drewniana”. To właśnie mikronapięcia mięśni mimicznych i pantomimicznych są gwarantem najwyższego kunsztu aktorskiego. Widzowie może nie zauważają tego świadomie, ale bezbłędnie wyczuwają, czy ktoś jest wiarygodny, czy jakiś taki „sztuczny”. Być może już niedługo w szkołach aktorskich zostaną zainstalowane specjalne aplikacje, które, zsynchronizowane z pracą kamery, wykryją liczbę mikroekpresji w danym ujęciu. Nie będzie wtedy wymówek, że „reżyser się czepia i każe powtarzać scenę, nie wiadomo po co”. Co więcej, studia filmowe będą zastrzegały w kontraktach, że liczba wymaganych mikronapięć w zbliżeniach to co najmniej 30 procent standardu Meryl Streep i Russella Crowe’a. Mikroekspresje wyjawiają prawdę o intencjach – często takich, które ludzie woleliby ukryć. Twój mózg jest ewolucyjnie przystosowany do odbierania tak subtelnych sygnałów jak drgnienie powieki, delikatny skurcz mięśni czy rozszerzenie źrenic (więcej w: INTUICJA). To dlatego emocjonalne wrażenie po spotkaniu z kimś może być zupełnie inne niż chłodna analiza samej rozmowy. Nie ignoruj tych wrażeń. Możesz nie wiedzieć, co ci się „nie zgadza” w drugim człowieku, ale wystarczy, że na poziomie podprogowym jego mikroekspresje wzbudziły twój niepokój. Nie skreślaj tej osoby, ale jeśli ciało cię ostrzega, zachowaj czujność i ostrożność. Zrób jej więcej testów. Pomyśl dłużej, czy jej intencje są równie czyste, jak deklaracje.

Zapamiętaj! Emocja to wrodzona zdolność do rozróżnienia, czy coś jest dla ciebie dobre, czy złe. Emocje napędzają do działania, nadają życiu barw i pozwalają mieć nadzieję. Każda emocja, nawet nieprzyjemna, jest po to, żeby ci służyć. Szkodzi jedynie wtedy, gdy występuje w ekstremalnej formie. Negatywne emocje cię zabezpieczają, pozytywne dodają energii do działania proaktywnego. Odraczaj kłótnie. Lepszy drugi gniew niż pierwszy. A tymczasem zrób detoks i pal zły kortyzol za pomocą mięśni. Emocję wywołuje bodziec, który może trafić do świadomości lub do części nieświadomej mózgu. Gdy trafia jednocześnie i tu, i tu, możesz odczuwać sprzeczne emocje. W mózgu masz drogę na skróty, która sprawia, że potrafisz błyskawicznie

zareagować na zagrożenie. Najpierw czujemy, potem działamy, a na końcu myślimy. Uważamy, że jest na odwrót, gdyż działa postświadoma racjonalizacja, która umie uzasadnić wszystko i wszędzie. Posiadasz emocje pierwotne, jak wszystkie ssaki, i emocje wyższe, typowe tylko dla ludzi. Dzięki wychowaniu i samorozwojowi nabywasz zdolności do odczuwania coraz bardziej wyrafinowanych emocji wyższych. W relacjach z bliskimi pielęgnuj wyższe wartości i nie zaniedbuj pierwotnego żaru. Podpal wodę! O tym, co czujesz, bardziej niż słowa mówią mimika, układ ciała, rytm i ton wypowiedzi oraz mikroekspresje. Na teraz albo na przyszłość: nie daj się nikomu prześcignąć w chwaleniu swoich dzieci. Poczucie wartości, jakie im zbudujesz, zabezpieczy je na całe życie.

20 Forrest Gump (1994) to amerykańska tragikomedia, obsypany nagrodami wyciskacz łez. W tytułową rolę nagrodzoną Oscarem wcielił się niezawodny Tom Hanks. 21 Immanuel Kant (1724–1804) – niemiecki filozof oświeceniowy. Wiele swoich teorii opracował, spacerując po ukochanym Królewcu. 22 Herkules Poirot – błyskotliwy i elegancki Belg, bohater ponad 30 powieści kryminalnych Agathy Christie (1880–1976). 23 „Fenomen towarzyszy niedoli” to tytuł mojej pierwszej pracy naukowej. Opublikowałem ją w 1992 roku, dokładnie wtedy, kiedy Kurt Cobain z Nirvaną nagrywali utwór Smells Like Teen Spirit. 24 „Żaden człowiek nie jest samoistną wyspą; każdy stanowi ułamek kontynentu, część lądu” – to słowa brytyjskiego poety barokowego Johna Donne’a (1572–1631). 25 Jacques Clouseau – ponadczasowa postać tyleż dzielnego, co gamoniowatego inspektora policji w serii o Różowej Panterze, którą stworzył niezapomniany brytyjski aktor Peter Sellers (1925–1980). 26 Joseph LeDoux poświęca emocjom (głównie lękowi i strachowi) całe swoje życie – zarówno zawodowe, jak i prywatne. Po pracy gra na gitarze, śpiewa i komponuje w rockowym zespole muzycznym The Amygdaloids (amygdala to po angielsku „ciało migdałowate”). Dwie pierwsze płyty nazywały się Heavy Mental i Theory of My Mind, a tytuły piosenek to między innymi: Mind-Body Problem, An Emotional Brain, Crime of Passion i Mind over Matter. 27 Kanał Sueski otworzono w 1869 roku. Połączył Morze Śródziemne z Morzem Czerwonym i na zawsze zmienił handel morski na świecie. To kluczowy szlak dla

kontenerowców płynących z Chin i Indii do Europy i z powrotem. Dzięki kanałowi statek płynący z Zatoki Perskiej do Londynu ma do pokonania 12 tysięcy kilometrów. Wcześniej, płynąc wokół Afryki, musiał pokonać 21 tysięcy kilometrów. 28 René Descartes, pol. Kartezjusz (1596–1650) – francuski filozof, matematyk i fizyk, jeden z najwybitniejszych uczonych XVII wieku, uznawany za ojca filozofii nowożytnej. 29 Oryg. (ang.): Of all the gin joints, in all the towns, in all the world, she walks into mine. 30 Susan Boyle (ur. 1961) – szkocka piosenkarka amatorska. W ciągu jednego wieczoru (11 kwietnia 2009 roku) zdobyła rozgłos w Wielkiej Brytanii, a potem na całym świecie, brawurowym wykonaniem utworu I Dreamed a Dream z musicalu Les Misérables. 31 David Bowie (1947–2016) – brytyjski piosenkarz, kompozytor, multiinstrumentalista i aktor, jego artystyczne wizje porywały fanów i inspirowały innych muzyków. 32 William James (1842–1910) – amerykański filozof, psycholog, fizjolog. Oto idealna kombinacja kompetencji, jakże poszukiwana w dzisiejszych, neuronaukowych, czasach. 33 Rekord Bolta na 100 m wynosi 9,58 sek., tymczasem Kipchoge przebiegł 42,192 km w czasie 2 godz. 8 min i 44 sek. 34 Homeostaza (gr. homoíos – podobny, równy; stásis – trwanie, postawa) to zdolność utrzymywania stałości parametrów wewnętrznych w systemie zamkniętym lub otwartym. Jest podstawowym pojęciem w fizjologii i psychologii. 35 Egzaptacja to proces przysposabiania się w procesie ewolucji pewnych istniejących już, złożonych struktur do nowych funkcji. W tym przypadku język służy już nie tylko jedzeniu, ale i mówieniu. A telefon coraz rzadziej służy telefonowaniu J. 36 Konstanty Stanisławski (1863–1938) – rosyjski reżyser teatralny, stworzył i rozpropagował grę aktorską opartą na realizmie psychologicznym postaci i angażowaniu w grę całego ciała. 37 Christian Bale (ur. 1974) – angielski aktor, już jako chłopiec grał w Wyspie skarbów, w 2010 roku otrzymał Oscara za rolę w filmie Fighter. Robert de Niro (ur. 1943) – amerykański aktor i reżyser. Potrafi zagrać wszystko, laureat dwóch Oscarów, występuje w dramatach, komediach, filmach akcji, wojennych i kostiumowych. Przed nim chyba tylko musical. Sir Laurence Olivier (1907–1989) – angielski aktor, zdobywca Oscara za film Hamlet, przez wielu uważany za największego aktora szekspirowskiego w historii.

Rozdział 4

Automatyzmy. Gwarancja dobrego zarządzania

„W trakcie gry nic nie może cię powstrzymywać. Jeśli myślisz, już po tobie”. Cam Newton, amerykański futbolista

W tym rozdziale przekonam cię, że: Przez większość czasu działasz „na autopilocie”, bo myślenie to duży wysiłek energetyczny • Bez udziału świadomości, automatycznie, mózg kontroluje nie tylko trawienie, ale też pamięć, myślenie, kojarzenie oraz oczywiście emocje • Dzięki powtarzaniu dziś robisz automatycznie to, co kiedyś wymagało od ciebie uwagi i długiej praktyki • Przepływ to najwyższa forma automatyzmu, występująca podczas tworzenia sztuki i zdobywania medali. W poprzednich rozdziałach opowiedziałem ci o hardwarze, czyli o mózgu, który jest superkomputerem, i o softwarze, czyli o umyśle, który jest wgranymi do niego programami i aplikacjami (wiele z nich dotyczy emocji). Czas, aby przyjrzeć się systemowi operacyjnemu, zawiadującemu wszystkimi rzeczami, jakie masz zgromadzone na swoim twardym dysku. System ten koordynuje ich pracę oraz nadaje im kolejność działania (według hierarchii i zasług). Jednym słowem, za pomocą niewidzialnych poleceń organizuje całe funkcjonowanie twojego umysłu. System Automatycznego Zarządzania, bo o nim mowa, to biologiczny procesor, który operuje z gigantyczną prędkością i ma praktycznie nieograniczoną pojemność. Aby zarządzać, nie potrzebuje twojej uwagi i nie musi się wysilać. Cały czas pracuje sobie bezszelestnie gdzieś w tle. Tylko takie rozwiązanie może gwarantować sprawne zarządzanie czymś tak wyrafinowanym jak twoja psyche. A ponieważ zużywa minimalne ilości energii, nawet nie wiesz, że go masz. Trochę jak idealny partner – nie wiesz, jak bardzo ułatwia ci życie, dopóki nie wyjedzie służbowo na tydzień. Popatrz, co robi twój automat, kiedy wstępujesz do kawiarni. Koniec pracy, chcesz ochłonąć po całym dniu bieganiny i stresu. Wchodzisz do środka, siadasz przy stoliku, zamawiasz coś do picia. Patrzysz na ekran telefonu, żeby sprawdzić, co cię ominęło przez ostatnie pół godziny. Niekoniecznie zdajesz sobie sprawę, że co jakiś czas nieco się wiercisz. To dobry sposób, aby poprawić krążenie, żeby nie

ścierpły ci nogi, żeby było wygodnie. Jednocześnie bijesz się z myślami, czy zamówić sobie smakowite tiramisu (twój wzrok bezwiednie przeczytał „promocję dnia” przy wejściu). Nie wiesz, że od dwóch minut bębnisz palcami w blat w rytm najnowszego przeboju Rihanny. Nie możesz w pełni się wyluzować, bo w pamięci po raz któryś odtwarzasz niezręczną sytuację, jaka wydarzyła się dziś w pracy. „Głupio wyszło, zazdrośnicy będą mieli teraz używanie” – myślisz. Tymczasem ślina napływa ci do ust, gdyż twoje ucho z kawiarnianego szumu wyłowiło odgłos łyżeczki apetycznie stukającej w porcelanowy talerzyk. Ktoś zaraz posmakuje pulchnego kawałka czekoladowego tortu. „Proszę tiramisu” – słyszysz swój głos i myślisz, że już nie wypada tego odwołać. Twarz rozjaśnia ci uśmiech. To wspomnienie ostatnich wakacji na egzotycznych wyspach. Oczywiście nie wiesz, że wywołała je etykieta karaibskiego rumu, na którą bezwiednie natknęły się twoje oczy. Tak, z tym rumem też wiąże się wiele wspomnień… Powyższy opis to jedynie mizerna próba odtworzenia kilku chwil z życia ciężko pracującego umysłu. Wszystkie procesy były nieintencjonalne, niekontrolowane, bezwysiłkowe i nieświadome – czyli automatyczne. Newat czatynie jset porcesem atoumatczynym. Ten tkest jset dzwinie nasipany, ale nie msaz kopłotu, żbey go pczyrzetać. Tyczmesam tówj mdąry kopmtuer nie proadzi sboie rwónie łwato jak ty. On ptroafi meślyć jenydie antaliycznie, a ty –zawórno anylaitczine jak i sytneczyntie. Nie cztaysz kżadej lreity odzdienlie, ale wryaz jkao cłoaść. Daltgeo bzesneswone cąigi ltier trzwoą hłasa, kótre sukcztenie zbezapecziają tojwe baknowe przewely i kntoa perzd zuakasmi hareków. Podoba ci się, co potrafi twój umysł? Przyznaj, nie było to zbyt trudne zadanie. Za to analityczne systemy obliczeniowe miałyby ogromne kłopoty z odczytaniem tego. A jeśli na dodatek literki pisane byłyby „odręcznie”, każda w innym stylu, rozszyfrowanie wiadomości, np. hasła, byłoby niemożliwe. A dla ciebie to jak chrupiąca bułka z masłem. Ablo timarsiu.

Jak rozpoznać proces automatyczny Po czym poznasz, że był włączony automat? Po pierwsze, działanie rozpoczyna się nieintencjonalnie, niezależnie od tego, czy tego chcesz, czy nie. Na przykład gdy bezwiednie kiwasz się przy stole, bębnisz palcami w takt muzyki albo marszczysz nos, kiedy czujesz przykry zapach. Po drugie, praktycznie nie da się go zatrzymać, automat jest niekontrolowalny. Zgoda, nieliczni mogą się powstrzymać od zamówienia tuczącego kusiciela, ale nikt, nawet certyfikowane księżniczki, nie pohamują swoich ślinianek od erupcji płynów na widok czegoś smakowicie pachnącego, zwłaszcza gdy są lekko przegłodzone. A kiedy coś cię wzburzy, na nic zda się przemawianie do rozsądku: „Nie denerwuj się, to nie jest tego warte”. Uspokoisz się dopiero wtedy, kiedy zdecyduje o tym twoje ciało, nie twoja wola (jeśli nie chcesz czekać, pomóż silnej woli i zrób sobie detoks, patrz: EMOCJE. Sekcja 1).

Po trzecie, automat nie wymaga dodatkowej energii, aby nastąpiła jego aktywizacja. Jest bezwysiłkowy, nie musisz szczególnie się starać ani naprężać muskułów, aby przypomnieć sobie stresującą sytuację z pracy, poczuć do kogoś sympatię albo powrócić myślami do romantycznego wieczoru na plaży.

Automat – to nie brzmi zachęcająco, ale zaufaj mu. Załatwi za ciebie milion spraw: łatwo, szybko i bez wysiłku. A ty sobie w tym czasie pomyślisz o czymś innym.

No i wreszcie po czwarte, cały ten proces przebiega najczęściej nieświadomie, poza twoją uwagą. Nie zdajesz sobie sprawy, że w tej sekundzie oddychasz (chyba

że boli cię gardło, wtedy czujesz każde przełknięcie śliny) albo że twoje oczy ignorują nos, który stale wchodzi im w pole widzenia (nawet jeśli jest malutki). Na takie nieistotne drobiazgi szkoda świadomej uwagi, zgodzisz się? Szybkie i wolne myślenie. Profesor Daniel Kahneman (ur. 1934), pracujący na Uniwersytecie Princeton, jest autorem epickiego dzieła z 2011 roku pt. Pułapki myślenia. Opisuje w nim dwa systemy decydujące o działaniu naszego umysłu. System 1, czyli automatyczny, pracuje w sposób szybki i automatyczny, bez wysiłku lub z niewielkim wysiłkiem, nie mamy przy nim poczucia świadomej kontroli. System 2, czyli wysiłkowy, rozdziela niezbędną uwagę pomiędzy działania wymagające umysłowego wysiłku. Funkcjonowanie Systemu 2 wiąże się z poczuciem skupienia i świadomego działania. Kahneman pisze, że choć System 2 ma poczucie, że to on jest autorem, częstszym sprawcą działań jest System 1. System ten bez wysiłku konstruuje wrażenia i emocje, które następnie stają się źródłem świadomych przekonań i wyborów Systemu 2. Wrażenia, przeczucia, zamiary i emocje – bez przerwy generowane w sposób intuicyjny przez System 1 – są zaskakująco złożone, jednak dopiero powolny System 2 umie budować myśli w formie uporządkowanych kroków i zamieniać je w celowe działania. Gdy wszystko idzie gładko, System 2 akceptuje sugestie Systemu 1 w niezmienionej postaci. Kiedy System 1 napotyka na jakąś trudność, szuka wsparcia w Systemie 2, prosząc o bardziej szczegółowe i konkretne przetworzenie sytuacji, tak aby rozwiązać istniejący problem. Szczególna mobilizacja Systemu 2 następuje w chwili, gdy System 1 nie zna odpowiedzi na pytanie. Innym zadaniem Systemu 2 jest opanowanie impulsów Systemu 1, co jest podstawą samokontroli. Oba systemy bardzo wydajnie dzielą się zadaniami, minimalizując wysiłek i optymalizując skuteczność. Kahneman przyznaje, że ten układ najczęściej się sprawdza, bo System 1 radzi sobie z zadaniami, które dobrze zna: jego modele sytuacji są trafne, tak samo jak większość jego krótkoterminowych prognoz. Pierwsze intuicyjne reakcje są szybkie i na ogół prawidłowe. Jednak System 1 bywa tendencyjny, czyli w pewnych okolicznościach jest szczególnie podatny na błędy systemowe. System 1 czasami udziela odpowiedzi na pytania łatwiejsze niż te, które mu rzeczywiście zadajemy. Co więcej, słabo sobie radzi z obliczeniami i statystyką (więcej w: IRRACJONALNOŚĆ).

Co potrafi automatyczny pilot

Procesy automatyczne monitorują wszystko, co się dzieje wewnątrz ciebie. Nie jesteś w stanie tego kontrolować i na szczęście nie musisz. Większość pracy wykonują za ciebie części mózgu, do których nie masz świadomego dostępu. Biologiczne procesory pozwalają radzić sobie z problemami pozostającymi poza zasięgiem świadomego sterowania, np. monitorowaniem zmian w ułożeniu części ciała względem siebie, napięciem mięśni szkieletowych i organów wewnętrznych, skokiem temperatury i pH oraz poziomem tlenu we krwi. Mądra Natura wiedziała, co robi. Są kwestie, których nie można powierzać tak młodziutkim narzędziom, jakimi są świadomość i intelekt. Dobrze, że za pomocą namysłu nie musimy sterować oddychaniem, trawieniem, regulowaniem temperatury ciała, cyklicznej produkcji hormonów itd. Co by się stało, gdyby ktoś zapomniał oddychać? Albo gdyby zmęczony pomylił się i dokonał wadliwej sekrecji enzymów podczas nocnego trawienia pokarmów? Brr! Strach pomyśleć! Żeby wszystko było pod kontrolą i maksymalnie bezpiecznie, nadzór nad procesami fizjologicznymi musi być w gestii biologicznego automatu, który zarządza ciałem – jest w tym bezbłędny i niezastąpiony. Biologia biologią, ale co z psychologią? Okazuje się, że ogromna część codziennych reakcji umysłowych jest automatyczna – impulsywna, bezwiedna i natychmiastowa. Jako pierwszy taką tezę ćwierć wieku temu sformułował amerykański psycholog z Uniwersytetu Yale John Bargh[38] (łudząco podobny do agenta Coopera z bijącego wtedy rekordy popularności serialu „Twin Peaks”). Wcześniej naukowcy byli zgodni, że automatyczne mogą być procesy fizjologiczne (gdy regulowany jest poziom cukru we krwi), odruchy bezwarunkowe (gdy uchylasz się przed gołębim pociskiem lecącym na placu św. Marka w Wenecji), instynkty (kiedy twój wzrok przyciąga seksowna postać na billboardzie), a także niektóre prymitywniejsze emocje, np. działanie w afekcie (uznając niepoczytalność, sąd może nawet złagodzić wymiar kary). Automatyczne konwersacje. Czy wiesz, że rozmowy, jakie prowadzisz, są często automatyczne? Spodziewając się tego, co usłyszysz, możesz włączyć autopilota i zawczasu zaplanować ciętą ripostę albo pomyśleć o czymś kompletnie innym (np. co dzisiaj na kolację). Mamy rozmaite skrypty rozmów, np. „rozmowa ze starszymi na rodzinnej imprezie”, „poranna kawa w pracy”, „snobistyczny dyskurs na temat południowoafrykańskich win” albo „wymiana zdań podczas meczu”. Mogą zmieniać się nazwiska, daty, szczegóły, ale sam schemat jest dosyć przewidywalny. Przez całe życie rozwijamy portfolio automatycznych skryptów rozmów, pogłębiamy je, dopasowujemy do różnych stylów komunikacji, osobowości rozmówców. I dlatego wrażenie robi ktoś, komu w rozmowie z nami uda się wykroczyć poza schemat, niejako wybić nas z rytmu. Powie coś nowego, świeżego. Coś, czego jeszcze nigdy nie słyszeliśmy, co nie przyszłoby nam do głowy. Podobnie jest z filmami, muzyką lub literaturą. Wyjście poza schemat zdarza się rzadko i pozostawia duże wrażenie. Zarówno na nas, jak i na mózgu. Jeśli

zaciekawiłem cię „automatycznymi konwersacjami” przeczytaj koniecznie, co Tomasz Mann pisze o „pięknej rozmowie” w powieści Józef i jego bracia. Tymczasem Bargh dostrzegł, że strefa wpływu automatyzmów jest o wiele szersza. Bezwiedne mogą być także procesy, które są dumą wszystkich humanistów, czyli myślenie, zapamiętywanie, decydowanie, a nawet tworzenie. Automatyczne są również zawsze i wszędzie emocje i ich ekspresja. Jeśli ktoś chce wyrazić emocje nie poprzez automatyczny system zarządzania, lecz przez jego świadomy, „manualny” odpowiednik, najczęściej jest niewiarygodny. Wiedzą coś o tym mniej utalentowani aktorzy, kiedy starają się wejść w rolę, a reżyser tego nie docenia i każe powtarzać ujęcie. System Automatycznego Zarządzania nieustannie monitoruje otaczający świat: ludzi, obiekty i wydarzenia. W ciągu ułamka sekundy podpowiada, czy osoba, która się właśnie przedstawia, spodoba ci się, czy nie (nazywamy to pierwszym wrażeniem). Kiedy wchodzisz po schodach, monitoruje zgięcia stóp, kolan, ustawień ręki, barków, bioder i prowadzi obliczenia bardziej zaawansowane niż te, które doprowadziły Einsteina do sformułowania teorii względności. A co jeśli w tym samym czasie dodatkowo gryziesz jabłko i ekscytujesz się wieczornym wyjściem do teatru? Takich kodów – jak dotąd – żaden człowiek nie jest w stanie napisać.

Narodziny i rozwój automatyzmów Jak powstaje automatyczne zachowanie? W zasadzie bardzo prosto. Poprzez wielokrotne powtórzenie jakiejś czynności – obojętnie czy chodzi o kręcenie pedałami, grę w szachy, czy o pisanie powieści. Jak mawiali starożytni: Repetitio est mater studiorum (łac. „powtarzanie jest matką wiedzy”). Chcesz posłuchać, jak uczyłem się jeździć samochodem? Na początku byłem tak skoncentrowany na obsługiwaniu drążka zmiany biegów (to była skrzynia manualna), że prawie nie miałem czasu, aby patrzeć przez przednią szybę. „Jeśli dzieje się tam coś ważnego, niech uważa instruktor” – myślałem. Byłem zbyt pochłonięty naciskaniem pedałów i kręceniem kierownicą. Nie zaprzątałem sobie uwagi mało istotnymi sprawami na ulicy i na przejściu dla pieszych (teraz już wiem, dlaczego pierwsze jazdy odbywają się na placu manewrowym, z dala od ludzi). Proces automatyzacji był w fazie embrionalnej, nie mogłem na nim polegać. Z upływem czasu, z kolejnymi powtórzeniami, prowadzenie samochodu stawało się coraz łatwiejsze. Nieśmiało zaczęły się pojawiać pierwsze automatyzmy. Mogłem już oderwać uwagę od zmiany biegów i zerkać, czy ktoś nie wchodzi pod maskę. A jeszcze później patrzyłem przed siebie bez większych problemów, bo ręce i nogi same wiedziały, co robić (byłem z tego bardzo dumny). Doszedłem do takiej wprawy – nie chcę, żeby brzmiało to jak przechwałka – że

mogłem prowadzić i jednocześnie słuchać radia. W krańcowych stadiach automatyzacji są tacy, którzy mogą rozmawiać przez telefon, jeść tosta, pić kawę, a nawet (widzę to, kiedy rano jadę do pracy) poprawiać makijaż. Kto by się tego spodziewał, gdyby ujrzałby nas wszystkich parę lat wcześniej na próbnych jazdach? Tak było z prowadzeniem auta oraz z mnóstwem innych umiejętności. Ty i ja należymy do gatunku, który posiada niezwykłą zdolność przeobrażenia kilku niepozornych składowych w zapierającą dech w piersiach umiejętność. A wszystko to dzięki sumienności i powtarzaniu. Popatrz na akrobatów z Cirque du Soleil. Jako małe dzieci dostali od rodziców wsparcie w nauce chodzenia. Przeskoczenie kałuży na tamtym etapie rozwoju wydawało się prawdopodobnie przepaścią nie do pokonania. Akrobacje, salta i piruety, w jakich teraz możemy ich podziwiać, to efekt wieloletnich systematycznych ćwiczeń prowadzących do automatyzacji. Odwaga i talent też się oczywiście przydają.

Multitasking – kosztowny akcelerator Robienie wielu rzeczy jednocześnie – słynny multitasking – jest możliwe wyłącznie dzięki temu, że zostaliśmy wyposażeni w automatycznego pilota. Na pewno potrafisz wykonywać kilka, a nawet kilkanaście czynności jednocześnie. Na robieniu wielu rzeczy naraz zasadza się chyba największa różnica i zmiana międzypokoleniowa. Na początku XX wieku angielski filozof Alfred Whitehead powiedział, że „cywilizacja rozwija się poprzez liczbę operacji, jaką może wykonać automatycznie”. Pewnie bardzo by się zdziwił, gdyby zobaczył, ile spraw potrafimy mieć na głowie w tym samym czasie – a to jeszcze nic w porównaniu z tym, co będą potrafiły nasze dzieci i wnuki. W takim kontekście tym dziwniejsze chodzą słuchy o pewnym wysoko postawionym polityku, który nie może chodzić i żuć gumy równocześnie, bo się potyka. Ale to jest wyjątkowa postać pod wieloma względami. Multitasking niesie ze sobą pewne zagrożenia. Po pierwsze, bezlitośnie drenuje zasoby uwagi. Chodzi tu głównie o jej przerzutność, kiedy koncentrujesz się na jednym zadaniu, aby chwilę potem rozpocząć drugie, potem trzecie, znowu pierwsze, potem czwarte itd. Przez analogię – popatrz, ile benzyny spala samochód w trakcie jazdy po mieście, kiedy non stop trzeba hamować i ruszać, znowu hamować i znowu ruszać. To musi zużywać energię, tymczasem koncentrowanie się na jednym zadaniu (jazda poza miastem) jest bardziej oszczędne, ale mało kto w dzisiejszych czasach może sobie na to pozwolić. W konsekwencji po 4 godzinach intensywnego multitaskingu twój umysł jest zmęczony jak po 8 godzinach w trybie standardowym. I co wtedy? Może skrócony zostanie dzień pracy? Chociaż o kilka godzin w piątki (patrz: ZAKOŃCZENIE)? Po drugie, przez automatyczną bezwiedność, jaką niesie multitasking, nie możesz sobie przypomnieć, gdzie jest twój notes z cennymi notatkami albo czy drzwi są zamknięte na klucz. Przytrafia się to tobie, mnie i wszystkim. Odkładając portfel, byliśmy zajęci czymś innym, może akurat spiker w telewizji powiedział

coś intrygującego? A może zamykając drzwi, myśleliśmy o tym, czy zapakowaliśmy wszystkie potrzebne rzeczy? Umysł zlecił automatowi przejęcie sterów i pracę w tle. Tak żeby szef, czyli ty, mógł zająć się ważnymi sprawami. I teraz szef szuka portfela. Uwaga, przestrzegam cię przed robieniem czegokolwiek ważnego w trakcie rozmawiania przez komórkę! Kluczyki, pierścionki, szminki, notesy, zegarki – drżyjcie o swój los! A jeśli prowadzisz trudną rozmowę, jednocześnie kierując autem, miej pewność, że jedna z tych dwóch czynności zostanie zautomatyzowana. W rezultacie albo rozmowa, albo jazda może nie zakończyć się zbyt dobrze.

Powierzchowna poprawność Jednym z bardzo praktycznych osiągnięć teorii automatyzmów było stworzenie wskaźnika „czasu reakcji” (patrz: MÓZG). Miara ta stała się podstawą Testu Ukrytych Skojarzeń (IAT) – jednego z najczęściej stosowanych w ostatnich dekadach testu psychologicznego do pomiaru uprzedzeń, rasizmu i stereotypów. Analiza czasów reakcji pozwoliła odkryć informacje, z których nie zdajemy sobie sprawy lub do których nie bardzo chcemy się przyznać. W ten sposób w latach 90. ubiegłego wieku badano w USA uprzedzenia rasowe (a także etniczne, płciowe i wiele innych), których nie wykrywały tradycyjne badania kwestionariuszowe. „Czy obywatel o czarnym kolorze skóry może być dobrym szachistą? Czy kobieta może dowodzić siłami zbrojnymi? Czy miłość homoseksualna jest równie wartościowa co heteroseksualna?” Nawet jeśli odpowiedzi są pozytywne, to czas ich udzielenia – mierzony w milisekundach – demaskuje, że nie zawsze jesteśmy pewni albo nawet nie wierzymy w to, co mówimy. Kieruje nami poprawność polityczna. Wahamy się, zastanawiamy, a może tłumimy odpowiedź instynktowną – to wszystko wydłuża czas odpowiedzi. Inne, mniej kontrowersyjne pytania, nie wymagają tak długiego namysłu[39].

Kto jest lepszym aktorem? Mierząc czasy reakcji, możemy mieć wgląd w poglądy i postawy, które są tak głęboko ukryte, że nawet niewidoczne (czyli nieuświadomione) dla nas samych. Poza badaniem uprzedzeń etnicznych i stereotypów, w czym specjalizuje się test IAT, można odkrywać opinie na inne tematy. Na przykład czy klientom restauracji naprawdę odpowiada panująca tam atmosfera i menu albo czy goście hotelowi są szczerze zadowoleni z pobytu i czy chcą, tak jak utrzymują, powrócić tu z przyjaciółmi. Albo czy gospodynie domowe rzeczywiście są zainteresowane kupnem nowego modelu wyciskarki do soków. Tego typu badaniom służy

technologia iCode™ (patrz: MÓZG). Co więcej, można za jej pomocą mierzyć nie tylko opinie grupy, ale i pojedynczych osób. Achillesowa pięta mistrza. Trener mentalny znanego sportowca użył testu iCode™ bazującego na analizie automatyzmów do przetestowania swojego podopiecznego. Na wszystkie pytania zawodnik odpowiadał twierdząco: „Tak – jestem znakomity; tak – jestem silny; tak – niczego się nie boję”. Przedstawiał się w znakomitym świetle, ale czy mówił z pełnym przekonaniem? Doświadczony trener wiedział, że każdy ma jakąś piętę achillesową (ponoć nawet Achilles ją miał). Wygra ten, kto ją szybko rozpozna! Ma wtedy czas rozprawić się z nią, a może nawet wyeliminować. Co wykazał test? Sposób dotykania ekranu smartfona potwierdził, że zawodnik uważa, że jest nieustraszony, nigdy się nie poddaje i walczy do końca. Ale waha się, kiedy pytania dotyczą samooceny i kompleksów. Trener przeczuwał to od dawna, ale dopiero teraz ma argument, i to dostarczony przez samego zawodnika. Teraz obaj muszą pomyśleć, co zrobić, aby pozbyć się źródła podświadomych kompleksów sportowca. Technologia iCode™ pozwala mierzyć samego siebie. Po co mam pytać siebie, co mi się podoba? Chociażby dlatego że czasami naprawdę nie wiem. Szczególnie jeśli muszę coś porównać lub wybrać. Zawsze myślałem, że Al Pacino[40] i Robert de Niro są równie utalentowani, tymczasem okazuje się, że mój mózg wybiera tego, który grał w Ojcu chrzestnym (wiem, wiem, obaj grali, jednak nie chcę powiedzieć, którego podświadomie wolę, aby nie urazić drugiego, a nuż czyta tę książkę?). Warto poznać ukryte – nawet przed samym sobą – emocje, motywy, preferencje w sprawach błahych i doniosłych, codziennych i tych od święta. Dzięki temu możesz zyskać pełniejszą wiedzę o sobie, a przez to przejąć większą kontrolę nad swoim losem. Technologia iCode™ jest komercyjna, ale kończymy opracowywać aplikację TrueMe™, która będzie dostępna powszechnie. Za jej pomocą każdy, kto tylko zapragnie, będzie mógł badać siebie i świat wokół.

Przepływ – najwyższa forma automatyzmu Najwyższą formą automatyzmu jest przepływ (ang. flow). Artyści, którzy opanowali warsztat (potrzeba na to około 10 tysięcy godzin nauki[41], czyli rok i dwa miesiące pracy non stop), bardzo często tworzą w stanie, który daleki jest od chłodnej analizy czy szukania logicznych rozwiązań. W swojej szczytowej formie Vincent van Gogh malował jeden obraz dziennie, natomiast Mozart spisywał na czysto nuty symfonii, które układały mu się same w głowie. Podobne

doświadczenia mieli Keith Richards i sir Mick Jagger oraz John Lennon i sir Paul McCartney. Niejeden z wielkich przebojów The Rolling Stones i The Beatles był poczęty w niezwykłym tempie i okolicznościach. Przepływ czyli szczyt umiejętności. Przepływ to niezwykłe i pożądane zatopienie się w wykonywanej czynności. Pojęcie to wprowadził na początku lat 90. XX wieku węgierski psycholog pracujący w USA Mihály Csíkszentmihályi. Określa ono stan, w którym artyści, sportowcy, naukowcy, a także wybitni rzemieślnicy i przedsiębiorcy, osiągają najwyższy stopień swoich możliwości i wydajności. Staje się to możliwe wtedy, gdy świadome przetwarzanie informacji ustępuje miejsca automatyzmom, podświadomości i intuicji. Przepływ obejmuje zatem nie tylko czynności motoryczne, ale także umiejętności artystyczne i intelektualne. Nazywamy je weną, szałem twórczym albo transem. Żaden zawodowy sportowiec nie polega na świadomej pamięci, lecz na pamięci mięśniowej. Świadomości używa na treningach, przy wypracowaniu nawyków i odruchów. W spotkaniach o stawkę staje się maszyną. Pozwala, aby prowadziło go zautomatyzowane ciało, a nie świadomy namysł. Koszykarz nie jest w stanie obliczyć trajektorii rzutu za trzy punkty. Kierowca wyścigowy nie ma czasu, aby decydować, kiedy użyć hamulca. Narciarz zjazdowy nie analizuje przeciążeń i szybkości na skrętach. W sytuacjach ekstremalnego napięcia i presji czasowej logika i namysł po prostu nie mają racji bytu. Popatrz, na czym polega rozgrzewka w każdym sporcie, np. w tenisie. Niespieszne odbijanie piłki z końcowej linii pomaga nie tylko rozruszać się mięśniom i przygotować ciało na maksymalne obciążenia, które nadejdą w trakcie meczu. To także wprowadzenie do mózgu miliona danych na temat warunków fizycznych, w jakich odbywać się będzie spotkanie. Automaty wypracowane przez tysiące godzin treningów należy dopasować do nawierzchni kortu, rodzaju piłek, panującej temperatury, naturalnego lub sztucznego oświetlenia, akustyki miejsca, zachowania kibiców, stylu sędziego. I co najważniejsze, należy szybko (bo podczas gry szkoda punktów) przypomnieć sobie, na czym polega unikalny sposób odbijania piłki przez przeciwnika i w jaki sposób porusza się on dzisiaj po korcie. Pierwsze minuty rozgrzewki dla postronnych obserwatorów to nudy – widzowie myślą: „Kiedy oni zaczną grać, nie mogli rozgrzać się w szatni?”. Tymczasem dla zawodników to kluczowy moment, by obudzić wszystkie automaty i dostroić je do warunków, w jakich zaraz rozpocznie się walka. W tym, co artyści i sportowcy nazywają natchnieniem, neuronauka widzi procesy automatyczne. Płaty przedczołowe kory mózgowej przechodzą w stan bezczynności, a całą mozolną pracę biorą na siebie pozostałe części mózgu. Dzięki temu tracisz poczucie czasu, samoświadomość (bo milknie wewnętrzny

narrator), przepełnia cię odwaga, kreatywność i produktywność. Przepływ w sporcie jest najwyższą formą wyszkolenia. Michael Jordan w decydujących momentach wchodził w stan flow, dzięki czemu jego ruchy stawały się idealnie precyzyjne i celowe. To samo mogliby ci powiedzieć inni wybitni sportowcy – narciarka Lindsey Vonn, futbolista Cam Newton, tenisista Roger Federer – albo genialny tancerz Travis Wall, baletnica Anna Pawłowa czy choreograf Travis Payne.

Mega korzyści z automatu Lista umiejętności Systemu Automatycznego Zarządzania jest nieskończenie długa. Dają one nieocenione korzyści w coraz bardziej złożonym, szybkim i przesyconym bodźcami XXI wieku. Po pierwsze, szybkość. Skrócenie czasu namysłu do minimum, przyspieszenie reakcji. Zbyt długi proces obróbki mógłby się źle zakończyć (patrz: EMOCJE. Sekcja 1). To dlatego wszystkie procesy emocjonalne są automatyczne. W obliczu nadciągającego zagrożenia nie ma czasu na analizę alternatyw. Automatyczne emocje natychmiast decydują, na co uważać i jak się zachować. A siła i energia do działania, jaką oferują, możliwa jest dzięki automatycznej aktywacji skomplikowanych procesów elektrochemicznych w ciele. Dzięki wypisanej na twarzy automatycznej ekspresji mimicznej natychmiast wysyłamy otoczeniu sygnały, co czujemy i co zrobimy. Pomyśl, jak by to wyglądało, gdyby twoja buzia emitowała komunikaty nie automatycznie, lecz po namyśle i tylko wtedy, kiedy sobie przypomnisz. Totalny chaos komunikacyjny. Po drugie, monitoring. Automatyczny umysł jest w stanie ogarnąć ultrazłożone sytuacje, i to w okamgnieniu. Mózg błyskawicznie wykonuje tysiące zaawansowanych operacji, a świadomość nie jest w stanie za nim nadążyć. Im większy jest udział automatu w sterowaniu zachowaniem, tym więcej innych czynności możemy wykonać. Dzięki automatycznemu monitoringowi możliwe jest utajone uczenie się (patrz: INTUICJA. Sekcja 1).

Automatyczny umysł w okamgnieniu ogarnia tysiące zaawansowanych operacji, za którymi świadomość nie byłaby w stanie nadążyć.

Po trzecie, bezbłędność. Automatyzmy zmniejszają ryzyko popełnienia tzw. błędów egzekucyjnych (gdy znasz procedury i zasady, ale i tak przez nieuwagę coś przeoczysz, tzw. ludzki błąd). Maszyna nigdy się nie myli. Człowiek może ją źle zaprogramować bądź niestarannie obsłużyć, ale sama z siebie – wykonawczo – jest bezbłędna. Automatyczny System Zarządzania jest taką biologiczną maszyną. Natura dla naszego bezpieczeństwa zautomatyzowała całą fizjologię. Dzięki temu nie musimy pamiętać, by oddychać, wprawiać serce w ruch albo w upale rozszerzać pory w skórze.

System Automatycznego Zarządzania to supermoc twojego umysłu. Jego zdolności są na wagę złota w coraz bardziej szybkim i przesyconym bodźcami XXI wieku.

Po czwarte, twórczość. Dzięki automatyzmom rodzi się świadomość, która oferuje fundamentalną korzyść w postaci bardzo elastycznego reagowania. Zwalniają się zasoby poznawcze, które mogą być wykorzystane do lepszej obróbki zadań o charakterze nierutynowym. Świadoma uwaga może zająć się sprawami, które są nietypowe i z którymi automat mógłby sobie nie poradzić. Mamy czas na wymyślanie rzeczy nowych, niestandardowych. Na przykład kompozytor gra coś na fortepianie (proces automatyczny) i jednocześnie ocenia, czy motyw, który wymyślił, jest dobry, czy wymaga poprawy (proces świadomy).

Kiedy uzna, że melodia brzmi tak, jak chciał, zapisze nowe nuty (aby nie uleciały mu z głowy), powtórzy frazę kilkukrotnie (aby ją zautomatyzować) i przejdzie dalej. Powyższą metodę stosują pewnie Bruno Mars, komponując dla Rihanny, Jessie J, pisząc teksty piosenek[42], brazylijski piłkarz Neymar, opracowując zabójczy drybling, nienawidzony przez przeciwników i podziwiany przez stadiony świata, a także Dan Brown piszący (mam nadzieję) kolejną opowieść o profesorze Robercie Langdonie. Automat w Tokio. Wyobraź sobie, że pojechaliście ze znajomymi na wycieczkę do Tokio i skończyła ci się odżywka do włosów, której zawsze używasz. W hotelowym sklepie widzisz opakowanie podobne do tego, jakie masz w domu, marka też się zgadza. Automat każe ci wziąć, zapłacić, wrócić do pokoju i użyć. Posłuchasz go, tym bardziej że właśnie dzwoni telefon – a nuż to coś ważnego? Świadomość jest zajęta rozmową i nie podpowie ci: „Obcy kraj, obcy alfabet, lepiej zapytaj, co to dokładnie jest”. A co, jeśli postąpisz inaczej? Najpierw ty i świadomość dokończycie rozmowę, a potem poprosisz ją, aby pomogła ci w zakupach. Dobrze na tym wyjdziesz. Miła pani z obsługi, do której zwrócisz się o pomoc, poinformuje cię, że odżywki już nie ma, a to, co trzymasz w ręku, to krem do depilacji. Jak widzisz, w nowych sytuacjach (niespodziewany brak odżywki w środku obcego kraju) reakcje świadome są lepiej dopasowane i bardziej precyzyjne. Gdzie tu zbawienna rola automatyzmów? Gdyby nie one, świadoma uwaga byłaby zajęta nie rozmową z ekspedientką, tylko pamiętaniem, w jakim celu jesteś w sklepie, jak się mówi po angielsku, jakie są normy zachowań obowiązujące w Azji, jaki wybrać styl przeszukiwania sklepu, aby znaleźć produkt (alfabetyczny, według rozmiarów opakowań, kolorów?), jak wygląda procedura płacenia za nabywany produkt, jak się chodzi, jak się oddycha, jak patrzy, jak mruga powiekami… mam kontynuować? To wszystko bierze na swoje barki automatyczny pilot. Tobie zostaje jedynie decyzja, czy ma zrobić za ciebie wszystko, czy też na moment przerwiesz mu i zadasz kluczowe pytanie: „Przepraszam, gdzie mogę znaleźć odżywkę do włosów?”. *** Twój automat ma mnóstwo wspaniałych właściwości, z których jedna jest szczególnie intrygująca. Irracjonalność – wierzymy, że nasze decyzje są poprawne i przemyślane, podczas gdy w dużej mierze opierają się na wiedzy uproszczonej i schematycznej. Myślimy, że coś logicznie analizujemy, tymczasem w tle pracuje za nas automat, i to on podpowiada, co zrobić i co wybrać. Irracjonalność polega na tym, że przywołujemy informacje, które niekoniecznie istnieją obiektywnie. Ale jeśli tylko emocjonalnie nam pasują, to

bez oporów wprowadzamy je w krwiobieg procesu myślenia i oceniania. Nieistniejące informacje stają się częścią nas samych. Irracjonalność rodzi się wtedy, kiedy zamiast powolniejszego namysłu posługujemy się błyskawicznym automatem. O tym czasami dobrym, a czasami bardzo niepożądanym zjawisku przeczytasz już na kolejnych stronach.

Zapamiętaj! Nie zdajesz sobie sprawy z tego, że każdego dnia większość rzeczy robisz automatycznie. Wszystkim tym w mózgu kieruje – niezależny od twojej woli – System Automatycznego Zarządzania. Jest on gwarantem dobrego zarządzania, gdyż jest superszybki, wszystko widzi, słyszy, czuje i nigdy nie popełnia błędów egzekucyjnych. Praktycznie cała fizjologia zależy od procesów automatycznych. Bezwiednych jest też wiele, jeśli nie większość procesów psychicznych. Automatyczne mogą być: myślenie, zapamiętywanie, decydowanie. Są nimi zawsze: emocje, instynkty i odruchy. Automatyzmy powstają przez wielokrotne powtarzanie. Automatyzmy odciążają świadomość, dzięki czemu może ona poświęcić się nierutynowym czynnościom, np. twórczości i wychodzeniu poza schematy. Badanie czasu reakcji wykorzystuje automatyzmy i pozwala mierzyć uprzedzenia, rasizm i stereotypy. A także jakie buty chcemy kupić i które selfie jest najlepsze. Najwyższą formą automatyzmu jest przepływ. Wiedzą o tym sportowcy, muzycy, tancerze, pisarze i generalnie każdy, kto wpadł w twórczy szał lub trans.

38 John Bargh był doktorantem Roberta Zajonca. Jaki mały jest ten świat. 39 A może chcesz przeprowadzić test IAT na sobie? Nic prostszego, wystarczy, że wejdziesz na stronę https://implicit.harvard.edu/implicit/poland. 40 Alfredo Pacino (ur. 1940) – amerykański aktor i reżyser, równie utalentowany i wszechstronny jak Robert de Niro (patrz przypis na str. 176). W 1993 roku otrzymał Oscara za brawurową rolę w Zapachu kobiety. 41 Zasadę 10 tysięcy godzin praktyki jako źródła mistrzostwa w wybranej dziedzinie spopularyzował w latach 90. XX wieku kanadyjski pisarz i publicysta Malcolm Gladwell.

42 Jessie J (ur. 1988) – piosenkarka i autorka tekstów między innymi dla Justina Timberlake’a, Rihanny, Alicii Keys, Christiny Aguilery czy Miley Cyrus.

Rozdział 5

Irracjonalność. Błądzimy, ale o tym nie wiemy

„Rozum to jedyna rzecz, na której brak nikt się nie uskarża”. Jacques Tati, francuski aktor

W tym rozdziale powiem ci, że: Mamy co prawda najwspanialsze mózgi, ale to nie znaczy, że są bez wad • Ludzie czasem mijają się z prawdą i nawet nie wiedzą kiedy • Homo sapiens to pobożne życzenie. Nazwaliśmy się tak nieco na wyrost • Irracjonalność, choć wydaje się ułomnością, często nas chroni • Ale uważaj, twoja irracjonalność może skrzywdzić innych, szczególnie obcych • Wyposażeni w niedoskonałe umysły, bądźmy bardziej wyrozumiali – dla innych i dla siebie.

Iluzja codzienności Mózg jest genialny, ale skonstruowany w taki sposób, że niekiedy błędnie interpretuje obraz, tworząc złudzenia optyczne. Kontrast, cienie i dobór kolorów potrafią wprowadzić go w błędny tok myślenia. Policz, ile jest białych kropek na czarnym prostokącie obok. „Czarnych czy białych?”, zapytasz. A które szare kółeczko jest większe? „Oczywiście, że to na dole”. A linijka twierdzi, że są takie same. Który odcinek jest krótszy? Żaden! Oba są tej samej długości. Tymczasem większość ludzi przyznaje, że „a wydaje się dłuższy niż b”. Tego typu złudzenia wykorzystują projektanci mody i dekoratorzy wnętrz. Odpowiednie wzory ubrań mogą optycznie wysmuklić sylwetkę, poszerzyć ramiona, zwęzić talię. Natomiast długie zasłony i pionowe pasy na tapetach sprawią, że nawet pokój z niskim stropem będzie się wydawał przestronny i wysoki.

Między kwadratami widzisz kropki, których nie ma. Linie a wydają się dłuższe niż linie b, a górne szare kółko – mniejsze niż dolne. Wiesz, że to iluzje, ale nie możesz im się oprzeć. Czy jesteś w stanie w pełni zaufać swoim sądom o świecie, skoro nie radzą sobie nawet z oceną długości dwóch kresek?

Każdy widzi krzywe linie tam, gdzie są proste, dostrzega spirale tam, gdzie są koła koncentryczne, zauważa ruch tam, gdzie jest statyczny obrazek. Kolory potrafią zmienić postrzeganie miejsc i ludzi. Białe kafelki w szpitalu potęgują efekt czystości, a zielone i żółte tapety wywołują uczucie bezpieczeństwa i odprężenia. Niebieski to nowoczesność i kolor sprzyjający odchudzaniu, pomarańczowy i czerwony to barwy pobudzające – jeśli jesz z talerzy w tych kolorach, pamiętaj, że wzmagają apetyt.

Kolory wpływają na to, jak postrzegamy ludzi. Sportowiec wydaje się bardziej agresywny i skuteczny, jeśli nosi czarny strój. Pewnie nie wiesz, że kiedy przez twarz postaci przemknie cień, odbierzesz ją jako osobę o nieczystych intencjach. Ten trik filmowcy w Hollywood wykorzystują już od ponad osiemdziesięciu lat. Iluzja Delboeufa pomaga jeść mniej. Duże talerze i miski wpływają na złą ocenę wielkości porcji. Jeśli jesteś łakomczuchem i nie wiesz, co zrobić, żeby jeść mniej, mam dla ciebie prosty przepis. Weź mały niebieski talerz. Nagle twoje risotto, sałatka z kurczakiem, a nawet kawałek tortu ociekający czekoladą, wypełnią naczynie nie w części, a w całości. Dzięki temu będziesz mieć wrażenie, że jedzenia jest dużo. Mózg to podłapie i sprytnie pohamuje apetyt na więcej – przynajmniej taką teorię miał szwajcarski psycholog i matematyk Joseph Delboeuf (1831–1896). Pewnie dlatego w restauracjach jedzenie serwuje się na dużych talerzach. Jeśli dodatkowo są białe, mózg całkiem traci orientację. A ty zjadasz na obiad słuszną porcję i… wciąż czujesz niedosyt. Szansa, że zamówisz deser, wzrasta, zanim w ogóle zdążysz o nim pomyśleć. Złudzenia wzrokowe to nie wszystko. Każdy zmysł jest równie narażony na skuchę. Chcesz to sprawdzić? Proszę: włóż prawą rękę do gorącej wody, a lewą do zimnej. Następnie obie zanurz w wodzie o temperaturze umiarkowanej. Mózg się mocno zdziwi. Ręce będą wysyłały mu sprzeczne komunikaty. Prawej dłoni będzie zimno, lewej – ciepło. I komu wierzyć? A wiesz, co zrobić, żeby czekoladowy batonik bardziej kusił w telewizyjnej reklamie? Wystarczy, aby ktoś smakowicie odgryzł chrupiący kawałek, a potem coś powiedział z pełną buzią. Ślinka sama napływa do ust, chcesz czy nie. Włoscy i francuscy kelnerzy, niby w pośpiechu podając kawę, niemiłosiernie stukają porcelanowymi filiżankami o spodki – być może ten dźwięk ma cię zachęcić do zamówienia więcej? A czy pamiętasz jedną z pierwszych scen Mission Impossible 2? Dzielny Tom Cruise wisi na jednej ręce na skale, pod nim przepaść. Twój strach, że bohater zaraz spadnie, potęguje… jego przyspieszony oddech. Nałożony w postprodukcji, bo z odległości, z jakiej go widzisz, nic nie byłoby słychać. A zapach chrupiących bułeczek w twoim supermarkecie? Zwiększa apetyt. Nie tylko na pieczywo, ale na wszystko, co się w sklepie znajduje, włącznie z chemią gospodarczą. Dlatego piekarnie umiejscawiane są przy wejściu, a nie na końcu sklepu, tak aby klienci zgłodnieli już na samym początku. A może kupujesz tylko nowe samochody? Jeśli tak, nie czytaj dalej, przejdź do nowego akapitu. Duży odsetek kupujących w salonie podkreśla, jak ważny dla nich jest zapach nowości. No cóż, taniej wyjdzie, jeśli kupią dwulatka i puszkę zapachu w aerozolu. Serio. Nawet „nowość” da się sztucznie wygenerować. Widzisz, po co ci było to czytać?

Smakowite dźwięki w reklamie. Czy wiesz co to są dźwięki tła? To subtelne odgłosy kroków, skrzypienia drzwi, krojenia chleba, otwierania okna, jakie filmowcy dogrywają w postprodukcji. Wszystko po to, aby mózg poczuł, że to się dzieje naprawdę, a nie jest jedynie sztucznie zainscenizowane w studiu. Od lat prowadzimy badania nad apetytywnymi (czyli wywołującymi napływ śliny) dźwiękami tła w reklamach telewizyjnych. Jeśli bohaterowie gryzą smakowity batonik, a potem chrupią do kamery (oczywiście nie popadając w przesadę), to zainteresowanie kupnem produktu zwiększa się o 15–30 procent. A jeśli w reklamach kawy słychać odgłos mieszania łyżeczką i jej delikatnego odkładania na spodeczek, to gospodynie domowe chcą bardziej (średnio o 12%) wypróbować akurat tę markę. To zabawne, ile praktycznych rzeczy można nauczyć się na zajęciach z neuronauki konsumenckiej. Zmysł smaku również poddaje się złudzeniom. Dobry kucharz wie, że schłodzona potrawa smakuje mniej intensywnie. Dlatego gdy doprawia jeszcze ciepłą zupę, która ma się stać chłodnikiem, pozornie ją przesala, gdyż po kilku godzinach w lodówce potrawa będzie smakować w sam raz. Podobnemu (ale jakże przyjemnemu) złudzeniu dajemy się omamić także za każdym razem, gdy jemy lody. Na zimno są przecież przyjemnie słodkie, po ogrzaniu stają się trudnym do przełknięcia ulepkiem.

Świat w krzywym zwierciadle Złudzenia sensoryczne – wzrokowe, słuchowe, zapachowe, dotykowe czy też smakowe – bawią nas, ale inne już nie bardzo. Mamy niejako ambicjonalny problem, żeby pogodzić się z faktem, że złudzenia mogą istnieć również w innych obszarach. Kochany mózg zniekształca nie tylko to, jak postrzegamy i interpretujemy bodźce zmysłowe, sensoryczne. Nasz wspaniały organ zniekształca percepcję społeczną, czyli to, jak postrzegamy i interpretujemy ludzi, sytuacje i wydarzenia. Złudzenie Ponza[43] i niesprawiedliwe obarczenie winą kolegi mają to samo podłoże. To ten sam mózg dokonuje percepcji sensorycznej i społecznej. Czyż nie jest zatem logiczne, że również w tej drugiej może się pomylić? Logiczne może i jest, ale kto mówi, że jesteśmy logiczni? Założenie, że naszymi decyzjami kierują zdrowy rozsądek, chłodny namysł i logika, jest tyleż optymistyczne, co zuchwałe. Jak to ujął Johan Huizinga[44], „nazwę gatunkową człowiek myślący otrzymaliśmy nieco na wyrost”. Tak naprawdę większość tego, co robimy, opiera się na stereotypowej i schematycznej wiedzy, z której korzystamy w sposób automatyczny. Dajemy się zwodzić w ważnych kwestiach związanych z codziennym życiem. Kto ma rację? Jak było

naprawdę? Czy to mi się rzeczywiście opłaca? A decyzje podejmujemy impulsywnie i bez namysłu, nawet w doniosłych kwestiach. Każdego dnia padamy ofiarą złudzeń, w tym jednego nadrzędnego: że jesteśmy na nie odporni. Uparcie wierzymy, że może inni dają się nabierać na różne sztuczki, ale nie my. Co to, to nie. To też jest oczywiście przejaw irracjonalności i nazywa się nierealistycznym optymizmem. Irracjonalność nie oznacza, że jesteśmy niemądrzy. Ani że jesteśmy kiepsko wykształconymi ignorantami. Jest to naturalna, wpisana w ludzką naturę cecha umysłu. W sposób irracjonalny zachowują się wielcy naukowcy, charyzmatyczni mężowie stanu, poważni nauczyciele, geniusze biznesu, nie wspominając o wrażliwych artystach. Owo doborowe towarzystwo, podobnie jak reszta ludzkości, pada ofiarą pomyłek automatycznego myślenia (i to o wiele częściej niż raz dziennie). Fachowo nazywa się ono w psychologii myśleniem heurystycznym, czyli uproszczonym i automatycznym wnioskowaniem. Ludzie posługują się nim, żeby zaoszczędzić czas i energię oraz szybko podjąć decyzję. Heurystyka może, ale nie musi być błędna.

Niebezpieczne podróże Znasz kogoś, kto boi się latać? Zapytaj go, który etap podróży lotniczej jest najniebezpieczniejszy. Powie, że start albo lądowanie. Nic podobnego. W prawdziwym niebezpieczeństwie jesteś, kiedy jedziesz taksówką na lotnisko. Serio. Najwięcej pasażerów linii lotniczych ulega wypadkom, zanim jeszcze zdąży wsiąść do samolotu. Tak mówią twarde statystyki na całym świecie. Ale my, karmiąc swój lęk przed lataniem, nie korzystamy ze statystyk, tylko przypominamy sobie informacje w mediach o wypadkach samolotów i samochodowych kraksach. Informacje o katastrofach lotniczych są bardziej spektakularne i mózg zapamiętuje je lepiej niż wypadki drogowe. Są dla umysłu bardziej dostępne, dlatego takie zniekształcenie nazwano heurystyką dostępności. Na czym tu polega irracjonalność? Nie, nie na tym, że nie znaliśmy obiektywnych statystyk. Irracjonalność polega na tym, że zdrowy rozsądek każe odrzucić informację, że samochód jest bardziej niebezpieczny niż samolot. Latanie jest nienaturalne, nie jesteśmy przecież ptakami. Jeśli ktoś myśli inaczej, to po wyjściu z taksówki powinien postawić bagaże na płycie lotniska, odetchnąć z ulgą i powiedzieć: „Uff, najgorsze za mną, teraz został tylko samolot”. Trudno mi sobie wyobrazić kogokolwiek tak reagującego. Na koniec uwaga dla tych, którzy mają zwyczaj dodawania sobie odwagi przed podróżą małym drinkiem. Picie dla kurażu na lotnisku jest irracjonalne. Logicznie rozumując, należy zacząć już w domu, przed wejściem do taksówki. A w hali odlotów tylko poprawić.

Podświadome założenia A jeśli ktoś nie boi się latać? Mam inny przykład, musisz tylko wybrać się ze mną do kasyna. Zagramy w ruletkę, ale najpierw poobserwujmy, co się dzieje przy stoliku. Krupier zakręcił tarczą, kulka leci, leci i wpada na czerwone. Zakręcił drugi raz, kulka leci, leci, wpada na czerwone. Trzeci raz, kulka leci, leci, hop na czerwone! „Ojejku!”, myślimy. „Kulka wpadła trzy razy z rzędu na czerwone. Obstawiamy?” Jeszcze chwilę, poczekajmy, aby zyskać pewność. Krupier zakręcił po raz czwarty, kulka leci, leci, leci i wpada na… czerwone. „Okej! Teraz albo nigdy”, myślimy, rzucając na stół wszystko, co mamy. Obstawiamy… No właśnie, co obstawiamy? Zdrowo myślący człowiek obstawi kolor czarny, wierząc święcie, że nie może paść na czerwone pięć razy z rzędu. Nie ma takiej siły, prawda? Tymczasem gdybyśmy byli maszyną cyfrową, dalej nie wiedzielibyśmy, co obstawić, gdyż prawdopodobieństwo, że kulka wpadnie na czarne pole, wynosi 50 procent, czyli jest losowe[45]. Na czym polega problem? Na tym, że niedoskonały umysł nie jest w stanie rozróżnić prawdopodobieństwa zdarzeń zależnych od niezależnych. Czym innym jest podejście do stolika i powiedzenie: „Kulka wpadnie pięć razy z rzędu na czerwone”, a czym innym powiedzenie tego samego dopiero po czwartym razie. Gdzie tu irracjonalność? W tym, że ktoś tego nie wiedział? Skądże znowu. Obstawiając po raz piąty, w szale uniesienia nie będziemy zawracali sobie głowy jakimś głupim rachunkiem prawdopodobieństwa. Matematyka matematyką, a my wiemy swoje. Robimy podświadome założenie, że kulka ma pamięć i myśli sobie: „Cholera, cztery razy byłam na czerwonym, jeśli nie wskoczę na czarne, to zaraz wywalą mnie z roboty”. Czy chcesz spytać mnie, co bym zrobił? Bez wahania obstawiłbym czarne! Nauka nauką, a człowiek wie swoje, no nie? Na co dzień rzadziej chodzimy do kasyna, częściej mamy do czynienia z tzw. pechem. Święcie wierzymy, że skoro już miałem stłuczkę samochodową, to mogę odetchnąć z ulgą – wyczerpałem złą passę, a zatem po co się ubezpieczać? Niestety to nieprawda, bo mimo że zdarzenia te łączy ten sam kierowca, są one niezależne.

Iluzja kontroli No dobrze, a jeśli ktoś ani nie boi się samolotów, ani nie oddaje się zgubnemu hazardowi? W zanadrzu kolejny przykład. Na scenę zapraszane są dwie osoby. Mają grać w kości. Ten, kto wyrzuci większą liczbę oczek, wygrywa i zostaje zwycięzcą oraz szczęśliwym posiadaczem, np. sokowirówki.

Iluzja kontroli każe myśleć, że możemy mieć wpływ na rzeczy, które są od nas zupełnie niezależne. Wolimy robić cokolwiek niż zupełnie nic. I czasem dobrze na tym wychodzimy.

Każdy z uczestników otrzymuje dwie kości i kubeczek. Pierwszy słyszy następującą instrukcję: proszę włożyć kości do kubeczka, potrząsać nim do woli, a następnie wyrzucić kości na stół. Drugi ma te same warunki – z jednym małym wyjątkiem: kubkiem wolno potrząsać tylko przez sekundę. Ani chwili dłużej. „To niesprawiedliwe, on ma większe szanse!” – automatycznie wykrzykuje oburzony gracz. „Przez jedną marną sekundę te kości nawet nie wymieszają się tak jak trzeba!” Nie tylko świadomość, ale i całe ciało buntuje się przed jawną

niesprawiedliwością. Ale dlaczego? Warunki są cały czas wyrównane. Nawet jeśli ktoś, kto ma więcej czasu, będzie się starał zaczarować kości, szepcąc nad kubkiem różne czary-mary, patrząc w sufit i przywołując „dwie szósteczki”, to i tak nic nie wskóra. Co ma być, to będzie. Nazywa się to iluzją kontroli. Nikt nie skreśla w Powerballu[46] ciągu 1, 2, 3, 4, 5 i 6. Wybieramy daty urodzin, magiczne kombinacje, rezultaty mistycznych objawień, ale matematycznie patrząc, każdy układ jest jednakowo prawdopodobny. Przypomnij sobie, co się dzieje, gdy przywołujesz windę. Spieszysz się, a ona jak na złość nie nadjeżdża. Co robisz? Naciskasz klawisz po raz drugi, trzeci i czwarty. Bo wtedy nadjedzie szybciej, to jasne. Nie stoisz bezczynnie, robisz wszystko, co w twojej mocy, aby przejąć kontrolę nad sytuacją. A jeśli skreślasz liczby w loterii, kogo chętniej poprosisz o radę: serdecznego druha czy wroga? Na pewno nie tego drugiego, przecież on tylko czyha na okazję, aby podstawić ci nogę i podać złe liczby. Trudno to pojąć, ale jest zupełnie obojętne, czy podpowiedź będzie pochodzić od Magnusa Carlsena[47], czy od przedszkolaka. Z punktu widzenia logiki obojętne jest, kto podaje informacje – człowiek, koza i kryształowa kula mają identyczny potencjał predyktywny. Losowość to losowość, i basta. Mimo to ludzie wiedzą swoje. Powstają nawet firmy doradztwa w grach losowych, w których ekspertami są „geniusze”, którzy kiedyś coś obstawili i wygrali. Irracjonalność polega też na tym, że nawet jeśli udało mi się ciebie przekonać, to i tak pewne wątpliwości pozostaną. Mam rację?

Iluzoryczna korelacja Wystarczy kilka zbiegów okoliczności, a zaczyna nam się zdawać, że dwie sytuacje pozostają ze sobą w ścisłym związku. Widać to w historii Lincolna i Kennedy’ego, amerykańskich prezydentów, którzy zginęli z rąk zamachowców. Daty ich śmierci dzieli prawie sto lat, to jednak nie przeszkadza wierzyć, że tragedie są ze sobą powiązane. Amatorzy teorii spiskowych mają na to wiele realnych dowodów. Po pierwsze, sekretarka Lincolna nazywała się Kennedy i odradzała mu pójście do teatru (gdzie zginął), a sekretarka Kennedy’ego nazywała się Lincoln i odradzała mu wyjazd do Dallas (gdzie doszło do zamachu). Po drugie, John Wilkes Booth zastrzelił Lincolna w teatrze, a potem uciekł do magazynu. Lee Harvey Oswald strzelał do Kennedy’ego z magazynu, potem uciekł do teatru. Jeśli to mało, są kolejne dowody: obaj prezydenci zostali zabici w piątek, w obecności swoich bliskich, a ich następcami zostali ludzie o nazwisku Johnson. Pułapki irracjonalności. Wybiórczy przegląd. Psychologowie od lat opisują pułapki, w które wpada ludzki umysł. Jest ich tak wiele, że można by poświęcić im osobną książkę. Oto wybrane przykłady.

Aureola. Świetlisty krąg wokół głowy to atrybut świętych i aniołów. Natomiast w psychologicznym żargonie efekt aureoli oznacza, że przenosimy ocenę z jednej cechy na inne – najczęściej z cech fizycznych na cechy charakteru, np. mężczyźni z kwadratowymi szczękami wydają się silni i odważni, a kobiety z pełnymi ustami – namiętne. Aktor grający genialne postaci w filmach jest w naszych oczach także inteligentnym doradcą w sprawach życiowych (i dlatego występuje w reklamach). Piękna prezenterka wydaje się także mądra, dobra i wrażliwa. „Bo” robi różnicę. Okazuje się, że siła argumentu nie ma znaczenia, wystarczy, że podasz jakikolwiek. Wykazał to naukowy eksperyment. Aktorka prosiła stojących w kolejce o przepuszczenie. Jeśli użyła prośby zawierającej słowo „bo”, jej szanse istotnie wzrastały. To, co mówiła potem, nie robiło już różnicy – działało nawet najbardziej bezsensowne uzasadnienie: „Proszę mnie przepuścić, BO chcę coś kupić”. Nierealistyczny optymizm. Chroni nasz spokój ducha przed zamartwianiem się i pociesza ego. Święcie wierzymy, że wypadki zdarzają się innym, a my jesteśmy mądrzejsi niż reszta świata. Pomaga przetrwać trudne chwile i radzić sobie z potknięciami. Nierealistyczny optymizm dopinguje do podjęcia działań, gdyż błędnie wierzymy, że sprawa jest prosta i szybka. A potem okazuje się, że jesteśmy dopiero w połowie przeprawy przez rzekę. Nie ma rady, musimy iść dalej! Wiem coś o tym. Kiedy zaczynałem pisać Emo Sapiens, byłem stuprocentowo pewny, że wyczerpię temat na 100–120 stronach. Tymczasem książka ma ponad 400 stron, a ponieważ nie zawarłem w niej wszystkiego, planuję napisanie kolejnej (szacuję ją na maksimum 100–120 stron). Dobór słów. Co powiesz, jeśli pokażę ci zdjęcie kraksy samochodowej i spytam, z jaką prędkością jechał kierowca? Czy wiesz, że twoja odpowiedź będzie nieco inna, jeśli użyję czasownika „roztrzaskał się”, a nie „rozbił się”? Zasugeruję ci tym samym brawurową jazdę, a ty mimowolnie ocenisz prędkość samochodu na wyższą (średnio o 12 km/h). Pechowa trzynastka. Ta zupełnie niewinna liczba ma dziś naprawdę zły PR. Odkąd 7 wieków temu[48] doszło w piątek trzynastego do pogromu francuskich templariuszy, świat unika trzynastki jak ognia. W wieżowcach i hotelach brak 13. piętra, w pociągach i samolotach – 13. rzędu. Jest w tym podwójna irracjonalność, bo ci, którzy siedzą w 14. rzędzie, czują się bezpiecznie (a przecież faktycznie siedzą w 13.). À propos pociągów – w pewnym państwie zlecono zbadanie, która część składu kolejowego jest narażona na największe niebezpieczeństwo. Okazało się, że ostatni wagon. Reakcja była natychmiastowa: „Proszę odłączać ostatni wagon!”. Efekt ekspozycji. Im lepiej coś znamy, tym łatwiej to akceptujemy i jesteśmy temu bardziej przychylni. W ten sposób promuje się piosenki (power play) i dlatego w nieskończoność powtarza się reklamy (więcej w: PODŚWIADOMOŚĆ). Wytrwali adoratorzy mogą w końcu zdobyć przychylność wymarzonej osoby (nie odnosi się to jednak do stalkerów

gnębiących celebrytów). Błąd atrybucji. To tendencja do postrzegania własnych sukcesów jako rezultatu czynników wewnętrznych, czyli wspaniałych cech osobowości (talentu, determinacji, dyscypliny), a sukcesów innych jako efektu działania czynników zewnętrznych (szczęścia, zbiegu okoliczności, przypadku). Sytuacja zmienia się diametralnie, gdy ponosimy porażkę. Przypisujemy ją zewnętrznym czynnikom sytuacyjnym (pech, nieszczęśliwy zbieg okoliczności, przypadek). Gdy komuś innemu coś się nie udaje, przyczyn szukamy w jego wewnętrznych dyspozycjach, a raczej ich braku (brak talentu, niska motywacja, lenistwo). Uwaga: oprócz siebie wychwalamy i usprawiedliwiamy w ten sposób tylko własne dzieci i najbliższych przyjaciół. Przekonałem cię? Jeśli nie, to bardzo dobrze. To tylko złudzenie, któremu poddaje się umysł. Mógłbym wymienić tysiąc aspektów, w których te zabójstwa się różniły. Ich związek przestałby być wtedy oczywisty. Tyle że mózg woli iluzoryczną korelację ponad racjonalne, za to nudne, argumenty. Wykorzystują to do oporu wróżki. Są inteligentne i szybko podadzą ci wiele trafnych spostrzeżeń. „Wie o mnie wszystko!”, uradujesz się. Przedwcześnie. Aby odkryć moc predyktywną wróżki (czy widzi przyszłość, czy nie), musisz jej zaaplikować analizę detekcji sygnału. Sprawdzić nie tylko liczbę trafień, ale i pomyłek, fałszywych alarmów i ominięć. Potem podstawiasz wszystko do statystycznego wzoru i masz odpowiedź – albo ona przejrzała cię na wylot, albo ty przejrzysz na oczy. Chyba że to prawdziwa wróżka z prawdziwą kryształową kulą.

Ekonomia uczuć Od oświeceniowego przełomu XVII i XVIII wieku obowiązywało przekonanie, że ludzkie decyzje są z natury przemyślane i rządzi nimi rozum. Błędy wynikają tylko z braku odpowiedniej edukacji. Na bazie tego przeświadczenia zbudowano podwaliny nowożytnej ekonomii. Utarło się nawet określenie homo oeconomicus[49] – człowieka, który dąży do maksymalizacji osiąganych zysków i dokonuje wyborów ze względu na wartość ekonomiczną decyzji. Takiemu podejściu zawdzięczamy bardzo wiele. Oświecenie to szacunek do wiedzy, masowe powstawanie akademii i uniwersytetów, powszechność edukacji, rozwój badań empirycznych, wymiana doświadczeń między ośrodkami naukowymi, a w rezultacie – gwałtowne przyspieszenie cywilizacyjne (który to już raz). Irracjonalność człowieka rozumnego Sprytna cena. 4,99 albo 19,99 – tak wyglądają ceny w większości

supermarketów. Teoretycznie jeden grosz nie powinien mieć wpływu na osąd. A jednak dla mózgu to przepaść. Choć to irracjonalne, zdecydowanie wolimy zapłacić 499 złotych niż 500. Stąd cena tej książki też nie jest okrągła – siła rynku. Rabat. Czy liczy się obiektywna wartość, czy złudzenie dobrej zniżki? Dla irracjonalnego mózgu zdecydowanie to drugie. Jesteśmy skłonni przejechać pół miasta, żeby załapać się na przecenę o 100 złotych na wyprzedaży płyt z grami, ale w tym samym sklepie rabat 100 złotych na kupno komputera nie zrobiłby żadnego wrażenia. Nawet nie mamy zamiaru tyle jechać, kupimy w sklepie nieopodal, co tam głupia stówa! Czemu tak postępujemy, skoro to też 100 złotych? Oba rabaty budzą inne emocje: pierwszy to wielka zniżka (kilkadziesiąt procent), a drugi – symboliczna (parę procent). Tylko pierwszy daje energię i motywuje do polowania, czyli zakupów. Żeby było jeszcze ciekawiej, Rabat to także piękna stolica Maroka. Unikanie strat. Ludzie wolą otrzymać mniejszą kwotę – wybierają lokatę 3 tysiące dolarów na 100 procent zamiast 4 tysiące dolarów na 80 procent, mimo że to drugie rozwiązanie jest matematycznie korzystniejsze. Z drugiej strony, gdy mają do wyboru stracić 4 tysiące dolarów na 80 procent lub 3 tysiące dolarów na 100 procent, to częściej wybierają to pierwsze, chociaż racjonalnie jest to gorsze rozwiązanie. Unikanie strat prowadzi do tego, że wiele osób lokuje oszczędności na bezpiecznych lokatach bankowych przynoszących minimalny zysk, zamiast podjąć inwestycje o pewnym stopniu ryzyka, ale przynoszące większy zysk. Pewnie się domyślasz, że jeden z postulatów oświecenia pozostaje po dziś dzień pobożnym życzeniem. Człowiek wcale nie jest aż tak racjonalny, jak myśleliśmy. Mit homo oeconomicusa obalili Daniel Kahneman (ten sam, który opisał myślenie wolne i szybkie, patrz: AUTOMATYZMY) i Amos Tversky. Udowodnili, że ludzie nie postępują tak, aby obiektywnie maksymalizować swoje zyski. Oni je maksymalizują, tyle że subiektywnie – nie logicznie, lecz emocjonalnie. Za swoje prace Kahneman otrzymał w 2002 roku Nagrodę Nobla z ekonomii (jego przyjaciel Amos Tversky zmarł w 1996 roku). Pokolenia, które nadejdą po nas, nazwą pewnie ten rok punktem przełomowym, który oddziela epokę ekonomii klasycznej od nowoczesnej (zupełnie jak 100 lat wcześniej odkrycia Einsteina oddzieliły fizykę klasyczną od nowoczesnej). Wielu prominentnych biznesmenów twierdzi, że gdyby zawczasu przeczytano jego książkę, nie doszłoby do recesji w USA w 2008 roku. Nazwa Homo sapiens nie pasuje do nas tak bardzo, jak myśleliśmy. Taki wniosek można wyciągnąć z lektury prac noblisty, ale także obserwując ludzi zarządzających swoimi majątkami. Niespłacone kredyty, bankrutujące firmy, ogólnoświatowe krachy na giełdach – czy takie rzeczy zdarzałyby się, gdyby ludzie podejmowali jedynie słuszne i racjonalne decyzje? Dwiema rzeczami, które są najcenniejsze – zdrowiem i pieniędzmi – zarządzamy w sposób

pozostawiający wiele do życzenia. Przez pierwszą połowę życia tracimy zdrowie, żeby zarobić pieniądze, a w drugiej wydajemy pieniądze, aby odzyskać zdrowie. Gdzie tu logika?

Mylne ocenianie innych Błędy w percepcji społecznej są zwykle źródłem nieporozumień, sporów i kłótni, słowem – nietrafionej komunikacji z ukochanym, dziećmi, przyjaciółmi, a także z podwładnymi i przełożonymi. Ty i ja posiadamy dużą wiedzę o sobie i otaczającej nas rzeczywistości społecznej. Inna sprawa, że wiedza ta może być nieuzasadniona, ale nam to nie przeszkadza. Ktoś inny może widzieć coś zupełnie innego niż ja. Ktoś, kogo potępiasz, bo uważasz, że czyni źle, może mieć zupełnie uzasadnione przekonanie, że postępuje słusznie. Czy możemy być zawsze pewni swojej racji, skoro własna percepcja potrafi sprowadzić na manowce? Czasem ocena drugiej osoby jest irracjonalna do granic możliwości. Na przykład nowa koleżanka w pracy budzi twoją nieuzasadnioną niechęć. Jeszcze nic nie zrobiła, jeszcze nic nie powiedziała, a już wiesz, że jest wredna. Nie przyznasz się przed nikim (nawet przed sobą!) do tej oceny, ale na wszelki wypadek obchodzisz ją z daleka. Nie uzmysławiasz sobie, że dziewczyna ma takie same wąskie usta, jak twoja mściwa nauczycielka z podstawówki. I to przesądza o percepcji jej osoby. Nie ufasz nowemu szefowi? Jest przystojny i miły, a jednak budzi niechęć? Cóż, czy nie taką sylwetkę miał twój eksfacet, który zachował się wobec ciebie bardzo nie fair? Biada mężczyznom i kobietom, którzy wyglądają jak nasi byli! Nie mają z nami lekko. Wszystko przez ukryte teorie osobowości (więcej w: INTUICJA. Sekcja 1). Inną przyczyną konfliktów jest błąd atrybucji. Porażki innych upatrujemy jako wynik wewnętrznych uwarunkowań (głupota, niefrasobliwość, nieodpowiedzialność), tymczasem swoje uznajemy za wywołane zewnętrznie (niekorzystne okoliczności, pech, zmowa). Podatność na błąd atrybucji jest tak zautomatyzowana, że trudno ją kontrolować. Warto jednak uświadamiać sobie, jak działa. Jeśli ktoś daje plamę, nie skreślaj go od razu i nie odsądzaj od czci i wiary. Obdarz kredytem zaufania, być może nie jest niczemu winny, a stał się ofiarą wyjątkowo niekorzystnych zewnętrznych trudności. Zupełnie tak jak ty. Mahatma Gandhi wyraził to po swojemu: „Jedynie wtedy, kiedy patrzymy na swoje błędy przez szkła powiększające i robimy dokładnie odwrotnie, patrząc na błędy cudze, możemy dotrzeć do właściwej oceny jednych i drugich”. Podobnie Henry Ford zapytany o sekret swojego sukcesu w biznesie odpowiedział: „Leży on w umiejętności przyjęcia punktu widzenia innych i patrzeniu na rzeczy zarówno z pozycji rozmówcy, jak i własnej”. Zanim podejmiesz działanie, wejdź w perspektywę drugiej osoby, spróbuj odkryć, co myśli i co czuje. Jak bardzo pomagają ci w tym pewne struktury w mózgu (związane z lustrami), dowiesz się w rozdziale: INTUICJA. Sekcja 2.

Jakie sytuacje sprzyjają irracjonalności Irracjonalność zachodzi, kiedy zamiast ze świadomego namysłu korzystamy z nieświadomego automatu. Dlaczego tak się dzieje? Chodzi o pieniądze. A dokładniej o koszty, jakie musielibyśmy ponieść, żeby myśleć racjonalnie. Duże koszty. Wysiłek mentalny, który angażuje płaty czołowe, pożera mnóstwo cennej energii (patrz: MÓZG). A automatyczny pilot jest pod tym względem bardzo oszczędny. Oto wybiórczy przegląd sytuacji, w których rodzi się irracjonalność. Po pierwsze, jeśli uznasz, że coś jest mało ciekawe, przestajesz koncentrować uwagę na tym, co ktoś do ciebie mówi, słuchasz jednym, a wypuszczasz drugim uchem. A może ten ktoś nieco przynudza, ale mówi ważne rzeczy? Po drugie, kiedy działasz w pośpiechu, masz energię do namysłu, ale brakuje ci czasu – wybierasz automat. Po trzecie, kiedy padasz ze zmęczenia – masz mnóstwo czasu, ale zero siły – znów automat. Po czwarte, kiedy coś cię rozdrażni lub kiedy masz znakomity nastrój. Silna emocja, pozytywna lub negatywna, sprzyja automatyzacji. Po piąte, kiedy wykonujesz wiele rzeczy równocześnie, tylko jedną zrobisz z namysłem, pozostałymi zajmie się automatyczny pilot (patrz: AUTOMATYZMY). Wreszcie po szóste, kiedy stoisz przed nieznanym, nie masz wiedzy ani wyrobionej i przedyskutowanej opinii. Wtedy, nie wiedząc, w jaki sposób się zachować, bezwiednie korzystasz ze schematów i stereotypowej wiedzy zapisanej w twojej głowie. Nie pamiętasz nawet kiedy i przez kogo. Ze zniekształceniami trudno sobie poradzić, bo najzwyczajniej w świecie nie wiemy, że padliśmy ich ofiarą. Ewentualnie inni mogliby się na nie „złapać”, ale nie my. Aby przeciwdziałać powstawaniu błędów w myśleniu, wystarczy nie być zmęczonym psychicznie i fizycznie. Mieć świeży umysł i wypoczęte ciało. Łatwo powiedzieć. A co możesz zrobić realnie? Jeśli oceniasz, to obdarz kredytem zaufania; jeśli słuchasz, rób to uważnie; jeśli mówisz, nie zanudzaj. Ucz się, aby mieć wyrobiony i przedyskutowany pogląd. I pamiętaj, że każdy – także i ty – jest podatny na zniekształcenia, tak jak na katar i przeziębienie.

Irracjonalność na manowcach Najbardziej niepożądaną formą mylnego oceniania są stereotypy i uprzedzenia dotyczące innych ludzi. To one powodują, że nie wiedząc, kim są obcy, już się ich obawiamy, a w konsekwencji nastawiamy się do nich nieprzychylnie albo wręcz agresywnie. Obcymi mogą być ludzie o innym kolorze skóry, wyznający inną religię, mówiący w innym języku albo mieszkający w innym mieście i kibicujący innej drużynie. Mogą być nimi osoby o odmiennych poglądach politycznych, preferencjach seksualnych albo innej płci, lub też ci, których eksperymentator losowo na twoich oczach przydzielił do drugiej grupy. Nie żartuję. W słynnym badaniu nad tzw. paradygmatem minimalnej grupy pytano, kto lubi malarstwo

Kandinskiego, a kto Klee[50]. Już taki, umówmy się, mało znaczący podział wystarczył, aby faworyzować własną grupę, a deprecjonować drugą. Podział na swoich i obcych był istotny dawniej, aby błyskawicznie zidentyfikować wroga i mieć odwagę z nim walczyć, powstrzymać przed porwaniem kobiet czy zgromadzonych zapasów. Wraz z nadejściem cywilizacji nadeszła zmiana również w zakresie obrony terytorium. Natychmiastowe rozpoznanie, kto jest kim, na podstawie koloru skóry, włosów, kształtu nosa, oczu lub owalu twarzy nie jest niezbędne, aby zidentyfikować wroga. Większość społeczeństw kultury euroatlantyckiej jest wielonarodowych i wielokulturowych. Niemniej kilka milionów lat przeszłości odcisnęło swoje piętno i nieuzasadniona obawa przed odmiennie wyglądającymi jest wciąż problemem społecznym. Wszystko to ma poważne konsekwencje dla skutecznej edukacji w zakresie walki z uprzedzeniami etnicznymi, rasizmem czy dyskryminacją społeczną. Uprzedzenia są trudniejsze do wyrugowania, niż nam się wydaje. Nie mają bowiem wyłącznie charakteru racjonalnego, który można pokonać cierpliwą edukacją i logicznymi argumentami. Aby przełamać stereotypy, trzeba dotrzeć do negatywnych emocji, które leżą u ich podstaw, a następnie skutecznie je desensytyzować, czyli odczulać poprzez tzw. działania behawioralne, czyli np. osobisty kontakt i współpracę. Kontakt oznacza częste spotkania twarzą w twarz. Współpraca to wspólne działanie (nie jest nią sportowa rywalizacja), np. budowanie placu zabaw dla dzieci albo przyrządzanie narodowych potraw i późniejsze wspólne ich spożywanie. Oczywiście jest pewna kwestia, która może utrudnić lub wręcz uniemożliwić przebieg całego procesu. Jest nim nieznajomość języka. Oprócz działań edukacyjnych uczmy zatem przybyszów naszego języka (a jeśli to my jesteśmy przybyszami, nie ociągajmy się z poznaniem języka państwa, w którym chcemy od tej pory żyć). A tymczasem spotykajmy się, współpracujmy i ucztujmy.

Pochwała głupoty Oprócz złej irracjonalności mamy też irracjonalność dobrą, użyteczną. Gdyby popełnianie błędów w myśleniu było bezwarunkowo czymś bezcelowym i bezproduktywnym, nie utrzymywałoby się z pokolenia na pokolenie. A jednak jakoś przez tysiące lat irracjonalność nie zniknęła. Wieki mijają, a ludzkiej mądrości dalej towarzyszy bezmyślność. W czym może się przydać niemądrość? Złudzenia optyczne wynikają z mechanizmów działania percepcji i pomagają w postrzeganiu. Bez nich nie widzielibyśmy przestrzennie, a wypady do kina na „ruchome obrazki” kończyłyby się dużym rozczarowaniem. Podobnie jest z irracjonalnością w myśleniu. To, co wydaje się ułomnością, jest tak naprawdę polisą ubezpieczeniową zasponsorowaną przez Naturę. Powiem więcej, irracjonalność ma więcej dobrych niż złych stron. Dzięki niej mamy zabezpieczenia, o których nie śniło się najlepszym informatykom.

Irracjonalność ma swoją dobrą stronę. To, co na pierwszy rzut oka wydaje się ułomnością, jest polisą ubezpieczeniową zasponsorowaną przez Naturę.

Po pierwsze, dobra irracjonalność może sprzyjać innowacji. Dzięki niej tworzymy wynalazki i dokonujemy odkryć. Bardzo często w ogóle nie wiemy (lub wiemy, ale nie wierzymy), że coś jest niewykonalne. I to pozwala przełamywać utarte schematy. Zagmatwane tropy rozszyfrowuje tylko umysł, który omijają konwencjonalne sposoby myślenia. Jak kiedyś powiedział irlandzki pisarz George Bernard Shaw: „Człowiek rozsądny dostosowuje się do otoczenia, nierozsądny próbuje naginać otoczenie do swoich potrzeb. Więc postęp zawdzięczamy nierozsądnym”. Niejednokrotnie w historii cywilizacji mędrcy tego świata

ogłaszali, że „wszystko już wynaleziono”, „fizyka nie ma nic do odkrycia”, „nie ma powodu, żeby ludzie chcieli mieć swoje własne komputery”. A potem przychodził ktoś przepełniony nierealistycznym optymizmem i na przekór obowiązującym zasadom robił coś, co zadawało kłam tym poglądom. Dokonywał przełomowych odkryć, wynajdował urządzenia, wprowadzał innowacyjne rozwiązania. „Nie wiedziałem, że to było niemożliwe”, skomentował kiedyś Einstein pytanie reportera, jak to możliwe, że potrafił odkryć tak trudne rzeczy. Z nieoczywistej zalety irracjonalności dobrze zdawał sobie sprawę Steve Jobs. Do historii przeszła jego mowa z 2005 roku w dniu rozdania dyplomów na Uniwersytecie Stanforda, w której zachęcał świeżo upieczonych absolwentów, by „byli głodni, byli niemądrzy” (ang. stay hungry, stay foolish). Jobs sam kierował się wiarą w intuicję i irracjonalność, więc tego samego życzył innym. Po drugie, dobra irracjonalność może zwiększać bezpieczeństwo, gdyż zmniejsza uległość wobec zewnętrznej kontroli, a to pozwala uniknąć manipulacji. Jest siłą, która powoduje, że trudno przewidzieć, co zrobimy. Zawsze coś nam może strzelić do głowy. Będziemy, jak chce tego ekonomia, optymalizować zyski, ale nie obiektywnie, lecz na swój subiektywny sposób – czasami daleki od tego, co przewidziałaby symulacja komputerowa. Ta cecha charakteru sprawia, że nie tak łatwo nami sterować – zarówno psychologicznie (ze strony innych ludzi), jak i socjologicznie (ze strony organizacji, firmy czy państwa). Dzięki irracjonalności trudno nas okiełznać i ubezwłasnowolnić. Ujął to, dosyć złośliwie, amerykański pisarz Elbert Hubbard: „Sztuczna inteligencja jest bez szans przy prawdziwej głupocie”.

Emocje i irracjonalność nas ochronią. Dzięki emocjom przetrwamy inwazję sztucznej inteligencji (Artificial Intelligence), nadchodzącą wielkimi krokami. Po pierwszym zachłyśnięciu się tym, jak bardzo myślące maszyny potrafimy zaprojektować, i tym, jak dużo wiemy o człowieku dzięki sieciom samouczącym się oraz analizom Big Data, nastąpi moment przesycenia, a potem opamiętania. Bezduszne algorytmy będą w stanie przewidzieć, co kupimy, gdzie spojrzymy, na kogo zagłosujemy. Będą wyprzedzać nas o krok, a może o dziesięć kroków. Aby nie dać się maszynom zdominować i kontrolować, użyjemy czegoś, na czym się nie znają. Czegoś, czego nie da się napisać w systemie binarnym, zero-jedynkowym, równaniach prawda – fałsz. Użyjemy reakcji emocjonalnych i dobrej irracjonalności, których nie jest w stanie zapisać żaden język matematyczny. Będziemy uczyć nasze dzieci uczuć, niemądrości i wiary w niemożliwe. Z czasem podporządkujemy sobie myślące maszyny tak, jak milion lat temu ujarzmiliśmy ogień. W emocjach nadzieja!

Po trzecie, dobra irracjonalność chroni ego, czyli zabezpiecza przed przykrymi informacjami na swój temat. Wzmacnia tym samym poczucie własnej wartości – nawet kosztem bezwzględnej prawdy. Psychika zdrowego człowieka nastawiona jest na obronę poczucia własnej wartości i samooceny. Bez owej „mentalnej immunologii” albo, mówiąc bardziej naukowo, obronnych atrybucji i zniekształceń w percepcji społecznej wielu z nas mogłoby nie podołać trudom codzienności i w konsekwencji poddać się lub popaść w depresję. Oczywiście, tak jak wszelkie używki (a do takich ją zaliczam) irracjonalność stosowana w nadmiarze doprowadza do oderwania się od rzeczywistości. Dlatego dobrze mieć oddanych przyjaciół, którzy delikatnie sprowadzą nas na ziemię. Oraz dobre dżinsy, o jakich Mała Mi mówi tak: „Serce mi podpowiada: »Czekolada i wino«, ale dżinsy krzyczą: »Na litość boską, kobieto, jedz sałatę!«”.

Wyluzuj Nie bądź śmiertelnie poważną osobą! Bycie non stop uduchowionym i wzniosłym człowiekiem jest nader męczące. Jest kłopotliwe, jak chodzenie w galowym ubraniu przez cały dzień. Dobrze się to sprawdza na balach i oficjalnych uroczystościach, ale jest kompletnie niepraktyczne, kiedy bawisz się z dziećmi, wąchasz róże w parku albo idziesz do łazienki. Wyluzuj. Jeśli wciąż uważasz, że ci nie wypada, przypomnij sobie, że uduchowiona część mózgu jest bardzo młodziutka (w zależności od sposobu liczenia ma od niecałej godziny do zaledwie pięciu minut[51]). Każdy trener sportowy powie ci, że młodego organizmu nie powinno się zbytnio forsować. Możesz sobie coś naderwać albo odczuwać fizjologiczne turbulencje. A zatem nie nadużywaj niczego, także swojego intelektualnego wyrafinowania. Co za dużo, to niezdrowo, najważniejszy jest umiar. Nie traktuj siebie zbyt poważnie. Umysł jest najwspanialszy, ale nie jest nieskończenie doskonały. Popatrz, jak łatwo się pomylić, nie dosyć ci przykładów (w CO WARTO PRZECZYTAĆ znajdziesz ich dużo więcej)? Nabierz zdrowego dystansu do siebie samego. Jeśli uznasz, że możesz się mylić, łatwiej przyjdzie ci wybaczyć sobie i innym. Przecież oni także mają mózgi, równie ułomne. A zatem wszyscy się mylą, łac. errare humanum est („błądzić jest rzeczą ludzką”), jak powiedział już 2 tysiące lat temu Seneka Starszy[52].

Nie traktuj siebie zbyt poważnie. Umysł jest wspaniały, ale nie jest doskonały. Jeśli uznasz, że możesz się mylić, łatwiej przyjdzie ci wybaczyć sobie i innym.

Obdaruj drugą osobę kredytem zaufania. Szczególnie wtedy, gdy poniosła porażkę. Nie oceniaj. Jeśli podejrzewasz, że ktoś chce cię umyślnie zranić, najpierw załóż, że to nie zła wola, tylko jego (lub twoja) neuronalna niedoskonałość. Poczujesz się lepiej, raz wybaczysz ty, raz ktoś wybaczy tobie. Pozwól sobie na mniej surowości, wygórowanych oczekiwań i wymagań. Jeśli coś nie wyszło, nie łam się, nie jesteś pępkiem świata. Jeśli ty wybaczysz sobie, świat też ci wybaczy. Żyj i daj żyć[53].

Jak się wyluzować – przepis z kosmosu. Jeśli nie wiesz, jak wyluzować, oto prosty przykład. Zamów sobie maskę Chewbakki, wydającą unikalne dźwięki owego przemiłego stworzenia z Gwiezdnych wojen. To mądry wydatek, sam się przekonasz. Załóż ją na głowę i stań przed lustrem. Potem wydarzenia potoczą się same. Daj tylko komuś telefon, żeby wszystko nagrał, będziesz to mieć na zawsze. A potem, jeśli kiedykolwiek poczujesz, że ktoś cię uraził, obraził albo znieważył, puść sobie filmik. Spuszcza powietrze z balonika szybciej, niż ci się wydaje.

Zapamiętaj! Mózg codziennie poddaje się złudzeniom, nie tylko optycznym, ale przede wszystkim w myśleniu o świecie, innych ludziach i o sobie. Każdego dnia na logikę czyha wiele pułapek. Wpadamy w nie nawet, jeśli nie zdajemy sobie sprawy z ich istnienia. Homo oeconomicus to pobożne życzenie – pieniądze wydajemy emocjonalnie, a nie racjonalnie. Podobnie jest z tym, jak nie dbamy o zdrowie. Zła irracjonalność sprzyja błędnej ocenie innych, a tym samym – wielu konfliktom. Z drugiej strony dobra irracjonalność zabezpiecza przed zamknięciem się w schematach, kontrolą z zewnątrz. Oraz nadmierną samokrytyką. Zła irracjonalność nasila się, kiedy tracisz siły, coś cię nudzi, spieszysz się, jesteś w złym (albo znakomitym) nastroju albo kiedy jednocześnie robisz coś innego. Broń się przed złą irracjonalnością: więcej wypoczywaj, nie spiesz się i pamiętaj o umiarkowaniu. A także zdobywaj wiedzę i koniecznie rozmawiaj o niej z innymi, aby wszystko dobrze ci się utrwaliło i ułożyło w głowie. A na koniec… wyluzuj. Żyj i daj żyć.

43 Mario Ponzo (1882–1960) – włoski psycholog badający iluzje wzrokowe. Zasłynął w 1911 roku, kiedy udowodnił, że ludzki umysł ocenia wielkość obiektu na podstawie tła, na którym obiekt ten się znajduje. 44 Johan Huizinga (1872–1945) – holenderski historyk. Stworzył pojęcie homo ludens,

czyli „człowiek bawiący się”. Koncepcja ta zakłada, że podstawą ludzkiego zachowania jest gra, zabawa i współzawodnictwo. 45 Tak naprawdę w ruletce prawdopodobieństwo wypadnięcia czarnego pola jest mniejsze niż jedna druga, ale dokładnie takie samo jak wypadnięcie czerwonego pola. Czemu? Bo na tarczy ruletki jest też zero, które nie jest ani czarne, ani czerwone. W ten sposób kasyno zapewnia sobie przewagę nad graczami. 46 Powerball to jedna z najbardziej znanych i największych loterii w Stanach Zjednoczonych. 47 Magnus Carlsen (ur. 1990) – norweski arcymistrz szachów, najmłodszy w historii lider światowej listy rankingowej (miał wtedy zaledwie 19 lat). Barwność i charyzma młodego mistrza przyciągają na turnieje z jego udziałem nie tylko tłumy dzieciaków, ale i celebrytów biznesu oraz show-biznesu. 48 13 października 1307 roku francuski król Filip IV Piękny uwięził wszystkich templariuszy, którzy przebywali w tym czasie na terenie Francji. Motywem były rozgrywki polityczne oraz wielki dług, który król zaciągnął w zakonie. Templariuszy oskarżono o herezję, świętokradztwo i sodomię. Poddano ich ciężkim przesłuchaniom i torturom, a po długim procesie wielu spalono na stosie. 49 Termin homo oeconomicus wprowadził John Stuart Mill (1806–1873) – angielski filozof, logik i ekonomista, jeden z czołowych przedstawicieli empiryzmu. 50 Wassily Kandinsky (1866–1944) – rosyjski malarz i teoretyk sztuki, jeden ze współtwórców abstrakcjonizmu. Paul Klee (1879–1940) – malarz szwajcarsko-niemiecki, przedstawiciel ekspresjonizmu, kubizmu oraz surrealizmu. 51 To czas między rozpoczęciem Poznawczej Rewolucji do powstania zaczątków Cywilizacji (patrz: UMYSŁ). 52 Seneka Starszy (55 p.n.e.– 40 n.e.) – rzymski mówca i pisarz, używający pseudonimu Rhetor. 53 „Żyj i daj żyć” (ang. live and let live) – wieść niesie, że zwrot ten powstał jako spontaniczny wyraz porozumienia między armiami na froncie zachodnim I wojny światowej. Wielomiesięczne działania wojenne wyniszczały żołnierzy obu stron, którzy byli największą ofiarą wojny. Na niektórych odcinkach frontu walczyli oni pro forma, przyjmując za swoje credo właśnie: Żyj i daj żyć. W czasie świąt Bożego Narodzenia 1914 roku postanowiono oddolnie zawiesić broń, żeby francuscy, niemieccy i brytyjscy żołnierze mogli sobie złożyć życzenia.

Emo PRO

Rozdział 6

Podświadomość. Wiedza gromadzona latami

„Pod powierzchnią zjawisk zobacz furtkę do korzeni świata”. Lao-Tsy, chiński filozof

Teraz dowiesz się, że: To, co jest ogarniane przez świadomość, stanowi zaledwie mały fragment gromadzonej przez ciebie wiedzy • Podświadomość miała zły PR, ale dzisiaj, dzięki nowoczesnym badaniom, to się zmienia • Wszystko, co zapamiętasz przez 12 minut, zostanie w twojej pamięci na zawsze • Ślady przeszłych doświadczeń wpływają na twoje życie • Wzbogacaj podświadomość, karmiąc swój mózg różnorodnością.

Wierzchołek góry lodowej Świadomość to maleńka część umysłu. Nie jest w stanie pomieścić wszystkich informacji, które docierają do zmysłów i które mózg zapisuje w pamięci. Część tego, co dzieje się wokół, musi być rejestrowana poza nią. Człowiek może świadomie przetwarzać nie więcej niż 100 bitów na sekundę (czyli pojedynczych informacji). Tymczasem zgodnie z ocenami neuroinformatyków do mózgu dociera nawet 1011 bitów na sekundę. Oznacza to, że na jeden bit świadomy

przypada jeden miliard (1 000 000 000) bitów nieświadomych, które docierają do zmysłów ze świata zewnętrznego. A jest jeszcze świat wewnętrzny, czyli pamięć, wspomnienia, ślady przeszłych doświadczeń. Mózg nie informuje jaźni, czyli świadomości, o wszystkim, co zarejestrował. Gdybyśmy zdawali sobie sprawę ze wszystkiego, co do nas dociera, nastąpiłoby przeładowanie informacyjne, świadomość by się przegrzała. Jest przecież młodym nabytkiem (więcej w: UMYSŁ). Neuronaukowcy uważają, że zdecydowanie większa część myślenia i zapamiętywania dokonuje się w podświadomości. Podświadoma albo utajona pamięć to skarbnica wiedzy, jaką zbieramy przez cale życie, nawet o tym nie wiedząc. Jedno jest pewne – podświadomość nie jest ubogim krewnym, lecz szarą eminencją umysłu

i motorem zachowania.

Podświadomość na cenzurowanym Przez ostatnie stulecie mało kto zajmował się podświadomością naukowo. Samo słowo zostało wpisane na listę pojęć niestosownych. Wspominając o podświadomości w środowisku akademickim, można było narazić się na kpinę lub zdumione spojrzenia. Zajmowanie się nią było czymś niegodnym zainteresowania poważnych badaczy.

Podświadomość to skarbnica utajonej wiedzy. Zbierasz ją przez całe życie, nawet o tym nie wiedząc.

Nietrudno odgadnąć, skąd wzięła się ta niechęć. „Odpowiedzialność” ponosi najbardziej znany neurolog i psychoanalityk na świecie – wiedeński lekarz Zygmunt Freud. Był on bez wątpienia geniuszem, który wyprzedził swoją epokę o 100 lat. Opowiedział nową historię o człowieku, historię pisaną przez podświadomość. Freud jako pierwszy pokazał, jak ważne są doświadczenia z dzieciństwa (szczególnie tego najwcześniejszego), zapisywane trwale w pamięci i wpływające na nasze życie, kiedy jesteśmy już dorośli. Uważał, że osobowość to pole bitwy pomiędzy podświadomymi, pierwotnymi impulsami a moralnością

i wartościami społecznymi. Uważał, że umysł jest jak góra lodowa – świadomość to zaledwie wierzchołek, a najważniejsze procesy, które sterują naszym zachowaniem, znajdują się poniżej tafli wody. To prawdziwa ironia losu, że człowiek, który jako pierwszy wydobył na światło dzienne nieświadomą część ludzkiej psychiki, skazał ją jednocześnie na ostracyzm. Przez kolejne dziesięciolecia podświadomość była kojarzona z wątpliwymi metodologicznie badaniami Freuda i jego fiksacją na punkcie seksualności człowieka. Podświadomość niejedno ma imię. Do podręczników akademickich i publikacji naukowych słowo „podświadomość” nie miało wstępu, ale to nie znaczy, że przez ostatnie pół wieku nie prowadzono badań nad podświadomością. Aby pisać o czymś, o czym nie wypada, chwytano się podstępu. Używano rozmaitych terminów umownych, wymienię tylko niektóre: przedświadome przetwarzanie informacji, adaptacyjna nieświadomość, procesy mimowolne, heurystyczne, nieintencjonalne, niekontrolowalne, bezwiedne, automatyczne, nieuświadamiane, pozauwagowe, przeduwagowe, suboptymalne, a także pamięć utajona i utajone poznanie społeczne. Tylu imion nie miał nawet genialny hiszpański malarz Pablo Picasso! (Jego pełne imię i nazwisko to: Pablo Diego José Francisco de Paula Juan Nepomuceno María de los Remedios Cipriano de la Santísima Trinidad Ruiz y Picasso). W kolejnych dekadach podświadomość wzięły na warsztat media. Dziennikarze z lubością rozpisywali się o manipulacjach nieetycznych koncernów, firm reklamowych, pseudoterapeutów i innych szarlatanów. Nie pomogła dziesiąta muza, zawsze obsadzano podświadomość w roli złego bohatera. Dzięki niej bandyci wywabiali swoje ofiary z kina, co odkrył niepozorny, choć genialny, porucznik Columbo. Agentka Scully uległa hipnozie, a Brad Pitt w filmie Fight Club dla zabawy puszczał podprogowo nieprzyzwoite obrazki na seansach dziecięcych[54]. Osoby takie jak dr Key mnożyły bez końca przykłady mniej lub bardziej wyszukanych podprogowych manipulacji[55]. Nic dziwnego, że podświadomość nie miała dobrego PR-u. Na szczęście dziś podświadomość, podobnie jak emocje, wraca na salony eleganckiej nauki. Nie zaskoczę cię, jeśli powiem, że rehabilitację tę zawdzięczamy neuronauce i psychologii.

Renesans podświadomości Niezwykle znaczącą rolę w tej kwestii odegrał Robert Zajonc. Ten wybitny

naukowiec nie tylko przywrócił do łask emocje (patrz: EMOCJE. Sekcja 2), ale udowodnił naukowo, że podświadomość nie jest błędem metodologicznym Freuda, lecz istnieje naprawdę. Pod koniec lat 70. XX wieku, kiedy cały świat nucił Roxanne zespołu Police, uczony przyłapał podświadomość na gorącym uczynku w słynnym eksperymencie powtarzanej ekspozycji. Zajonc pokazywał zdjęcia chińskich znaków, ideogramów. Następnie prosił, by je ocenić: czy są atrakcyjne, czy nie. Okazało się, że najbardziej podobały się ideogramy, które pokazywał wielokrotnie, a nie te, które prezentował tylko raz – niezależnie od tego, czy badana osoba pamiętała, że ocenia znak, który już widziała, czy też myślała, że widzi go po raz pierwszy. W drugiej fazie badanie przeniosło się na poziom podprogowy. Bodźce były wyświetlane tak krótko, że świadomość nie miała szansy niczego zauważyć. Ideogramy były prezentowane przez 4 milisekundy, nikt nie miał pojęcia, że na ekranie migają chińskie literki. Człowiek nie jest w stanie świadomie dostrzec niczego, co widzi krócej niż przez 50 milisekund – dzięki temu nie widzimy pojedynczych klatek, tylko film. Za to mózg rejestrował wszystko. I co się okazało? Kiedy osoby nic nie widziały, efekt powtarzanej ekspozycji był jeszcze silniejszy! A zatem można wywołać lubienie czegokolwiek, po prostu wielokrotnie to pokazując. Nawet wtedy, kiedy nie zdajemy sobie sprawy z tego, że w ogóle coś widzimy. Świadomość nie odgrywa żadnej roli, a jeśli już, to najwyżej przeszkadza. Efekt powtarzanej ekspozycji jest wykorzystywany w świecie reklamy. Wszechobecne billboardy czy powtarzane do upadłego reklamy w TV może nie skłonią cię do natychmiastowego zakupu polecanego produktu, ale gdy przyjdzie czas na decyzję, wpłyną na twój wybór. Będzie cię ciągnęło do tej marki, której logo więcej razy znalazło się w polu widzenia. Jeśli usłyszysz lub zobaczysz coś wystarczająco dużo razy, zaczniesz to akceptować albo wręcz tego pragnąć. Jak powiedział kiedyś rzymski poeta Owidiusz: „Kropla drąży kamień nie siłą, lecz częstym spadaniem”. Efekt ekspozycji jest także wykorzystywany, aby kreować niektóre radiowe przeboje. Wytwórnia zachęca stacje radiowe, aby w kółko emitowały jej piosenkę, jako tak zwany power play. W rezultacie często grana melodia pnie się po listach przebojów, nierzadko docierając na szczyt. Jak to możliwe, spyta ktoś po latach, że to był hit? Nie wierzysz? Kup składanki typu „The best of” uznanych artystów. Ponieważ nie działa na ciebie power play, nie będzie efektu ekspozycji i przekonasz się, że niektóre piosenki nie zasługują na miano przeboju, mimo iż w swoim czasie były najlepiej sprzedającymi się singlami. Ich rekordowy popyt był turbodoładowany za pomocą wielokrotnych emisji. „Lubię to, co znam!” – tę podatność umysłu nagminnie wykorzystują politycy i przedstawiciele show-biznesu. Powiedzenie: „Nieważne, jak mówią, byleby nie przekręcali nazwiska” to nic innego, jak rozpoznanie znaczenia efektu powtarzanej ekspozycji.

Niewidzialne twarze Dziesięć lat później Zajonc postawił kropkę nad „i”. W serii eksperymentów nad suboptymalnym poprzedzaniem afektywnym (wiem, trudna nazwa) ponownie pytał, czy ideogramy są ładne, czy nie. Ale tym razem przed chińską literką pojawiały się zdjęcia twarzy, uśmiechniętej lub rozzłoszczonej. Tyle że nikt ich świadomie nie widział, bo pokazywano je podprogowo. Okazało się, że ideogramy poprzedzone podprogowym zdjęciem uśmiechniętej buzi podobały się bardziej niż te poprzedzone obliczem rozzłoszczonym. Jaki jest z tego wniosek? Taki, że możliwe jest odbieranie przez mózg komunikatów, które są przekazywane poniżej progu świadomości. Możesz nie zdawać sobie sprawy z działania podświadomości, ale ona i tak będzie miała wpływ na twoje wybory, zachowania i preferencje. Możesz coś lubić lub czegoś się obawiać, zanim będziesz dokładnie wiedzieć, czym to coś jest, a nawet zupełnie tego nie wiedząc.

Możesz nie zdawać sobie sprawy z działania utajonych sygnałów, ale one i tak będą miały wpływ na twoje wybory i zachowania.

Jak tu zaakceptować, że człowiek reaguje na coś, czego świadomie nie widzi ani nie słyszy? Na przestrzeni wieków setki badaczy poświęcały życie, by zgłębiać mechanizmy stojące za racjonalnym myśleniem. Człowiek miał być istotą logiczną, a jego umysł – wspaniałą maszyną, która służy do analitycznego przetwarzania informacji. Tymczasem Zajonc odważył się myśleć inaczej. Jego badania, szczególnie te nad podprogową ekspozycją twarzy, wywołały liczne kontrowersje w świecie nauki. Doszło do tego, że Zajonc, nazywany wcześniej „papieżem psychologii społecznej”, na publikację swoich wyników musiał czekać

nie standardowo rok, ale całych 6 lat, aż do 1993 roku! W 1987 roku, kiedy zespół Depeche Mode wydawał album Music for the Masses, on składał maszynopis w prestiżowym „Journal of Personality and Social Psychology”. Kiedy w 1993 roku świat muzyczny celebrował ich kolejną płytę Songs of Faith and Devotion, Zajonc nareszcie świętował publikację swojego tekstu. W tym kontekście znamienne stają się tytuły obu płyt – gdy tworzysz coś dla mas, musisz mieć wiarę i pełne oddanie. Fałszywa kariera reklamy podprogowej. Jeśli doświadczenie Zajonca kojarzy ci się z reklamą podprogową, możesz spokojnie odetchnąć – nic ci z jej strony nie zagraża. Mimo wielu prób nikt nie dowiódł, że taka reklama jest skuteczna. W sterylnych warunkach laboratoryjnych naukowcom udaje się zaobserwować subtelne efekty działań podprogowych, tymczasem w realnym świecie, w którym nie da się kontrolować ani redukować szumów i zakłóceń, bodźce subliminalne (inna nazwa podprogów) po prostu rozpływają się w natłoku innych dźwięków i obrazów. Całe zamieszanie to wynik sprytu właściciela jednego z amerykańskich kin, który ogłosił (60 lat temu), że w czasie seansów prezentuje widzom slogany reklamowe tak szybko, że trafiają one jedynie do ich podświadomości. Miał dzięki temu sprzedawać więcej popcornu i coli. Kilka lat później przyznał się, że całą tę historię zmyślił dla rozgłosu. Jedynym efektem reklamy podprogowej jest to, że się o niej mówi. Tymczasem jej mit jest na tyle silny, że do dziś wiele krajów prawnie jej zakazuje. Wrzawę pogłębiał fakt, że przez wiele lat nikomu na świecie nie udało się eksperymentu Zajonca skutecznie powtórzyć. W nauce, jeśli coś nie jest zreplikowane, to nie istnieje. Jako pierwszemu udało się to wreszcie zespołowi młodych i ambitnych badaczy prowadzonemu przez szczęściarza, który pisze tę książkę. Pamiętam jak dziś, było to 23 listopada 1999 roku o godz. 21.50, na drugim piętrze gmachu Instytutu Psychologii UMCS w pięknym Lublinie. Jak mózg widzi twarz? Neurobiolodzy potwierdzili przypuszczenia Zajonca. Odkryli, że podprogowe ekspozycje wstrzymują przebieg świadomego procesu korowego. Jednocześnie pozostawiają bez szwanku proces podkorowy na szlaku ze śródmózgowia i wzgórza do ciała migdałowatego. Badania wykorzystujące technikę PET wykazują, że np. proces percepcji podprogowej informacji mimicznej o złości przebiega szlakiem: wzgórek czworaczy – poduszka – ciało migdałowate. Jednocześnie w obszarze kory wzrokowej V1 (niezbędnym do świadomej percepcji) nie odnotowano istotnych zmian w przepływie krwi. Inne metody neuroobrazowania (PET i fMRI) pokazują, że świadoma percepcja wzrokowa angażuje

wyspecjalizowane obszary korowe – zakręt wrzecionowaty i biegun boczny, a podświadoma – struktury śródmózgowia i wzgórza – te same, które są zaangażowane w przetwarzanie informacji wzrokowej przy ślepowidzeniu. W kolejnej dekadzie neuronaukowcy wyposażeni w kosmiczne technologie neuroobrazowania potwierdzili odkrycia Zajonca i posunęli się o krok dalej. Wykazali, gdzie w mózgu zlokalizowane są struktury odpowiedzialne za analizy podstawowych ekspresji emocji (strachu, wstrętu, złości, smutku, zdziwienia, radości). Tym samym 20 lat od pierwszych eksperymentów Zajonca nad efektem powtarzanej ekspozycji i 100 lat po publikacjach Freuda neuronauka odnalazła siedlisko podświadomości w mózgu. Przynajmniej tej, która zajmuje się sygnałami wysyłanymi przez twarz.

Podświadomość w uszkodzonym mózgu Dużo nowej wiedzy o funkcjonowaniu podświadomości dostarczają badania prowadzone w szpitalach na pacjentach z organicznymi uszkodzeniami mózgu. Niekiedy nieszczęśliwy wypadek sprawia, że człowiek przestaje widzieć jedną stronę. W 80 procentach wszystkich przypadków chorzy nie dostrzegają lewej strony. Jest to efekt uszkodzeń w prawej półkuli mózgowej (uszkodzenia lewej półkuli są równie częste, ale jednostronna ślepota prawej strony zdarza się rzadziej, bo prawa półkula w wielu przypadkach przejmuje funkcje lewej, przez co nie dochodzi do tego typu zaburzenia). Oczy pacjenta są całkowicie sprawne, ale uszkodzenie objawia się na poziomie kory mózgowej. Cała lewa część pola widzenia staje się dla chorego niewidoczna. Jest to tzw. zespół nieuwagi jednostronnej. Pacjent je wtedy tylko połowę porcji na talerzu – oczywiście to, co leży po prawej stronie talerza – i obraca się do tyłu tylko w jedną stronę, zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Lewa część świata przestaje dla niego istnieć. Jeśli prosimy, żeby przerysował rysunek, zrobi to ułomnie. Pomyśli, że to bardzo dziwne zadanie, i skopiuje zdeformowany z lewej strony (w jego mniemaniu) kształt. Amnezja – uczę się, ale tego nie wiem. Pacjenci z amnezją wywołaną uszkodzeniem hipokampa nie mają możliwości świadomego nabywania wiedzy. Uczenie może jednak zachodzić na poziomie nieświadomym. Mózg uczy się nowych rzeczy, choć pacjent o tym nie wie. Dzięki temu nabywa nowych nawyków ruchowych czy umiejętności obsługiwania programów komputerowych. Możliwe jest także uczenie się emocjonalne. Pacjent kojarzy przyjemne lub przykre emocje z osobami, z którymi kontaktował się w różnych sytuacjach, pomimo że nie może ani ich zidentyfikować, ani

przypomnieć sobie sytuacji, w której je wcześniej spotkał. Nie przeszkadza to jednak, by w adekwatny sposób reagować na nie przy kolejnych spotkaniach. Jego podświadomość natomiast nie doświadcza tej półślepoty i daje o sobie znać, gdy w grę wchodzi coś naprawdę dla niej ważnego – np. zagrożenie życia. Udowadnia to doświadczenie, które przeprowadzono na pacjencie z takim właśnie uszkodzeniem mózgu. Pokazano mu dwa rysunki domów. Pierwszy nie wyróżniał się niczym szczególnym, zwykły dom, tak jakby narysowany przez przedszkolaka. Drugi przedstawiał ten sam dom, ale płonący po lewej, teoretycznie niewidocznej dla pacjenta, stronie. Choć dla chorego oba rysunki wyglądały tak samo, to uparcie twierdził, że wolałby zamieszkać w tym pierwszym. Dlaczego? „Trudno powiedzieć”. Nie wiedział, że podświadoma percepcja zlokalizowała zagrożenie i ostrzegła o niebezpieczeństwie, o którym świadomość nie miała nawet pojęcia. Takie sygnały podświadomość wysyła również tobie, jeśli tylko umiesz jej słuchać (więcej: INTUICJA. Sekcja 1). Ślepowidzenie – nie widzę, a reaguję. Na długo przed rewolucją w neuroobrazowaniu naukowcy i lekarze byli świadkami zadziwiających zjawisk. Niektórzy pacjenci z uszkodzeniami mózgu (np. po udarach, nowotworach lub wypadkach) zachowywali się w sposób, który trudno było wyjaśnić. Osoby z uszkodzeniami kory wzrokowej w tylnej części płata potylicznego traciły wzrok, choć zarówno ich oczy, jak i pozostałe struktury drogi wzrokowej były zdrowe. Ich ślepota nie dziwiła – mózg otrzymywał informacje, ale nie był w stanie ich przetworzyć. Naukowców fascynowało co innego – pacjenci byli bowiem w stanie „dostrzec” błyski, „rozróżniać” proste kształty (jak figury geometryczne), „zauważać” ruch obiektu, „rozpoznawać kolory”, a niektórzy dostosowywać układ dłoni do kształtu („niewidzialnego”) przedmiotu. Zjawisko to nazwano ślepowidzeniem. Pacjent z tą przypadłością dostrzega i reaguje na obiekty, choć jego świadoma percepcja nic nie widzi. Fenomen ślepowidzenia dowodzi istnienia tzw. dysocjacji (czyli rozszczepienia) dwóch systemów percepcji wzrokowej – świadomej i podświadomej. Sterują nimi kompletnie inne części mózgu: zlokalizowane w korze prążkowej (świadoma) i w podkorowych piętrach drogi wzrokowej, tj. we wzgórkach czworaczych górnych i w poduszce (podświadoma).

Podwójne okablowanie

Mądra Natura wyposażyła cię w dwa niezależne systemy. Jeden analizuje informacje, które są postrzegane w sposób świadomy, a drugi te, które do świadomości nie docierają. W odróżnieniu od podświadomości świadomość jest prostsza do zrozumienia i bezpośrednio dostępna, wystarczy zapytać lub poprosić o wypełnienie ankiety. Tymczasem aby dostać się do podświadomości, trzeba użyć komputerów i wyspecjalizowanego sprzętu do neuroobrazowania, dostępnego jeszcze niedawno jedynie w szpitalach. Pewnie dlatego świadomość badamy od ponad 100 lat, a podświadomość – naukowo – dopiero od 30. „Okablowanie” do świadomości łatwo zepsuć, bo jest w korze, czyli na powierzchni mózgu. To, co leży głębiej, pod korą, trudniej zniszczyć. Natura wiedziała, co robi, gdy obdarzyła nas dwoma umysłami. Jeden zajmuje się tym, czego w danej chwili jesteśmy świadomi, a drugi – całą resztą. Nawet jeśli z powodu uszkodzeń mózgu utracilibyśmy zdolność świadomego nabywania wiedzy, procesy chroniące życie mogą zachodzić podświadomie i automatycznie. Podświadomy system przetwarzania informacji zabezpiecza świadomy. Jest od niego bardziej wydajny, a nierzadko bardziej inteligentny. Nawiguje cię przez życie, choć tego nie wiesz.

Podświadomość to przeszłość zapisana w mózgu Podświadomość to wiedza, którą zdobywamy przez całe życie i zapisujemy w pamięci. Jest ona niczym innym, jak przeszłością, obecną w mózgu i czekającą na przebudzenie. Część wspomnień mamy jakby na wyciągnięcie ręki. To te znajdujące się w pamięci epizodycznej, która dotyczy wydarzeń z życia. Jeśli chcemy, możemy je przywołać. Bledną, jeśli do nich nie wracamy. Inne rzeczy zapisujemy w pamięci semantycznej, podręcznej Wikipedii – stolice krajów Europy, numer kierunkowy do Holandii, nazwisko lekarza pierwszego kontaktu itd. Te dostępne świadomości pamięci to zaledwie mały ułamek w porównaniu z gigabajtami wiedzy, jaką gromadzi tzw. pamięć utajona. W 1985 roku Daniel Schacter i Peter Graf dokonali – jako pierwsi – rozróżnienia pomiędzy pamięcią jawną a utajoną, a w 2003 roku neurobadacze Brian Kolb i Ian Whishaw przypisali obu pamięciom odmienne struktury w mózgu. Pamięć jawna wspomaga cię na zawołanie, kiedy tylko chcesz sobie coś przypomnieć (trudniejsze zadanie) lub rozpoznać (łatwiejsze zadanie). Pamięć utajona to wiedza, jaką gromadzisz i utrwalasz w mózgu, ale świadomie… nie pamiętasz. NIE WIEM, ŻE WIEM, oto prawdziwa natura naszego umysłu. Chcesz się przekonać, że możesz coś pamiętać, mimo że pozornie wszystko uległo zapomnieniu? Zrób prosty test. Naucz się wiersza w ramce. Jeśli lubisz wyzwania, wybierz wersję oryginalną, a nie tłumaczenie. Żeby było ci przyjemniej, wybrałem wiersz przecudnej urody[56].

Zmierz teraz z zegarkiem w ręku, ile czasu zajmie ci nauczenie się tego utworu. Kiedy uda ci się go bezbłędnie wyrecytować, spójrz na zegarek i zapisz wynik w ramce pod wierszem. Świetnie! Na tym kończy się pierwsza część eksperymentu. Do drugiej przystąp nie wcześniej niż za tydzień. Kiedy sobie o niej przypomnisz, usiądź gdzieś w spokojnym miejscu i postaraj się wyrecytować wiersz. Dajesz radę? Pamiętasz bezbłędnie całość? Jeśli tak, szczerze gratuluję! (Jeśli chcesz bawić się dalej, wróć do testu za kolejny tydzień). Nie udało ci się wszystkiego przypomnieć? Pamiętasz piąte przez dziesiąte? Nie przejmuj się, zasilasz szeregi większości. Spójrz na zegarek i spróbuj nauczyć się jeszcze raz. Aż do całkowicie poprawnej recytacji. Ile tym razem trwa nauka? Zapisz w ramce. Dużo krócej, prawda? Widocznie coś w twojej głowie jednak się zachowało. Przez tydzień albo i więcej wspomnienie wiersza nie zostało całkiem wymazane. Zjawisko to, nazwane oszczędnością uczenia, opisał już w 1885 roku Hermann Ebbinghaus, niemiecki psycholog, ojciec badań nad pamięcią. Niestety przez następne 100 lat neurologia – poprzedniczka neuronauki – nie była w stanie wytłumaczyć, co dokładnie sprawia, że taka oszczędność jest możliwa. Teraz wiemy, że w twoim mózgu zapisały się ślady pamięciowe. Jak się zaraz dowiesz, zostaną z tobą, w pewnej szczególnej postaci, na zawsze.

Utajona pamięć między synapsami Według neurobiologii pamięć nie jest jakąś abstrakcją, lecz czymś materialnym. Aby to sobie wyobrazić, trzeba spojrzeć na pracę mózgu w bardzo dużym powiększeniu – na poziomie pojedynczego neuronu (komórki nerwowej), a nawet jego poszczególnych części. Neurony budują cały układ nerwowy, zarówno w ciele, jak i w głowie. Stykają się specjalnymi wypustkami, ale między końcem jednego a początkiem drugiego neuronu pozostaje szczelina. Nazwano ją synapsą (więcej w: MÓZG). Pewnie pamiętasz, że informacje w mózgu przesyłane są dzięki impulsom elektrycznym. Ładunek płynie, jak prąd w kablu, po długiej wypustce neuronu aż do jej końca, czyli do synapsy. Między dwoma neuronami informacja przekazywana jest już nie tylko w formie elektrycznej, ale i chemicznej. Cząsteczka neurotransmitera płynie jak mały stateczek do kolejnego neuronu. Tam „stateczek” się rozpada, a impuls elektryczny podąża dalej przez komórkę nerwową. Wspomnienie jest zapisanym stanem pobudzenia pewnego układu neuronów w mózgu. O tym, czy coś ma być zapamiętane, decyduje hipokamp – część układu limbicznego. Sprawia on, że dochodzi do zmian w błonach neuronów i stężenia neuroprzekaźników (np. acetylocholiny, adrenaliny i wazopresyny) w niektórych synapsach. Powstaje wtedy engram, czyli jednostka wspomnienia, ślad pamięciowy w postaci materialnej zmiany pozostawionej przez określone przeżycie lub bodziec w układzie nerwowym (głównie w ciele prążkowanym, ciele migdałowatym oraz korze). A zatem pamięć to materialna konsekwencja aktywności biochemicznej w mózgu. Znaczenie hipokampu dla zapamiętywania (szczególnie informacji o przestrzennych relacjach między obiektami) pokazało badanie mózgów londyńskich taksówkarzy. Są oni znani z niepowtarzalnej wiedzy o topografii brytyjskiej stolicy – aby dostać licencję, muszą zdać wyjątkowo trudny egzamin z mapy miasta. Taka niepowtarzalna wiedza odzwierciedla się w materialnej budowie ich mózgów. Okazało się, że hipokampy londyńskich taksówkarzy były znacznie większe od hipokampów kolegów pracujących w innych, mniejszych miastach (oczywiście sprawdzono to w czasach przed cyfrową nawigacją, dzięki której człowiek nie musi już uczyć się na pamięć nazw i lokalizacji tysięcy ulic). Neurochemiczne stateczki. Błędy w pracy synapsy dużo kosztują. Wielu naukowców uważa, że nierównowaga lub braki w produkcji i pracy poszczególnych neurotransmiterów powodują choroby psychiczne oraz zmiany stanów emocjonalnych. Jeśli „stateczki” płyną zbyt opieszale, może to prowadzić do depresji. Nadmiar niektórych neuroprzekaźników wywołuje stany euforyczne. Natomiast nieprawidłowa praca (np. gdy wracają do neuronu, z którego wyszły, powodując ruch dwukierunkowy zamiast jednokierunkowego) towarzyszy schizofrenii.

Gdy operujesz jakąś informacją przynajmniej 12 minut, dochodzi do konsolidacji śladu pamięciowego. Zapisze się w twoim umyśle jako engram na trwałe i na zawsze.

Aktywizując te, a nie inne engramy, możesz odtworzyć informację, czyli sięgnąć do pamięci – świadomie lub bezwiednie. Żeby to, co przeżywasz, zapisało się w pamięci na stałe, żeby powstał engram, musi dojść do trwałej zmiany w budowie synapsy. Tak się dzieje, gdy operujesz jakąś informacją przez mniej więcej 12 minut. Dochodzi wtedy do konsolidacji śladu pamięciowego. Taka zmiana zostanie z tobą do końca życia, tyle że nie zawsze będziesz mieć do niej dostęp. Posługując się metaforą komputerową, możesz stracić „ścieżkę dostępu”, ale sam „plik” będziesz mieć zapisany.

Wspomnienia za dotknięciem różdżki. Kanadyjski neurolog Wilder Penfield starał się ustalić bezpieczną powierzchnię operacji neurochirurgicznej. W tym celu pobudzał elektrycznie mózg i obserwował zdumiewające reakcje: począwszy od zaburzeń językowych, po rozmaite odczucia na podobieństwo wspomnień (np. odbywania kary w ciemnym pokoju, fragmentów melodii). Przyjmowały formę wyobrażeń dźwiękowych, zapachowych, dotykowych lub wzrokowych. Mogły wyzwalać emocje. Znikały natychmiast, kiedy odsuwano elektrody od kory mózgowej. Pewne wydarzenia mogą być utrwalone w pamięci, a to, że nie możesz sobie ich przypomnieć na zawołanie, nie oznacza, że ich nie masz. Po prostu nie wiesz, że wiesz! A zatem być może gdzieś w twojej głowie siedzą wszystkie zapomniane wierszyki z przedszkola, imiona kolejnych żon Henryka VIII lub specjalistyczne nazwy poszczególnych faz fotosyntezy. Na zawsze zachowane są też wspomnienia przygód, znajomości i uczuć. Niewiarygodne, prawda? Do większości śladów pamięciowych nie masz świadomego wglądu, a mimo to modyfikują one sposób, w jaki widzisz otaczający świat. Wpływają na to, co robisz i jakie decyzje podejmujesz. Nawigują twoje zachowanie. Zjawisko utajonej pamięci odkryło mechanizmy powstawania podświadomości.

Sensoryczne wyzwalacze pamięci Nie pomyśl tylko, że dzięki utajonej pamięci jesteś w stanie wszystko odtworzyć, kiedy tylko tego zapragniesz. Wręcz przeciwnie, aktywizowanie śladów pamięciowych w mózgu to bardzo duży wysiłek. Przecież to pamięć utajona – przed świadomością, wolą, kontrolą, przed tobą. Jeśli ścieżki dostępu są mało używane (a przecież nie da się fizycznie ciągle operować całą wiedzą, jaką masz), to stają się nieco „zakurzone” albo wręcz zatarte. Wydobycie na poziom świadomy wspomnień czy konkretnych faktów jest trudne. Wiedzą coś o tym psychoterapeuci, starający się odkryć, które z osobistych doświadczeń pacjentów mogły negatywnie odbić się na ich dalszym życiu. Wydobywaniu ukrytych wspomnień służy metoda wolnych skojarzeń stosowana od ponad 100 lat podczas sesji psychoanalitycznych. Polega na wyrażaniu bez wyjątku wszystkich myśli, które przychodzą do głowy, bądź to w związku z jakimś bodźcem, bądź spontanicznie. Pacjenci mówią, co im przychodzi na myśl, bez zahamowań, bez prób ukształtowania zorganizowanej i logicznej wypowiedzi. Rola terapeuty jest w dużym stopniu bierna. Pewne okoliczności ułatwiają odnalezienie zagubionych ścieżek dostępu i automatycznie aktywizują pozornie utraconą wiedzę i wspomnienia. Mowa o multisensorycznych wyzwalaczach pamięci. Dla Marcela Prousta czymś takim były francuskie ciasteczka w kształcie muszelki. W cyklu „W poszukiwaniu

straconego czasu” pisarz z precyzją neuronaukowca przedstawił, jak niepozorny kęs zanurzonego w herbacie ciasteczka przypomniał mu młodość i niedzielne poranki, kiedy to ciotka częstowała go magdalenkami[57]. Ja, sam miałem podobne przeżycie, gdy po wielu latach odwiedziłem gmach swojej szkoły podstawowej. Widok budynku, a także zapach parkietu i ścian, nieśmiertelne paprotki (ileż to już lat…), krany w łazience, skrzypiące okna na korytarzach, układ świateł na suficie i setki innych doznań zmysłowych, których nawet nie byłem świadom, odpaliły w mojej głowie ścieżki dostępu do dawno zapomnianych wspomnień. Schody koło świetlicy prowadzące na pierwsze piętro przywołały obraz małej kraksy, której byłem świadkiem w latach 80. ubiegłego wieku, dasz wiarę? W jednej chwili emocje odżyły we mnie jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki. Przed oczami stanęli mi poturbowani koledzy, którzy wcześniej ścigali się, kto pokona większą liczbę schodów naraz. W innym miejscu szkolnego budynku, na trzecim piętrze, nieopodal sali do chemii, widok portretów słynnych naukowców odświeżył mi w pamięci nazwisko mojej nauczycielki tego przedmiotu. Bezwiednie wymówiłem je na głos, pierwszy raz od 30 lat. Odkurzamy ślady pamięciowe. Jeśli chcesz zobaczyć, jak wiele pamiętasz, choć o tym nie wiesz, wybierz jakąś książkę z dzieciństwa (ja zdecydowałem się na Dzieci z Bullerbyn Astrid Lindgren). Wypisz na kartce wszystko, co pamiętasz: fabułę, imiona bohaterów itd. Następnie weź książkę do ręki i zacznij czytać. Już po kilku akapitach w twojej głowie otworzą się klapki do dawno zapomnianych informacji. Zobaczysz, że pamiętasz dużo więcej, niż ci się wydaje. Trzeba było jedynie odkurzyć dawno nieużywane ścieżki dostępu. Uwaga, jeśli masz szczęście i posiadasz oryginalny egzemplarz jeszcze z dawnych lat, to powąchaj okładkę i kartki. Obiecuję, że przypomnisz sobie jeszcze więcej. Specyficzny zapach, konstelacja kolorów, szczególny smak czy niepowtarzalna gra świateł – to wszystko, a czasem dużo, dużo mniej (jakiś niepozorny, ale wyjątkowy bodziec), potrafi w ułamku sekundy przenieść nas w dawno zapomniany świat. Campari z sokiem pomarańczowym, które po raz pierwszy piłem w samolocie, gdy po raz pierwszy leciałem za ocean. Po dziś dzień drink ten wzbudza we mnie radosną ekscytację, taką samą jak ta, która przepełniała moje – nastoletnie wtedy – ciało. Albo smak cynamonu i goździków w szarlotce, którą umiała upiec tylko moja babcia. Lubię te momenty i czasem chciałbym móc przywrócić je do życia na zawołanie. Ale pamięć jest kapryśna i pozwala przenieść się w czasie tylko wtedy, gdy ona ma na to ochotę. Aczkolwiek campari i szarlotka mogą w tym pomóc.

Pamięć – raport z przyszłości Puść teraz wodze wyobraźni i przypomnij sobie, co napisałem o biochemii pamięci. Jeśli jest ona czymś materialnym (jest), a zapamiętywanie to strukturalne zmiany na synapsach wywołane procesami elektrochemicznymi (są), to być może za jakiś czas pamięć rozmaitych wydarzeń będzie można fizycznie pokazać na szkiełku od mikroskopu? Oto niezwykłe konsekwencje tego, że pamięć jest czymś materialnym. Kiedy ktoś umiera, mamy poczucie niepowetowanej straty. Odchodzi wspaniały człowiek: rodzic, współmałżonek, przyjaciel, artysta, sportowiec, sprzedawca kwiatów. Każda z tych osób wywarła wpływ na swoje otoczenie, na najbliższych. Wraz z jej odejściem bezpowrotnie znika jej wiedza, kreatywność albo umiejętność przyrządzania najlepszych naleśników na świecie. Znika wszystko, czego się dopracowała i co z takim mozołem przez lata kodował jej mózg. A co by było, gdybyśmy mogli tę wiedzę odzyskać? Utrwalić dla siebie, a także dla wszystkich pokoleń, które przyjdą po nas. Zapisać i w każdej chwili móc odtworzyć, przywołując tym samym, jeśli nie utraconą osobę, to przynajmniej jej wspomnienia. Może nie od razu w całości, ale przynajmniej fragmenty, pojedyncze sektory wypełnione engramami. Teraz brzmi to jak science fiction, ale żyjemy w świecie, który jeszcze 100 lat temu zostałby uznany za kompletnie nierealny. Jeszcze w połowie XX wieku dyskutowano, czy można przenieść serce jednego człowieka do klatki piersiowej drugiego. Długo nie było to możliwe, a dzisiaj na całym świecie operacje takie są wykonywane codziennie[58]. Konserwowanie informacji zapisanych w mózgu pozostaje kwestią czasu. Ślady pamięciowe będą zapisywane na nośniku i przekazywane najbliższym. To będzie materialna wersja nieśmiertelności.

Pamięć to informacja utrwalona w materii. Być może w przyszłości ludzkie wspomnienia da się utrwalać dla potomnych.

Pamięć genialna, ale niewierna Zdolności mózgu do zapamiętywania i gromadzenia informacji są niezwykłe. Pamięć ma pewną ułomność, o której warto – nomen omen – pamiętać. To jej skłonność do koloryzowania, i to prawie zawsze na naszą korzyść. Pamięć nie działa jak kamera, która wiernie zapisuje scena po scenie całe życie na płycie

Ultra HD Blu-ray. W głowie siedzi zakochany w tobie montażysta, który nie dość, że wybiera tylko pasujące mu ujęcia, to jeszcze potrafi dołożyć dosyć tendencyjny komentarz, uwypuklający twoje racje, a umniejszający wady (jeśli je w ogóle posiadasz). Pamięć dopuszcza się zniekształceń w procesach zapisywania, przetwarzania, a ostatecznie – także w czasie wydobywania informacji. Skrajnym przykładem tego ostatniego są problemy osób chorych na ciężką depresję – ich umysł traci „dostęp” do pozytywnych wspomnień, preferuje te smutne i złe, a zwyczajnym nadaje nierzeczywiste, negatywne zabarwienie. W umysłach zdrowych osób dzieje się coś zupełnie odwrotnego. Zniekształcenia śladów pamięciowych mogą być spowodowane przez roztargnienie, błędne skojarzenia, podatność na sugestię albo tendencyjność. Bez względu na źródło mają ten sam efekt – we własnych wspomnieniach wydajemy się bardziej szlachetni, uczciwi, pomysłowi i zabawni.

Pamięć jest jak niekonwencjonalne lustro. Pokazuje nam obraz siebie, ale nie do końca prawdziwy. Najzwyczajniej w świecie podlizuje się naszemu ego.

Trudno oprzeć się wrażeniu, że pamięć najzwyczajniej w świecie podlizuje się ego. I nic w tym złego, dopóki takie zniekształcenia nie przybierają patologicznej, narcystycznej formy. Przykładowo, mogę być pewny, że w klasie maturalnej jakaś koleżanka do mnie wzdychała, a ja pozostałem nieczuły na jej względy. Tymczasem obiektywne wspomnienia innych wskazałyby, że sytuacja była dokładnie odwrotna. To ja za nią biegałem, ale ona nie była szczególnie zainteresowana. Nie oznacza to, że świadomie mówię nieprawdę. Prawdopodobnie nawet wykrywacz kłamstw niczego by tu nie wykazał. Jesteśmy przekonani, że wszystko dobrze i wiernie pamiętamy. Nie zdajemy sobie sprawy, jakie figle płata pamięć. Najczęściej wtedy, gdy zagrożona jest ambicja, dobre imię lub poczucie własnej wartości. W przyszłości wiedza o niezamierzonych zniekształceniach pamięci zmodyfikuje sposób, w jaki system sądowniczy podchodzi do zeznań świadków. Już dziś relacje przesłuchiwanych bywają podważane przez biegłych psychologów. Można być święcie i pod przysięgą przekonanym o „prawdziwości” swoich wspomnień, a i tak mówić nieprawdę. W domowych pieleszach takie przeinaczenia doprowadzają do kłótni, ale na sali sądowej mogą mieć poważne konsekwencje. Miejmy nadzieję, że kiedyś neuronauka rozwiąże i ten problem, zawodny wykrywacz kłamstw zastąpi precyzyjnym wykrywaczem prawdy.

Rozwijaj utajoną pamięć i karm ją różnorodnością Mózg śledzi każdą twoją interakcję, każde, nawet najbardziej błahe spotkanie, od pierwszego „cześć” do ostatniego „na razie”. Robi to zawsze i wszędzie. Wychwytuje subtelne sygnały wysyłane przez znajomych i uczy się ich osobowości na drodze nabywania kowariancji (więcej w: INTUICJA. Sekcja 2). Podobnie zachowuje się w kontakcie z szefem, współpracownikami, sąsiadami, o członkach rodziny nie wspominając.

Czy poradzisz sobie na obcym terenie? Dzięki akumulacji wiedzy z każdym rokiem poruszanie się po zawiłych ścieżkach relacji międzyludzkich jest dla ciebie coraz łatwiejsze, choć niekoniecznie musisz świadomie to dostrzegać. Z wiekiem masz coraz bogatszą podświadomość. Twój mózg jest jak leśniczy, który poznaje każde drzewo w lesie, wszystkie zwierzęta, ich zwyczaje i tropy. Wszystko po to, aby móc poruszać się bezpieczniej i sprawniej po dzikim terenie. Gromadzisz nieuświadomioną wiedzę nie o przyrodzie, ale na temat ludzi, ich motywów, mechanizmów działania, silnych stron i słabostek. A także uroczych idiosynkrazji, czyli kompletnie wyjątkowych sposobów, w jaki tylko oni kichają, marszczą nos lub mieszają łyżeczką kawę. Niestety leśniczy z Europy jest zupełnie bezbronny na stepach Kaukazu albo

w amazońskiej dżungli. Tak samo i my. Jeśli wychowujemy się i obracamy w zamkniętym środowisku, nie potrafimy dobrze funkcjonować wśród ludzi różnych od tych, których znamy. Nie zdziwię cię, jeśli powiem, że właśnie ten mechanizm leży u podstaw rasizmu, uprzedzeń, braku tolerancji i ksenofobii. Nieumiejętność dogadywania się z obcymi prowadzi do poczucia zagrożenia, a to z kolei w skrajnych (ale nierzadkich) wypadkach – do wrogości. Żeby nie zagubić się w gąszczu nieznanych relacji, jakie wcześniej czy później mogą cię otoczyć, zacznij karmić mózg różnorodnością.

Karm mózg sztuką i wizytami Czy istnieją substancje, które na trwałe, ale bez skutków ubocznych poprawiają sprawność mózgu i podświadomość? Tak. To dzieła sztuki. Malarstwo, książki, utwory muzyczne. Dostarczają wrażeń, obrazów, dźwięków, tworząc coś jakby babciną spiżarnię. Babcia zawsze miała pod ręką panaceum na twoje problemy, czy to najpyszniejszą w świecie konfiturę z wiśni na rozterki sercowe, czy plasterek makowca na zranioną dumę. Im lepiej zapełnisz swoją spiżarnię, tym sprytniej mózg wybierze brakujący w danym momencie puzzel.

Karm siebie różnorodnością, by twoja utajona wiedza rosła w siłę. Będzie pomagać ci w pracy i w życiu prywatnym, a ty nie będziesz wiedzieć, skąd masz w sobie tyle mądrości.

Czytaj, odwiedzaj, oglądaj. Kontempluj albo po prostu ciesz się jak małe dziecko. Zbieraj doświadczenia, poruszaj się w różnych kręgach ludzi, poznawaj nowe kultury i społeczności. Staraj się obracać w różnych środowiskach. Nie zdobędziesz wiedzy o świecie, nie wychodząc z domu. Kluczem do nauki różnorodności jest hobby, sport, grupy artystyczne, wolontariat. Jeśli jesteś prawnikiem, zapisz się do zespołu muzycznego i znajdź przyjaciół artystów. Jeśli jesteś zdeklarowanym humanistą, zacznij grać w brydża z kolegami inżynierami.

Jeśli cały dzień spędzasz przy komputerze, poszukaj aktywności wymagających kontaktu fizycznego z drugim człowiekiem – tańca albo sportów walki. Oglądaj nie tylko wnętrza centrów handlowych i multipleksów, ale także muzeów, galerii sztuki, teatrów i innych pięknych budynków. Odwiedzaj nie tylko sale widowiskowe i stadiony, ale także lasy, góry i morza. Słuchaj wszechobecnego popu i rocka, ale od czasu do czasu funduj sobie sesję muzyki klasycznej, jazzu albo folku z dalekich stron.

Podróżuj po świecie lub sprowadź świat do domu Gdzie jeszcze szukać źródeł różnorodności? W podróżach. Przenieś się na tydzień, dwa, a może więcej do świata wypełnionego innymi ludźmi, gdzie wszystko pachnie, brzmi i smakuje inaczej. Zgromadzisz tam porcję utajonej wiedzy i multisensoryki, którą mózg będzie się karmił przez długi czas. A jeśli nie masz odpowiednich warunków, aby uciec na drugi koniec świata, oglądaj podróżnicze filmy dokumentalne, ale uwaga – rób to w szczególny sposób. Spraw sobie ucztę, koncentruj się tylko na filmie, niech nic innego cię nie rozprasza. Przed obejrzeniem programu kup smaki i zapachy z tamtej części świata. Siądź blisko telewizora (nie martw się o oczy, dzisiaj telewizory nie są tak niezdrowe jak kiedyś) i zanurz się w hałaśliwe ulice Hongkongu lub pulsujące rytmy Nowego Orleanu, nie zważając na mżawkę za oknem i na to, że jutro czeka cię kolejny pracowity dzień. Chcesz więcej różnorodności? Wzbogacaj ją, czytając powieści, jakie tylko lubisz: współczesne, historyczne i fantasy. Zanurzaj się w świecie podróżników, buntowników, odkrywców, detektywów, kochanków. Chłoń beletryzowane biografie i reportaże społeczne. Wszystko to, co pozwoli ci przyglądać się życiowym historiom i poglądom innych ludzi. Poznawaj tak dużo wzorców zachowań, jak to możliwe. Rozmawiaj o tym wszystkim z każdym, kto tylko będzie chciał cię słuchać. Po co to wszystko? Po to, by twoja utajona wiedza rosła w siłę. Za każdym razem, kiedy będziesz chłonąć rzeczy nowe, podświadomość zbierze kolejne informacje i zapisze je na swoich serwerach. No dobrze, zajmujesz się fizyką jądrową, a właśnie uczysz się przepisu na jagnięcinę z truskawkami. Czy coś je łączy? Odpowiem filozoficznie: niezbadane są ścieżki, jakimi chadzają sieci skojarzeniowe w mózgu. A nuż ta z jagnięciną wpłynie kiedyś na skrypty, gdzie masz zapisaną wiedzę o teorii strun? Może kiedyś, a może nigdy, nic nie ryzykujesz (na marginesie – zestawianiem pozornie niezgodnych smaków zajmuje się kuchnia… molekularna). A na pewno da ci to przekonanie, że rozwijasz się kulinarnie. I polepszy samopoczucie, że masz coś smacznego na piątkowy wieczór. Poczucie, że się rozwijasz, i dobry nastrój są już blisko tego, co nazywa się zadowoleniem z życia, także zawodowego. I koło się zamyka. Gdybym miał to sformułować naukowo, nazwałbym to niespecyficznym rozproszeniem pozytywnego afektu, wzmacniającym poczucie własnej wartości.

Dzięki doznaniom multisensorycznym radować się będzie twoje Emo, a uczta intelektualna z czytania, słuchania i rozmawiania zaspokoi twoje Sapiens. Tak wyedukowana podświadomość będzie wspomagać cię w pracy i w życiu prywatnym. Będzie ci podpowiadać, a ty nie będziesz wiedzieć, skąd masz w sobie tyle mądrości. Teraz już wiesz. *** Jeśli tyle procesów w twoim umyśle zachodzi poniżej progu świadomości, to skąd masz wiedzieć, co robić, czym się kierować? Jak masz szukać dostępu do podświadomości i przechowywanej tam wiedzy? W kwestiach prostszych możesz polegać na skromnych (ale polepszających się z każdym tysiącleciem) analitycznych możliwościach rozumu. W tych złożonych, dotyczących otaczających cię ludzi i panujących między nimi związków, wsłuchaj się w głos „pośrednika” między świadomością a podświadomością, „tłumacza”, który non stop krąży pomiędzy ciałem a jaźnią. Posłuchaj swojej intuicji.

Zapamiętaj! Większość tego, co wpada do mózgu, przetwarzasz i zapamiętujesz w nieświadomej części umysłu. W podświadomości zbierasz informacje przez całe życie – jest to pamięć utajona, a zatem dużo rzeczy wiesz, ale nie wiesz, że wiesz. Podświadomość jest szarą eminencją umysłu. Potrafi ostrzec o niebezpieczeństwie nawet wtedy, gdy świadoma część mózgu jest uszkodzona. Możesz sensorycznie obudzić utajone wspomnienia, np. poprzez zapach albo smak. Pamięć jest genialna, ale niewierna. Dopuszcza się zniekształceń, aby chronić twoje ego. Ufaj jej, ale nie przeceniaj. Różnorodność to pokarm dla podświadomości, która służy ci wiedzą i pomocą po wsze czasy.

54 „Columbo” to amerykański serial kryminalny. W tytułową rolą roztrzepanego superdetektywa wcielił się jedyny w swoim rodzaju Peter Falk. Dana Scully i Fox Mulder to bohaterowie kultowego serialu „Z archiwum X”. Fight Club to brutalnie realistyczny film z 1999 roku, z Bradem Pittem i Edwardem Nortonem w rolach głównych.

55 Wilson Bryan Key to autor barwnych i kontrowersyjnych (czyż trzeba o lepszą reklamę?) książek, z których Subliminal Seduction (1973) oraz Media Sexploitation (1976) wyznaczyły standardy dyskusji o używaniu i nadużywaniu sztuczek reklamowych. 56 Wiersz pochodzi z klasycznego zbioru 100 wierszy pt. Zbiór z Ogura (jap. Ogura hyakunin ishu). To antologia poezji japońskiej z XIII wieku, której do dziś uczą się wszyscy Japończycy (i wielu ludzi na całym świecie). W Polsce została wydana w tłumaczeniu i opracowaniu Anny Zalewskiej. Mibu no Tadamine żył na przełomie IX i X wieku. Zaliczany jest do „trzydziestu bogów poezji”. 57 Zjawisko to doczekało się w psychologii własnej nazwy. Jest to fenomen Prousta – wywołanie silnego wspomnienia poprzez zapach i smak. 58 Pierwszą udaną operację przeszczepu serca przeprowadził w Kapsztadzie (RPA) 3 grudnia 1967 roku południowoafrykański kardiochirurg Christiaan Barnard.

Rozdział 7

Intuicja. Nawigacja wśród ludzi

„Intelekt ma starszą siostrę, nie zapominaj. Na imię jej intuicja”. Håkan Nesser, szwedzki pisarz

Mądrość intuicji Świadome, racjonalne myślenie to najmłodszy wynalazek ewolucji. Większość tego, czego uczysz się o świecie, jest tak skomplikowana, że jaźń nie jest w stanie tego objąć. Rejestrujesz tylko niektóre szczegóły, przeważająca część trafia do pamięci utajonej. Intuicja jest pomostem między tym, co dzieje się w podświadomości i ciele, a tym, czego doświadcza świadomość. Intuicja cały czas coś podpowiada, cały czas coś szepcze. Jej cichy głos nie narzuca się, jest dyskretny, czasem niewyraźny. Intuicja może rozpoznać intencje innych osób i komunikuje, czy osoby te są ci przychylne, czy może zamierzają cię wykorzystać. Umie wyczuć, jakie emocje wywołują w nich twoje słowa i gesty. Potrafi przeczuć, co im się spodoba, a co nie. Wie, jak wyglądają oczy osoby życzliwej, a jak uśmiecha się ktoś w tobie zakochany. Intuicja to wierny przyjaciel, anioł stróż, który nieustannie nad tobą czuwa. Dzięki rozpoznaniu terenu, jakiego nie powstydziłaby się żadna agencja wywiadowcza świata, możesz szybko zmodyfikować zachowanie tak, aby wzmocnić i utrwalić wszystko, co dobre, a przerwać to, co złe. Albo przynajmniej wycofać się zawczasu i nie nabić sobie guza. Intuicja często cię chroni i zapewnia wysoki poziom bezpieczeństwa. Dzięki niej wytyczysz granicę między tymi, którzy ci dobrze życzą, a tymi, którzy mają na względzie wyłącznie własny interes. Twoja prywatna nawigacja da ci sygnał, gdy na biznesowym spotkaniu albo na randce sprawy zaczną przybierać niekorzystny obrót. Intuicja nie tylko ostrzega, ale i podpowiada: co zrobić, w którą stronę się skierować, czy przyjąć propozycję, czy ją odrzucić. Nawet kiedy wszyscy cię straszą, że to posunięcie nie ma sensu, twój wewnętrzny głos może cię uspokoić: osoba po drugiej stronie jest dobra, zaufaj jej.

Tim Cook, dyrektor generalny Apple Inc., posłuchał intuicji, gdy w 1998 roku Steve Jobs zaprosił go do swojego zespołu[59]. Było to 3 lata przed premierą pierwszego iPoda oraz 9 lat przed światową karierą pierwszego iPhone’a. Za propozycją Steve’a nie stały żadne „twarde” i racjonalne argumenty, kondycja Apple’a była wtedy nieszczególna, a Tim właśnie zaczął pracę w firmie Compaq – topowym przedsiębiorstwie branży IT tamtego czasu. Coś w rozmowie ze Steve’em Jobsem przekonało go jednak do zmiany firmy. Do dziś Cook uważa, że to jakiś wewnętrzny głos, za którym poszedł, pomógł mu podjąć właściwą decyzję. Podczas rozmowy Steve’a z Timem Apple był wyceniany na „skromne” 2,9 miliarda USD (według kapitalizacji rynkowej). Rola Cooka w sukcesie Apple’a jest nie do przecenienia. Dość powiedzieć, że gdy w sierpniu 2011 roku Tim przejmował na dobre stery w firmie od schorowanego Steve’a, wartość Apple’a wynosiła już 314 miliardów USD. Zatem zespół ludzi, na czele którego stali Jobs i Cook, w 13 lat zwiększył wartość firmy stukrotnie! O tym, że Steve wybrał właściwego następcę, świadczy jednak najlepiej dalszy ciąg historii firmy Apple, dziejący się już po śmierci jej założyciela. Dziś, kiedy piszę te słowa (styczeń 2017 roku), wartość giganta z Cupertino to zawrotne 634 miliardy USD. Cóż zatem pozostaje do dodania? Chyba tylko: „Świetny wybór, Steve!”, oraz: „Dobra robota, Tim!”.

Sekcja 1. Jak działa intuicja Na początku dowiesz się, że: W niebezpiecznym świecie przyrody zwierzęta obdarowane są instynktem, a my dodatkowo intuicją, która nawiguje w świecie ludzi • Intuicja jest wyposażona w zwiadowcze gadżety, jakich nie powstydziłby się sam James Bond • Na co dzień posługuje się kowariancją oraz wypracowanymi przez lata ukrytymi teoriami osobowości.

Ludzki odpowiednik zwierzęcego instynktu Intuicja to głos, który odzywa się, by ostrzec lub podpowiedzieć. Czerpie z bezkresnych pokładów podświadomości – czyli utajonej wiedzy i doświadczenia. Podobnie jak instynkt, chroni przed niebezpieczeństwem – ale nie tym, które grozi ze strony świata przyrody, tylko tym, które czyha na zawiłych ścieżkach życia w grupie. Intuicja jest ludzkim przedłużeniem zwierzęcego instynktu. Instynkt wyczuwa zagrożenie fizyczne, przestrzega przed niebezpiecznymi zwierzętami, nie pozwala jeść trujących roślin, uczy, jak się chronić w niesprzyjających warunkach atmosferycznych. Intuicja jest czysto ludzka, wymaga zaawansowanych operacji, które gwarantować może jedynie nieosiągalna w świecie zwierząt kora czołowa. Nauczał o niej już pierwszy z wielkich greckich filozofów Sokrates (470–399 p.n.e.). Jego daimonion (z gr. daimōn – bóstwo; demon) to głos bóstwa, ostrzegawczy głos wewnętrzny, który przestrzega przed błędnymi krokami.

Instynkt i intuicja chronią przed niebezpieczeństwem. On – przed tym, co grozi ze świata przyrody. Ona – przed pułapkami na zawiłych ścieżkach życia wśród ludzi.

Intuicja kojarzy fakty (kontekst sytuacji, w jakiej jesteś), obrazy (wygląd twarzy i zachowanie innych osób) oraz wewnętrzne odczucia, jakie przeżywasz (emocje pierwotne, wyższe, markery somatyczne). Na podstawie tej łamigłówki daje ci prostą instrukcję działania: dobry/zły, przybliż się/uciekaj. Podpowiedzi tej zawsze towarzyszą emocje pierwotne, które zaopatrują cię w energię (więcej w: EMOCJE. Sekcja 1 i 4). A jeśli intuicję połączysz w odpowiedni sposób z chłodną analizą, możesz wtedy nie tylko czytać ludzi, ale także sprawniej myśleć (więcej w: JAK DECYDOWAĆ, ROZWIĄZYWAĆ i ZACHĘCAĆ).

Uważaj, bo intuicja nie pomoże w sprawach czysto racjonalnych, nie podpowie, jak stworzyć biznesplan dla start-upu, jak dobrze wycenić produkt lub usługę. Intuicja nie ma zielonego pojęcia, co to są liczby, które pojawiły się nieco ponad 2 tysiące lat temu. To zdecydowanie za krótko, aby mózg zajął się nimi równie serio, co analizowaniem twarzy i związków. Niestety wiele osób na to nie zważa, „myśląc szybko”, tam gdzie powinni „myśleć wolno”. To im swoją książkę poświęca Daniel Kahneman (więcej na str. 190). Z drugiej strony intuicja jest mistrzynią w wyczuwaniu fałszywego tonu w głosie, tego, czy ktoś jest lojalny, czy pakujesz się właśnie w niebezpieczny związek. Nawet o tym nie wiesz, ale mózg rejestruje, w którą stronę patrzą ludzie, gdy kłamią, jak szybko oddychają, gdy coś ich poruszy, co sprawia, że mówią wolno albo cicho, kiedy rumieniec oznacza wstyd, złość, a kiedy ekscytację. Wszystkie informacje zapisuje w skarbnicy utajonej pamięci, a potem podrzuca ci podpowiedź: „Wszystko jest w porządku, jej zachowania są takie jak zawsze” albo „On jest dzisiaj jakiś dziwny”. Świadomość tego nie wie, ale mózg coś właśnie zarejestrował – twój rozmówca mówi nieco szybciej niż zazwyczaj i ciut krócej utrzymuje kontakt wzrokowy. Trudno ci to nazwać i uzasadnić, gdyż odczucia są trudne do zwerbalizowania (więcej w: EMOCJE. Sekcja 5).

Jawne i utajone uczenie Już od małego wypełniasz głowę wiedzą, którą przyswajasz dzięki wysiłkowi nauczycieli i rodziców oraz dzięki własnej pilności. Uczysz się historii kraju i świata, a także pisać, czytać i liczyć. Poznajesz świat przyrody, sztuki i kultury, dowiadujesz się, do czego służą kosmetyki, jak smakują różne potrawy. Czas płynie, a ty nabywasz oprócz wiedzy coraz więcej umiejętności. Uczysz się planować wydatki, organizować czas i wypełniać formularze. Dzięki nim stajesz się przygotowany do dorosłego życia. Płyną lata, dalej pogłębiasz wiedzę i umiejętności (mniej lub bardziej intensywnie). Chodzisz na szkolenia, które pomagają ci w pracy, czytasz poradniki i dokształcasz się, aby lepiej pełnić role społeczne. Masz hobby, zainteresowania, czytasz ciekawe książki – wszystko po to, by się rozwijać i nie stać w miejscu. Cała ta nauka przybiera formę mniej lub bardziej systematyczną, regularną i świadomą. Aby zdobyć nową wiedzę i umiejętności, potrzebujesz świadomej intencji, motywacji, zaangażowania oraz – jakkolwiek by patrzeć – wysiłku intelektualnego. Jak się pewnie domyślasz, to nie wszystko. Nienasycony mózg chce się uczyć jeszcze więcej, jeszcze szybciej, jeszcze intensywniej. Ma swój sekretny sposób nabywania nowych informacji. Bezwiednie, bez wysiłku, ale nie bez sensu! Nazywa się to utajonym uczeniem. A wszystko to, czego nauczymy się w utajony sposób, nazywa się… doświadczeniem życiowym. Tak właśnie! Twoja mądrość ma trzy komponenty: wiedzę, umiejętności i doświadczenie – nabywane świadomie lub podświadomie, zapisywane w twoim mózgu i ciele.

Wiedzę i umiejętności nabywasz zazwyczaj świadomie, a doświadczenie, czyli zmysłowe doznania i emocjonalne przeżycia, jest zapisywane w ciele w sposób bezwiedny i automatyczny. Mózg rejestruje wszystko, nawet najdrobniejsze niuanse, a te, które są mocno powiązane z emocjami – trwale zapamiętuje. To, czy będą świadomymi wspomnieniami, czy twoja jaźń będzie o nich pamiętać, to inna sprawa. Niezależnie od tego, czy utracisz do nich ścieżki dostępu, czy nie, pliki przeżytych doświadczeń będą siedziały w twojej głowie i wpływały na twoje zachowanie (więcej w: PODŚWIADOMOŚĆ). W sposób utajony uczysz się świata i ludzi. Uczysz się emocji wyższych, masz coraz więcej markerów somatycznych (więcej w: EMOCJE. Sekcja 4), ukrytych teorii osobowości oraz multisensorycznych matryc zachowań (więcej już za chwilę). Uczysz się pajęczyny relacji z bliskimi, rodziną, współpracownikami, znajomymi i tymi, z którymi nie poszukujesz relacji (to też jest relacja). Utajone uczenie trwa, kiedy się budzisz, może też toczyć się w trakcie snu (na bazie informacji, które masz). Utajony sposób uczenia się jest bardziej wydajny niż „klasyczny” jawny, zupełnie tak jak pojemność pamięci utajonej jest nieporównywalnie większa niż „klasycznej”, czyli świadomej. Nie masz o nim pojęcia, gdyż jest automatyczny, przebiega bez żadnego wysiłku, w tle. Sądzisz, że to zbyt piękne, żeby było możliwe? Że można uczyć się bez wysiłku, za to lepiej niż z pełną koncentracją uwagi? A jednak. Tak właśnie nauczyliśmy się mówić w ojczystym języku. Nikt nie tłumaczył ci zasad gramatycznych ani nie przepytywał z odmiany czasowników. Nikt nie kazał ci wkuwać nowych słówek. Języka nauczyliśmy się sami z siebie. Tak jakoś niechcący, mimochodem, automatycznie. Oczywiście potem mądrzy pedagodzy rozwijają twoje naturalne umiejętności, szczególnie w kwestii pisania i wysławiania się (pozdrawiam moje kochane panie polonistki ze szkoły podstawowej i z liceum). Natomiast nauka kolejnego języka, tym razem od początku z udziałem nauczycieli, jest dużo trudniejsza. Wszystko oparte jest na procesach świadomych – na rozumieniu reguł, treści oraz powtarzaniu, powtarzaniu i jeszcze raz powtarzaniu. Świadomość ma słabsze procesory, dlatego nauka drugiego oraz kolejnych języków jest męcząca i zabiera wiele lat. A językiem ojczystym włada każdy.

W gąszczu sygnałów i plątaninie związków Gdy poznajesz nową osobę, utajone uczenie zachodzi szybciej, niż zdążysz mrugnąć okiem. Pierwsze, co robisz (czy zdajesz sobie z tego sprawę, czy nie), to sprawdzasz, czy ją znasz oraz czy jest sympatyczna. Dzieje się to dzięki specjalnym strukturom w mózgu, które rozpoznają rysy twarzy i ekspresję mimiczną. Intuicja zagląda do skarbczyka utajonej wiedzy i bezzwłocznie podpowiada ci, czy osoba jest potencjalnym wrogiem, czy może stać się przyjacielem lub przyjaciółką, czy może być pomocna. Jeśli tego akurat szukasz, podpowie, czy nadawałaby się na partnera lub partnerkę seksualną albo czy

byłaby dobrym materiałem na męża lub żonę. A jeśli chcesz, może zbadać, czy byłaby dobrym materiałem na ojca lub matkę twojego dziecka. Niektórzy są w stanie przejść to wszystko w trakcie pierwszej randki, dla innych dziesięć lat to za mało. Satelitarna nauka języków obcych. Uczysz się nowego języka? Oprócz wszystkich standardowych metod (takich jak lekcje, książki, płyty, konwersacje) warto skorzystać z czegoś dodatkowego, co wykorzystuje zjawisko nieświadomego nabywania kowariancji, czyli bezwiedniego zapamiętywania współzmienności. Kiedy krzątasz się w domu, włącz telewizję na kanał obcojęzyczny, niech tam sobie gadają w tle. Ty zajmuj się codziennymi sprawami, a mózg niech zapisuje dźwięki, intonację, wymowę, czasami nawet pojedyncze słówka. Bez wysiłku i prawie za darmo (musisz jedynie zapłacić za abonament). Poza tym, kiedy oglądasz filmy, zamieniaj opcję „audio” na „napisy”. Nie oglądaj programów z dubbingiem – chyba że perfekcyjnie znasz język (wtedy oglądaj w oryginale). I coś, do czego chyba nie muszę cię namawiać – słuchaj piosenek w języku, który poznajesz. I nie myśl, że to przyjemność. To utajone uczenie się wymowy – takie życie. Intuicja wykrywa nie tylko sygnały wypisane na twarzy, ale też wszelkie inne komunikaty, jakie ktoś do ciebie wysyła. Na przykład czy zmienia mu się barwa głosu, czy jest taka jak normalnie. Czy zwiększa się szybkość wypowiadanych słów. Czy opóźnia się w odpowiadaniu na twoje pytania. Czy zmienia się rytm wypowiedzi. Czy patrzy ci w oczy, czy odwraca wzrok. Czy sylwetka się nachyla do ciebie, czy odchyla. Czy wargi się rozchylają, kiedy cię słucha, czy kiedy mówi, delikatnie drżą mięśnie wokół ust. Czy twarz jaśnieje, czy szarzeje, czy oczy zmieniają kształt, czy błyszczą. Intuicja – zupełnie jak James Bond – zaopatrzona jest w najnowszej generacji gadżety wywiadowcze. Pracuje po cichu, nie zwraca niczyjej uwagi. Nie zmusza cię, by świadomie obserwować mikroruchy, dźwięki i zmiany rytmów – tym wszystkim zajmuje się automat. Twoja neuromaszyneria wywiadowcza zbiera informacje tak dyskretnie, że nie wie tego osoba, z którą rozmawiasz, ani nie wiesz ty. Kwatermistrz Q byłby z ciebie dumny.

Twoja neuromaszyneria wywiadowcza zbiera informacje tak dyskretnie, że nie wie tego osoba, z którą rozmawiasz, ani nie wiesz ty. Kwatermistrz Q byłby z ciebie dumny.

Intuicja nie wyciąga racjonalnych wniosków, niczego nie analizuje. Tworzy syntetyczny, czyli całościowy, ogląd, będący wypadkową wszystkich informacji, jakie mózg zebrał na dany temat. Robi to w ułamku sekundy, bo tyle mniej więcej trwa pierwsze wrażenie. Patrzysz na kogoś i po prostu czujesz, jakie są intencje tej osoby, czy ci sprzyja, czy chce cię skrzywdzić. Przeczuwasz, że wszystko jest w porządku albo że coś tu nie pasuje. Choć zwykle nie wiadomo, „co”, wcale ci nie przeszkadza brak konkretów. Nie musisz jak profesor zgłębić mechanizmów

postępowania i zrozumieć, dlaczego coś jest nie tak. Nie musisz zestawiać, porównywać, ważyć. Najważniejsze jest rozpoznanie, czy pojawia się problem, a jeśli tak – podjęcie szybkiej decyzji: „wycofać się czy zbliżyć” albo „robię coś dobrze czy źle”. Na koniec – najważniejsze. Pamiętaj, by używać neuromaszynerii wywiadowczej nie zawsze i wszędzie, ale wtedy, kiedy trzeba. Tak jak agent specjalny Jej Królewskiej Mości czasem używa gadżetów, a kiedy indziej gołej pięści. Podobnie intuicja – wesprze cię radą, kiedy obserwujesz ludzi i wydarzenia, a bezlitośnie wyprowadzi w pole, kiedy patrzysz na słupki i tabele.

Magiczna aplikacja do śledzenia zmian Wyobraź sobie aplikację, która robi trójwymiarowe zdjęcia potrafiące zapamiętać dowolny kształt. Skanujesz smartfonem obraz, a aplikacja zapisuje dane, przelicza i błyskawicznie tworzy w pamięci trójwymiarową mapę. Nie wykorzystujesz jej, by napawać się urodą sztuki. Ona służy czemu innemu – identyfikuje nawet najdrobniejsze zmiany. Luwr wypożycza Prado cenny artefakt, po roku odbiera go, ponownie skanuje i stwierdza, że na ramie, w niewidocznym dla zwiedzających miejscu jest nowa rysa. Ups! Fantazjuję o dwóch kwestiach, trzecia jest prawdziwa. Po pierwsze, nie wiem, czy ktoś stworzył taką muzealną aplikację. Po drugie, kustosz wystawy z Prado nigdy by nie dopuścił, aby coś złego przydarzyło się cennemu eksponatowi. Za to, po trzecie, mechanizm porównywania obiektu z zapisanym w archiwach wzorcem, owa „magiczna aplikacja”, istnieje naprawdę – w twoim umyśle.

Mózg wychwytuje sygnały z otoczenia Każde emocjonalne wydarzenie, czyjeś zachowanie, unikalna osobowość, styl bycia ma swój trójwymiarowy skan, który przechowujesz w magazynie utajonej pamięci. Masz tam matryce ze skanami zdarzeń typowych dla wszystkich osób, które znasz. Im więcej razy się widzieliście, tym są bardziej precyzyjne. Podczas kolejnego spotkania twój umysł robi nowy skan i zestawia z matrycą w podświadomości. Jeśli nie pasuje, to znaczy, że coś się zmieniło, coś jest nie tak. Wyobraź sobie taką sytuację. Widzisz się z przyjaciółką, chwilę wcześniej miała ważne spotkanie. Witacie się, pytasz, jak jej poszło. Ona z uśmiechem odpowiada, że lepiej, niż myślała. „Wygląda na zadowoloną” – tak powiedziałaby każda inna osoba, ale ty czujesz, że coś tu nie gra. Twój mózg w ułamku sekundy zeskanował jej buzię, porównał z matrycą i odkrył mikroekspresję – zamiast typowej dla niej aktywności orbicularisa napina się jedynie zygomaticus (więcej w: EMOCJE. Sekcja 5). Werdykt: nie pasuje! Poza mikroekspresją nieco zmienił się jej tembr głosu, ustawienie ramion, a kiedy mówi, patrzy ci w oczy o kilka

milisekund krócej niż normalnie. Nie musisz tego wcale świadomie wiedzieć, za to podświadomość wyposażona w aplikację do śledzenia zmian wysyła sygnał: „Jej dzisiejszy model zachowania nie pasuje do standardu, jaki powstał w wyniku ostatnich 1618 kontaktów. Plan działania: dopytaj, co się stało”. Jakby tego było mało, twoja aplikacja ma bezpośredni dostęp do trzech kluczowych ośrodków przetwarzania danych. Łączy się z układem limbicznym, który generuje emocje podstawowe (w przypadku powyżej: zdziwienie, potem strach); kory czołowej tworzącej emocje wyższe (troskę i czułość) oraz zbiera sygnały z ciała (delikatny skurcz żołądka i nieprzyjemne mrowienie świadczące, że coś cię niepokoi). Cały kalejdoskop wydarzeń z przyjaciółką zakończy się reakcją z twojej strony: „Hej, widzę, że coś cię gryzie. Kochana, idziemy na herbatę i powiesz mi, co się stało”.

Multisensoryczne i dynamiczne skany uruchamiane przez emocje Magiczna aplikacja w twojej głowie do produkcji trójwymiarowych skanów wykorzystuje nie tylko oczy, ale wszystkie zmysły, jest multisensoryczna. Zmysł słuchu rejestruje zmiany w brzmieniu i w rytmie wypowiadanych słów. Zmysł powonienia porównuje zapachy, kiedy wyczuwasz inne perfumy. Zmysł smaku sygnalizuje, że świeżo wyciśnięty sok smakuje nieco inaczej niż zwykle i odkrywasz, że jedna z pomarańczy była zepsuta. Zmysł dotyku pozwala wyczuć zmianę temperatury czoła, co każe ci pilnie wypić kubek aromatycznej mikstury z kurkumą, goździkiem, cynamonem, szczyptą chili, cytryną i gryczanym miodem, aby przegnać przeziębienie. Twoja aplikacja tworzy skany, które są dynamiczne, czyli ruchome w czasie, posiadające początek, rozwinięcie i zakończenie. A jakby tego było mało, nie musisz o niej pamiętać, uruchamia się i wyłącza samodzielnie, dba o to Automatyczny System Zarządzania (patrz: AUTOMATYZMY). Twoja multisensoryczna, dynamiczna i w pełni zautomatyzowana aplikacja jest prawdziwie magiczna, nie sądzisz? Pewnie zapytasz, skąd automat ma wiedzieć, kiedy uruchomić program do śledzenia zmian. Przecież nie będziesz rejestrować wszystkich modyfikacji otoczenia, bo w końcu skończy ci się miejsce na dysku / w chmurze (wybierz, co wolisz). Umysł musi utrwalić wszystko, co się wokół niego dzieje ważnego i ciekawego. Ale skąd ma wiedzieć, co jest ważne i ciekawe? Pomóż mi… no właśnie! Taką wiedzę oferują emocje. Jeśli się pojawią, to sygnał, że wydarzenie jest dla ciebie istotne. Temu służą odczucia. W tym celu Natura je wymyśliła i nam ofiarowała (patrz: EMOCJE. Sekcja 1).

Aplikacja nieustannie aktualizuje bazę danych

Dzięki aplikacji do śledzenia zmian odczujesz, kiedy bliska ci osoba mija się z prawdą. Zdradzi ją niuans w głosie, zachowaniu, mimice lub spojrzeniu. Będą to zmiany trudno wykrywalne lub niewidoczne dla innych, ale nie dla ciebie. Możesz ich świadomie nie zauważyć, ale twoja podświadomość zaalarmuje: „Uważaj, to nowe zachowanie nie pasuje do żadnej wcześniejszej matrycy. Sprawdź, co się dzieje”. Tak, chcę ci to teraz powiedzieć. Dzięki owym matrycom nie oszuka cię żadna osoba, z którą mieszkasz i żyjesz. Jeśli ktoś da się nabrać, to albo dlatego że jest zamknięty na głos intuicji, albo dlatego że tak chce. Aplikacja jest tym dokładniejsza, im więcej kontaktów masz z daną osobą. Liczą się kontakty twarzą w twarz. Jeśli spędzasz z kimś godziny na czacie, matryca będzie bardzo niekompletna, bo zbudowana na dwóch, a nie na pięciu zmysłach. Bliska ci osoba może przebywać daleko, na innym kontynencie. Mimo że jest ci bardzo droga, będziesz mieć niewiele jej skanów. Będziesz ją pamiętać „rozumowo”, ale nie będziesz jej tak dobrze wyczuwać „emocjonalnie”, zwierzęco. Więcej miejsca w pamięci zajmą multisensoryczne skany kolegi z pracy, który jest jednym z wielu znajomych, ale widujesz go codziennie.

Każde emocjonalne wydarzenie ma swój multisensoryczny skan, który przechowujesz w magazynie utajonej pamięci.

Przejmij kontrolę, zmień to, zadbaj, aby to twoja rodzina i przyjaciele prowadzili w prywatnym rankingu na największą liczbę multisensorycznych skanów. Jak to zrobić? Spotykaj się z nimi częściej, najlepiej spożywając wspólnie posiłki. Takie, które wam bardzo smakują, ale także pięknie pachną i wyglądają oraz – kiedy trzeba – rozpływają się na języku albo chrupią.

Nieświadome nabywanie kowariancji Automatyczne tworzenie multisensorycznych skanów w żargonie psychologicznym nazywa się nieświadomym nabywaniem kowariancji. To rodzaj utajonego uczenia, gdy mózg chłonie naprawdę skomplikowane treści. Próba ich świadomego ogarnięcia na niewiele by się zdała, bo po pierwsze, trwałoby to wieki, a po drugie, najczęściej byłoby niewykonalne. Jak na przykład opisać oznaki, że ktoś jest pozornie zainteresowany twoim pomysłem, ale jednym uchem wpuszcza, a drugim wypuszcza to, co z przejęciem mu opowiadasz? Trudno byłoby je nazwać, ale jeśli tylko masz dobrze dostrojone rejestratory, czyli zmysły, odczujesz je błyskawicznie. Albo jak to możliwe, że już po pierwszych taktach instrumentalnego wstępu rozpoznajesz, że to najnowszy Sting? Albo bez problemu rozróżniasz style gry dwóch wybitnych gitarzystów: Steviego Raya Vaughana oraz Eddiego Van Halena? Możesz nie znać specjalistycznej terminologii ani technicznej specyfikacji ich gitar, wzmacniaczy i przetworników, ale i tak już po kilku taktach wyczujesz między nimi wyraźną różnicę. Wszystko to dzięki matrycom, jakie nieświadomie nabywasz przez całe życie i przechowujesz w bezkresnych magazynach pamięci utajonej, a intuicja ożywia je, kiedy trzeba. Test neuromuzykalności. Aby zilustrować, jak działa nabywanie kowariancji, robię quiz muzyki klasycznej. Odtwarzam trzy fragmenty utworów na fortepian. Prawie nikt nie rozpoznaje kompozycji Erika Satie, Claude’a Debussy’ego i Fryderyka Chopina (większość z trudem rozróżnia, gdzie jeden utwór się kończy, a zaczyna następny). Następnie włączam czwarty utwór i proszę o wskazanie, który z trzech twórców jest jego autorem. Zdecydowana większość (ok. 80 procent) udziela dobrej odpowiedzi! Nie umie jednak określić, dlaczego tak zdecydowała. Znają dobrą odpowiedź, ale nie wiedzą skąd. Za to my wiemy. Najpierw ich umysły w sposób bezwiedny i automatyczny nabyły kowariancję – stworzyły i zapisały w pamięci trzy matryce, każdą z elementami kompozycji charakterystycznymi dla danego twórcy. A następnie zeskanowały czwarty utwór i bezbłędnie (w większości przypadków) przyporządkowały go do jednej z matryc. Słuchacze byli tyleż dumni ze swojego sukcesu, co zaskoczeni. Chwilę wcześniej nie wiedzieli, że istniał ktoś taki jak Satie, a teraz bez trudu rozpoznają jego styl. Oczywiście umiejętność rozpoznania stylu jest możliwa nie tylko dzięki wspaniałości umysłu, ale i wyjątkowości artysty. Obaj gitarzyści, a także Sting, wypracowali własny niepowtarzalny styl i utrwalili go przez lata w umyśle fanów jako trójwymiarową matrycę. Każdy artysta marzy o posiadaniu rozpoznawalnej i unikalnej sygnatury, jest ona równie istotna – jeśli nie bardziej – jak sława,

akceptacja i pieniądze.

Obrazy z przeszłości kształtują teraźniejszość Intuicja nie tylko korzysta z danych zbieranych „na żywo” z otoczenia, ale także posiłkuje się informacjami pochodzącymi z pamięci. Są to ukryte teorie osobowości, czyli wypracowane przez lata reguły, które na drodze warunkowania wiążą różne cechy fizyczne z cechami psychologicznymi. Są heurystykami i można je uznać za irracjonalne sądy (więcej w: IRRACJONALNOŚĆ). Na przykład, jako dziecko ktoś oglądał film, w którym czarny charakter miał haczykowaty nos. Film zrobił na nim ogromne wrażenie, a negatywnego bohatera bał się i nienawidził z całego serca. Kiedy był dorosły, na przyjęciu spotkał osobę, która miała podobny, haczykowaty nos. Ukryta teoria osobowości kazała mu błędnie sądzić, że osoba ta ma podły charakter. Nie wiedział, skąd wzięło się to przeświadczenie, nie pamiętał przecież filmu (a nawet jeśli, to oglądając, śledził akcję, a nie czyjś nos). Mówi sobie, że ma jakieś przeczucie, że podpowiada mu intuicja. Tak właśnie, w jego głowie haczykowaty nos obudził schemat i wyzwolił marker somatyczny. Jeśli tylko sobie to uświadomi, to istotnie osłabi albo wręcz zniweluje negatywny wpływ nosa (a dokładniej – postaci z filmu). Inny przykład – idziesz na rozmowę w sprawie pracy. Sytuacja nieco cię onieśmiela, szpakowaty mężczyzna – być może twój nowy szef – zadaje ci pytania, niby od niechcenia, ale cały czas bacznie cię obserwuje. Nie wiesz, że wrażenie, jakie na tobie robi, jest wzmacniane przez jego stylowy krawat i rogowe okulary, które od dziecka kojarzysz z elegancją i przenikliwością. Zadbali o to w oglądanych przez ciebie filmach Sean Connery, John Gielgud, a może Max von Sydow[60] (wybierz właściwe albo dopisz inne). Miliony takich i innych teorii masz trwale zapisanych w podświadomości. Utajona wiedza nie jest uporządkowana zgodnie ze świadomymi standardami. Trudno się w niej doszukać obiektywizmu, za to pełno tam subiektywnych uproszczeń i stereotypów (więcej w: IRRACJONALNOŚĆ). Trudno byłoby ją obronić przed rygorystycznym i pozbawionym fantazji egzaminatorem. Ale dla ciebie jest wystarczająca, bo skuteczna. Z powodzeniem nawiguje cię w gąszczu sygnałów i plątaninie związków – kto, z kim i dlaczego, 24 godziny na dobę, 7 dni w tygodniu. I jeszcze jedno. Zobacz, jak ważne jest, co oglądasz i co czytasz, szczególnie kiedy jesteś mały (wtedy mózg najłatwiej i najtrwalej tworzy wspomnienia). Jeśli masz wokół siebie nieletnich, otwieraj ich na piękno, estetykę i wrażliwość. Nawet jeśli nie wiedzą po co, ważne, że ty wiesz. Stwórz listę postaci, które mogłyby stać się wzorcami osobowości dla tego małego człowieka i dla ciebie też. Nigdy nie jest za późno, żeby czytać wspaniałe historie nietuzinkowych ludzi. Przygotuj filmotekę, aby kształtować ukryte teorie dotyczące nie tylko osobowości – te akurat częściej przeszkadzają, niż pomagają – ale również

manier, stylu i poczucia humoru. A jeśli wszystko to wiesz i robisz, gratuluję i zachęcam do regularności, bo tylko ona, a nie okazjonalność, kształtuje nawyki. Mądrze wybrane książki i filmy pozwolą zbudować szufladki w mózgu, które w przyszłości będą się otwierać w razie potrzeby. Nie otworzą się dobrze u tych, którzy przez całe życie będą karmić głowę wyłącznie kulturowym fast foodem, powierzchownym, identycznym dla wszystkich. Może łatwo i szybko dostępnym, ale jednak mało urozmaiconym i z małą ilością wartości odżywczych dla kory mózgowej.

Sekcja 2. Jak mózg wspiera intuicję Czas, abym opowiedział ci o tym, że: Neurony lustrzane to zwiadowcy przekazujący informację, co czują inne osoby i jakie mają intencje • Nawet geniusze mogą mieć zrujnowane życie osobiste, jeśli nie są inteligentni emocjonalnie • Cieszmy się z tego, że są z nami kobiety, bo dzięki wytrenowanym neuronom lustrzanym i wysokiej inteligencji emocjonalnej budują lepszy świat i łagodzą obyczaje.

Lustro w mózgu Aby lepiej rozumieć drugiego człowieka, jesteś wyposażony przez Naturę w specjalne rodzaje neuronów. To neurony lustrzane. Są niezwykle skuteczne, bo jeśli działają prawidłowo, pozwalają czuć emocje innych. Nie „odczytywać” je analitycznie, ale „odczuwać” całym ciałem, syntetycznie. W ten sposób dostajesz bezpośredni dostęp do doświadczeń i doznań innej osoby. Gdy widzisz małe dziecko, które płacze, twój mózg płacze razem z nim. Nie musisz analizować sytuacji – całe ciało i umysł natychmiast mobilizują się, by mu pomóc. Im szybciej uśmierzysz jego ból, tym krócej będziesz odczuwać przykry stan w swoim ciele. Neurony lustrzane są po to, aby mózg mógł omijać procesy czasochłonnej analizy racjonalnej. Dzięki nim może działać bardzo szybko. Ślad działania neuronów lustrzanych odnajdziesz we wszystkich sferach życia. Czy wiesz, czemu gdy ktoś przy tobie ziewnie, robisz to samo? Czy wzruszasz się na filmie, gdy bohaterowi dzieje się krzywda? Śmiejesz się, gdy ktoś się szczerze śmieje? Kopiesz nogą w powietrzu, przed telewizorem, żeby pomóc piłkarzom wbić piłkę do bramki. Podziękuj za to neuronom lustrzanym. Najwyższa forma małpowania. Gdy na początku lat 90. XX wieku włoski neuropsycholog Giacomo Rizzolatti prowadził badania nad korą ruchową makaków, nie wiedział, że zaprowadzi go to do odkrycia neurologicznego podłoża najbardziej ludzkiej cechy człowieka – empatii. Jego zespół skanował mózgi małp, aby określić, które części są aktywne np. w trakcie jedzenia orzeszków. Całkiem przez przypadek okazało się, że te same neurony aktywizują się nie tylko wtedy, gdy makak sam je orzeszka, ale nawet wtedy, gdy obserwuje, jak robi to jeden z badaczy. Tak odkryto neurony lustrzane. Gdy patrzysz na kogoś, kto jest zły, nieszczęśliwy, poirytowany, a czasem przeciwnie – bardzo szczęśliwy, neurony lustrzane sprawiają, że odczuwasz te emocje, jakby były twoje. Dzięki temu czujesz, co się dzieje w głowie drugiej osoby, a nie tylko to rozumiesz. Mimo że odkrycie

neuronów lustrzanych w środowisku naukowym wciąż budzi kontrowersje, wierzę, że stanie się jednym z najdonioślejszych wkładów neuronauki do codziennego życia, a także do świata biznesu i show-biznesu. Nawet jeśli masz najlepszy system kina domowego, to i tak nie da ci wrażeń, jakie panują podczas koncertu w zatłoczonej sali, gdzie tłum przesłania ci scenę, a duchota nie pozwala wziąć głębszego oddechu. Dlaczego? Bo jest koło ciebie sto, tysiąc lub sto tysięcy osób, a każda wyposażona w neurony lustrzane, które wzmacniają twoje doznania. To samo dzieje się na meczu, kiedy nagle cały stadion wpada w zachwyt i krzyczy: „GOOOL!!!”. To niezwykłe przeżycie, a dla wielu mistyczna ekstaza, wynika ze zwierzęcego poczucia przynależności do grupy i intensywnej emocji pierwotnej – radości z sukcesu bądź smutku z porażki. Wszystko dyskretnie wzmocnione idealnie zsynchronizowanymi wyładowaniami elektrycznymi w komórkach mózgu, o których istnieniu przed mundialem w USA (1994) nikt na świecie jeszcze nie wiedział. Całkiem dobrą namiastką tego doznania jest wspólne oglądanie meczu w sali kinowej, barze albo nawet z kumplami przed telewizorem. Neurony lustrzane wszystkich kibiców – łączcie się! Zapytaj muzyków, co jest najprzyjemniejsze w graniu na scenie. Usłyszysz, że moment, kiedy grupa staje się jednym ciałem. Kiedy bas staje się jednością z perkusją, ta z sekcją dętą (jeśli jest), a na ich ramiona wspinają się wokal i instrumenty solowe. Jeden organizm przepełniony erupcją lustrzanych wyładowań. Albo kiedy stoisz samotnie na scenie, tylko z gitarą, śpiewasz: Everything I do I do it for you, a wielotysięczny tłum podchwytuje słowa refrenu i nuci je razem z tobą – czy zgodzi się pan ze mną, Mr. Adams[61]? Żeby tego doświadczyć na własnej skórze, nie musisz być zawodowcem. Zanuć piosenkę i pozwól, aby ktoś dołączył, śpiewając chórek lub akompaniament. Poczujesz ciarki na plecach (biologia) i pomyślisz, że stanowicie jeden głos (psychologia). To działa, nawet jeśli nie jesteście obdarzeni wyjątkowym słuchem. Nie musisz być wyczynowym sportowcem, aby odczuwać przyjemność z bycia członkiem drużyny, podając innym piłkę lub strzelając gola po dośrodkowaniu. Masz to dzięki lustrom zainstalowanym w mózgu, by tworzyć z innymi więzi, szybciej, mocniej, trwalej. Jakby tego było mało, dzięki neuronom lustrzanym, jeśli pilnie obserwujesz grę innych, sam możesz się z niej wiele nauczyć, nawet o tym nie wiedząc. Jeden z najwybitniejszych tenisistów lat 70. ubiegłego wieku, Amerykanin Arthur Ashe, pytany przez reporterów, skąd ma tak bajeczną technikę serwisową, odpowiedział skromnie: „By watching” (ang. „przez obserwację”). Jestem świadomy różnicy w klasie, ale muszę nieskromnie przyznać, że i mój tenis jest nieco lepszy dzięki obserwacji. Niech potwierdzą to moi przeciwnicy, z którymi gram w trakcie telewizyjnych transmisji turniejów Wielkiego Szlema. Jaka szkoda, że odbywają się jedynie cztery razy w roku.

Lustra w show-biznesie Show-biznes odkrył neurony lustrzane na długo przed naukowcami. Jak jeszcze bardziej wciągnąć widza w film? Sprawić, aby ukochany bohater dostał tęgie lanie. Im bardziej go boli, tym więcej wzbudzi współczucia (jego ból staje się moim) i tym bardziej spodoba się całość. Nie wierzysz? Popatrz na dowolny film akcji, poczynając od Zabójczej broni (1987), gdzie nieszczęsny Mel Gibson jest maltretowany przez bandziorów i wytycza nowe standardy rozrywki. Dlaczego, nawet jeśli nie pochwalamy granej przez niego postaci, uwielbiamy Kevina Spaceya w roli Franka Underwooda w „House of Cards”? Jest pewnie milion powodów, ale także i ten: bohater zwraca się bezpośrednio do ciebie, patrząc ci prosto w oczy. To wystarczy, aby pobudzić lustra, lepiej zrozumieć jego punkt widzenia, a może i przejść na jego stronę. Jeszcze inny sposób neuroaktywizacji widowni opanowali do perfekcji: Chevy Chase (Jutro będzie futro), Denzel Washington (Metro strachu), Brad Pitt (Fight Club) oraz George Clooney (większość swoich filmów). To charakterystyczny sposób wypowiadania spółgłosek, bardzo apetyczny – sprawdź, jeśli chcesz. Sposób ten działa idealnie także przy śpiewaniu, wie to mnóstwo wokalistek z Christiną Aguilerą (Save Me From Myself) i Laną Del Rey (Video Games) na czele. Oraz genialni dziennikarze radiowej Trójki – Piotr Kaczkowski, Marek Niedźwiecki i oczywiście Wojciech Mann. Bez neuronów lustrzanych jeden z największych przemysłów na świecie nie miałby racji bytu. Pornografia działa tylko dlatego, że ludzie (w przeciwieństwie do zwierząt) mogą odczuwać przyjemność, patrząc na kogoś, kto jej doświadcza. Jaka szkoda, że neurony lustrzane nie mogły nas równie podekscytować na lekcji matematyki. Pedagogowi, który wymyśli, jak je obudzić, obiecuję dozgonną wdzięczność milionów uczniów i rodziców. Neurony lustrzane odpowiadają za coś, co nazywa się transferem zaangażowania. Jeśli zaktywujesz swoją pasją neurony lustrzane w głowie dziecka, kolegi z pracy, przyjaciółki – obudzisz ich zapał. Naładujesz im akumulatory. Nie tylko w przenośni, ale i dosłownie. Przejmą od ciebie energię, uwierzą, że się uda. Jeśli będziesz kogoś dopingować, ale bez wewnętrznego przekonania i bez błysku w oku, ucierpi na tym twoja wiarygodność. Czy wiesz, że o podobnych mechanizmach pisał już w Retoryce Arystoteles? Nazywał je uwiarygodnieniem mówcy.

Dekadę temu nikt nie myślał o treningu emocji. Dziś możesz uczyć się, jak zostać Emo Sapiens i łączyć siłę rozumu z potęgą emocji.

A jeśli nie będziesz wierzyć, że coś się uda, to zarazisz innych pesymizmem i pasywnością. Co ciekawe, ani ty, ani oni nie będą znać prawdziwego neuropowodu. Ty pomyślisz, że zespół jest niedojrzały i nie utożsamia się z zadaniem, a oni, że robisz dobrą minę do złej gry albo że dopadło cię wypalenie zawodowe. Po całym dniu spędzonym w towarzystwie marudy przybywa ci lat i ciężaru na plecach. Jeśli dobrze bawisz się w towarzystwie przyjaciół, to nabierasz nowej energii. Neurony lustrzane dają ci zastrzyk emocji, zadbaj, aby zawierał miksturę, która będzie cię dopingować, a nie wpędzać w apatię.

Lustrzane obciążenie Neurony lustrzane mają mnóstwo plusów, ale także jeden wielki minus – działają nawet nieproszone. Jeśli twój syn po raz kolejny przekroczył obowiązujące w domu normy, wiesz, że musisz go zdyscyplinować. Zabierasz telefon i ograniczasz mu atrakcje, bo nie chcesz, żeby w przyszłości ponosił konsekwencje dzisiejszej niefrasobliwości. Ale twoje neurony lustrzane pracują – kara, jaką nakładasz na syna, boli bardziej ciebie niż jego. Dlatego zdarza się, że dzień bez telefonu kończy się na kwadransie, a mały człowiek tę niekonsekwencję dobrze sobie zapamięta i nie omieszka wykorzystać w przyszłości. Co gorsza, neurony lustrzane powodują, że przyjmujesz stres drugiej osoby, z którą wiążą cię profesjonalne relacje. Myślę o onkologach albo o osobach pracujących w hospicjach. Nawet jeśli uważasz, że otacza cię wysoki mur i masz chłodny osąd sytuacji, jest inaczej. Twoje ciało absorbuje negatywne napięcie drugiej osoby. Jej stres staje się twoim, nawet jeśli tego nie wiesz. Neuronów lustrzanych nie można uśpić. Jedyny sposób to prochy albo alkohol (o czym wie zbyt dobrze wielu lekarzy, dziennikarzy, policjantów i innych ludzi wykonujących megastresujące zawody). Nie polecam. Za to zachęcam – który to już raz – do motorycznego detoksu, najlepszego panaceum na utrapienia twojego dzikiego ciała (więcej w: EMOCJE. Sekcja 1). Na stres wywołany neuronami lustrzanymi narażone jest całe środowisko teatralne i filmowe. Przyjrzyj się aktorce, zwłaszcza tej grającej w teatrze metodą Stanisławskiego (więcej w: EMOCJE. Sekcja 5), która odgrywa scenę śmierci swojego dziecka. Emocje, jakie przeżywa, są potęgowane przez neurony lustrzane. Jej ciało nie wie, że to tylko gra aktorska, i uruchamia substancje chemiczne towarzyszące stanom ekstremalnej rozpaczy. I tak siedem dni w tygodniu, a jeśli sztuka cieszy się uznaniem, to latami. Dzieje się tak nawet wówczas, gdy aktorzy, lekarze, terapeuci, sędziowie i adwokaci myślą, że po tylu latach pracy w zawodzie potrafią się zabezpieczyć, a mechanizmy obronne (przez postronnych zwane nieczułością lub wypaleniem) skutecznie ich strzegą. Być może zabezpieczają na poziomie psychologicznym, ale biologicznie nie da się znieczulić neuronów lustrzanych. Temu najlepiej przysłuży się wysiłek fizyczny. Niech zmęczenie mięśni oswobodzi dzikie ciało i ukoi piękny umysł.

Mamy trzy inteligencje, a nie jedną Czy umiesz logicznie myśleć? Czy dobrze kojarzysz fakty i wyciągasz logiczne wnioski? Czy rozumiesz abstrakcyjne pojęcia i potrafisz w wyobraźni manipulować trójwymiarowymi przedmiotami? Czy do tego wysławiasz się w precyzyjny i poprawny sposób? Jeśli tak – jesteś osobnikiem inteligentnym.

Świat stoi przed tobą otworem. Będziesz świetnym pracownikiem, skutecznym przedsiębiorcą i wartościowym obywatelem.

Inteligencja racjonalna nie wystarczy To prawda, ale nie do końca. Inteligencja racjonalna nie musi przekładać się na sukcesy w życiu zawodowym i osobistym. Wśród geniuszy są osoby szczęśliwe i spełnione, ale nie wszyscy. A przecież „na logikę” najbystrzejsi ludzie na świecie powinni go podbijać, rządzić nim i zaprowadzać swój przemyślany ład. Tak się jednak nie dzieje. Wygląda na to, że oprócz inteligencji musi istnieć w ludzkiej psychice jeszcze jakiś sekretny komponent, który bardziej niż inteligencja determinuje powodzenie, sukces i szczęście. W poszukiwaniu prawdziwego geniuszu. Na początku XX wieku francuski psycholog Alfred Binet zaczął mierzyć iloraz inteligencji (ang. inteligence quotient – IQ). Postrzegano go jako wypadkową zdolności matematycznych, logicznych i językowych. Ci, którzy osiągali najwyższe wyniki w testach IQ, spotykali się z uznaniem i szacunkiem, a także dostawali zaproszenie do stowarzyszenia Mensa. Ich zdolności analitycznego myślenia, zapamiętywania i wnioskowania robiły ogromne wrażenie. Cechy racjonalnej inteligencji są przydatne, ale aby być szczęśliwym i odnieść sukces w życiu, potrzebujesz również czegoś innego – bliskich i dobrych relacji z innymi ludźmi. Nazwano to „inteligencją emocjonalną”. W roku 1995 dwaj amerykańscy naukowcy Peter Salovey i John Mayer opublikowali przełomową pracę pod takim właśnie tytułem, a ideę „emocjonalnej mądrości” spopularyzował Daniel Goleman. Jest nim inteligencja emocjonalna i jej bliźniacza siostra – inteligencja społeczna. Ta pierwsza jest punktem wyjścia do empatii – współodczuwania i rozumienia emocji, potrzeb i motywów postępowania innych osób. Pozwala rozpoznawać i do pewnego stopnia kontrolować własne impulsy. Z kolei inteligencja społeczna to umiejętność rozpoznawania uczuć i potrzeb, ale nie jednostek, tylko większych grup. Prezesi korporacji albo dyrektorzy w szkołach niezbyt często mają okazję do rozmów twarzą w twarz z szeregowymi pracownikami czy uczniami. Za to występują przed nimi na uroczystościach, składają życzenia noworoczne, przemawiają na łamach newsletterów – wszystko po to, aby dopingować, zachęcać, a kiedy trzeba, dodać otuchy. Inteligencja społeczna to zdolność budzenia zaufania oraz budowania więzi z organizacją. Część inteligencji emocjonalnej i społecznej możesz świadomie rozwijać, część jest utajona i przejawia się jako intuicja.

Inteligencja do przebywania z innymi Umiejętność przebywania z innymi (pracy, współpracy, odpoczynku) wykształciła się na długo przed tym, zanim człowiek nauczył się mówić i racjonalnie analizować. A jednak dziś ufamy, że to logika jest w stanie zarządzać kontaktem z drugim człowiekiem. Zapominamy, że większą część przekazu stanowią jego głos, ton, gest i spojrzenie. Czy za propozycją wspólnej kawy kryje się szczera chęć wspólnego relaksu, czy ukryta agenda? Czy proponowana pomoc wypływa z bezinteresowności, czy wręcz przeciwnie? Czy pochwała to wyraz podziwu, czy manipulacja? Zbyt często w takich sytuacjach mówimy intuicji, aby siedziała cicho. Tymczasem wewnętrzny głos wie więcej, tylko trzeba pozwolić mu się wykazać. Nieoczywiste zalety rozmowy o pogodzie. Jeśli drażni cię albo nuży mała rozmowa (ang. small talk), doskonale to rozumiem. Zdrowy rozsądek podpowiada, że rozmowa o błahostkach nie może mieć ani celu, ani sensu. Wielu odrzuca tę formę niezobowiązującej pogawędki jako zbędny konwenans. Chcę ci jednak uświadomić, że mała rozmowa jest jednym z najważniejszych oręży intuicji. Krótka wymiana zdań „o niczym” jest tak naprawdę wspaniałym źródłem informacji o drugim człowieku, szczególnie takim, którego jeszcze dobrze nie znasz. Jak się domyślasz, zdobywasz te informacje zupełnie nieświadomie. Z tego, jak ktoś odpowiada na pytanie o pogodę, twoja intuicja odczyta, czy jest optymistą, czy zrzędą, czy jest osobą otwartą, czy skrytą, czy woli słuchać, czy raczej mówić – i najważniejsze, czy jest nastawiona przyjaźnie, czy wrogo. A jeśli to ktoś znajomy, to rozpoznasz, w jakim jest humorze, czy ma dobry dzień, czy jest może czymś rozdrażniony. Po co ci ta utajona wiedza? Może po nic, a może będzie na wagę złota, gdy od małej rozmowy przejdziecie do omawiania dużych biznesów. Mistrzami małej rozmowy są dyplomaci i koronowane głowy. „Od dawna pan gra na gitarze?”, spytała królowa Elżbieta II, przyjmując w 2005 roku Erica Claptona. Co odpowiedział wybitny muzyk, tego kroniki nie podają. Osoby, które skupiają się jedynie na tym, „co” kto mówi, a nie „jak”, zwykle nie radzą sobie w interakcjach z ludźmi. Kurczowe trzymanie się przekazu werbalnego nie pozwoli wyłapać subtelnych sygnałów pokazujących prawdziwe odczucia i intencje innych. Ludzie pokładający zbyt dużą wiarę w inteligencji racjonalnej i analitycznych umiejętnościach swojego umysłu mogą nieświadomie wywołać konflikty. Wystarczy, że przeoczą to, co dzieje się między wierszami, nie zauważą komunikatów przekazywanych spojrzeniem, tonem głosu, a nawet wymownym milczeniem. Na skali ilorazu inteligencji emocjonalnej nie plasują się zbyt wysoko. Padają ofiarą przeświadczenia, że wszystko można „ogarnąć na

logikę”. Wspaniali fachowcy mimo wysokich kompetencji nie awansują, bo nie potrafią „radzić sobie z ludźmi”. Wybitni intelektualiści, superszachiści, nawet laureaci Nagrody Nobla miewają zrujnowane życie osobiste. Oczywiście są zawody i sytuacje, w których można się obejść bez inteligencji emocjonalnej i społecznej (choć jestem przekonany, że wszędzie podnosi ona jakość pracy i wcześniej czy później staje się konieczna). Potrafię sobie wyobrazić programistę, fizyka lub astronoma, który w swoim działaniu pomija emocje i aspekt interpersonalny (mam tylko nadzieję, że je włącza po powrocie do domu).

Inteligencja do wychowywania i podpatrywania Jeśli jest jakiś element życia, który wybitnie zależy od inteligencji emocjonalnej i społecznej, to jest nim wychowanie dzieci i młodzieży. Gdy ma się naście lat, rozumienie siebie samego jest skrajnie trudne – tym bardziej że obiekt, który chcemy poznać i zrozumieć (czyli ja sam), nieustannie i dynamicznie się zmienia. Bezcenna staje się pomoc bliskich (rodziny, nauczycieli, przyjaciół), którzy potrafią rozpoznać nasze emocje, wytłumaczyć, o co w nich chodzi, i nauczyć (czasem po prostu przez przykład), jak sobie z nimi radzić. Inteligencji emocjonalnej można uczyć się przez całe życie. Na przykład podpatrując innych. Mistrzami w tej konkurencji są dziennikarze przeprowadzający wywiady. Nikt tak jak Oprah Winfrey[62] nie umie wejrzeć w głąb swojego rozmówcy, otworzyć go i zrozumieć. Natomiast złoty medal w inteligencji społecznej można przyznać Steve’owi Jobsowi. Jego biografowie są raczej zgodni, że w bezpośrednim kontakcie ten geniusz nowoczesnych technologii nie odznaczał się wybitnymi zdolnościami interpersonalnymi, ale w rozumieniu mas – ich potrzeb, nastrojów i niewypowiedzianych marzeń – nie miał sobie równych. Zdarzają się osoby, które wzbijają się na wyżyny, zarówno w inteligencji emocjonalnej, jak i społecznej. Ale to prawdziwe wyjątki. Kimś takim był niewątpliwie Mahatma Gandhi[63].

Intuicja ma twarz kobiety Są wśród nas osoby, które mają z intuicją o wiele bardziej po drodze niż reszta. Kobiety. Ich zdolności do poruszania się po skomplikowanych ścieżkach życia i odczytywania poplątanych relacji międzyludzkich są lepsze niż u mężczyzn. Zdobywają tę przewagę od kilku milionów lat, więc trudno się dziwić, że przeważnie to one bez większych oporów korzystają z intuicji. Natura zapewniła kolejnym pokoleniom kobiet intensywny trening – wychowanie dziecka, szczególnie takiego, które jeszcze nie mówi. Z drobnych, niewerbalnych sygnałów każda matka musiała odczytywać potrzeby niemowlaka. Jeśli nie dawała sobie

rady… Cóż, szansa na przeżycie jej dziecka malała. Kobiety miały do dyspozycji także inne środki rozwijania intuicji. W przeciwieństwie do mężczyzn rzadko udawały się na polowania, a częściej spędzały czas z innymi kobietami, budując sieć więzi społecznych – jedyną formę ubezpieczenia na wypadek nieszczęśliwego obrotu spraw. Gdy jakieś polowanie źle się kończyło – ale nie dla dzikiej zwierzyny, tylko dla myśliwego – przyjaciółka razem ze swoim samcem zapewniała osamotnionej wdowie wsparcie, jedzenie i opiekę. I tak przez setki tysięcy lat.

Mężczyźni trenują intuicję, ale od niedawna Mężczyźni także trenowali. Co? Na przykład rzucanie do celu, a w kwestiach międzyludzkich – zawiązywanie lojalnych, dożywotnich sojuszy z towarzyszami broni. Miejsca na działanie zgodnie z intuicją było dużo mniej. W czasie polowania, obrony terytorium czy międzyplemiennych walk bardziej niż intuicja przydawały się siła i szybkość. Umiejętność odczytywania niuansów i relacji nie była towarem pierwszej potrzeby, mężczyźni i tak widywali swoje ofiary z reguły od tyłu. Doprawdy, do czego byłaby im przydatna umiejętność rozpoznawania mimiki mamuta? Sytuacja ta zmieniła się w drugiej połowie XX wieku. Mężczyźni na masową skalę zaczęli brać udział w wychowaniu malutkich dzieci. We wcześniejszych epokach nawiązaniem kontaktu z potomstwem byli zainteresowani zwykle dopiero wtedy, gdy już umiało dobrze mówić, kiedy można było rozmawiać z nim o ważnych sprawach. Ojcowie przekazywali dzieciom swoją wiedzę i umiejętności, uczyli rzemiosła, brali na wojnę, a także po prostu rozprawiali o sporcie i polityce – ale nie w pierwszych latach ich rozwoju. James Bond i kobiety. Neurobadanie filmu Casino Royale było w moim dorobku chyba największym wydarzeniem organizacyjno-logistycznym. Wyobraź sobie blisko 100 osób z elektrodami na głowach, siedzących przed ekranem telewizora przez dwie i pół godziny. Oczywiście pomogło to, że byli zagorzałymi fanami Bonda i raczkującej jeszcze w 2007 roku neuronauki konsumenckiej. Wysiłek się opłacił, a wyniki po dziś dzień budzą ogromne zainteresowanie, nawet w odległych zakątkach świata. No bo jak się nie dziwić temu, że mężczyźni nie doceniają humoru werbalnego (Bond i Vesper w taksówce), kobiety uwielbiają przemoc i alkohol (Bond pije duszkiem whisky przed lustrem), a obie płcie romantycznie się wzruszają… tyle że w kompletnie innych momentach (słynna scena pod prysznicem, gdzie Bond tuli przerażoną Vesper). O tym, że kobiety są z Wenus, a mężczyźni z Marsa, wiedzą wszyscy, a badania EEG tylko to potwierdziły. Jeśli chcesz się przekonać, odwiedź stronę emosapiens.pl/neurocases.

Przenikliwa słaba płeć. Kobiety dostrzegają dużo więcej emocjonalnych wydarzeń niż mężczyźni. Wielokrotnie potwierdziłem to w eksperymencie, w którym trzeba było opisać, co dzieje się na filmie (krótka, pozbawiona kontekstu scena, w której młoda dziewczyna zamknęła się w łazience i pochlipując, rozmawia przez telefon). Pytałem o to, kim jest dziewczyna, co się stało, co się stanie. Okazuje się, że kobiety podają średnio trzy razy więcej informacji, większość związanych z jej emocjami i wewnętrznymi przeżyciami. Mężczyźni są bardziej lakoniczni – komentują konkretne fakty: jej wygląd, wystrój łazienki (a także model telefonu). Kobiety widzą więcej i inaczej niż mężczyźni. Nic dziwnego, że niekiedy tym dwóm płciom tak trudno się porozumieć. Oczywiście więcej nie znaczy bezbłędnie, ale to już inna historia. Dzisiejsi mężczyźni coraz chętniej biorą większy udział w pielęgnacji i życiu nawet najmłodszych szkrabów. W tym okresie za komunikację i zrozumienie odpowiadają napędzane lustrzanymi neuronami inteligencja emocjonalna i intuicja. Kobiety wciąż mają przewagę w tym obszarze, ale jeszcze kilkaset tysięcy lat, a różnice między płciami pod tym względem się zatrą. Na razie nam, mężczyznom, pozostaje cierpliwe zmienianie pieluch i świadome uczenie się, jak słuchać wewnętrznego głosu. Oraz kobiet.

Kobiety są bardziej i we wszystkim Bycie kobietą, a w szczególności kobietą wrażliwą i wyczuloną na najdrobniejsze emocjonalne sygnały, ma swoje minusy. To delikatność i podatność na zranienia. Nikogo to nie powinno dziwić – w końcu kobiety są bardziej. To oznacza, że widzą, czują i rozumieją więcej. Mają szerszą skalę uczuć, które częściej i szybciej potrafią nimi zawładnąć. Łatwiej je przez to skrzywdzić lub urazić. To koszt, jaki ponoszą za swoje wyczulone radary i precyzyjne czytniki relacji międzyludzkich. Żyjemy w czasach, w których rola i znaczenie kobiet w świecie rosną na potęgę. W całym obszarze euroatlantyckim walory do tej pory uważane za domenę płci pięknej stają się towarem coraz bardziej pożądanym. Do lamusa przeszła typowa męska agresja, rywalizacja za wszelką cenę i ambicja samotnego wojownika. Na pierwszy plan wysunęły się umiejętności miękkie, komunikacja, empatia, współpraca, szukanie rozwiązań typu win-win, myślenie wspólnotowe. Stało się to możliwe dzięki 7 dekadom pokoju od ostatniej wielkiej światowej wojny. Nigdy wcześniej społeczeństwa połączone gospodarczo i kulturowo nie doświadczyły tak długiego okresu pokoju. I nigdy wcześniej wpływ kobiet na klimat polityki i biznesu nie był tak duży (co nie znaczy, że nie mógłby być

jeszcze większy). W świecie, który chce być oparty na kompromisie, a nie przemocy, kobiety odnajdują się doskonale. Wykorzystują to, co ich mózgi doskonaliły od milionów lat. Cieszmy się z tego, bo budują naprawdę lepszy świat – kobiety łagodzą obyczaje. Do babci po radę! Po pierwsze, intuicja jest tym lepsza, im jesteśmy starsi. Po drugie, kobiety są pod tym względem lepsze niż mężczyźni. Jaki z tego morał? Jeśli masz jakiś dylemat, poradź się babci. Da ci odpowiedź, choć sama nie musi wiedzieć, skąd wie to, co wie. Radź się jej, opowiadając o sytuacjach prywatnych lub zawodowych. Nie dość, że sprawisz jej przyjemność, to jest szansa, że wskaże ci coś, co umknęło twojej uwadze. No i wreszcie proś babcię – wręcz żądaj – o przesłuchanie kandydata (kandydatki) na drugą połówkę. Zwłaszcza jeśli masz wobec tej osoby poważne zamiary.

Jeśli masz dylemat dotyczący spraw międzyludzkich, poradź się babci. Da ci odpowiedź, choć może nie wiedzieć, skąd wie to, co wie.

Jest też druga strona medalu: kraje, w których wciąż wrze i jeden konflikt zbrojny goni drugi, to miejsca, gdzie wartość kobiety jest nadal deprecjonowana. A im mniej kobiecej mądrości w kulturze politycznej, tym większa szansa na kolejne wojny. Trudno oprzeć się wrażeniu, że nawet w naszym, stosunkowo spokojnym i pacyfistycznie nastawionym kręgu kulturowym jakikolwiek konflikt zbrojny przywróciłby przewagę męskiego żywiołu. Znów na wagę złota stałyby się takie cechy, jak: odwaga, bojowość i bezwzględność. Obyśmy nie musieli się o tym przekonywać.

Sekcja 3. Intuicja – instrukcja obsługi Czas, abym opowiedział ci: W jaki sposób komunikuje się z tobą intuicja i jak należy jej słuchać • Dowiesz się, że można ją łatwo zagłuszyć, ale są na szczęście sposoby, aby wzmocnić jej cichy głosik.

Jak przemawia do ciebie intuicja Kiedy otaczające cię rzeczy i wydarzenia są konkretne i logiczne, świadomy namysł w zupełności wystarczy. Niezwłocznie zdasz sobie sprawę z tego, co się stało i co trzeba zrobić. Ale co, jeśli sytuacja jest pełna niuansów? Co, jeśli twoja znajoma mówi jedno, a jej oczy wskazują na coś innego? Co, jeśli zachowanie twojego szefa jest nieco dziwne, niezgodne ze wzorcem, jaki posiadasz? Skąd masz wiedzieć, co myśleć w sytuacjach niejasnych, wieloznacznych? Jeśli zewnętrzny sygnał jest mniej wyraźny, do akcji wkracza intuicja. Pracujący dla niej Automatyczny System Zarządzania zbiera dane przesyłane przez ciało i przesyła do twojego mózgu zbiorczy komunikat w formie przeczucia, wewnętrznego głosu. Jeśli go usłyszysz i potraktujesz serio, masz dodatkową wskazówkę. Możesz jej zaufać lub nie, masz po prostu sygnał, co zrobiłoby twoje ciało. Ono komunikuje się z tobą za pomocą sygnałów wysyłanych przez interoreceptory, czyli proprioreceptory i wisceroreceptory. Zamieszkują w każdym zakątku twojego ciała. Są w żołądku, sercu, gardle, na plecach, rękach, skórze ciała i głowy oraz we wszystkich mięśniach (więcej w: MÓZG). Elektrochemiczne reakcje wzbudzone przez peryferyczny układ nerwowy to odczucia nazwane markerami somatycznymi (więcej w: EMOCJE. Sekcja 4). Przyjmują różne postaci, mogą być nieprzyjemnym skurczem, nieoznakowanym pobudzeniem, falą miłego ciepła albo kojącą ulgą. Sygnały z ciała informują cię, czy coś jest dobre, czy złe, czy masz coś kontynuować, czy przerwać, czy się zbliżyć, czy oddalić, czy się niepokoić, czy poczuć się bezpiecznie. Markery somatyczne trafiają finalnie do centrum zarządzania w korze przedczołowej. Tam ogłaszana jest decyzja: „coś tu nie gra” albo „wszystko jest okej”. Werdykt opiera się na bieżącej wiedzy, jaką zgromadziły oczy, uszy, węch, smak i dotyk, oraz na wiedzy pochodzącej z przeszłości, czyli z pamięci. Wiesz już, że pamięć może być jawna i utajona (więcej w: PODŚWIADOMOŚĆ). Racjonalna wiedza pochodzi z pamięci jawnej i jest rezultatem świadomych analiz i namysłu. Intuicyjna wiedza pochodzi z pamięci utajonej oraz utajonego uczenia się i jest wypadkową kowariancyjnych skojarzeń, ukrytych teorii osobowości (więcej w: INTUICJA. Sekcja 1) oraz heurystyk (więcej w: IRRACJONALNOŚĆ). Interoreceptory – markery somatyczne – kora przedczołowa –

oto w dużym skrócie neurobiologia zjawiska, jakie ludzie od zawsze nazywają „głosem wewnętrznym” albo „szóstym zmysłem”. Tego, jak wykorzystać sygnały z ciała, aby wspomóc myślenie racjonalne, dowiesz się w trzeciej, poradnikowej części książki: JAK DECYDOWAĆ, ROZWIĄZYWAĆ I ZACHĘCAĆ. Nie wiadomo, co to, ale nazw ma wiele. Intuicja nie umie posługiwać się słowami, do sygnalizacji tego, co odkryje, używa odczuć. Za to każdy język świata ma całe mnóstwo słów opisujących ten niezwykły stan, kiedy ciało przemawia do umysłu. Nie wierzysz? Oto niewielka próbka tego, co potrafi język polski: zmrozić komuś krew w żyłach, mieć ciarki na plecach, poczuć dreszcze na plecach, mieć motyle w brzuchu, zamurowało kogoś, mieć gęsią skórkę, serce komuś drży, komuś podskoczyło ciśnienie, mieć zimne poty, zdrętwieć z przerażenia, zamrzeć ze strachu, serce komuś stanęło, poczuć dreszcz podniecenia, flaki się przewracają, serce komuś pękło, radość kogoś rozpiera, tęsknota rozdziera serce, duma kogoś rozpiera, zzielenieć z zazdrości, zaprzeć dech w piersiach, drżeć z niepokoju, stresować się tak, że aż wszystko swędzi, oszaleć z miłości, komuś się zrobiło błogo, czuć to w trzewiach, komuś się zrobiło gorąco, wzdrygnąć się, czuć ściskanie w żołądku, drżeć na całym ciele, spocić się ze strachu, komuś się zrobiło słabo, płonąć z pożądania, nogi się pod kimś ugięły, komuś zabrakło tchu, mieć złamane serce, serce wyskoczyło komuś z piersi, zrzucić z siebie ciężar, odczuć ulgę, zrobić coś z ciężkim sercem, gorycz kogoś zalewa, strach kogoś sparaliżował, żółć kogoś zalała, serce się kraje, poczuć się przez kogoś dotkniętym, mieć lodowate spojrzenie, serce komuś szybciej zabiło, skronie komuś pulsują, wzruszyć ramionami, mrowią kogoś palce, nie móc ustać na nogach, ręce się komuś trzęsą, w duszy komuś gra, gorączkować się, mieć przyspieszone bicie serca, czuć to w kościach, czuć to przez skórę, kamień spadł komuś z serca, przeszył kogoś dreszcz emocji, coś komuś leży na sercu, to kogoś chwyta za serce, serce podchodzi komuś do gardła, wziąć sobie coś do serca, być bez serca, być w skowronkach, robić maślane oczy, to miód na czyjeś serce, coś komuś leży na wątrobie. W (nieodległej) przyszłości neuronauka będzie potrafiła opisać reakcje elektrochemiczne stojące za każdym z tych odczuć.

Jak słuchać intuicji Ludzie od zawsze pielęgnowali kontakt z intuicją. Wsłuchiwali się w to, co podpowiadało im ciało i serce. Szukali rozwiązań w głębokim, ale niekoniecznie intelektualnym, namyśle. To podejście najlepiej widać w praktykach religijnych. Modlitwa, odosobnienie, asceza, medytacja towarzyszyły ludziom od tysięcy lat.

Wyciszenie, post i kontemplacja jako źródło mądrości to założenie najstarszych religii świata, nieodłączne elementy tradycji judeochrześcijańskich, islamu czy buddyzmu. Jeśli daleko ci do zorganizowanych religii, wcale nie musisz rezygnować ze skarbnicy ich mądrości i wiedzy. Współcześnie coraz szersza jest oferta medytacji pozbawionej aspektów religijnych. Flagowym tego przykładem może być mindfulness – czyli uważność – technika rozwijana od kilku tysięcy lat w kulturze wschodniej, a teraz wkraczająca szturmem na salony i do wielkich zachodnich korporacji, takich jak Google czy Intel. Mindfulness to mariaż nowoczesnych badań nad mózgiem z wielowiekową praktyką pracy z umysłem. To, co tybetańscy mnisi odkrywali dzięki intuicji (czy to przypadek?) albo na drodze prób i błędów, dziś potwierdzają techniki neuroobrazowania i nowoczesna psychologia. Co takiego? Na przykład to, że regularny trening koncentracji na doznaniach zmysłowych docierających z zewnątrz i wewnątrz organizmu albo na czymś tak naturalnym jak własny oddech zmienia budowę i pracę mózgu. Powstaje więcej połączeń nerwowych w jednym obszarze, a w innych robi się ich mniej. Istota szara i biała stają się gęstsze w miejscach odpowiedzialnych za pamięć, koncentrację uwagi i kontrolę emocji, a „kurczą się” w ośrodkach stresu. Niezwykłe, prawda? Jeśli szukasz jeszcze prostszej i mniej zobowiązującej propozycji, jak się zresetować, mam asa w rękawie. Dostępnym dla każdego sposobem wyciszenia jest… spacer. Wpadł na ten pomysł, jakiś czas temu, pewien mądry Grek i jego uczniowie. Stwierdzili, że najlepiej myśli się w towarzystwie przyrody, niespiesznie spacerując. Taki sposób namysłu nazwano perypatetyką (od greckiego słowa peripatejn – „przechadzać się”). Ten niebieskooki blondyn odniósł później duży sukces zawodowy. Jego nazwisko znane jest wszystkim. A właściwie imię, bo nazwiska nie posiadał. Był jednym z ojców greckiej filozofii, która dała podstawy zachodniej cywilizacji. Zwał się Arystoteles. Myślenie podczas spacerowania praktykowało wielu. Nie tylko dlatego, że wszystkim imponował umysł Arystotelesa, ale dlatego, że to naprawdę działa. Przekonali się o tym kompozytor Ludwig van Beethoven, pisarze Karol Dickens i Virginia Woolf, filozofowie Immanuel Kant, Jean Jacques Rousseau, a także nasi starzy znajomi: Karol Darwin, Zygmunt Freud i Daniel Kahneman. Współcześnie coraz bardziej popularne stają się „chodzone spotkania” (ang. walking meetings), czyli biznesowe narady prowadzone w trakcie spacerów. Komu by się chciało wychodzić z luksusowego biura i włóczyć po parku? „Mnie”, odpowiedzieliby twórca Apple’a Steve Jobs i założyciel Facebooka Mark Zuckerberg. Nie jest to co prawda książka o harmonijnym stylu życia (o tym będzie następna), ale dla spaceru robię wyjątek i przez chwilę będę go wychwalał. Jest to najtańsza i najlepsza forma ruchu. Wystarczy chodzić 20–30 minut kilka razy w tygodniu, żeby istotnie obniżyć ciśnienie, poprawić metabolizm, obniżyć ryzyko raka prostaty i piersi, demencji i choroby Alzheimera, a także wesprzeć odporność organizmu. Dodatkowo spacerowanie na świeżym powietrzu poprawia jakość snu i daje

okazję do syntezy witaminy D w skórze. Dlatego jest tak ważne dla dzieci, także jeszcze tych w wózkach. A przy okazji przechadzka relaksuje mięśnie oczu, które obciążamy do granic możliwości, ślęcząc godzinami przed monitorem komputera, telefonu czy telewizora. I spala tłuszcz wydajniej niż bieganie. Same plusy, prawda? A to jeszcze nie koniec – spacerowanie nie tylko uzdrawia ciało, ale także umysł. Chodzenie podnosi kreatywność, produktywność, wzmacnia pamięć, obniża poziom stresu i po prostu daje więcej szczęścia. Mam pomysł: odłóż książkę i idź na spacer! Spotykamy się ponownie za trzy kwadranse.

Jak zagłuszyć intuicję Co zrobić, by nie korzystać z intuicji, tej ultranowoczesnej aparatury wywiadowczej, w jaką jesteśmy wyposażeni? Po pierwsze, bądź aroganckim pragmatykiem. Wiedzę o emocjach i podświadomości kwituj wzruszeniem ramion i kpiącym uśmiechem: „Halo, jest XXI wiek, a ja mam słuchać intuicji jak jakaś pensjonarka?”. Po drugie, nie pozwalaj sobie na odpoczynek, żyj w ciągłym przemęczeniu. Nie będziesz mieć siły, by zebrać myśli, a co dopiero by usłyszeć cichy głos dobiegający z wnętrza. Po trzecie, wypij kilka drinków, wtedy wszystkie procesy korowe (do których zalicza się intuicja) będą na rauszu, jeszcze szybciej niż ty. No i wreszcie po czwarte, miej zawsze milion spraw na głowie i ani chwili bez gonitwy myśli. Chroniczne zabieganie nie tylko cię wymęczy (patrz punkt drugi), ale także zagłuszy nawet najbardziej natarczywe podszepty intuicji.

Popularne stają się chodzone spotkania, czyli biznesowe narady w trakcie spacerów. Tak robił Steve Jobs, a teraz Mark Zuckerberg. Poszli w ślady Arystotelesa.

No dobrze, dosyć tego ironizowania. Chciałem ci tylko powiedzieć, co może zagłuszyć intuicję i spowodować, że jej głosu nie będziesz słyszeć albo nie będzie ci radził mądrze. Ktoś kiedyś z goryczą stwierdził: „Ożeniłem się, bo posłuchałem głosu intuicji, a teraz się rozwodzę!”. No cóż, po latach ludzie mogą przestać mieć ze sobą po drodze. Kiedyś byli jak dwie połówki jabłka, teraz życie ich zmieniło i już nie są. To smutne i nie mogę tu zbyt wiele poradzić komukolwiek. Za to jeśli ktoś rozstaje się już po roku, to niech nie zwala winy na intuicję, tylko odpowie sobie szczerze: czy za decyzją o ślubie stało wewnętrzne przekonanie, czy raczej popęd? Chęć zasmakowania zmysłów, statusu społecznego, przygody, a może bunt? Jeśli tak było, subtelny głos podświadomości i ciało pewnie wysyłały sygnały ostrzegawcze, ale te nie miały szansy przedrzeć się przez kordon gorączki, namiętności i zmysłowego uniesienia. Aby wsłuchać się głos twojego anioła stróża, musisz się wyciszyć. Natura jest zawsze po twojej stronie – tylko nie rzucaj jej kłód pod nogi.

Zauważ, że to, co obniża trafność intuicji, w dużej mierze pokrywa się z tym, co powoduje złą irracjonalność: brak koncentracji uwagi, pośpiech, zmęczenie, nadmierne pobudzenie (więcej w: IRRACJONALNOŚĆ). Jeśli tylko uda ci się nad nimi zapanować, za jednym zamachem osiągniesz dwie korzyści. Po pierwsze, będziesz trafniej i sprawiedliwiej oceniać innych, gdyż irracjonalność nie będzie sprowadzała cię na manowce. Po drugie, będziesz precyzyjniej i wyraźniej słyszeć mądrości, jakie przekazuje ci twoje ciało za pomocą intuicji. Intuicję łatwo spłoszyć, a jeszcze łatwiej nie dopuszczać jej argumentów. W dzisiejszych czasach nie ma lekko. Jak pisze Malcolm Gladwell, jeden z najbardziej wpływowych publicystów, żyjemy w świecie, który przyjmuje, że jakość decyzji jest bezpośrednio związana z czasem i wysiłkiem, jaki poświęcono, aby ją podjąć. Im więcej informacji zbierzemy, tym lepiej. Tymczasem intuicja działa za darmo, bez wysiłku i od ręki. Nie są to waluty mile widziane w naszej zapracowanej zachodniej cywilizacji.

Jak rozwijać intuicję Intuicję można rozwijać. A nawet trzeba. Po pierwsze, doceń ją, uznaj, że jest ważną i wartościową częścią twojej psychiki. Już samo to sprawi, że będzie rosła w siłę. Wsłuchuj się w sygnały, jakie ci wysyła ciało, kiedy tylko musisz zdecydować o czymś emocjonalnym, czyli prawie zawsze. Wyrobisz sobie „ucho”, w krótkim czasie zwiększając sensoryczną wrażliwość na „dźwięki” (zupełnie tak jak chodząc do filharmonii). Jeśli często będziesz dawać jej prawo głosu, twoja intuicja stanie się śmielsza i bardziej zrozumiała. Po drugie, każda nowa sytuacja i każde spotkanie karmią utajoną wiedzę (patrz: PODŚWIADOMOŚĆ). Każda decyzja buduje doświadczenie. Różnorodność doznań staje się źródłem mądrości dla podświadomości – a docelowo – dla intuicji. Nie będę ukrywał, najlepszym nauczycielem jest czas. Jeśli masz o starzeniu się złe zdanie, to pora je zmienić. Przybywa ci może siwych włosów, ale rośnie kapitał wiedzy, mądrości i doświadczenia w banku zwanym „życie”. Rośnie tym więcej, im bardziej pozwalasz swojej intuicji się rozwijać. Nie wierzysz? Porównaj intuicję 10-latka z 20-latkiem. To nic w porównaniu z wyczuciem, jakie ma 40-latek, a ten z kolei mógłby brać korepetycje u 60-latka. Nie mam na myśli szkolnej wiedzy, energii, zapału – tego z wiekiem raczej ubywa, niż przybywa. Mówię o mądrości czytania związków i relacji między ludźmi, którą daje ci intuicja. Po trzecie, pamiętaj, że aby dobrze słyszeć wewnętrzny głos, musisz nastroić wszystkie zmysły. W końcu tym, co karmi intuicję, są informacje, które mózg i ciało odbierają w kontakcie z innymi. Jeśli zagłuszasz zmysły (pełniące funkcję radarów i mikrofonów w twoim ciele), tym samym pozbawiasz ją cennych danych, a może nawet głodzisz. Używki, przemęczenie, długotrwały stres, a także izolowanie się od ludzi i prawdziwego świata, powodują, że intuicja obumiera. Sygnały, które do niej dochodzą, są ułomne, fałszywe albo zbyt ogólne, by mogła

dobrze ci podpowiadać. Intuicja u jednych działa lepiej, u innych gorzej. Wszystko zależy od tego, jak dobrze nastrojone są eksteroreceptory, które zbierają sygnały z otoczenia, oraz interoreceptory, które produkują odczucia, czyli sygnały z ciała. I dobra wiadomość: nad wszystkimi zmysłami, niezależnie od tego, ile masz lat, da się pracować i rozwijać. Trzeba tylko wiedzieć, że istnieją (w przypadku interoreceptorów ta wiedza nie jest powszechna) oraz je gimnastykować (więcej w: DEKALOG).

W laboratorium w pozycji lotosu To, co odkrywają pionierzy neuronauki dzięki aparaturze, o której wiedzieli do niedawna jedynie ludzie z NASA, znane jest w innej części świata od tysięcy lat. Okazuje się, że świat Zachodu za pomocą ogromnych nakładów finansowych i wysokich technologii dochodzi do podobnych wniosków, jakie sformułowane zostały w starożytnych Chinach. Tyle że w sposób niezupełnie zgodny ze standardami naszej nauki i metodologii. Świat zachodniej nauki patrzy na mądrość Wschodu z rosnącym zaciekawieniem co najmniej od lat 70. XX wieku. Ich dawni mistrzowie nie byli neuropsychologami, ale mieli wgląd w działanie mechanizmów psychiki, jaki wprawiłby w osłupienie współczesnych badaczy. W centrum zainteresowania filozofii Wschodu stoi percepcja bodźców i to, co z nią robi ludzki umysł. Podkreślana jest moc medytacji, wsłuchiwania się w to, co ciało – nasz wewnętrzny głos – ma do powiedzenia. Mądrość Wschodu w tomografie. Na początku XXI wieku amerykański naukowiec Richard Davidson poprosił Dalajlamę o „wypożyczenie” kilkunastu buddyjskich mnichów, by zbadać ich mózgi tomografem komputerowym. Wyniki badań nieźle namieszały w środowisku naukowym. Okazało się, że wieloletnia medytacja zmienia budowę i pracę mózgu. Fale gamma (typowe dla stanu pełnej koncentracji) są u mnichów 30 razy silniejsze niż u kontrolnej grupy studentów. Wyższa jest również aktywność w lewej korze przedczołowej – części związanej z pozytywnymi emocjami). W 2005 roku sam Dalajlama został zaproszony na coroczny kongres Amerykańskiego Towarzystwa Neuronauki. Mimo braku formalnego wykształcenia wygłosił referat o pracy umysłu do 14 tysięcy specjalistów, lekarzy i naukowców. Nauka zachodnia zbiera coraz więcej dowodów, że nie tylko świadomy umysł, ale i podświadomość oraz ciało podpowiadają, co myśleć, czuć i robić. Odbieramy

świat całym sobą, informacje chłoniemy za pomocą oczu, uszu, węchu, smaku, dotyku, ale także dzięki wiscero- i proprioreceptorom. Na przełomie ostatnich dekad wątki nauki dalekowschodniej coraz silniej przenikają do cywilizacji euroatlantyckiej. To dobry znak. W kwestii rozumienia i wykorzystywania siły umysłu wschodnie kultury mogą nam, dzieciakom z Zachodu, powiedzieć bardzo dużo. Jeśli tylko nauczymy się ich słuchać. *** Tak, wiem, słuchanie wewnętrznego głosu w dobie racjonalności i lotów kosmicznych może być uważane za ekstrawagancję. Co więcej, aby wsłuchać się we własne ciało, trzeba się na nim skoncentrować i śledzić zachodzące zmiany. Zwolnić tempo, usiąść, wyciszyć się. Nasza cywilizacja temu nie sprzyja. Ale wiem jeszcze jedno: jeśli tylko chcesz, możesz coś z tym zrobić. Możesz na moment się wyciszyć. Przestań analizować. Odsuń na bok popędy, także te miłe (wiem, wiem, proszę jedynie o krótką chwilę). I zacznij słuchać. Pozwól intuicyjnemu automatowi czytać sygnały z ciała oraz czerpać garściami z twojej podświadomej wiedzy.

O tym, jak wykorzystać siłę umysłu, kultura Wschodu może nam, dzieciakom z Zachodu, dużo powiedzieć. Jeśli tylko nauczymy się jej słuchać.

Stań się Emo Sapiens, który bierze to, co najlepsze z rozumu i z emocji. Emo Sapiens, który wykorzystuje podświadomość, aby tym sprawniej działała jego świadomość. Emo Sapiens, który łączy pasję nastolatka z roztropnością osoby dojrzałej. Podoba ci się to? Jeśli tak, zapraszam na kolejny odcinek mojej opowieści. Opiszę w nim, jak wygląda umysł Emo Sapiens i co zrobić, aby wypracować harmonię pomiędzy emocjami a rozumem. Ale najpierw spacer! Przyda ci się świeży umysł i turbodoładowany mózg!

Zapamiętaj! Intuicja to głos, który podpowiada, czego chcą inni, co jest dla ciebie dobre, a co złe. Jest ludzkim przedłużeniem dobrodziejstwa, jakim obdarowała cię dzika Natura, zwanego instynktem.

Intuicja to suma wiedzy i doświadczenia, które nabywasz nawet wtedy, kiedy nie zdajesz sobie z tego sprawy. Intuicja bazuje na tym, co odbiera mózg za pomocą neuronów lustrzanych oraz sygnałów ciała. Wyłapuje wszystko, co bezwiednie wysyłają ci inne osoby. Ciało jest źródłem ogromnej ilości informacji o sytuacji, w której jesteś. Słuchaj go równie uważnie, jak swojego logicznego rozumu. Kobiety mają lepszą intuicję, bo od kilku milionów lat trenują odgadywanie potrzeb dzieci, jeszcze zanim te nauczą się mówić. Intuicję łatwo zagłuszyć: arogancją, alkoholem i milionem spraw na głowie.

przemęczeniem,

pośpiechem,

Naucz się jej słuchać, intuicja puka czasem bardzo cichutko. Wyciszenie to najlepszy sposób, by usłyszeć jej głos. Pomagają w tym praktyki religijne, mindfulness albo zwykły spacer. Rozwijaj intuicję, pielęgnując różnorodność doświadczeń oraz dbając o zmysły. Pamiętaj, by używać swojej neuromaszynerii wywiadowczej mądrze. Intuicja wesprze cię radą, kiedy obserwujesz ludzi i wydarzenia, a bezlitośnie wyprowadzi w pole, kiedy patrzysz na słupki i tabele.

59 Steve Jobs (1955–2011) – współzałożyciel i prezes firmy Apple Inc., producenta najbardziej rozpoznawalnych na świecie telefonów i komputerów z logo nadgryzionego jabłka. Wyróżniało go bezkompromisowe i innowacyjne podejście do biznesu. 60 Znakomici aktorzy, odpowiednio ze Szkocji, z Anglii i ze Szwecji, obsadzani prawie wyłącznie w roli stylowych intelektualistów. 61 Bryan Adams (ur. 1959) – kanadyjski gitarzysta i piosenkarz. Zyskał sławę dzięki balladom, w których świat kocha się już czwartą dekadę. 62 Oprah Winfrey (ur. 1954) – amerykańska prezenterka telewizyjna, prowadząca autorski program telewizyjny „The Oprah Winfrey Show”. Jest uznawana za jedną z najbogatszych oraz najbardziej wpływowych kobiet w USA, nazywana ikoną telewizji, boginią mediów. 63 Mahatma Gandhi (1869–1948) – indyjski prawnik, filozof i polityk, jedna z najbardziej charyzmatycznych postaci XX wieku, podziwiany za styl życia zgodny z propagowanymi przez siebie ideałami: ahimsy – działania bez użycia przemocy – oraz satjagrahy – podążania za prawdą.

Rozdział 8

Emo Sapiens. Pasja i roztropność

„By rozumnie postępować, sam rozum nie wystarcza”. Fiodor Dostojewski, rosyjski pisarz

Nadszedł czas na zebranie wszystkich dotychczasowych wątków w jednym miejscu: Emo Sapiens łączy ogień z wodą: potęgę świadomego intelektu z nieograniczonymi zasobami utajonej wiedzy i odczuć • Ufaj intelektowi, ale pozwalaj intuicji nawigować cię wśród ludzi • Dbaj, aby rozwój emocji i rozumu przebiegał harmonijnie • Naucz „rodzeństwo” współpracy zamiast rywalizacji a wtedy zwycięzcą będziesz zawsze ty.

Powitaj Emo Sapiens Myślę, że już czas na nowe znajomości. Oto Emo Sapiens. Pewnie zapytasz: „Kto to taki?”. Emo Sapiens istnieje od 2 milionów lat, ale dopiero wysokie technologie pozwoliły go nazwać i opisać. To człowiek, którego napędzają emocje, gdy on sam myśli, że to intelekt. Na co dzień korzysta z wiedzy, o której nie wie, że ją posiada, bo jest zapisana tam, gdzie jego świadomość nie dociera. Wydaje mu się, że w kontaktach z innymi kieruje się rzeczową analizą, a w rzeczywistości korzysta z intuicji. Myśli, że ma nad wszystkim kontrolę, tymczasem jego psychiką steruje automatyczny superprocesor (o którego istnieniu też oczywiście nie ma pojęcia). Dosyć często popełnia błędy, ale rzadko zdaje sobie z tego sprawę. Emo Sapiens wierzy w niemożliwe i niekiedy dokonuje cudów, co już samo w sobie jest niezgodne ze zdrowym rozsądkiem. Ponieważ nie wiadomo, co mu wpadnie do głowy, trudno przewidzieć, co zrobi. Dzięki temu trudno byłoby go rozpracować i nim sterować. O tym, jakie decyzje ma podjąć, mówi mu nie tylko głowa, ale i ciało (powinien go słuchać jeszcze częściej). Emo Sapiens to człowiek racjonalny i emocjonalny, który łączy siłę świadomego rozumu z podświadomą intuicją. Odczytuje emocje innych osób, co więcej, potrafi je odczuwać na własnej skórze. Z trudnością wysławia się w kwestiach uczuciowych, ale to, co przeżywa, łatwo wyraża mimiką i gestem.

Wierzy, że uśmiech jest najkrótszą odległością między dwojgiem ludzi. Bliskich, których chce przeprosić, a nie wie jak, po prostu przytula. I zawsze ma nadzieję. Nawet jeśli będą jej przeczyć wszystkie fakty na niebie i ziemi. Czy Emo Sapiens to ty?

Umysł Emo Sapiens Emocje są potrzebne, nie należy się ich bać ani je wypierać, za to warto z nich korzystać i czerpać z pełni mądrości, którą skrywają. Dzięki intuicji odczuwasz intencje innych osób oraz panujące między nimi związki. Rozum opracowuje plany działania i tłumaczy, co się wokół ciebie dzieje. Emocje dostarczają zaś energii do realizowania ambitnych planów intelektu. W dobrze nastrojonym umyśle rozum i uczucia są harmonijną rodziną, która razem świętuje sukcesy i wspiera się w trudnych chwilach.

Dwa systemy operacyjne Żeby tym wszystkim sprawnie zarządzać, umysł Emo Sapiens został wyposażony w dwa systemy operacyjne: chłodny namysł i gorące odczucie, albo jeśli wolisz używać żargonu naukowego, systemy analitycznego i syntetycznego przetwarzania informacji[64]. Emo Sapiens używa rozumowego namysłu do wyrafinowanych operacji, takich jak porównywanie danych, hierarchizowanie, klasyfikowanie, segregowanie. Emocje i odczucia służą mu z kolei do integrowania wszelkich komunikatów z ciała i otoczenia (stąd nazwa „syntetyczny”) w jeden spójny sygnał dążenia (reakcja „do”) lub unikania (reakcja „od”).

Dwa tryby pracy Dzięki namysłowi uczysz się w sposób świadomy, odczuwanie natomiast jest wynikiem uczenia się utajonego. Świadome uczenie prowadzi do świadomej wiedzy, tymczasem wiedza nabywana mimowolnie ma charakter utajony. Emocje pracują w trybie automatycznym, rozum jest sterowany ręcznie i zawsze wymaga świadomej intencji. Nad namysłem mamy sporą kontrolę, za to trudno świadomie kierować odczuciami. Myślenie analityczne jest elastyczne i precyzyjnie dopasowane do zmieniających się wymogów sytuacji. Myślenie emocjonalne jest mniej elastyczne, bardziej sztywne, arsenał podstawowych reakcji emocjonalnych można policzyć na palcach obu rąk. Z drugiej strony analityczne obliczenia zabierają dużo czasu, zatem reakcja intelektualna jest

powolna, a emocjonalna – gdzie obliczenia robi automat – bardzo szybka, prawie tak jak natychmiastowa reakcja instynktowna. Instynkt płaci jednak cenę za szybkość rodem z Formuły 1 – jest nią sztywność reagowania. Podsumowując, emocje są bardziej elastyczne niż instynkt i szybsze niż intelekt.

Namysł jest chłodny i powolny. Zużywa dużo mentalnej energii, bo wymaga ręcznego sterowania. Ale dzięki temu jest elastyczny. Odczucie jest gorące, szybkie i automatyczne. Nie zmusza do większego wysiłku umysłowego. Podpowiada, żeby się zbliżyć albo oddalić.

Różny koszt obsługi Tym, co stanowi fundamentalną różnicę miedzy dwoma systemami operacyjnymi, czyli między namysłem a odczuciem, jest koszt obsługi. To ilość mentalnej energii niezbędnej do przeprowadzenia reakcji intelektualnej i emocjonalnej. Manualne operacje prowadzone przez świadomy namysł to ogromny wysiłek pożerający pokaźne dawki glukozy i tlenu. Automatyczne operacje związane z odczuciami uruchamiają się bez dużego wysiłku (dlatego tak chętnie posługujemy się heurystykami – więcej w: IRRACJONALNOŚĆ). Mogą przebiegać w tle, bezwiednie, a ponieważ są niedrogie, świadomość nie musi ich kontrolować. Świadomy namysł nad jakąkolwiek kwestią jest tak kosztowny, że trzeba niemal prosić o pisemną zgodę na jego finansowanie. A już kompletnie nie ma mowy, żeby dokonać kilku namysłów równocześnie. Za to w tej samej chwili możesz doświadczyć różnych, nawet sprzecznych odczuć (np. oglądając scenę z orgazmem Meg Ryan, str. 148).

Różne cele Popatrz, jak pięknie logika uzupełnia się z odczuciami. A to jeszcze nie wszystko. Rozum stawia sobie ambitne zadania, pragnie odkryć, co jest prawdą, a co fałszem. Pomyśl, ile trzeba się intelektualnie napracować, żeby w sposób rzetelny opisać, jakimi mechanizmami rządzi się świat. Naukowcy poświęcają temu całe życie. Tymczasem emocjonalna reakcja lubię – nie lubię jest na wskroś subiektywna, tu nie trzeba żadnej logiki, każdy to czuje i potrafi. Zgoda, trudniej powiedzieć, dlaczego coś się podoba. Zwykle pada mało konkretne: „bo jest fajne” albo „bo tak!”. Trudno mówi się o przeżywanych emocjach, aby je wyrazić, używamy komunikacji niewerbalnej. Za to o wytworach intelektu można mówić i pisać bez końca (aż dziwne, że wystarcza do tego skromnych 26 liter łacińskiego alfabetu).

Różna przeszłość, stosunek do ego i do zmian Jako że rozum jest dużo bardziej obiektywny (szuka odpowiedzi na pytania o prawdę i fałsz), jego oceny samego siebie – czyli własnego ego – bywają nad wyraz surowe. Dlatego myśląc o sobie, niechętnie używamy logiki. Co innego emocje, one mogą nas chronić wbrew prawdzie, bo jeśli napływające informacje z okrutnego świata będą dla ego nieprzychylne, to zostaną odrzucone, zniekształcone albo sprytnie przeinaczone (o racjonalizacjach więcej w: EMOCJE. Sekcja 3). Tak żeby było dobrze. Robimy to automatycznie, w ułamku sekundy, beż żadnego wysiłku. Mamy w tym wprawę i niezłe doświadczenie, gdyż umysł emocjonalny jest pierwotny. Towarzyszy nam od początku, czyli co najmniej od 2

milionów lat. Posługiwania się abstrakcyjnym intelektem nauczyliśmy się dopiero ostatnio, czyli 200 tysięcy lat temu. Dla projektantów mody to cała wieczność, dla ewolucji – nieodległa przeszłość.

Podsumowanie Emocje służą rozumowi i są dla niego wsparciem, a nie przeszkodą. Pisał o tym już na początku XVIII wieku Bernard de Mandeville, holenderski filozof i ekonomista. W poemacie Bajka o pszczołach przekonywał, że emocje nie muszą być czymś złym. I mogą służyć pojedynczej osobie oraz całym społecznościom. Emocje grają pierwsze skrzypce w odkrywaniu sieci powiązań między ludźmi, tymczasem intelekt jest nie do zastąpienia przy eksplorowaniu i podbijaniu nowych lądów. Naturalnie rozum może pomóc w rozpoznawaniu relacji (łącząc nieoczywiste fakty), a emocje w odkryciach (zapewniając energię i nadzieję). Zazwyczaj jednak to dzięki namysłowi powiększamy status quo, a odczucia go bronią. Pewnie dlatego emocjonalnie nie lubimy większych zmian, mimo iż intelektualnie mogą być ciekawym wyzwaniem.

Umysł współpracujący, a nie rywalizujący Twoje życie to jeden wielki niekończący się sparing dwóch wybitnych graczy. Po jednej stronie stoją emocje, po drugiej – rozum. To silni zawodnicy, którzy nie lubią odpuszczać, zupełnie jak rodzeństwo. Jeśli dasz im wolną rękę, zamiast współpracować, jeden będzie dążył, aby drugiego zdominować i podporządkować. Emocje są niezmordowane, pełne zapału i wiecznie głodne zwycięstwa, zupełnie jak Cristiano Ronaldo. Rozum też ma chwile triumfu i niezmiernie rzadko poddaje się bez walki. Jego argumenty bywają bezlitosne i nie do odparcia, jak serwis Pete’a Samprasa[65]. Wszystko byłoby w porządku, gdyby wygrywał ten, który w danym momencie jest w lepszej dyspozycji. Problem zaczyna się, jeśli w twoim życiu któreś z rodzeństwa – emocje lub logika – biorą górę w każdej sprawie. W złożonych sytuacjach zamiast emocjonalnej intuicji kieruje tobą emocjonalna histeria, a w codzienności zdajesz się wyłącznie na złą irracjonalność. Z drugiej strony jeśli jedynym i niepokonanym zwycięzcą jest u ciebie nieczuły i bezwzględny intelekt, wchodzisz na prostą drogę ku socjo- lub psychopatii. Jeśli regularnie będziesz prowadzić sparingi między emocjami a rozumem, to sprawisz, że obaj zawodnicy staną się coraz lepsi, mądrzejsi i będą ci coraz lepiej służyć. Zwycięstwo któregoś z rodzeństwa to nie wszystko, a porażka to żaden wstyd, bo mecze to przecież kolejna forma treningu. Sportowcy biorą w nich udział, aby podnosić swoje umiejętności. Emocje z każdym sezonem będą sprawniej lawirować między pułapkami dnia codziennego, a rozum będzie się

uczyć coraz bardziej wyrafinowanych i skutecznych zagrań. Jaka w tym twoja rola? Prosta: pozwalaj, by mecze się odbywały, nie wysyłaj żadnego z zawodników na ławkę rezerwowych i ciesz się z każdego wyniku, bo przecież ostatecznym zwycięzcą jesteś zawsze ty. Jaka jest różnica między tobą a zawodowym sportowcem? Że około trzydziestki on kończy karierę, a ty zaczynasz się dopiero rozkręcać. Rozum pozwala przekroczyć doświadczenie i wzbogacić sferę uczuć. Jesteśmy (jak inne zwierzęta) reaktywni: w odpowiedzi na bodziec automatycznie pojawia się reakcja. Gdy bodziec dotrze do ciała migdałowatego, powstaje reakcja emocjonalna. Im więcej zdarzeń i sytuacji życiowych, tym bogatsze doświadczenie z bodźcami i pamięć tego, czy były przyjemne, czy przykre. Dzięki pamięci w przyszłości automatycznie dochodzi do unikania lub do zbliżania się do danego bodźca. Taka mądrość daje nam nieprzeliczalne korzyści, ale też sprawia, że stajemy się do różnych ludzi czy sytuacji uprzedzeni albo od czegoś czy kogoś uzależnieni i nie potrafimy się z tym uporać. Bo automatyzmy reagowania są zawsze szybsze i decydują za nas. Mamy jednak także i rozum. Ten działa na innej zasadzie, jest aktywny. Odwołuje się do doświadczenia dla wyciągnięcia wniosków, ale nie poprzestaje na kierowaniu się nim. Bo rozum (bez wychodzenia z domu i doświadczania rzeczywistości bezpośrednio) ogarnia nie tylko to, co „tu i teraz”, ale też przeszłość i (co szczególnie ważne) w jakimś sensie przyszłość: próbuje ją przewidywać, planować czy obmyślać sposoby jej ulepszania. Dzięki rozumowi możemy nie tylko odczuwać to, co czują inni ludzie (co umożliwia empatia), ale i próbować zrozumieć to, co się z innymi dzieje. Wszystkie te możliwości wymagają posłużenia się intelektem, a to oznacza, że pochłaniają czas i energię. Ale też dostarczają nam wielu różnorodnych korzyści. Rozum poszerza sferę naszych przeżyć emocjonalnych. Człowiek może walczyć o budowanie pomników ludziom przeszłości czy angażować się na rzecz ludzi jeszcze nawet nienarodzonych. Może stać się ekspertem w dziedzinie rozróżniania przyjemności: zauważyć, że przyjemniejsze jest wybranie się na korty tenisowe niż oglądanie telewizji, a bardziej pożyteczne leczenie zębów niż unikanie go ze strachu. To, o czym człowiek myśli i co sam uznaje za ważne, może stać się źródłem nowych emocji: wzruszeń, dumy czy poczucia niesprawiedliwości. Dzięki rozumowi nasze sądy stają się mniej pochopne, powierzchowne i skrajne. Dzięki rozumowi człowiek zyskuje własną niezależność i podmiotowość. Dzięki rozumowi może się stać mniej impulsywny, polubić wytrwałość, odpowiedzialność czy cierpliwość w oczekiwaniu na nagrodę. A badania wykazują, że to, co przemyślimy, ma wpływ nawet na nieświadome reakcje emocjonalne!

Maria Jarymowicz, profesor Uniwersytetu Warszawskiego

Harmonia emocji i rozumu Maria Jarymowicz, moja kochana Pani Profesor, od której europejska i amerykańska psychologia uczy się patrzeć na emocje w nowoczesny i interdyscyplinarny sposób, od lat przekonuje, że na emocje należy aktywnie wpływać, a nie jedynie im reaktywnie ulegać. W swoich artykułach i książkach opowiada, jak kontrolować i modyfikować złą irracjonalność, która prowadzi do dyskryminacji, przemocy i uprzedzeń, oraz jak dzięki refleksyjności stawać się podmiotem, który jest wrażliwy na innych, otwarty na różnorodność i wykraczający poza doświadczenie. Jestem wzruszony i dumny, że Pani Profesor zgodziła się napisać o tym kilka zdań specjalnie dla Emo Sapiens.

Poznaj siebie, ogólnie i szczególnie Jak wypracować harmonię między rozumem a emocjami? Poznaj siebie. Bądź świadomy tego, że mogą kierować tobą automatyczne reakcje przeciwko obcym oraz że irracjonalność może nie tylko kazać ci głupio wydawać własne pieniądze (mniejsza szkoda), ale też niesprawiedliwie osądzać innych (duża szkoda). Rozwijaj swoją podświadomość, pielęgnując różnorodność. Dbaj o intuicję, która będzie cię wspierać, jeśli tylko sprawisz, że twoje ciało będzie zdrowe a umysł czysty i wypoczęty. Używaj intelektu wtedy, gdy sytuacja jest nowa, gdy trzeba wyjść poza schematy, gdy musisz stworzyć coś kompletnie nowego – czyli bardzo często. Ale pamiętaj, jeśli chcesz przekuć słowa na czyny i zacząć działać, musisz się emocjonalnie zaangażować. Sama logika i racjonalne przekonanie „co powinno się zrobić” nie wystarczą. Bez pasji ani rusz! Poznaj siebie lepiej na dwóch wymiarach – ogólnym i szczególnym. Poznaj siebie jako człowieka – swój umysł, czyli to, co masz wspólnego z nami wszystkimi. Poznaj siebie samego – to, co masz unikalnego – czyli osobowość i doświadczenie. Jak zdobyć ogólną wiedzę o sobie? Pierwszy krok już za tobą. Czytaj książki, chociażby takie jak ta. Listę innych propozycji znajdziesz w rozdziale: CO WARTO PRZECZYTAĆ. Oglądaj mądre filmy i dokumenty o człowieku, jego umyśle, ewolucji, o powstawaniu cywilizacji, o naszej historii. O wszystkim, czego się dowiesz, koniecznie rozmawiaj ze znajomymi i z nieznajomymi. Dzięki temu rozwiniesz i utrwalisz nowo nabyte wiadomości. Drugim krokiem jest zdobycie szczególnej wiedzy o sobie. Jak do niej dotrzeć? Poprzez szczere rozmowy z tymi, do których masz zaufanie. Im więcej takich

osób i im więcej rozmów z nimi przeprowadzisz – tym więcej się dowiesz. Rachunek jest prosty. No i spaceruj, przynajmniej od czasu do czasu. Zacznij od kwadransa, potem będziesz chcieć więcej, zobaczysz. Nie musisz niczego kontemplować, po prostu wybierz się na przechadzkę. I pomyśl, że robisz to, bo… możesz. Wykąp mózg w multisensorycznych doznaniach, jakie dostarcza park, łąka czy kawałek przyrody, do którego masz dostęp. Twój umysł zostanie zaproszony do koncertu z naturą i żeby nie wypaść blado, sam się zmobilizuje i zharmonizuje. Nie wierzysz? To spróbuj. Ostatnim krokiem do wypracowania harmonii między rozumem a emocjami jest przestrzeganie zasad Dekalogu Emo Sapiens. Wieńczy on moją książkę. Napisałem go tak, żeby był ogólny, a jednocześnie konkretny. Starałem się podpalić wodę, pamiętasz? Jeśli weźmiesz sobie Dekalog do serca i jeśli nauczysz się obsadzać rozum i emocje w pisanych im rolach, a nie odwrotnie, sprawisz, że silniki, które cię napędzają i nawigują, będą pracować pełną mocą i przez długie lata. Tak aby być w dobrej formie ciała i umysłu na maturze… wnuków. Podoba ci się to? *** Przed tobą trzecia i ostatnia część książki. Emo PORADY to dwa rozdziały z praktycznymi wskazówkami, jak korzystać z umysłu Emo Sapiens oraz jak go pielęgnować i rozwijać. Najlepszy sposób nauki to działanie. A zatem do dzieła!

64 Rozróżnienie „dwóch umysłów”: Emo i Sapiens, jest zainspirowane przez koncepcje tzw. procesów dualnych. Jest ich wiele, wymienię tylko niektóre: płytkie i głębokie poziomy przetwarzania wg Craika i Lockharta; System 1 (gorący) i System 2 (chłodny) wg Kahnemana; „dolna” i „górna” droga reagowania wg LeDoux; procesy top-down i bottomup w teoriach neurokognitywistycznych; emocje i poznanie wg Zajonca; procesy automatyczne i kontrolowane wg Bargha; centralne i peryferyczne wg Cacioppo i Petty’ego; systematyczne i heurystyczne wg Eagly i Chaiken. 65 Pete Sampras (ur. 1971) – amerykański mistrz tenisa, 14-krotny triumfator turniejów Wielkiego Szlema. Niezwykły serwis był morderczo skuteczny, dzięki szczególnej budowie mięśni ramienia Pete’a.

Emo PORADY

Rozdział 9

Jak decydować, rozwiązywać i zachęcać

„Intuicyjny umysł jest świętym darem, umysł racjonalny jest jego wiernym sługą”. Albert Einstein, niemiecki fizyk

Na koniec najważniejsze: • Wcześniejsze rozdziały dały ci wiedzę, teraz dowiesz się, jak z niej korzystać • Myśl jak Emo Sapiens – emocje powiedzą ci Co, a rozum Jak i Dlaczego • Trudne decyzje podejmuj podczas spacerów • Rozwiązując problem, zanurz się w świecie, w ktorym powstał • Motywując, zaczynaj od emocji, a kończ logiką, nie odwrotnie

Mądrość Emo Sapiens Emocje nie stoją w sprzeczności z rozumem, tylko go wzmacniają. Porady typu: „wyzbądź się emocji” czy „spójrz na wszystko beznamiętnie” odcinają cię od źródła ponadczasowej wiedzy, którą Natura wbudowała w geny miliony lat temu. A zatem, po pierwsze, nie bój się myśleć emocjami, odczuciami, które pochodzą z twojego szóstego zmysłu – intuicji, z ciała, z żołądka, z wnętrzności, a także tymi, których pochodzenia nie potrafisz zlokalizować. To one powiedzą ci, Co zrobić. Czy trzeba się zbliżyć, czy lepiej się odsunąć; czy coś polubić, czy nie; czy coś wybrać, czy odrzucić. Po drugie, kiedy już przeczujesz, „co robić”, czas dopuścić do głosu intelekt i roztropność. To dzięki nim znajdziesz odpowiedź Dlaczego. Wyjaśnienie przyczyn, dla których chcesz coś zrobić, często bywa kłopotliwe albo wręcz niemożliwe. Trudno wymienić wszystkie powody, dla których kogoś kochasz (takie zadanie jest czasami nieco niebezpieczne). Poza tym wiedza o źródle pozytywnych lub negatywnych preferencji jest w dużej mierze utajona i niedostępna świadomemu namysłowi. Pewnie z tego powodu „dlaczego” jest opcjonalne i w wielu sytuacjach z niego nie korzystamy.

Odczucia są odpowiedzialne za ustalenie, CO ZROBIĆ. Namysł ma za zadanie powiedzieć, DLACZEGO oraz JAK TO ZROBIĆ. Energii potrzebnej do działania dostarczą emocje.

Po trzecie, cały intelekt skup na tym, Jak to zrobić. Znalezienie dobrego pomysłu oraz zaplanowanie i skuteczne przeprowadzenie działań wymagają ogromnego wysiłku, a potem jeszcze większej elastyczności oraz dopasowania do ciągle zmieniających się okoliczności. I wreszcie po czwarte, żeby to wszystko „sfinansować”, twój umysł zwróci się do emocji. Od milionów lat to one biorą na

siebie wszystkie wydatki związane z energią do działania i wdrażania pomysłów. Bez zaangażowania emocjonalnego mielibyśmy do czynienia jedynie z pobożnym życzeniem lub jałowym działaniem.

Myśl jak Emo Sapiens Mniej czy więcej niż dziewięć? Czy możliwe jest podjęcie decyzji wyłącznie na podstawie logiki? Bez wsparcia intuicji, bez przeczucia? Tak, ale jeśli problem jest prosty, tzn. tworzy go 7 ±2 informacji. Wtedy nie musisz odpalać biologicznych superprocesorów szóstego zmysłu, konwencjonalne sposoby – świadomość i pamięć robocza (czyli uwaga) – dobrze wykonają swoje zadanie. Ich pojemność, mimo że ograniczona, wystarczy, aby przeanalizować możliwe kombinacje i wybrać tę najlepszą. Ale jeśli informacji jest więcej niż 9, musisz liczyć albo na łut szczęścia, albo na mózg i ciało. Co wybierasz? Jeśli to drugie, czytaj dalej.

Wizualizuj i werbalizuj Aby myśleć jak Emo Sapiens, połącz siłę rozumu z potęgą emocji. Zacznij od logiki. Dokonaj przeglądu wszystkich posiadanych świadomie informacji. Zwizualizuj osoby i zdarzenia, jakie mogą być powiązane z badaną przez ciebie sprawą. Jeśli to zrobisz, twój mózg będzie pracował wydajniej, zwłaszcza gdy jesteś wzrokowcem.

Połącz potęgę świadomego namysłu z nieograniczonymi zasobami utajonej wiedzy i odczuć. Zaktywizuj werbalnie i sensorycznie wiedzę i idź na spacer. Pozwól procesom utajonym pracować pełną parą. Decyzja CO należy do ciała, interpretacja JAK do intelektu.

Wizualizacja zapewnia konkretność. Jeśli myślisz o osobie, z którą pracujesz, najlepiej popatrz na jej fotografię. Zamiast pomyśleć: „nowe mieszkanie, które chcę kupić”, obejrzyj zdjęcie albo jeszcze lepiej wybierz się i pooglądaj mieszkanie osobiście, tak aby nakarmić sensorycznymi informacjami pozostałe, pewnie wygłodniałe, zmysły. Spróbuj też werbalizacji – wypowiedz na głos

kluczowe fakty, które mogą mieć powiązanie ze sprawą. Będzie to taka „dźwiękowa wizualizacja” – szczególnie ważna, jeśli jesteś słuchowcem.

Pozwól działać podświadomości Przegląd informacji, werbalizacja i wizualizacja pobudzą pokłady podświadomej wiedzy, jaka w tobie drzemie. Nastąpi automatyczna aktywizacja utajonych sieci skojarzeniowych, a one błyskawicznie spenetrują zakamarki twojej kory mózgowej, układu limbicznego i struktur podkorowych oraz wyciągną dane z peryferycznego układu nerwowego z mózgiem trzewnym na czele. Nieźle, co? Teraz dysponujesz już całkiem pokaźną pulą informacji, jawnych i utajonych. Myślenie przeszkadza w myśleniu. A dokładniej – myślenie świadome przeszkadza w myśleniu nieświadomym. Potwierdził to na początku XXI wieku holenderski psycholog Ap Dijksterhuis. Przeprowadził eksperyment, w którym przedstawił 3 oferty domów. Każda zawierała zdjęcie i 12 konkretnych informacji o nieruchomości (koszt, lokalizacja, parametry itp.) Zarówno domy, jak i oferty były do siebie bardzo podobne, niemniej różniły się na tyle, że zawodowi rzeczoznawcy wskazywali jednoznacznie, która propozycja jest najlepsza. Dijksterhuis poprosił o podobną ocenę, ale podzielił badanych na 3 grupy. Pierwszym polecił, by wyboru dokonali w sposób konwencjonalny, czyli analizując plusy i minusy ofert. Drudzy mieli przeczytać oferty i po prostu wybrać najlepszą. Trzecią grupę poproszono, by zapoznali się z ofertami, a potem przez pół godziny w ogóle o nich nie myśleli. Po tym czasie mieli wskazać najlepszy dom. Okazało się, że trzecie podejście jest najbardziej skuteczne. Naukowiec zinterpretował te wyniki w następujący sposób: „Jeśli załadujesz umysł wiedzą, a potem dasz mu czas, by ją przetrawił, twoja podświadomość wykona za ciebie całą pracę”. Działa to tym lepiej, im więcej informacji musisz wziąć pod uwagę. Natomiast jeśli danych do przetworzenia jest mało (np. 4), skuteczniejsza od podświadomości będzie racjonalna analiza. Nie obawiaj się, procesory, które będą to przetwarzać, mają nieograniczoną pojemność i szybko poradzą sobie z każdym, nawet megazłożonym zadaniem. Takie rzeczy jak informacyjne przeładowanie mogą się przytrafić nowicjuszowi, czyli świadomości, ale nie starej gwardii, jaką jest mózg i ciało. Powiem więcej, na pewien czas lepiej powstrzymaj manualną świadomość od pomagania w automatycznym przetwarzaniu. Jej asysta nic nie da, a może przeszkodzić. Twój mózg i ciało są teraz w stanie przepływu (patrz: AUTOMATYZMY). Są Lewisem Hamiltonem, który pędzi swoim bolidem po

krętych uliczkach toru w Monte Carlo, są Lang Langiem, którego palce biegają po białych i czarnych klawiszach fortepianu w rytm La Campanelli Franciszka Liszta, są Normanem Fosterem kreślącym szkic gmachu nowej opery[66].

Wyłącz analityczne myślenie Skupianie się, aby dopomóc w automatycznym przepływie, jest tyleż rozczulające, co nieskuteczne. To trochę tak, jakby dwuletni szkrab (ręczne sterowanie) chciał pomóc we wsadach dryblasom z NBA (automat). Co zrobić, żeby było dobrze? Trzeba wyprowadzić dzieciaka na spacer do parku, żeby nie przeszkadzał. W przenośni i dosłownie. Zabierz młodziutki intelekt na spacer, a tym samym pozwól doświadczonym emocjom pracować pełną parą. Postaraj się nie myśleć o problemie, wyłącz analityczne myślenie. Łatwo mówić, ale jak tu nie myśleć o czymś, i to na zawołanie? W psychologii jest nawet taki eksperyment: „Proszę nie myśleć o białym niedźwiedziu”. Automatycznie do głowy przychodzą wtedy skojarzenia z całą masą misiów polarnych – zjawisko to nazywa się procesem ironicznym. Tym niemniej mamy na to sposób – patrz ramka. Odliczanie wstecz to niezwykłe w swojej prostocie zadanie, które całkiem skutecznie odziera system poznawczy z pamięci roboczej. Nie uda ci się skoncentrować na niczym, także na problemach. I o to chodzi! Jak o niczym nie myśleć. Jeśli nie potrafisz przestać myśleć, również w tej sprawie pomoże ci neuronauka. Użyj sprawdzonego ćwiczenia na oczyszczenie głowy (czyli stuprocentowe zajęcie pamięci roboczej): (1) Odliczaj od 1000 w dół. (2) Zamiast co 1, odliczaj co 7. 1000, 993, 986… (ja tutaj zaczynam się gubić). (3) Jeśli jesteś matematycznym geniuszem, podnieś sobie poprzeczkę i odliczaj co 13 albo co 27. A jeśli cyborgiem, to co 2,74. (4) Rób to także wtedy, gdy z powodu gonitwy myśli nie możesz zasnąć. Neuronauka aktualizuje wiedzę ludową, żeby zasnąć, trzeba odliczać barany, ale w dół i co 7. Jeśli nabierzesz wprawy (a dzięki automatyzacji stanie się tak szybciej, niż myślisz), to zmień interwał. Kiedy będziesz już czempionem liczb naturalnych, zajmij się dziesiętnymi albo ułamkami. A jeśli będziesz regularnie chodzić na spacery, aby poszukiwać inspiracji i rozwiązań, wsteczne odliczanie nie będzie ci już więcej potrzebne. Zyskasz kontrolę nad umysłem, zupełnie jak ci, którzy ćwiczą mindfulness.

Korzystaj z wiedzy Co, Jak i Dlaczego

A dalej już wiesz – korzystaj z wiedzy Co, Jak i Dlaczego. Spaceruj albo popracuj w ogrodzie, po to by posłuchać ciała – Co zrobić, potem namyślić się – Jak to zrobić, a jeśli tego chcesz, pogłówkować – Dlaczego. Gdy sytuacja wymaga, aby podwinąć rękawy i zacząć działać, nie martw się – emocje wyposażą cię w odpowiednią liczbę batoników energetycznych. „I gra muzyka!”, jak mawiał mój dziadzio.

Podejmuj decyzje jak Emo Sapiens Wyobraź sobie, że musisz postanowić, czy wyjechać, czy zostać. Zmiana może dotyczyć czegoś miłego bądź przykrego (zasady są identyczne). Nie ma łatwej odpowiedzi, miotasz się od jednej opcji do drugiej. Chcesz wiedzieć, jak podjąć decyzję? Sam namysł i logika nie wystarczą, chyba że problem jest prosty, a załóżmy, że nie jest. Jeśli chcesz być Emo Sapiens, zaproś do współpracy szósty zmysł, czyli intuicję, podświadomość i odczucia. Zrób to w czterech krokach.

Załaduj głowę informacjami, pozwól utajonej pamięci je przetrawić. Wyobraź sobie decyzję, a najlepiej ją zwizualizuj. Najwłaściwszą wskażą ci sygnały z ciała. Uzasadnienie oraz plan działania będzie dziełem intelektu. Emocje dadzą ci siłę do realizacji decyzji.

Krok 1 Załaduj głowę jak największą liczbą informacji „za” i „przeciw”. Przypomnij sobie

wszystkie argumenty: za tym, żeby wyjechać, i za tym, żeby zostać. Uwaga: nie oceniaj ich, nie szukaj, które są ważniejsze, a które mniej ważne. Tylko je sobie odśwież, zaktywizuj w swojej pamięci. Pobudzisz wtedy do pracy podświadomość.

Krok 2 Udaj się w spokojne i miłe miejsce. Najlepiej sprawdza się łono natury: park, las, ogród, łąka. Im mniej ludzi, tym lepiej. Z czasem, kiedy dojdziesz do większej wprawy, będziesz w stanie spacerować po korytarzach swojej firmy albo po Central Parku w porze lunchu, ale na razie szukaj odosobnienia. Wyłącz telefon – nie na mute, ale na off. Spaceruj tyle, ile trzeba – jednym wystarcza kwadrans, inni potrzebują godziny, zależy też, jak skomplikowana jest decyzja, którą musisz podjąć. Nie myśl o niczym, a już na pewno nie o problemie. Skoncentruj się na tym, jak śpiewają ptaki, jak pachną trawa i drzewa, jak chmury przesuwają się po niebie. Nie pozwalaj, aby świadome myślenie wcinało się podświadomości. Daj jej spokojnie pracować.

Krok 3 Poczujesz, kiedy nadejdzie moment. Wtedy zadaj sobie pytanie: „Wyjechać czy zostać?”. Wypowiedz na głos, zwerbalizuj to, co pierwsze przyjdzie ci na myśl, np.: „Zostać!”. Następnie zwizualizuj, że zostajesz. Wyobraź sobie, jak oznajmiasz to innym i obserwujesz ich reakcje. Jak wracasz do domu, żeby rozpakować walizki i przygotować się do kolejnego dnia życia i pracy. A jeśli twoje usta powiedzą: „Wyjechać!”, wyreżyseruj w głowie moment, kiedy mówisz o tym wszystkim dookoła. Jak reagują? Wyobraź sobie, że się pakujesz, a następnie wsiadasz z bagażami do samochodu, który cię wiezie do innego miejsca, na dworzec lub na lotnisko. Teraz najważniejsze. W trakcie wizualizacji wsłuchaj się w reakcję swojego ciała (czyli w sygnały, które są wysyłane z interoreceptorów do kory przedczołowej). Odczujesz wtedy odpowiedź – Co robić. Posłuchaj swoich trzewi, przeczucia, motyli w brzuchu, wewnętrznego głosu, intuicji, szóstego zmysłu. Pamiętaj, to nie będzie precyzyjny werdykt z uzasadnieniem. Zamiast tego pojawi się nieprzyjemne napięcie związane ze strachem albo cisza lub przyjemne ciepełko jako oznaka ulgi. Zamiast myśleć, poczujesz, co masz zrobić. Spokój, cisza to znaki, że ciało mówi „tak”. Nieprzyjemne napięcie to sygnał „nie” – jest coś, co je niepokoi.

Krok. 4 Jeżeli zżera cię ciekawość Dlaczego, z jakiego powodu mózg i ciało postanowiły „tak” albo „nie”, użyj rozumu, który zanalizuje możliwe przyczyny. Pamiętaj, że intelektualne uzasadnienie może paść ofiarą postświadomej racjonalizacji (więcej w: IRRACJONALNOŚĆ). Jeśli nie chcesz wiedzieć „dlaczego?”, nie wstydź się, takich osób jest wiele. Najważniejsze, że już wiesz, co robić. Teraz trzeba opracować plan działania, czyli Jak? Nie szczędź na to wysiłku intelektualnego. A potem konsekwentnie monitoruj, czy wszystko przebiega zgodnie z planem.

Podsumowanie Jeśli zdecydujesz nagrodę. Będą zaangażowaniem, współpracują. Jak do działania!

się podjąć decyzję według powyższego przepisu, otrzymasz nią większe zasoby energii, zwane emocjonalnym które wytwarza się, kiedy rozum i emocje harmonijnie widzisz, harmonia umysłu się opłaca – daje ci większego kopa

Rozwiązuj problemy jak Emo Sapiens Wszystko gra, a nic nie gra Czasem rozwiązanie problemu nie nastręcza większych trudności. Przynajmniej tak ci się wydaje. Proponujesz wyjście z sytuacji, które jest idealne. Planujesz, że sprawy potoczą się prosto i szybko. Niestety wbrew przewidywaniom nie udaje się rozwiązać konfliktu. Ktoś nadal jest obrażony, a nawet uważa, że twoje zachowanie było stronnicze. Nie wierzysz własnym uszom, czy to może być prawda? Przecież kierowały tobą czyste intencje i chęć bezinteresownej pomocy, a tu taka niesprawiedliwa ocena! Albo inna sytuacja. Cały twój zespół jest bardzo zaangażowany, wszyscy pomagają ci, kibicują. We wspólnym interesie leży, abyście szybko znaleźli rozwiązanie. Niestety to, co stworzyliście, okazuje się najzwyczajniej w świecie nieskuteczne. Jak to możliwe? Wszystko było przecież starannie przemyślane i zaplanowane. Dlaczego nie wyszło? Skąd ta porażka? W obu przypadkach do rozwiązania problemu użyto rozumu, ale bez wsparcia ze strony emocji. Wysłuchano, co ma do powiedzenia logika, analiza, intelekt. Zabrakło mądrości ciała i utajonej wiedzy. Była precyzyjna analiza faktów, krok po kroku, informacja po informacji. Tyle że świadomość (świadoma uwaga, świadome uczenie się, świadoma pamięć)

ogarnęła jedynie niewielką liczbę danych, więcej nie była w stanie.

Kiedy namysł, a kiedy przeczucie? Analityczne rozwiązania są raz skuteczne, raz nie. Zależy, czy dotyczą kwestii mniej, czy bardziej złożonych. Jeśli pracujesz nad umową lub kontraktem, przeprowadzasz jakieś obliczenia, analizujesz rachunki, rozliczenia podatkowe – w tych wszystkich i wielu innych przypadkach logiczny namysł jest niezbędny i wystarczający. Ale jeśli problem dotyczy materii ludzkiej – nie wystarczy, musisz uruchomić przeczucia. Twój umysł musi uwzględnić mnóstwo danych, często subtelnych, nieostrych, trudnych do ubrania w słowa. Wszystkie dotyczą związków – jakie panują relacje, kto z kim trzyma, kto kogo nie lubi, kto za kim się wstawi, kto okaże się bierny, kto ma dobry dzień, kto przeżywa zły okres. To informacje psychologiczne i socjologiczne. Żeby było jeszcze trudniej, problem może mieć podłoże kulturowe, światopoglądowe, religijne, polityczne, a nawet może być związany z porą roku i pogodą. Niczego nie lekceważ. Nigdy nie wiadomo, co okaże się punktem zapalnym, co zmotywuje, a co zniechęci. Świadomy namysł nie potrafi oswoić takiej rzeszy danych, za to dzięki procesom utajonym mózg i ciało sprytnie je zgromadzą, uporządkują, a następnie podejmują decyzję – Co. Bezszelestnie i w tle. Emo Sapiens znajduje właściwe rozwiązanie, bo myślenie rozpoczyna nie od namysłu, ale od odczuwania. Używaj swoich biologicznych megaprocesorów, które pracują dla utajonego uczenia i pamięci, peryferycznego widzenia, przeduwagowego nabywania informacji słuchowych, zapachowych, dotykowych, bezwiednego wykrywania mikroekspresji i kowariancji. Brzmi skomplikowanie? Dla ręcznie sterowanego intelektu tak, ale nie dla automatycznego szóstego zmysłu. On sobie z tym poradzi, jeśli tylko dasz mu zielone światło.

Zanurz się w świecie związków i relacji Co zrobić, by uruchomić intuicję i nakierować ją na rozwiązanie problemu? Zacznij obracać się w świecie związków i relacji – tam, gdzie powstał spór, a mózg zacznie wszystko nagrywać i przetwarzać. W pracy – przechadzaj się po firmie, rozmawiaj z ludźmi, jedz z nimi lunch, a po pracy pójdź do baru lub na mecz. Tak robią dobrzy menadżerowie i liderzy. Przyglądaj się dyskretnie, ale bacznie ich twarzom, głównie oczom, zawsze przyjaźnie się uśmiechając. W domu – zacznij przygotowywać posiłki z żoną lub mężem, pobaw się z dziećmi, pójdź na spacer z mamą, a z przyjaciółką na zakupy (albo odwrotnie). Rób to wszystko po to, aby mózg zarejestrował niewidoczne gołym okiem relacje i odczucia. Aby zdobył miękką wiedzę głęboko zaszytą przed okiem

chłodnego intelektu. Aby zaktualizował ją i porównał z matrycami zapisanymi w utajonej pamięci (więcej w: INTUICJA. Sekcja 1). I by cały czas nasłuchiwał, co szepce ciało. Ono zasygnalizuje, co jest ważne, kto ma szczere intencje, kto naprawdę się cieszy, kto jest na granicy wyczerpania, kto chce pomóc. Aby rozwiązać złożony problem, nie zasiadaj w odosobnionym gabinecie logiki, bo ta wyposaży cię w informacje konkretne, ale niestety powierzchowne. Najpierw musisz poznać ważne dla emocji niuanse, które mogą być nieostre i trudne do werbalizacji. Dopiero potem zwróć się do rozumu, aby pomógł ci postąpić właściwie.

Zanurz się w świecie, który wytworzył problem. Sygnały z ciała podpowiedzą ci, gdzie on się kryje. Wymyśl rozwiązania i idź na spacer. Posłuchaj, na które z nich reagujesz najlepiej. Namyśl się nad planem działania. Energię do wdrożenia dostaniesz, jak zwykle, od emocji.

Krok 1 Na samym początku musisz wejść do środowiska, w którym występuje problem. Patrz na ludzi, na ich twarze, słuchaj nie tylko co, ale i jak mówią. Jak wyglądają ich codzienne rutyny. Jeśli tylko uda ci się zdobyć ich zaufanie na tyle, aby wpuścili cię do kręgu i uznali za swojego, pogratuluj sobie! Jesteś już w połowie drogi. Nie wysilaj się, nie analizuj, po prostu bądź tam i pozwól pracować procesom utajonym.

Krok 2 Po jakimś czasie – dzień, tydzień, dłużej – twój mózg i ciało zaczną odczuwać, gdzie jest zlokalizowany problem. Postronni obserwatorzy wyposażeni wyłącznie w logikę będą się dziwić – nad czym tu deliberować, przecież rozwiązanie jest proste i na wyciągniecie ręki! Po co tyle zachodu? No cóż, oni są na zewnątrz tego wszystkiego i dlatego nie znajdą rozwiązania. A ty jesteś już w środku.

Krok 3 Kiedy już przeczuwasz, w czym tkwi problem, uruchom całą świadomą wiedzę, jaką posiadasz. Ostrzem logiki wyekstrahuj problem i zwizualizuj możliwe rozwiązania, po czym idź na spacer, by posłuchać, co podpowiada ci ciało. Będziesz wiedzieć, co dalej.

Podsumowanie Jeśli do rozumu przyłączysz emocje, będziesz bliżej rozwiązania problemu. Z pomocą przyjdą ci intuicja (wprowadzi mnóstwo nowych danych do mózgu) i podświadomość (zestawi je z bezkresnymi informacjami zapisanymi w pamięci długotrwałej). A czucie trzewne i markery somatyczne upewnią cię, czy dobrze rozumujesz. Jeśli jeszcze nie masz takiego doświadczenia, jeśli wsłuchanie się

w ciało jest ci obce – zrób pierwszy krok, spróbuj. Przed tobą robiło tak wiele sławnych oraz miliony anonimowych osób. Może niektórych z nich masz na wyciągnięcie ręki? Słuchają szóstego zmysłu po to, by lepiej rozumieć innych ludzi, odczuwając na własnej skórze ich obawy, potrzeby i marzenia. Oni słuchali szóstego zmysłu Spartakus – żył w I wieku p.n.e. Był rzymskim niewolnikiem i gladiatorem, organizatorem i przywódcą największego w starożytnym Rzymie powstania niewolników (73–71 p.n.e.). Zapalił do walki ok. 100 tysięcy ludzi. William Wallace (1270–1305) – bohater narodowy Szkocji, przywódca powstania przeciwko Anglii. Rozbił silniejszą od powstańczej armię angielską króla Edwarda I, broniąc szkockiej niepodległości. Jego postać spopularyzował film Braveheart. Waleczne Serce (1995) z Melem Gibsonem w roli głównej. Gertrude Bell (1868–1926) – charyzmatyczna podróżniczka, działaczka polityczna, pasjonatka i znawczyni Bliskiego Wschodu, określana mianem „córki pustyni”. Jako pierwsza i jedyna kobieta zdobyła tak duży autorytet wśród Arabów, że ci zaczęli nazywać ją chatun – panią. Wywarła duży wpływ na powstanie państwa Irak. W filmie Wernera Herzoga zagrała ją Nicole Kidman. Coco Chanel (1883–1971) – najsłynniejsza projektantka w historii mody, która zrewolucjonizowała sposób ubierania się i na 6 dziesięcioleci stała się ikoną paryskiego krawiectwa wysokiego i klasycznej elegancji. Nazwana „Ministrem Mody”.

Motywuj jak Emo Sapiens Jak rzucić palenie na dobre Wszyscy dobrze wiemy, że palenie jest niezdrowe. Nie trzeba do tego nikogo przekonywać. Niestety, ani rozumowe argumenty, ani silna wola nie pomagają pozbyć się tego nałogu. Znając budowę mózgu, wiesz już, że najlepiej pobudzają do działania emocje. A zatem oto przepis, jak rzucić palenie – uwaga – oparty wyłącznie na emocjach. Bez odwoływania się do głosu rozsądku, logiki, silnej woli. Jeśli ktoś naprawdę chce rzucić palenie, próbował wiele razy, ale nigdy mu nie wychodziło, niech sam wypróbuje i przekona się, że przepis ten zadziała natychmiast i na pewno. Emocje, do jakich się odwołuje, nie są może zbyt chwalebne, ale nie chodzi o elegancję, lecz o skuteczność, dobrze mówię? Nie palisz? Wybierz inną sprawę, z którą chcesz skończyć. Okej, oto co trzeba zrobić. Zaczynasz od publicznego zobowiązania się, że już nigdy nie tkniesz papierosów. Robisz to albo w trakcie rodzinnego obiadu, albo na Facebooku

(wybierz, które bardziej ci odpowiada). Następnie mianujesz niezależnego jurora, który będzie sumiennie sprawdzał, czy wywiązujesz się z obietnicy. Może to być przyjaciel, mąż, żona, ktokolwiek, kto ma z tobą częsty kontakt. Ustalasz finansową karę za każdego papieroska, którego zapalisz (to znaczy na pewno nie zapalisz, bo przecież masz silną wolę, tak tylko na wszelki wypadek się zabezpieczasz). Im kara wyższa, tym lepiej. Ile postawisz? No dobrze, czas na niespodziewany zwrot akcji, na coś, co odróżni ten przepis od setek innych porad, jak rzucić palenie. Czas na geniusz emocji – mianuj niegodziwego adresata, czyli kogoś, kto cię skrzywdził, nadużył, zdradził, porzucił i kogo z całego serca nienawidzisz. To właśnie na jego konto każdorazowo będziesz transferować środki. Rozumiesz? Za każdą zapaloną fajkę płacisz karę komuś, kto wyrzucił cię z pracy, publicznie poniżył, zabrał ukochaną osobę. I koniec. Przed paleniem będą cię powstrzymywać nie silna wola i obawa przed rakiem płuc, ale zawiść na myśl o tym, co twój wróg zrobi z twoimi pieniędzmi. Uprzedzałem, że niezbyt chwalebny to motywator, ale jaki skuteczny! Bagaż argumentów logicznych – choroby, koszty, nieprzyjemny zapach – może być użyty do wsparcia i utrzymania końcowego efektu, ale lawinę wywoła emocja – zawiść. Uwaga, jeśli jesteś szczęśliwą osobą, która nie ma wroga, to przelewaj karę na konto jakiejś niegodziwej partii politycznej albo organizacji. Raczej nie powinno być kłopotów, by je znaleźć.

Trener i jego drużyna Emocje motywują do działania lepiej niż cokolwiek innego. Są źródłem porywów serca, ale także energii do zwykłych codziennych działań. To samo dzieje się w relacjach z ludźmi. Najwięcej zyskujesz, gdy u podstaw porozumienia odwołujesz się do emocji. Prośba, aby coś zrobić, może być uzasadniona, mądra i przydatna, ale wcale nie gwarantuje to, że będzie skuteczna i nakłoni do pożądanych zachowań. Wiele pomysłów, jak skłonić ludzi do podejmowania pożytecznych aktywności (np. segregowania śmieci, oszczędzania wody, chodzenia na okresowe badania), jest potrzebnych i ma sens, niestety w praktyce nie spotyka się z należytym odzewem. W realnym świecie ludzie nie zmieniają nawyków pod wpływem rzeczowej argumentacji. Nawet jeśli przyczyni się ona do zmiany poglądów, niekoniecznie nakłoni do odstąpienia od starych upodobań. Dobre chęci czy szczere poparcie dla najbardziej szlachetnych pomysłów nie zawsze przekładają się na działanie, a słowa nie przekuwają się w czyny. Badania psychologiczne pokazują, że współczynnik korelacji pomiędzy postawą a zachowaniem wynosi średnio 0,3, czyli jest bardzo umiarkowany. Od opinii do wprowadzenia jej w życie droga jest kręta i wyboista. Mimo dobrej woli i szczerych chęci wszystko pozostaje po staremu. Dlaczego tak się dzieje? Pomyśl o intelekcie jako o mądrym trenerze, a o emocjach jako o oddanej drużynie. Trener, czyli intelekt, chce zmian, opracowuje dobrą

strategię, ale do realizacji koncepcji potrzebuje swoich dzielnych zawodników. Bez ich zaangażowania wszystkie plany pozostaną jedynie pobożnymi życzeniami. Z kolei sama drużyna bez mądrego i doświadczonego coacha zrobi niewiele. Pomyśl tylko, ile jako gatunek osiągnęliśmy bez trenera przez blisko 2 miliony lat, a ile z nim przez ostatnie 70 tysięcy. Aby odnieść sukces, potrzebujesz rozumu do opracowania planu i emocji do wprowadzenia go w życie.

Intelekt to świetny trener, który analizuje sytuacje i szuka rozwiązań. Emocje to jego dzielna drużyna, z którą dąży do upragnionych celów. Lepsza współpraca to więcej sukcesów.

Zastosuj sekwencję: Czuj – Działaj – Myśl Pomaganie innym, dbanie o siebie, o środowisko – do tego nie trzeba namawiać, wszyscy wiedzą, że to jest dobre, cała trudność polega na wdrożeniu tej wiedzy w życie. A jak wygląda sytuacja, gdy ktoś nie ma tej wiedzy? Gdy trzeba go

najpierw do czegoś przekonać? Aby skutecznie zmotywować do działania, należy postępować zgodnie z naturalną harmonią mózgu (odkrycie LeDoux, pamiętasz?), czyli zgodnie z sekwencją: Czuj – Działaj – Myśl. Najpierw musisz wzbudzić emocje, następnie pokaż, co trzeba zrobić, a na końcu użyj racjonalnych argumentów. Skuteczna edukacja, wychowanie i perswazja wpisują się w ten mechanizm. Przyda ci się, jeśli jesteś lub będziesz nauczycielem, rodzicem albo jeśli zajmujesz się biznesem.

Krok 1 Na początku zrób coś, aby zwrócić na siebie uwagę i stworzyć dobre nastawienie. Kiedy uda ci się wprowadzić kogoś w dobry nastrój, zwiększysz szansę, że lepiej zapamięta to, co mu przekażesz. Pamięć działa szczególnie dobrze, jeśli towarzyszą jej emocje.

Krok 2 Modeluj pożądane zachowanie, aby było wiadomo, czego konkretnie chcesz nauczyć i na czym konkretnie ci zależy. Nie wykładaj, tylko pokazuj, najlepiej na własnym przykładzie. Jeśli poprzez ruch uda ci się pobudzić neurony lustrzane osoby, z którą rozmawiasz, automatycznie zyskasz jej pełne zaangażowanie.

Krok 3 Na koniec dostarcz fakty, aby ugruntować wiedzę, odpowiedzieć na ewentualne wątpliwości i utrwalić efekt końcowy. Bez wprowadzenia konkretnej wiedzy i informacji osiągniesz jedynie dobre wrażenie, a tobie chodzi przecież o coś więcej – o to, by zachęcić osobę do działania.

Na początku przyciągnij uwagę, nastaw wszystkich pozytywnie. Modeluj, co trzeba zrobić, pokaż, co zamierzacie osiągnąć. Dopiero teraz dostarcz fakty, by utrwalić wiedzę, rozwiać wątpliwości i podtrzymać motywację.

Podsumowanie Model neuroperswazji przypomina nieco pracę dawnych fotografików, którzy w ciemni wywoływali zdjęcia. Najpierw zanurzali je w wywoływaczu (ty

wzbudzasz emocje), a potem w utrwalaczu (ty dostarczasz fakty). Nie odwrotnie.

Jak gasić wzbudzone emocje Emocje zawsze są pierwsze, ale bywają sytuacje, w których zamiast je wzbudzać, trzeba rozpocząć od ich wygaszenia. Myślę o kłótniach oczywiście. Kiedy do telewizyjnego studia wchodzą politycy konkurujących partii, atmosfera jest bardzo zagęszczona emocjonalnie (często na pokaz, ale to już inna historia). Nie ma co liczyć na rzeczową dyskusję i przekonanie do swoich racji. Ale jeśli do sporu dochodzi w pracy, a szczególnie w domu, wtedy wszystkim stronom powinno zależeć na znalezieniu rozwiązania i dogadaniu się. Co wtedy zrobić? Postarać się zrozumieć (i poczuć dzięki neuronom lustrzanym) racje powodujące drugą stroną? Tak. Koncentrować się na rozwiązaniu problemu, a nie atakach osobistych? Tak. Mieć na uwadze, że konflikt może być spowodowany nie tyle złą wolą drugiej strony, co jej irracjonalnością? Tak. (A może i po swojej stronie doszukasz się jakiejś maleńkiej niedoskonałości, kto wie?) Wypracować obustronne ustępstwa, aby przybliżyć stanowiska? Tak. Ustalić plan przeprowadzenia postępowania naprawczego i określenia, co będzie efektem końcowym? Tak. Ale wszystko to pod jednym warunkiem. Gdy siadamy do stołu, nie może być negatywnego napięcia (wzmacnianego przez adrenalinę i kortyzol, pamiętasz?). Jak to zorganizować, jak zmęczyć mięśnie – to pozostawiam twojej wyobraźni. Powiesz, że nie będzie łatwo. Że nigdy nie postępowaliście tak wcześniej. Ty i ja wiemy, że jeśli tylko obu stronom zależy na znalezieniu rozwiązania (najlepiej w równym stopniu), to warto spróbować. Może spotkajcie się za kwadrans przy tym samym stole, tyle że zdyszani? Pamiętaj, że ma to być krótki, ale intensywny wysiłek fizyczny, a nie lekkie rozciąganie i spokojna rozgrzewka. „Drugi gniew jest lepszy niż pierwszy” – przekonasz się na własnej skórze. Już sam fakt, że przed kłótnią zaczynacie się gimnastykować, powinien rozluźnić atmosferę, wyobraź sobie to tylko. A tak na marginesie, jaki piękny byłby świat, gdyby krewcy politycy przed wejściem do telewizyjnego studia robili obowiązkową serię przysiadów. Podziel się ze mną i z innymi Wypróbuj zalecane przeze mnie techniki podejmowania decyzji, rozwiązywania problemów i motywowania. Jeśli chcesz się podzielić swoimi doświadczeniami – odwiedź stronę emosapiens.pl/porady. Poznasz tam również historie, które nadesłali inni.

66 Lewis Hamilton (ur. 1985) – mistrz świata Formuły 1. Lang Lang (ur. 1982) – chiński wirtuoz fortepianu. Franciszek Liszt (1811–1886) – XIX-wieczny węgierski kompozytor i wirtuoz fortepianu. Norman Foster (ur. 1935) – jeden z najlepszych współczesnych architektów.

Rozdział 10

Dekalog Emo Sapiens

„Módl się do Boga, ale wiosłuj do brzegu” (arabskie przysłowie)

Parafrazując mądrość arabskiego przysłowia: • Zaufaj intelektowi, ale wspieraj go odczuciami, które wysyła ci ciało • Wykorzystuj oba źródła swojej mądrości: Emo i Sapiens • Ucz się, doświadczaj, bądź blisko natury i ludzi oraz dbaj o siebie. Wszystko, o czym mówiłem ci na poprzednich stronach, można sprowadzić do Dekalogu, dziesięciu przykazań. To twój przewodnik, który zawiera wiedzę oraz praktyczne wskazówki, co robić. Stosuj go, zgłębiaj, nie ustawaj. Przekonaj się o skłonności swojego umysłu do cudowności. Poczujesz bliskość innych i uświadomisz sobie, jaki wspaniały świat cię otacza. Rozpocznij swoją podróż teraz. Powodzenia!

Poznaj siebie. Zwiększysz kontrolę nad umysłem Poznawaj mózg i umysł. Pytaj, szukaj i odkrywaj. Im więcej wiesz, tym lepiej możesz poznawać i rozumieć siebie. Tym lepiej wykorzystasz swój talent i będziesz mieć więcej kontroli. Dzięki poznaniu siebie staniesz się dzielnym kapitanem na morzu, który czasami musi stawić czoła huraganom, a czasami flaucie. Kapitan, który zna na wylot swój statek i załogę, okiełzna szalejące fale, a kiedy trzeba, wypełni żagle wiatrem. Poznaj siebie jako człowieka. Odkryj to, co masz wspólnego z nami wszystkimi, czyli umysł. Czytaj o nim książki, oglądaj filmy dokumentalne, dowiaduj się o najnowszych odkryciach z miesięczników popularnonaukowych. Poznaj siebie jako jednostkę. Odkryj, co masz unikalnego, czyli osobowość i doświadczenie. Dzięki treningowi różnorodności będziesz mieć dużo okazji, aby zobaczyć się w całkiem nowych sytuacjach. Rozmawiaj często z bliskimi, oni szczerze i przychylnie pokażą ci, w czym jesteś super, a co warto poprawić. Miej świadomość, że drzemią w tobie automatyczne reakcje przeciwko

obcym i przeciwko zmianom. Pamiętaj, że zła irracjonalność może nie tylko kazać ci głupio wydawać własne pieniądze (mniejsza szkoda), ale też niesprawiedliwie osądzać innych (duża szkoda). Jeśli czegoś się lękasz, zlokalizuj źródło niepokoju. To nie jest łatwe, ale spróbuj. Jak detektyw Poirot przeanalizuj możliwe przyczyny, porozmawiaj z życzliwymi osobami, które cię dobrze znają. Jeśli mimo to lęk cię nie opuszcza, udaj się do specjalisty. Podczas terapii pomoże ci zamienić lęk na strach. Kiedy będziesz wiedzieć, czego się obawiasz – usuniesz źródło zagrożenia albo nauczysz się je omijać. Czytaj beletryzowane biografie osób, które zmieniły świat. Tak jak one, pokochaj się rozwijać i rób to nieustannie, bez względu na wiek.

Połącz dzikość z pięknością. Znajdź harmonię między Emo a Sapiens Łącz pozorne przeciwności, bo właśnie taki jest Emo Sapiens. Doceń swoją dziką naturę. Ewolucja pracowała nad tobą przez setki tysięcy lat. W ostatnim czasie dała ci w posagu niezwykłą inteligencję i rozum. Nie zapominaj jednak, że większość czasu poświęciła na doskonalenie ciała i emocji. Wypracuj harmonię dwóch systemów: Emo i Sapiens, tak pięknie się uzupełniają. Nie odrzucaj Cywilizacji, pław się w jej zdobyczach. Nie rezygnuj z mądrości ciała i umysłu, w które wyposażyła cię Natura. Miej inteligentne serce i czuły mózg. Podpal wodę! Zastanawiasz się, czy wybrać reagowanie emocjonalne, czy intelektualne? A dlaczego nie wziąć obu? Z każdego to, co najlepsze. Niech rozum i emocje współpracują, a nie uciszają się wzajemnie. Szczęśliwie żyjesz w czasach, gdy można łączyć przeciwieństwa. Połącz dzikość, naturalność i emocjonalność z ostrym jak brzytwa intelektem. Akceptuj emocje, one są twoim sprzymierzeńcem. Czasem wyprowadzają cię z równowagi, ale są bezcenne i niezastąpione. Błyskawicznie tłumaczą ci świat i prowadzą przez zawiłe uliczki związków. Intelekt z kolei opracuje najlepszy plan działania, szczególnie w sytuacjach kompletnie dla

ciebie nowych. Rozwiązując problemy, użyj intelektu do opracowania planu działania. Ale najpierw posłuchaj swoich odczuć. Intuicja wprowadzi do mózgu mnóstwo danych z podświadomości, a sygnały z ciała upewnią cię, czy dobrze rozumujesz. Kłóć się zgodnie z zasadami Emo Sapiens. Przerwij ciąg negatywnych zdarzeń już na samym początku. Zamiast nakręcać się i eskalować gniew, przeproś na kilka minut i idź pospacerować, zmęcz mięśnie, rozładuj się. A kiedy po wszystkim wrócisz i nie będziesz wiedzieć, co powiedzieć, aby przeprosić albo dać się przeprosić, to po prostu się przytul. Tak jak kotek do kotka albo tygrys do tygrysa.

Bądź blisko ludzi. Poczuj, co odczuwają Szukaj okazji do rozmowy, żartów i zabawy. Ciesz się z ucztowania z przyjaciółmi. Te sytuacje wywołują prawdziwy wodospad emocji. To szczepionka na kłopoty, odnawialne źródło przyjemności. Pielęgnuj neurony lustrzane. Patrz uważnie na ludzi, wczuwaj się w ich emocje i próbuj zrozumieć. Dzięki temu będziecie lepiej współpracować. Przeczuwanie intencji drugiej osoby sprawi, że nawet w ogniu kłótni będziesz w stanie się do niej zbliżyć. Jeśli i ona zrobi podobny krok, porozumienie stanie się łatwiejsze. To, czego nie ogarniasz umysłem, trzeba czasem objąć ramieniem. Zanim podejmiesz działanie, spróbuj odkryć, co myśli i co czuje druga osoba. Postaraj się zrozumieć (i poczuć dzięki neuronom lustrzanym) powodujące nią racje. Jeśli chcesz wiedzieć, czy robisz na kimś dobre wrażenie, patrz na oczy. Intuicja podpowie ci, kto uśmiecha się szczerze, a kto nałożył maskę. Jeśli wysyłane przez kogoś mikroekspresje budzą w tobie niepokój, nie ignoruj tego wrażenia. Nie skreślaj tej osoby, ale zachowaj czujność i ostrożność. Poddaj ją większej liczbie testów. Pomyśl, czy jej intencje są

równie czyste, jak deklaracje. Jeśli jesteś mężczyzną, a do tego biznesmenem lub politykiem, proś fryzjera o to, by dbał o twoje brwi i regularnie je przycinał. Dzięki temu ekspresja niezadowolenia nie będzie aż tak ewidentna, szczególnie w sytuacjach, kiedy wolisz ją ukryć. Spotykaj się i ucztuj. Zaproś znajomych do siebie, bez żadnej okazji, tak po prostu, w środku tygodnia, na całe popołudnie i wieczór. Spotkajcie się w sklepie, aby wspólnie zrobić zakupy. Potem przygotujcie razem coś pysznego. A później jedzcie, bawcie się i śpiewajcie. Powtarzajcie to co najmniej raz w miesiącu, za każdym razem u kogoś innego.

Dopinguj do działania emocjami. Nie mędrkuj Nic tak nie pobudza do działania, jak uczucia. „Dobrze zrobione” brzmi lepiej niż „dobrze powiedziane”. Jeśli chcesz kogoś przekonać, wystarczy logika. Ale jeśli chcesz skłonić do działania, do gry muszą wkroczyć emocje. Wykorzystuj je, by dawać napęd sobie i innym. Intelektualna autocenzura i nadmiernie krytyczne myślenie hamują twórczość, zapobiegają działaniu. Myśliciele, zamiast działać, mnożą wyjaśnienia, przez co nie uchodzą za tytanów podejmowania decyzji. Pamiętaj, że w życiu brak decyzji to najczęściej najgorsza decyzja ze wszystkich. Intelekt nie znosi ryzyka i wciska hamulec nawet wówczas, gdy działa to na twoją szkodę. Jeśli nie chcesz tkwić w impasie, pozwól, by emocje stały się twoim napędem. Za każdym razem, gdy ogarnie cię emocja, której nie lubisz, połóż na jednej szali to, co ona daje, a na drugiej to, co zabiera. Rachunek zysków i strat będzie dla ciebie korzystny. Jeśli jest inaczej i emocje niszczą twoje życie osobiste lub zawodowe, skontaktuj się ze specjalistą. Potrzebujesz je skalibrować tak, by ci służyły, a nie szkodziły. Zdrowe emocje są zawsze po twojej stronie. Aby zmotywować ludzi do działania, postępuj zgodnie z harmonią mózgu:

Czuj – Działaj – Myśl. Na początku wzbudź pozytywne emocje, aby cię słuchali i lepiej zapamiętywali, następnie modeluj zachowanie, aby wiedzieli, co mają robić, a na końcu użyj racji, aby utrwalić dobre wrażenie. Nie daj się nikomu prześcignąć w chwaleniu swoich dzieci. Na pewno znajdziesz mnóstwo dobrych powodów. Będą czuły się docenione i kochane oraz będą wiedziały, że poświęcasz im uwagę. To wszystko zbuduje w nich poczucie własnej wartości. Da im to w dorosłym życiu pewność siebie i wytrwałość oraz uodporni na porażki. Pamiętaj, by zacząć jak najwcześniej. Nawet jeśli mały brzdąc nie rozumie twoich słów, zrozumie ich intonację i wyraz twarzy. Nie martw się, od nadmiaru komplementów nie przewróci mu się w głowie i nie osiądzie na laurach. O równowagę zadba grupa rówieśnicza, ale od ciebie zawsze musi mieć wsparcie. Jeśli cię przekonałem, zacznij zaraz, niezależnie od tego, ile twoje dziecko ma lat. Nigdy nie jest za późno, nawet jeśli synek jest dyrektorem, a córeczka pisze poradniki.

Słuchaj głosu intuicji, ufaj swojemu ciału. Ale najpierw się wycisz Pielęgnuj uważne odbieranie sygnałów wysyłanych przez ciało. Skurcz w dołku, fala gorąca są po to, by wskazać ci coś, co w pędzie myśli i wirze spraw do załatwienia mogłoby umknąć uwadze. Jeśli tylko stworzysz odpowiednie warunki, intuicja będzie ci służyła jak najlepszy doradca, trener i kierownik duchowy razem wzięci. W chwilach trudnych decyzji szukaj wyciszenia. Naucz się skupiać, aby żadne zakłócenia z zewnątrz nie utrudniły ci wysłuchania podpowiedzi z wewnątrz. Praktyka czyni mistrza. Dojdziesz do wprawy szybciej, niż myślisz. Nie bój się myśleć odczuciami, które pochodzą: z ciała, z żołądka, z wnętrzności, a także tymi, których pochodzenia nie potrafisz zlokalizować. Aby rozwiązać złożony problem, nie zasiadaj w odosobnionym gabinecie logiki, bo ta wyposaży cię w powierzchowne informacje. Najpierw musisz zanurzyć się w całej sytuacji i poznać ważne niuanse, które mogą być nieostre i trudne do werbalizacji. Dopiero potem zwróć się do intelektu, aby pomógł ci postąpić właściwie. Rozwijaj intuicję. Uznaj, że jest ważną i wartościową częścią ciebie. Już

samo to sprawi, że będzie rosła w siłę. Wsłuchuj się w sygnały, jakie wysyła ciało, kiedy tylko musisz zdecydować o czymś emocjonalnym, czyli prawie zawsze. Szybko wyrobisz sobie „ucho”. Często używana, twoja intuicja stanie się śmielsza i bardziej zrozumiała. Aby dobrze wsłuchać się w głos twojego szóstego zmysłu, musisz się wyciszyć. Spróbuj techniki mindfulness – czyli uważności. Jeśli szukasz prostszej propozycji, wybierz się na spacer. Bez telefonu, bez rozmawiania z innymi, spacerując wyłącznie ze sobą, po parku, łące lub lesie. Albo jeśli możesz – pójdź do ogrodu, by pielęgnować tam kwiaty, przycinać trawę i żywopłot. Czy wiesz, że praca w ogrodzie to ulubiony sposób stosowany przez wielu monarchów, aby się wyciszyć i zebrać myśli?

Pielęgnuj zmysły. Dotykaj, wąchaj, smakuj. Wsłuchuj i wpatruj się Żeby lepiej słyszeć to, co podpowiada intuicja, trzeba mieć dobrze wyostrzone zmysły. Pielęgnuj wszystkie pięć – każdy z nich dodaje życiu barw. Wsłuchuj się i wpatruj, ale rób to z uważnością. Dotykaj, wąchaj, smakuj, także drugiego, bliskiego ci człowieka. Mózg działa najlepiej, gdy poznaje otoczenie multisensorycznie, realnie, a nie na ekranie smartfona. Nic nie zastąpi spotkania twarzą w twarz z drugim człowiekiem. Zadbaj, aby to twoja rodzina i przyjaciele prowadzili w prywatnym rankingu na największą liczbę multisensorycznych skanów. Jak to zrobić? Spotykaj się z nimi częściej, najlepiej wspólnie spożywając posiłki i bawiąc się. Korzystaj z masaży, ale inaczej niż dotychczas. Poddawaj się im regularnie, co najmniej dwa razy w miesiącu, niech staną się twoim nowym obowiązkiem, a nie przyjemną nagrodą. Mają cię zrelaksować, wygonić z mięśni napięcie, rozpieścić zapachem, muzyką i dotykiem. Zauważaj fakturę i temperaturę przedmiotów, których używasz. Dotykaj pni drzew, włochatego koca, jedwabnej bielizny, skórzanych foteli, drewnianych mebli, chropowatego kamienia. Noś ze sobą coś małego w torbie lub kieszeni, co można w każdej chwili dotknąć i co sprawi ci

przyjemność. Oglądaj z bliska kwiaty, liście i piękne przedmioty. Studiuj obrazy i rzeźby, odnajdując w nich szczegóły, o których wiedzą tylko artysta i znawcy. Spróbuj samemu coś narysować, przecież to było twoje ulubione zajęcie w dzieciństwie, pamiętasz? Słuchaj muzyki z zamkniętymi oczami, tak aby nie umknął ci żaden dźwięk. Staraj się zrozumieć, co artysta chciał wyrazić, jaką wiadomość dla ciebie zakodował. Słuchaj dźwięków przyrody – wiatru, deszczu, śpiewu ptaków. Naucz się rozpoznawać ich różnorodność. Smakuj i wąchaj potrawy, które spożywasz, a nie tylko je pochłaniaj. Uwalniaj bukiet nie tylko win, ale zup, sosów i pieczeni. Chociaż raz dziennie pozwól, aby to posiłek był głównym bohaterem, a nie telewizor, telefon czy gazeta. Do tego tańcz, pływaj w jeziorze, przytulaj psa, chodź boso po trawie, wygrzewaj się w słońcu i często się kochaj.

Karm się różnorodnością. To skarbnica podświadomej wiedzy Rób często coś po raz pierwszy. Karm mózg nowymi umiejętnościami i przygodami. Każda z nich zapisuje się trwale w głębokich pokładach utajonej pamięci. Zbieraj tę bezwiedną wiedzę z pasją kolekcjonera. Pomnażaj doświadczenia i przekraczaj rozumem ich granice. Wybiegaj wyobraźnią poza „tu i teraz”. Ucz się rzeczy, które z pozoru mogą wydawać się „po nic”. Uwierz, one są „po coś” – to bezcenna inwestycja na przyszłość. Dzięki nim twoja podświadomość będzie miała szeroki wachlarz możliwości, z których w trudnej sytuacji podsunie ci tę najlepszą. Dziel się nowymi doświadczeniami z bliskimi, a spotęgujesz ich siłę. Bądź jednym z tych, co „z niejednego pieca chleb jedli”. Jeśli masz okazję wypróbować coś nowego, nie wahaj się. Oswoisz w ten sposób obawę przed zmianą. Wygimnastykujesz mózg, by lepiej radził sobie z wyzwaniami. Rozmawiaj z ludźmi. Najlepiej podczas spotkań twarzą w twarz. Im bardziej odmienny człowiek, tym więcej się od niego nauczysz. Wykorzystuj do tego podróże pociągiem, autobusem, samolotem. Nie izoluj się, słuchając muzyki lub czytając. A nuż niepozornie wyglądający

współpasażer powie coś, co wzbogaci albo odmieni twoje życie? Podróżuj. Przenieś się do świata wypełnionego innymi ludźmi, gdzie wszystko pachnie, brzmi i smakuje inaczej. Zgromadzisz tam porcję utajonej wiedzy i multisensoryki, którą mózg będzie się karmił przez długi czas. Niewiele się dowiesz o świecie, nie wychodząc z domu. Oglądaj podróżnicze filmy dokumentalne, ale w szczególny sposób. Przed obejrzeniem programu kup sobie smaki i zapachy z tamtej części świata. Spraw sobie ucztę, koncentruj się tylko na filmie, niech nic innego cię nie rozprasza. Oglądaj nie tylko wnętrza centrów handlowych i multipleksów, ale także muzeów, galerii, teatrów i pięknych restauracji. Słuchaj wszechobecnego popu i rocka, ale od czasu do czasu funduj sobie sesję muzyki klasycznej, jazzu albo folku z dalekich stron. Chcesz więcej różnorodności? Czytaj powieści, zanurzaj się w świecie buntowników, detektywów, kochanków. Chłoń beletryzowane biografie i reportaże społeczne, wszystko to, co pozwoli ci przyglądać się życiowym historiom innych ludzi.

Dbaj o siebie, a lepiej zatroszczysz się o innych Nie uczą tego w szkole, a to jeden z najważniejszych obowiązków: opieka, troska i uwaga okazana… sobie. Jeśli chcesz dawać z siebie wszystko, co najlepsze, musisz najpierw mieć się czym dzielić. Stanie się to możliwe, gdy będziesz troszczyć się o siebie. Jak? Kontroluj, w jakim stanie jest twoje ciało, czy jest zdrowe, zadbane, wypoczęte? Czy dajesz mu wystarczająco dużo snu i czasu na regenerację? Czy zdrowo je karmisz? A co z twoim umysłem i duszą? Czy traktujesz je tak samo dobrze, jak ciało? Czy zaspokajasz potrzeby intelektu i serca? Zacnym filmem, książką, rozmową, koncertem albo pasją? Twój dobry stan to punkt wyjścia do wszystkiego.

Nie rezygnuj z marzeń. Wierz w niemożliwe Bądź osobą niemądrą i głodną. Nie rezygnuj z marzeń. Nigdy nie wiesz, kiedy okażą się potrzebne. Ograniczenia, jakie ci podpowiada intelekt, pochodzą ze sfery, która sama jest ograniczona i dopiero czeka na ewolucyjny rozwój. Dziś latamy jak ptaki, rozmawiamy z ludźmi z drugiej strony Ziemi i poznajemy tajemnice kosmosu, bo swego czasu znaleźli się śmiałkowie, którzy nie pozwolili się ograniczać rozsądkowi. Aktywnie szukaj inspiracji i wyznaczaj nowe cele. Jeśli potem uznasz, że to nie dla ciebie – nie szkodzi. Ale nie rezygnuj przed wyruszeniem w drogę. Tuż za rogiem jest coś, na co czeka cały świat, a możesz to odkryć tylko ty. Sky is the limit! Pamiętaj, że w życiu wiele rzeczy jest niemożliwych, ale tylko pozornie. Jeśli będziesz Emo Sapiens, uda ci się kochać zarówno namiętnie, jak i trwale; znajdziesz zajęcie, które będzie pracą i pasją równocześnie; będą cię postrzegać jako osobę atrakcyjną, a przy tym godną zaufania. Kto mówi, że tak się nie da? Pamiętaj, że marzenia się nie spełniają – marzenia się spełnia. Bierz sprawy w swoje ręce, nie czekaj na nic i na nikogo, tylko działaj!

Nie przejmuj się, jeśli ktoś uważa, że ci się nie uda. Myśli tak, bo nie wie, jakie możliwości kryje twoja podświadomość i intuicja. Daj im się zmierzyć z wyzwaniem. Jeśli masz szansę 1 na 100, to już jest coś! Nie zaczynasz od zera. Nie bój się porażek. Ich smak dobrze znają wszyscy, których podziwiasz. Każdy może upaść, to żaden wstyd. Chodzi o to, by szybko wstać, otrzepać spodnie i ruszyć dalej przed siebie. Pozwól innym popełniać błędy, wtedy nauczą się najwięcej. Bądź zawsze przy nich, a jeśli tylko zechcą, pomożesz im się podnieść.

Umysł jest niedoskonały, dlatego nabierz dystansu. Żyj i daj żyć Nie traktuj siebie zbyt poważnie. Umysł w swojej doskonałości jest niedoskonały. Stawia pierwsze kroki, dopiero zaczyna się rozkręcać. Nabierz do siebie zdrowego dystansu. Jeśli uznasz, że możesz się mylić, łatwiej przyjdzie ci wybaczyć innym i sobie. Obdaruj drugą osobę kredytem zaufania, szczególnie wtedy, gdy poniosła porażkę. Pozwól sobie na mniej surowości i wygórowanych oczekiwań. Jeśli coś ci nie wyszło, nie łam się, nie jesteś pępkiem świata. Jeśli ty wybaczysz sobie, świat też ci wybaczy. Żyj i daj żyć. Co możesz zrobić, aby przeciwdziałać powstawaniu błędów w myśleniu? Jeśli słuchasz, to uważnie. Jeśli mówisz, to nie zanudzaj. Poznawaj, aby mieć wyrobiony i przedyskutowany pogląd. I pamiętaj, że każdy – także i ty – jest podatny na zniekształcenia, tak jak na katar i przeziębienie. Nie oceniaj. Jeśli podejrzewasz, że ktoś chce cię umyślnie zranić, najpierw załóż, że to nie zła wola, tylko jego (lub twoja) mózgowa niedoskonałość. Poczujesz się lepiej, raz wybaczysz ty, raz ktoś wybaczy tobie. Zrób sobie fotkę, na której się wygłupiasz, robisz śmieszną minę albo masz na sobie coś zwariowanego. Zapisz ją w telefonie i oglądaj zawsze, kiedy

ktoś cię obrazi, nie doceni, ale zanim ty zaczniesz kogoś pouczać lub strofować. Zobaczysz, jak niewinne zdjęcie pomoże ci nabrać dystansu do siebie, a przybliżyć do innych. Nie bądź śmiertelnie poważną osobą! Bycie non stop uduchowionym i wzniosłym jest nader męczące. Bywa kłopotliwe, jak całodzienne chodzenie w galowym ubraniu. Powaga dobrze się sprawdza na pogrzebach, ale jest kompletnie niepraktyczna, kiedy jesteś z bliskimi, bawisz się z dziećmi, wąchasz róże w parku albo idziesz do łazienki. Wyluzuj.

Zakończenie

„Kupuję drogie garnitury, tylko wyglądają na mnie tanio”. Warren Buffet, amerykański miliarder

Miej nad sobą dobre niebo albo je sobie stwórz Przyjaciel opowiedział mi niedawno o rozmowie z pewnym finansistą, wiceprezesem wielkiej międzynarodowej korporacji z siedzibą we Włoszech. Przyjaciel pojawił się w ich biurze punktualnie rano w jeden z wrześniowych piątków. Spotkanie opóźniało się. Okazało się, że nie zdążyli na nie dotrzeć niektórzy przedstawiciele ze strony gospodarzy. Jednocześnie jeden z prezesów delikatnie przypomniał, że ich firma kończy pracę w piątki o 12.00, więc powinni się pośpieszyć z prowadzeniem negocjacji. Ale kiedy dotarli spóźnialscy, wszyscy i tak zostali w pracy kilka godzin dłużej, zaprosiwszy swoje żony na wspólny obiad. Rozmowy biznesowe były przeplatane sporami na temat talentu poszczególnych piłkarzy grających w Serie A oraz plotkami o celebrytach. Kiedy spotkanie dobiegło końca, mój przyjaciel został przez chwilę sam na sam z wiceprezesem i wyraźnie zaintrygowany przebiegiem dnia, zapytał bez ogródek: „Powiedz mi, jak to jest możliwe, że wy, Włosi, działając tak bardzo spontanicznie i często w takim bałaganie, potrafiliście stworzyć tak finezyjne konstrukcje elektroniczne i maszynowe? Jak to możliwe, że w ostatnich latach wasza firma stała się w swojej kategorii numerem jeden na świecie? Przecież wasza praca to nie malowanie kopuły Kaplicy Sykstyńskiej, ale twarda inżynierska robota”. Jego rozmówca zadumał się przez chwilę, a potem odpowiedział: „Widzisz, to wszystko dlatego, że my, Włosi, mamy inne niebo”. Czy wszyscy mamy zatem przenieść się na południe Europy? Byłoby miło, ale są rozwiązania bardziej dostępne. „Inne niebo” można stworzyć sobie samemu. Trzeba tylko szukać i znajdować to, co może nim być w naszym życiu. Wszystkiego, co jak gorące słońce będzie ogrzewać każdy twój dzień i jak trele ptaków sączyć w serce spokój, pogodę ducha i radość. Szukaj piękna, cokolwiek ono dla ciebie znaczy. Niech piosenki i filmy, obrazy i książki, a także wierni, oddani przyjaciele pomagają ci rozświetlić niebo, gdziekolwiek jesteś. Jak powiedział Hannibal[67]: „Albo znajdziemy mosty, albo je sobie zbudujemy”. A maszerował, nomen omen, na Rzym.

Póki nie wymyślono cyfrowych zapachów i smaków – ćwicz multisensorykę Zanurzeni po uszy w mediach społecznościowych i wirtualnej rzeczywistości, osłabiamy trzy zmysły – węchu, smaku i dotyku – ale nie jest to sytuacja beznadziejna. Ludzkość zdążyła wypracować sposoby, by temu zapobiegać. Co więcej, są to bardzo przyjemne sposoby. Najprostszym i najbardziej efektywnym panaceum na szkody, które niesie cywilizacja cyfrowa, jest stary, dobry stół. Designerski albo staromodny, drewniany, ze sklejki lub choćby plastikowy. Działa każdy, pod warunkiem że zbiorą się wokół niego co najmniej trzy osoby i spędzą wspólnie czas na rozmowie i jedzeniu. Nie od święta, nie raz na kwartał, ale regularnie – nie tylko w weekendy, ale i w środku tygodnia. Im więcej ludzi, im mniej technologii, im lepsze jedzenie – tym lepiej. Są kultury, którym nie trzeba tego długo tłumaczyć. Spójrz na basen Morza Śródziemnego. Hiszpania, Grecja, Włochy to kraje, gdzie rytuał wspólnego jedzenia i celebrowania zwykłych, codziennych posiłków został rozwinięty do perfekcji. Do spożycia obiadu ludzie potrzebują tam znacznie więcej niż tylko otwieracza do puszek. Mieszkańcom Północy czasem wydaje się, że stoi za tym obsesyjne skupienie na gotowaniu i wyszukanej kuchni. Ale wystarczy popatrzeć na ucztujących razem Hiszpanów, Greków i Włochów – bardziej niż to, co na stole, niezmiennie interesuje ich rozmowa z ludźmi zebranymi wokół niego (czasem rzeczywiście o jedzeniu). I o to chodzi! O spojrzenie w oczy, wspólny śmiech, poklepanie po ramieniu, przytulenie na dzień dobry i do widzenia. To musi działać – w końcu południowcy to najbardziej pogodni ludzie w Europie, którzy mimo kryzysów gospodarczych i problemów politycznych wciąż pozostają optymistycznie nastawieni do świata. Ich siłą jest niepowtarzalna miłość do życia, którą uosabia i pogoda ducha Greka Zorby, i zmysłowość Moniki Bellucci, i pełna pasji twórczość Pedra Almodóvara[68]. W sam raz coś dla Emo Sapiens, nie uważasz?

Miej siłę, by się regularnie męczyć. I ciszę, żeby jej słuchać Nie zapominaj o aktywności fizycznej. I wcale nie chodzi o twój obwód w pasie. Nieważne, ile waży Emo Sapiens. Ważne, że jego emocje (szczególnie te niezbyt przyjemne, takie jak złość i frustracja) nie uprzykrzają mu życia ponad miarę. A jest to tym łatwiejsze, im częściej dba, by wysiłek mięśni oczyścił jego ciało z kortyzolu. Tak często, jak tylko możliwe, wkładaj wygodne sportowe buty. Nie lubisz biegać? Nie szkodzi, intensywny marsz wystarczy. Albo praca w ogródku, taniec z ukochaną osobą, wycieczka rowerowa, sesja wygłupów na trampolinie… Opcji jest wiele i tylko ty wiesz, co jest dla ciebie najlepsze. Zachęcam cię do wysiłku na łonie natury, popróbuj przepysznego smaku świeżego powietrza. Las, góry, łąki, a także miejski park – tam twoje ciało

oczyszcza się ze stresu i z napięcia. Ale to nie wszystko; to także miejsca, w których do głosu może dojść twoja intuicja. Jej subtelne sygnały nie mają szans przebić się przez hałas i bodźce codziennego dnia. Co innego na samotnym spacerze albo przy przycinaniu róż.

Miej nad sobą dobre niebo, miej siłę, by się regularnie męczyć, rozkoszuj się multisensoryką.

Miej oko na Dekalog Nie oczekuję, że po przeczytaniu tej książki będziesz biegłym użytkownikiem swoich emocji, intuicji czy podświadomości, ale głęboko wierzę, że spojrzysz na nie jak na serce, mięśnie czy płuca i uwierzysz, że podobnie jak narządy wewnętrzne sprawiają, że żyjesz i funkcjonujesz. Opowiedziałem ci, jak sportowcy i artyści uczą się nowych umiejętności, pamiętasz? Żeby być dobrym

w tym, co się robi, trzeba opanować i teorię, i praktykę. Książka, którą trzymasz, to głównie teoria. Wieńczący ją Dekalog Emo Sapiens to praktyczny kodeks ruchu po świecie relacji ze sobą i z innymi. Co zrobić, żeby dobrze się w tej emorzeczywistości poruszać? Trzeba ćwiczyć. Zestaw zadań dostaniesz w książce – poradniku, który właśnie powstaje: Mind Spa. Zadbaj o siebie, aby lepiej dbać o innych. Tymczasem nie czekaj na nią, najlepiej zacznij już dziś. Niech twoje zmysły i mózg staną się wrażliwe na sygnały. Cały czas otrzymujesz wiadomości ze świata i z ciała – naucz się je odczytywać. Wykorzystaj wskazówki, jakie masz w Dekalogu. To dopiero początek drogi do Emo Świata, ale jeśli rozbudzisz w sobie apetyt, będziesz delektować się nieznanymi ci dotąd smakami.

Miej w rodzinie neuronaukowca Neuronauka to coś więcej niż kolejna akademicka dyscyplina. Oto pojawił się przodek nowych dyscyplin, jeszcze ich nie znamy, ale staną się czymś powszednim dla dzieci, a już na pewno dla naszych wnuków. Będą opisywać, jak funkcjonuje ciało i umysł w reakcji na codzienne wydarzenia, takie jak jedzenie sushi, rozmowa ze znajomymi, oglądanie nudnego filmu czy stres przed oświadczynami. W swoich potężnych laboratoriach, wyposażonych prawie jak statki kosmiczne, współcześni naukowcy potrafią mapować reakcje biologiczne na procesy psychologiczne i vice versa. Tak na marginesie, nasze dzieci będą mogły robić to samo za pomocą smartfonów, jadąc taksówką na randkę. Dawniej mówiło się, że w rodzinie warto mieć co najmniej jednego lekarza i prawnika. W XX wieku takim „niezbędnym” zawodem był informatyk. W XXI wieku czekają na nas kolejne wyzwania. Dlatego dziś warto mieć w rodzinie także speca od mózgu i emocji. Zostań nim ty albo znajdź kogoś i poślij na odpowiednie studia. Nie pożałujesz. *** Na problemy duszy i meandry jej działania nauka nie znalazła jednej dobrej odpowiedzi. Ale to nie znaczy, że jej nie szuka. Wierzę, że drogi nauk przyrodniczych i humanistycznych zejdą się szybciej, niż się nam wszystkim wydaje. Tych, którzy poszukują wiedzy na temat, jak łączyć dziką naturę z pięknym umysłem, czekają wyprawy w dziwne i egzotyczne krainy. Dotyczy to zarówno zawodowych badaczy, jak i amatorów poznania siebie. Czy wiesz, co było napisane na krańcach map dawnych podróżników? „Dalej już tylko smoki”. Podoba ci się? To wstań i działaj. Sky is the limit!

67 Hannibal (247–183 r. p.n.e.) – kartagiński polityk i dowódca, uznawany za jednego z największych wodzów starożytności.

68 Grek Zorba (1946) – powieść greckiego pisarza Nikosa Kazantzakisa o pewnym Greku, który jak mało kto potrafił cieszyć się życiem. W filmie z 1964 roku genialnie zagrał go Anthony Quinn. Monica Belluci (ur. 1964) – włoska aktorka, dla wielu ideał urody, elegancji i smakowania życia. Pedro Almodóvar (ur. 1949) – hiszpański reżyser i scenarzysta, który słynie ze swoich niezwykle plastycznych, bogatych i tętniących życiem filmów osadzonych w kulturze i niepowtarzalnej estetyce Półwyspu Iberyjskiego.

Co warto przeczytać

Umysł Trzeci szympans – ewolucja i przyszłość zwierzęcia zwanego człowiekiem, Jared Diamond. Państwowy Instytut Wydawniczy, 1996 Człowiek, Robin Dunbar. Copernicus Center, 2015 Od zwierząt do bogów, Yuval Noah Harari. Dom Wydawniczy PWN, 2014 Sapiens: A Brief History of Humankind, Yuval Noah Harari. HarperCollins, 2015 Krótka historia rozumu. Od pierwszej myśli człowieka do rozumienia wszechświata, Leonard Mlodinow. Prószyński i S-ka, 2015 Nagi umysł, Bogusław Pawłowski, Tomasz Ulanowski. Agora, 2016 Jak działa umysł, Steven Pinker. Książka i Wiedza, 2002 Neuronauka o podstawach człowieczeństwa, Vilayanur Ramachandran. Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2012 Homo sapiens. Meandry ewolucji, Marcin Ryszkiewicz. CiS, 2013 I stał się człowiek. Ewolucja i wyjątkowość człowieka, Ian Tattersall. Wydawnictwo W.A.B., 2001

Mózg Życie mózgu. Ewolucja człowieka, John S. Allen. Prószyński i S-ka, 2011 The Brain: The Story of You, David Eagleman. Pantheon Books, 2015 Kto tu rządzi – ja czy mój mózg?, Michael S. Gazzaniga. Smak Słowa, 2013 Szczęśliwy mózg. Wykorzystaj odkrycia neuropsychologii, by zmienić swoje życie, Rick Hanson. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2016 Odkrywanie mózgu: co wiemy o sobie dzięki nowym odkryciom neurobiologii, Steven Johnson. Świat Książki, 2005 Mózg emocjonalny. Tajemnicze podstawy życia emocjonalnego, Joseph LeDoux. Media i Rodzina, 2000 Bez ograniczeń. Jak rządzi nami mózg, Jerzy Vetulani. PWN, 2015 Jak Grecy odkryli mózg, Adam Zemełka, Napoleon V, 2016

Emocje Z Galileusza też się śmiali, Jack Albert. MUZA, 2016 O duszy, Arystoteles. PWN, 1988 Błąd Kartezjusza, Antonio Damasio. Dom Wydawniczy Rebis, 2011 Życie emocjonalne mózgu, Richard J. Davidson, Sharon Begley. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2013 Namiętności duszy, René Descartes. Antyk, 2005 (wydanie pierwsze, Paryż 1639, w Polsce 1938) Emocje ujawnione. Odkryj, co ludzie chcą przed tobą zataić, i dowiedz się czegoś więcej o sobie, Paul Ekman. Wydawnictwo Helion, 2012 Natura emocji: Podstawowe pytania, Paul Ekman i Richard J. Davidson. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 1994/199 Anatomia miłości, Helen Fisher. Rebis, 2004 The Second Brain: A Groundbreaking New Understanding of Nervous Disorders of the Stomach and Intestine, Michael Gershon. HarperCollins, 1998 The Face: A Natural History, Daniel McNeill. Little, Brown and Company, 1998 Muzykofilia, Oliver Sacks. Wydawnictwo Zysk i S-ka, 2009 Filozofia dramatu, Józef Tischner. Znak, 2012 Psychologia miłości, Bogdan Wojciszke. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2016 Uczucia a myślenie: Nie trzeba się domyślać, by wiedzieć, co się woli, Robert B. Zajonc. „Przegląd Psychologiczny”, 1980/1985

Automatyzmy Automatyzmy dnia powszedniego, John Bargh. „Czasopismo Psychologiczne”, 1997/1999 Social Psychology and the Unconscious: The Automaticity of Higher Mental Processes, red. John A. Bargh. Psychology Press, 2007 Przepływ, Mihaly Csikszentmihalyi. Wydawnictwo Czarna Owca, 2005 Błysk! Potęga przeczucia, Malcolm Gladwell. Znak, 2005 Pułapki myślenia. O myśleniu wolnym i szybkim, Daniel Kahneman. Wydawnictwo Media Rodzina, 2012 Antykruchość. O rzeczach, którym służą wstrząsy, Nassim Nicholas Taleb. Kurhaus, 2013

Irracjonalność Predictably Irrational, Revised and Expanded Edition: The Hidden Forces That Shape Our Decisions, Dan Ariely. HarpersCollins Publishers, 2010

Gupi muzg. W co tak naprawdę pogrywa twoja głowa?, Dean Burnett. Feeria, 2016 Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka, Robert B. Cialdini. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2013 Techniki wpływu społecznego. Dariusz Doliński. Scholar, 2015 Dlaczego piloci kamikadze zakładali hełmy, czyli ekonomia bez tajemnic, Robert H. Frank. Wydawnictwo Literackie, 2009 Prowizorka w mózgu. O niedoskonałościach ludzkiego umysłu, Gary Marcus. Smak Słowa, 2008 Ekonomia dobra i zła, Tomáš Sedláček. Wydawnictwo Studio EMKA, 2012 Rozum na manowcach, Stuart Sutherland. Książka i Wiedza, 1996 Błądzą wszyscy (ale nie ja), Carol Tavris, Elliot Aronson. Smak Słowa, 2014

Podświadomość Mózg incognito, David Eagleman. PWN, 2013 Wstęp do psychoanalizy, Zygmunt Freud, PWN, 2003 (wydanie pierwsze, Wiedeń 1917, w Polsce 1935) Utajone poznanie społeczne: postawy, wartościowanie siebie, stereotypy, A.G. Greenwald i M.R. Banaji. „Przegląd Psychologiczny”, 1996 The New Unconscious (Social Cognition and Social Neuroscience), red. Ran R. Hassin, James S. Uleman, John A. Bargh. Oxford University Press, 2005 Uwieść podświadomość, Robert Heath. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2013 Płonący dom. Odkrywając tajemnice mózgu, Jay Ingram. Prószyński i S-ka, 1996 Tajne służby kapitalizmu. Skąd firmy tyle o nas wiedzą?, Vadim Makarenko. Znak, 2008 Zakupologia. Prawdy i kłamstwa o tym, dlaczego kupujemy, Martin Lindstrom. Znak, 2009 Siedem grzechów pamięci. Jak zapominamy i zapamiętujemy, Daniel Schacter. Państwowy Instytut Wydawniczy, 2003 The Illusion of Conscious Will, Daniel M. Wegner. MIT Press, 2002 Jak myślą klienci. Podróż w głąb umysłu rynku, Gerald Zaltman. Dom Wydawniczy Rebis, 2008

Intuicja Teoria zła. O empatii i genezie okrucieństwa, Simon Baron-Cohen. Smak Słowa, 2015 Intuition: The Inside Story: Interdisciplinary Perspectives Hardcover, red. Robbie Davis-Floyd, Sven P. Arvidson. Routledge, 1997 Inteligencja emocjonalna, Daniel Goleman. Media Rodzina, 1997

Inteligencja społeczna, Daniel Goleman. Dom Wydawniczy Rebis, 2007 Educating Intuition, Robin M. Hogarth. The University of Chicago Press, 2001 Struktura rewolucji naukowych, Thomas S. Kuhn. Aletheia, 2011 Zrozumieć siebie i innych. Psychologia poznania społecznego, Gordon B. Moskowitz. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2009 Mirrors in the Brain, Giacomo Rizzolatti. Oxford University Press, 2007

Emo Sapiens Szczęście. Odkrywanie bogactwa psychicznego, Robert Biswas-Diener, Ed Diener. Smak Słowa, 2010 Życie w micie, czyli jak nie trafić do raju na niby i odnaleźć harmonię ze światem, Wojciech Eichelberger. Wydawnictwo Zwierciadło, 2014 James Bond. Casino Royale, Ian Fleming. Znak, 2006 Najmądrzejszy w pokoju, Thomas Gilovich, Lee Ross. Smak Słowa, 2017 Racje serca i racje rozumu – w poszukiwaniu sensu idei powszechnie znanej, Maria Jarymowicz, [w:] J. Kozielecki (red.), Nowe idee w psychologii. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2009 Gdziekolwiek jesteś, bądź, Jon Kabat-Zinn. Czarna Owca, 2014 Test Marshmallow. O pożytkach płynących z samokontroli, Walter Mischel. Smak Słowa, 2015 Dlaczego pingwinom nie zamarzają stopy?, Mick O’Hare. Wydawnictwo Insignis, 2009 Efekt wioski. Jak kontakty twarzą w twarz mogą uczynić nas zdrowszymi, szczęśliwszymi i mądrzejszymi, Susane Pinker. Wydawnictwo Charaktery, 2015 Sukces emocjonalny, Jacek Santorski. Wydawnictwo Czarna Owca, 2005 Widok z ziarenkiem piasku, Wisława Szymborska. Wydawnictwo a5, 1996 Człowiek, Tomasz Rożek. Wydawnictwo W.A.B., 2015 Kapitał społeczny. Teoria przestrzeni międzyludzkiej, Piotr Sztompka. Znak, 2016