G. - A. M. 2010 - Cukiernia Pod Amorem 01. Zajezierscy

Małgorzata Gutowska-Adamczyk: Cukiernia Pod Amorem Tom 1

ZAJEZIERSCY

Letnie spacery z rodzicami za rękę słoneczną stroną ulicy Płockiej, prosto do cukierni Pod Amorem! Stoliki kawiarni Ustronie pod kolorowymi parasolami! I tu, i tam jedyny poważny problem: jaki smak lodów dziś wybrać? Zapach nabrzmiałych latem jabłek i gruszek. Końskie kupy na targu. Pranie gotujące się w kotle razem ze startym szarym mydłem. Opary benzyny nad wlewem paliwa naszej syreny 103. Gwiazdki pierwszego śniegu łapane na język. Ciepło kołdry rozgrzanej na piecu kaflowym. Portrety przywódców narodu nad szkolną tablicą pokrytą czarnym linoleum. Pierwszomajowy pochód. Zamglony wzrok zarżniętej świni. Pasterka w dusznej od świec farze. Pierwsze randki i wagary w chaszczach nad jeziorem Nyć. Papierosy, wino, seks. Radość i grzech.

„Pomożecie?". „Solidarność żyje!". Smak miasta, które było całym światem.

Moje miasto rodzinne. Tak małe, że zmieściłoby się na dłoni. Miasto, z którego dusznej atmosfery uciekłam - wydawało się - na zawsze. Lecz drugi brzeg oceanu nie był aż tak wspaniały, jak się wydawało. Wróciłam, choć nie tam, skąd wyjechałam. Mieszkam w dużym, zbyt dużym mieście. I wciąż odkładam powrót. Bywa, że z tęsknoty za latami niewinności rzucam wszystko, siadam za kierownicą i wymykam się na kilka dni do Gutowa. Zawsze, choć to nie po drodze, jadę najpierw do Zajezierzyc. Staję przed kaplicą, gdzie obok nagrobków Konstantego i Jadwigi, Henryka i Barbary oraz Frani znajdują się też te, pod którymi spoczywają Ada i Tomasz. Ławki w kościele, już bez mosiężnych tabliczek z nazwiskami, są wciąż te same. Patrzę na miejsca, w których siadywali. Chciałabym ich zobaczyć, jak pod rękę wchodzą do świątyni: ona składa w drzwiach parasolkę, zdejmuje rękawiczki, on z galanterią podaje jej na palcach wodę święconą. Tyle razy wyobrażałam sobie tę scenę! Potem jadę na cmentarz w Gutowie. Zapalam znicz na skromnym grobie przykrytym czarną płytą, w którym leży Celina Hryć ze swoimi rodzicami: Pawłem i Zytą. W końcu parkuję na rynku i dziwię się, że za ladą cukierni Pod Amorem nie stoi ta znana mi z dzieciństwa postawna pani, której zdjęcie wisi obok kasy. W zależności od pory roku kupuję jagodziankę, pączka lub rożek francuski i już w progu z niecierpliwością zatapiam zęby w ciastku mającym siłę przywoływania wspomnień.

Przyglądam się przechodniom i odnajdując zapomniany smak przeszłości, myślę, że warto by tę historię kiedyś spisać. «8 1995 Wśród skłębionych czarnych chmur, oświetlając uśpione miasto zimnym, srebrzystym fleszem, przemknęła niecierpliwa błyskawica pierwszej letniej burzy. Gdy znów zapadła ciemność, rozległ się trzask, jakby ktoś rozdzierał drewnianą szczapę, a potem głuche dudnienie gdzieś wysoko i daleko. Wreszcie, z cichym mlaskaniem, po dachach zaczął spływać deszcz. Dochodziła piąta rano. Celina Hryć, jak zwykle o tej porze, otworzyła oczy i spojrzała na zegar, by przekonać się, że znów jest szybsza od budzika. Bawiła się w to bez mała od trzydziestu lat. Usłyszawszy kolejny grzmot, skrzywiła się nieznacznie. „Niedobrze! - pomyślała. - Nie będzie ruchu w cukierni. Zamierzała zaraz wstać. Robiła w myślach plany na czekający ją dzień, upychając w ciasnych ramach kilkunastu godzin więcej czynności, niżby się tam udało zmieścić komukolwiek innemu. Kiedy zabrzmiał dzwonek alarmu, chciała wyciągnąć rękę, ale nie zdołała jej unieść ani o milimetr. „Ratunku!" - próbowała zawołać. Z jej ust nie wydobył się jednak żaden dźwięk. Niespełna godzinę później kilku pracowników Zakładu Cukierniczego Celina Hryć i Syn stanęło przed zamkniętą bramą firmy. Kiedy kilkakrotne dzwonki pozostały bez odzewu, stało się jasne, że wydarzyło się coś złego. Na szczęście syn szefowej, Waldemar, mieszkający w budynku sąsiadującym z jej domem, kuląc się pod strugami ulewnego deszczu, biegł już, by zdjąć kłódkę z bramy. Trzymając nad głową parasol, ubrany jedynie w nieprzemakalną kurtkę, narzuconą na pasiastą piżamę, chwilę później otwierał zakład. Następnie zaczął pukać do mieszkania matki, jednak odpowiedziała mu tylko głucha cisza.

Wrócił do zakładu, wydał pośpieszne polecenia dotyczące produkcji i wściekły na chlupocącą mu w butach wodę, popędził sprawdzić, co się stało. Tym razem też nie zdołał dostać się do środka. Pobiegł więc na strych łączący obie kamienice i cicho, mając nadzieję, że matka tylko zaspała, zszedł do niej. - Mamo?! - zawołał. W mieszkaniu panował jak zwykle idealny porządek. Nigdzie nie paliło się światło, nie było słychać odgłosów porannej toalety. - Mamo?! - krzyknął raz jeszcze, wchodząc do sypialni. Leżała spokojnie, jakby się dopiero teraz obudziła i szeroko otwartymi oczyma patrzyła na sufit. Już miał zażartować, że chyba po raz pierwszy nie wstała punktualnie, kiedy usłyszał potworny dźwięk wydobywający się z jej gardła: ni to charkot, ni rzężenie, a w oczach zobaczył strach zwierzęcia złapanego w pułapkę. Sygnał karetki pogotowia parę minut po szóstej wdarł się w ciszę budzącego się powoli miasta. Zaspany lekarz w pomiętym kitlu i brudnych butach wszedł na idealnie czysty puchaty futrzak. 10 « 11 - Jak się pani nazywa? Pomimo widocznych wysiłków nie potrafiła zdobyć się na nic poza niewyraźnym bełkotem. - Celina Hryć - odpowiedział zdenerwowany syn. - Pana nie pytam - lekarz rzucił zimno i ujął dłoń chorej, badając tętno. Próbował jeszcze poruszać jej rękoma i nogami, za pomocą stetoskopu osłuchał serce, wreszcie zawyrokował: - Ciężki przypadek udaru. Zabieramy panią do szpitala. Waldemar Hryć spojrzał na matkę. Jej oczy mówiły, że rozumie, co się dzieje. - Pojedziesz teraz karetką, ja się tam zaraz zjawię. O nic się nie martw, wszystko będzie dobrze dodał uspokajająco. Bardzo chciał w to wierzyć, coś mu jednak mówiło, że to tylko pobożne życzenia.

Trzy tygodnie później starsza pani wciąż jeszcze leżała na oddziale wewnętrznym. Nie zanotowano radykalnej poprawy, ale jej stan się też nie pogorszył. Lekarze rozważali, czy nie wypisać jej do domu, i o tym właśnie lekarz prowadzący miał dziś porozmawiać z którymś z dzieci. Czekał na Waldemara, który pojawiał się codziennie choć na chwilę i sprawiał wrażenie człowieka świadomego. Dochodziła dziesiąta, był słoneczny lipcowy poranek. Waldemar Hryć wszedł do cukierni od zaplecza i zlustrował przeszklone lodówki. Wszystko było w porządku: ciasta i ciastka kusiły wzrok, pyszny zapach unosił się daleko poza rynek, gdzieś aż na nadnyciańskie bulwary. Czyściutko ubrane ekspedientki przecierały lśniące lady. Kasjerka liczyła pozostawione wczoraj drobne. Za chwilę otworzą drzwi wejściowe i rozpoczną sprzedaż. 12. „Kolejny dzień marnego handlu!" - pomyślał Hryć, patrząc ze złością na wyrwane z chodnika przed sklepem betonowe płyty, ułożone w równy stosik tuż przy granicy budynku. Potem jego wzrok powędrował ku głębokim wykopom rozpoczynającym się kilka metrów od fasady cukierni i ciągnącym w głąb rynku aż do fontanny, później zaś na grupkę archeologów rozpoczynających właśnie następny tydzień rujnowania jego interesu. Wiedział co prawda, że zasilą kasę, bo co rusz ktoś przybiegnie po lody, espresso lub ciastka, jednak inni klienci nie będą aż tak skorzy, by grzęznąć po kostki w żółtym piasku i z trudem łapać równowagę na ułożonych byle jak chwiejnych deskach. Wykopaliska trwały już od dwóch tygodni i nie wiadomo, jak długo jeszcze się przeciągną. Hryć poprosił ekspedientkę o potrójne espresso, by wspomóc organizm po trzygodzinnym zaledwie śnie, i zachęcająco usiadł na tarasie przed cukiernią. Miał nadzieję, że archeolodzy pójdą jego śladem, co też się wkrótce stało. W tym samym czasie przyniesiono kilkanaście sztuk miejscowej bezpłatnej gazety „Obserwator Gutowski". i Chryć zauważył, że archeolodzy brali pismo i coś sobie pokazywali, z satysfakcją kiwając głowami. Wstał i z szerokiego parapetu okna

wystawowego wziął jeden egzemplarz dla siebie. Włożywszy okulary, spojrzał na stronę tytułową, która wielkimi czerwonymi literami krzyczała: MUMIA W GUTOWIE! Pierwsza z fotografii przedstawiała oparte o ścianę zmumifikowane ciało kobiety, druga zaś była zbliżeniem na bardzo stary, złoty zapewne, pierścień z wygrawerowanymi trzema gwiazdami. Zdumiony mężczyzna omal nie 13 krzyknął. Z trudem opanowując drżenie rąk, otworzył gazetę na artykule dotyczącym odkrycia: W dniu wczorajszym grupa archeologów z Muzeum Regionalnego w Płocku, poszukująca śladów kultury ceramiki sznurowej sprzed dwóch tysięcy lat, odnalazła na rynku w Gutowie fragment podziemnego korytarza, zbudowanego, jak się ocenia, w XV lub XVI wieku, łączącego prawdopodobnie dawny zamek z farą. W odkrytym korytarzu natrafiono na szczątki kobiety, zmarłej prawdopodobnie przed około pięćdziesięciu laty. Miała ona na palcu bardzo stary pierścień, którego wiek archeologowie z grupy poszukiwawczej szacują na kilkaset lat. Czy poznamy tajemnicę kobiety i pierścienia? W tym celu do naszego miasta ma wkrótce przyjechać najlepszy znawca kultury materialnej Mazowsza w wiekach średnich, profesor Dobrzyński z Uniwersytetu Warszawskiego. Nie dopiwszy kawy, Waldemar Hryć wbiegł na górę, do mieszkania matki. Przejęty, nie zdjął butów, tylko pognał do szafki z albumami. Wertując jeden po drugim, przerzucał kartki, dopóki nie znalazł zdjęcia, na którym jego dziadek, Paweł Cieślak, trzyma w dłoni taki sam pierścień. Fotografia z gazety nie pozostawiała żadnych wątpliwości: pierścienie były identyczne. Miały te same rysy i jednakowe charakterystyczne wygięcia. Mężczyzna oddychał ciężko, w zdenerwowaniu przygryzając wargi. Wreszcie wyszeptał z rozpaczą:

- Wszystko przepadło! Prawie sto lat wcześniej, w ponurą Wigilię Narodzenia Pańskiego 1895, w odległych o kilka tysięcy mil zakątkach świata dwie kobiety obdarzyły Tomasza Zajezier-skiego potomkami płci męskiej. Nie było w tym nic szczególnie dziwnego: hrabia, pan na Zajezierzycach, Jeziorce, Sianowie, Lubomirach, Wólce Sianowskiej, Woli Małej i Wielkiej, Ruszczynie, Celinowie, Zadolu i Pleci, był mężczyzną tak atrakcyjnym, jak jurnym i rozsiewał swe geny szczodrze, pozostawiając zhańbionym matkom troskę o los pańskiej progenitury1. Często kończyło się to przypadkowym odnalezieniem noworodka zaplątanego w przybrzeżne szuwary, utopionego niczym ślepy kociak w pobliskiej Rudawce. Czasem panna ratowała się pomocą usłużnej babki, usuwając poczęte w niej życie, pamiątkę przypadkowego spotkania na polu, w lesie czy sadzie. Bywało też, że zaopatrzona na drogę, szukała szczęścia w Gutowie, Płocku albo Warszawie, gdzie nikt jej nie znał i wstyd zhańbienia wydawał się mniejszy. W tym konkretnym przypadku jednak hrabia zainteresował się przelotnie porodem, jako że jedną z położnic, tą, o której wiedział, była jego ślubna małżonka, a urodzo1 Potomstwo, dzieci (łac). 15 ne przez nią dziecię miało zostać pierwszym dziedzicem i prawowitym spadkobiercą klucza zajezierskiego, piątym hrabią tego nazwiska. Przyszły ojciec, postawny brunet z gęstymi, falującymi włosami, o orlim nosie, ciemnych brwiach i cienkim, starannie przystrzyżonym wąsie nad pięknie wykrojonymi wargami, ubrany w turecki szlafrok i fez z chwastem2, przechadzał się nerwowo wzdłuż palarni. Płacz noworodka rozległ się w chwili, kiedy zdusił wreszcie w popielniczce końcówkę cygara, ucinając tym samym niewczesne spekulacje dotyczące płci przychodzącego właśnie na świat swego pierwszego dziecka.

Już miał sięgnąć ręką po najodpowiedniejszą w tak podniosłej chwili lekturę: Dzieje Tacyta, gdy z buduaru małżonki znów dobiegł dźwięk, który mógł być zarówno miauczeniem kota, jak i kwileniem niemowlęcia. Hrabia uznał go za zły omen. Wcześniej miał niejasne pojęcie, jak będzie wyglądało jego ojcostwo, ale początek tego długo wyczekiwanego nowego doświadczenia powinien być doniosły. Od syna (nie daj Boże, by urodziła się dziewczynka!) oczekiwał wołania zdobywcy, okrzyku wojennego, trąb i fanfar. Tymczasem dziecię wyraźnie skarżyło się na trudy drogi na świat i oczekiwało współczucia, ciepła oraz miłości. Tych uczuć hrabia u mężczyzny nie uznawał i nie zamierzał nigdy tolerować. Tak już miało zostać na zawsze: Paweł nie spełniał oczekiwań ojca. Był chłopcem wątłym, cichym, spokojnym, nieco zagubionym, najchętniej przebywał z matką, która jako jedyna go rozumiała i pozwalała, by całe dnie bawił się obok niej, w późniejszych zaś latach czytał książ2 Pochodząca z Bliskiego Wschodu czapka o kształcie ściętego stożka z frędzlem. ki. Stoczyła z mężem wielką batalię w obronie syna, kiedy dwukrotnie spadłszy z kucyka w wieku lat czterech, nabrał takiego lęku przed końmi, że nawet przez jakiś czas się jąkał. Rozczarowanie własnym dziedzicem, w którym nie widział materiału na rasowego mężczyznę, burzyło Zajezier-skiemu seniorowi wiele życiowych planów. W dodatku matka utwierdzała w dziecku odruchy dewocyjne, jakby chciała uczynić zeń księdza! Jej usiłowania były ciosem, który mocno nadwerężył miłość rodzicielską ojca oraz nie pozostały bez wpływu na to, co działo się, a raczej nie działo, w małżeńskiej sypialni. Zapały męża hrabina traktowała z podejrzliwością, godząc się na nie raczej ad maiorem Dei gloriam3 niż dla własnej przyjemności. Seks poznała dopiero podczas nocy poślubnej, która była dla niej ciągiem nieprzyjemnych zdziwień. Uznała go wtedy bardziej za brudne, zwierzęce wynaturzenie niż wyraz miłości, ta bowiem jawiła się jej tylko jako uczucie platoniczne. Dawno już zresztą Adrianna obdarzyła nim dozgonnie księdza Walerego Markowicza, proboszcza z Cieciorki, przyjaciela

swego dzieciństwa, i obecnego spowiednika i dziękowała Bogu, że kuria w dobroci swej przydzieliła mu parafię tak bliską jej obecnego miejsca zamieszkania. Małżonkowie udawali się więc zazwyczaj na spoczynek do swych prywatnych sypialni i spotykali się prawie wyłącznie podczas posiłków. A ponieważ nikt się na taki stan rzeczy specjalnie nie uskarżał, Paweł pozostawał wciąż ich jedynym dzieckiem. Na razie sprawa zapewnienia sukcesji, wciąż odkładana na później, nikogo aż tak bardzo nie zaprzątała. Hrabia ' Na większą chwalę Bożą (lac). 16 17 miał zaledwie trzydzieści sześć lat i mógł spłodzić jeszcze wielu potomków. Tylko starsza pani Zajezierska, wdowa po Henryku, ojcu Tomasza, raz po raz napomykała o tej istotnej ze względów rodzinnych sprawie. Istniała bowiem stara przepowiednia, którą praprababka Tomasza usłyszała przed wieloma laty od starej Cyganki jako zapłatę za pół bochenka chleba, pęto kiełbasy i garnek mleka. Ta zła wróżba, powtarzana w każdym pokoleniu, budziła jednakie zdumienie: prastary ród Zajezierskich zginie, gdy pan na Zajezierzycach będzie miał dwóch synów o tym samym imieniu. Hrabia był człowiekiem twardo stąpającym po ziemi, absolwentem wyższej uczelni rolniczej, i nigdy nie uwierzył w te cygańskie bajdy. Argument sukcesji przyjmował przepowiedni sprzed lat absolutnie nie. Zresztą brzmiała tak absurdalnie, że nawet nie chciał nią sobie zaprzątać głowy. Dziwił się, czemu matka z uporem mu ją przypomina. Sarkał i boczył się, bo wiedział, że plan kilkorga jeszcze hrabiczów i hrabianek biegających po ogrodach pałacowych jest praktycznie nie do wykonania. Zajezierskich stać było na liczną gromadkę potomstwa, posiadali piękny majątek, wszystkie okoliczne rody im sprzyjały, sam hrabia miał jeszcze dwie siostry i jego matka była z tego

dumna. Koligacje rodzinne Zajezierskich rozciągały się na całe północne Mazowsze, a podczas odległej podróży można było zatrzymać się niemal w każdym większym dworze. Stara hrabina wierzyła niezachwianie, że syn i synowa zrozumieją w porę swoje obowiązki wobec nazwiska i odłożą na bok dąsy. Ale dni i miesiące mijały, łoże małżeńskie świeciło pustkami, a młoda pani Zajezierska nie bladła, nie łapały jej poranne mdłości, nie zaokrąglała się ani trochę. Siedziała z książką w parku, doglądała w oranżerii róż Marechal Niel, które hodowała specjalnie na dekorację ołtarza Matki Boskiej Łaskawej w kościele w Cieciorce, bawiła się z synem i muzykowała, ani myśląc o swych powinnościach. Pewnego ciepłego wiosennego poranka Barbara Zajezierska zapakowała się więc do bryczki i kazała wieźć do dworu w Długołące, by porozmawiać z matką swej synowej. Świekra, Antonina Bysławska, jako kobieta rozumna, w pełni popierała uknuty podczas tego spotkania plan: Trzeba się udać do biskupa! Jego Ekscelencja biskup Bolesław Grążel był bratem kuzyna szwagierki starszej pani Bysławskiej i człowiekiem godnym zaufania. Należało mu przedstawić sprawę sukcesji, ale możliwie oględnie, ważniejszym było poprosić go o mądrego proboszcza na Cieciorkę, bo obecny to filozof i socjalista, rozdaje biednym całe swoje dochody, otwiera ochronki, potajemnie uczy chłopów czytania i pisania. Świat się skończy, jak się wszystkie parobki wyedukują! Kto wtedy będzie chciał powozić, służyć we dworze, pracować w polu, doglądać krów? Ten młody ksiądz z Cieciorki i jest kompletnie nieodpowiedzialny! Biskup przyjął obie panie nader łaskawie, zadumał się głęboko nad nowoczesnością poglądów swego ulubionego studenta z seminarium i, choć początkowo niechętnie, przyciśnięty przez krewkie niewiasty do muru i poruszony obrazem rozpadu katolickiej rodziny spowodowanym przez księdza, a może jeszcze bardziej

perspektywą zrzucenia przezeń sutanny, obiecał interwencję w tej sprawie. Ani przez chwilę nie pomyślał, że własnymi rękoma morduje najpiękniejsze uczucie młodej hrabiny Zajezierskiej i ją samą, odbierając jej szczęście i sens życia. Zaprzą18 ( 19 tało go raczej zgorszenie wywołane w parafii przez kapłana uwodzącego mężatki, rozgłos, jaki sprawie mogliby nadać ludzie niechętni Kościołowi, obraz tych dwojga skazanych na banicję towarzyską, a może i - Panie, uchowaj! - emigrujących do Ameryki w poszukiwaniu osobistego szczęścia. Spekulacje obu matek i wyobraźnia biskupa szły jednak dużo dalej niż najśmielsze nawet rojenia zakochanych. Ich uczucie było płochliwe, niemal nieuświadomione, lękali się go tak bardzo, że w głowach im nie postały plany jakichkolwiek zmian. Było dobrze tak, jak jest: kilka razy w miesiącu msza, raz czy dwa spowiedź szeptana gorącym oddechem przez kratki konfesjonału, czasem, przy okazji większego święta rodzinnego, jakieś śniadanie czy obiad w Zajezierzycach. Hrabina nie była typem awanturnicy, buntowniczki przecierającej nowe szlaki. Wychowano ją w pokorze, wpojono jej wiedzę o obowiązkach dobrej żony, jednak nade wszystko potrzebowała uczucia, docenienia i miłości. Szanowała swą małżeńską przysięgę i pragnęła sprostać stawianym przez nią obowiązkom, na swój sposób kochała również męża, a także - co było chyba najważniejsze - nie wyobrażała sobie, że mogłaby być szczęśliwa. Czyż zresztą nie była? Smutny afekt do księdza Walerego, którego imię odmieniała we wszystkich przypadkach podczas codziennych czynności, z którego imieniem budziła się co rano i usypiała wieczorem, który był prawdziwą treścią jej życia, to uczucie skazane na niespełnienie dodawało jedynie odrobinę goryczy, niezbędnej życiu, by mogła je smakować w pełni. Oprócz uwagi księdza na niczym wszak Adriannie Zajezierskiej nie zbywało. Co więcej, gdyby rzuciła wszystko, spakowała sakwojaż i pod osłoną nocy wyjechała gdzieś daleko, gdzie mogłaby się

oddać Waleremu nie tylko duszą, ale także stęsknionym ciałem, wtedy dopiero zrozumiałaby, że popełniła najgorszy błąd życia. Wiedziała o tym intuicyjnie i dlatego trwała zawieszona pomiędzy dwoma mężczyznami, z których żaden nie dawał jej niczego. Kilka miesięcy później, pośród wymyślonych śmiesznych grzechów, z których należało się koniecznie wyspowiadać, hrabina usłyszała straszliwą nowinę: Walery wyjeżdżał do Płocka! Został powołany na stanowisko sekretarza biskupa, co dla niego było wielkim, nieoczekiwanym i niezasłużonym wyróżnieniem, dla niej zaś ciosem w serce, po którym długo nie umiała się podnieść. Paweł, uwielbiający matkę, zauważył jej smutek i całkiem przypadkowo, choć nie bez racji, powiązał go z wyjazdem księdza. By jej to wynagrodzić, obiecał wtedy, że sam zostanie kapłanem, na co Ada uśmiechnęła się blado i pogłaskała go po główce, szybko zapominając o sprawie. Paweł jednak pamiętał i z rzadką u dzieci konsekwencją dążył do celu. On również kochał księdza Walerego i traktował go jak duchowego ojca. Później zresztą, podczas studiów seminaryjnych w Płocku i Rzymie, będzie z nim utrzymywał zawsze bliski kontakt i radził się we wszystkich rozterkach duchowych, znajdując w tym przyjemność obcowania z człowiekiem mądrym i dobrym. Pomnik, jaki mu wybuduje w swym sercu przy cichym współudziale matki, będzie tym wyższy, im wyraźniej we własnym ojcu zobaczy człowieka bez zasad, grzesznego rozpustnika. Delikatny jad, który Adrianna sączyła synowi do ucha dzień po dniu, w pewnym momencie skamieniał bowiem W osobiste przekonania, a Paweł nie zadawał już sobie trudu oceniania ojca za pomocą własnego rozumu. I choć

Tomasz Zajezierski będzie podejmował w późniejszych latach różne próby zaprzyjaźnienia się z synem, nigdy nie staną się już sobie naprawdę bliscy. Plon zmiany na plebanii w Cieciorce dał się zauważyć natychmiast. Nowy proboszcz, Polidor Bodygaj, złożywszy kurtuazyjne wizyty trzem najznamienitszym familiom w okolicy, to jest: Radziewiczom, Zajezierskim i By-sławskim, podczas niedzielnych mszy czujnie lustrował ławy kolatorskie4, które, ozdobione mosiężnymi tabliczkami z nazwiskami donatorów, były jednocześnie dożywotnimi rezerwacjami i nikt poza członkami rodzin nie ośmielał się na nich siadać. Lecz ławka Zajezierskich świeciła pustką. W Zajezierzycach bowiem też znajdował się kościół: ufundowany przez prapradziada Tomasza Bonawenturę Zajezierskiego, mniej okazały, bo stary i drewniany, podczas gdy ten w Cieciorce był pięknym barokowym cackiem z kunsztownymi dekoracjami, na które nie żałowano złota. Nic dziwnego, postawiono go z wdzięczności za odwrócenie bezpłodności żony Ignacego Radziewicza gdzieśjw połowie osiemnastego wieku i od tej pory wciąż utrzymywano w doskonałym stanie. A ród Radziewiczów, jakby mocą związanego z tym faktem szczególnego błogosławieństwa, miał się od tej pory rzeczywiście znakomicie. W owym starym drewnianym kościółku modlili się teraz co niedziela Zajezierscy o nowego potomka. Pawełek miał już lat prawie siedem i za nowomodną fanaberię okoliczna szlachta uznawała wzbranianie się hrabiny przed 4 Należące do fundatorów kościoła. jedynym w gruncie rzeczy obowiązkiem, jaki na nią nakładało małżeństwo. A ona robiła wszystko, by unikać zbliżeń. Każdy pretekst wydawał się dobry, by zniechęcić męża. Ten zresztą coraz częściej wyjeżdżał w interesach do Płocka i Warszawy, dobrze mu szło i był zadowolony, że chociaż w tym się sprawdza. Hrabina lubiła te wyjazdy, nigdy zresztą mu nie towarzyszyła, choć przecież mogłaby to być okazja do spotkania z księdzem Walerym. Nie brała tego jednak pod uwagę. Korespondowali z rzadka i bardzo oficjalnie, choć z pewnością, gdyby go poprosiła, nie odmówiłby

jej spotkania. Ale teraz istniał już tylko w jej wspomnieniu, nie bardziej żywy niż bohaterowie modnych romansów. Po tygodniu, dwóch hrabia wracał i pierwszą noc zawsze ·pędzał z żoną. Najpierw długo wtajemniczał ją w kulisy przeprowadzonych operacji biznesowych, co ją bezbrzeżnie nudziło, potem bez zapału, ale w poczuciu dziejowej misji zabierał się do rzeczy. Obejmując jej odrętwiałe i zimne ciało, próbował w nie tchnąć nieco życia, co przychodziło mu nie bez trudu. Musiał sobie wyobrażać najbardziej wyuzdane kobiety, z którymi teraz zaczął mieć do czynienia, Warszawa bowiem oferowała wybór znacznie większy i w o wiele lepszym gatunku niż wszystkie okoliczne wsie razem wzięte. Te małżeńskie wizyty zaowocowały jeszcze dwiema ciążami, ale obydwa płody, jako obumarłe, urodziły się przed czasem. Sprowadzony specjalnie z Warszawy lekarz nie stwierdził u hrabiny żadnych istotnych ułomności. Zalecił dużo spokoju, czym tylko zirytował hrabiego, i wyjazd do wód, najlepiej do Krynicy. Od tej pory hrabina rokrocznie spędzała miesiąc na wędrówkach górskich i popijaniu Wody Jana w domu zdrojowym. Odbywało się to na ogół 22 23 w lipcu, toteż mąż jej nigdy nie towarzyszył ze względu na żniwa, których wolał dopilnować osobiście. Podczas pierwszego z tych wyjazdów, a było to już w nowym wieku, Ada Zajezierska poznała w Krynicy młodego pisarza, właściwie początkującego poetę i dramaturga. Spędzając z nim czas na miłej pogawędce, stwierdziła że Pawełek jest już na tyle duży, iż potrzebuje nie bony, a preceptora. Kogoś, kto zadbałby o wszechstronne wykształcenie jedynaka ze szczególnym uwzględnieniem przedmiotów humanistycznych, w tym języków starożytnych. Lucjan Krzycki, jej nowy znajomy, wydawał się idealnym materiałem na nauczyciela. W tym samym mniej więcej czasie hrabiego zaczęły prześladować głosy. Nie

dopuścił do siebie myśli, że działo się tak na skutek jakichkolwiek mocy nadprzyrodzonych. Ot, zwyczajne miauczenie kota, którego oprócz niego nikt nie słyszał. Zarządzono nawet poszukiwania głodnego zwierzęcia, zamkniętego pewnie przypadkiem w którymś z rzadziej używanych pokoi, jednak nigdzie go nie odnaleziono. Kot dalej miauczał żałośnie, przejmująco. Za każdym razem hrabia wzdragał się, a potem udawał sam przed sobą, że niczego nie słyszał. Kiedy już przywykł do tej małej niedogodności i niemal nauczył się z nią żyć, miauczenie z dnia na dzień ustało. Cisza, jaka zapanowała, dźwięczała kryształowo. Była kojąca i drażniąca zarazem. Po miesiącach wwiercającego się w uszy zawodzenia - nagle żadnych ostrych dźwięków. Powietrze płynęło przez pałac łagodnie niczym falujący w podmuchach wiatru aksamit. Tomasz Zajezierski dotąd nie zdawał sobie sprawy z tego, że ciszę można smakować. I gdy już z wolna zaczął się przyzwyczajać, że poza codziennymi dźwiękami nic nie mąci jego spokoju, w odgłosy poobiedniej sjesty, niczym nieproszony gość, wdarło się radosne chichotanie dziecka. Hrabia podniósł głowę znad książki, zmarszczył brwi i zamarł w oczekiwaniu, ale tego dnia śmiech już nie rozbrzmiał. W pałacu nie było dzieci. Pięcioletni już prawie Paweł przebywał z matką w Krynicy. To nie mógł być jego głos. Kiedy następnego dnia wieczorem perełki beztroskiego śmiechu znów rozsypały się w korytarzu, hrabia wstał z fo-tela i wyszedł z gabinetu. Niczego jednak poza tykaniem i lużego stojącego zegara nie usłyszał. Trzy dni później miał już pewność: cisza się skończyła. Teraz codziennie wieczorem, jakby odprawiając jakiś rytuał, czekał na ten śmiech. Pewnego popołudnia zaczaił się tuż przy drzwiach i gdy tylko śmiech rozbrzmiał, wybiegł na korytarz. W szarówce zmierzchu, bo jeszcze nie zapalono lamp, zobaczył niewyraźnie rąbek sukienki - takiej, jaką sam nosił i w jaką jeszcze nie tak

dawno ubierano Pawła, znikający w pokoju obok jego gabinetu. Hrabia podbiegł do drzwi, szarpnął za klamkę, otworzył i nie wzywając służby, sam zlustrował pomieszczenie. W środku nie było żywej duszy. Nie znalazł też żadnego śladu dziecka. Próbował jeszcze raz czy dwa iść za głosem, kiedy był na tyle blisko drzwi, by szybko wydostać się na korytarz. Słyszał, jak chichot wspina się do góry i gaśnie na stry-chu albo spływa po schodach do holu na parterze. Wtedy hrabia wracał do swych zajęć, rezygnując z pościgu. Ten śmiech uświadomił mu, że być może już żadne dziecko nigdy nie roześmieje się w pałacu. Była to przykra i bolesna myśl, którą Tomasz Zajezierski szybko zdusił, by nie zdołała zapuścić korzeni w jego umyśle. 25 W ostatnich latach życia, już po odejściu Ady, gdy los rodziny wydawał się przesądzony, Tomasz Zajezierski rozważał przelotnie usynowienie któregoś z siostrzeńców. Ale ponieważ warunkiem sine qua non5 byłoby zamieszkanie tej osoby w Zajezierzycach i przyjęcie nazwiska Zajezierski, żadnemu z nich nie ośmielił się ostatecznie tego zaproponować, jako że było to żądanie niemoralne. Zresztą wszyscy już byli dorośli, mieli swoje domy i zapewne żaden nie chciałby wywracać swego życia do góry nogami. A gdyby się taki ostatecznie znalazł, paradoksalnie hrabia nie uznałby go za godnego właśnie z tego powodu. I kiedy ostatecznie pogodził się z myślą, że jest ostatnim Zajezierskim na Zajezierzycach, znalazł kogoś, komu zaufał i kto być może byłby godnym kontynuatorem rodzinnej tradycji. Nie zdążył już jednak dokonać formalności, a wojna, okupacja i to wszystko, co potem nastąpiło, pokrzyżowały plany. Warunek niezbędny (lac). 1995 Waldemar Hryć, najmłodszy syn Celiny, był wysokim, postawnym mężczyzną. Miał czterdzieści dwa lata i sporą nadwagę, co upodabniało go raczej do Cieślaków niż do drobnych i chuderlawych Hryciów. Przekroczywszy trzydziestkę, Hryciowie zaczynali łysieć, jak Leon, ojciec Waldemara, oraz jego bracia: Grzegorz i Roman. Ci dwaj, wzorem

ojca, zawsze nosili nakrycia głowy. Wiosną i latem był to płócienny kaszkiet szyty na miarę w zakładzie czapniczym Zgódki przy Mostowej, jesienią i zimą - filcowy kapelusz tej samej firmy. Waldemar nie był podobny do braci. Bardziej niż oni przypominał matkę. Jego gęste, lekko falujące włosy o kolorze ciemnoblond pod wpływem słońca rudziały. Ale choć nie lubił tego odcienia, nie osłaniał głowy latem. Strzygł się tylko krócej niż zwykle. Teraz to już nie miało zresztą żadnego znaczenia - nie to, co w dzieciństwie, gdy kolor jego włosów powracał u każdej niemal z licznych kłótni rodziców. Od jakiejkolwiek sprawy sprzeczka by się zaczęła, wiadomo było z góry, że jest tylko kwestią czasu, kiedy Leon Hryć przejdzie do tematu najmłodszego syna. Nie mógł sobie bowiem darować tego braku podobieństwa i raz po raz, zupełnie bezzasadnie, oskarżał żonę o zdradę. Podejrzewał ją, co « 27 było absurdalne, o romans z którymś z czeladników. Nie znał własnej żony. Celina nigdy by sobie na taki krok nie pozwoliła, a i oni, pracownicy, darzyli ją szacunkiem i tak się bali tej postawnej kobiety, że żaden nigdy nie spróbowałby uczynić jej jakichkolwiek awansów. Przeczuwali, zresztą słusznie, czym to by się niechybnie skończyło: awanturą i wyrzuceniem z pracy. W Celinie Hryć było coś władczego, majestatycznego, nawet gdy wykonywała domowe obowiązki, i to coś nasilało się jeszcze, gdy podejmowała decyzje i wydawała dyspozycje. Choć sama by się tak nie określiła, była osobą charyzmatyczną. Miała niekwestionowany autorytet, którego Leon Hryć, niższy od niej prawie o głowę, podejrzewający wszystkich o złodziejstwo, z rozbieganymi nerwowo oczyma, z zapadniętymi policzkami astmatyka i ciężkim oddechem, zawsze jej nieświadomie zazdrościł. Dlatego tak długo, jak to było możliwe, sam decydował o sprawach firmowych. Uważał, że jako przedwojenny mistrz cukierniczy ma więcej doświadczenia i wiedzy fachowej niż żona, która żadnym przygotowaniem do zawodu nie mogła się poszczycić, a całym jej wykształceniem było ukończenie kilku klas szkoły dla

dziewcząt, przysposabiającej je do prowadzenia domu. Dopiero śmierć męża pod koniec lat sześćdziesiątych ujawniła drzemiące w Celinie talenty. Umierając, zostawił ją z sześciorgiem dzieci, zadłużoną firmą i nieprzychylną konkurencją, czyhającą tylko na jakiekolwiek potknięcie. Trzydzieści lat później była najbardziej znaną kobietą biznesu w Gutowie, współwłaścicielką dużej firmy, osobą szczęśliwą i spełnioną, która zwiedziła cały dostępny wycieczkom orbisowskim świat, mającą do zrealizowania tylko jedno, ostatnie, za to największe marzenie. Waldemar Hryć stał w oknie mieszkania matki. Trzymając zdjęcie z pierścieniem dziadka Cieślaka, przeskakiwał myślami z tematu na temat. To patrzył w dół, na archeologów schodzących właśnie do odkrytych pod rynkiem przejść podziemnych i przeklinał dzień, w którym się pojawili, to układał sobie w głowie, jak ma przedstawić matce informację o pierścieniu, by wyrwać ją z otępienia spowodowanego chorobą i wlać w jej duszę nadzieję, to pośpiesznie odtwarzał w głowie listę najpilniejszych zakupów do firmy, którą powinien za chwilę wysłać do hurtowni, by wszystko już nań czekało spakowane i zafakturowane, gdy pojedzie tam po wizycie u matki. Zbiegł do sklepu, zastanawiając się, czy ma czas i ochotę na drugie tego ranka espresso. Po chwili wahania zdecydował jednak, że musi wrócić jak najszybciej do firmy, bo sezon jagodzianek właśnie się rozpoczął i może zabraknąć rąk do pracy. Klienci zawsze najbardziej lubili kupować świeżutkie, niemal prosto z pieca, z jeszcze nieobeschłym lukrem, który po zawinięciu w papier zawsze się doń przyklejał. Nigdy nie mieli ich dosyć, zamawiali po dziesięć, dwadzieścia, może tylko pączki w tłusty czwartek cieszyły się większym powodzeniem. Ale tłusty czwartek to wielowiekowa tradycja, zaś jedzenia jagodzianek w wakacyjne miesiące nauczył gutowian dopiero Leon Hryć. Jego jagodzianki stały się już symbolem miasta, jak toruńskie pierniki czy poznańskie rogale na św. Marcina. Przyjeżdżali po nie klienci z odległych miejscowości, nawet z Płocka. Sam prezydent skosztował ich kiedyś podczas wiecu wyborczego, gdy walczył o reelekcję, i aż zaniemówił z wrażenia. Kiwał tylko głową z aprobatą, a

kiedy przełknął ostatni kęs, poprosił o kilka sztuk na drogę. 28 29 Gdyby nie herb na domu i przyzwyczajenie klientów, młody Hryć nazwałby zapewne swą cukiernię Jagodzian-ka. Ostatecznie jednak Amor zwyciężył. - Zapakujcie mi dwadzieścia! - rzucił w przelocie do ekspedientki i wszedł do biura. Raz jeszcze przeczytał uzupełnianą od kilku dni listę zakupów i sięgnął po słuchawkę telefonu, by podyktować zamówienie w hurtowni. Ekspedientka przyniosła kartonowe pudełko z jago-dziankami zapakowane w kolorowy papier firmowy, bez słowa postawiła je na stole i wyszła. Mężczyzna zajrzał do portfela. Upewniwszy się, że będzie miał dość pieniędzy na pokrycie kosztów zamówienia, sięgnął po pudełko i wyszedł. Tomasza Zajezierskiego zawsze otaczały kobiety. Wzrastał w towarzystwie sióstr jako jedyny, w dodatku najmłodszy syn, wcześnie osierocony przez ojca i uwielbiany przez matkę. Kiedy Barbara Zajezierska powydawała za mąż córki, wreszcie doświadczyła tej szczególnej więzi z synem, który powróciwszy z wojaży za granicę, gdzie pobierał nauki, poczuł się odpowiedzialny za losy rodu i majątku. Zawsze traktował ją z miłością i szacunkiem, a wszystkie ważne decyzje podejmowali wspólnie. Wyjątkiem nie była również ta o jego małżeństwie. To matka zasuge-lowała rodzinę Bysławskich, jemu pozostawiając wybór jednej z trzech panien: Kingi, Wandy lub Adrianny. On zaś ostateczną decyzję podjął po pewnym balu karnawałowym, kiedy każdą z nich zaprosił do tańca. Opuszczając gościnny dwór, zyskał pewność, że chce, by jego żoną została najmłodsza, Adrianna. Oznaczało to czekanie. Być może długie czekanie. Dziewczyna miała dopiero szesnaście lat, o rękę starszych panien Bysławskich nikt się jeszcze nie starał, a nie ulegało wątpliwości, że to one powinny opuścić dom rodzinny jako pierwsze. Wtedy Barbara Zajezierska pojechała do Długołąki zasięgnąć języka i, choć nie bez oporów, uzy-31 skała od przyszłych teściów syna przyrzeczenie ręki najmłodszej z córek.

Poza imieniem Adrianna Bysławska niczym szczególnym się nie wyróżniała. Dość ładna, ale urody przeciętnej, o popielatych włosach i szaroniebieskich oczach, w których połyskiwały żółte plamki. Drobnej figury i niewysoka. Jej jasna cera łatwo pokrywała się piegami, co było utrapieniem Ady od najwcześniejszego dzieciństwa. Wciąż szukała nowego sposobu na wywabienie wstrętnych rudych plamek, niezmiennie z takim samym mizernym skutkiem. Małomówna i nieśmiała, stanowiła przeciwieństwo starej pani Zajezierskiej i wszyscy, którym przyszło oceniać wybór Tomasza, uznali to za klucz do jego zagadkowej decyzji. Na Wielkanoc 1892 roku wyprawiono zrękowiny, na których bawiła się cała okoliczna szlachta. Sprawa stała się oficjalna. Narzeczeni mogli już chodzić na krótkie spacery, zawsze w zasięgu wzroku starszych. Podczas niedzielnej mszy Zajezierski siadywał czasem na skraju ławki Bysławskich, a potem konno odprowadzał ich powóz do dworu. Wszystko było comme U faut1. Przynajmniej tak to wyglądało z zewnątrz, bo nikt nie sprawdzał przecież, czy po podwieczorku w Długołące hrabia wraca do domu oraz czy zawsze gdy mówi, że jedzie odwiedzić narzeczoną, rzeczywiście tak czyni. Tylko on jeden wiedział, że nie. Tylko on jeden znał prawdę. Wybierając najmłodszą z panien Bysławskich, Tomasz Zajezierski chciał wyłącznie zyskać na czasie. W gruncie Jak trzeba (fr.). rzeczy było mu obojętne, która zostanie jego żoną, bo żadna nie wzbudziła w nim żywszych uczuć. Żadnej się to nie udało, hrabia bowiem żył niczym w amoku, starając się jedynie zachowywać pozory, a wszystkie jego myśli zaprzątnięte były w tym czasie inną kobietą. Jakoś wtedy właśnie wrócił ze studiów najstarszy syn Radziewiczów - Joachim. Studiował w Genewie nauki przyrodnicze. Tomasz Zajezierski zaczął zatem częściej bywać w Cieciorce. Tam poznał rezydentkę dworu, kuzynkę Radziewiczów z bocznej

linii - Różę Wolską. Starsza od niego o sześć lat, trzydziestotrzyletnia, wciąż panna, raczej bez większych nadziei na zamążpójście, bo bez posagu, za to ze szczególnymi obyczajami, Róża była dziwna. Radziewiczowie ją tolerowali, wybaczając jej jawnie socjalistyczne poglądy, brak ogłady towarzyskiej, papierosy, które paliła ostentacyjnie, niewyparzony język, jazdę konno „po męsku", a nawet noszenie spodni! Była bowiem -jako artystka - stracona dla świata ludzi uczciwych. Starszą panią Radziewiczową wytrącał z równowagi nie tylko jej ostry makijaż, lecz także fakt, że codziennie kazała sobie grzać wodę na kąpiel! Bała się o wnuczki, bo jeszcze gotowe brać przykład z nieobyczajnej kuzynki! Róża wróciła niedawno z Paryża, gdzie pobierała nauki malarskie w tamtejszej Académie Julian, podobno miała tam nawet jakieś sukcesy, ale tutaj nikogo to nie interesowało. Radziewiczowie traktowali ją z politowaniem, szep-tano po kątach, że była nawet kochanką księcia de V., choć nikt chyba w to nie wierzył. Z jej pozycją raczej nie mogła liczyć na taki zaszczyt. Dano jej do dyspozycji dwa pokoje i pracownię malarską w oficynie. Póki wystarczyło Radziewiczów do sportretowania, byt miała zapewniony. Może dlatego malowa32 33 ła niespiesznie, robiąc wiele szkiców i potwornie męcząc swoich modeli. Z Zajezierskim poznali się podczas imienin Joachima. Tomasz próbował brylować przy stole, ona w ciągłej kontrze, jakby się uparła, by mu udowodnić, że we wszystkim błądzi. Spierali się zażarcie przez cały wieczór, co Radzie-wiczowie obserwowali z rozbawieniem. Następnego dnia było polowanie na zające, a po nim ognisko. Zajezierskiemu, dla zabawy, zlecono towarzyszenie pannie Róży, co przyjął z wyrazem niezadowolenia na twarzy i ukontentowaniem w sercu. Znów mogli się sprzeczać do woli. Wyglądało na to, że nie ma kwestii, w której tych dwoje by się zgadzało. Inni na ich miejscu dawno daliby już spokój, tymczasem oni wciąż znajdowali nowe tematy do sprzeczki.

By nie wzbudzać podejrzeń, hrabia przez cały następny tydzień nie pojawił się w Cieciorce. Z obawy o jego zdrowie Joachim kazał przygotować sanki i pognał do Zaje-zierzyc. Zastawszy Tomasza w doskonałej kondycji, przekazał zaproszenie matki, wspomniał też mimochodem o tajemniczym liście, jaki panna Róża dostała z Francji. Na kopercie był znak księcia de V., nikt jednak poza adresatką nie poznał treści pisma. Zajezierskiego zaniepokoiła ta nowina. Znów zaczął bywać w Cieciorce, ale teraz już mniej skory do zwady. Panna Róża zaproponowała mu namalowanie portretu, na co on zrazu nie chciał się zgodzić, zasłaniając się brakiem czasu i cierpliwości. Radziewiczowie jednak namawiali, naciskali, przekonywali, że nieprędko trafi się druga taka okazja. Ich portrety już zdobiły ściany holu pierwszego piętra i trzeba przyznać, że autorce udało się uchwycić podobieństwo. Hrabiemu pochlebiało, że ktoś chce go malować, podniecała go też perspektywa zostania z Różą sam na sam. Podejrzewał, że skoro była już kochanką księcia (nie miał co do tego żadnych wątpliwości), nie będzie zbyt zażarcie bronić swych wdzięków. W umówionym dniu, a było to podczas karnawału, sławił się w pracowni, gotów do pozowania. Radziewiczowie, pozostawiając pannie dbanie o jej dobre imię, wybrali się na kulig, malarka zaś i jej model rozpoczęli sesję, przerywaną raz po raz przez westchnienia, urywane szepty i zduszone okrzyki namiętności. Efektem tego spotkania był dość niewyraźny szkic, który w miarę upływu czasu robił się coraz bardziej dokładny, by wreszcie w połowie marca przybrać kształt ostateczny. Jednocześnie namiętność Tomasza Zajezierskiego do Róży Wolskiej stawała się niebezpieczna. Ta kobieta z płomiennie rudymi włosami i oczami jak szmaragdy, zawsze dumnie wyprostowana, malująca usta na krwawą czerwień, rozpalała w nim pożądanie samym swoim istnieniem, wypełniała jego myśli, czyniła zeń swego niewolnika.

W końcu obraz został ukończony, przewieziony do Zambierzyc i powieszony w miejscu wybranym przez pannę Wolską, to jest w dużym holu parteru. Hrabia wynagrodził malarkę hojnie i ku swojemu skrywanemu żalowi ograniczył częstotliwość wizyt we dworze Radziewiczów. Nie znaczy to jednak, że przestał się widywać ze swą muzą. Mieli umówione miejsce nad jeziorem Nyć, które Róża szczególnie lubiła. Tam w skrytości spotykali się od czasu do czasu. Do lipca udało im się utrzymać swą miłość w tajemnicy. Spostrzegawcza pani Zajezierska oczywiście zauważyła zmianę w zachowaniu syna. Uznała jednak, że to narzeczeństwo tak dobrze mu służy. Zrobił się bowiem spokojny, zrównoważony, bardziej dbał o wygląd, zaczął « 34 35 dużo czytać, wreszcie przyjął nauczyciela, by szlifować swą francuszczyznę. Chwaliła się Bysławskim, jaki dobry wpływ już teraz ma Ada na Tomasza. A on nudził się śmiertelnie w jej towarzystwie. Była jeszcze dzieckiem: szczebiotała, pełna dobrej woli, o sąsiadkach, lekturach, łatwiutkich utworach na fortepian, których uczyła się z musu tylko dlatego, by stać się go godną. Słuchał jej nieuważnie, myśląc o tamtej, z którą grzech był komunią, która stawiała na głowie wszystko, w co wierzył, dla której gotów był porzucić swój świat, swoje życie i marzenia, dla której miałby odwagę zranić ukochaną matkę i okryć niesławą siebie oraz tę, której mężem zobowiązał się zostać. Nigdy jeszcze nie przeżywał takich rozterek. Jednego dnia myślał o ucieczce z kochanką, następnego o rozstaniu. Raz o wyjawieniu matce całej prawdy i prośbie o błogosławieństwo, to znów o tym, by zabiwszy siebie i Różę, na zawsze położyć kres nieskończonym mękom. Ona zaś tylko śmiała mu się w nos, mrużyła swe kocie oczy i drwiła z jego rozterek: Ty i ja?! Co za absurd! Nigdy nie będziemy razem! Dlaczego? Przecież cię kocham! Nie wierzysz mi?

Miłość to zabawka bogaczy i biedaków, a ty nie jesteś ani jednym, ani drugim. Zresztą masz już narzeczoną. Nie chcesz chyba zrobić biednej Adzie krzywdy? drwiła. Słuchał jej wściekły, a potem kochał ją w wysokiej trawie nad jeziorem lub w lesie i wracał do domu zatruty poczuciem winy. Powoli kończyło się lato, ważne sprawy wezwały hrabiego na kilka dni do Płocka. Zajezierscy mieli zadawniony proces, którego korzystne zakończenie poczęło się całkiem niespodziewanie rysować. Wracając z pomyślnymi wieściami, szczęśliwy i upojony zwycięstwem, zajechał po drodze do Cieciorki. Państwa nie zastał, bawili gdzieś w gościach, na pytanie zaś o pannę Różę usłyszał zadziwiającą odpowiedź: „Wyjechała". Otrzymawszy kilka kopiejek do kieszonki, lokaj stał się bardziej rozmowny. Panna Róża od kilku miesięcy prowadziła#korespon-dencję z księciem de V. Służący sam woził jej listy na pocztę. Podobno książę nakłaniał ją do powrotu do Francji. Ale czy pojechała tam, czy gdzie indziej, nie wiadomo. Zabrała wszystkie swoje rzeczy i do Cieciorki raczej szybko nie wróci. Tomaszowi Zajezierskiemu pociemniało przed oczami. Straszliwy zawód, ból utraconej z dnia na dzień szalonej miłości, która wypełniała mu życie niemal bez reszty, upokorzenie, jakiego doznała jego męskość, niejasne przerzucie, że być może Radziewiczowie w końcu domyślili się prawdy i odprawili pannę, lęk o jej i swoją przyszłość - te wszystkie uczucia mąciły mu umysł. Wsiadł do powozu i zamiast w kierunku Zajezierzyc, kazał się wieźć nad jezioro Nyć. Tam, w umówionym wcześniej z Różą miejscu, pod kamieniem, znalazł list: Wyjeżdżam. Tak będzie lepiej. Nie szukaj mnie. R. Już jej więcej nie zobaczył. Wiele lat później przeczytał w gazecie wzmiankę o sławnej malarce francuskiej, księżnej de Vallenord, nie dociekał jednak, czy chodziło o Różę. Wtedy to już nie miało żadnego znaczenia. Wbrew swym przypuszczeniom, boleśnie ugodzony męskiej dumie Tomasz Zajezierski nie cierpiał jednak

36 37 zbyt długo po rozstaniu z kochanką. Posiadał bowiem tę cudowną, cechującą mężczyzn łatwość zamykania spraw raz na zawsze. Umiejętność, która pozwala im nie myśleć o przeszłości, nie analizować tych jej wariantów, które już nigdy nie mają szansy się ziścić, rzeczy przeszłe traktować jak przeszłe, a niebyłe jak niebyłe. Kiedy jednak po wielu latach, poszukując ołówków w szufladzie ojcowskiego biurka, Paweł odkryje srebrny medalion, a w nim kosmyk płomiennie rudych włosów - hrabia bardzo się zmiesza. Najpierw zrobi synowi awanturę, a potem spróbuje wybrnąć z niezręcznej sytuacji, twierdząc, że należał on do którejś z ciotek chłopca. Czy myślał jeszcze o pannie Róży? Czy uprawiając nudny małżeński seks, wspominał dzikość uniesień, jaką mu podarowała? Z pewnością nie rozpamiętywał swojej pierwszej wielkiej fascynacji, ale to Róża nauczyła go, czym mogą być miłość, rozkosz, pragnienie. Od tej pory wciąż będzie rozpaczliwie poszukiwał tego bólu, udręki, tej męczarni, ekscytacji, tajemnicy, grzechu i lęku, jakie mu się nierozerwalnie z miłością połączyły. Będzie próbował odnaleźć tamten smak, nigdy go jednak w takim natężeniu nie znajdując i żyjąc w poczuciu ciągłego niespełnienia, jakby to była kara za złamanie danego Adzie słowa. Żadna bowiem kobieta nie mogła się równać z Różą. I żadnej nigdy nie udało się jej zastąpić. 1995 Waldemar Hryć siedział w samochodzie zaparkowanym nieopodal szpitala i wciąż nie mógł podjąć decyzji, czy powiedzieć matce o znalezisku. Z jednej strony ta

wiadomość dawała szansę na wyrwanie jej z trwającego już kilka tygodni stanu otępienia spowodowanego udarem. Znał ją dobrze, nie rozstawali się nigdy na dłużej, i był przekonany, że na pewno by się ożywiła, może nawet spróbowałaby zadać mu, choćby na migi, jakieś dodatkowe pytania. Właśnie dlatego miał obawy, że rozmowa nie zakończyłaby się jedynie na stwierdzeniu faktu. Musiałby ją powiadomić, co aktualnie dzieje się z pierścieniem, i powiedzieć, że szanse na jego odzyskanie przez nią czy kogokolwiek z Hryciów są znikome, to zaś w jej stanie mogłoby mieć opłakane skutki. Lekarz powiedział: „Żadnych złych wiadomości!". A nowina była dobra i zła jednocześnie. Nawet bardziej zła niż dobra, bo matka nauczyła się już żyć ze świadomością, że pierścień zaginął w niewyjaśnionych okolicznościach podczas okupacji niemieckiej. Przebolała to, choć była to dla niej niepowetowana strata. Wzdychała od czasu do czasu na myśl, jak inaczej mogłyby potoczyć się losy całej lodziny, gdyby nie owo feralne zdarzenie. Często bowiem u Hryciów, ale też i u Cieślaków, bo Celina miała wszak jeszcze trzech braci, rozważano tę kwestię. 39 Działo się tak zarówno wiele lat temu, tuż po wojnie, kiedy Hryciowie mieszkali w jednopokojowym mieszkaniu, gdzie wodę przynosiło się wiadrami ze studni, a do wygódki bez względu na porę roku wybiegało na dwór. Snuli wtedy opowieści przy jednej świecy, bo oszczędzali prąd, a trzeba było jakoś wypełnić długie godziny zimowych wieczorów. Ale również jeszcze całkiem niedawno, podczas zawsze hucznie obchodzonych imienin matki, na które zjeżdżali się wszyscy członkowie rodziny. Mimo że byli dorośli i nie wierzyli już w cuda, chętnie podejmowali ten temat, jako że historia pierścienia, a zwłaszcza okoliczności jego zaginięcia, wciąż na nowo rozpalały wyobraźnię. Zdarzyło się to w 1943, może w 1944 roku. Czując zbliżającą się śmierć, Paweł Cieślak wezwał do siebie dwójkę najstarszych dzieci - Zygmunta i Celinę - i wyjawił

im największą tajemnicę swego życia, którą do tej pory ukrywał nawet przed własną żoną. Dowodem prawdziwości jego zadziwiającej historii miał być ów niepozorny sygnet z trzema gwiazdami. Wysłuchawszy ojca w milczeniu, dzieci przysięgły, że będą strzegły pierścienia jak źrenicy oka i nigdy on ich nie poróżni. Celina miała wówczas osiemnaście lat, Zygmunt dwadzieścia. Schowali pierścień w sobie tylko znanym miejscu i chociaż obydwoje przysięgali na wszystkie świętości, że żadne nie wyjęło go z kryjówki, gdy zajrzeli tam po wojnie - pierścienia nie było. Pozostało po nim jedynie niepozorne zdjęcie, odnalezione wiele lat później między nigdy wcześniej nieporządkowa-nymi papierami ojca, i trudne do przezwyciężenia uczucie niechęci, jakie już na zawsze wdarło się w relacje rodzeństwa. Waldemar Hryć długo się zastanawiał i nawet jeszcze wchodząc do szpitala, nie miał pojęcia, co powiedzieć matce. Bo nie to przecież, że członkowie rodziny, nie czekając na poprawę stanu jej zdrowia, już rozpoczęli rozmowy, a nawet kłótnie o podział majątku. Właśnie teraz, kiedy cukiernia po gruntownej modernizacji, remoncie i powiększeniu o sąsiadujący budynek powoli zaczynała przynosić dochody! Gdy wciąż potrzebny był kapitał na rozwój, a on i matka mozolnie uczyli się funkcjonowania w nowym ustroju, albowiem wymusił on całkowitą zmianę myślenia o rzemiośle. Już nie trzeba było, jak kiedyś, stawać na głowie, by zdobyć surowiec do produkcji, tego było pod dostatkiem w każdej hurtowni, teraz najcenniejszy stał się klient i to jego gustom należało się podporządkować. I gdy wydawało się, że wkrótce firma nabierze nowego rozpędu, być może otworzy filie w okolicznych miejscowościach, spłaci kredyty i zacznie rozkwitać, to wszystko miałoby okazać się jedynie nieziszczonymi marzeniami? Nikomu z rodziny nie zależało na cukierni tak jak Waldemarowi i matce. Oni nią żyli, podczas gdy dla pozostałych była jedynie faktycznym lub potencjalnym źródłem utrzymania. Te zawsze należały do Celiny Hryć, ona zaś decydowała jednoosobowo, słuchając co najwyżej rady najmłodszego syna. Taka sytuacja rodziła niezadowolenie [i stres, ale nikt nie miał odwagi stanąć oko w oko z „Szefową", jak ją nazywali, bo bardzo prawdopodobne było, że oddałaby śmiałkowi ster firmy, a tym samym

zmusiła do pracy ponad siły, po szesnaście i więcej godzin na dobę, a to się nikomu nie uśmiechało. Wiedząc, że śmierć matki byłaby dla firmy katastrofą, Waldemar modlił się codziennie o cud jej wyzdrowienia. Dla niej samej oczywiście także, ale i dla biznesu, w który włożyli tyle serca i który wciąż jej potrzebował. Z dnia na dzień jednak jego nadzieje słabły. Matka, jakby pogodzo« 41 na z nieuchronnym końcem, nie otwierała już nawet oczu. Wysłuchiwała jego raportów bez jakiegokolwiek komentarza, a na jej zastygłej twarzy nie malowały się ani zadowolenie, ani rozczarowanie. Nie było wiadomo, co myśli ani co czuje. W żaden sposób tego nie komunikowała, zamknięta w swym wewnętrznym świecie. Syn wiedział, że wiadomość, którą ma, poruszy matkę. Pół wieku minęło od chwili, gdy ktokolwiek widział pierścień. Odnaleziony niespodziewanie przez archeologów, znów mógł ukazać swą zadziwiającą, niemal magiczną moc. Pojawiał się w chwili trudnej, prawie beznadziejnej, jakby chciał obudzić na nowo chęć do życia i walki z przeciwnościami, gasnące powoli w chorej. - Mamo... - wyszeptał, pocałowawszy Celinę w policzek. Kobieta nie zareagowała. Syn wziął jej dłoń i powiedział ostrożnie: - Zaczęliśmy sezon jagodzianek. Pod zamkniętymi powiekami gałki oczne nawet się nie poruszyły. - Lekarze chcą cię wypisać. Jesteś nam potrzebna. Wiedziony jakąś szaloną nadzieją Hryć wierzył, że matka jest w stanie pokonać chorobę jedynie mocą swego charakteru, że jeśli będzie tylko bardzo chciała, o własnych siłach wstanie z łóżka. Dotychczas nie miał dość mocnego argumentu, by w niej ową chęć zaszczepić. Dziś ten argument sam do niego przyszedł w postaci wiadomości na pierwszej stronie miejskiej gazety. - Mamo, pierścień się odnalazł - wypalił wreszcie, z biciem serca czekając na reakcję. Oczy chorej otworzyły się nagle. Choć nieruchomo wpatrywała się w sufit, z wyrazu jej twarzy poznawał, że oczekuje dalszych wieści. 42

- Musisz pomóc mi go odzyskać. To kluczowe zdanie Waldemar Hryć powiedział wolno i dobitnie i nie zdziwił się wcale, kiedy z gardła matki wydobył się pierwszy od kilku tygodni dźwięk.

Małżeństwa rodziców hrabiego Tomasza, to jest Henryka Zajezierskiego i Barbary z Sokołowskich, nie zaplanowano podczas rodzinnych pertraktacji. Było ono - co na owe czasy budziło niemałe zdziwienie - małżeństwem z miłości. Jemu jawiła się ona niczym najpiękniejsze zjawisko na świecie: miała jasne ramiona, wąską talię, twarz o anielskim uśmiechu, niebieskie oczy, jasne włosy, rozdzielone przedziałkiem i skręcone we frywolne loki, upięte przy uszach oraz ozdobione świeżymi kwiatami lub wstążkami. W kremowej, różowej bądź błękitnej sukni wydawała mu się nimfą leśną. Poruszała się z gracją, a wzrok miała melancholijny. Ona zakochała się bez pamięci w romantycznym filozofie i poecie, który opiewał jej wdzięki w sonetach wzorowanych na Petrarce oraz Szekspirze i dopóty głodowała, dopóki zaniepokojeni o jej zdrowie rodzice, po początkowym zdecydowanym sprzeciwie, wreszcie nie ustąpili. Nieracjonalne zachowanie Barbary było dla Sokołowskich przykrym zaskoczeniem, bo skoligaceni z Potockimi i Zamojskimi, liczyli na znacznie lepszą partię. Tymczasem ona, z butą młodości, dla której liczy się tylko dziś i która zawsze wie lepiej, ani myślała ustąpić, gotowa wyjść z domu rodzinnego w samej tylko koszuli, bez jednego ku-44 fra wyprawy, ba! bez matczynego błogosławieństwa! Tym razem była im nieposłuszna. Rodzicielski opór skruszyła wreszcie po ośmiu tygodniach, gdy zemdlała z głodu podczas pasterki. Nigdy nie mieli się dowiedzieć, że omdlenie było udane, zaplanowane z premedytacją i obliczone na efekt. Postanowiła ich publicznie ośmieszyć, aby z obawy o kolejne skandale, które zakochana młódka gotowa była przedsięwziąć celem osiągnięcia swego zamierzenia, zaczęli przemyśliwać

o zgodzie. Wreszcie na jesieni 1855 roku narzeczeństwo stało się faktem. Datę ślubu rodzice panny młodej, w poczuciu krzywdy, jaką córka wyrządza rodzinie, a przede wszystkim sama sobie, przekładali jednak dwukrotnie, korzystając raz z trwającej właśnie żałoby po babce Henryka, Stanisławie z Bojanowskich Długopolskiej, to znów po Śmierci dziada Barbary, Onufrego Sokołowskiego. I wydawać by się mogło, że te dwa lata ostudzą zapały panny, że przejrzy na oczy i w uwielbianym narzeczonym dojrzy tego, kim był w rzeczywistości: bujającego w obłokach, słabego charakterem młodzieńca, zdradzającego początki choroby umysłowej. Tak się jednak nie stało, bo też spotykali się raczej rzadko i nie mieli okazji poznać się bliżej. Barbara wciąż widziała w Henryku tego, kogo chciała widzieć. Wyobraziła go sobie takim, jakim nigdy nie był, i nie zmieniła zdania nawet wtedy, gdy przyszło jej borykać się z trwającą wiele lat depresją męża. Uroczysty ślub Barbary z Sokołowskich i Henryka Zajezierskiego, którego udzielał im sam biskup, i huczne wesele-, na które zjechali do Bielunia Podlaskiego przedstawiciele najznamienitszych rodów Mazowsza i Podlasia, odbyły się w atmosferze przygnębienia, jakby dopasowując 45 się do niezadowolenia teściów i zmiennych humorów pana młodego. W pierwszych tygodniach po ślubie zaczęło być jasne, iż wyobraźnia dzierlatki, która została właśnie młodą mężatką, ma się nijak do rzeczywistości. Sokołowscy przekazali córce i zięciowi garnitur bieder-meierowskich mebli do sypialni, sprowadzonych z samej Warszawy, trzy serwisy: obiadowy, do kawy i wetów1, olbrzymi komplet srebrnych sztućców, piętnaście sukien, dwadzieścia par butów, dwa futra, dziesięć kapeluszy, trzysta sztuk bielizny, rozmaite kosztowności, jak chociażby złoty naszyjnik, kolczyki i bransoletka z diamentami, pozostające w rodzinie od przeszło stu lat, oraz całe mnóstwo innych drobiazgów; wypłacili

również umówioną w kontrakcie kwotę posagu. Tymi pieniędzmi Barbara łatała będzie dziury w budżecie rodzinnym, dzięki nim zrobi pobieżny remont pałacu, to one wreszcie pozwolą jej się nie martwić, gdy przyjdą lata chude, a tych zawsze bywa najwięcej. Poza wypełnionymi po brzegi kuframi przywiozła też Barbara do Zajezierzyc swą „pannę wy prawną". Adela Filipek była rezolutną siedemnastolatką. Pochodziła z Bielunia, ale z domem rodzinnym, w którym się nie przelewało, rozstawała się bez żalu i chętnie zamieniła go na służbę w zajezierzyckim pałacu. Przez kilka lat będzie hrabinie okiem i uchem w obcym początkowo domu, z czasem zmieniając się w jej przyjaciółkę i powiernicę. Barbara była młódką, lecz umysł miała bystry. Szybko się zorientowała, że w Zajezierzycach wciąż żyje się czasami dawno minionej świetności. Gościom mogłoby się wydawać, że zegary zatrzymały się tu na wieku osiemnastym. Jadwiga z Długopolskich, teściowa Barbary, była po trosze sawantką. Świetnie znała francuski, czytywała Wołtera i encyklopedystów, poruszała się swobodnie wśród bohaterów wielkich tragików francuskich: Corneillea i Racinea, sama zresztą przejawiała pewne zdolności, a jej kajet powiększał się co dnia o jakąś poetyczną strofę. I jak to często bywa, talent literacki całkowicie przesłonił hrabinie codzienność, w której funkcjonowanie sprawiało jej nieodmiennie wielki problem. Zdawała się zatem na ochmistrzynię, a ta dowodziła służbą według swego uznania, częstokroć nie licząc się z interesami gospodarzy. Hrabia Konstanty, mąż Jadwigi, właściciel Zajezierzyc, był typem polskiego szlagona i hołdował cnotom sarmackim, wpojonym mu przez ojca i dziada. Z pewnością nie czytywał klasyków, może dlatego właśnie mógł z całkowitą szczerością zachwycać się literackimi dokonaniami żony. Aż dziw, że się tak bardzo pokochali i tak dobrze rozumieli. Może powodem był fakt, że zarówno jedno, jak i drugie, zwrócone ku czasom minionym, nie rozumiało nic ze współczesności?

Wiek pary przerażał ich, nie dawali mu przystępu ani do swych serc, ani do rozumu, ostentacyjnie negowali jego istnienie, wychodząc z założenia, że czego nie zaakceptuje, tego nie będzie. Właśnie dlatego służba w Zajezierzycach liczyła wciąż niemal pięćdziesiąt osób, z czego połowie brakowało stałego zatrudnienia. Bo jeśli oczywistym wydawało się Barbarze Zajezierskiej utrzymywanie przez pałac ochmistrzyni, kredencerza2, kucharek, pomocy kuchennych, lokajów, pa-nien służących, frotera, szwajcara, stróża czy stangretów, Deser, legumina na zakończenie posiłku. iliiga opiekujący się kredensem, podający do stołu, podczaszy. 46 « 47 tak posiadanie wyłącznie dla reprezentacji kilku kozaków, tapicera, krawca czy zegarmistrza, a przede wszystkim kaleki, by codziennie dawać świadectwo miłości bliźniego, uważała za zbytek bardziej pasujący do minionej niźli dzisiejszej epoki. W dodatku oprócz rodziny i służby Zajezierskich w pałacu mieszkało kilkunastu rezydentów oraz gości, którzy przyjechali w odwiedziny dawno temu i się zasiedzieli, jakby zapominając o właściwym celu swej podróży. Stary hrabia Zajezierski był duszą towarzystwa. Uwielbiał zabawę w ciuciubabkę, berka czy lisa i gąski, a zwłaszcza wy-kupowanie fantów przez niefortunnych graczy. Młodzież grała pod bokiem starszych w sekretarza, czyli tak zwane bureau d'esprit, w którym w zawoalowanej formie można było przedstawić pannie bądź kawalerowi swój ku niej albo niemu afekt, panie konwersowały na temat nowinek wydawniczych, które często czytano głośno i w oryginale, bawiono się w rozmaite gry słowne, recytowano wiersze współczesnych i dawnych poetów polskich i obcych, czasami wystawiano sztuki teatralne, żywe obrazy lub inscenizowano przysłowia. Obowiązkowo też organizowano koncerty pianistyczne, a karnawał oraz imieniny Konstantego i

Jadwigi świętowano, urządzając huczne bale. Goście, dobrze się bawiąc, nie zdradzali więc ochoty rychłego opuszczenia Zajezierzyc. Zresztą zawsze, ilekroć tylko sygnalizowali zamiar wyjazdu, hrabia Konstanty zgłaszał zdecydowane weto i, czasem już z powozów, zawracał ich na kolejny suty posiłek, serwowany właśnie przez skrzętnego kredencerza. Bardziej zdecydowanym opuścić Zajezierzyce wyprzęgano konie lub upijano do nieprzytomności stangreta. Cóż było robić? Nie wypadało wyjeżdżać. Nieustanne zabawy i hołdowanie staropolskiej gościnności przysłoniły gospodarzom, którzy nigdy chyba nie byli zbyt skrzętni, fakt, że w ich majątku brak jest właściwego zarządu i że tartak, dwa młyny i gorzelnia nie przynoszą spodziewanego dochodu, bo Zajezierscy nazbyt ufają swoim dzierżawcom. Nie zważając na protesty, Barbara zaczęła się interesować poczynaniami plenipotentów, skrupulatnie ich rozliczać i w rezultacie odzyskiwać rozkradane wcześniej dochody. To wszystko robiła przy nikłym udziale męża, z niechętnymi tym poczynaniom teściami przy boku, w wieku dwudziestu kilku lat zaledwie, wychowując pojawiające się niemalże co roku kolejne niemowlę. Franciszka urodziła się w 1858, Waleria rok później, w kolejnym roku przyszła na świat Regina, wreszcie, w 1865 roku, upragniony syn - Tomasz. W tych zatrudnieniach wspierała ją Karolina z Polocie ich Nakwaska, autorka poradnika Dwór wiejski: dzieło poświęcone gospodyniom polskim, przydatne i osobom w mieście mieszkającym, którą to książkę, otrzymaną kilka lat wcześniej w upominku od ukochanej matki, Barbara Zajezierska czytywała codziennie niczym Biblię, starając się jak najwięcej zapamiętać i wdrożyć. Ale przede wszystkim znajdowała tu potwierdzenie słuszności podejmowanych decyzji. To za jej cichą namową sprowadziła kuchnię z osobnego budynku do zabudowań pałacowych, umieszczając ją w suterenie, co zapobiegało stygnięciu posiłków podczas ich przenoszenia przez rozległe podwórze. Przy tej okazji zainstalowała (już wbrew swej mentorce) kuchnię angielkę, murowaną z cegły i obłożoną kaflami,

przykrytą żelazną blachą ze zdejmowanymi fajerkami, w dodatku opalaną węglem, na co Zajezierscy początkowo (podburzani zresztą przez kucharza niezadowolonego ze zmiany) strasznie się krzywili. Gotowane bowiem w ten sposób « 48 49 potrawy wydawały im się całkowicie pozbawione smaku. Trzeba jednak przyznać, że z czasem oddali Barbarze sprawiedliwość. Nowa kuchnia wymagała nowych garnków. Barbara bezlitośnie rozprawiła się z wielokrotnie drutowanymi, starymi glinianymi saganami, które były ciężkie i nie nadawały się już do użytku. Miała w swojej wyprawie ogromny zestaw pięknych garnków i rondli miedzianych, wypolerowanych tak, że można się było w nich przejrzeć. Potrzebowała wielu podchodów, by przekonać do nich kucharza Zajezierskich, który, niechętny nowinkom podobnie jak jego państwo, wciąż biegał po instrukcje do starej pani. Ta jednak, znudzona przyziemnymi tematami kuchni i garnków, oddała wreszcie władzę nad gospodarstwem osobie młodszej, ambitniejszej i znajdującej w doglądaniu włości swoistą, jej całkiem obcą, radość. Jadwiga Zajezier-ska wolała bowiem w jadalni konwersować z gośćmi lub w salonie wyszywać ornaty na potrzeby kościoła, niż trudnić się nudnymi przecież codziennymi działaniami. Nie obyło się również bez protestów, gdy Barbara podczas jarmarku w Płocku zakupiła duży zapas świec stearynowych. Pałac oświetlano do tej pory olejowymi i łojowymi kagankami oraz lampami, a do lichtarzy wkładano świece woskowe, wyprodukowane przez czeladź. Nawet przy gościach często jedynym oświetleniem salonu był ogień w kominku. Jadwiga Zajezierska uważała bowiem „szarą godzinę", czyli czas o zmroku, gdy jeszcze nie zapalono światła, za niezwykle romantyczną, sprzyjającą refleksji i zadumie. Po bieluńskim, w którym i tak przez cały rok oszczędzano na świetle, pałac

zajezierzycki wydał się Barbarze pogrążony w iście egipskich ciemnościach. Dwie świece w lichtarzu podczas kolacji, jedna w salonie („Bo wszak ogień z kominka daje dość światła"), jedna w kuchni i jedna w bibliotece to nawet dla niej było zbyt mało. Gdy jednak zapaliła po raz pierwszy dającą jaśniejsze światło świecę stearynową, w pałacu rozpętało się prawdziwe piekło. Wprawdzie taka świeca znalazła uznanie Henryka, gdyż doskonale sprawdzała się w bibliotece, ale jego matka wciąż narzekała, że całkiem niszczy urodę pań w dodatku psuje oczy! Jakby mało było tych rewolucji, kilka lat później Barbara rozprawiła się również ze świecami, pozostawiając je jedynie na wyraźne życzenie teściowej w pomieszczeniach gospodarczych i sypialni starszych państwa. Do salonu, jadalni i innych pokojów wstawiono przywiezione specjalnie z Płocka piękne, ozdobne lampy naftowe. Przy ich świetle wieczór wydawał się porankiem, a był z nimi tylko ten problem, że trzeba je było często czyścić, by nie zaczęły „filować". Tym jednak zajmował się lokaj, który codziennie w poczuciu wielkiej odpowiedzialności przecierał wszystkie lampy. W przeciwnym razie lepka sadza pokryłaby sprzęty trudnym do wyczyszczenia nalotem. Kolejną innowacją, którą młoda synowa wprowadzała z determinacją i uporem kogoś przekonanego o swej jedynej racji, było ustalenie przybliżonych kosztów funkcjonowania pałacu i folwarku. W Bieluniu już od dawna planowano i rok po roku w miarę możliwości wdrażano buchalterie. Pozwalała ona racjonalnie gospodarować oraz wprowadzać oszczędności, które przeznaczano w kolejnych latach na remonty i zakupy rzadziej nabywanych sprzętów lub nowinek. W Zajezierzycach ży"cie jakby nic nie kosztowało. Po zbiorach i jarmarku szastano pieniędzmi, potem zaciskano pasa, wreszcie pożyczano do kolejnych żniw, kiedy pieniądze znów pojawiały w szkatule. 50

51 Wiadomości dotyczące pałacu próbowała młoda hrabina wydobyć od służby. Nie było to najłatwiejsze, bo nikt od kucharza przez majordomusa po ochmistrzynię nie orientował się, ile czego potrzeba, by rzadkie zakupy, czynione na ogół przy okazji spławiania zboża, wystarczyły na cały rok. Ile zużywa się w pałacu kawy, herbaty, araku? Ile soli, korzeni, cukru, bakalii, wina, likieru, świec, siar-ników3? Ile mydła, farbki, krochmalu? Ile kosztować będą tytuń i tabaka? Ile można będzie wydać na książki i czasopisma? Ile zapłacić za usługi kotlarza, bednarza, szewca, krawca? Ile kosztuje praca służby? Ile wreszcie dochodu przynoszą uprawy, hodowla i wszystkie majętności? Tę wiedzę, zdobywaną u boku matki w Bieluniu, Barbara pragnęła przełożyć na warunki Zajezierzyc, miała jednak duży problem, zastając gospodarstwo chaotycznym i nieskładnym. Szacunek dla teścia wzbraniał jej mówić o tym wprost, musiała używać całej swej kobiecej dyplomacji, by nie urażając dumy starego hrabiego, wielkiego patrioty i człowieka o gołębim sercu, wprowadzić trochę porządku do rozprzęgającego się majątku. Przyszło jej to tym łatwiej, że czasy były niespokojne, a Konstanty Zajezierski pochłonięty zakładaniem „partii". Powstanie styczniowe, którego godzina wkrótce wybiła, zabrało uwagę teścia i teściowej, zostawiając gospodarstwo na barkach młodej hrabiny, która zajęta domem i chorym mężem nie udzielała się (może poza rwaniem szarpi4 i starych prześcieradeł na bandaże oraz szyciem powstańczych koszul) w przygotowaniach do kolejnego zrywu narodowowyzwoleńczego. 3 Zapałki. 4 Materiał opatrunkowy otrzymywany z poszarpanych nitek, uzyskanych z kawałków starego płótna lnianego lub bawełnianego. « 52 Z powodu ewidentnej już wtedy impotencji umysłowej, przez złośliwych nazywanej po prostu hysiem, Henryk Zajezierski nie poszedł do powstania. Młodzieniec wydawałoby się zdrowy, duma rodziców, utalentowany poeta z nieco rozwichrzonym

charakterem, ciekawy świata, a przede wszystkim wychowany w duchu patriotycznym, przez nasilającą się chorobę okazał się niezdolny do służby wojskowej. Stan jego zdrowia skutkiem tego znacznie się pogorszył, gdyż Henryk znał swą powinność wobec ojczyzny i miał przebłyski świadomości, które siały spustoszenie w jego duszy, albowiem we własnych oczach splamił honor swój i wszystkich Zajezierskich. Kierując się w życiu wartościami wpojonymi przez matkę, to jest miłością do Boga i Ojczyzny, młody hrabia, podobnie jak jego brat, rósł w pokoju wypełnionym pamiątkami dawnej świetności Polski i przypominającej o jej obecnym zniewoleniu. U wezgłowia miał ryngraf pradziada z Matką Boską Częstochowską, pod nim prosty krzyż, a nad tym wszystkim zagiętą szablę, którą Zaje-zierscy bili się jeszcze w konfederacji barskiej. Ulubionymi jego zabawami było udawanie ułanów i rycerzy, organizowanie powstań, spiskowanie przeciwko zaborcy. Teraz jednak, zamykając się na całe tygodnie w pokoju, chory zabraniał komukolwiek się do siebie zbliżać. Z pozostawionych pod drzwiami tac z jedzeniem zabierał jedynie dzbanki z czarną kawą i od czasu do czasu kilka sucharów lub jabłko. Co robił w odosobnieniu, pozostawiony na pastwę niewesołych myśli? Pisał dzieło życia. Wielki traktat wierszem, mający wytłumaczyć światu powody, dla których nie oddał życia lub co najmniej nie przelał krwi w walce o wolną Polskę. Z perspektywy czasu okazało się, iż była to najlepsza przysługa oddana rodzinie, bo Barbara, na której głowie 53 spoczywał zarząd majętnością i troska o wychowanie dzieci, nie została w rezultacie postyczniową wdową, nie musiała też towarzyszyć mężowi zesłanemu na Syberię ani nie straciła majątku na drodze konfiskaty. Przynajmniej tego uniknęła, choć życie nie szczędziło jej innych zmartwień. Dla patriotycznie nastawionego Henryka wstyd i hańba siedzenia w domu, podczas

gdy inni, w tym jego własny ojciec, przelewali krew w walce z caratem, były jednak trudne do zniesienia. W ich wyniku stracił kompletnie i tak nikłe zainteresowanie życiem i w 1866 roku, po długotrwałej chorobie, zmarł, przeżywszy zaledwie trzydzieści cztery lata. By sprostać wszystkim obowiązkom, Barbara Zaje-zierska, rodząc kolejne dziecko, przyjmowała do pałacu mamkę ze wsi. Gdy przyszedł na świat Tomasz, któremu od urodzenia przypisano funkcję dziedzica Zajezierzyc, w pałacu pojawiła się siedemnastoletnia Zuzanna Blatko, wnuczka miejscowej babki, starej Rogalowej. Kilka tygodni wcześniej również urodziła syna i za niewielką opłatą podjęła się opieki nad niemowlęciem. Karmiła, przewijała, kołysała je do snu niczym rodzona matka i to wspomnienie jej kojących ramion młody hrabia będzie nosił w sercu, to za nią będzie płakał, gdy wreszcie po niespełna roku Zuzanna odejdzie ze służby. Przypadkiem odnajdzie ją wiele lat później we wsi, steraną życiem i schorowaną, bliską śmierci, w rozwalającej się ruinie z przeciekającym dachem i nigdy niedomykającymi się drzwiami. Po wybuchu powstania pełen domowników i gości pałac zaczął powoli pustoszeć. Najpierw odjechali goście, z których każdy wolał ten niespokojny okres spędzić w rodzinnych pieleszach lub stanąć z bronią i własnym oddziałem na swoim terenie. Z powodu trudnego czasu i braku zajęcia wymówienie dostał dawny preceptor Henryka, jego nauczyciel niemieckiego i muzyki, niejaki Heinrich Grossman, wciąż zasiedziały, choć już jedynie jako czwarty do wista. Madame Moissin, która młodych Zajezierskich uczyła francuskiego, postanowiła wrócić do ojczyzny. Ze starości zaś zmarł gajowy Przędziorek, który edukował hrabiczów w strzelaniu i sztuce podchodzenia zwierząt (tej umiejętności Henryk za nic nie chciał sobie przyswoić, mając od najwcześniejszych lat nieopisany wprost wstręt do krwi i zabijania). W bitwie pod Gutowem zginął na polu chwały kolejny mieszkaniec pałacu, kapelan zajezierzycki, ks. Zdzisław Kolarz. Nikt go nigdy nie zastąpił, hrabina uznała bowiem, że podobnie jak w Bieluniu, będzie z rodziną uczestniczyć we mszy świętej odprawianej w

kościele. Potem pomarło się Zajezierskim i młoda hrabina została sama, zdana tylko na siebie i życzliwość garstki służby. Wtedy reformy, które rdzennym mieszkańcom pałacu zdawały się nie mieścić w głowie, ukazały swą dobrą stronę, a trzymany żelazną, choć damską dłonią majątek powoli zaczął rozkwitać. Konstanty, Jadwiga ani Henryk nie mogli już tego zobaczyć, ale byli inni, których to, co robiła hrabina, żywo interesowało. 54 1995 Celina Hryć nie od razu doceniła zalety najmłodszego syna. Nigdy nie kochała męża i każde z przychodzących na świat dzieci traktowała jak dopust boży. Powiększająca się rokrocznie gromadka wymagała bowiem coraz więcej pracy, a nieustanny brak pieniędzy każdego dnia spędzał jej sen z powiek. Pracując fizycznie, wysoko ceniła wykształcenie i pragnęła dla swych pociech życia ludzi światłych. Modliła się, by pożywiały się lekkim, inteligenckim chlebem, studiowały prawo lub medycynę, a potem, jako lekarze czy adwokaci, zostały szanowanymi członkami społeczeństwa. Tylko jedno z jej dzieci - najstarszy syn Grzegorz -ukończyło liceum, reszta młodych Hryciów, ku nieskrywanemu smutkowi matki, wybrała szkołę zawodową. Nigdy zresztą nie mieli zacięcia ani ochoty do nauki, a że w firmie potrzeba było wielu rąk do pracy, ojciec tylko ich utwierdzał w tym wyborze. Grzegorz był więc hołubiony przez matkę i traktowany niczym mały książę jako ten, który spełni jej marzenia i wespnie się na wyższy szczebel drabiny społecznej. Dlatego też on jeden nigdy nie pomagał w zakładzie, choć nie omijało to młodszych dzieci. Nikt nigdy nie sprawdzał, co robi, zatopiony w lekturze, wiadomo było, że się uczy. Chłopak szybko się zorientował, że ma specjalne względy, i wciąż z nich korzystał, wzbudzając 56 złość rodzeństwa. A gdy po maturze niefrasobliwie wybrał studia historyczne na Uniwersytecie Warszawskim, matka potraktowała to jak zdradę. Zawód nauczyciela, który zamierzał wykonywać, nie miał bowiem społecznego prestiżu ani nie dawał solidnych zarobków.

Rozwijająca się firma zagarnęła resztę dzieci Hryciów: Marysia i Amelka od najmłodszych lat stały za ladą, Romek, szykowany przez ojca na szefa, uczył się rzemiosła. Nie było jeszcze na świecie Kasi, najmłodszy zaś Waldek zostawał w domu pod opieką najętej za marny grosz pomocy domowej, sprowadzonej ze wsi dalekiej kuzynki Hrycia - Handzi Dmitruk. Gdy w wieku czterech lat Waldek po raz pierwszy wszedł do zakładu, tonem dorosłego powiedział matce, z trudem pokonując seplenienie: „Ja tu będę sefem!". Roześmiała się i puściła to mimo uszu, szybko jednak miała się przekonać, że chłopiec wcale nie żartował. Od tej pory, zamiast biegać po podwórku z rówieśnikami, niemal codziennie przychodził do cukierni. Jego zabawą było lepienie figurek z ciasta, wyjmowanie gotowych wyrobów, układanie ich na kastach. Lubił wszystkiemu się przyglądać i zadawał mnóstwo pytań, chętnie sprzątał, jeśli tylko w nagrodę ojciec opowiedział mu, co i w jakim celu robi. Uczył się błyskawicznie, niczego nie trzeba mu było dwa razy powtarzać, zupełnie inaczej niż w szkole, gdzie ledwo przechodził z klasy do klasy i niemal co roku groziła mu poprawka. Nie lubił ani czytania, ani tabliczki mnożenia. Jego żywiołem było działanie, ruch. Siedzenie w ławce męczyło go i nudziło. Ledwo nauczył się podstaw i potem, już jako dorosły, wciąż musiał nadrabiać braki. W późniejszych latach często wypominał matce, że nie była dość konsekwentna i pozwoliła mu prześlizgiwać się « 57 z klasy do klasy, zamiast wysłać go na korepetycje. Szybko zapomniał, że chodził na dodatkowe lekcje, przeżywając katusze, gdy nauczycielka kazała mu przeczytać najkrótszy choćby fragment prozy czy rozwiązać najbłahsze zadanie z algebry. Łatwo się zniechęcał, uciekał myślami do ciekawszych tematów. Jego sprzeciw wobec nauki był tak zdecydowany, że wreszcie Celina Hryć zrozumiała, iż bardziej jej się opłaca dobrze żyć z nauczycielami, a zwłaszcza dyrektorem szkoły, niż tracić pieniądze na korepetytorów, których wysiłki nie przynosiły żadnego efektu.

Ale serce Waldek miał dobre i niewątpliwy dryg do cukiernictwa. Jako dziesięciolatek wymyślał już własne receptury, wykorzystywane później przez ojca. To on był twórcą jagodzianki w jej współczesnym kształcie. Powoli zaczęło docierać do Hryciów, że nie starszy Roman, ale młodszy Waldek powinien przejąć interes. Roman, uosobienie lenistwa, nikomu nie świecił przykładem, najchętniej zlecałby pracę innym, sam zaś siedział za biurkiem i założywszy nogę na nogę, odbierał telefony. Najlepiej nadawał się do funkcji reprezentacyjnych. Waldek był wciąż na produkcji. Wszystkiego dojrzał, nic mu nie umknęło. Wystarczyło, żeby wciągnął w płuca zapach ciasta, i już wiedział, czy należy je wyjmować z pieca. Miał to po prostu we krwi. Żadna randka z dziewczyną nie była dlań tak ekscytująca jak wypróbowanie nowego przepisu. Wertował stare książki kucharskie, wprowadzał innowacje. Ale decyzja zapadła i trudno się było z niej wycofać. To wszystko przyszło teraz znienacka, jakby wlało się przez uchylone okna, uruchomione jego głosem o charakterystycznym niskim tonie, który przypominał jej ojca. Celina Hryć zebrała całą siłę woli, by pokazać synowi, że jest gotowa do walki o pierścień. Ostatnio, unieruchomiona W szpitalnym łóżku, dużo o nim myślała. Kiedy wraz z odgłosami letniej burzy usłyszała ten głos wewnętrzny, któremu wreszcie uległa, pozwalając mu sobą zawładnąć, z rezygnacją zgodziła się na koniec. Ale nie przynosił on rozwiązania, którego tak bardzo pragnęła. Leżąc bez ruchu, pojęła wreszcie ironię losu, który według nieznanego nikomu widzimisię daje i odbiera. Jak rozkapryszone dziecko, za nic mając ludzkie wysiłki, marzenia, pracę, steruje wszystkim bez jakiegokolwiek programu. Tym trudniej jej się było pogodzić z umieraniem, im bardziej swoje życie uznawała za bezsensowne. Dziwne, bo gdy była jeszcze sprawna, nigdy do głowy by jej nie przyszły podobne myśli. - Mamo, słyszysz mnie? - wyszeptał Waldemar Hryć tuż nad jej uchem. Zamrugała oczyma, a on najciszej, jak się dało, wyjawił wszystko, czego zdołał się dowiedzieć o odnalezieniu pierścienia.

58 59 po swoim powrocie ze studiów hrabia Tomasz Za-jezierski udał się po raz pierwszy na mszę do kościoła w Zajezierzycach, usłyszał anielski sopran, wyśpiewujący psalmy. Zamiast się skupić na modlitwie, myślał tylko o tym, czy uroda kobiety obdarzonej takim głosem jest równie zachwycająca. Po mszy celowo opóźniał opuszczenie kościoła, popatrując, kto też będzie schodził z chóru? Spodziewał się jakiejś zakonnicy z pobliskiego klasztoru sióstr od Matki Boskiej Kwietnej, wiekowej i pomarszczonej, bo tylko takie dotąd widywał w tej roli. Gdyby tak było, sprawa umarłaby śmiercią naturalną. Tymczasem hrabia najpierw ujrzał Wincentego Rogale, z dawien dawna organistę zajezierskiego, a potem towarzyszącą mu młodziutką, śliczną dziewczynę, wysoką blondynkę z sięgającym pośladków warkoczem, ubraną w prostą, jasnobłękitną sukienkę ozdobioną białą wstążką. Organista zauważył powóz Zajezierskich i podszedł, by im złożyć uszanowanie. Przy okazji przedstawił też swą wnuczkę, Mariannę, rad z komplementów dla jej urody i głosu. Ona sama nie powiedziała ani słowa, nie podniosła też na Tomasza wzroku. Wkrótce hrabia, bez opamiętania zajęty Różą, zapomniał o dziewczynie. Zazwyczaj jeździł na msze do Cie60 ciórki, bo tam mógł, nie narażając się na plotki, bezkarnie spotkać swą muzę. Gdy Róża wyjechała, wrócił na łono kościoła w Zajezierzycach i znów doświadczał przyjemności słuchania cudownego sopranu. Wsiadając po nabożeństwie do powozu, schwyciRIGHT SQUARE BRACKET'7d czasem ukradkowe spojrzenie Marianny i cień jej uśmiechu. Nigdy jednak nie rozmawiali.

Dzieliło je niemal wszystko: wiek, wygląd, sposób zachowania, wykształcenie, pochodzenie społeczne. A jednak dwie tak różne kobiety; diablica i anioł, potrafiły równie silnie rozpalić namiętności hrabiego. Każda na swój sposób go usidliła, czyniąc zeń swego poddanego. Dojrzała, znająca życie Róża zrobiła to świadomie i z premedytacją, Marianna niejako mimowolnie, zbyt młoda, skromna i niewinna, by umieć władać bronią, którą Bóg tak szczodrze ją obdarował, a z której istnienia jakby zupełnie nie zdawała sobie sprawy. Tomasz Zajezierski znów chodził jak w malignie. Obraz dziewczyny w drzwiach kościoła, jej słodki głos, bez którego już nie wyobrażał sobie mszy, spojrzenie sarnich ( oczu prześladowały go przez cały tydzień. Wciąż czekał kolejnych niedziel. Zastanawiał się, jak mógłby w sposób dyskretny spotkać Mariannę sam na sam, by poczuć jej zapach. Wyobrażał sobie, że musi pachnieć jak łan zboża w słoneczne lipcowe południe. Paliły go pożądanie i tkliwość. Budziła w nim uczucia, jakich u siebie nie znał. (Chciał na nią patrzeć, zagarniać jej ciało ramionami, zatopić twarz w miękkich włosach. Lecz coś mu mówiło, że ona nigdy mu się nie odda. Zachowywała się powściągliwie i z godnością. Nie była typem trzpiotki, już raczej siostrzyczki zakonnej. Im bar-;iej wydawała mu się niedostępna, tym bardziej jej pragnął. Jednego dnia modlił się żarliwie o przypadkowe spotkanie, następnego - o to, by choć na chwilę zapomnieć. Chciał kochać Adę, bardzo tego pragnął. Wiedział, że przyjdzie mu z nią spędzić życie i powinien być wobec niej uczciwy. Uśmiechał się blado, stojąc obok fortepianu, na którym grała, wodząc z przejęcia językiem po spierzchniętych wargach, przekładał jej nuty i słuchał, jak morduje Poloneza B-dur Chopina. Patrzył na nią i nie czuł niczego poza litością dla siebie i tego dziecka, które mu zaufało. Ada miała duże, szare, zawsze smutne oczy. Gotów sobie przypisać winę, hrabia nie dociekał przyczyny tego smutku. Nie, na pewno nie wiedziała o Mariannie, nie mogła wiedzieć. Nic się przecież jeszcze nie stało. On jednak miał wrażenie, że jej oczy przeszywają go na wskroś, przewidując to, co stać się musi. Lecz Ada, patrząc smutno na Tomasza, nie widziała jego myśli, tego, jak bardzo jest roztargniony, tego, że kocha inną. Od czasu postanowionych przez rodziców

zaręczyn myślała tylko o przyszłości bez Walerego. Tomasz był dla niej jedynie starszym panem, który raz po raz pojawiał się w domu, jak gdyby chciał sprawdzić, czy jest już dość dorosła, by ją zabrać od matki i sióstr. Nie mając się komu poskarżyć, swój cowieczorny pacierz kończyła nieodmiennie słowami: -I jeszcze proszę cię, Panie Boże, spraw, aby Kinga i Wanda nigdy nie znalazły mężów. Wiedziała, że kiedy siostry już wyjdą za mąż, przyjdzie kolej i na nią. Płakała, budząc się w nocy, bo wciąż śniła ten koszmar: Zajezierski porywał ją w samej koszuli i uwoził gdzieś w nieznane. Pędzili na spienionym rumaku wzdłuż jeziora Nyć, w którego nieruchomych czarnych wodach odbijał się księżyc, a nieprzenikniona ściana boru posuwała się ku brzegowi, jakby chciała ich zepchnąć w głębinę. Przerażona, szeptem wzywała Walerego. Ale nie było go w pobliżu. Już wcześniej oznajmił jej, że zostanie księdzem. Taka była jego powinność, takie było jego zamierzenie. Musiał to zrobić. Adrianna rozumiała doskonale, że danego słowa łamać nie wolno. Dramatyczny wybór dziecka zadecydował o życiu młodzieńca. Walery szedł ku swemu przeznaczeniu, nikogo nie pytając o zdanie. Zresztą nie było nadziei Bysławscy nigdy by mu Ady nie oddali. Tak więc dawno temu postanowiony ślub z Bogiem był jednocześnie przysięgą dozgonnej wierności jedynej kobiecie, którą kiedykolwiek pokochał. 62 1995 To nie jest najlepszy pomysł - lekarz skrzywił się, jakby zapominając, że kilka dni wcześniej sam chciał namawiać Hrycia, by zabrał matkę do domu. Ale wtedy kobieta była niekomunikatywna, niechętna, zamknięta w sobie, jakby się już pogodziła z najgorszym, teraz zaś znajdowała się na dobrej drodze ku poprawie. Rehabilitacja, prowadzona od kilku zaledwie dni, codziennie przynosiła nowe, nieoczekiwane rezultaty. - Proszę na jutro przygotować wypis - stanowczo zażądał Waldemar Hryć. Przez

wiele lat prowadzenia firmy nauczył się szybko podejmować decyzje i oznajmiał je tonem nieznoszącym sprzeciwu. Zresztą jak zwykle się spieszył. Lekko urażony lekarz zastukał palcami w blat biurka. - Jak pan sobie życzy... Hryć nie wrócił już do chorej. Spojrzał na zegarek, pokręcił z niezadowoleniem głową i skierował się do wyjścia. Od kiedy matka miała udar, wciąż brakowało mu czasu. Teraz dopiero zrozumiał, jak bardzo dużo jeszcze robiła w firmie, choć gotów był przysiąc, że cukiernia dawno już spoczywa wyłącznie na jego barkach. Jednak to Celina przecież, gdy on odsypiał nocną zmianę, otwierała rano zakład i póki nie wstał koło dziesiątej, pilnowała produkcji. Potem przechodziła do sklepu i tu miała na wszystko baczenie. Kiedy matka znalazła się w szpitalu, sprawy bardzo się skomplikowały. Waldemar Hryć spał zaledwie trzy godziny na dobę, wciąż był w niedoczasie, zdenerwowany i rozkojarzony. Nie miał złudzeń - matka nie wróci już do pracy. Co więcej - trzeba będzie zapewnić jej opiekę. Ale dla firmy i dla niego osobiście jej obecność była bezcenna. Póki żyła, mógł pracować, spokojnie zajmując się swoimi sprawami. Dojechał do rynku i zaparkował samochód w bocznej uliczce. Lipcowe południe było upalne. Popatrzył w niebo. Nic nie zapowiadało zmiany pogody. Wszedł na podwórze zakładu, zajrzał na produkcję, a potem do sklepu. W drzwiach wejściowych, tyłem do wnętrza, stała młoda kobieta. Hryć nie od razu poznał własną córkę. Początkowo zezłościło go to, że ktoś zastawia sobą drzwi. Już chciał podejść i zwrócić jej uwagę, że przeszkadza innym klientom, zrobił nawet krok w jej kierunku, kiedy usłyszał: - A co to za rozpierducha, tam, na rynku? Nie mówiła do niego. Gdyby wiedziała, że wszedł, nie użyłaby zapewne tak ostrego zwrotu. To był slang młodzieżowy skierowany do ekspedientek, dziewczyn mniej Więcej w jej wieku. - Wykopaliska - powiedział, a ona natychmiast się odwróciła. - Tatuś? - zapytała zdziwiona i podbiegła, by rzucić mu się na szyję. Uściskali się czule. - Miałaś być za tydzień - stwierdził z udawanym wyrzutem.

- Zły jesteś? - rzuciła przekornie. · 64 65 Wiedziała, że się cieszy. Od kiedy kilka lat temu Waldemar Hryć owdowiał, całą swą uwagę poświęcał jedynaczce. Iga była bardzo podobna do jego zmarłej żony: wysoka blondynka z gęstymi włosami, o ładnej, choć bynajmniej niepospolitej twarzy, wyrazistych ustach i małym nosie. Jej oczy koloru fiołkowego budziły u ojca wspomnienia własnej, nie tak odległej przecież młodości. - Nie, no skąd. Cieszę się bardzo. - Jak babcia? - dziewczyna zapytała z troską. Babka w ostatnich latach zastępowała jej matkę, a myśl o ewentualnym kolejnym pogrzebie była przerażająca. Weszli na górę. W mieszkaniu panował idealny porządek. „Zupełnie jakby mama wciąż jeszcze żyła" - pomyślała Iga. - Jutro ją wypisują. - To dobrze czy źle? - Zlękła się, mając w pamięci powrót matki ze szpitala w terminalnym stadium raka.

- Dla nas dobrze. - Sępy się jeszcze nie pożywią? - kwaśno podsumowała stosunki rodzinne. —Nie od razu. Gdzie masz swoje rzeczy? - W samochodzie. - Przyjechałaś na dłużej? -Jeśli znajdzie się tu dla mnie coś do roboty... -Uśmiechnęła się łobuzersko. - Tyle, że lepiej uciekaj, gdzie pieprz rośnie! Hryć wiedział, że córka, ponieważ zdała już wszystkie egzaminy, zostanie w Gutowie przez całe wakacje. Kiedy przychodził czas urlopów, zawsze pomagała w sklepie. Rozumiała to doskonale, w dodatku znała siebie: gdyby nawet złamała niepisaną umowę z ojcem, miała pewność, że po kilku dniach wyrzuty sumienia by ją zagryzły. Wa® 66 kacje od wielu lat oznaczały dla niej pracę w cukierni. Zresztą już dawno postanowiła związać swoje życie zawodowe z firmą. Wiedziała, że po ukończeniu zarządzania wróci, by razem z ojcem - a potem już sama - prowadzić rodzinny biznes. - Dobra, dobra, nie strasz! Dałbyś sobie w ogóle radę beze mnie? - zapytała z udawanym politowaniem. - Pewnie, że nie. Ale, ale... - Ojciec zreflektował się nagle. - Mam nowiny! - dodał tajemniczo. -No...? - Pierścień się odnalazł! - Obwieścił triumfalnie, zupełnie jakby go już miał na palcu. - Jak to?! Więc on naprawdę istnieje?! - Iga zapytała pół żartem, pół serio. Myślałam, że to był wasz mit rodzinny. Wiesz, taka piękna baśń na trudne czasy.

- Czasami też tak myślałem, chociaż babcia twierdziła, że miała go w dłoni. No i jest przecież ta fotografia, ale wyobraź sobie, że wykopali go archeolodzy! - Ci z rynku? Na coś się jednak przydali? - Zobacz. - Wstał i położył przed nią egzemplarz „Obserwatora Gutowskiego" sprzed kilku dni. - Coś podobnego! - Iga aż otworzyła usta. - Jak żywy! - Zmarszczyła czoło i zdumiona przypatrywała się zdjęciu w gazecie. - Co teraz będzie? Odzyskamy go? - Wątpię. - Hryć smutno pokręcił głową. - Przecież jest nasz. - Nie mamy na to zbyt mocnych dowodów. - Kim była ta kobieta? Iga przebiegła wzrokiem artykuł i rodziły jej się w głowie pierwsze pytania. - Nie mam pojęcia. - Pomyśl. Nikt z rodziny nie zginął nagle? Nikogo nie podejrzewasz? 67 - Musiałabyś o to zapytać babcię, mnie jeszcze wtedy nie było na świecie. - Prawda! - Zasępiła się. - Ale ona ci i tak raczej nie powie. Wciąż z nią kiepsko. Nie mówi i nie wiadomo, czy kiedykolwiek będzie w stanie. Iga, która wciąż patrzyła na stronę tytułową pisma, podniosła wzrok. - Aż tak źle? Dlaczego to przede mną ukrywałeś? - Bo miałem nadzieję na cud. - Wie już? - Wskazała na leżącą na stole gazetę. - Wie. Jest bardzo poruszona. - Nie dziwię się. Ktoś znalazł nasz pierścień! Tu, dwadzieścia metrów od domu! Niezła jazda! - Dziewczyna nie mogła ochłonąć, po chwili zaś zapytała rzeczowo: -

Sępy już wiedzą? - Pewnie tak, gazeta jest bezpłatna. - Nie dzwonili do ciebie? - Nikt się nie odzywał. - Boją się, że każesz im pójść do szpitala? -A mogę im kazać? Zresztą pewnie sami chodzą, wszystkich zawiadomiłem. - Już to widzę! - Iga pokiwała głową z politowaniem. - Jaką on może mieć wartość? Znów wróciła do tematu pierścienia. - Materialną? Nie mam pojęcia, w końcu jest dość stary, chyba średniowieczny. Babcia twierdziła, że rówieśnik bitwy pod Grunwaldem. Podobno należał do tego Witolda, wiesz, z obrazu Matejki. - Obkułeś się! -Tyle razy słyszałem tę historię, musiałem ją sobie w końcu przyswoić. - Co teraz będzie? Co możemy zrobić, żeby go odzyskać? - gorączkowała się dziewczyna, a ojciec z nienaturalnym spokojem uciął jej rozważania: - Myślę, że nic. Już do nas nie wróci. 68 Markowiczowie byli starą szlachtą litewską. Rodowód swój wiedli aż od Giedymina. Niegdyś bogaci, z licznymi majątkami w okolicach Grodna, Zaleszczyk i Zasławia, z czasem podupadli. Oczywiście nie brak wśród nich było hulaków i utracjuszy, jak chociażby ów Jeremi Markowicz, o którym zachowała się opowieść, że dokądkolwiek wyruszał, wszędzie jeździł wierzchem. Z tyłu zaś towarzyszyła mu poszóstna kareta z litego srebra, a w środku siedział odziany w czerwoną, szamerowaną złotem liberię i biały turban dwumetrowy Murzyn, który rozsypywał po drodze srebrne monety, szczerząc w diabolicznym uśmiechu zębiska białe niczym kość słoniowa.

Ile w tym było prawdy, trudno dociec, dość, że ogromny majątek Markowiczów topniał z pokolenia na pokolenie. Ostateczny zaś cios zadała mu konfiskata dokonana przez władze carskie po powstaniu listopadowym. Pozbawieni majętności rodzinnych Markowiczowie rozpierzchli się po świecie. Większość osiadła na ziemiach dawnej Korony, lecz byli i tacy jak Wenanty Markowicz, który przyjął posadę urzędniczą przy dworze carskim w Petersburgu, czego patriotycznie zorientowana część rodziny nie mogła mu nigdy wybaczyć. Anastazja z Kozłowskich i Teofil Markowicz, rodzice Walerego, choć byli dalekimi kuzynami, poznali się dopiero na dworze w Długołące. Ona - początkowo guwernantka, stała się z czasem powiernicą i przyjaciółką pani Tadeuszowej Bysławskiej. Tam też trafiła na starszego o trzy lata przystojnego lekarza. Po ślubie osiadła wraz z małżonkiem w Gutowie, gdzie doktor prowadził nieźle prosperującą praktykę, która obejmowała wszystkie okoliczne dwory, ona zaś, odchowawszy dwójkę potomstwa, przyjęła posadę nauczycielki francuskiego w miejscowym gimnazjum realnym. Teofil Markowicz nie tylko leczył wszystkie pokolenia Bysławskich, poczynając od patriarchy rodu Teodora, a na najmłodszej, Adzie, kończąc. Był też znakomitym znawcą heraldyki i historii starożytnej, stąd interesującym i często zapraszanym gościem. Postępowy jak na owe czasy, czytywał „Kłosy", często jeździł za nowinkami do Warszawy, przywożąc stamtąd nie tylko zadziwiające metody leczenia, ale także żurnale mód i opowieści o teatrze. Jako człowiek nowych czasów i zwolennik postępu, założył w Gutowie, wzorowane na warszawskim, Towarzystwo Higieniczne, którego celem było skanalizowanie miasteczka, już wtedy podejrzewano bowiem, że brak higieny jest główną przyczyną wielu chorób, a zwłaszcza najstraszniejszej - cholery, która rokrocznie zbierała obfite żniwo. Doktor Markowicz był społecznikiem i w miarę swoich skromnych możliwości filantropem. Na parterze kamienicy ofiarowanej mu przez wdzięcznych Radziewiczów za wyrwanie z objęć śmierci pierworodnego syna, Joachima, miał

gabinet, niewielkie zaś mieszkanie Markowiczowie zajmowali na piętrze. Wciąż niesyty zatrudnień i wyzwań, doktor korespondował z ówczesnymi sławami europejskiej 70 - 71 medycyny, między innymi z samym Ludwikiem Pasteurem, którego listy, przechowywane z pietyzmem, zniszczy dopiero zawierucha pierwszej wojny światowej. Ada bardzo lubiła postawnego doktora. Jego dobroć, jowialny sposób bycia i umiejętność dworowania z choroby powodowały, że nigdy się go nie bała. Mówiła doń „wujku". W dzieciństwie dość chorowita, z wytwornością i spokojem damy przyjmowała wszystkie zabiegi, jak chociażby osłuchiwanie pleców metalową trąbką. Markowicz często przyjeżdżał do Długołąki z synem Walerym. Tego Ada pokochała jeszcze bardziej, od najwcześniejszego dzieciństwa pragnąc wyjść zań za mąż. On jednak, mimo iż początkowo rad słuchał jej wyznań, odpowiadając tym samym, gdy nieco podrósł, obrócił wniwecz dziecięce rojenia, nie dając jej żadnej nadziei: postanowił, że zostanie księdzem. Załamana z powodu odrzucenia, Adrianna chciała się najpierw pozbawić życia, skacząc z okna, potem topiąc w jeziorze, wreszcie zdecydowała, że wstąpi do zakonu. Kiedy jednak zaczęła uczęszczać do szkoły dla panien prowadzonej przez gutowskie kwietanki, porzuciła ten zamiar. Nie czuła się godna bycia jedną z nich, wciąż myślała o Walerym, wiedziała, że nigdy nie przestanie, jak więc mogła być zakonnicą ze swymi grzesznymi tęsknotami? A potem rodzice obiecali ją Zajezierskiemu i to było zupełnie jak klasztor. Jeszcze mieszkała w Długołące, ale już matka przygotowywała ją do roli przyszłej pani na Zaje-zierzycach.

Ada kiwała głową, udawała, że słucha, ale nie miała ochoty niczego zapamiętać. W pałacu jest przecież tyle służby! Kiedy przyjeżdżał narzeczony, starała się być grzeczna, zwłaszcza że matka i siostry siedziały tuż obok, lustrując 72 każdy jej ruch. Nie mogła zrozumieć, dlaczego Zajezierski wybrał właśnie ją, skoro obie siostry były od niej ładniejsze. Myślała, że on wie o Walerym i celowo robi jej na złość. Miała czasem pokusę, by go o to zapytać. Nigdy się jednak nie odważyła. Ada i Marianna były niemal w tym samym wieku. Dlaczego jedna, stale nieobecna, wciąż przywoływana, beznadziejnie oddalona, nie wiedząc, jak bardzo jej pożądał, co niedziela unosiła duszę hrabiego ku niebu? Dlaczego druga budziła w nim tylko przerażenie skazańca? Przecież mógł jeszcze uciec. Nie, nie mógł. Od dnia zaręczyn wiązało go słowo honoru, które i tak już złamał, bo spotkał na swej drodze Różę. Gdyby to się stało podczas studiów w Heidelbergu, gdzie Zajezierski nie stronił zresztą od rozrywek i kobiet, nikt nie miałby do niego pretensji. Tu, na wsi, wszyscy się znali i niczego nie dawało się nigdy utrzymać w tajemnicy, plotka rozchodziła się z prędkością spłoszonego rumaka i fakt, że jego romans z panną Różą udało się uchronić przed wścibskimi sąsiadami, był dużym sukcesem. Ale reputacja Róży, i tak już zszargana przez domniemany romans z księciem de V., pozostawała jej prywatną sprawą. Radziewiczowie dawno przesunęli daleką kuzynkę poza margines rodziny. Była zabawną ciekawostką, trochę gorszycielką. Zazdroszczono jej odwagi głoszenia poglądów, które narodziły się gdzieś daleko i na mazowieckiej wsi jeszcze nie zapuściły korzeni. Śmiano się z niej, udając oburzenie, każąc zakrywać uszy młodzieży i mając nadzieję, że zepsucie świata nigdy tu nie dotrze. Z Marianną kwestia przedstawiała się zupełnie inaczej. Zajezierski nie chciał jej kompromitować. Okryta hańbą, nie miałaby szansy na uczciwe małżeństwo. PrzeZ głowę 73 znów przeniknęła mu szalona myśl, by zerwać zaręczyny, odwołać ślub i wszystkie kontrakty, ale

wiedział, że matka nigdy się na to nie zgodzi. Ona, która zrobiła wszystko, by wyjść za mąż z miłości, nie wierzyła w miłość! Boleśnie doświadczona Przez własny wybór, przekonana, że rodzice zawsze wiedzą lepiej, nie pozwoliłaby dzieciom samym decydować W tej sprawie. Zresztą gdyby Tomasz złamał dane słowo, jak mógłby pozostawać sąsiadem Bysławskich? Jak miałby patrzeć im w twarz po swym szczeniackim wybryku? Narażając ich na wstyd, złamałby też życie Adzie, która właśnie skończyła grać poloneza i patrzyła nań oczyma głodnymi pochwał. - Brawo! ~ pochwalił bez entuzjazmu, przekręcając kartkę. - Co mi panna teraz zagra? - Może Moniuszkę? - podchwyciła pani Bysławska i z przyjemnością spojrzała na nich sponad dzierganej szydełkiem serwetki. - Znasz li ten kraj, gdzie cytryna dojrzewa?" - zanuciła Kinga nie odrywając wzroku od wyszywanego na chusteczce monogramu siostry. Ada spiekła raka, bo z Moniuszką trudziła się od kilku dni specjalnie na tę okazję. - Ale jeszcze nie umiem... - Nie bądźże taka skromna, rano świetnie ci wychodziło! - poparła pomysł Wanda, również zajęta jej wyprawą. Z westchnieniem oznaczającym niechętną, ale jednak zgodę Ada wstała od fortepianu, by poszukać nut. Siostry powiodły za nią wzrokiem, a potem spojrzały na siebie wymownie, robiąc ironiczne miny. Dwie starsze córki Bysławskich odebrały zgodę na oddanie ręki Ady Zajezierskiemu jak upokarzający policzek. Każda z nich była równie dobrą, jeśli nawet nie lepszą kandydatką na żonę Tomasza. Były ładne, wykształcone, znały języki. Tymczasem rodzice, jakby nie rozumiejąc niezręcznej sytuacji, w jakiej je stawiają, przyjęli propozycję hrabiego z dobrodziejstwem inwentarza. Kochające się i zgodne dotychczas panny Bysławskie rozpoczęły od czasu zaręczyn

nieogłoszoną nigdy rywalizację o hrabiego. Zajezierski był najlepszą partią w okolicy, w dodatku jego aparycja i ogłada oraz ciągnąca się za nim fama człowieka bywałego w świecie, a także niebagatelny majątek czyniły zeń nie tylko ozdobę każdego salonu, ale także obiekt westchnień wielu panien. Kinga i Wanda początkowo z bierną rezygnacją przyglądały się wizytom Tomasza w Długołące. Próbowały nawet dać mu do zrozumienia, że jest im niemiły, i serią drobnych, ledwie wyczuwalnych afrontów zniechęcić do Ady. Gdyby zerwał zaręczyny, uznałyby to jedynie za przejaw wyższej sprawiedliwości. Najmłodszej z nich nie należało się szczęście większe od tego, które kiedykolwiek mogłoby im samym przypaść w udziale. Szybko jednak się zorientowały, że Zajezierski, wciąż myślący tylko o Adriannie, w ogóle nie zauważa ich oziębłego traktowania. Postanowiły zatem zmienić front. Nagle stały się tak miłe i uprzedzająco grzeczne, jak tylko ich pozycja na to pozwalała. Panią Antoninę Bysławską ucieszyła nagła odmiana zachowania córek. Nie podejrzewała, co się za nią kryje i że to jeszcze nie koniec, wręcz przeciwnie, początek wojny, jaką wytoczyły Adzie, a ten zupełnie niepotrzebny nikomu konflikt nie obędzie się bez ofiar. Ada znalazła już nuty z Moniuszką i kartkowała je w poszukiwaniu odpowiedniej pieśni. „Jest ładna - pomyślał hrabia, patrząc na nią. - I miła w obejściu. Ale taka dziecinna". 74 75 Nie mógł jej sobie wyobrazić nagiej. Drobniutkie piersi dopiero zaczynały się rysować pod ciasno zawiązanym gorsetem. Szczupłe ręce i delikatne palce, na które patrzył, stojąc przy instrumencie, były dłońmi dziecka, podobnie jak wąziutka talia i biodra, z których kiedyś miał narodzić się jego potomek. On miał lat dwadzieścia siedem, ona zaledwie siedemnaście. Przy niej starsza o dwa lata Marianna była już kobietą. Marianna, Marianna... Pragnął się do niej za wszelką cenę zbliżyć. Rozumiał jednak, że będzie to o

wiele trudniejsze niż w przypadku Róży. Nie chcąc budzić podejrzeń, powinien ograniczyć się do słuchania jej w kościele, ale jakaś siła, znacznie potężniejsza od rozsądku, od wyznawanych przezeń zasad, pchała go ku przepaści. Pewnej niedzieli Barbara Zajezierska zaniemogła. Miała właśnie atak uporczywej migreny, która dawała się jej we znaki od kilku już lat i na którą dotychczas nikt nie znalazł skutecznego lekarstwa. Leżała w ciemnym pokoju z kompresem na głowie i wpółprzymkniętymi powiekami, ani myśląc o wyjściu do kościoła. Hrabia pojechał więc sam. Ten widok zdumiał wszystkich parafian, bo hrabina od ponad trzydziestu lat nie opuściła żadnej niedzielnej mszy. Ksiądz proboszcz sam pofatygował się do Tomasza z zapytaniem o matkę. Kiedy tak rozmawiali, otoczeni przez życzliwych, podszedł też Rogala z wnuczką. Zajezierski poczuł, jak stanęło mu serce. Miała na sobie białą bluzkę z długimi rękawami i ciemną spódnicę. Wyglądała elegancko i dostojnie. - A co też, proszę łaski pana hrabiego, stało się szanownej pani hrabinie? - zapytał organista szczerze przejęty. - Poważnie zaniemogła. Wysłałem już do Gutowa konie po doktora Markowicza. Może trzeba będzie krwi upuścić? 76 Rogala pokiwał ze zrozumieniem głową. Gdyby byli sami, poradziłby zapewne pójście po radę do swej córki, znachorki Zuzanny, ale tu, na terenie kościoła, był osobą oficjalną i nie mógł propagować zabobonów, nawet jeśli potajemnie w nie wierzył. - Będziemy się modlić za panią hrabinę. Uszanowanie dla pana hrabiego! powiedział zasmucony i odwrócił się, by odejść. - Pięknie panna śpiewała! - Zajezierskiemu wyrwały się wyrazy niekłamanego zachwytu, a Marianna drgnęła i ostrożnie podniosła na niego oczy. - Zupełnie jak nasza wspaniała diwa Sembrich-Kochańska! Miałem szczęście słyszeć ją w Cyruliku

sewilskim. Cudowny sopran! - A gdzież tam, panie hrabio! - Organista lekceważąco machnął ręką. - Raczy pan żartować! On wiedział, że Zajezierski ma rację, nie słyszał nigdy tej śpiewaczki, ale głos Marianny wydawał mu się najpiękniejszy na świecie. Za nic jednak nie puściłby od siebie ukochanej wnuczki, światłości swoich oczu. Za żadne skarby nie oddałby jej na poniewierkę po obcych krajach. Jeszcze gdzie? Do teatru?! Nigdy! Przenigdy! Chciał widzieć, jak wychodzi za mąż i gospodarzy gdzieś w Zaje-zierzycach czy Cieciorce, jak żyje bogobojnie i rodzi mu prawnuki. Marzył, by strugać im fujarki i nauczyć ich gry na skrzypkach, patrzeć, jak rosną, i umrzeć kiedyś w otoczeniu rodziny, której nigdy nie miał, a teraz dopiero mógł się nią cieszyć. Marianna zamieszkała z dziadkiem w organistówce po śmierci ojca, który zginął, ratując dom płonący od uderzenia pioruna. Zuzanna, jej matka, złamana przez cierpienie, nie dała się odciągnąć od zgliszczy i wkrótce zaczęła zdradzać objawy szaleństwa. Podczas napadów krzyczała, wiła się, rwała włosy z głowy, szarpała na sobie 77 ubranie, przeklinała los i okrutnego Boga. Rogala przygarnął trzynastoletnią wnuczkę, Marianna nie miała się bowiem gdzie podziać, nie mogła też dać sobie z matką rady sama, a jej starszy brat Jacek już dawno wyjechał za pracą - najpierw do Gutowa, potem do Płocka, wreszcie do Ameryki. Z upływem czasu ta sytuacja się utrwaliła, bo Zuzannie nigdy domu nie udało się odbudować. Pomieszkiwała w komórkach i szopach, jedząc, co jej dobrzy ludzie przynieśli, chodząc z mętnym wzrokiem po polach i lesie i nucąc żałosne pieśni. W końcu zgadała się ze starym Józefem Sękiem, który był zawsze samotny, i pod jego wpływem jakoś powoli ukoiła swe szaleństwo. Zajęta układaniem sobie życia na nowo, nie żądała powrotu córki, a i Marianna nie paliła się do tego, by z czystej, porządnej organistówki przenieść się do kurnej chaty Sęka. Widywały się rzadko, bo Zuzanna do kościoła nie chodziła, a Marianna dzięki protekcji księdza proboszcza zaczęła pobierać nauki w gimnazjum sióstr

kwietanek w Gutowie. Do Zajezierzyc przyjeżdżała jedynie na niedziele i święta, wtedy też zajmowała się pomaganiem dziadkowi w jego obowiązkach. Nie tylko śpiewała podczas mszy, ale także lała świece, wypiekała opłatki i hostie, sprzątała zakrystię i kościół, ustawiała dekoracje z kwiatów przyniesionych przez parafianki. Kiedy stary Sęk zabrał się na tamten świat, nic się w ich życiu nie zmieniło. Zuzanna pozostała w nędznej chacie, a Marianna przy dziadku. Ukończywszy gimnazjum, wróciła do wsi i przemyśliwała o założeniu tu szkółki parafialnej. Jednak mnogość obowiązków jakoś oddaliła te plany. Teraz, kiedy zaczęła tak często widywać hrabiego, pomyślała, że on, człowiek bywały za granicą, 78 wykształcony i nowoczesny, powinien zrozumieć jej pragnienie, a być może nawet jakoś by jej pomógł, wydzielając izbę w czworakach czy innym zabudowaniu dworskim. Jesienią i zimą, gdy prace polowe ustawały, dzieci miałyby szansę nauczyć się czytania i pisania. Plan to był piękny i szlachetny, problem stanowiła jedynie nieśmiałość Marianny. Zawsze kiedy widziała Zaje-zierskiego, stawała jak sparaliżowana i nie umiała wydobyć z siebie głosu. Dziś nie było inaczej. - A nie, nie! Powinniście kształcić wnuczkę, Rogalo! - odpowiedział hrabia na powątpiewanie starego. - Są przecież szkoły, konserwatoria, chociażby w Warszawie... Ja mógłbym pomóc... - Zapędzał się, byle tylko tamci jeszcze nie odeszli. - Kiedy ona kształcona! - Organista chciał jak najszybciej zamknąć niezręczny temat. - Jej tam już żadne kształcenie niepotrzebne! - Pani hrabina powinna wygrzewać stopy w gorącym piasku - powiedziała znienacka Marianna, zbierając w sobie całą odwagę. - I liść kapusty do głowy przykładać. Zbity tłuczkiem,

żeby sok poszedł. Mężczyźni popatrzyli na siebie, marszcząc brwi i próbując zrozumieć. - Ach tak?! - ucieszył się hrabia, gdy wreszcie dotarło do niego, co Marianna miała na myśli. Natychmiast jej to powtórzę. - A dajże spokój! - fuknął niezadowolony z czegoś Rogala. - Do pani hrabiny sam doktór z Gutowa przyjedzie, co też ty za lekarstwa proponujesz! - Ludowa medycyna potwierdzała się przez tysiąclecia, mój Rogalo! A pannie bardzo dziękuję za pomoc. Pojadę zatem leczyć matkę, do widzenia państwu! Ruszaj! 79 krzyknął na stangreta, wsiadł do bryczki i pomyślał, że ta piękna dziewczyna właśnie ofiarowała mu od tak dawna oczekiwany pretekst. 1995 A pani to jest tu chyba nowa? - zapytał młody mężczyzna, płacąc za espresso i jagodziankę. - Nie aż tak bardzo - odpowiedziała Iga, zachęcająco się uśmiechając. Po wczorajszej rozmowie o pierścieniu postanowiła zbliżyć się do archeologów, by mieć wiadomości z pierwszej ręki. - Zaraz podam. Młody człowiek wrócił na taras, gdzie siedziało już kilku jego kolegów z grupy, a ona osobiście przygotowała kawę. Kiedy do nich podeszła, kłócili się o coś zawzięcie. - Jakie „nie dam rady"?! Rafał, dziewczyna jak malowanie! Z posagiem, sama na chacie, wystrojona w najlepsze ciuchy, a ty jeszcze marudzisz! Nie mów, że nie marzysz o romantycznej randce! Taka okazja może się więcej nie powtórzyć! Profesor przyjedzie i ci ją sprzątnie sprzed nosa! - przekrzykiwali się jeden przez drugiego, śmiejąc się z żartu. Iga początkowo myślała, że chodzi o nią, i nawet się trochę zezłościła, ale na jej widok nie przerwali przekomarzań, nie speszyli się, zrozumiała więc, że mieli na myśli kogoś innego. Z uśmiechem postawiła kawę na stoliku i odeszła, mając

nadzieję, że klient nazywany Rafałem, ten, który zamówił espresso i nie chciał się umówić na romantyczną randkę, wróci jeszcze do cukierni. 81 Tak też się stało. Przyniósł filiżankę i stanął obok kasy. Mógł być młodym pracownikiem naukowym albo studentem starszych lat. Nieco więcej niż średniego wzrostu, szczupły, opalony, o pięknych oczach koloru gorzkiej czekolady, robił miłe wrażenie. - O której pani kończy pracę? - Mam na imię Iga. O szóstej. Ale chyba masz już zajęty wieczór? - zapytała, nie chcąc pokazać, jak bardzo zależy jej na spotkaniu. Początkowo nie zrozumiał. - Ach, to? - roześmiał się. - Chcą mi wcisnąć dyżur, ale dopiero od północy. Mam nadzieję, że sześć godzin wystarczy, aby poznać wszystkie zakątki tego pięknego miasteczka? - Wychodzisz gdzieś? - Ojciec był trochę niezadowolony. - Myślałem, że dotrzymasz babci towarzystwa. Celina Hryć została rano przewieziona ze szpitala do domu. Leżała teraz w swojej sypialni z oknem na zakład. Co prawda miała zapewnioną całodobową opiekę pielęgniarki, jednak obecność wnuczki na pewno dobrze by wpłynęła na jej stan. - Niedługo wrócę! To ważne! - prosząco powiedziała Iga. Szybkimi pociągnięciami szczotki przeczesała grzywkę, pomalowała usta i cmokając w kierunku ojca, wybiegła z domu, a on pomyślał z goryczą, że nie dorosła do sytuacji. Mylił się jednak. Nie szła na randkę, dla niej to była misja. Nie chodziło o chłopaka, tylko o znalezisko. Spacer z jednym z archeologów był idealną okazją, by dowiedzieć się jak najwięcej o pierścieniu. - Nie zaproponuję ci lodów - Rafał zażartował na powitanie. Zauważyła, że nie miał na sobie kolorowych szortów, podkoszulka i japonek, w które ubrany był rano, tylko białą koszulę safari, szerokie spodnie z lnu i mokasyny

założone na bose stopy. „Postarał się!" - pomyślała. - Słusznie - powiedziała na głos. - Więc co? - Spacer wystarczy. - Czyżbym był jeszcze bardziej atrakcyjny, niż egoistycznie sądzę? Rozśmieszył ją. - Dla mnie na pewno - przytaknęła, nie wyjawiając, co ma na myśli. - Tędy. Wskazała dłonią. Szli zachodnią pierzeją rynku, przy której stała cukiernia. Minęli kilka budynków, wykopaliska, skręcili w lewo, a potem zaraz w prawo, w świeżo odremontowaną ulicę Szewską. Wciąż było gorąco i chyba zbierało się na burzę. Na szczęście leciutkie podmuchy wiatru przynosiły raz po raz od strony jeziora miłe chłodne powietrze. Rafał spojrzał do góry i skrzywił się nieznacznie. Ulica lekko schodziła w dół, a oni kierowali się na południe, gdzie kończyła się bulwarami tworzącymi rodzaj deptaku. Dzień był powszedni i spacerowało tu niewiele osób. W kafejkach siedziało trochę młodych ludzi, w ogródku jordanowskim bawiły się dzieci, a paru staruszków, których twarze znała z cukierni, grało w szachy. Iga zarejestrowała to wszystko mimowolnie, skupiona na zdobywaniu potrzebnych informacji. - Twoja otwartość mnie peszy - wyznał Rafał nieoczekiwanie. « 82 « 83 - Nie przejmuj się tym. Powiedz raczej, co będziesz robił po północy. Niechcący trochę podsłuchałam. -Wszystko jasne, po prostu traktujesz mnie instrumentalnie - westchnął na pokaz, nie podejrzewając,

jak bardzo zbliżył się do sedna. - Mniej więcej. - Cóż, zmierzmy się z tym: ty i ja. Kiedy to powiem, nic już nie będzie takie samo. - W porządku. - Będę dotrzymywał towarzystwa pewnej piekielnie atrakcyjnej kobiecie. - Czyli? - Iga wciąż udawała, że nie rozumie. - Wiesz, co tu robimy? - Rozwalacie nam rynek? - Nie nasza wina, że pobudowaliście miasto na prehistorycznej osadzie! - rzucił z afektacją. - Tak się nam wydawało najprościej. -I jeszcze te korytarze! Pod rynkiem jest plątanina przejść podziemnych, co prawda nie są używane, bo miejscami się pozapadały, ale kiedyś zapewne były drożne popisywał się wiedzą. - Ratusz prawdopodobnie łączył się z farą, fara z klasztorem, klasztor z wieżą zamkową, zupełnie jakby wynalazek parasola jeszcze tu nie dotarł. Kopiąc je, popsuliście nam mnóstwo naprawdę cennych glinianych skorup! - rzucił z udawanym wyrzutem. - O, to nie problem, możemy wam w zamian dostarczyć trochę całkiem nowych, doskonale wystylizowanych. Pojutrze jest jarmark, a w tych stronach garncarstwo ma się wciąż bardzo dobrze. Na pewno nie będą potłuczone, będziecie je sobie mogli rozbić i posklejać na nowo, bo to jest chyba wasze ulubione zajęcie? W dodatku nie będzie brakowało żadnego kawałka, takie idealne puzzle. 84 Chłopak popatrzył na nią. Nie spodziewał się spotkać tu kogoś takiego. Myślał, że umawia się z prowincjonalną gęsią, ładną, ale jednak ekspedientką z cukierni, tymczasem dziewczyna była nie tylko atrakcyjna, ale także bystra. - Naprawdę jesteś stąd? - chciał się upewnić. - A to jakiś grzech? - Nie, tylko...

- Dlaczego masz pilnować tej mumii? Jest ze złota? -zapytała nagle. Znów go zdziwiła. - Mówiłem, że to mumia? - Nie, ale chyba niczego poza nią jeszcze nie znaleź' liście, prawda? Trąbicie o tym po wszystkich odpustach, nawet głuchy by usłyszał. - Więc dobra, mam randkę z mumią! Bardzo ci to prze szkadza? Wszyscy już mieli, teraz moja kolej. Ale możesz mi wierzyć, to średnia przyjemność. Babka jest zbyt koś' cista jak na mój gust. I strasznie milkliwa, nie to co ty. - Wiecie może, kto to taki? - dociekała Iga. Bardzo ją wciągnął ten temat. - Nie. Czekamy na specjalistów. W dodatku ma na pal' cu ten pierścień, chyba dość stary. Rysują się tu więc dwie zagadki. Ale pilnowanie jej kompletnie mnie nie kręci. Idze przyszła do głowy szalona myśl. Tak szalona, że w pierwszej chwili nawet się przestraszyła. - To musi być straszne, przerażające. Będziesz tam cał--kiem sam? - Przez całe cztery godziny. Tylko ona, ja i latarka. - Ciekawe, jak tam jest? - Jak w ciemnej dziurze w ziemi: chłodno, głodno, wik goć i robale. Normalka. Ona ma gorzej, siedzi tam już od 85 wojny. To dopiero musi być nudne: bez gazet, telewizji, radia! Koszmar! - Myślisz, że wtedy ją zasypało? - Dziewczyna zignorowała żart. - Całkiem możliwe. Ludzie opowiadali nam o bombardowaniach podczas wyzwalania miasta. Ale to nie wyjaśnia kwestii pierścienia - powiedział smutno. Kim była, skąd miała taki stary pierścień? - Może to podróba? - Sugerujesz, że kupiła go na jarmarku? Tego się nie da wykluczyć bez specjalistycznych badań.

Iga pokiwała głową, myśląc, że traci czas, bo ciągle jeszcze wie więcej od niego. - Dlaczego musisz jej pilnować? Jest aż tak cenna? - Profesor powinien ją zobaczyć. Nienaruszoną, że się tak wyrażę, ale jakoś mu się tu do nas nie spieszy. - I co potem? Zabiorą ją do muzeum? - Chyba tylko pierścień, jeśli okaże się autentykiem. Ją samą po badaniach pewnie pochowają. Nie przedstawia większej wartości muzealnej. - W jakim obrządku? - Dobre pytanie! - Chłopak pokiwał głową. - Zapewne w katolickim. Iga zagryzła wargi. Zawsze robiła to mimowolnie, myśląc o czymś w dużym skupieniu. - Skąd pewność, że była katoliczką? Słyszałam, że tu u nas przed wojną mieszkali też ewangelicy, żydzi, nawet trochę prawosławnych. - Jej to już chyba wszystko jedno, nie uważasz?! - Rafał fuknął zniecierpliwiony. Dociekliwość dziewczyny zaczynała go męczyć. Zapuszczała się w rejony całkiem mu obojętne, przynajmniej w tej chwili. Miał ochotę na niezobowiązującą randkę, a potem może na mały rabat w cu-86 kierni, tymczasem ona z uporem drążyła temat, o którym on najchętniej by w tej chwili zapomniał. - Masz rację - westchnęła. Szli teraz bulwarem u podnóża Góry Zamkowej, ku słońcu zachodzącemu majestatycznie za jeziorem Nyć. Iga, ze spuszczoną głową, zamyślona, raz po raz kopiąc kamyki, milczała. On też nie palił się do rozmowy, trochę rozczarowany faktem, że jej naprawdę chodziło o coś innego niż randka z przystojnym archeologiem z Warszawy. - A dlaczego właściwie tak bardzo się tym interesujesz? - zapytał wreszcie. - Bo to ciekawe.

- Jeszcze jeden szkielet bez historii. - A gdyby tak spróbować rozwiązać tę zagadkę? - gorączkowała się Iga. - Przecież musi mieć jakąś historię! Choćby z powodu pierścienia. - Chyba się naczytałaś Nienackiego! Zrozum, to nie jest książka przygodowa! - Rafał gasił jej ekscytację. - Tu nie ma następnego rozdziału, w którym wszechwiedzący autor udzieli ci dodatkowych informacji. Jesteśmy tylko my, ta mumia i niewiadoma. Twój zapał mnie wzrusza, ale musimy pogodzić się z tym, że raczej nie odkryjemy prawdy. - Jasne! - powiedziała kwaśno. - Wolisz sklejać te swoje skorupy, których i tak jest pełno w każdym muzeum! - Wolę, nie wolę, to nie ma znaczenia. Przyjechałem tu właśnie po to. Nie lubię zajmować się rzeczami skazanymi na niepowodzenie. Ciebie to z jakiegoś powodu strasznie kręci. Więc albo się nudzisz, albo wiesz coś, o czym nie chcesz mi powiedzieć. - Gdybyś stał dzień w dzień po osiem godzin przy kasie w cukierni, też by cię coś takiego wkręciło. Jak sobie pomyślę, że przez całe moje życie ona tam była, dzień i noc, każdego dnia, każdego roku! Na wyciągnięcie ręki 87 od nas! Chodziliśmy metr nad jej głową! Kiedy próbuję sobie wyobrazić, co musiała przeżywać, umierając, nie rozumiem, dlaczego ciebie to kompletnie nie obchodzi. - Przyznaj się: wiesz, kto to jest? - Rafał spytał natarczywie. -Nie. - Ilu było mieszkańców w Gutowie przed wojną? - Nie mam pojęcia. - Jakieś osiem, może dwanaście tysięcy, w tym, jak byłaś łaskawa zauważyć, wielu Żydów. Chcesz prześledzić losy wszystkich? Po takim kataklizmie jak Holokaust? Jakim cudem? Tamto pokolenie odchodzi, ludzie poumierali, są starzy, nie dowiemy się, kim była, możesz o tym zapomnieć.

- Gdybyśmy poszukali, może ktoś by ją sobie przypomniał? - Nie widzę powodu, aby się w to bawić. To nie jest sprawa kryminalna. Nie szukamy winnego. W czasie wojny zginęło wielu ludzi. Na dodatek, póki nie zjawi się antropolog sądowy i nie pobierze próbek, nie mamy nawet pewności, kiedy to się stało. - Mogłabym ją zobaczyć? - Odbiło ci?! - Poszłabym z tobą na ten dyżur. - Chyba oszalałaś?! To zły pomysł. - Proszę... - Iga zrobiła minkę grzecznej dziewczynki. - Tylko sobie popatrzę. - Nie zobaczysz niczego ciekawego. Szkielet jak szkielet. Wygląda dość obrzydliwie. Chcesz, żeby ci się śnił po nocach? - To zrób mi chociaż parę zdjęć. Dam ci aparat i super-czuły film. Dostaniesz za to trzy razy darmową kawę -kusiła. - Przecież masz zdjęcie w gazecie...! - Ale bez detali. Rafał westchnął, myśląc, że jak najszybciej musi ukręcić łeb sprawie, kiwnął więc głową na zgodę. Randka była skończona. Waldemar Hryć najlepiej odpoczywał w zakładzie. Kiedy głowę miał nabitą myślami czy trapiło go jakieś zmartwienie, szedł po wyjściu pracowników do firmy i piekł ciasto. Najchętniej drożdżowe. Podczas wyrabiania drożdżowego myślał tylko o robocie. Skupiony na wykonywanym zajęciu, odcinał się od wszystkich kłopotów. Nie używał wtedy miksera, tylko własnymi dłońmi, jak uczył go ojciec, i w tych samych proporcjach wrzucał wszystko do miski, a potem mieszał, gniótł i rozciągał. Czuł się przy tym, jakby wrócił do lat dziecięcych. I tak, podczas gdy ciasto stawało

się coraz bardziej zwarte i nabierało sprężystości, on, nawet nie zdając sobie z tego sprawy, rozwiązywał swoje problemy. W samej czynności gniecenia było coś mistycznego. Choć Hryć nie znał tego słowa, podobnie jak nie znał słowa katharsis, godził się wtedy ze sobą i z całym światem, rozważał wszystko, co go martwiło, i z chwilą wyjęcia ciasta z pieca odczuwał ulgę, robiło mu się lżej na duszy. Czy to działał kojący zapach wypieku, czy też wysiłek fizyczny wkładany w gniecenie, dość, że niosąc do domu placek, miał już zazwyczaj w głowie gotowy plan działania. Tu, w pracowni, godził się z odejściem żony, tu zastanawiał się nad wszystkimi ważnymi sprawami swego życia. Nigdy nie miał żadnego hobby poza cukiernictwem. Oddawał mu się z miłością, stanowiło ono dlań źródło wciąż nowych natchnień, dlatego ewentualna konieczność sprzedaży sklepu i zakładu, by uzyskać fundusze na spła-88 89 tę rodzeństwa, spędzała mu sen z powiek. Firma mogła się rozwijać, ale potrzebowała środków. Wzięcie kredytu na zaspokojenie roszczeń braci i sióstr wydawało się szaleństwem. Niewykluczone jednak, że trzeba będzie tak zrobić. W tej kwestii bardzo liczył na Igę, jej rozsądek, młodzieńczy entuzjazm i teoretyczne wykształcenie w dziedzinie zarządzania, którego jemu brakowało. Niejeden z jej szalonych pomysłów, początkowo wykpiony czy z pobłażaniem odrzucony, potem realizował z zapałem neofity. Być może teraz będzie potrzebna jako negocjator. Chciał jej to wszystko powiedzieć, ale ona od razu drugiego dnia po powrocie z Warszawy pobiegła za chłopakiem! Waldemar Hryć nie przywykł do analizowania swych uczuć. Miał wrażenie, iż córka wyprowadziła go z równowagi tym, że nie siedzi teraz, jak powinna, przy łóżku chorej babki, nie roztrząsa z nim skomplikowanej sytuacji, tylko zabawia się gdzieś na mieście. W rzeczywistości był zazdrosny o czas, który spędza z innym mężczyzną, czas, który do tej pory zawsze był jego czasem, czasem ojca. Potrzebował jej jako sprzymierzeńca i przyszłej wspólniczki, ale też jako kogoś, kto zajmie w jego życiu miejsce, które w jedną lipcową noc nagle opustoszało.

Od owego deszczowego poranka znów poczuł się bardzo samotny. Mimo swych czterdziestu dwóch lat i potężnej postury, mimo niskiego głosu i wrażenia, jakie robił na pracownikach, szedł zawsze krok za matką. To ona wciąż wyznaczała kierunki, rzucała hasła, podejmowała decyzje. On był jedynie wykonawcą. Dlatego teraz czuł się zagubiony i tak bardzo potrzebował wsparcia. Wszyscy we wsi wiedzieli, że Zuzanna Blatko jest czarownicą. Od czasu, kiedy jej babka, Dorota Rogalowa, umarła, to do niej, do Zuzanny, choć była jeszcze prawie dzieckiem, przychodzili w sprawach, które w realnym świecie już dawno zostałyby uznane za beznadziejne. Zuzanna nigdy nie odmawiała pomocy. Przynosiła ulgę w chorobie, dając zioła uśmierzające ból czy ściągające opuchliznę z obrzękłych kończyn. Jej maści i odwary działały cuda, ale jeszcze większą moc miały zamawiane przez nią uroki. Ludzie prosili też Zuzannę, by im z dłoni wyczytała przyszłość, wywróżyła pomyślność interesów, zamówiła obfite plony, odgadła płeć mającego się narodzić dziecka i upewniła ojca, któremu brakowało wiary, że na świat przyjdzie syn, kość z jego kości. Wszystkiego, co wiedziała, nauczyła się od babki. Zostawiona jako pięciolatka na jakiś czas przez owdowiałego przy jej narodzinach ojca, który musiał wyjechać do Płocka na nauki w szkole organistowskiej, nigdy już nie wróciła do domu rodzinnego. Wincenty Rogala toczył ze swą matką długie boje o córkę. Miał niewielki domek przy parafii w Zajezierzycach i chciał wychować Zuzannę jak Pan Bóg przykazał. Zresztą tak kochał swoją Krystynę, że postanowił już nigdy się nie żenić, a kobieca ręka w domu by się przydała.

Lecz nie Rogalowa stawiała najzaciętszy opór. To Zuzanna nie chciała wrócić do ojca. Babka zielarka pokazywała jej świat o wiele ciekawszy od tego, co mogło kiedykolwiek wydarzyć się w kościele. Drewniane rzeźby, nawet najpiękniejsze, witraże, nawet najbardziej kolorowe, rytuał znany na pamięć nigdy nie działały na wyobraźnię dziewczynki tak jak otwarta rana, na którą należało nałożyć razowy

chleb zagnieciony z pajęczyną, liście kapusty czy babki, i nim się człowiek spostrzegł, rana się goiła, a opuchlizna ustępowała. Zuzanna, nieodstępująca babki na krok, szybko nauczyła się przyjmować porody, nastawiać zwichnięte barki, przewidywać pogodę, okadzać dom, by wygonić złe duchy, przystawiać pijawki, udzielać rad nieszczęśliwie zakochanym. Wykazywała przy tym bystrość i przytomność umysłu dorosłego. Miała piętnaście lat, kiedy zapalenie płuc zabrało starą Rogalową. Nie pomogły wywary z arniki i podbiału, okładanie kocim sadłem, gorącym chlebem, bańki ani nawet wezwanie doktora z Gutowa. Przyjechał za późno. Pokiwał tylko głową nad bezmierną ciemnotą chłopstwa i wyszedł w milczeniu. Paradoksalnie śmierć zielarki nie odebrała klientów jej wnuczce. Zuzanna mieszkała odtąd sama w domu Roga-lowej. Ojciec znów straszył ją piekłem i kazał wrócić pod swą kuratelę, ale uporu Zuzanna zawsze miała w nadmiarze. Zresztą była ładna i kręciło się wokół niej wielu kawalerów, wśród nich najprzystojniejszy we wsi Wiktor, syn gajowego Blatki. Przychodził i siedział całymi godzinami. A to dach załatał, a to pomógł drew narąbać, krowy z pola przygnał. Zuzanna była mu rada, bo w obejściu zawsze znalazło się coś do roboty. Kiedy Rogala, wciąż naciskany przez proboszcza, po raz któryś z rzędu zjawił się, by namawiać córkę do przeprowadzki, ujrzał Wiktora naprawiającego płot. Wziął go na męską rozmowę i przekonał się, że jego córka to dorosła kobieta, a chłopak jest dobrym materiałem na męża. Tego samego dnia pojechał do gajówki znajdującej się na północ ode wsi, po drodze na Gutowo, i rozmówił się z jego ojcem. Ustalili kwotę posagu i termin zrękowin oraz ślubu. Roch Blatko, obarczony ośmiorgiem potomstwa, rad, że się pozbył jednej gęby do wykarmienia, obiecał dostarczyć młodym drewno na remont domu i nowe ławy oraz skrzynie. Rogala wziął na siebie koszt ślubu w kościele i wesela. W wieku szesnastu lat Zuzanna miała już męża. Po roku urodził się Jacek. Kilka

tygodni później przyszedł na świat Tomasz Zajezierski i kiedy Barbara szukała dlań mamki, ksiądz proboszcz przypomniał sobie o córce organisty. Wahał się jednak, czy ma ją polecić hrabinie, albowiem była to bezbożnica, którą chętnie wykląłby z ambony. Chodziły słuchy, że wyprawia rzeczy niegodne córki kościoła, jakieś gusła i czary, bo w tych stronach zabobon wciąż trzymał się mocno. Ostatecznie nie polecił jej na mamkę do pałacu. Nie zrobił tego on, uczynił kto inny. Gajowy Roch Blatko, zapytany o jakąś zdrową matkę karmiącą niemowlę piersią, zaprotegował swoją synową, mówiąc, że dla rodziny to będzie zaszczyt. Pół godziny później posłano po Zuzannę. Nieco zdziwiona, z niemowlęciem przy piersi, zjawiła się w pałacu. Barbara Zajezierska zlustrowała ją od stóp do głów. Wyglądała zdrowo, dziecko chłopiec, na wyraźne życzenie ostrożnie wyjęty z powicia - również. - Ty jesteś...? - Zawahała się. 92 93 - Zuzanna. Blatko. - Dziewczyna postawiła wyraźną kropkę między imieniem a nazwiskiem. Zawinąwszy dziecko z powrotem w powijaki na skrzyni, wyprostowała się i odważnie spojrzała hrabinie prosto w oczy. - Oczywiście, że Blatko. Patrząc w oczy tej ciemnookiej i ciemnowłosej młodej kobiety w skromnym odzieniu, która miała zajmować się jej jedynym synem, przyszłym dziedzicem Zajezierzyc, hrabina odczuwała jakiś nieokreślony lęk. To była poważna decyzja, a jej skutki mogły sięgać daleko w przyszłość. - Szukam mamki. Dla mojego syna - rzuciła, uciekając wzrokiem. „Chłopi strasznie zhardzieli!" - pomyślała, nienawykła do próśb. Nagle rozległ się płacz dziecka. Po krótkiej chwili w sieni pojawiła się pokojówka.

- Marcysiu, nie teraz! - fuknęła hrabina, bo rzecz nie była jeszcze skończona. - Toć słychać, że głodne! - nieproszona wtrąciła się Zuzanna. - Pani hrabina przystawią, a wnet się uspokoi. - Moja Zuzanno, a wy nie spróbowalibyście? - Barbara Zajezierska zapytała nagle, dziwiąc się sama sobie. - A co mam nie spróbować? Panicz takie samo dziecko! - Wzruszyła ramionami i mocno tuląc do piersi swoje zawiniątko, podążyła za pokojówką. Charakteryzowały ją jakiś spokój i imponująca pewność siebie, daleko wykraczające poza prostą naturę chłopki. Szły we trzy, mijając kolejne pokoje amfilady. Zuzanna rozglądała się ciekawie. Gdy znalazły się w pokoju dziecięcym, oddała swego syna pokojówce. Barbara Zajezierska przyglądała się, jak wyłuskuje z koszuli pierś, unosi Tomaszka, siada na krześle i przystawia niemowlę. Dziecko natychmiast poczęło łapczywie ssać. Dziewczyna patrzyła na nie z uśmiechem. Nie szukano już więcej mamki. Na kilka miesięcy pod pałacowym dachem zamieszkała czarownica. Barbara Zajezierska posłuchała swojego instynktu i się nie pomyliła. Tej dziewczynie, mimo iż różne słuchy o niej po wsiach chodziły, dobrze patrzyło z oczu. By sobie potem nie wyrzucać braku roztropności, dała jej do pomocy jedną z pokojówek. W praktyce znaczyło to, że owa panna wpadała kilka razy dziennie znienacka do pokoju, w którym stało łóżeczko Tomaszka, i popatrywała, co też w tym czasie robi Zuzanna. A ona, jeśli nie doglądała panicza, to siedziała obwieszona przez dziewczynki. Mając uważanie na dziedzica, zawsze jego pierwszego karmiła i przewijała, modląc się w duszy do Boga, by hrabina pozwoliła jej pobiec na chwilę do wsi i potrzymać w ramionach oraz nakarmić resztką pokarmu własne niemowlę. Nie mogła narzekać, na wygodach jej tu nie zbywało, zawsze też dostała jakieś pyszności z pańskiego stołu, o których istnieniu nawet nie miała pojęcia. Co prawda pokojówka

przynosiła najczęściej już zimne, ale czasem resztkę ciepłej zupy można było zjeść i w kuchni. Swój pokój Zuzanna dzieliła z boną, wciąż zajętą i sarkającą na uciążliwości uczenia rozbrykanych panienek Zajezier-skich, oraz piastunką. Młode damy, starsze siostry Tomasza, zajmowały uroczy różowy pokoik, pełen ślicznych białych mebelków: łóżeczek, krzesełek, fotelików, biureczek, maleńkich toaletek, fajansowych misek, dzbanków na wodę i nocnicz-ków w kwiatki. W oknach pokoju wisiały muślinowe firaneczki, a na ścianach mnóstwo przesłodzonych obrazków « 94 « 95 z Aniołem Stróżem i świętymi patronami, co czyniło pomieszczenie jeszcze bardziej przytulnym. Pomiędzy tym pokoikiem a pokojem panicza było wspólne mieszkanie piastunki, bony i Zuzanny. Wcale im to nie przeszkadzało, bo w ciągu dnia i tak, zajęte własnymi obowiązkami, nie wchodziły sobie w drogę. Wieczorem zaś, przed zaśnięciem, opowiadały najróżniejsze bajdy, a najwięcej Zuzanna, która nie tylko wiele już w życiu widziała, ale także wyobraźnię miała bujną jak mało kto. W jej gawędach ożywały zmory i strzygi. Krew w żyłach mroziły historie o tym, jak znachorka okadzała domy, by wraz z dymem przez szpary w dachu mogła ujść ku niebu błąkająca się po obejściu dusza zmarłego, nękająca wylęknioną rodzinę; jak namawiała Płanetnika, ducha powietrznego, by zesłał deszcz podczas suszy lub gradową chmurę upuścił na jezioro, broń Boże nie na wieś. By posłuchać tych opowieści, przychodziły też czasem inne panny służące i nigdy się dość nadziwić nie mogły, co też ta Zuzanna się cudów naoglądała! Pokojówki najbardziej lubiły słuchać baśni, podań i legend z dawnych czasów. Przyjmowały je z przejęciem, uważając za prawdziwe, bo narratorka opowiadała zawsze z taką powagą, że nie ośmieliłyby się wątpić w ich autentyczność. Najbardziej lubiły tę o głosie z jeziora. Rzekomo pochodziła z czasów, kiedy Gutowo było grodem usadowionym dookoła niewielkiego zamku warownego. Od południa chronił je brzeg

jeziora Nyć i wpadająca doń Rudawka, od północy nieprzebrane bory. Nieopodal grodu z zachodu ku wschodowi prowadził trakt handlowy, którym na Ruś i dalej podążali zagraniczni kupcy. Na podgrodziu stała karczma starego Godzięby, w której wędrowcy często zatrzymywali się na nocleg, bo sława jej dobrego jadła i napitków sięgała daleko. 96 Karczmarz miał jedyną córkę, piękną Lubomirę. Wielu kupców dla uroku dziewczyny gotowych było nadłożyć drogi. Zdarzało się, że z dalekich podróży wieźli cenne podarki, by zyskać jej względy. Lubomira jednak, dla każdego miła i uśmiechnięta, nie wyróżniła nikogo, ani młodego, ani starego, ani tego, co zostawiał paciorki, ani takiego, który tkaniną na piękną suknię chciał kupić jej miłość. Sercem Lubomiry władał bowiem niepodzielnie rycerz Gromisław. Gromisław był najmłodszym synem pana na Gutowie, srogiego rycerza Ciecierada, herbu Topór, i miał dwóch braci: Chwalibora i Sieciecha. Wszyscy trzej, wyćwiczeni w rzemiośle rycerskim, stawali u boku ojca, kiedy wyruszał ze swą drużyną, by wojować z plemionami północy, które raz po raz przedzierały się przez bagna i lasy, pustosząc okolicę, rabując, mordując i paląc. Gdy opuszczali gród w swych lśniących zbrojach, ciekawi widowiska mieszkańcy wylęgali przed domostwa, by patrzeć na nich i sycić wzrok oraz dumę. W drzwiach karczmy stawała też Lubomira, pragnąc przynajmniej z daleka ujrzeć ukochanego. Piękna karczmarka poznała go już dawniej podczas turnieju rycerskiego i zachwyciła się jego siłą oraz zręcznością. Podała mu wtedy garniec piwa, by wytchnął przed następną walką, a on spojrzał na nią i zapytał: - Jak wam na imię? - Lubomira - odpowiedziała spłoniona. Teraz, kiedy jechał w lekkiej zbroi z otwartą przyłbicą i patrzył przed siebie, nie widząc zachwyconego wzroku dziewczyny, podobał się jej jeszcze bardziej. I choć wierzyła, że nic złego nie może mu się stać, miała jakieś złe przeczucie, nabyła więc u przejezdnych kupców cudowne

97 maści, leczące niezawodnie wszystkie rany, płacąc za nie cenę swego dziewictwa. Kilka dni później hufiec zbrojnych powrócił z potyczki. Wjazdowi do grodu towarzyszyły lament i biadanie. Wielu rycerzy zginęło, wpadłszy w pułapkę zastawioną przez wroga. Ich trupy wiezione na wozach, skrwawione i oblepione przez muchy, robiły straszne wrażenie. Wśród zabitych byli dwaj starsi synowie Ciecierada. Sam rycerz odniósł ciężkie rany, podobnie Gromisław, który wprawdzie cudem uniknął śmierci, ale nie zdołał nawet wsiąść na konia. Uroczystości pogrzebowe trwały kilka tygodni. W tym czasie najprzedniejsi znachorzy z okolicy leczyli rycerza i jego syna. Niestety, stan zdrowia obydwóch pogarszał się z każdym dniem i wydawało się, że nic już nie jest w stanie im pomóc, kiedy na zamku pojawiła się Lubomira. Trudno jej było przekonać straże, by mogła użyć swej wypróbowanej wcześniej na własnym ojcu cudownej maści. Ale czas naglił, bo Ciecierad i Gromisław czuli się coraz gorzej, ich rany ropiały, a w komnatach unosił się trudny do wytrzymania trupi odór. Jeden z medyków wziął od Lubomiry ampułkę i posmarował odrobiną maści rozciętą dłoń giermka. Następnego dnia po ranie nie został nawet najmniejszy ślad. Tym sposobem Lubomira uratowała życie rycerza Ciecierada oraz swego ukochanego Gromisława. Kilka dni później do karczmy przyjechali słudzy z kosztownościami, by zapłacić za maść, Lubomira niczego jednak nie chciała. Odzyskawszy zdrowie, Gromisław osobiście pofatygował się do karczmarki. Wtedy zobaczył ją po raz pierwszy i poczuł, że choć jest uleczony z ran, wzrok tej dziewczyny zadał jego sercu ranę największą i nieuleczalną. Miał już bowiem narzeczoną: Gościradę, córkę rycerza Niezamysła zNadola, i nie mógł złamać danego słowa 98 Niedługo potem nastąpił zresztą dzień ich zaślubin. Znów przed karczmą przejeżdżał orszak z młodym rycerzem w lśniącej zbroi. Lubomira nie wyszła przed próg Z dnia na dzień stawała

się coraz bardziej smutna i milcząca, aż pewnego ranka opuściła dom, by więcej doń nie wrócić. Mówiono, że zaginęła w lesie, szukano jej tam, gdzie zazwyczaj zbierała grzyby i jagody. Bezskutecznie. Wszelki ślad po niej zaginął. Kilka lat później rycerz Gromisław wprowadził się wraz ze swą żoną na zamek, obejmując go we władanie po śmierci ojca. Zapytawszy o karczmarkę, dowiedział się, iż od dawna nikt nie miał o niej żadnych wieści. Pamięć pięknej Lubomiry wciąż żyła w jego sercu i miał nadzieję, że choć z daleka będzie mógł ją widywać. Od tej pory myślał o dziewczynie jeszcze częściej, aż razu pewnego przez okno komnaty, w której leżał kiedyś jako umierający, usłyszał jej głos: - Gromisławie... Gromisławie... Rycerz wyjrzał przez okienko, lecz oprócz ciemnej toni jeziora i okalających je lasów niczego ani nikogo nie ujrzał. Był jednak przekonany, że to głos Lubomiry, że ona żyje i pragnie go spotkać. Następnego dnia pojechał konno na drugi brzeg, by sprawdzić, czy jej tam przypadkiem nie odnajdzie. Na próżno, nikt z napotkanych po drodze kmieciów nie widział Lubomiry, córki karczmarza. Upłynął jakiś czas. Przechadzając się wzdłuż brzegu, Gromisław znów usłyszał głos z jeziora wołający go po imieniu. Wtedy ją zobaczył. Utkany z mgły wizerunek ukochanej zbliżał się, stąpając po wodzie i wyciągając ku niemu stęsknione ramiona. Rycerz stał jak skamieniały, a kiedy krzyknął jej imię, widmo rozpierzchło się bez śladu. Chcąc ją choć raz jeszcze zobaczyć, rycerz codziennie wychodził na wieczorną przechadzkę. Ciche nawoływa99

nie pojawiało się jedynie podczas pełni księżyca. Wtedy Gromisław siadał na brzegu i patrzył na ukochaną, póki pierwszy promień słońca nie padł na taflę jeziora, a widziadło, unoszące się swobodnie na wodzie, całkiem nie znikło. Pewnego razu, nie bacząc na nic, zerwał się tuż przed świtem i pobiegł ku niej, chwycił ją w ramiona i zaczął całować. Zdumiał się, czując ciało z krwi i kości, ciepłe i przyjazne, stęsknione jego pieszczot i oddające pocałunki. Od tej pory czekał w napięciu na pełnię księżyca, by pobiec na środek jeziora i przytulić ukochaną. Osobliwe zachowanie Gromisława, a przede wszystkim fakt, że nocami opuszcza

sypialnię, nie uszło uwagi jego żony. Wreszcie, udając jedynie, że głęboko śpi, Gościrada przyczaiła się i podążyła za nim. Gdy dotarła nad brzeg jeziora, zdumiona ujrzała ciało męża, leżące bez życia na piasku, i jego ducha stopionego z kochanką pośrodku jeziora, sunących ku odległemu drugiemu brzegowi. Krzyknęła przerażona, a wtedy widziadła znikły duch Gromisława jednak nie powrócił już nigdy do martwego ciała. Wyprawiono pogrzeb, a wdowa rychło wyszła po raz drugi za mąż. Od tej pory, gdy usiądzie się podczas księżycowych nocy nad brzegiem jeziora Nyć, można czasem usłyszeć czułe szepty kochanków. Niełatwo wyłowić z nich słowa, jakimi wyznają sobie miłość, choć są i tacy, którzy twierdzą, iż wytężywszy słuch, można rozpoznać cichy głos Gromisława, wołającego: - Lubomiro... Lubomiro... Na pamiątkę kochanków dwie wsie, jedna na północnym, a druga na południowym brzegu jeziora, zwą się od tej pory Gromisław i Lubomiry, a ich mieszkańcy po dziś dzień opowiadają tę baśń o miłości silniejszej niż śmierć. 1995 Iga długo nie mogła zasnąć. Najpierw pokłóciła się z ojcem: miał jej za złe późny powrót, chociaż stawiła się przed dziesiątą. Trochę się poprztykali, bardziej pro forma niż na serio, tak się zresztą od początku Idze wydawało, a godzinę później ojciec przyszedł skruszony do jej pokoju i przeprosił, tłumacząc się trudną sytuacją i ogólnym podenerwowaniem. Powiedział jeszcze, że bardzo mu jej brakowało i cieszy się, że będzie w domu aż do października. Po czym, pocałowawszy ją tradycyjnie w czoło, wyszedł, życząc dobrej nocy. Nie opowiedziała mu o swoim spotkaniu, gdyż podejrzewała, całkiem słusznie, iż ojciec wykpiłby jej starania. Dla niego liczyły się konkrety: stan zdrowia babci, codzienna działalność firmy. Miał na głowie aż nadto i niewykluczone, że ona, jako osoba współzarządzająca, okaże się teraz niezbędna. Być może będzie musiała przejść na studia zaoczne? Ta perspektywa wydawała się całkiem realna. Tymczasem jednak trwały wakacje i na szczęście nie musiała podejmować żadnych istotnych decyzji. Odsunęła więc na bok myśli o firmie i studiach, oddając się pasjonującym spekulacjom dotyczącym pierścienia. W podnieceniu czekała północy,

kiedy Rafał wreszcie zejdzie do « 101 podziemnego korytarza, by zmienić kolegę, i zrobi zdjęcie. Gorączkowała się, licząc minuty, chociaż chłopak uprzedził ją, że na fotografii prawdopodobnie niczego nie będzie widać. Superczuły film nie wystarczy, kiedy w korytarzu jest ciemno jak w norze kreta. Zresztą zanim będzie można zobaczyć choćby zdjęcie ciemności, musi nadejść ranek, on jej musi przynieść błonę, ona zanieść ją do fotografa, a ten musi wywołać zdjęcie. Upłynie cały dzień, zanim będzie się można przekonać, że Rafał miał rację, a ona nie. Jednocześnie żałowała, że jest tak późno, bo chętnie porozmawiałaby o przypuszczeniach z babcią. Starsza pani co prawda wydawała jedynie niezrozumiałe pomruki, ale Iga zadawałaby jej tylko pytania, na które odpowiedź brzmiałaby „tak" lub „nie". Na początek dobre i to. Tuż przed snem Waldemar Hryć robił w pamięci listę zadań. „Co muszę zrobić? Co jeszcze mam zrobić?" - zastanawiał się, już na wpół śpiąc. Hryć przebiegał myślami zalecenia pozostawione kierownikowi nocnej zmiany, którą on sam opuszczał teraz około północy, czasem później, by po krótkim śnie otworzyć drzwi przychodzącej do pracy na szóstą zmianie porannej. Ta kończyła wszystko, co nocni zmiennicy pozostawili rozpoczęte: glazurowała i lukrowała ciasta, z gotowych biszkoptów przygotowywała torty, kroiła i szykowała do sprzedaży ciastka. Lista zamówień była gotowa: ile kilogramów jakiego asortymentu sklep potrzebuje na konkretny dzień handlu. Czasem wypadało coś pilnego, bo jakiś towar sprzedał się szybciej. Teraz te zamówienia trochę kulały. Młode pracownice sprawdzały się bardzo dobrze pod okiem Celiny Hryć, same nie radziły sobie jednak z odpowiedzialnością. 102 Wreszcie, raz jeszcze przebiegłszy w myślach wszystkie zakątki firmy i zrobiwszy memorandum na dzień następny, Waldemar Hryć zapadał w krótki, przerywany koszmarami sen, z którego budzik miał go wyzwolić tuż przed piątą rano. Barbarze Zajezierskiej bardzo pomogła zaproponowana przez Mariannę kuracja.

Następnego dnia ból w skroniach niemal całkowicie ustąpił. Hrabina czuła się niczym nowo narodzona i od rana mogła ruszyć do pracy. Nie tknęła nawet przywiezionych przez doktora Markowicza proszków. Osobiście nacięła róż i kazała je zawieźć do kościoła. Potem zajęła się swymi obowiązkami. Miała ich teraz, po powrocie Tomasza ze studiów, dzięki Bogu znacznie mniej, ale i tak dosyć, by wypełniły cały dzień nużącą krzątaniną. Hrabia Zajezierski, wracając z porannego obchodu pól, zauważył dworską kałamaszkę1 jadącą do wsi, a na koźle stangreta z lejcami w jednej i ogromnym bukietem róż w drugiej ręce. Zaciął konia i zajechał drogę furmanowi. - Dla kogóż te kwiaty, Macieju? - A dla proboszcza pewnikiem, panie hrabio. Do kościoła wieze. Wielmożna pani kazali. - Na dekorację ołtarza? Dajcie no, ja zawiozę! - mówiąc to, hrabia wyciągnął rękę po bukiet. - A wy wracajcie do pałacu. Zabrał róże, spiął konia kolanami i ruszył galopem, układając sobie w myślach słowa podziękowania. Lekka bryczka jednokonna. Marianna była w kościele. Właśnie zabierała przywiędłe kwiaty sprzed bocznego ołtarza ku czci świętej Barbary, kiedy zobaczyła najpierw olbrzymi bukiet pięknych herbacianych róż, a zaraz potem wyłaniającego się zza nich Tomasza Zajezierskiego. Stała, jak zwykle onieśmielona, czekając, aż on zacznie mówić. - Hrabina przysyła te kwiaty w podziękowaniu za radę. Bóle ustąpiły i czuje się już dużo lepiej. Jesteśmy dłużnikami waćpanny. - Ależ skąd! Cieszę się, że mogłam pomóc. Moja matka, która służyła kiedyś we dworze, ale pan jej chyba nie pamięta, nauczyła mnie trochę o ziołach. To nie są żadne czary, to boża apteka. - Tak, naturalnie. Proszę, to dla panny. - Podał jej kwiaty.

- Dziękuję! Ustawię je tu, przed patronką pani hrabiny. Chyba się pan nie obrazi? - Skądże znowu! - Nie zaszkodziłoby też, gdyby pani hrabina piła rano napar z melisy lub rumianku. - Na pewno jej powtórzę. - Panie hrabio, chciałabym z panem porozmawiać. Wyszli przed świątynię: Zajezierski zaintrygowany tym, co też Marianna miałaby mu do powiedzenia, ona skupiona, jakby szukała odpowiednich słów. - Wiem, że pan jest patriotą - zaczęła i umilkła. Hrabia nigdy nie myślał o tym, z jakiego kruszcu jest jego miłość ojczyzny. Czy gdyby przyszło do kolejnych powstań przeciwko zaborcom, zachowałby się jak dziad i nie bacząc na szanse wygranej, chwycił za broń, czy też jak ojciec - zasłonił chorobą i zamknął w gabinecie? Matka co prawda kultywowała tradycję polskości, on jednak był przede wszystkim realistą. Tak, realistą i pozytywi104 105 «»¦ stą. Dlatego nie poszedł na filozofię, tylko studiował rolnictwo, by służyć tej ziemi. Kiedy go jednak zapytano, musiał znaleźć odpowiedź. Tak, był patriotą. Dla tej kobiety, dla jej podziwu gotów był oddać życie nawet tu, na miejscu, na stopniu kościoła. - Wszyscy jesteśmy patriotami - powiedział tylko. - Tak, to prawda. Walka z caratem jest naszym najświętszym obowiązkiem. Dlatego pomyślałam, że ja też powinnam się włączyć do tej walki. - Panna? - Praca u podstaw. Od tego musimy zacząć. Zajezierskiemu ulżyło.

- Naturalnie, też jestem tego zdania. - Chciałabym uczyć folwarczne dzieci - wyznała, jakby to było jej największym marzeniem. - Bardzo szlachetnie. W czym mógłbym pomóc? - Przede wszystkim przekonać rodziców, że dzieciństwo to czas nauki, a nie pracy ponad siły. Potrzebuję jakiejś salki, choćby najmniejszej - powiedziała to wszystko jednym tchem, bo gdyby tylko zaczerpnęła powietrza, na pewno nie starczyłoby jej odwagi. - Więc nie chce nas panna opuścić, by robić karierę w operze? - Hrabia westchnął z nieukrywaną ulgą. - Cóż, to chwalebne! Będziemy mieć pannę tylko dla siebie! dodał, nie odnosząc się do sedna. - Czy mi pan pomoże? Mieć ją tuż obok? W oficynie albo we czworakach? Móc w każdej chwili przyjść pod byle pretekstem, strojąc się w dodatku w piórka patrioty? Czegóż więcej potrzebował? - Mogłażby panna wątpić? Nie mogła. 1995 Kiedy po przebytym udarze, unieruchomiona w fotelu na kółkach, Celina Hryć usiłowała sobie przypomnieć jak najwięcej faktów ze swego życia, nie sięgała zbyt daleko. Uczestnicząc kiedyś we mszy w kościele w Zajezierzycach przy okazji ślubu jednej ze swych pracownic, a potem bawiąc się na jej weselu, obejrzała dokładnie pałac zamieniony na hotel i otwarty dla zwiedzających. Jeszcze w późnych latach siedemdziesiątych dwudziestego wieku, robił wielkie wrażenie. Z głównej drogi zjeżdżało się w boczną i kilkaset metrów dalej, przez bramę zdobną figurkami nimf w kąpieli, skręcało w aleję stuletnich lip. Spośród listowia powoli wyłaniał się klasycy-styczny, otynkowany na biało budynek, czysty w rysunku, jakby projektował go sam Merlini. Jednopiętrowy w części reprezentacyjnej, z wysokim dachem krytym pomalowaną na czerwono blachą, dwiema symetrycznie usytuowanymi lukarnami i dwoma kominami.

Cztery ogromne kolumny w stylu jońskim podtrzymywały tympanon i wespół z nim tworzyły portyk, w którego cieniu stawał kiedyś zapewne pan domu, oczekując zbliżających się od strony bramy powozów z gośćmi. Na tympanonie widniały herby Zajezierskich: Dzierżybór, i Długopolskich: Starykoń. Po obu stronach części zasad-107

niczej ciągnęły się dwie parterowe galerie, prowadzące ku jednopiętrowym oficynom, bujnie porośniętym przez bluszcz. Żwirowy podjazd okalał ogromny gazon z kwitnącym dywanem z dalii, aksamitek, szałwii i rumianków. Za pałacem rozciągał się zadbany ogród w stylu francuskim, w którym równiutko przystrzyżone żywopłoty rysowały skomplikowane geometryczne wzory wzdłuż wysypanych białym żwirkiem uroczych alejek. Dalej był staw, pośrodku którego na niewielkiej wyspie znajdował się domek dla łabędzi, a za nim rozciągał się przepiękny ogród w stylu angielskim, ze sztucznymi ruinami, świątynią dumania i szemrzącym łagodnie strumykiem. Uroda tego miejsca, tak pięknego i nierealnego zarazem, sprawiała, że nie chciało się wierzyć, iż dla kogokolwiek mogło ono być po prostu domem. Tymczasem od 1963 roku rezydował tu Orbis. Dyrektorem hotelu został pochodzący z Gutowa Igor Wolski. Czasy nie sprzyjały publicznemu chwaleniu się koligacjami, ale podobno jego stryjeczną babką była sławna francuska malarka, po mężu księżna de Vallenord. Duma z babki, której nigdy na oczy nie widział, popchnęła Wolskiego do podjęcia samodzielnych studiów historii sztuki równolegle ze studiami ekonomicznymi. To Wolski za państwowe pieniądze podjął się heroicznego trudu odkupienia rozszabrowanych po wojnie pamiątek rodziny Zajezierskich, a zwłaszcza olbrzymiego portretu naturalnej wielkości przedstawiającego hrabiego Tomasza, sygnowanego R.W., oraz odrestaurowania zniszczonego parku i pałacu, w którego jednym skrzydle mieściła się dotychczas szkoła podstawowa, w drugim zaś biura Państwowego Gospodarstwa Rolnego. Trzeba przyznać, że wieloletni trud dyrektora

oraz starania o fundusze, któ108 109

re pozyskiwał tak w powiecie, jak i w ministerstwie, przyniosły imponujący efekt. Wolski był dobrym zarządcą i kochał to miejsce jak własne gniazdo rodzinne. Nie bez znaczenia pozostawał też zapewne fakt, że jako opiekun obiektu mógł dysponować prawie studwudziestometrowym mieszkaniem, usytuowanym w bocznym skrzydle pałacu, płacąc za nie symboliczny czynsz, który nie pokrywał nawet kosztów ogrzewania. Taki metraż był w owych czasach luksusem dostępnym niewielu. Celina znała Wolskiego osobiście - należał do jej najlepszych klientów. Zamawiał dużo i często, wychodząc z założenia, że nie opłaca się w kuchni pałacowej utrzymywać cukiernika, zwłaszcza że przy okazji składanych zamówień zawsze otrzymywał jakiś słodki upominek od firmy. Zwiedzając pałac, myślała nie o tym, że w jej żyłach płynie krew Tomasza, że jest jego wnuczką i łączy ich rodzinne podobieństwo. Swego dziada przecież nigdy nie poznała. Istniał dla niej jedynie jako postać z rodzinnego mitu, pięknego i strasznego zarazem. Mitu, który zawładnął wyobraźnią kilku pokoleń i który, jak to mit, kryjąc się w mrokach historii, z upływem czasu zyskiwał na sile, uroku i tajemniczości. Interesowały ją zawsze rzeczy praktyczne i na nich się skupiała. Zadawała sobie pytanie: ile służby potrzeba było, by dom tak wielki jak ten utrzymać w czystości, ile kosztowałyby prąd, gaz, ile węgla należałoby zamówić jesienią, by ogrzać wysokie na pięć metrów, ogromne pomieszczenia. Ile środków czystości pochłaniałoby mycie setek okien, pastowanie kilometrów podłóg i pranie ton brudów? Ilu ogrodników musiałoby pracować przy kilkuhektarowym parku? · 109

Być może wtedy właśnie zastanowiła się nad dochodami, jakie musiał przynosić klucz zajezierski, a że sama właśnie zamieszkała w nowo wyremontowanej, ponadstuletniej kamienicy, pomyślała z respektem o dawnych mieszkańcach pałacu. Z szacunkiem, nie z zazdrością. Zawsze miała wiele szacunku dla pracy. I zawsze najpierw o pracy myślała. Nie przyszło jej do głowy, że dziedziczka nie musiała robić dosłownie nic. Że sportretowana w wyniosłej pozie, z dumnie podniesioną głową, ubrana w białą suknię, z bukietem białych kamelii w jednej i książką w drugiej dłoni, ostatnia pani na Zajezierzycach Adrianna z Bysław-skich dopiero w wieku dojrzałym, gdy zabrakło starszej pani Zajezierskiej, zaczęła poznawać prozę zarządzania domem. Wcześniej nie musiała i nie chciała się wtrącać. Przez siedemnaście lat mieszkała tu niczym gość, nie interesując się tym, skąd się bierze żywność na stole, jak często zmieniana jest pościel w sypialni. Ile kapusty trzeba zasadzić, by wystarczyło jej przez zimę, jak się suszy śliwki na wigilijny kompot i od kogo kupić koguta, by kury się dobrze niosły. Nikt jej tego nigdy nie uczył, przeciwnie: zarówno matka, jak i ojciec uważali, że ich najmłodsze dziecko stworzone jest do wyższych celów i godne co najmniej losu księżniczki. Wskazywać na to miało chociażby eteryczne imię nadane hrabinie na pamiątkę Adrianny Lecouweur -debiutu Heleny Modrzejewskiej na scenie warszawskiego Teatru Narodowego. Kiedy Ada zaręczyła się z Tomaszem, pani Bysławska próbowała ją pośpiesznie nauczyć podstaw gospodarowania, córce jednak zupełnie brakowało zapału do tych spraw i dopiero z chwilą odejścia teściowej Ada poznała cenę bycia panią. Miała oczywiście ochmistrzynię - ta doświadczona i wyuczona przez Barbarę Zajezierską kobieta podejmowała drobne decyzje sama, ale były też takie, które trzeba było skonsultować. Przez dwa pierwsze, najtrudniejsze, lata konieczność stanowienia w sprawach gospodarskich była dla Adrianny Zajezierskiej prawdziwą katuszą. W dodatku czasy były trudne,

chłopi i Żydzi się rozbestwili, i hrabina nieraz była bliska łez. Na szczęście miała wtedy zawsze wsparcie i pomoc męża, który z czasem ją zaakceptował i stał się jej prawdziwym przyjacielem i powiernikiem. 110 Na dworze panował upał. Trudno było wysiedzieć nawet pod rozłożoną nad tarasem kolorową markizą z logo firmy. W cukierni jednak, dzięki zainstalowanej po ostatnim remoncie klimatyzacji, panował miły chłód. Grupka archeologów przyszła na poranną kawę i ciastka, rozsiadając się przy trzech stolikach obok okna. Iga, krzątając się za ladą, popatrywała ciekawie, dziwiąc się, że nie widzi wśród nich Rafała. Poprzedniego dnia obiecał jej, że zrobi zdjęcie mumii, ale mimo że nie spała do pierwszej, nie doczekała się ani filmu, ani jego. Była trochę zła i miała ochotę powiedzieć mu coś przykrego. Czyżby się obraził? Coś mu się stało? Jego koledzy nie zdradzali objawów podenerwowania. Byli tak samo weseli i hałaśliwi jak wczoraj, kiedy żartowali z czekającego go dyżuru przy mumii. Dlaczego więc nie przyszedł? Odsypiał noc? A może chciał uniknąć kłopotliwego tłumaczenia, dlaczego ją zawiódł? Teraz Iga czuła się jeszcze bardziej rozczarowana. W kiepskim humorze stała za ladą i nawet jej się nie chciało uśmiechać do klientów. Na szczęście przyszedł ojciec i wysłał ją do hurtowni po odbiór zamówienia. Dostała zajęcie, którego potrzebowała. Po powrocie, gdy uczniowie rozpakowywali przywieziony przez nią towar, zastała ojca w kantorku rozmawiającego przez telefon. Odłożywszy słuchawkę, powiedział kwaśno: - Będziemy mieli gości. Rodzina Hryciów liczyła w 1995 roku kilkanaście osób. Z siedmiorga dzieci Leona i Celiny żyła szóstka: Grzegorz, Maria, Amelia, Roman, Waldemar i Katarzyna. Wszyscy między czterdziestką a pięćdziesiątką, wszyscy zamężni lub żonaci (jedynie Waldemar był wdowcem), z jednym dzieckiem bądź ich dwójką lub trójką. Czworo mieszkało w Gutowie, poza Waldemarem jeszcze Grzegorz, Roman i Katarzyna.

Maria i Amelia pojechały za mężami: jedna do Gdańska, druga do Warszawy. Grzegorz uczył historii w miejscowym Liceum imienia CK. Norwida, Roman miał poważny problem alkoholowy, zwalniany z kolejnych prac po raz kolejny był chwilowo na bezrobociu, Katarzyna pracowała w spółdzielni mleczarskiej w dziale księgowości. Maria w Gdańsku prowadziła z mężem osiedlowy sklep spożywczy, Amelia zaś pozostawała na utrzymaniu małżonka po zredukowaniu jej stanowiska w firmie produkującej kołdry. Od śmierci ojca do udaru matki, czyli przez ostatnie trzydzieści lat, rodzina znajdowała się pod niekwestionowanym wpływem Celiny. Wychowani w czasach, kiedy z rodzicami się nie dyskutowało, młodzi Hryciowie przyjmowali to za oczywistość. Teraz jednak przyszedł moment przewartościowania dawnego układu, a że nie było wśród nich nikogo, kto z powodu starszeństwa lub posiadanego autorytetu mógłby sprawować przywództwo, czuli, choć może nie potrafili sobie z tego na razie zdać sprawy, że coś się na zawsze skończyło. W najbliższą niedzielę wszyscy mieli zamiar najpierw pójść do kościoła (Maria zamówiła w farze mszę za zdro112 « 113 wie matki), a potem odwiedzić chorą. Nikt nie zająknął się nawet o tym, co może i najprawdopodobniej nastąpi na koniec wizyty, to znaczy o rozmowie dotyczącej przyszłości firmy. Nie bez racji uważali Waldemara za najbogatszego spośród siebie i sądzili, że zgromadził już dość funduszy, by ich wszystkich spłacić. Zresztą matka jako osoba przezorna z pewnością dawno temu sporządziła testament, w którym uregulowała te sprawy. I mimo że na otwarcie testamentu trzeba było trochę poczekać, wszak matka jeszcze żyła, żadne z nich nie oparło się pokusie wydawania w marzeniach należnej mu

części spadku. Więcej: choć nikt nie potrafił oszacować wartości firmy, kwota przypadająca nań z mającego kiedyś, w nieokreślonej przyszłości, nastąpić podziału już teraz wydawała się każdemu zbyt mała. Zakładali spisek i cichą zmowę matki z ulubionym synem, nie byli dalecy nawet od planowania procesów sądowych, które naprawiłyby czekającą ich niechybnie niesprawiedliwość. Bo wszyscy bez wyjątku potrzebowali pieniędzy. Grzegorz na nowy samochód, Maria na doinwestowanie własnego biznesu, Amelia, by wykształcić dzieci bez drastycznego uszczuplenia budżetu rodzinnego, Roman, by spłacić najpilniejsze długi i wreszcie porządnie zabalować, Katarzyna, aby dokończyć remont domu teściów, w którym wraz z mężem mieszkała od dnia ślubu, i wreszcie pokazać, że i ona coś wniosła do wspólnego budżetu. Żadne nie brało pod uwagę zostania wspólnikiem w firmie. - Ile osób przyjedzie? - Nie wiem. Waldemar Hryć siedział za biurkiem i oparłszy głowę na dłoni, pocierał czoło. 114 - Gdzie będą spali? - Praktyczna jak zawsze Iga starała się przewidzieć wszystko, by godnie przyjąć gości. Do tej pory zajmowała się tym babka, która zlecała pomocy domowej przygotowanie pokoi gościnnych na przyjazd córek. Ukrainka Klawdia, która z nią od ponad roku mieszkała i sprzątała oba domy, mogłaby to zrobić sama, jednak należało uszanować ciężki stan Celiny Hryć i oszczędzić jej zamieszania spowodowanego gośćmi. - Może u nas? - zaproponowała Iga. - Może - zasępił się ojciec. - Damy radę? - Oczywiście. - Weźmiesz sobie Kławdię do pomocy.

- Nie martw się. I nie rozpaczaj - powiedziała, podchodząc i całując go w skroń. Ona jeszcze żyje - dodała, myśląc o babce. - Bogu dzięki! -Wracam do sklepu. Gdybyś mnie potrzebował... - Tak, wiem. Dobrze, że już jesteś - westchnął, uśmiechając się blado, a ona skwitowała to puszczeniem oczka. - Trzeba będzie zawiadomić wujków o mszy - przypomniała sobie w drzwiach. - Zaraz do nich zadzwonię. - Ojciec pokiwał głową, a Iga zrozumiała, że najlepiej będzie zostawić go teraz samego. Mówiąc o wujkach, myślała o Marianie i Tadeuszu Cieślakach, młodszych braciach babki. Marian mieszkał w Kraśniku i pracował w tamtejszej Fabryce Łożysk Tocznych. Miał żonę, dwie córki i pięcioro wnucząt, brakowało mu trzech lat do emerytury, na którą cieszył się zawczasu. Tadeusz prowadził z drugą żoną gospodarstwo ogrodnicze w Radziwiłłowie pod Skierniewicami. Miał pięćdziesiąt osiem lat, dwóch synów z pierwszego małżeństwa, którzy 115 byli wspólnikami w firmie budowlanej w Łowiczu, córkę - prawniczkę - z drugiego małżeństwa mieszkającą w Warszawie i trzech wnuków. Dawniej przyjeżdżali czasem w wakacje, zwłaszcza w drodze na Mazury, ale ponieważ okres komunii rodzina miała już za sobą, a czas wesel i pogrzebów jeszcze się nie zaczął, łączące ich z Gutowem więzi jakoś naturalnie osłabły. Iga trochę się bała ich reakcji na telefon ojca. Mogą pomyśleć, że Hryciowie robią alarm, jakby Celina już umarła, miała jednak nadzieję, że potraktują to jako ostatnią być może okazję zobaczenia siostry jeszcze za życia, co tak wielu ludziom mieszkającym z dala od rodziny nie jest dane. Obydwu braci babki Iga pamiętała raczej mgliście. Widziała ich po raz ostatni chyba na swojej komunii. Było to jeszcze przed rozbudową zakładu, za domem rozciągał się wtedy piękny ogród pełen kwitnących bzów, drzew owocowych i kwiatów.

Goście siedzieli na wolnym powietrzu, pod czymś w rodzaju pergoli, dzień był słoneczny i pełen wrażeń, a ona, zajęta prezentami i tym, co się wokół niej działo, rejestrowała wszystko dość powierzchownie. Zresztą od tamtej pory minęło trzynaście lat. Teraz była ciekawa wujków, zwłaszcza w kontekście ostatnich wydarzeń. Jeśli nadarzy się okazja, będzie ich chciała zapytać o czasy okupacji. Może przypomną sobie jakieś szczegóły dotyczące pradziadka Pawła Cieślaka i jego pierścienia? Niestety, ten, który mógł wiedzieć najwięcej, wujek Zygmunt, od dawna już nie żył. W cukierni panował duży ruch i trzy ekspedientki, które od dwóch godzin musiały sobie radzić same, z wdzięcznością spojrzały na Igę wracającą na swoje miejsce przy kasie, a ona uśmiechnęła się przepraszająco, widząc kolejkę klientów. Rzuciła okiem za okno, na wykopaliska, ale niczego ani nikogo tam nie dojrzała. Rano nie chciała pytać archeologów o Rafała, miała nadzieję, że dotrze do nich spóźniony. Potem musiała opuścić sklep, a on być może przyszedł. - Nikt o mnie nie pytał? - rzuciła do najbliżej stojącej dziewczyny. - Chyba nie - usłyszała. Pomyślała, że Rafał chce się wycofać. Cóż, nie mogła go zmusić, by wykazał się entuzjazmem większym od jej własnego, w sprawie, którą uważał za przegraną. Zresztą miał rację - żeby rozwiązać tę zagadkę, potrzebny był chyba cud, ale nawet cud nie wystarczy, aby pierścień wrócił do rodziny. Więc czy warto się tym zajmować? Robić sobie złudne nadzieje? Tracić czas? Czy jeśli rozwiążą zagadkę i będą wreszcie wiedzieli, kto zabrał pierścień z kryjówki, coś się przez to zmieni? Staną się kimś innym? Iga się zamyśliła. Czy urok tajemnicy nie polega na tym właśnie, że jest tajemnicą? Przypomniała sobie, że jako dziecko w oczekiwaniu na świąteczne prezenty rokrocznie przekopywała cały dom, pragnąc koniecznie jeszcze przed Wigilią dowiedzieć się, co też za niespodziankę przygotowali dla niej rodzice. Pamiętała też rozczarowanie po chwilowym triumfie, kiedy udało się w końcu przeniknąć sposób ich rozumowania i odnaleźć schowany w głębokiej konspiracji upominek.

Podobnie może stać się teraz. Póki jest niewiadomą - zagadka zniewala, rozwiązana stanie się banałem. Dopóki rozpala wyobraźnię, wszystko jest jeszcze możliwe. Potem będzie już tylko jedna wersja wydarzeń. Może rozczarować, okazać się prozaiczna, może odrzeć pierścień z całej romantyczności. Więc czy na pewno warto za wszelką cenę dążyć do jej odkrycia? 116 117 Timofiej Matwiejewicz Toroszyn zrobił szybką karierę urzędniczą w Rosji i jako jej ukoronowanie otrzymał ogromne, składające się z kilku majątków dobra pod Gutowem, a także solidną posadę w samym Gutowie. Przyjechał tu w 1860 roku wraz z rodziną: żoną Ritą Dymitro-wną, jej matką Nataszą Maksymowną i ojcem Dymitrem Prokopowiczem Kałamyszkinami oraz synami Nikano-rem i Wsiewołodem. Początkowo usiłował zachowywać się jak światowiec, składał wizyty sąsiadom i zapraszał do siebie, do Łapciów. Wszyscy jednak w okolicy pamiętali, że majątek Łapcie władze carskie zabrały rodzinie Czer-niowskich, i nikt nie miał ochoty utrzymywać stosunków towarzyskich z - jak go wkrótce nazwano - „Baszkirem" i jego familią. Baszkir zżymał się, słuchając lamentów żony, narzekającej na niegościnność i hardość Polaków. Pokazywał jej wtedy łąki, łany zbóż i lasy ciągnące się aż po horyzont i wykrzykiwał: - Wot, duroczka! Eto wsio twojo. Gdzie u tiebia bylib' takije polia, liesy? W Rosiji?! Nikogda. 1 No, idiotko! To wszystko jest twoje. Miałabyś w Rosji takie pola i lasy? Nigdy! (ros.). 118 Przyznawała mu w duchu rację, ale ciężko znosiła towarzyskie odosobnienie. Żon wyższych rangą urzędników rosyjskich było w okolicy jak na lekarstwo, a ona lubiła się gościć,

lubiła tańce, kuligi, przyjęcia. Tymczasem siedziała jak kołek w płocie w Łapciach, od czasu do czasu tylko wyprawiając się po sprawunki do Gutowa czy Płocka. Sam Toroszyn też nie uważał tej sytuacji za miłą. A najbardziej dotknęła go wtedy, gdy niespodziewanie zjawił się w Długołące u Bysławskich. Co prawda uprzejmie posadzony do stołu i poczęstowany herbatą, czuł się jednak jak ktoś wysoce niepożądany. Towarzystwo milczało uparcie, tylko pani domu bąknęła od czasu do czasu jakieś zdawkowe pytanie, a panie i panny wpatrywały się we wzór na serwecie, jakby czytały zeń swoją przyszłość. Była tam jedna, szczególnie urodziwa i nadzwyczaj harda. Mierzyła go nienawistnym spojrzeniem, a kiedy wychodził, wyszeptała jedno słowo: - Zaborca! Toroszyn zawahał się przez moment. Mógł wrócić do salonu i zrugać pannę, ale przestąpił próg, udając, że nic się nie stało. I mimo iż był mężczyzną w sile wieku, wiele w życiu widział i przeszedł, za każdym razem, kiedy przypominał sobie tę wizytę i tamtą kobietę, czuł jakby smagnięcie pejczem po twarzy. Tej młodej kobiecie, a nie znał jeszcze wtedy jej imienia ani nazwiska, bo większość polskich nazwisk zapamiętywał z trudem i prędko mu one wylatywały z pamięci, poprzysiągł w myśli, że pozna, co znaczy zaborca. Jednocześnie zdziwił się, stwierdziwszy, że jako jedyną z towarzystwa obdarzył ją pewnego rodzaju szacunkiem. Szacunkiem wroga. Czasy nastały niespokojne, pracy urzędowej i przy gospodarstwie miał mnóstwo, więc być może zapomniałby 119 ( wreszcie o pięknej i hardej Polce, gdyby jej nie zobaczył kilka dni później. Dyktował właśnie sekretarzowi jakiś dokument, przechadzając się swoim zwyczajem i raz po raz spoglądając przez okno gabinetu na rynek, gdy zauważył jakąś postać kobiecą wychodzącą ze sklepu kolonialnego Pod Aniołem. Było w niej coś, co przykuwało

wzrok. Może strój rzadkiej piękności? Może dystynkcja? Ostrożnie niosła niewielki pakuneczek obwiązany sznurkiem, pewnie słynne kasztany w cukrze albo belgijskie czekoladki, z których słynął sklep Moszego Cukiermana. Toroszyn na chwilę przerwał i, zmrużywszy oczy, przyglądał się jej uważnie, zapominając o dokumencie. Kiedy stanęła na stopniu powozu, gdzie oczekiwała na nią mała, może dwuletnia dziewczynka w towarzystwie opiekunki, uświadomił sobie, skąd ją zna. To była ta sama kobieta, harda Polka. Natychmiast wysłał chłopaka do Cukiermana z pytaniem o nazwisko klientki. - Barbara Henrykowa Zajezierska z Zajezierzyc - usłyszał. „Nu, choroszo, Warwara Janowna - pomyślał później, kiwając głową nad jej dokumentami. - My jeszczo pozna-komimsja pobliże2!". Minęło półtora roku. Nabrzmiewające powoli niezadowolenie społeczne wybuchło nagle w styczniu 1863, kompletnie zaskakując wielu ludzi, lecz nie Baszkira. Czemu mógł, zapobiegł wcześniejszymi aresztowaniami, ale i tak kilka potyczek partyzanci stoczyli na jego terenie. Jako naczelnik powiatu, czarny jak noc, z sumiastym wąsem, postawny i władczy, liczący bez mała pięćdziesiąt wiosen Toroszyn miał nieograniczoną władzę i nie było No dobrze, Barbaro Janowno. Wkrótce poznamy się bliżej (ros.). 120 sytuacji, by z tej władzy nie skorzystał. Skrupulatnie sprawdzał wszystkich, którzy w jakikolwiek sposób sprzyjali powstańcom i spis ich nazwisk wysyłał z odpowiednimi notatkami służbowymi do stolicy guberni. Nie ukryło się też przed nim, że Konstanty Zajezierski, teść Barbary, brał udział w bitwie pod Gutowem, gdzie odniósł poważne rany. W ciężkim stanie dowieziony do Zajezierzyc przez wiernego sługę i towarzysza broni, Mateusza Łobodę, zmarł po kilku dniach zmagań z gorączką, w malignie powtarzając słowa: „Bij, zabij!" i „Niech żyje Polska!". Hrabia zasnął w Panu, spełniwszy swój patriotyczny obowiązek, zostawił jednak

żonę oraz syna wraz z synową i kilkorgiem wnucząt w niezwykle trudnym położeniu. Może udałoby się jakoś zatuszować jego wystąpienie przeciw zaborcy, bo wyprawiono mu szybki pogrzeb, uzyskując za godziwe wynagrodzenie urzędowe świadectwo rosyjskiego lekarza wojskowego, stwierdzające, że hrabia zmarł na atak serca. Wszystko dałoby się pewnie ukryć, gdyby na kilka minut przed fatalnym postrzałem Konstanty Zajezierski nie przykrył własnym kożuchem rannego w nogi Sylwestra Wolskiego. Wolski nie uniknął katorgi, a znaleziony w kieszeni kożucha dokument tożsamości, wskazujący na Zajezierskiego jako właściciela okrycia, trafił wprost do rąk Toroszyna. Tymczasem w Zajezierzycach starano się żyć normalnie. Choć dookoła szalał terror, władze wysiedlały ziemian i skazywały ich na wygnanie, do Zajezierzyc nikt nie zaglądał, nie przyszło żadne pismo urzędowe z powiatu. Wokół rodziny zaległa trudna do zniesienia cisza. Barbara jak umiała, starała się zarządzać majątkiem, pozostawiona na łasce losu, bo Henryk zdawał się nie wiedzieć o bożym świecie, a teściowa, pogrążona w żałobie, prawie nie wychodziła z pałacowej kaplicy. 121 Codziennie przed zaśnięciem młoda hrabina robiła w myślach listę rzeczy, które należy zabrać w razie ewentualnej zsyłki. Kilka kufrów poleciła zawczasu spakować. Przerażona sytuacją i nie mając w nikim oparcia, doglądała swych trzech córek, z których najstarsza miała zaledwie pięć lat. Myślała o tym, by wywieźć je w bezpieczne miejsce, do swych rodziców lub krewnych, ale czuła jakiś nieuświadomiony lęk, coś jej mówiło, że gdy tylko przekroczy bramę pałacu, zdarzy się coś strasznego i nie będzie już miała dokąd wrócić. Wreszcie w marcu czy na początku kwietnia dostała oficjalne pismo wzywające do złożenia wyjaśnień w sprawie śmierci teścia. Chowając jak największą świętość

świadectwo zgonu Konstantego Zajezierskiego, ruszyła w drogę, pożegnawszy się z córkami, mężem i teściową, jakby już nigdy nie miała ich zobaczyć. Jechała długo przez rozmiękłe drogi, robiąc w duszy rachunek swego życia, bo była przekonana, że to jej właśnie przyjdzie zapłacić za udział teścia w powstaniu. I się nie pomyliła. Przez dwie godziny od zameldowania Toroszyn nie znalazł czasu, aby ją przesłuchać. Zmierzchało już, a ona, od śniadania nie mając niczego w ustach, czekała ze strachem na swój los. Jedynym pocieszeniem był różaniec podarowany jej w dniu dwunastych urodzin przez ojca, Jana Sokołowskiego, pamiątka z podróży do Ziemi Świętej. Siedząc po ciemku w korytarzu, odmawiała dziesiątkę za dziesiątką, a złe myśli podsuwały jej obrazy zsyłki. Wreszcie służący przyniósł świeczkę i bez słowa ustawił na parapecie. Parę dziesiątek później otworzyły się drzwi i stanął w nich ten sam chłopak. -Warwara Janowna3! - krzyknął i wskazał jej ręką wnętrze. W skromnie oświetlonym, wysokim gabinecie, za olbrzymim biurkiem, siedział Toroszyn. Na widok gościa nawet nie wstał, udając, że przegląda jakieś papiery. Wreszcie podniósł wzrok, robiąc przy tym głośny wydech: - Warwara Janowna, pozdrawtiaju4! - Jestem Barbara Zajezierska - odparła. - Waszewo otca zowut Jan5? - Jan. - Nu, tak wy Warwara Janowna. Nie odpowiedziała, a Baszkir patrzył zachłannie, upajając się jej przerażeniem. - Warwara Janowna, u was syn jest'6? - Mam tylko córki.

- Poczemu wy nie goworitie po ruski7? - warknął. - Nie znam rosyjskiego. Kłamała, znała rosyjski bardzo dobrze. Eugeniusza Oniegina i inne utwory Puszkina czytywała w oryginale, jednak uznała, że nie będzie się płaszczyć przed wrogiem, choćby ją to miało wiele kosztować. -Nu da... - Baszkir westchnął ciężko. - Choroszo. Konstantin Bonifacowicz eto wasz swiokor'8? - Konstanty Zajezierski nie żyje - powiedziała najspokojniej, jak tylko mogła. - Zmarł na serce. 3 Barbaro Janowno! (ros.). 4 Barbaro Janowno, witam panią! (ros.). 5 Ojciec pani ma na imię Jan? (ros.). 6 Ma pani syna? (ros.). 7 Dlaczego pani nie mówi po rosyjsku? (ros.). 8 Taaak... Dobrze więc. Konstanty, syn Bonifacego, to pani teść? (ros.). 122 123 Z woreczka zawieszonego na piersi wyjęła świadectwo zgonu teścia w wyniku apopleksji i położyła na biurku To-roszyna. On wziął do ręki dokument i przeczytał uważnie, zagryzając wargi. - Ilija Wadimowicz Koliuczkin eto choroszyj wracz... - powiedział. - My jewo znajem. On dziengi lubit prież-dzie wsiewo. Skolko wy jemu zapłatili? Piatsot rubliej? Bolsze9? Barbara Zajezierska zrozumiała, jak mało wart jest dokument, który miał chronić ją i jej rodzinę. - Czego pan chce? - wyszeptała, nie patrząc mu w oczy. - Czewo ja choczu? Czewo możet żełat' zachwatczik? Kak wam każetsja10?

Słysząc to, zrozumiała, że Toroszyn usłyszał wtedy jej szept. - Nie wiem. - Wy oczień krasiwaja żeńszczina. Załko, sztob' wy byli dołżny w Sibier' ujezrzat'. Tri doczki, samyje maleńki-je i muż s urna zszedszyj. Załko. Nu, sztoż mnie dziełat? My znajem, szto Konstantin Bonifacowicz pogib ot ru-żejnoj puli, Warwara Janowna. My eto znajem..." - rzekł jakby ze smutkiem i oddał jej dokument. - Co pan chce zrobić? - Eto zawisit tolko ot was, grafinia12. - Nie rozumiem. 9 Ilia Wadimowicz Koliuczkin to dobry lekarz. Znam go. Najbardziej ze wszystkiego kocha pieniądze. Ile pani mu zapłaciła? Pięćset rubli? Więcej? (ros.). 10 Czego ja chcę? Czego może chcieć zaborca? Jak się pani wydaje? (ros.). " Jest pani bardzo piękną kobietą. Szkoda, by musiała pani wyjechać na Syberię. Trzy maleńkie córki i mąż wariat. No, ale co robić? Wiemy, że Konstanty, syn Bonifacego, zginął od kuli, wiemy (ros.). 12 To zależy tylko od pani, hrabino (ros.). 124 - Wiem. - I ja rieszył, sztob wy nie ujezrzali w Sibier'14. Nie śmiała mu dziękować. Wiedziała, że to jeszcze nie koniec targu. - Czego pan chce w zamian? - Czierez dwie niedzieli wy ujedietie w Warsztfwu. Wy posielities' w Jewropiejskoj Gostinice i budzietie żdat' mojej wstrieczi15. - Ja nie mogę tak nagle... - próbowała się bronić. - Wy priedpoczitajetie Sibier'? Choroszo16. - Nie! Nie... Zgoda. - Do swidanija, Warwara Janowna! Oczień rad, szto my nakoniec poznakomilis'17! Barbara Zajezierska wyszła z gabinetu Toroszyna bez słowa. W korytarzu zakręciło

się jej w głowie. Na dworze było już całkiem ciemno. Bryczka z woźnicą Michałem, drzemiącym na koźle pod nastawioną budą, stała nieopodal. Kobieta wsiadła, dała znać woźnicy, by ruszał, i zaczęła gorączkowo analizować to, co usłyszała. Była przekonana, że Toroszyn, podobnie jak lekarz i inni rosyjscy urzędnicy, chce tylko pieniędzy, a wyjazd do Warszawy ma służyć wyłącznie lepszemu zakamuflowaniu faktu wręczenia mu łapówki. Ponieważ nie znała kwoty, a czas 13 Jeśli jestem zaborcą, pani jest moją niewolnicą, prawda? Wie pani, że jej los zależy od mojej decyzji? (ros.). 14 Zdecydowałem, żeby pani nie musiała wyjeżdżać na zesłanie (ros.). 15 Za dwa tygodnie pojedzie pani do Warszawy. Zamieszka pani w Hotelu Europejskim i będzie oczekiwała spotkania ze mną (ros.). 16 Woli pani Syberię? Proszę bardzo (ros.). 17 Do widzenia! Bardzo się cieszę, że wreszcie się poznaliśmy! (ros.). 125 naglił, jak najszybciej starała się zgromadzić jak najwięcej pieniędzy i kosztowności, by zadośćuczynić jego przyszłym żądaniom. Dwa tygodnie minęły bardzo szybko. W połowie kwietnia, pod pretekstem odwiedzin dalekiej krewnej, ruszyła do Warszawy. By nadać swej podróży pozory prawdopodobieństwa, musiała wcześniej z listu od matki odczytać na głos nieistniejącą wiadomość, co przyszło jej z dużym trudem. Na dodatek teściowa stanowczo odradzała jej samotną wyprawę w tak niepewnych czasach. Nie było jednak wyjścia. Zabierając ze sobą tylko jedną służącą, swoją pannę wyprawną, Adelę Filipek, bez której nijak nie potrafiłaby się obejść chociażby przy czesaniu czy wiązaniu gorsetu, i minimalny bagaż z dobrze ukrytymi w drugim dnie kufra kosztownościami, umówionego dnia pałacową bryczką Barbara Zajezierska dojechała do poczty w Gutowie.

Odprawiwszy woźnicę, z pewnym niepokojem oczekiwała na dyliżans. Wiele rzeczy robiła wtedy po raz pierwszy i sama. Pocieszała się jedynie, że Toroszyn jest człowiekiem honoru, a przede wszystkim tym, że warto wydać każdą kwotę, by uniknąć zsyłki na Sybir. Była wiosna 1864 roku. Do Warszawy dotarły późnym wieczorem. Barbara dziękowała w duszy Bogu, że Toroszyn nie wybrał na miejsce spotkania innego hotelu. Hotel Europejski znajdował się niedaleko stacji pocztowej. Wzięła dorożkę i szybko znalazła się na miejscu. Szczęśliwa, że podróż upłynęła w miłym towarzystwie i bez przygód, wkrótce zasnęła w swoim pokoju, nie zastanawiając się, co ją tu spotka. Następnego dnia rano zapytała w recepcji o Toroszyna, w hotelu nie było jednak gościa o tym nazwisku. Czekała 126 więc na niego bezczynnie, bojąc się wyjść choćby na pół godziny. Do wieczoru ani w nocy Baszkir się nie zjawił, toteż po sutym śniadaniu hrabina wzięła dorożkę i kazała się wieźć do eleganckich sklepów. Robiąc niewielkie zakupy na Krakowskim Przedmieściu, myślała zę strachem o zbliżającym się spotkaniu. Po obiedzie znów czekała i znów bezskutecznie. Toroszyn pojawił się trzeciego dnia wieczorem. Przyszedł wprost do jej pokoju. Zamknął za sobą drzwi, zasłonił okna i rzucił obcesowo: - Rozdziewajties'18! - Słucham? - zapytała zdumiona, myśląc, że się przesłyszała. - Sdziełajetie eto sami, iii wam nużna maja pomoszć19? - fuknął. Struchlała. Dopiero teraz pojęła grozę sytuacji: jest w obcym mieście, sama, zdana na łaskę i niełaskę mężczyzny, który jej nienawidzi i który chce ją pozbawić nie tylko pieniędzy, ale także czci.

-U mienia dziengi! - powiedziała nagle po rosyjsku. - Mnogo dzienieg20... - Oczień choroszo21. - Wy by chocieli soszczitat'22? - Potom, krasawica. Potom23 - powiedział i zaczął rozpinać guziki surduta. Patrzył, jak struchlała śledzi każdy jego gest, i napawał się jej lękiem. Kiedy stał już w samych spodniach, 18 Niech się pani rozbiera! (ros.). 19 Zrobi to pani sama czy mam pani pomóc? (ros.). 20 Mam pieniądze. Dużo pieniędzy... (ros.) 21 Bardzo dobrze (ros.). 22 Chciałby pan policzyć? (ros.). 23 Później, piękna, później (ros.). · 127 a ona wciąż jeszcze się nie poruszyła, zapytał z ironicznym uśmiechem: - Gordaja Polka łożytsja w krowat' nie snimaja płat'je24? Podszedł do niej, ujął za łokieć, odwrócił i zaczął rozpinać haftki sukni, a ona stała sparaliżowana strachem, klepiąc zdrowaśki. Miała nadzieję, że oddanie tego cierpienia Matce Boskiej umniejszy cokolwiek związany z nim grzech śmiertelny. On tymczasem zsunął z jej ramion suknię i z niejakim trudem jeden po drugim rozpinał guziki bucików. Barbara mocno zacisnęła powieki, mamrocząc pod nosem modlitwę, a on całował ją delikatnie w szyję, łaskotał wąsami i rozsznurowywał gorset. Potem, jedną po drugiej, wyjmował szpilki z koka, aż włosy spadły na ramiona radosną kaskadą. Choć jeszcze wciąż w bieliźnie, Barbara czuła się naga. Niechciane łzy płynęły jej po policzkach, poddawała się biernie, drżąc, nie wiadomo, ze strachu czy z rozkoszy.

- Wy moja plennica25! - wyszeptał i zdmuchnął świecę, jakby nagle uszanował jej wstyd. A potem dokończył rozbierania i pociągnął ją lekko za rękę w kierunku łóżka. W nieprzeniknionej ciemności szła krok za krokiem, depcząc po sukniach, szpilkach do włosów, potykając się o buty, zniewolona i bezwolna. Baszkir usiadł na łóżku i posadził ją sobie na kolanach. Niespiesznymi ruchami głaskał jej plecy, pośladki, uda, brzuch i piersi, dopóki nie usłyszał, że oddech Barbary przyśpiesza. Wtedy, wciąż trzymając ją w objęciach, położył się. 24 Harda Polka kładzie się do łóżka, nie zdejmując sukni? (ros.). 25 Moja niewolnica! (ros.). 128 Leżała na nim, na obcym mężczyźnie, wiele mil od domu, w nieznanym mieście. Jego pragnienie rosło, potężniało, on sam mruczał coś niezrozumiale. Wreszcie poczuła go w sobie. Krzyknęła zduszonym, niechcianym, rozpaczliwym krzykiem. Baszkir pogładził ją po włosach i zaczął całować. Nie robił nic więcej, ale nabrzmiewał w niej i już nie mogła mu się oprzeć. Zaczął i on drżeć, leciutko poruszał się, potem przyspieszył. Pragnęła go nienawidzić, bo zrobił rzecz straszną: na zawsze pozbawiał ją czci. Nigdy już nie będzie miała odwagi, by spojrzeć sobie w oczy i powiedzieć: „Jestem uczciwą kobietą!". W jednej chwili ten okrutny człowiek zabierał jej to, co miała najcenniejszego. Cóż wobec tej straty znaczą wszystkie pieniądze i klejnoty, które przywiozła? A jednak pośród tych myśli ciało Barbary zaczęło nagle wbrew niej samej reagować na pieszczoty. Godzinę temu najchętniej zabiłaby Baszkira z zimną krwią, teraz omdlewała, myśląc, by tylko nie przerywał. Przeklina siebie i jego, ale chce, by ranek nigdy nie nadszedł. Już jest jego wspólniczką, porusza się wraz z nim w tym samym rytmie, kurczowo przyciąga do siebie jego olbrzymie ciało, wyszarpuje zeń rozkosz, czując, jak on w tej samej chwili eksploduje w niej serią urywanych szlochów. Kiedy dwa miesiące później zrozumiała, że jest w ciąży, chciała odebrać sobie życie.

Już słyszała, jak wszyscy dookoła szepcą: „Hańba! Hańba!", i przeklinała dziecię, które poczęli z Baszkirem w tę noc. Nie rozmawiali później, nie ustalali wysokości łapówki. Nad ranem Toroszyn wyszedł bez słowa, nie zabierając ani kopiejki z przygotowanego przez nią okupu, i nigdy już nie próbował się z nią zobaczyć. Barbara spakowała rzeczy i odjechała najbliższym dyliżansem do domu. Przez całą 129 drogę nie odezwała się ani do służącej, ani do współtowarzyszy podróży, którzy w końcu uznali, że jest niemową, i po kilku bezskutecznych próbach nawiązania kontaktu dali wreszcie spokój. Sytuacja była teraz nie mniej skomplikowana jak przed spotkaniem, a ona miała całkowity zamęt w głowie. Myślała tylko o jednym: że oto po raz ostatni w życiu dotykał jej mężczyzna, że z nienawistnym sobie człowiekiem i wrogiem przeżyła miłosne uniesienie, którego nie będzie mogła już nigdy zapomnieć. Nie wiedziała, czy bardziej ma go przeklinać za to, co jej zrobił, czy też być mu wdzięczną za to, kogo z niej uczynił. Ale o tym pomyślała dopiero wiele lat później, kiedy zyskała odpowiedni dystans, potrafiła spojrzeć na siebie bezstronnie i tak ocenić swe życie. Nie dane jej było jednak zbyt długo rozczulać się nad sobą, bo po powrocie do Zajezierzyc zastała teściową w bardzo ciężkim stanie. Wezwany w pośpiechu lekarz stwierdził melancholię i nakazał Jadwidze Zajezierskiej pić ziółka i spacerować po parku. Ona jednak nie wstawała już nawet z pościeli. Tak była osłabiona, że z trudem przełykała kilka łyżek rosołu lub herbaty. Wkrótce odeszła. Cicho, bez jednej skargi, trzymając w dłoni obrazek z Matką Boską Nieustającej Pomocy. Zasnęła w Panu, by spotkać się ze swym Kosteczkiem, bez którego nie wyobrażała sobie życia. Jadwiga z Długopolskich i Konstanty Zajezierski byli taką parą, jakich się nie spotyka. Choć połączeni przez rodziców, potrafili zakochać się w sobie i przez lata nic nie utracić z tej miłości. Ich małżeństwo rozciągało się między dwoma zrywami narodowowyzwoleńczymi. W powstaniu listopadowym dwudziestojednoletni Konstanty walczył pod dowództwem pułkownika Franciszka d'Hauterive'a. Ranny w ramię, powrócił ku radości żony do domu, by następne trzydzieści lat nosić żałobę.

Swój patriotyzm przelał na ziemię i majątek. Zostawiając dawny dwór do dyspozycji rządcy, przeniósł się wraz z rodziną do nowego, okazałego pałacu, nazwanego ku chwale żony - Jadwisinem. Doczekał się dwóch synów: Henryka i Marcina, których chował na patriotów. Urządziwszy w jednym z pokojów specjalną salę trofealną, to jest wystawę pamiątek rodzinnych odziedziczonych po przodkach, do których sam dołożył swój powstańczy mundur i szablę, często chodził tam z chłopcami, by opowiadać im dawne polskie dzieje. Kiedy wybuchło powstanie styczniowe, sam uzbroił mały oddział do walk podjazdowych. Starał się nie narażać rodziny, ale korzystał z kwatery w pałacu oraz aprowizacji. Gdy było trzeba, Jadwiga Zajezierska przewoziła mu powstańcze dokumenty i dostarczała żywność oraz opiekowała się lżej rannymi. Gdyby tylko jej pozwolił, chwyciłaby za broń i bez zastanowienia stanęła u jego boku. Wiedziała jednak, że przeznacza jej inne zadania. Po klęsce oddziału pod Gutowem i śmierci męża Jadwiga poczuła ogromną pustkę. Dziękowała Bogu za swe udane życie i prosiła, aby zabrał ją do siebie, bo wypełniła już swą misję. Tak też się stało. Wraz z jej śmiercią nie zakończyło się jednak jeszcze pasmo klęsk. Przechodząca przez okolice Gutowa w 1864 roku epidemia cholery zabrała Barbarze Zajezierskiej najbliższą sercu powiernicę - Adelę Filipek. Hrabina pielęgnowała ją do ostatniej chwili, narażając własne życie, ale mimo podjętych prób leczenia dziewczyna zmarła, pozostawiając po sobie puste miejsce, którego nie miała już nigdy zapełnić żadna ze służących. 130 131 W tym czasie zmieniła się też sytuacja materialna Za-jezierskich. Przede wszystkim, chcąc pozostać w pałacu, hrabina musiała spłacić nałożoną na majątek kontrybucję. Poznała w tym rękę Toroszyna. Kontrybucja była znaczna, choć z pewnością czuwał z daleka nad jej losem, bo na inne dwory nałożono dużo większe obciążenia. W

dodatku chłopi uzyskali po powstaniu zwolnienie z pańszczyzny i teraz za wszystkie prace w polu trzeba im było pła-cić. Próbując zarządzać jak najlepiej majątkiem, hrabina zdecydowała się na przyjęcie polecanego przez Radziewi-czów specjalisty po studiach w Dorpacie. Człowiek ów, Zbigniew Strużyłło, przyjechał z niewielkim bagażem zimą 1865 roku. Niewiele było wówczas prac polowych, ale od razu dał się poznać jako sprawny administrator. W kilka lat unowocześnił gospodarstwo, wyremontował zabudowania folwarczne oraz sprowadził maszyny, dzięki którym można było zaoszczędzone pieniądze przeznaczyć na inwestycje. Barbara ceniła Strużyłłę za jego skromność i pełną oddania pracę dla rodziny. Zawsze i we wszystkim mogła na nim polegać. Żył samotnie, zajmując niewielkie mieszkanie w zabudowaniach folwarcznych. Nigdy nie chciał przenieść się do pałacu, choć kilkakrotnie na to nalegała. Mówił, że tu jest u siebie, stąd ma bliżej do gospodarstwa i ludzi. Ziemię i zwierzęta kochał jak mało kto, a znał się niemal na wszystkim. Zdumiewała ją jego rozległa wiedza z dziedzin, które studiował, ale również ta z zakresu polityki, geografii, astronomii, a także medycyny. Strużyłło dużo czytał i o to jedno ubiegał się niezmiennie: by wolno mu było od czasu do czasu zajrzeć do pałacowego księgozbioru. Pozwolenie otrzymał trzy miesiące po śmierci Henryka Zajezierskiego i od tej pory stał się dodatkowo kustoszem biblioteki. Doglądał książek, podczas swych bytności w Gutowie, Płocku czy Warszawie uzupełniał zbiory, zwłaszcza niezwykle cenną kolekcję map i globusów. Nigdy jednak sam nie siadywał w żadnym z klubowych foteli hrabiego Henryka. Oczy miał wiecznie zaczerwienione od czytania przy słabej świecy, a świec zużywał wiele. Jego skromność, tak nietypowa i tak niezmiennie urocza, budziła zawsze w Barbarze wiele ciepłych uczuć. Był tym, kogo mogła poradzić się w każdej sprawie i w każdej, choćby była najodleglejsza od jego wykształcenia, poradził dobrze. Mówił wolno,

ważył swe opinie, nigdy nie dbał o błyskotliwość sądu, istniały dlań jedynie argumenty. Był piękny pięknością człowieka dobrego, bogobojnego, czułego i troskliwego. Nad każdym źdźbłem trawy, nad każdym kłosem pochylał się z miłością, bo w każdym widział boskie dzieło. Kiedyś wyznał Barbarze Zajezierskiej, że o mało nie został księdzem. Ten właśnie rys wyważonej, spoglądającej do wnętrza duchowości imponował jej najbardziej. u Czasami, gdy rozmawiali, spacerując wygonem i niezmiennie planując prace na przyszłość, pomyślała przelotnie, że ten człowiek jest dla niej jak mąż. Nie dzielili nigdy łoża, nie mieszkali nawet pod jednym dachem, ale hrabina gotowa była wyznać swemu administratorowi każdą najskrytszą nawet myśl. Jemu tylko, nie księdzu w konfesjonale wyznałaby swój najgorszy, najstraszliwszy grzech. Grzech, który w ciągu jednej nocy przekreślił całe jej życie. Nie robiła tego tylko i wyłącznie ze względu na niego on nie chciałby wiedzieć. Skromność zabraniała mu wnikać w ludzkie małości. Jej podziw dla niego wzrósł jeszcze, gdy tuż przed śmiercią Strużyłło wyznał, iż był 132 133 niegdyś powstańcem i w rzeczywistości nazywa się Beniamin Krajewski. To nazwisko chciał mieć wypisane na tablicy nagrobnej. Hrabina spełniła jego wolę, natomiast nigdy nie dowiedziała się niczego o rodzinie Krajewskiego ani o miejscu jego pochodzenia. Tę wiedzę administrator zabrał ze sobą do grobu. 25 stycznia 1865 roku Barbara Zajezierska urodziła syna. Bez konsultacji z mężem, zdającym się nie wiedzieć o bożym świecie, wybrała dla dziecka imiona: Tomasz Konstanty Jan, dwa ostatnie były imionami jego dziadków. Tuż po urodzeniu dziecko zostało ochrzczone z wody, dopełnienia sakramentu chrztu dokonano na Wielkanoc. Jan Sokołowski, ojciec Barbary, wraz z jej matką Cecylią trzymali dziecko do chrztu w pierwszej

parze, w drugiej zaś wystąpił stryj chłopca - Marcin Zajezierski z sąsiadką i przyjaciółką hrabiny - Beatą Radziewicz, żoną Witolda. Chrzciny były drugim dużym przedsięwzięciem po pogrzebie i konsolacji teściowej, Jadwigi z Długopolskich, któremu Barbara Zajezierska musiała sprostać całkiem sama. Ponieważ wypadły w czasie żałoby, i to podwójnej, bo po obojgu dziadkach panicza, uroczystość nie była zamierzona na szczególnie okazałą. Rozesłano zatem zaproszenia jedynie do najbliższej rodziny, krewnych, sąsiadów i przyjaciół. Hrabina witała gości, do każdego wychodząc na ganek i towarzysząc do pokojów. Z Sokołowskich przyjechali rodzice Barbary oraz jej dwie siostry i brat, wszyscy z dziećmi i służbą, razem prawie trzydzieści osób. Z Zajezier-skich: młodszy brat Henryka, chrzestny Tomaszka - Marcin z żoną, dwiema córkami i służbą, stryj Władysław, jego córka Halina z Zajezierskich Pudłowska z mężem i dziećmi, przybyły też dwie siostry śp. Jadwigi z Długo134 polskich z mężami i kilkorgiem wnuków, siostra i brat śp. Konstantego. Oprócz nich paru sąsiadów, w tym najbliżsi: Radziewiczowie i Bysławscy. Niektórzy z gości pojawili się jeszcze w sobotę, inni już w niedzielę w pałacu na śniadaniu bądź tuż przed mszą w zajezierskim kościele. Blisko setkę trzeba było ugościć. Msza przebiegła bardzo uroczyście, ksiądz proboszcz Dionizy Madeyski wygłosił przepiękne kazanie, przy boku hrabiny rolę nieobecnego ojca dziecka odgrywał jego stryj Władysław Zajezierski. Zebrani w kościele goście i parafianie na koniec mszy odśpiewali w intencji nowego dziedzica pieśń dziękczynną: Zwycięzca śmierci, piekła i szatana. Po powrocie do pałacu Barbara Zajezierska wydawała dyspozycje kucharce, lokajowi, pannom służącym i chłopcom kredensowym, co jakiś czas zaglądała też do dzieci i męża, który nie wstawał już z łóżka. Nieobecność Henryka podczas chrztu własnego syna wywołała liczne szeptane komentarze. Choć przeważał ton

współczucia, ich to właśnie hrabina bała się najbardziej, zwłaszcza że dziecko poczęte w grzechu miało na tyle głowy czerwoną plamę w kształcie pająka, jakby diabelskie dotknięcie, i ten szczegół anatomiczny budził największy lęk matki. Dlatego też zaraz po uroczystościach kazała zabrać Zuzannie synka pod pozorem, że jest niezdrów, by nikt nie mógł mu się dokładnie przyjrzeć. Chroniąc go przed złym i zawistnym okiem, skrywała tajemnicę własnej przeszłości. Wspólny los związał ich bowiem silniej od więzów krwi. Gdyby Tomaszek był synem hrabiego, jego przyszłość niezagrożona, pewna i oczywista nie zmuszałaby jej do stałej troski. Ale nie był i ona, jego matka, musiała mu ją poprzez swą zapobiegliwość za135 pewnić. Może dlatego stał się najbliższym z jej dzieci, był wspólnikiem w zbrodni. Barbara Zajezierska nigdy nie znalazła tyle siły i odwagi, by komukolwiek wyspowiadać się ze swego grzechu. Niosła to przytłaczające brzemię do końca życia, cierpiąc w samotności, którą zadała sobie jako pokutę. Uważała bowiem, że wyspowiadawszy się i zrzuciwszy z barków ciężar winy, postąpiłaby jak tchórz. Co wieczór samotnie klękała przed obrazem Matki Boskiej Gutowskiej i błagała jej wstawiennictwa u Boga za swe grzechy. Choć miała jeszcze męża, już od dawna była sama i zdecydowana nigdy powtórnie nie wychodzić za mąż. Utwierdziła się w tym postanowieniu, kiedy Opatrzność wezwała wreszcie biednego, zagubionego, wiecznie poszukującego siebie Henryka. Niezgoda na świat wtrąciła go na długie lata w apatię tak silną, że nic: ani żona, ani dzieci, ani obowiązki wobec rodu, nie zdołało jej zapobiec. Zmarł nad tomem Momliów Plutarcha, późnym latem 1866 roku, uczyniwszy na marginesie zadziwiająco trzeźwą notatkę: Meden thaumadzein26. Pozostawił żonę samą z czwórką dzieci i poczuciem, że jej życie też się skończyło.

Wraz z upływem lat odnalazła znów jego treść, oddając się bez reszty obowiązkom, żyjąc wzorowo i wzorowo wychowując dzieci. Od czasu do czasu przemknęła jej tylko przez myśl obawa, czy któraś z dziewczynek nie stanie się po ojcu apatyczna. Żadna jednak nie zdradzała skłonności ani do literatury, ani do filozofii. Chowały się zdrowo, były śliczne i wesołe, jeśli 26 Niczemu się nie dziwić (gr.). którą zasmuciła śmierć ptaszka czy pieska, to wszystko. Uwielbiały bawić się z bratem, nazywając go swoim królewiczem i dogadzając mu jedna przez drugą. Tomaszek rósł w poczuciu, że kobiety są stworzone po to, by mu służyć. Nic więc dziwnego, że uroił sobie, iż nie tylko dla sióstr, ale także dla innych dziewcząt będzie centrum wszechświata. W wieku pacholęcym było to zabawne, kiedy jednak wrócił ze studiów, a do pałacu co jakiś czas przychodziły panny z brzuchami, domagając się zadośćuczynienia, sprawa zaczęła hrabinę niepokoić. W tajemnicy obdarowywała na drogę do Warszawy kolejne zhańbione przez syna dziewki ze wsi, dbając tylko o to, by rzecz się nie rozniosła po okolicy i nie zaszkodziła jego małżeństwu. Nie robiła nigdy żadnych konfrontacji i nie sprawdzała, czy rzeczywiście miewał on kontakty intymne z konkretną dziewczyną, czy też został wykorzystany przez sprytną pannę bez posagu i padł ofiarą ciągnącej się za nim wątpliwej sławy uwodziciela. Dla hrabiny nie były to duże kwoty. Barbara kupowała za nie spokój sumienia, uważała bowiem, że jest to tylko i wyłącznie jej winą, jako że przyszedł na świat z przeklętego związku, naznaczony i skazany na bycie grzesznikiem. Zuzanna Blatko kochała panicza Tomaszka jak rodzonego syna. Uważała, że jest podobny do matki, z czego hrabina wydawała się szczególnie rada. Syn miał tylko inną, bo ciemną, płeć i czarniawe, gęste włosy, inne niż wszyscy znani Zuzannie członkowie rodu - choć faktem jest, że na ścianie w holu wisiał portret posła na Sejm Wielki, Bonifacego Zajezierskiego, pradziada Tomaszka, i ówże był czarny niczym kruk: miał gęste włosy, sumiaste wąsiska, orli nos i surowe spojrzenie. 136 137

To Zuzanna kilka dni po chrzcinach poinformowała hrabinę, że stryj Władysław rozpytywał służbę o nią, jej męża i dziecko. Barbara próbowała sprawę zbagatelizować, stwierdziła, że te pytania podyktowane były wyłącznie troską, w duchu rozumiała jednak, jaki cel mógł im przyświecać. Gdyby Henryk zmarł, nie doczekawszy się syna lub gdyby ten syn uznany został za pochodzącego z nieprawego łoża, to on, Władysław Zajezierski, jako senior rodu miałby prawo przejąć władzę nad majątkiem. Sytuacja taka wydawała się jedynie na pierwszy rzut oka niemożliwa, w istocie była aż nadto realna. Należało przedsięwziąć stanowcze kroki, by jej przeciwdziałać. 1995 Było wczesne popołudnie. Para młodych obcokrajowców porozumiewających się po angielsku z amerykańskim akcentem zamówiła espresso i usiadła przy stoliku niedaleko kasy. Ciekawie rozglądali się po cukierni, patrzyli zwłaszcza na przedwojenne zdjęcia gutowskiego rynku wiszące na ścianach. On, wysoki szatyn, nieco zbyt pulchny, sympatycznej powierzchowności, w krótkich spodenkach i T-shircie, podszedł do fotografii przedstawiającej zachodnią pierzeję gutowskiego rynku z fasadą sklepu i cukierni Pod Aniołem, ona, drobna blondynka, szukała czegoś w torebce, po czym wyjęła z niej jakieś zdjęcia i zbliżyła się do mężczyzny. Iga patrzyła na nich z zainteresowaniem, zastanawiając się, jak nawiązać rozmowę. Byli mniej więcej w jej wieku, ona zaś znała angielski i była ciekawa, co ich sprowadza do Gutowa. Z gotowym espresso i jagodziankami, których nie zamawiali, podeszła do zajętego przez nich stolika. - Americans1? - zapytała grzecznie. - Yes2 - usłyszała. - Im one of the owners. Welcome in Gutowo! The ca-kes are for free3. l

1 Amerykanie? (ang.). 2 Tak (ang.). 3 Jestem współwłaścicielką firmy. Witamy w Gutowie. Ciastka są za darmo (ang.). 139 - Thanks a lot! Nice place4 - powiedziała ona. - Thank you. Holidays in Poland? - zapytała Iga. - Gu-towo isn't the most interesting town5 stwierdziła zgodnie z prawdą. - Not for us! - zaprzeczył chłopak. - We are looking for the traces of our Jewish ancestors. My name is Mike, and this is my sister Julie6. - Hallo, I'm Iga7. - Do you know where the Jewish cementery is8? - Amerykanka uśmiechnęła się z prośbą o pomoc. -Of course, but it isn't in a very good condition, I'm afraid. - Iga skrzywiła się lekko. I could show you, if you want to. And now try our special cake, before the coffee gets cold9 powiedziała i odeszła do kasy. Amerykanie, Michael i Julie Brownowie z Sacramento w Kalifornii, przyjechali do Gutowa, spełniając specjalną prośbę swego zmarłego dziadka Maksymiliana. Kiedy byli jeszcze mali, opowiadał im o dalekiej Polsce, kraju swego dzieciństwa i młodości, o mieście, z którego uciekł przed zagładą, w którym najprawdopodobniej zginęła jego pierwsza żona, Lilith, i gdzie na miejscowym kirkucie zostali pochowani jego rodzice. 4 Dzięki! Miłe miejsce (ang.). 5 Dziękuję. Wakacje w Polsce? Gutowo nie jest specjalnie interesującą mieściną (ang.). 6 Nie dla nas. Szukamy śladów naszych żydowskich przodków. Mam na imię Mike, a to moja siostra Julie (ang.). 7 Cześć, jestem Iga (ang.). 8 Wiesz może, gdzie znajduje się żydowski cmentarz? (ang.).

9 Oczywiście, ale obawiam się, że nie jest w zbyt dobrym stanie. Mogę wam pokazać, jeśli chcecie. Spróbujcie specjalności zakładu, zanim wystygnie wam kawa (ang.). Opowieści dziadka były niezwykle malownicze i tak nie przypominały niczego, z czym dwójka młodych Brownów miała dotychczas do czynienia, że zapewnili dziadka, iż jeśli te tylko istnieją, odnajdą groby jego rodziców oraz pierwszej żony w egzotycznym Gutowie. Byliby może zapomnieli o złożonej kilka lat wcześniej obietnicy, ale po obaleniu muru berlińskiego niespodziewanie wybuchła moda na Polskę, która dotarła aż do Stanów i wielu ludziom przypomniała o ich wschodnioeuropejskim pochodzeniu. Nagle przestało być czymś wstydliwym mieć przodków z Polski, a wycieczka do Europy w celu odnalezienia korzeni wielu młodym Amerykanom przywróciła tożsamość. To jednak, co Michael i Julie Brownowie zobaczyli na gutowskim kirkucie, nie napawało optymizmem. Pośród gęsto rozrastających się chaszczy z trudem odnajdywali poszczególne macewy i mimo że dziadek Maksymilian narysował plan cmentarza, tak jak go pamiętał sprzed wojny, nie bardzo mogli odnieść się do jego wskazówek. Cmentarz co prawda ogrodzono, pozostawiono go jednak bez dozoru, co nie uszło uwagi wandali i pijaczków poszukujących schronienia przed deszczem. Wiele płyt było przewróconych lub rozbitych, więc szansa na odnalezienie właściwych nagrobków, z nazwiskami wyrytymi po hebrajsku, wydała się raczej nikła. Niszczenie cmentarza, rozpoczęte przez Niemców, którzy brukowali macewami piaszczyste ulice Gutowa, trwało niemalże do dziś. Jeśli tylko ktoś chciał, do niedawna mógł wejść przez dziurę w siatce. Nic ani nikt nie chronił kulturowego dziedzictwa gutowskich Żydów. Młodzi Brownowie nie spodziewali się takiego obrotu sprawy. Holokaust znali jedynie z opowieści i filmów, a wiele relacji o nim uważali za przesadzone. Bezprawie

140 141 opisywane przez Maksymiliana Apfelbauma nie mieściło im się w głowach. Sądzili, że dziadek trochę fantazjował. Kiedy podjęli decyzję o wyjeździe do Polski, nie przewidywali wielu trudności. Wydawało im się, że wystarczy odnaleźć miasto, a reszta sama się jakoś ułoży. Tymczasem cmentarz zastali w ruinie. Kiedy kluczyli wśród poprzewracanych, a często porozbijanych macew, dopiero teraz przyszło im zrozumieć, jak skomplikowane jest zadanie, którego się podjęli. Iga nie miała żydowskich przodków, ale chodząc wśród nagrobków ludzi zamieszkujących niegdyś jej miasto, czuła się głupio, bo nie zrobiła nic, by chronić ich pamięć. Zwłaszcza teraz, kiedy sama próbowała posklejać rodzinną, nie tak przecież tragiczną historię, współczuła Amerykanom, że ich wysiłek prawdopodobnie spełznie na niczym. Zostawiła ich na cmentarzu i wróciła do cukierni. Żałowała, że nie zna nikogo, kto posługiwałby się hebrajskim i mógł pomóc Michaelowi i Julie. Żydów w Gutowie została Po Wojnie garstka, ona ich zresztą nie znała, może ojciec, a najprędzej babcia. Jej rówieśnicy pamiętaliby z pewnością Mordechaja i Ryfkę, ich syna Maksa oraz żonę Lilith. Tylko gdzie ich szukać? Po zamknięciu cukierni poszła do mieszkania babki. Starsza pani siedziała na swoim łóżku i patrzyła w okno. Dziewczyna ucałowała ją i wyjęła z szafki album zawierający najstarsze zdjęcia. Położyła go sobie na kolanach i Pokazując jedno po drugim, pytała Celinę o utrwalone na nim osoby. Chora mrugała na „tak", nie reagowała zaś na „nie". Iga musiała bardzo namyślać się nad pytaniami, by uzyskana odpowiedź pogłębiała choć trochę jej znajomość ludzi z tamtych czasów. Jeszcze dłużej trwało dochodzenie, kogo przedstawia

fotografia, zwłaszcza gdy trzeba było brnąć przez cały alfabet, by ustalić imię, a potem nazwisko osoby. O ile prostsze miałaby zadanie, gdyby fotografie zostały wcześniej opisane! Notując ołówkiem imiona i nazwiska, Iga pytała też o narodowość i to, czy przedstawiona osoba żyje. Udało się jej znaleźć dwie żyjące rówieśniczki babki, których wiedza o czasach wojny wkrótce miała przynieść tyle nieoczekiwanych rewelacji. 142 Każdorazowa zapowiedź wizyty hrabiego Zajezierskie-go w Długołące wywoływała gorączkowe przygotowania: Adrianna uczyła się nowych pieśni Moniuszki, a Kinga i Wanda na wyprzódki i w pełnej tajemnicy sporządzały miłosne eliksiry lub odprawiały czary, przepisane im przez starą Zuzannę. Każda z osobna pod byle pretekstem odwiedzała zielarkę, by dowiedzieć się o niezawodne sposoby przywabienia Tomasza ku sobie. Żadna przy tym nie zdradziła, że chodzi o odwrócenie jego zainteresowania od ich własnej siostry. Poinstruowane przez zielarkę, smarowały się nalewką z dodatkiem sproszkowanych ziół lubczyku, rozmarynu i kosaćca. Szkarłatnym atramentem pisały doń miłosne listy, w których wyrażały całą swą skrywaną namiętność i błagały, aby był im wzajemny, a potem koło północy zakopywały pisma w najodleglejszych zakamarkach ogrodu. W skrytości przygotowały, każda dla siebie, miłosne woreczki z rozpalającymi męskie żądze ziołami i nosiły te niewygodne talizmany między piersiami lub w okolicach łona. Równie pieczołowicie zajmowały się swoim wyglądem: granatową akwarelą poprawiały sobie na dłoniach żyły, by ich skóra sprawiała wrażenie delikatniejszej, w tajemnicy przed wszystkimi piły w kredensie ocet, bo wciąż się sobie 144

wydawały zbyt zdrowe i pulchne. Zakrapiały do oczu sok z cytryny, pragnęły bowiem uzyskać żywsze spojrzenie. Szczypały policzki i zagryzały usta, chcąc im przed wizytą hrabiego nadać pożądany, intensywniejszy niż zwykle kolor. Płakały z bólu, skubiąc brwi. Barwiły je potem za pomocą nadpalonego korka. Wreszcie skórkami suchego chleba do zatracenia polerowały paznokcie. Nic nie skutkowało. Hrabia uprzejmie zabawiał towarzystwo opowiadaniem o swych podróżach, żartował podczas podwieczorku, grał w szarady, przywoził im z Gutowa czekoladki, ale wciąż był powściągliwy i zapatrzony jedynie w Adę. Trzeba się było śpieszyć, bo kolejne sztuki wyprawy ślubnej prawie już się nie mieściły w kufrach i niby wciąż jeszcze rozglądano się za odpowiednimi kandydatami na mężów dla Kingi i Wandy, ale lada chwila mogło być za późno. Panny wertowały stare almanachy z rozmaitymi przepisami na ziołowe mikstury jeszcze większej mocy, które sprawiłyby, że hrabia na nie zwróci swoją uwagę. Tymczasem zajęta pilnowaniem najmłodszej córki i gorączkowo przepatrująca wśród bliższych i dalszych sąsiadów odpowiednich kawalerów na mężów dla starszych córek, Antonina Bysławska zupełnie nie zauważyła, co się za jej plecami święci. I gdyby tylko Kinga i Wanda były ostrożniejsze, gdyby nie posunęły się o ten jeden krok za daleko, może nic by się nie wydało i cała ta panieńska dziecinada, wszystkie te magiczne sztuczki uszłybyTm płazem. Pewnego słotnego październikowego dnia, kiedy hrabia miał się zjawić na popołudniowej herbacie, pani Bysławska została poinformowana przez służącą, że z panienką Adą 145 dzieje się coś dziwnego. Nie można jej przebudzić z poobiedniej drzemki. Majaczy, jest rozpalona i przestraszona, jakby ducha zobaczyła. W samej drzemce nie było nic osobliwego - Ada, wciąż czymś zajęta w związku z przygotowaniami do ślubu, żyła w napięciu i po południu czasem usypiała nad jakąś poezją czy skrytym pod poduszką romansem. Dziś jednak nie tylko sama nie wstała, ale także nie można jej było nijak dobudzić! Natychmiast posłano powóz po doktora Markowicza, pani Bysławska pobiegła do

pokoju Adrianny, by próbować ją docucić, drugiego zaś woźnicę wysłano po Zuzannę Blatko. Jedynie ona, choć stara już była i rozum jej trochę szwankował, mogła tu coś szybko zaradzić. - Struta. Trzeba womitować! - brzmiała diagnoza, po tym jak Zuzanna weszła do sypialni panienki i obejrzała ją dokładnie, badając puls, przykładając ucho do piersi dziewczyny, unosząc jej powiekę i wąchając oddech. — Niech zaparzą herbaty! Wyproszono wszystkich, znachorka postawiła na podłodze porcelanową miskę, pociągnęła nieprzytomną Adę ku sobie, przechyliła poza krawędź łóżka i włożyła jej palec do przełyku, próbując wywołać wymioty. Pierwsza i druga próba się nie powiodły, dopiero za trzecim razem ciało dziewczyny zareagowało. Po kilku krótkich czknięciach wypłynął z jej gardła potok wymiocin. - Musimy ją rozebrać! Antonina Bysławska patrzyła na podejmowane przez Zuzannę działania z lękiem i obrzydzeniem. Wreszcie odwróciła wzrok. Teraz znów spojrzała na nią, nie rozumiejąc intencji. - Niechże pani rozepną suknię i rozsznurują gorset! -krzyknęła zniecierpliwiona znachorka. Trzęsącymi się rękoma matka wykonała polecenie. 146 - Wody! - zażądała zielarka, wciąż trzymając wiotkie ciało Ady nad miską i naciskając na jej żołądek, by wypompować z niego jak najwięcej płynów. Podany przez panią Bysławską kubek z wodą przytknęła do ust dziewczyny, ale ta tylko się zakrztusiła. Podczas tych wszystkich zabiegów Zuzanna wciąż do niej mówiła, zadawała pytania, a od czasu do czasu, widząc odpływający do wewnątrz wzrok dziewczyny, biła ją po twarzy i wykrzykiwała najstraszliwsze przekleństwa. Struchlała matka ledwie trzymała się na nogach, raz po raz szeptała z grozą: „Dziecko! Dziecko!", przerażona stanem córki. Ale chyba jeszcze bardziej poruszało ją obcesowe

traktowanie Ady przez Zuzannę. Nie śmiała jednak niczego powiedzieć, bo ta jak w amoku walczyła z niewidzialnym wrogiem. - Niech uwarzą krup owsianych! - nakazała. - Na samej wodzie! Pani Bysławska wyszła, by wydać polecenie. W sąsiednim pokoju stali wszyscy: domownicy i służba, nie wyłączając fornali, psiarczyków i ogrodnika. Kucharka z kopyścią1 w dłoni czekała na jakiekolwiek zadanie. - Moja Antoniowo, proszę ugotować rzadką owsiankę dla panienki. Bez masła, soli czy cukru. - Wedle rozkazu! - ta krzyknęła zadowolona, że może pomóc, i walnąwszy kopyścią w głowę dziewkę kuchenną na znak, że będzie jej potrzebna, pędem pobiegła do kuchni. Wśród zebranych zapanowało poruszenie. Jedni przez drugich zadawali pytania tak pani, jak i między sobą, starając się wyjaśnić zajście. 1 Warząchew, duża łyżka drewniana. « 147 - Wracajcie do swoich zajęć. Tu nic nie pomożecie -stwierdziła Antonina Bysławska. - A wy, dziewczęta -zwróciła się do córek - dotrzymajcie hrabiemu Tomaszowi towarzystwa, kiedy przyjedzie. - Oui, maman2! - odpowiedziały obie naraz i dygnęły z oczyma utkwionymi w podłodze. Tylko jedna z nich wiedziała, co się naprawdę stało. Hrabia zjawił się kwadrans po siedemnastej. Lekko wyskoczył z powozu. W dłoni trzymał pudełko kandyzowanych owoców. Ada najbardziej lubiła gruszki. Zawsze spośród wszystkich owoców wybierała najpierw gruszki, głośno żałując, że jest ich tak mało, i narażając się na po-łajanki ze strony matki. Tomasz obiecywał sobie, że kiedy pojedzie do Płocka lub Warszawy, kupi jej duże pudełko samych gruszek.

- Bonne soirée, cher comte, nous sommes tres heureuses de vous voir3! - Kinga i Wanda wykrzykiwały jedna przez drugą, przepisowo dygając. - Moi aussi, mademoiselles, moi aussi! Ada n'est pas la4? - Mais si! Elle vous attandait tout le jour. Malheureusement maintenant elle est un peu malade5. - Quelque chose de grave6? - zapytał Zajezierski z troską w głosie. W tej chwili na ganku pojawił się pan domu, Tadeusz Bysławski. Z otwartymi ramionami i szerokim uśmiechem 2 Tak, mamo (fr.). 3 Dobry wieczór, hrabio. Bardzo nam miło pana widzieć! (fr.). 4 Mnie również, panienki, mnie również. Ady nie ma? (fr.). 5 Ależ jest! Czekała na pana cały ranek. Niestety w tej chwili jest trochę niezdrowa (fr.). 6 Coś poważnego? (fr.). 148 szedł ku przyszłemu zięciowi, a usłyszawszy jego pytanie i by uprzedzić jakąś być może niedoważoną odpowiedź dziewcząt, krzyknął: - Pas du tout! Rien de grave! Une petite maladie des femmes, c'est bien tout! Enchanté, cher comte, enchanté! Et comment allez-vous7? - Ça va, merci bien8! Weszli do salonu. 9 -Veuillez exuser ma femme, cher comte. Elle va descendre tout de suite9! Kiedy pan Bysławski zabawiał gościa rozmową, na piętrze toczyła się walka o życie. Raz po raz Zuzanna próbowała wlać Adzie do ust trochę wody, by ta miała co zwrócić, a potem powtarzała rytuał z prowokowaniem wymiotów. Efekt tego zabiegu był mizerny, dziewczyna wciąż lała się przez ręce. Omdlewała, potem cucona otwierała na chwilę oczy, wiodła nieprzytomnym wzrokiem po pokoju i znów powieki jej opadały.

- Lodu! - rozpaczliwie zawołała Zuzanna. Pani Bysławska otworzyła drzwi na korytarz i powtórzyła żądanie. Chłopiec kredensowy zerwał się na równe nogi i pobiegł do lodowni. Krótką chwilę potem przybiegł zziajany z utłuczonym lodem w misce. Zuzanna brała lód garścią i kładła Adzie na piersi. „Jeszcze ją nabawi zapalenia płuc!" - matka struchlała na ten widok. - Nie bójcie się! - odpowiadając na jej myśli zachryp7 Skądże znowu! Nic poważnego! Mała kobieca dolegliwość. Ot i wszystko. Miło pana widzieć! Jak się pan miewa, drogi hrabio? (fr.). 8 Dziękuję, dobrze! (fr.). 9 Proszę wybaczyć mojej żonie. Za chwilę zejdzie (fr.). 149 niętym od krzyku głosem, uspokoiła zielarka. - Nie lód jej teraz straszny. W tym momencie przyniesiono owsiankę. Zuzanna dmuchała w talerz, by ją trochę ostudzić, a potem wraz z panią Bysławską usadziły Adę w pozycji pionowej. Matka trzymała dziewczynę, która zsuwała się bezwładnie, znachorka zaś wciąż do niej przemawiała, podtrzymując uciekającą świadomość chorej. Co jakiś czas udało się włożyć między zaciśnięte zęby dziewczyny maleńką łyżeczkę kleiku, ale pozostawała ona w ustach, bo Ada nie przełykała. Trzeba ją było przechylić do tyłu, uważając, by się nie zakrztusiła. Po półgodzinnym oczekiwaniu na panią domu do Tomasza Zajezierskiego dotarło wreszcie, że na górze musi dziać się coś dramatycznego. Pani Bysławska nie ryzykowałaby zerwania zaręczyn, narażając go na czekanie. W każdym innym przypadku byłby to niewyobrażalny afront. Zresztą zawsze starała się być wobec niego uprzedzająco grzeczna. Uznał więc, iż nie wypada przedłużać niezręcznej sytuacji i życząc Adzie zdrowia, wyjechał z Długołąki. Po drodze minął rozpędzoną bryczkę,

wiozącą doktora Markowicza. Zrozumiał, że sytuacja jest poważna. Po chwili zastanowienia pojechał wprost do kościoła w Zajezierzycach. Pięknie to wyglądało: samotny młody mężczyzna w rozpiętym płaszczu z cylindrem w jednej i laską w drugiej dłoni wbiegł do pustej świątyni, głośno tupiąc, i runął przed ołtarzem na kolana. Schyliwszy głowę, modlił się gorąco o zdrowie konającej narzeczonej. Wspaniała scena, godna pędzla Grottgera lub Gierymskiego, tyle w niej było bólu i ludzkiej bezsilności. Byłaby prawdziwie wzruszająca, gdyby pozór nie grał roli prawdy. Tomaszowi Zajezierskiemu było całkowicie obojętne, co się działo w Długołące, zależało mu tylko na tym, co stanie się tutaj. Czy Marianna zobaczy go, wyskakującego z powozu w nagłej potrzebie odnalezienia Boga i klęczącego na zimnej posadzce podczas żarliwej modlitwy? Czy podejdzie doń i zapyta o powód, a on ze łzami w oczach, jak prawdziwej przyjaciółce, wyjawi prawdę? Czy w nagłym porywie chwyci jej dłonie i uściśnie mocno, dziękując za wsparcie? Czy spojrzą sobie głęboko w oczy i odnajdą tam błysk nieoczekiwanej żarliwości? Tego wszystkiego mógł się spodziewać i na to czekał. Udawał więc skupienie przed obrazem świętego Floriana, na który nawet nie patrzył. Młody rzymski legionista z biało-czerwoną chorągwią w jednej i cebrzykiem w drugiej ręce lał wodę na szalejący gdzieś u swych stóp pożar, obojętny na rozterki hrabiego, którego serce nie mogło znaleźć ukojenia, trawione przez niedającą się ugasić namiętność. Nie ulegało bowiem wątpliwości, że Marianna nie będzie mu wzajemną, a święty Florian tu nie pomoże. Zajezierski modlił się, póki nie rozbolały go kolana. Wtedy wstał i ruszył ku wyjściu. - Panie hrabio! - usłyszał jej cichy głos od strony chóru. Więc była tu! I z pewnością widziała całą scenę! Nie odpowiedział. Zatrzymał się jedynie w kruchcie, czekając, by zeszła. - Coś się stało? - zapytała drżącym głosem. - Pani hrabina...? Trudno mu było zapanować nad nagłym przypływem radości, uczuł pulsowanie w

skroniach i musiał się bardzo mocno starać, aby przyjąć ton odpowiedni do słów, jakie wypowiadał. « 150 · 151 - Nie, nie. Moja narzeczona... Jest chora... Bardzo poważnie. - Mój Boże! - Marianna wydawała się szczerze zmartwiona. - Tak mi przykro! Będę się za nią modliła. - Bardzo panienkę o to proszę. Ona... Walczy o życie - dodał dla jeszcze większego efektu, nie wiedząc, jak bliski jest prawdy. Nie odpowiedziała, zrobiła tylko znak krzyża. Wyszli z kościoła. Było już całkiem ciemno. Ostro zacinał zimny deszcz. Hrabia bez wahania zdjął płaszcz i osłonił nim drżącą z zimna Mariannę. Zamknęła drzwi kościoła na klucz i odwróciła się do niego. - Zmoknie pan - powiedziała. -Wszystko w rękach Boga - odrzekł, myśląc zgoła o czymś innym, niż mogłaby przypuszczać. Kiedy doktor Markowicz wszedł do pokoju Ady, chora zaczynała powoli odzyskiwać przytomność. Mogła już na dłuższą chwilę otworzyć oczy, odpowiadała też, choć bardzo wolno i z wyraźnym trudem, na zadawane pytania. Zuzanna Blatko wycierała sobie czoło spódnicą, siedząc na podłodze i ciężko dysząc, pani Bysławska zaś, przycupnąwszy na brzeżku łóżka, przemawiała do córki, starając się utrzymać z nią kontakt. Na jego widok obie wstały. Doktor usiadł przy Adzie, wziął ją za rękę, by zbadać puls, rozszerzył powieki, zaglądając w oczy, wreszcie osłuchał za pomocą metalowej trąbki stetoskopu. - Prawdopodobnie zatrucie. A jak inni członkowie rodziny? Pani Bysławska uświadomiła sobie, że od bez mała trzech godzin nie wychodziła z

pokoju Ady. - Nie wiem... Chyba dobrze? Wzięła ze stolika nocnego dzwonek i potrząsnęła nim energicznie. Po chwili do pokoju weszła służąca. - Dorotko, proszę sprawdzić, jak czują się wszyscy w domu, i przyjść powiedzieć panu doktorowi. - Wedle rozkazu! - Panna dygnęła i wyszła. Kwadrans później wiadomo było, że spośród domowników, tak państwa, jak i służby, wyłącznie Ada uległa zatruciu. Przepytano ją więc, co tego dnia jadła i w jakich ilościach. Odpowiadała urywanymi zdaniami i dość nieskładnie, ale wyglądało na to, że jej menu było takie samo jak wszystkich. Cóż więc wywołało tak straszliwe skutki? Na razie sprawa musiała pozostać niewyjaśniona. Zapłacono Zuzannie, doktor zalecił Adzie węgiel (który panna apteczkowa zaraz przygotowała, tłukąc w szklanym moździerzu na pył i mieszając z wodą) oraz spożycie dużej ilości płynów, po czym pożegnał się z chorą i odjechał. Zuzanna zatrzymała się jeszcze chwilę w kuchni, by porozmawiać z rzadko widywaną daleką kuzynką Apolonią Druszcz, która służyła we dworze. Siedziały przy stole i rozmawiały, wstrząśnięte tym, co zaszło. Kucharka gotowa była wziąć winę na siebie, Zuzanna starała się jej wytłumaczyć, że ktoś musiał podać Adzie truciznę. Kiedy to powiedziała, zamilkła. Już wiedziała, kto mógł tego dokonać. Nie wydała się jednak przed kucharką ani nie poszła ze swymi podejrzeniami do Bysławskich. Była jak najdalsza od obciążania kogokolwiek winą. Zresztą nie miała dowodów, jedynie przeczucia. Ale przeczucia nigdy jej nie myliły. Obie starsze panienki Bysławskie maczały w tym palce. Która bardziej? Kinga czy Wanda? Która zrobiła wywar z wilczej jagody? Przecież po kuchni zawsze ktoś się kręci. Nikt niczego nie zauważył? 152

« 153 Państwo Bysławscy prowadzili tymczasem swoje własne, mające przynieść tragiczny skutek, śledztwo. Przepytywali wszystkich domowników na okoliczność zatrucia Ady. Nietrudno się domyślić, że nikt niczego nie wiedział. Nie wiedział, nie widział, wszyscy jednakowo się dziwili. W całym domu nie było nikogo, kto mógłby źle życzyć biednej Adzie, temu wcieleniu słodyczy. Jednak bacznemu wzrokowi pani Bysławskiej nie uszło drżenie rąk obu starszych córek, ich wzrok uciekający na boki, wyraźna niechęć, by rozmawiać o tym, co zaszło. Nie podejrzewała żadnej z nich o chęć zaszkodzenia siostrze, była od tego jak najdalsza, ale po kolacji poprosiła je, by poszły do chorej, a sama udała się do ich pokojów. To, co tam znalazła, mocno ją zaniepokoiło. Pod bokiem matki i ojca córki uprawiały czarną magię! Ich pamiętniki pełne były dziwnych notatek, w szufladach biurek walały się jakieś zasuszone kwiatki, woreczki z ziołami, pojemniki z substancjami, których przeznaczenia Antonina Bysławska nie ośmielała się nawet zgadywać. Natychmiast wezwała obie podejrzane do małego saloniku i w obecności męża zażądała wyjaśnień. Dziewczęta początkowo zaprzeczały wszystkiemu, potem, naciskane przez rodziców, ze wstydem przyznały się jednak do osobliwego zainteresowania ziołami. Teraz dopiero się okazało, kto był sprawcą tajemniczej śmierci kota. I o mały włos Ada nie skończyłaby podobnie jak biedny Mruczek! Matka dała dziewczętom stanowcze przykazanie: jutro przy śniadaniu mają się przyznać, która i dlaczego wypróbo-wywała działanie ziół na siostrze. Tę noc przespała jedynie Ada. Państwo Bysławscy zastanawiali się nad tym, co stało się z ich córkami, że poważyły się na rzecz tak straszną. Nie mogli zrozumieć przyczyny. Mówili jedno przez drugie, a potem zapadali w długie chwile milczenia. Świeca już się dopaliła, zza okna słychać było wycie wiatru, a oni wciąż próbowali dojść przyczyny. Znali ją przecież, domyślali się, podejrzewali, że nie są tu bez winy. Sądzili jednak, że ich córki nigdy nie zdobyłyby się na podważenie rodzicielskiej decyzji i próbę samodzielnego sterowania własnym życiem.

Ledwie zdążyli się zdrzemnąć, wstał świt, a do sypialni zapukała służąca z wieścią, że Kingi nie ma w jej pokoju. W domu i obejściu zarządzono poszukiwania, które nie dały żadnego rezultatu. Bysławscy odchodzili od zmysłów. Chcieli już nawet wysyłać ludzi do okolicznych dworów, co byłoby rzeczą potworną, bo na długo okryłoby niesławą tak pannę, jak i dom, szkodząc przy okazji wyczekiwanemu z utęsknieniem małżeństwu Ady. Dlatego wstrzymywano się z taką decyzją, licząc na cud. I cud się zdarzył. « 154 155 1995 Fotografia przedstawiała „trzy Gracje". Tak przynajmniej ktoś ją podpisał niedbałym pismem, opatrując przy okazji datą: „wiosna '42". Przy niewielkim stole nakrytym białym obrusem siedzą trzy dziewczyny. Mają po siedemnaście lat, choć wyglądają na trochę starsze, co najmniej dwudziestolatki. Dwie z nich, ta po lewej i ta po prawej, oglądają zdjęcia. Dziewczyna z lewej to Celina Cieślak. Trzyma w dłoni fotografię wyjętą zapewne z albumu, którego kartki przerzuca z zainteresowaniem ta z prawej, Lucyna Mróz. Dziewczęta upozowały się w taki sposób, jakby nie zauważały, że ktoś je fotografuje, odwrotnie niż trzecia z Gracji, która trzymając w dłoni zapalonego papierosa, patrzy z pewnym lekceważeniem i jednocześnie wyzywająco wprost w obiektyw aparatu. To Laura Rausch, jest świadomą swej urody pięknością. Wszystkie trzy zresztą są bardzo ładne, ale tylko ona w jakiś ostentacyjny sposób. Ma ciemne oczy, grube brwi, niewielki nos, wydatne usta i pełne policzki. Chyba brunetka, nie widać tego dokładnie na czarno-białej fotografii. Włosy, podobnie jak przyjaciółki, ma zakręcone. Nad czołem ułożyła misternie trzy loki, resztę zaś puściła luzem, przepasawszy jedynie chustką, w którą wpięła dla dodatkowego efektu niewielką, okrągłą broszkę. 156

Przypatrując się wyrazowi jej oczu, Iga odniosła wrażenie, że widzi w nich cień smutku i zmęczenia. Nic dziwnego: trwa okupacja, Laura jest pół-Żydówką, ukrywa się u ciotki - gojki, działa w podziemiu i wychodząc na ulicę, codziennie ryzykuje życie. Na stole znajdują się jeszcze: popielniczka z kilkoma niedopałkami, pudełko papierosów, jakieś notatki na luźnych kartkach, może teksty modnych piosenek, dziewczyny pożyczają bowiem czasami od sąsiadów patefon, to Iga wiedziała z jednego z poprzednich zdjęć. Za oknem, przysłoniętym jedynie firanką, jest noc albo zamknięto już zewnętrzne okiennice. Kim jest ten ktoś z drugiej strony aparatu? Celina Hryć sądzi, że był to jeden z jej braci, zapewne Zygmunt, albo młodsza siostra, Weronika. Iga zapisała imiona i nazwiska przyjaciółek babki na kartce z zamiarem odnalezienia ich i zapytania o wszystko, co tylko mogłoby być przydatne w odkrywaniu prawdziwej historii pierścienia. Wieczorem sprawdziła też w książce telefonicznej obydwa nazwiska: Mrozów w Gu-towie było wciąż wielu, Rauscha zaś ani jednego. Oczywiście obie kobiety zapewne zmieniły nazwisko, wychodząc za mąż, mogły wynieść się z miasta lub w ogóle nie przeżyć okupacji. Ojciec nie umiał jej pomóc, a babki Iga nie chciała już dodatkowo męczyć, zwłaszcza że nie obejrzała jeszcze wszystkich zdjęć i za kilka dni zamierzała do nich powrócić. Tymczasem z samego rana, niemal jednocześnie, przyszła do cukierni znajoma grupka archeologów, a kilka minut później poznani poprzedniego dnia młodzi Amerykanie. Wciąż nie było Rafała, ale jeden z archeologów, zamawiając kawę, zapytał: 157 - Ty jesteś Iga? - Tak? - odpowiedziała z wahaniem. - Przyjechałem wczoraj wieczorem z Warszawy. Doktor Poniemirski prosił, żebym ci to przekazał -

powiedział, podając jej kopertę podpisaną „Iga z cukierni". - Doktor Poniemirski? Nie znam. - Iga zmarszczyła brwi. - Rafał Poniemirski, archeolog, pracował tu. - Młody człowiek szukał sposobu, by jej wytłumaczyć, o kogo chodzi. - Ach tak! - Iga się roześmiała, wzięła kopertę i patrzyła na nią zaintrygowana. - Co tu jest? - Nie mam pojęcia, może list miłosny? - chłopak zaryzykował żart, w końcu doktora Poniemirskiego nie było w pobliżu. Zapłacił za kawę i odszedł do stolika archeologów na tarasie, skąd dobiegały raz po raz wybuchy gromkiego śmiechu. Iga miała cichą nadzieję, że nie jest ich przyczyną. Amerykanie zamówili po jagodziance i dużym latte. Opowiedzieli, że ulokowali się w hotelu-pałacu w Zajezie-rzycach, bardzo im się tam podoba i zamierzają zostać w okolicy przez kilka dni, dzisiaj natomiast wybierają się do Płocka, by zwiedzić miasto i w Muzeum Regionalnym poszukać pamiątek po gutowskich Żydach, między innymi macew z cmentarza. Mają też nadzieję, że w weekend ona znajdzie czas, żeby się jeszcze z nimi spotkać. Stanowiło to pewien problem, bo w sobotę, czyli dziś, mieli się zacząć zjeżdżać goście Hryciów, na niedzielę zaplanowano mszę w intencji chorej babki, a potem uroczysty obiad, później zaś Iga miała nadzieję na wypytanie wujków o ich życie w czasie okupacji. Dała jednak Brownom wizytówkę z numerem telefonu i obiecała, że jeśli nie podczas weekendu, to w poniedziałek lub wtorek na pewno się spotkają. Oni zresztą stwierdzili, że do cukierni będą zaglądać codziennie, bo bez jagodzianek nie wyobrażają już sobie śniadania. Sprawili jej tym przyjemność. W szafce pod kasą leżała wciąż nieotwarta koperta i dziewczyna, spoglądając na nią raz po raz, zachodziła w głowę, co się może w niej znajdować. Na razie nie mogła jednak opuścić stanowiska przy kasie, bo klientów było sporo i ekspedientki nie radziły sobie z kolejką. Pozostawało czekanie, którego Iga bardzo nie lubiła. Trochę ją ono rozpraszało, bo próbowała się domyślić, co też za wiadomości przesyła jej Rafał. Wiedziała, że chodzi o znalezisko: mumię bądź pierścień, ale jakiego rodzaju to były informacje?

Ile wniosą nowego do poszukiwań, tego przecież nie mogła przewidzieć, zanim nie przeczyta listu. Kiedy wreszcie mogła na chwilę opuścić swoje stanowisko przy kasie i drżącymi z emocji rękoma otworzyła kopertę, zauważyła, że ze złożonej na cztery kartki wypadły trzy zdjęcia: plan ogólny, zbliżenie twarzy i jeden detal. Nim się im dokładniej przyjrzała, dwukrotnie przeczytała list: Oto coś, co powinno Cię zainteresować. Robiłem te zdjęcia z narażeniem życia, więc mam nadzieję, że zasłużyłem na jeszcze większy rabat w cukierni? Pozdrawiam Rafał PS Za pierwszym razem nie wyszło. Kobieta na fotografii leżała w jasno oświetlonym pomieszczeniu na czymś w rodzaju stołu do sekcji zwłok. Miała na sobie strzępy bluzki z kołnierzykiem i zachowaną, na szczęście w całości, kieszonką ozdobioną fanta-158 159 zyjnym monogramem złożonym z liter „C" lub „L" oraz „C" lub „G". Jeśli ubranie należało do niej, co nie musiało być oczywiste podczas okupacji, stanowiłoby to pewien trop. Zakładając, że pierwsza litera to skrót imienia, druga zaś nazwiska, dawało to cztery kombinacje inicjałów: CC, CG, LC i LG. Należałoby, posługując się pamięcią żyjących świadków okupacji, poszukać osoby o takim monogramie. Iga wiedziała, że tylko jedna kombinacja jest właściwa, więc mylnych tropów może być kilka, jak chociażby ten, że „CC" to inicjały jej babki z czasów panieńskich, nazywała się przecież Celina Cieślak. Ten zbieg okoliczności był chyba jednak zbyt nieprawdopodobny, by brać go w ogóle pod uwagę. Odkrywszy jakimś cudem właściwe inicjały, należało się dowiedzieć, kim była kobieta z pierścieniem i jaki miała związek z rodziną Cieślaków. Może mieszkała po sąsiedzku i podejrzała, jak Celina i Zygmunt chowają swój skarb, a potem go zabrała z kryjówki, by już nigdy nie oddać? Spotkała ją za to zresztą okrutna, choć zasłużona kara. Iga klasnęła w dłonie z zadowoleniem. Oby tylko bluzka należała do tajemniczej kobiety! Oby to były jej inicjały, gdyż to bardzo zawężało krąg poszukiwań. Bo jeśli nie, wszystko

znów trzeba będzie zaczynać od początku!

chciała wierzyć, ale sprawa była aż nazbyt oczywista. Każdego dnia ktoś ze służby mówił Barbarze Zaje-zierskiej, że Władysław, stryj Henryka, niezwykle szczegółowo się wszystkim w Zajezierzycach interesował. Podczas przyjęcia obszedł pałac i folwark, wypytywał ludzi o rozmaite rzeczy i wszystko skrzętnie notował kopiowym ołówkiem1 w małym kajeciku. Interesowała go nie tylko ilość żywego inwentarza w oborach i stajniach, w tym macior i prosiąt, krów dojnych, jałówek i warchlaków, ogierów, źrebiąt i koni cugowych, nie licząc pomniejszego inwentarza, jak barany, owce, kozy czy ptactwo. Chciał też wiedzieć, jak przedstawia się stan techniczny budynków, czy wymagają remontu, czy są użytkowane rozsądnie, ilu fornali pracuje na folwarku, jak wyglądają ich kwatery. Ile jest i jakich pojazdów w powozowni, w tym ile paradnych, a ile do codziennego użytku. Jakimi maszynami prowadzi się prace polowe i czy są wyremontowane przed sezonem. W pałacu również, przechadzając się wolno korytarzami, spisywał każdy mebel, dywan i obraz. Nie umknęła mu ani jedna sztuka porcelany, ani jeden sztuciec czy kwiat doniczkowy. 1 Ołówek o specjalnym rdzeniu, który zwilżony, na ogół śliną, pozostawiał ślady odporne na ścieranie. 161

Goście spoglądali po sobie z niepokojem, co też się stało stryjowi Władysławowi, że tak często opuszcza stół biesiadny, wraca na krótką chwilę i znów odeń odchodzi? Nikt jednak nie dociekał przyczyny, gdy hrabia oświadczył stanowczo, że jest w dobrym zdrowiu i niepotrzebnie się o niego lękają. Jego przechadzki potraktowano więc jako nieszkodliwe dziwactwo, a pani domu, zajęta dogadzaniem gościom i pilnowaniem przygotowań przed kolejnymi daniami tudzież zerkaniem raz po raz do dziecięcych pokojów, w ogóle nie zauważyła, co się święci. Tego dnia Władysław Zajezierski nie osiągnął jednak postawionego sobie celu, cała bowiem garderoba, pościel oraz biblioteka i spiżarnia nie zostały zinwentaryzowane. By tego dokonać, musiał pojawić się w pałacu przy innej sposobności.

Kiedy przyjechał tydzień później, rzekomo zatroskany o zdrowie Tomaszka, Barbara przyjęła go uprzejmie i nie zdradziła się niczym, że wie o jego przekraczającym zwykłą miarę zainteresowaniu sprawami Zajezierzyc. Rozmawiali o zbiorach i hodowli, o kosztach funkcjonowania tak dużego domu i zasobach, jakimi Barbara dysponuje. Najpierw wydawało się jej, że ta wizyta wynika z lęku stryja, czy ona zdoła zarządzać tak ogromnym majątkiem i czy czasami nie potrzebuje pomocy. Potem uznała jednak, że to egzamin z jej umiejętności gospodarskich, a te przecież nie były zbyt wielkie, skoro raz po raz musiała odsyłać go do Strużyłły Nareszcie, by przerwać niewygodną dyskusję, zaprosiła go za kilka tygodni, kiedy będzie gotowa odpowiedzieć na wszystkie pytania. Stryj Władysław, młodszy brat teścia Barbary - Konstantego, otrzymał od ojca dobra klucza świątnickiego, 162 gdzie wybudował piękny dwór i gospodarzył z wielkim sukcesem, jako że niezaprzeczalnie miał rękę i serce do gospodarki. Jego żona, Pelagia z Laskowskich, zmarła, rodząc ich drugie dziecko, syna, który również nie przeżył. Pozostała stryjowi córka Halina, obecnie już zamężna i mieszkająca z małżonkiem, Marianem Pudłowskim, w jego rodzinnym majątku Kępno-Jeziory. - Pan hrabia ma świetną orientację w rolnictwie - ten przyznał uczciwie. - Zna się na uprawie i hodowli, na pewno skorzystamy na jego wiedzy. - Ale niech mi pan raczej powie - domagała się hrabina - po co on to robi? Jaką korzyść mu to przyniesie? - Czy wszystko trzeba robić dla korzyści? - Strużyłło bronił hrabiego. - Przecież tu się urodził, zna tu każdy kąt, to jego ojcowizna, a ponieważ świętej pamięci brat jego, pan hrabia Konstanty, odszedł, hrabia Władysław jest teraz głową rodziny. Może chce się panią zaopiekować? Wszak Tomaszek jest w tym pokoleniu jedynym Zajezierskim. Władysław Zajezierski musiał i to brać pod uwagę. Miał już wnuki, nawet chłopców, ale nazywają się przecież Pudłowscy! Marcin Zajezierski, młodszy brat Henryka, też nie doczekał się na razie synów. Hrabina westchnęła głęboko, zastanawiając się nad słowami Strużyłły. - Cóż, może ma pan rację, i oby tak było...

W niecałe dwa tygodnie po chrzcie stryj Władysław znów pojawił się w Zajezierzycach. Z niepotrzebnym bukietem pąsowych róż, zupełnie jakby uderzał w koper-czaki2, sprawił tylko Barbarze kłopot, musiała bowiem Konkury, zaloty. 163 oderwać się od swych prac i znowu spacerować z nim po pałacu, folwarku iczworakach. Tym razem już niczego nie notował, ale był skupiony, jakby chciał wszystko zapamiętać, zadawał też wiele pytań. Kiedy wrócili do pałacu i Barbara kazała podać podwieczorek, stryj rozgadał się o tym, jak to z Kostkiem biegali po sadzie, jak zaczynali jeździć konno, chodzili na swoje pierwsze polowania z naganką, wreszcie jak uczyli się gospodarowania pod okiem starego Franciszka Pawlaka. Ponieważ powoli wstępował w wiek, kiedy wspomnienia zaczynają być bardziej realne od rzeczywistości, słuchała jego zwierzeń, potakiwała głową i mruczała od czasu do czasu jakieś pojedyncze słowo. Myślami zaś była zupełnie gdzie indziej: w swojej nie tak dawnej młodości, spędzonej w rodzinnym Bieluniu. Nagle poczuła na dłoni opartej o poręcz fotela ciężką, nienawykłą do karesów dłoń stryja. - Zastanów się nad tym, duszko... - powiedział, kończąc jakiś dłuższy wywód, lecz jaki, nie miała pojęcia. - Oczywiście! - odrzekła zgodnie z oczekiwaniami. - Dziękuję, że stryj się fatygował taki kawał drogi. - Stryju, stryju! - fuknął niezadowolony. - Mów mi, duszko, po prostu Władysławie! -Ależ... - stropiła się. - Wszak to nie wypada...? Mój mąż... - pragnęła jakoś podkreślić dzielącą ich różnicę wieku, ale jednocześnie nie chciała go obrazić. - Właśnie! - Stryj jakby dopiero teraz przypomniał sobie o Henryku. - Nasze biedactwo! Jak on się dziś czu-je?

- Myślę, że lepiej - powiedziała Barbara i z satysfakcją patrzyła, jak wyraz triumfu gaśnie na twarzy przybyłego. Od tej pory Władysław Zajezierski składał w pałacu tylko niezapowiedziane wizyty, za każdym razem licząc na to, że uda mu się podczas przypadkowej nieobecności pani domu zrealizować kolejny punkt swego tajnego planu. 1995 Kościół pod wezwaniem św. Mikołaja jest najstarszym budynkiem w Gutowie. Wybudowany w stylu romańskim, poświęcony w 1208 roku, o surowej bryle z kamieni i czerwonej cegły, stoi przy bocznej uliczce Farnej, nieco ukosem do rynku. To żywa historia miasta i świadek najważniejszych wydarzeń w jego dziejach. Tu odbywały się ceremonie pogrzebowe najważniejszych obywateli, tu byli chrzczeni, przystępowali do komunii i bierzmowania, brali śluby. Tu ich dzieci uczyły się religii, historii miasta i lokalnego patriotyzmu. I choć z upływem czasu zbudowano w Gutowie jeszcze trzy kościoły, żaden nie dorównywał farze nastrojem i znaczeniem, jakie nadawała ludzkim sprawom. Celina Hryć nigdy nie żałowała pieniędzy na kościół, była wierną i czynną parafianką. W czasach socjalizmu i zarazem swej największej aktywności zawodowej może nieco opieszałą, ale niezmiennie hojną. Kolejni proboszczowie cenili ją i poważali, dlatego też msza za jej zdrowie zapowiadała się niezwykle uroczyście. Wieści o chorobie właścicielki cukierni rozeszły się po mieście pocztą pantoflową i podczas nabożeństwa fara była pełna. Nic dziwnego zresztą - była niedziela rano. Waldemar Hryć zauważył wielu współpracowników, kontrahentów i klientów firmy, wciąż się musiał komuś odkłaniać, często nie wiedział nawet, kim jest osoba, która go pozdrawia. W pierwszych ławkach zasiedli wszyscy bliżsi i dalsi krewni, nawet ci, których w Gutowie nie było latami, i Iga pomyślała przelotnie, że wygląda to jak pogrzeb, tylko bez trumny. Samej Celiny do kościoła nie przywieziono, została w domu pod opieką gosposi,

Ukrainki Kławdii. Msza była piękna, kazanie podniosłe, oczywiście nie obyło się bez wspomnienia szczodrych datków babki i jej bliskiej współpracy z kościołem. Proboszcz się zapędził i powiedział nawet, iż ochrzczono ją i posłano do Pierwszej Komunii w Gutowie, co było naginaniem faktów i tworzeniem legendy, ponieważ Cieślakowie sprowadzili się do Gutowa w 1938 roku, gdy Celina miała trzynaście lat. Nikt tego jednak nie prostował, właścicielka cukierni Pod Amorem już dawno bowiem stała się ważną lokalną osobistością i tak wrosła w pejzaż miasta, iż wydawało się wręcz nieprawdopodobne, że urodziła się gdzie indziej. Komunię przyjęli prawie wszyscy Hryciowie i Cieślakowie, również Iga, która zastanawiała się, czy podczas spowiedzi sępy wyjawiły księdzu swą pazerność i czy modlą się o rychłe odejście babki z tego świata. Ona sama oczywiście też nie wyznała wszystkiego, co mogła. Obawiała się, że księża nie zachowują sekretów w tajemnicy, i gdyby postanowiła księdza uczynić powiernikiem, prędzej czy później jej problemy dotarłyby do Celiny Hryć. Miała dziesięć, może dwanaście lat, kiedy to zrozumiała, i odtąd, gdy tylko czymś zgrzeszyła, omijała pośredników i kierując się dziecięcym rozsądkiem, natychmiast szła do babki. Zamyśliła się, wspomniawszy swoje szczęśliwe, choć sieroce dzieciństwo. Właśnie tu, w scenerii fary, Zapa166 167 miętała matkę jeszcze zdrową, jak uśmiecha się na widok córeczki ubranej w białą sukienkę komunijną. Niedługo potem zaczęła chorować i - szybciej niż przypuszczano - odeszła. Teraz być może przyjdzie się zmierzyć ze śmiercią babki. Iga nie umiała sobie tego wyobrazić. To będzie straszne, straszne. Jej mały świat stanie się całkiem inny. Chcąc nie chcąc, będzie musiała wreszcie dorosnąć. Dlatego tak bardzo pragnęła odkryć tajemnicę pierścienia, dowiedzieć się, kto go ukradł i dlaczego. Wiedziała, jakie to dla babki jest ważne, i chciała to dla niej zrobić. Na jego odzyskanie nie było już raczej szans. Czy zdjęcie pradziadka Pawła stanowiło dowód własności? Na to pytanie nawet ona musiała odpowiedzieć

przecząco. Msza się kończyła, Waldemar Hryć poszedł jeszcze do zakrystii, wierni powoli opuszczali świątynię. Iga zatrzymała się przed kościołem, czekając wraz z rodziną na ojca. W restauracji Basztowa zamówili obiad na dwadzieścia osób, ale mieli jeszcze sporo czasu, dopiero dochodziło południe. Nagle wzrok dziewczyny przypadkiem zatrzymał się na kimś, kto stał z boku i intensywnie się jej przyglądał. „Łukasz?" - pomyślała, że to niemożliwe, ale to był on we własnej osobie. Więc przyjechał z Warszawy? Przecież dostał tę robotę w GSL, miał pracować przez całe wakacje. Ach, racja, przecież dziś niedziela! Chłopak skinął głową i zrobił gest, który zrozumiała jako zaproszenie do odejścia na bok i rozmowy. Pokręciła przecząco głową. Nie bawiła jej perspektywa kolejnej kłótni, a tak ostatnio kończyły się wszystkie ich dyskusje. To był fatalny pomysł. Za chwilę zacznie się rodzinny obiad i może nawet trudne familijne negocjacje, nie chciała się dodatkowo denerwować, zresztą wszystko, co mieli do powiedzenia, już sobie dawno powiedzieli i żadne z nich nie zamierzało zmieniać zdania. Niewołod Timofiejewicz Toroszyn, właściciel majątku Skudły, znany w powiecie hulaka i karciarz, syn kata powstańców Timofieja Matwiejewicza Toroszyna, który tylu polskich patriotów skazał na poniewierkę, wysyłając do więzień i na Sybir, wracał właśnie z Gutowa do domu zmęczony całonocną grą w pokera. Pogoda była okropna: od kilku dni bez przerwy mżył deszcz, ot, polska jesień. Toroszyn wygrał trochę pieniędzy, a że wypił też niemało, odsypiał w bryczce minioną noc, kołysząc się z boku na bok, owinięty w ciepłą pelisę i futrzaną dachę1. W pewnej chwili w jego sen bezceremonialnie wdarł się woźnica Tymon. Ostro zatrzymawszy konie, zaczął coś krzyczeć do kogoś, a potem szarpiąc pana za rękaw, zmusił go do przerwania drzemki. - Szto słucziłos'2?! - wycharczał wściekły Toroszyn. - Graf, smotritie! Smotritie w oziero3! Toroszyn z trudem otworzył oczy i zobaczył dziwny widok. Początkowo wydało mu

się nawet, że to, co widzi, jest tylko sennym majakiem, ale deszcz zacinający 1 Okrycie zimowe składające się z dwóch warstw futer, narzucane na inne okrycia. 2 Co się stało? (ros.). 3 Panie hrabio, proszę spojrzeć na jezioro! (ros.). 169

mu w twarz był aż nadto realny. Jakaś postać w kobiecym odzieniu szła prosto w jezioro! Zanurzona do kolan, posuwała się z trudem. Gdyby nie zbliżało się południe, Toro-szyn pomyślałby może, że to zjawa, ale w jakimś przebłysku zrozumiał chyba, co się dzieje, bo wyskoczył z bryczki i zaczął biec ku kobiecie. Niepomna na jego krzyki i przeraźliwy chłód, szła w objęcia topieli. Woda sięgająca już do pasa wydęła spód sukni, utrudniając kobiecie zamiar. Toroszyn, nie zważając na deszcz i zimno, wbiegł do wody, by przeszkodzić w samobójstwie. Krzyczał więc na całe gardło w swej łamanej polszczy źnie. - Stoj, kabieta! Podożdaj! Szto ty robisz4?! Ona jednak z mozołem parła przed siebie, jakby go w ogóle nie słyszała. W wodzie sięgającej ramion i lodowato zimnej trudno mu było cokolwiek powiedzieć. Zaczął płynąć i dopadł jej wreszcie. Szarpnął za rękę w chwili, gdy już tylko głowa wystawała ponad powierzchnię i w każdej sekundzie mogło być za późno. Nie opierała się nawet. Była przeraźliwie spokojna, a w oczach miała pustkę. - Kto ty?! - krzyczał. - Zostaw mnie! - Chwycił ją i nie dał jej postąpić ani kroku dalej. Z wielkim trudem szedł z powrotem, ciągnąc za sobą wyrywającą się niedoszłą topielicę. Wreszcie dotarli do brzegu. Wtedy zemdlała. Osunęła się na ziemię, on zaś musiał wziąć ją na ręce i zanieść do bryczki. Na szczęście woźnica podjechał najbliżej, jak się dało. Wspólnymi siłami posadzili dziewczynę, obok niej usiadł Toroszyn i okrywając się, czym popadło, próbował rozgrzać siebie i dziewczynę. 4 Stój, kobieto! Poczekaj, co robisz? (ros., pol.; - Domoj! Bystro5! - rozkazał. Woźnica zaciął konie i ruszył z kopyta.

Przez godzinę jazdy do Skudłów nikt nic nie powiedział. Toroszyn zastanawiał się, co zrobić z młodą, ładną dziewczyną, która z niewiadomych powodów postanowiła odebrać sobie życie. Kinga miała taki zamęt w głowie i tak jej było zimno, że myślała tylko o suchej odzieży i ciepłym kominku. Dygocząc, weszli do dworu, Toroszyn krzyczał coś po rosyjsku, ona przestraszona stała w sieni, nie wiedząc, co robić. Zaraz zajęła się nią służba. Dziewki pomogły się jej rozebrać, nagrzano też wody na kąpiel i przyniesiono suche rzeczy po świętej pamięci Jelizawiecie Prokopownej. Przez cały czas Kinga nie powiedziała ani słowa. Usiadła z gospodarzem do stołu, ale oczy miała wbite w podłogę, a ręce opuszczone. - Veuillez manger quelque chose, mademoiselle6? - Gospodarz wskazał na śniadanie. Poza świeżymi maślanymi bułkami oraz chlebem były tam szynka, jajka na miękko, wędzony łosoś, konfitury, miód, pikle, zimne mięsa i biszkopty. - Merci, je n'ai pas faim7 - odrzekła prawie niedosłyszalnym szeptem. -Je mapelle Wsiewołod Timofiejewicz Toroszyn et vous8? - spróbował zachęcająco i sięgnął po pieczywo. - Meurtriere9. 5 Do domu! Prędko! (ros.). 6 Zechce panienka coś zjeść? (fr.). 7 Dziękuję, nie jestem głodna (fr.). 8 Nazywam się Wsiewołod Timofiejewicz Toroszyn, a pani? (fr.). 9 Morderczyni (fr.). 170 « 171 Nieoczekiwana odpowiedź zbiła go z tropu. Pomyślał, że może nie dość zna francuski lub ona się pomyliła. Spojrzał na nią, zmarszczywszy brwi. - Suicidée10? - zasugerował grzecznie.

- No! Assassine! Pourquoi vous m'avais sauvé11?! -krzyknęła z wyrzutem, tak jakby ocaliwszy jej życie, wyrządził jej tym samym straszliwą krzywdę. - J'ai ne pouvais pas vous laisser la au bord du lac, mademoiselle - zaryzykował, nie widząc na jej palcu obrączki ani pierścionka zaręczynowego. - Nous, les Russes, nous avons des sentiments, nous aussi. Cela n'étais pas chrétiennement12. Nie odpowiedziała. On też się nie odzywał. Nie miał pojęcia, jak rozmawiać z samobójczynią, która uważa się za morderczynię. Może nią zresztą była, kto wie? Co wtedy? Zadzwonił na lokaja. Ten wszedł i zatrzymał się przy drzwiach. - Du café? Du thé13? - Toroszyn zwrócił się do Kingi, lecz ona nie odpowiadała. - Deux cafés au lait, Prot14 - zdecydował za nią. Teraz dopiero mógł się jej przyjrzeć dokładniej: na oko dwudziestoletnia, mogłaby być jego córką, gdyby ją kiedykolwiek miał. Urody nie olśniewającej, ale o przyjemnej powierzchowności i dystynkcji, która sprawiała wrażenie wrodzonej. Zapewne szlachcianka. Świadczył o tym jej strój, teraz już zniszczony, maniery okazywane przy sto 10 Samobójczyni? (fr.). 11 Nie! Morderczyni! Dlaczego pan mnie uratował?! (fr.). 12 Nie mogłem pani zostawić tam, nad brzegiem jeziora. My, Rosjanie, też mamy uczucia. To nie byłoby po chrześcijańsku (fr.). 13 Kawa? Herbata? (fr.). 14 Prot, dwie kawy z mlekiem (fr.). le i znajomość francuskiego. Reszta była tajemnicą. Toroszyn patrzył na nią z zaciekawieniem. - Faites moi connaître votre prénom s'il vous plaît15 - poprosił najuprzejmiej, jak umiał. - ICinga - wyszeptała. - Kinga... - powtórzył, jakby smakował dźwięk. - Prie-krasno! Ja nie znał takowo imieni16. Dziewczyna uśmiechnęła się słabo.

- C'est un vrai regal de déjeuner avec vous, mademoiselle!17 - wrócił do francuskiego. - Vous ne manges pas? Un bisquit18? Przecząco pokręciła głową. Toroszyn wiedział, że musiała myśleć o wielu sprawach. Co też pchnęło ją do tego desperackiego czynu? Czy tak piękna, spokojna kobieta mogła być morderczynią? Pozornie zajęty śniadaniem, patrzył na nią, próbując rozwikłać zagadkę. - Si vous ne mangerais pas, vous n'aurriez pas force de rentrer a la maison19! zażartował, a ona się rozpłakała. - Je n'ai pas ou rentrer20! - Comment ça21? - J'ai fait une chose horrible22. - Certainment pas23! 15 Proszę wyjawić swoje imię (fr.). 16 Pięknie! Nie znałem takiego imienia (ros.). 17 To prawdziwa rozkosz jeść śniadanie w pani towarzystwie! (fr.). · 18 Pani nie je? Może biszkopta? (fr.). 19 Jeśli pani nic nie zje, nie będzie pani miała siły wrócić do domu! (fr.). 20 Nie mam dokąd wrócić! (fr.). 21 Jak to? (fr.). 22 Zrobiłam rzecz straszną (fr.). 23 Z pewnością nie! (fr.). 172 173 Powiedział to z tak szczerym przekonaniem, że Kinga, która bardzo chciała zrzucić z siebie ciężar siostrobójstwa, poczuła dlań nagłą wdzięczność.

- Ma soeur cadette... Elle est fiancé du comte Zajezier-ski24. - Comment c'est possible? - Na twarzy Toroszyna odmalowało się niekłamane zdumienie. - Votre soeur cadette25? - powtórzył, by przekonać się, czy dobrze usłyszał. - Oui26. - Maintenant j'ai compris...27 - powiedział po dłuższej przerwie, oszczędzając jej wchodzenia w przykre szczegóły. - Et vous n'avez pas un fiancé28? - Non29. - Et votre soeur... Est-que c'est elle, qui vous avez tué30? - zapytał z przestrachem. - Oui31. - Est-ce elle vraiment morte32? - dopytywał, nie mogąc uwierzyć. - Pas du tout! Elle est sauvée33. - Tres bien34! - Wydawał się szczerze ucieszony. - En cette situation vous pouvez rentrer chez vous35. 24 Moja młodsza siostra jest narzeczoną hrabiego Zajezierskiego (fr.). 25 Jak to możliwe? Pani młodsza siostra? (fr.). 26 Tak (fr.). 27 Teraz rozumiem... (fr.). 28 A pani nie ma narzeczonego? (fr.). 29 Nie (fr.). 30 A pani siostra... To ją próbowała pani zabić? (fr.). 31 Tak (fr.). 32 Pani siostra naprawdę nie żyje? (fr.). 33 Skądże! Została uratowana (fr.). 34 Wspaniale! (fr.).

35 W takim razie może pani wracać do domu (fr.). Kinga Bysławska wiedziała, że nie może nadużywać gościnności Toroszyna, i tak zabawiła u niego zbyt długo. Zresztą najwyraźniej chciał się jej już pozbyć. Schyliła głowę i pokiwała nią ze smutkiem. - Oui, vous avez raison36. Około południa w Długołące wszyscy już odchodzili od zmysłów. Pani Bysławska wypiła dwie porcje waleriany na cukrze, pan Bysławski wypalił kilkanaście papierosów. Najgorsze było to, że nikt nie wiedział, gdzie szukać zaginionej. W pewnej chwili podniósł się krzyk i rwetes od bramy. Pod dom zajechał nieznany nikomu powóz i wysiadła z niego Kinga w jakimś niezwykłym odzieniu. Wszyscy wybiegli do sieni, by ją zobaczyć i przywitać gościa, który jej towarzyszył. Kinga wyglądała osobliwie: jakby się zupełnie nie przejmowała tym, co się stało. Można powiedzieć, że nawet była rozbawiona! Pani Bysławska omal nie zemdlała ze zgrozy: jej córka przyjechała z nieznajomym mężczyzną! W dodatku sama i w nie swoich sukniach! Na szczęście pan Bysławski nie stracił trzeźwości umysłu, zaprosił gościa do salonu, zaproponował mu kieliszek nalewki, podczas gdy panie poszły zrobić porządek z garderobą dziewczyny. Gość, Wsiewołod Toroszyn, okazał się zadziwiająco rozmowny. Opowiedział ze szczegółami historię swego spotkania z Kingą, a gdy ta weszła wraz z matką, Wandą i Adą do salonu, spojrzał na nią z wyraźnym upodobaniem, po czym pożegnał się i odjechał, zostawiwszy ich, by załatwili swoje sprawy w gronie rodzinnym. Ma pan rację (fr.). 174 175 Antonina Bysławska nie wiedziała, czy bardziej cieszyć się z odnalezienia Kingi, czy martwić jej mocno nadszarpniętą reputacją. W ciągu ostatniej doby tyle się wydarzyło, i to rzeczy tak strasznych, że marzyła, by położyć się do wygrzanego szkandelą37 łóżka i zasnąć, zapomniawszy o wszystkim. Niewdzięczność najstarszej córki i

straszliwy czyn, jakiego się dopuściła, ściągając hańbę na rodzinę, wciąż nie mieściły się w głowie, a tu doszły do nich nowe: próba samobójcza i pozostawanie sam na sam z obcym mężczyzną nie wiadomo jak długo! Teraz to już nikt jej nie zechce! A co będzie, jeśli sprawa wypłynie na światło dzienne? Nie daj Boże dotrze do Zajezierskich i hrabia, w poczuciu słusznego zawodu, zechce zerwać zaręczyny z Adą? Lepiej o tym nawet nie myśleć! Taki wstyd! Taki wstyd! Majątki Bysławskich i Toroszyna dzieliło nieco ponad dwadzieścia wiorst38, mimo to następnego dnia około czwartej po południu jego powóz znów zajechał przed dwór w Długołące. Wsiewołod Timofiejewicz wręczył storczyki ze swej oranżerii pani i pannom, a panu domu butelkę przedniego węgrzyna, nie dał się też długo prosić i chętnie zasiadł z nimi do podwieczorku. Pani Bysławska bacznie obserwowała Kingę, która wydawała się rada z tej wizyty. Toroszyn patrzył na nią zachłannie. Raz po raz zapominał o manierach, myliły mu się wyrazy francuskie i rosyjskie, był widocznie zdenerwowany. Po podwieczorku wyszedł z panem Bysławskim na cygaro do gabinetu, po czym, pożegnawszy panie, odjechał. Bysławscy zaś, odprawiwszy panny, przeszli do małego saloniku. 37 Podgrzewacz pościeli - płaskie naczynie podobne do patelni z pokrywą na długiej rękojeści, po napełnieniu gorącą wodą lub żarzącymi się węglami wsuwane pod kołdrę lub pierzynę. 38 Rosyjska miara odległości, ówcześnie równa 1066,78 m. 176

Pani Antonina nie wiedziała: cieszyć się czy martwić, bo Toroszyn ni mniej, ni więcej tylko oświadczył się o rękę Kingi! - Powiedział, że nie zależy mu na posagu. Zresztą zasięgnął o nas języka i wie, że wiele by tego nie było. Marzy, by Kinga została jego żoną. Kilka lat temu owdowiał i mówi, że dziczeje bez kobiecej ręki - pan Bysławski relacjonował żonie swą rozmowę z gościem.

- Ależ Tadzieńku! - załamywała dłonie pani Antonina. - Wszak to Rosjanin! Chcesz oddać córkę Moskalowi?! To się nie godzi! Co sąsiedzi powiedzą?! Czy ktoś będzie chciał jeszcze z nami utrzymywać stosunki? Dalibóg, nie wiem, co o tym wszystkim sądzić! I czy Kinga go będzie chciała?

- No, w tej kwestii to już ty sama najlepiej rozsądzisz, jak ją podpytać. Jeśli nie zechce, to trudno. Ja tymczasem dowiem się, co to za człowiek. Bysławscy nie mogli uwierzyć w wiadomości, jakie o ich ewentualnym przyszłym zięciu zgromadził adwokat z Gutowa, Alfred Przaska. Według jego informacji Wsiewołod Timofiejewicz to człowiek wątpliwej kondui-ty, poszukiwacz przygód, częsty bywalec tutejszego domu publicznego, gdzie poza cielesnymi uciechami oddaje się także hazardowi, a mianowicie grze w pokera. Tym sposobem znacznie powiększył swój odziedziczony po ojcu Ti-mofieju Matwiejewiczu majątek, który przynosi mu rocznie zysk w wysokości około dwustu pięćdziesięciu tysięcy rubli srebrem. Doniesienia adwokata tyczące Toroszyna jako człowieka były tak niepokojące, że Antonina Bysławska przez 177 tydzień błagała Przenajświętszą Panienkę, by Kinga odmówiła oddania mu ręki i tym samym pozbawiła rodziców pokusy przyjęcia do rodziny człowieka majętnego, lecz pozbawionego zasad moralnych. Ich córka jednak tak bardzo chciała wyjść za mąż, że zdawało się jej obojętne, czy ten, czy inny kandydat (a innego wszak nie było). Dlatego przede wszystkim starała się go usprawiedliwić. Powodowana młodzieńczą buńczucznością, chęcią zostania panią czy wreszcie naiwną wiarą w możliwość dokonania w mężu zmiany na lepsze, stwierdziła, myśląc prawdopodobnie o sobie, iż nikt nie jest bez grzechu. Dlaczegóż by więc Toroszyn miał stanowić wyjątek? Zdawała się przy tym nie zważać na ogromną, ponad-dwudziestoletnią różnicę wieku między przyszłym mężem a nią samą. Nie interesowała jej odmienność kultury, w jakiej będzie musiała żyć i, co najstraszniejsze, wzruszeniem ramion potraktowała niepodważalny przecież fakt, iż był on przedstawicielem zaborcy, synem kata powstańców! Co prawda sam nie sprawował żadnego urzędu, ale na ich życie i

stosunki z sąsiadami jego narodowość będzie musiała wywierać niebagatelny wpływ. Kinga naiwnie wierzyła, że przyszłość ułoży się dokładnie tak, jak to sobie wyobraziła. Myślała, że trwające zaledwie kilka godzin sam na sam z przyszłym mężem dało jej pełną wiedzę o jego charakterze i przyzwyczajeniach. Akceptowała stan rzeczy zbudowany na dziewczęcych rojeniach, zgadzając się nań i z niecierpliwością oczekując rozwoju wydarzeń. W ten oto sposób miesiąc później Wsiewołod Toroszyn oświadczył się o rękę Kingi i został przez nią przyjęty, a Bysławscy wpadli z deszczu pod rynnę, bo nie ulegało wątpliwości, że bezzwłocznie należy powiadomić o wszystkim hrabiego Tomasza. 178 Reakcję Zajezierskich nietrudno było przewidzieć. Wydawało się całkiem prawdopodobne, że Bysławscy, oddając rękę Kingi Toroszynowi, zrywają tym samym narze-czeństwo Ady. Zajezierscy, a zwłaszcza pani Barbara, bo to ona o wszystkim decydowała, mogli nie życzyć sobie koligacji z zaborcą. Co wtedy? Bałagan spowodowany swataniem Ady i Kingi sprawił, że Bysławscy nieomal zapomnieli o średniej córce. Koncentrując się na problemach najstarszej i najmłodszej, prawie nie zauważali Wandy. W każdym razie zupełnie umknęła im zmiana, jaka w niej zaszła. Wanda nagle zrezygnowała z ozdób przy swych sukniach. Wkładała tylko podarowany jej przy chrzcie złoty krzyżyk. Prawie nie rozstawała się z różańcem. Zrobiła się poważna, nawet nieco smutna. Mówiła wolno, cedziła słowa i trochę zbyt często odwoływała się do wieczności. Najchętniej przebywała w swoim pokoju, często klęcząc przy łóżku, zatopiona w modlitwie. Pani Bysławskiej odrobinę brakowało wewnętrznego skupienia u córek, uważała, iż są zbyt rozbrykane, więc początkowo wzięła to za dobrą monetę. Zadowolona uznała, że Wanda dojrzewa. A że działo się to w momencie straszliwego chaosu, jaki zapanował w domu, była jej nawet wdzięczna. Przynajmniej ona nie nastręcza rodzicom kłopotów! W wielu drobnych sprawach zaczęła się więc jej radzić, a Wanda powoli i z

namaszczeniem udzielała wyważonych odpowiedzi. Bardzo się wtedy do siebie zbliżyły, stając się niemalże przyjaciółkami. Kiedy Tadeusz Bysławski zebrał wreszcie całą odwagę i pojechał do Zajezierzyc, by przekazać nowiny, jako przyszły teść został przyjęty ze wszelkimi honorami. Ani 179 hrabina, ani jej syn nie domyślali się powodu odwiedzin. Usadzili go w małym saloniku przy kominku i niespiesznie zaczęli dyskutować o tym i owym. Kiedy rozmowa zeszła na dziewczęta, Bysławski westchnął ciężko i, chcąc nie chcąc, wyjawił cel wizyty. Wyrzucił z siebie całą przygotowywaną od tygodnia mowę, opuścił oczy i czekał na najgorsze. - Biedne dziecko! - powiedziała pani Barbara i zamilkła, spoglądając gdzieś w bok. Toż ona i wyznanie będzie musiała teraz zmienić! Przedziwna reakcja hrabiny zdumiała Bysławskiego. Oczekiwał wyrzutów. Ale kwestia wyznania, nieporusza-na dotychczas w rozmowach z żoną, stropiła go jeszcze bardziej. Jak to? Ślub w cerkwi? Powinni byli o tym pomyśleć wcześniej, ale wszystko dzieje się tak szybko! Tak przeraźliwie szybko! Tomasz Zajezierski milczał, skubiąc brodę i uderzając rytmicznie palcem o blat stolika. Właśnie przymierzał się do całkiem nowej roli życiowej: szwagra Moskala! Czuł się trochę sprawcą tej przykrej sytuacji, bo gdyby nie Róża i gdyby się był nie upierał przy odkładaniu ślubu, zgodziwszy się ożenić z Kingą, może teraz Bysławscy nie szukaliby w popłochu zięcia i nie znaleźli go wreszcie wśród wrogów narodu. - Cóż... - bąknął tylko. Oczywiście nic się nie zmieniło w jego zobowiązaniach wobec Ady, w końcu był człowiekiem honoru i nie zrobi biednej dziewczynie krzywdy. Zresztą już przyzwyczaił się do myśli, iż właśnie ona zostanie jego małżonką. Z drugiej jednak strony była to przykra niespodzianka, w dodatku z gatunku tych, co kładą się długim cieniem na całe życie rodziny i nigdy zawczasu nie wiadomo, kiedy dadzą o sobie znać w przyszłości.

Zajezierscy rozumieli, że Bysławscy nie oddają Toroszy-nowi córki z dobrej woli. Znali ich od wielu lat i wiedzieli, że to przyzwoici ludzie. Nikt rozsądny, nawet znajdujący się na skraju bankructwa, nie zrobiłby tego nieprzymuszony jakimiś innymi, być może trudnymi do wyjawienia względami. Bratanie się z Moskalem sprowadzało towarzyską izolację, a w każdym razie bardzo utrudniało dobrosąsiedzkie stosunki. Zresztą Bysławskim nikt nigdy nie zarzuciłby braku patriotyzmu! Musiało się więc stać coś strasznego. Coś, czego trudno się domyślić i ocenić nie sposób. Pani Barbara i Tomasz długo nie mogli otrząsnąć się ze zdumienia, w jakie ich wprawiły nowiny o planowanym ślubie Kingi. Hrabina była w szoku tym większym, gdy dotarło do niej, że przyszły zięć Bysławskiego, a niedługo szwagier jej syna, to jego przyrodni brat! Nie widziała nigdy Wsiewołoda Toroszyna, nie było okazji ani powodu, więc nie miała pojęcia, jak wygląda. Co będzie, jeśli okaże się, iż on i Tomasz są do siebie podobni? Łudząco podobni? Na szczęście była między nimi znaczna różnica wieku, ale to nie łagodziło jej obaw. Od chwili, gdy odkryła, że jest w ciąży, dokładała wszelkich starań, aby nikt nie poznał tajemnicy, i kiedy bez mała trzynaście lat temu usłyszała przypadkiem o śmierci Baszkira, myślała, iż najgorsze ma za sobą. Tymczasem ta straszna sprawa zdawałoby się zamknięta raz na zawsze - wraca tak niespodziewanie, by znów odebrać jej spokój. Tadeusz Bysławski wyjechał z pałacu w nieco lepszym nastroju, wciąż mając nadzieję na zachowanie status quo. Spokojna reakcja Zajezierskich utwierdziła go w przeko-180 181 naniu, że to ludzie godni i szlachetni, a wejście Ady do ich rodziny jest najlepszą rzeczą, jaka mogła ją spotkać. W Długołące zaś, jakby tego wszystkiego było mało, pani Antonina walczyła z chęcią zemdlenia i tym samym ucieczki przed kolejnymi niespodzianymi nowinami, które, choć nie chciała o nich nawet słyszeć, spadły na nią niczym grom z jasnego nieba. Na zmianę

popłakiwała i załamywała dłonie, czekając na męża i modląc się w duszy, by nie przywiózł z Zajezierzyc wieści o zerwaniu zaręczyn. Odetchnęła z ulgą, gdy ją solennie zapewnił, że przynajmniej na razie wszystko jest w najlepszym porządku. Zajezierscy zareagowali spokojnie, chyba im nawet współczują. - A cóżeś ty, duszko, taka przygnębiona? - Widzisz, Tadzieńku, powinnam się może cieszyć. Wiem, że powinnam, ale, dalibóg, nie potrafię! załkała, składając dłonie w małdrzyk39. - Co się stało? -Zdaje się, że będziemy mieli trzy śluby zamiast dwóch! - To pięknie! Ale co? Jak? Wanda? - pytał, nie mogąc zrozumieć. Na te słowa, cicho niczym zjawa, weszła do saloniku średnia córka Bysławskich. Ubrana w szarą sukienkę bez ozdób, ze złożonymi dłońmi i poważną, uduchowioną miną, spojrzała na matkę wyczekująco. - Może chcesz ojcu sama powiedzieć?! - Matka nie wytrzymała jej wzroku. - Panie ojcze... - Wanda zaczęła oficjalnie, a Tadeusz zachichotał, spodziewając się żartu. Złożyć dłonie na krzyż wewnętrznymi powierzchniami do siebie. - Panno córko, słucham panny z całą uwagą - odrzekł. - Podczas gdy moje siostry oddają swe serca mężczyznom, ja swoje postanowiłam ofiarować Bogu - kontynuowała w tym samym tonie. - To bardzo pięknie z twojej strony! - Jak to?! - wykrzyknęła matka. - Więc się zgadzasz?! - zawtórowała jej córka. - Ale na co? - Zdezorientowany ojciec popatrywał raz na jedną, raz na drugą, zaczynając podejrzewać, że rozmowa toczy się jednak na poważnie. - Pragnę wstąpić do zakonu sióstr kwietanek. Bysławscy byli katolikami, ludźmi

wierzącymi i praktykującymi, parafianami żywo uczestniczącymi w życiu kościoła. Uważali powołanie do służby Bogu za wyróżnienie i zaszczyt, wszakże nie przypuszczali nigdy, że ten zaszczyt może dosięgnąć właśnie ich! Martwili się czasami, iż nie dadzą rady wyposażyć córek tak, jak na to zasługują, mieli jednak nadzieję, że dzięki swym przymiotom znajdą w przyszłości zacnych mężów. Kiedy Tomasz Zajezierski oświadczył się o rękę Ady, marzenie rodziców wydawało się bliskie spełnienia. Decyzja Kingi bardzo ich już jednak przygnębiła, bo przecież w wyborze męża nie chodzi tylko o podstawy utrzymania. Z tej strony nie było się o co martwić, problem leżał zupełnie gdzie indziej. Wanda zaś miała przysporzyć im dodatkowych trosk. - Czy to postanowione? Przemyślałaś swoją decyzję? - Tak, ojcze. - Nigdy wcześniej nie wspominałaś o takim zamiarze. To bardzo poważna decyzja, decyzja nieodwołalna. Przypuszczam, że trudno ci sobie wyobrazić, jak wygląda ży«182 183 cie w zakonie. Spróbuj się nad tym raz jeszcze zastanowić. Zostaw nas teraz samych. Wanda dygnęła i wyszła z saloniku, Bysławscy zaś spojrzeli po sobie z rezygnacją i smutkiem. Chociaż wydawała się całkowicie przekonana do swej decyzji, to stanowczy sprzeciw ze strony rodziców pewnie bez problemu odwiódłby ją od pomysłu spędzenia reszty życia za murem klasztornym. Oni jednak nie śmieli tego zrobić! Wanda Wydawała im się dość dorosła, by rozumieć, co czuje, a w kwestii wiary każdy jest swym własnym sędzią. Przyjęli więc jej postanowienie z pokorą, choć nie bez żalu. Pani Antonina zastanawiała się czasem, czy rodziny nie prześladuje jakiś pech, spowodowany dawno temu przez kolor wyprawy ślubnej, jaką przygotowała jej matka. Ponieważ cały kraj trwał w żałobie po klęsce powstania styczniowego, wiele matek, w tym jej własna, ufarbowa-ło wyprawy córek na czarno. Była to piękna patriotyczna manifestacja, jednak kir wszechobecny nie tylko w sercach i umysłach, ale także na stołach, obiciach mebli, w sypialniach i garderobach, a nawet ubrankach lalek i wstążkach do

włosów, musiał kiedyś wreszcie zaowocować nieszczęściem. W końcu stał się dość męczący i powoli zaczęto od niego odchodzić, było już jednak za późno. „Czy dzieci poczęte w czarnej pościeli mają prawo być szczęśliwe? Teraz przychodzi nam zbierać plon tamtego patriotycznego zrywu" - myślała, próbując wytłumaczyć sobie przyczynę nieszczęść trapiących rodzinę. Wanda, którą również siostry zaczęły namawiać do rezygnacji z powołania, poczuła się złapana w pułapkę własnej przekory. Ona także pragnęła znaleźć się w centrum uwagi, też chciała, by rodzice, zamknięci w małym saloniku, z marsem na czole naradzali się nad jej przyszłością. Tymczasem sprawy Ady i Kingi pochłonęły ich tak dalece, że na nią nie zostało już miejsca. Dlatego z młodzieńczą przekorą rozpoczęła swą grę, przekonana, że zawsze będzie jeszcze czas, by się wycofać. Ale postanowienie raz ogłoszone światu poczęło wkrótce żyć własnym życiem. Zainteresował się nim nawet proboszcz z Cieciorki, Feliks Łubek. Specjalnie pojawił się w Długołące, by pogratulować Wandzie, pobłogosławić ją i umocnić w zbożnej intencji, gotów nawet osobiście towarzyszyć jej do Gutowa! On jeden nie formułował żadnych obiekcji, nie zadawał pytań, przyjmując za pewnik, że czas wątpliwości Wanda ma za sobą i należy ją tylko utwierdzać w słuszności wyboru. We dworze też zaprzestano w końcu kwestionowania jej planu. Krakowskim targiem uzgodniono jedynie, że wstrzyma się z opuszczeniem domu jeszcze przez jakiś czas, przynajmniej póki Ada i Kinga nie wyjdą za mąż, na co Wanda przystała zadziwiająco chętnie. Czy wciąż miała nadzieję na cud wybawienia? Czy może pogodziła się z przeznaczeniem? Powoli wypełniała swój panieński kufer, wkładając doń niepotrzebne nikomu elementy czarnej wyprawy ślubnej matki i w samotności swego pokoju przełykając gorzkie łzy rozczarowania. Teraz odwrót był już niemożliwy. 184 1995 Restauracja Basztowa znajduje się-w odnowionej części gutowskiego zamku.

Wąskimi schodkami trzeba zejść do ciemnawych i dość niskich wnętrz, ponieważ tylko tu podaje się obiady, ale warto, bo menu jest co prawda proste, ale jakie pyszne! Żurek, chłodnik, zwykły rosół są w Basztowej czystą poezją. Kotlet schabowy, zraz zawijany, nawet popularne mielone po prostu rozpływają się w ustach. Do niedawna Waldemar Hryć z matką i córką przychodzili tu co tydzień na niedzielne obiady. To był ich rytuał. Wyrywali się z cukierni na godzinę i w odświętnej atmosferze, nie mówiąc ani słowa o firmie, ale za to dużo o innych rzeczach: polityce, książkach, filmach i podróżach, zajadali smakujące domowo potrawy i snuli plany na przyszłość. W letnie dni, gdy pogoda dopisywała, chętnie przechodzili na szczyt baszty, by tam, patrząc na przeciwległy brzeg jeziora Nyć, wypić kawę lub zjeść deser. Właściciel Basztowej, Szymon Kornacki, żartował, że robią sami sobie konkurencję, ale jego gorąca szarlotka z lodami waniliowymi była rzeczywiście wyśmienita, a widok na zarastającą drugi brzeg jeziora ścianę lasu, za którą znajdowały się Zajezierzyce, wprawiał ich w nastrój rozmarzenia. 186 Czasem się zastanawiali, jak by to było, gdyby pałac wystawiono na sprzedaż? Czy sprostaliby wymaganiom? Czy udałoby się im go kupić? Czy wreszcie daliby radę zaopiekować się nim, robiąc jednocześnie biznes, wszyscy troje bowiem mieli oprócz sentymentalnego stosunku do pałacu również zmysł ekonomiczny. Byli w tym zresztą bardzo do siebie podobni: uparci i zacięci, do upadłego bronili swych racji, bardzo wyczuleni na krytykę, z trudem przyznawali się do pomyłek. Ekonomia to prawie matematyka, tu można próbować dowieść słuszności swego rozumowania, jednak nie można jej sprowadzać tylko i wyłącznie do liczb. Najważniejsze, co tych troje łączyło, to była miłość do miasta i firmy. Żadne nie czuło się dobrze poza Gutowem, a widok słońca wschodzącego nad dachami domów przy rynku nieodmiennie wprawiał ich w doskonały nastrój. Tu był mały raj Celiny, Igi i Waldemara Hryciów i nie zamieniliby go na żaden inny - z jednym może wyjątkiem - pałacu Zajezierskich.

Waldemar Hryć wyszedł zza kościoła, spojrzał na zegarek i zatarł dłonie. - To co? Pójdziemy chyba? - rzucił w stronę kilkunastu członków rodziny stojących na dziedzińcu przed kościołem w oczekiwaniu na ciąg dalszy. - Zapraszamy na obiad! - Rozłożył ręce, jakby zaganiał stadko kur, i zrobił znak w kierunku bramy. Iga zerknęła na miejsce, w którym jeszcze przed chwilą stał Łukasz. Nie było go już. Zastanawiała się, na ile to spotkanie było przypadkowe, na ile zaś celowe. Jeśli przyjechał po to, by znów drążyć stary temat, to się przeliczył, jeśli zaś po prostu odwiedził rodziców i nie zamierza zawracać jej głowy, po co dawał znaki? Trochę nieobecna, bo 187 poruszona niespodziewanym spotkaniem, zamykała dużą grupę rodziny, która niespiesznie szła ku zamkowi, omijając bocznymi uliczkami rozkopany rynek. Dręczyło ją pytanie, co też sprowadziło Łukasza do Gutowa? Oświadczył przecież, że nienawidzi tego miasta i jego noga więcej tu nie postanie. Powiedział to, a potem się dziwił jej reakcji. Jak się miała, do cholery, zachować? Przecież zna ją od zawsze, nigdy przed nim nie ukrywała, że mieszkanie w Warszawie jej nie interesuje. Wyjechała na studia, to wszystko. Zamierza wrócić, bo tu są jej najbliżsi, tu jest jej miejsce. On odwrotnie - swoją przyszłość widział tylko w Warszawie. Powodowało to nieustające pasmo kłótni. Nawet jeśli przez kilka dni było dobrze, byle co mogło stać się zarzewiem następnej sprzeczki, bo wystarczyło, żeby Łukasz powiedział: - Prawda, jak tu pięknie? - A ona już myślała, że próbuje nakłonić ją do pozostania w tym okropnym mieście. Wszystko ją drażniło: to, że on chce się wyprowadzić, że traktuje ją jakby była niespełna rozumu, że ciągle wraca do tematu: „Przecież jesteś taka zdolna, szkoda cię na tę prowincjonalną dziurę. Mogłabyś zrobić karierę w dużej firmie". Owszem, była zdolna, miała świetne oceny i obiecujące perspektywy. Gdyby chciała pracować w korporacji, pewnie bez trudu znalazłaby posadę. Ale nie chciała. Wiedziała, że i tak po trzech miesiącach spakowałaby walizki. Swoją przyszłość wiązała z Gutowem. Uważała, że z cukierni Pod Amorem można zrobić prężną ogólnopolską firmę. Ojcu na razie tego nie mówiła, przeraziłaby go tylko swym młodzieńczym rozmachem, ale

rysowały się jej już pewne całkiem realne pomysły. Dlaczegóż więc miała tracić czas, zarabiając kasę dla amerykańskich akcjonariuszy, skoro mogła to samo robić dla siebie z tym 188 komfortem, że nikt jej nie będzie patrzył na ręce, rozliczał, oceniał, wzywał na dywanik? Łukasz nie miał co robić w Gutowie. Nie chciał zakładać własnej firmy, świetny w swojej dziedzinie (studiował informatykę na Politechnice Warszawskiej), wolał być pracownikiem najemnym. Żadne nie zamierzało ustąpić, dlatego prędzej czy później musieli się rozstać. Uświadomienie sobie tego trochę ją zabolało, ale ostatnio Iga zaczęła już odnajdywać spokój. Wiedziała, że kogoś takiego jak Łukasz niełatwo jej będzie znaleźć, zwłaszcza w Gutowie, skąd raczej wszyscy inteligentni faceci uciekali. Wierzyła jednak w swój szczęśliwy los i miała nadzieję, że mimo wszystko znajdzie się ktoś, kto ją jeszcze pokocha i zaakceptuje taką, jaka jest, z jej wariacką miłością do małego miasteczka i pewnej cukierni. A może wierzyła, że Łukasz jakimś cudem zmieni zdanie? Wciąż miała u niego trochę swoich rzeczy z nie tak dawnych czasów, kiedy próbowali łatać swoje uczucie, wspólnie mieszkając. Czasem dawali sobie jeszcze szansę - szli razem do kina, klubu czy kawiarni, a potem lądowali u niego na noc. Iga myślała, że tym razem już będzie dobrze i było - dzień, dwa, tydzień. A potem znowu się rozsypywało, bo wciąż wisiała nad nimi gradowa chmura przyszłości. - Msza była bardzo uroczysta - usłyszała znienacka. To ciotka Dorota Serdiukow, córka wujka Mariana, brata babki, zauważyła, że Iga wlecze się noga za nogą i chciała ją jakoś podnieść na duchu. - Wolałabym... - Iga zaczęła, ale poczuła, że zaraz się rozpłacze, pociągnęła więc tylko nosem i spojrzała w niebo. - Wiem, że ci ciężko. - Była dla mnie jak matka. Czy można dwa razy stracić matkę? 189 - Ona jeszcze żyje... - ciotka pogładziła Igę po plecach. - Ale tylu rzeczy już sobie nie powiemy. Myślałam, że będzie tańczyć na moim weselu, że będzie ze mnie dumna. Zostały mi dwa lata studiów, ale chyba będę

musiała tu wrócić. Może się przeniosę na zaoczne. Iga wypowiedziała swe myśli głośno, dziwiąc się, że gdzieś poza nią, w jej głowie wszystkie decyzje zostały już podjęte. - Czemu? - zdziwiła się ciotka. - Z powodu taty? - Kiedy ona odejdzie, zacznie się tu piekło. Będzie potrzebował mojego wsparcia. Dorota Serdiukow spojrzała na Igę, ale nie zadała już żadnego pytania, położyła jej dłoń na ramieniu, kiwnęła głową i głęboko westchnęła. Iga powiodła wzrokiem po idących przed nią braciach i siostrach ojca. Czy jest szansa na to, by przy obiedzie nie zaczęli sporu o majątek? Nie, raczej nie. Na pewno nie. Waldemar Hryć wiedział, że matka sporządziła testament, w którym jego i Igę uczyniła jedynymi spadkobiercami firmy, innym swoim dzieciom zapisując o wiele mniej warte ruchomości. Powiedziała, że taka jest jej decyzja i poinformowała go o tym po powrocie od notariusza. Tylko on wydawał się jej godny zaufania. Tylko on, w jej mniemaniu, nie zaprzepaści dorobku rodziców. Cukiernia była dla niej ważniejsza od doraźnych potrzeb starszych dzieci, które, jak się domyślała, nie zwlekałyby ze sprzedażą swych udziałów w firmie. Kiedy jeszcze mniej więcej rok temu Iga oświadczyła, że nie zamierza po studiach zostać w Warszawie, Celina Hryć zmieniła testament na jej korzyść. Dlatego teraz trudno było Waldemarowi patrzeć w oczy rodzeństwu i udawać, że o niczym nie wie. Zresztą i tak 190 mu nie wierzyli. On i Iga musieli z kamiennymi twarzami wysłuchiwać komentarzy dotyczących Celiny Hryć o jej rzekomej niesprawiedliwości i faworyzowaniu najmłodszego syna. Mówiono niby żartem, ale trafiano celnie. Odbywało się to podczas obiadu wydanego przez Waldemara, którego on był jedynym fundatorem. Nikt nawet nie zapytał, czy mu nie zwrócić części kosztów. Po co? Przecież i tak jest z nich wszystkich najbogatszy. Ale nie to było najważniejsze. Sprzedałby ostatnią koszulę, by ich ugościć, gdyby

tylko okazywali odrobinę szacunku dla matki i jej filozofii życiowej. Gdyby, tak jak ona, chcieli się wszystkiego dorobić z pracy rąk. Tymczasem oni czekali na profity, które im się należały tylko dlatego, że byli jej dziećmi. Tego nie mógł zaakceptować, bo był jej synem i nie tylko myślał, ale także czuł jak ona. Upokorzona przez własne uczucia, rozdarta między serce a rozum, Iga podczas rodzinnego obiadu raz po raz traciła wątek rozmowy. Nabrała przekonania, że Łukasz przyjechał z Warszawy po to, by się z nią zobaczyć, może podjął jakieś decyzje, wiedziała, że się wreszcie spotkają, chociażby w cukierni, ale postanowiła się trochę podro-czyć, odwlec ten moment, który z początku przyjemny, wręcz podniecający, i tak skończy się kłótnią oraz rozstaniem w złości. Ze wstydem chwytała spłoszone spojrzenia ojca, który szukał jej pomocy, gdy ktoś z rodziny rzucił w jego stronę pełen źle ukrywanej wrogości komentarz. Nie bardzo mogła mu pomóc. Była najmłodsza z nich wszystkich i choć nie lubiła „sępów", zachowywała w stosunku do nich przynajmniej pozory szacunku. Raz po raz gryzła się w język, by nie odpowiedzieć uszczypliwością na uszczypliwość. Żałowała w tej chwili, że ojciec, choć fizycznie 191 podobny do babki, jest tak łagodnego usposobienia. Ona potrafiłaby im powiedzieć kilka gorzkich słów prawdy, on tego nigdy nie umiał. Zresztą chyba w głębi duszy przyznawał im rację, tyle że miał świadomość, iż myślenie takie byłoby zgubne dla firmy. O, wreszcie rozmowa przy stole zeszła na temat pierścienia. Snuto wiele teorii, jedną bardziej fantastyczną od drugiej. Ktoś stwierdził, że to przypadkowe podobieństwo, inny uznał pierścień za podróbkę, ktoś jeszcze zaryzykował teorię, że zdjęcie jest fotomontażem lub jakimś trikiem komputerowym. „Kto miałby to zrobić i po co?" - zastanawiała się Iga, zafascynowana rozmaitością dziwnych przypuszczeń. Zdumiewało ją, że bracia i siostry ojca wolą stworzyć sobie jakąś nieprawdopodobną teorię spiskową, niż przyjąć do wiadomości prosty fakt, że odnalazła się winowajczyni i ma na palcu dowód przestępstwa. Było chyba oczywiste, że to ten pierścień, pierścień pradziadka Pawła, którego nie udało się uchronić babce Celinie przed kradzieżą. Poza Igą i jej ojcem nikt jednak nie chciał w to uwierzyć. Długo się nad tym zastanawiała, aż wreszcie doznała olśnienia: oni wciąż potrzebują tej legendy! Nie chcą go za nic

stracić, bo czyni ich lepszymi. Daje im długą rodzinną tradycję, której stali się sukcesorami. A że dowodu na nią chwilowo nie ma? Cóż, gdy się wychowywali, też nie istniał on namacalnie, co za różnica? Od przykrej świadomości, że oto będą mogli oglądać pierścień już tylko przez szybkę na muzealnej wystawie, wolą nadzieję, że kiedyś wreszcie pamiątka rodzinna się odnajdzie, na zawsze pozostając ich własnością. „Ciekawe, jak by go między siebie podzielili? - pomyślała i uśmiechnęła się sarkastycznie. - Z ich skłonnością do współpracy pewnie skończyłoby się w sądzie". 192 Przed drugą było już po obiedzie i goście zaczęli powoli wstawać od stołów. Kilka osób miało ochotę wejść jeszcze do Celiny Hryć, by się z nią przywitać i - być może - zarazem pożegnać ją na zawsze. Przede wszystkim dwaj jej młodsi bracia: Marian i Tadeusz, którzy przyjechali z daleka i sami nie byli w najlepszej kondycji. Młodszy miał cukrzycę, starszy nadciśnienie, obaj zaliczyli już pierwsze zawały. Waldemar Hryć prosił resztę gości, a zwłaszcza osoby zamieszkałe w Gutowie, by nie robiły zamieszania i odłożyły swe odwiedziny u chorej na inny dzień. Iga wróciła do cukierni zawiedziona fiaskiem poszukiwań kobiety o interesujących ją inicjałach. Żaden z wujków nie umiał sobie na poczekaniu przypomnieć nikogo takiego. Trochę się dziwili, do czego jej to teraz potrzebne, więc kłamała nieumiejętnie, a potem pokazała zdjęcie z „trzema Gracjami", wiedząc już, że poza Celiną Cieślak inicjały żadnej się nie zgadzają. Ale był też pewien plus tych rozmów: poznała aktualne nazwisko Lucyny Mróz, która wyszła za mąż za niejakiego Wyrwała. Wujkowie pamiętali go jak przez mgłę, chyba miał na imię Jerzy, był o nią bardzo zazdrosny i kiedy przychodził do Cieślaków po swą narzeczoną, zawsze żartowali, że Jur, jak o nim mówiła, wyrwał Lucynę. Iga natychmiast odnalazła numer Lucyny Wyrwał w książce telefonicznej i z bijącym sercem wykręciła numer. Telefon odebrała starsza pani o miłym głosie. - Tak, wiem, że Celina jest chora - powiedziała łagodnie. - Byłam dziś na zamówionej przez pani tatę mszy. Czy ona mnie wspomina? - zapytała jakby z nadzieją w głosie.

- Babcia nie mówi. Mrugnięciem tylko odpowiada na „tak" lub „nie". 193 - Rozumiem... - Znalazłam starą fotografię, na której jest również pani, wiem, że się przyjaźniłyście. - To mało powiedziane. Byłyśmy prawie nierozłączne. Twoja babcia, Laura Rausch i ja. - Czy zechciałaby pani poświęcić mi trochę czasu? Porządkuję kronikę rodzinną i mam trochę nieopisanych zdjęć. Może by pani kogoś rozpoznała? - zaryzykowała Iga. - Chętnie. Nie mam zbyt wiele do roboty. Proszę przynieść te zdjęcia, spróbuję jakoś pomóc powiedziała po prostu. o śmierci Henryka stryj Władysław zaczął bywać w Zajezierzycach dość regularnie. Początkowo Barbarę to irytowało, był on wszakże wraz z jej ojcem i chrzestnym Tomasza, Marcinem Zajezierskim, członkiem rady familijnej, musiała więc, chcąc nie chcąc, tolerować jego obecność. Powtarzała sobie, że więcej zyska niż straci, że nic się przecież nie stanie, jeśli stryj zauważy jakieś niedociągnięcia w gospodarstwie, i że wyjdzie to tylko majątkowi na dobre. Toteż udawała wdzięczność, której nie czuła, a on zostawał coraz dłużej, rozsiadał się przy kolacji i snuł plany budowy gorzelni, remontu tartaku i powiększenia produkcji w młynach. Barbara wolałaby, aby zjawiał się w pałacu znacznie rzadziej, nawet gdyby miało to oznaczać gorsze efekty gospodarowania, wciąż się bowiem czuła pod obserwacją. Późną jesienią stryj postanowił przyjrzeć się młocce. Młocka była wyczerpująca dla wszystkich, Władysław Zaje-zierski się zasiedział i okazało się, że trzeba mu przygotować pokój gościnny. Dziwne było to, że miał w powozie sakwojaż z przyborami toaletowymi. Szykował się więc na taką okoliczność! Po kolacji zajrzał jeszcze ze Strużyłłą do kancelarii, Barbara zaś pożegnała ich i poszła do pokojów dzieci, by ucałować je na dobranoc. 195

Pewna, że jeśli będzie taka potrzeba, lokaj we wszystkim stryjowi usłuży, udała się na spoczynek. Zgasiła lampę i szczelnie owinąwszy się kołdrą, zapadła w sen. Obudziło ją skrzypienie podłogi, potem usłyszała sapanie, a w końcu, zdumiona ponad wszelką miarę, poczuła na policzku gorący oddech i drapanie wąsów! Chciała się zerwać, ale już była przyduszona męskim ciałem do łóżka, lepkie, pachnące tytoniem usta wyciskały na jej twarzy i dekolcie zachłanne pocałunki, ręce poszukiwały piersi, uda wzięły w kleszcze. - Co też...?! Co to jest...?! - krzyknęła zszokowana. - Ćśiii...! Nie bój się! - wyszeptał jej do ucha. - Bądź moją, ptaszyno,! - dyszał, przygniatając ją całym sobą i nie pozwalając się ruszyć. - Stryju! - wyrywała się z jego objęć, czując, że jeszcze chwila i stanie się coś strasznego. Zaczęła się szarpać desperacko, przytrzymywana za ręce, kąsała, gdzie popadło, i próbowała go z siebie zepchnąć. - Bo będę wzywać pomocy! W tej chwili Barbara uwolniła rękę i sięgnęła po dzwonek. Na szczęście zdążył jej go wyrwać, ale dotarło doń wreszcie, że służba raczej nie powinna widzieć, jak gwałci synową swego zmarłego brata. A ona nie okazywała najmniejszej ochoty na karesy. - Proszę stąd natychmiast wyjść! - krzyknęła wzburzona i nagle zamilkła, przerażona własną odwagą. -Jeszcze tego pożałujesz! - wysapał upokorzony do granic i niezdarnie wstał z łóżka, plącząc się w częściowo opuszczonych spodniach. Nim dotarł do drzwi, odwrócił się jeszcze i niezgrabnym gestem, unosząc prawą dłoń z rozcapierzonymi palcami, wycharczał złowróżbnie: - Przeklinam cię! Stanowiło to przykre i nieprzewidziane zakończenie sprytnego planu przejęcia Zajezierzyc na drodze pokojowej. On był wdowcem, ona wdową. Miał lat czterdzieści dziewięć, był więc jako mężczyzna w sile wieku, ona dwadzieścia osiem, już nie młódka, ale dzieci, zwłaszcza synów, mogła jeszcze rodzić. Oboje samotni, mieli się połączyć ku chwale rodziny Zajezierskich. Ponieważ obserwował Barbarę od dłuższego czasu, stryj Władysław zrozumiał, że nie będzie ona łatwym przeciwnikiem. Umyślił sobie zatem, że uda, iż się w niej zakochał, i w ten sposób rozpali jej uczucia oraz zrealizuje pierwszą część planu.

Potem miała się zgodzić na jego oświadczyny i podzielony przez Bonifacego Zajezierskie-go majątek znów niemal w całości znalazłby się w jednych rękach. Barbara mu się podobała. Nie mogła się nie podobać: była ładna, zdrowa i pracowita, pociągała go jako kobieta. Gdyby poczuła doń to, co on do niej, sprawa rozwiązałaby się sama. Początkowo jej chłód odbierał jako zasłonę dymną. Tłumaczył sobie, że zbyt krótko jest wdową, by móc okazywać względy mężczyźnie, dlatego też udaje obojętną. Nie brał pod uwagę, że ona może w ogóle nie być zainteresowana jego staraniami, że jest w jej oczach natrętem, że jest śmieszny. Barbara nie podejrzewała jeszcze wtedy, jak bardzo stryj Władysław zżył się z myślą połączenia obu majątków i jak trudno przyjdzie mu ją porzucić. Gdyby to przewidziała, może udawałaby zaangażowanie, podtrzymując jego nadzieję, choćby po to, by zyskać na czasie i oszczędzić sobie zmartwień oraz by jej największy sojusznik i obrońca choć trochę podrósł. Na razie był dzieckiem i sam wymagał opieki. Płacząc do rana z upokorzenia i wściekłości, myślała o Baszkirze, który nie robiąc przedstawienia i nie owija-196 ( 197 jąc niczego w bawełnę, zniewolił ją i wykorzystał tak, że czasem wracała do tych wspomnień, rumieniąc się z podniecenia i wstydu. Stryj Władysław tylko żałośnie udawał zakochanego. Gdyby był bardziej autentyczny, może udałoby mu się w końcu ją przekonać, przecież potrzebowała mężczyzny! Choćby po to, by sprawy majątku załatwiać bez uciążliwych obrad rady familijnej. W takiej sytuacji się nie wybrzydza. Ale on, nawet jeśli początkowo próbował zdobyć jej wzajemność, szybko znudził się tą rolą i wkrótce odkrył karty: sięgał po to, co mu się podobało, zdecydowany brać bez pytania. Taki miał charakter, całkowicie inny od swego brata Konstantego i bratanka Henryka. Był porywczy, wybuchowy, autorytarny. Wszystko zawsze wiedział najlepiej, wciąż pouczał domowników. Tego samego wieczoru cała służba wiedziała już, co zaszło. Trudno zresztą, żeby udało się utrzymać tajemnicę w domu, w którym kręci się tylu ludzi. Ale ta tajemnica obciążała tylko stryja Władysława. Wstrząśnięte pokojówki szeptały po kątach, jakim to niegodziwcem się w końcu okazał. Lokaj dodawał, że mówił im to od samego

początku, bo ma nosa do parszywców. Jak jeden mąż wszyscy współczuli Barbarze i nikt nie miał wątpliwości, że to nie koniec rozgrywki. Dwa dni po feralnych zalotach Zuzanna Blatko poprosiła Barbarę Zajezierską o wolny wieczór. Dostała zgodę, choć hrabina nie kryła, że wolałaby mieć ją przy sobie. Zuzanna wywierała doskonały wpływ na wszystkich. W jej towarzystwie nikt się nie kłócił, domownicy byli dla siebie uprzejmi i chętni do pomocy sobie nawzajem. Nikt nie kojarzył tego faktu z obecnością Zuzanny w pałacu, nikt również nie podejrzewał, że za takim stanem rzeczy kryje się coś więcej niż zwykła ludzka dobroć i życzliwość. Zuzanna potrzebowała tego wieczoru we własnym domu, żeby odseparować się od pałacowego życia, gdzie nikt nigdy tak naprawdę nie jest sam, i w odosobnieniu zastanowić się nad tym, co ją trapiło. Od dawna nękały ją jakieś złe przeczucia. Cóż by z niej była za czarownica, gdyby nie miała wglądu w przyszłość? Czasami uchylała rąbka tajemnicy, by w miarę swoich skromnych możliwości uchronić ludzi od zabrnięcia w ślepą uliczkę lub dać im szansę ominięcia niebezpieczeństwa. Jej więź z Tomaszkiem była szczególna. Od pierwszego przystawienia dziecka do piersi Zuzanna wiedziała, jak się potoczy jego życie. Zobaczyła momenty wzniosłe i te, które kiedyś będzie chciał ukryć, twarze kobiet, które pokocha, i tych, które unieszczęśliwi. Poznała jego myśli, nawet te najbardziej pokrętne. Przyglądając się przyszłości, zobaczyła też siebie i swoją nienarodzoną jeszcze córkę, która z powodu Tomasza później tak wiele wycierpi. Oto życie: radość wciąż przeplatana smutkiem i boleścią. Zuzanna przyjmowała je w pełni. Niewiele mogła zrobić, by zmienić ścieżki przeznaczenia. Przede wszystkim nie potrafiła zapobiec temu, co stać się musiało. Ale oparła się pokusie, by winić dziecko za grzechy dorosłego. Kochała je jak rodzona matka i kiedy tylko poczuła, że nadciąga niebezpieczeństwo, postanowiła przyjrzeć się zagrożeniu z bliska. Karmiąc Tomaszka, rozprostowała jego zaciśniętą piąstkę i przyjrzała się malutkiej dłoni. Linia życia była długa, głęboka i bez przerw. Linia serca poplątana, z licznymi pętelkami. Linia głowy dość długa, choć niedochodząca do skraju dłoni, ale u końca rozgałęziona na trzy. Miał 198

199 dwie bransolety, wydatny wzgórek Wenus i stosunkowo niewielką płaszczyznę Marsa. To utwierdziło ją tylko we wcześniejszych podejrzeniach. Dotarłszy do domu, położyła śpiącego Jacka na łóżku i oganiając się przed karesami stęsknionego męża, rzuciła garść ziół na płonący wciąż na kuchni ogień. Wyszła przed chatę, by popatrzeć na dym. Snuł się rzadki i leniwy wieloma szparami, nieszczelnym oknem, kominem, wychodził też przez drzwi. Wróciła do kuchni. Rozgrzała w rondelku grudkę wosku i wlała ją do miski z zimną wodą. Zastygł w plamę przypominającą wilka. Całą noc pracowała jak w transie. Żałowała, że nie ma ropuchy, by ostatecznie potwierdzić swe przypuszczenia. Na razie jednak musiało jej wystarczyć to, co już wiedziała. Trzeba było coś przedsięwziąć! Działać, póki nie będzie za późno! Rozmieszała w drewnianej dzieży zaczyn z drożdży i wypowiadając magiczne formuły, wrzucała jedno po drugim lewe skrzydła trzynastu ciem, potem dosypała mąki i połączyła wszystko z krwią nietoperza. W końcu dolała smalcu ze szczura zabitego o północy i ulepiwszy z ciasta figurkę mężczyzny, włożyła ją do rozgrzanego pieca chlebowego. Wyszła przed dom. Zza lasu wychylała się ogromna pomarańczowa tarcza księżyca w pełni. Noc była chłodna i przejrzysta. Gdzieniegdzie poszczekiwały psy, poza tym żaden inny dźwięk nie mącił ciszy. Wziąwszy spod ściany drwalki naręcze chrustu, ułożyła gałązki w sobie tylko znany wzór i roznieciła ogień. Lizał patyki leniwie, powoli pożerając jeden za drugim i od czasu do czasu strzelając w górę z trzaskiem, ona zaś, zebrawszy palce obu rąk, uniosła je ku górze i zamknąwszy oczy, wsłuchiwała się w swój głos wewnętrzny. Wróciła do kuchni, wyjęła upieczone ciasto z pieca, długo mu się przyglądała, marszcząc brwi i mrucząc coś pod nosem. Pierwsze, na co zwróciła uwagę, to zapach: ciasto śmierdziało! Odrażający fetor unosił się ponad blachą, wypełniając całą izbę. Kolor figurka miała nieco lepszy, choć wciąż wyglądała na niedopieczoną.

Smaku Zuzanna nie ośmieliła się sprawdzić, zresztą kukła musiała mieć wszystkie członki nienaruszone. Zawinąwszy wypiek w szmatkę z niebielonego płótna, dopiero teraz pozwoliła sobie na wytchnienie. Była zmęczona minionym dniem i wyczerpana przez emocje, jakie towarzyszyły wróżbom. Nie umiała pozostać wobec nich obojętna. Zwłaszcza że dotyczyły kogoś, kto na jej życiu zaważy znacznie mocniej niż śpiący tuż obok z delikatnym uśmiechem jej rodzony syn Jacek. Rozebrała się i położyła obok męża i dziecka. Długo czekała na sen, kręciła się w rozgrzanym łóżku, nie mogąc znaleźć pozycji, która wyciszyłaby lęki i pozwoliła jej zasnąć. Wreszcie wstała i otworzyła drzwi chałupy na oścież, by wywietrzyć zapach czarów. Witką suchej lawendy zamiotła podłogę, a potem obeszła dom i bijąc lawendą we wszystkie węgły, mruczała sobie tylko znane zaklęcia. Gdy wróciła, w izbie było chłodno i rześko. Wzięła starą kapotę i położyła się na piecu. Zasnęła szybko, ale przywoływane przez cały wieczór zaświaty nie dawały jej spokoju. Śniła o żelaznych koniach, które plując ogniem, sunęły polami, widziała, jak czarne ptaki o nieruchomych skrzydłach krążą nad pałacem i zrzucają ogniste jaja. Pośród zamętu i ciemności słyszała rozdzierające jęki bólu i trwogi, a także okrzyki nienawiści czarnych metalowych potworów z długimi rękami o trójpalczastych dłoniach, które odrywały dzieci od matek, mężów od żon. 200 201 Szukała pośród nich swoich, ale ich nie było. Nie było też Tomaszka. Modląc się do Matki Boskiej, odpędziła wreszcie złe moce i na krótko, bo zbliżał się świt, zasnęła. Z samego rana zawinęła dziecko w chustkę i czule pożegnawszy męża, ruszyła w powrotną drogę do pałacu. Figurkę z ciasta umieściła w koszyku. Niosła ją z największą ostrożnością, bo miało to być jedyne ubezpieczenie życia ostatniego pana na Zajezierzycach. 1995 Łukasz czekał przed cukiernią. Zobaczyła go, zamykając drzwi od wewnątrz po skończonym handlu. Zrobił gest, a ona kiwnęła głową. Znał ją, wiedział, że jeśli zadzwoni z propozycją spotkania, ona bez zastanowienia odmówi. Zaniosła na górę

utarg i wyszła przed sklep. - Możemy pogadać? - zapytał bez wstępu. Wyglądał jakoś inaczej niż zwykle. Był zdenerwowany, miął w dłoni jakiś papier, przygryzał wargi. - O czym? - Iga chciała być niemiła. Dać mu do zrozumienia, że nie ma na co liczyć, kiedy ona wróci do Warszawy. Skoro ich spotkania odbywają się zawsze według tego samego scenariusza, nie ma co liczyć na to, że kiedyś będzie lepiej. Trzeba wreszcie skończyć z tą mrzonką i niech każdy idzie w swoją stronę. - Przywiozłem twoje rzeczy - powiedział. - Słucham?! - Mam je w samochodzie. Mogę przynieść? Nie wiedziała, co powiedzieć. Była tak zszokowana, że kilka chwil stała z otwartymi ustami, zanim wreszcie dotarła do niej ta straszna prawda: on z nią zrywa! On! - Czekałeś z tym cały dzień? No proszę, jaki rycerski! Trzeba je było po prostu postawić na schodach cukierni. Nie szkoda twego cennego czasu?! - Nie ironizuj. To co: mogę przynieść? 203 - Chcesz powiedzieć, że mnie spakowałeś w kartony?! - zapytała piskliwie. Czuła, że zaraz zabraknie jej powietrza. Nie mogła uwierzyć, że to się dzieje naprawdę. On ją wystawił za drzwi! Wywalił ze swojego życia, ten cholerny technokrata! - Moje książki, płyty, gacie, staniki, pościel i kubki, wszystko przywiozłeś? Trzeba się było nie wysilać, tylko wyrzucić na śmietnik. Zaoszczędziłbyś przynajmniej na benzynie, ty pieprzony egoisto! - Nie obrażaj się - powiedział Łukasz łagodnie. - To był twój pomysł. - A ty go z radością podchwyciłeś, prawda? Tak ci przeszkadzało tych parę rzeczy?! -Zrozum, nasz związek nie miał przyszłości... - Widać było, że chce się rozstać w zgodzie, ale Iga była tak upokorzona, zdruzgotana i zła, że najchętniej rzuciłaby się na niego z pięściami. - Więc robisz miejsce na następny? A może już sobie kogoś przygruchałeś? Madzię z biura? Albo

Iwonkę, sekretarkę szefa? Iwonce się nie podobają moje porcelanowe filiżanki? Wolałaby coś prostszego? - Ma na imię Ewa - powiedział Łukasz, a Iga poczuła, że zaraz umrze. - Postaw to na schodach - wyszeptała lodowato. - i nie chcę cię już nigdy spotkać. Rozumiesz? Nigdy! Odwróciła się i pobiegła przed siebie, żeby rozpłakać się gdzieś, gdzie nikt jej nie będzie widział. wiadomo, dlaczego na Barbarze Zajezierskiej wieści o tym, że jej syn będzie skoligacony z Rosjaninem, zrobiły o wiele większe wrażenie niż na nim samym. Po pierwszej, tak przecież stonowanej reakcji podczas odwiedzin By-sławskiego stawała się coraz bardziej przerażona! Im dłużej o tym myślała, tym bardziej wydawała się przekonana, że to, co zrobili Bysławscy, oznacza złamanie początkowych umów i zwalnia Tomasza z danego Adzie słowa. „Tak byłoby najlepiej dla wszystkich!" - mówiła w duchu, myśląc wyłącznie o sobie. Dziwiło ją, iż syn się w tej kwestii nie wypowiada, nie oburza go brak lojalności ze strony przyszłych teściów i ich milczące założenie, że bez względu na to, co się wydarzy, jego małżeństwo z Adą jest przesądzone. W końcu Zajezierscy to nie jakaś pierwsza lepsza familia! W dodatku hrabina wiedziała przecież, że Tomasz Ady nie kocha! Dlaczegóż więc nie skorzysta z okazji? Małoż to panien w okolicy? Ale on z niewiadomych powodów w ogóle tego nie roztrząsał. Zachował zimną krew, jak gdyby nic poważnego się nie stało. Barbara Zajezierska nie potrafiła sobie tego wytłumaczyć, tymczasem odpowiedź była zadziwiająco prosta: hrabia pewnie broniłby honoru rodzinnego, wywołał skandal i zerwał zaręczyny, gdyby miał odwagę postą205 pić wbrew rozsądkowi i tradycji, decydując się na związek z Marianną. Ale on takiej możliwości w ogóle nie brał pod uwagę! Już podczas romansu z Różą doskonale nauczył się rozdzielać serce od rozumu. Zdążył zresztą przyzwyczaić się do tego, że Ada będzie jego

żoną, w myślach obdarowywał ją nawet pewną czułością, miałby to wszystko teraz zburzyć? Narazić siebie i ją na pośmiewisko? Znowu szukać żony? Zacząć od początku ten nudny rytuał umizgów do panny, która jest mu całkowicie obojętna? Uznał więc, bo tak było najwygodniej, że decyzja zapadła, stając się nieodwracalną. Postanowił niczego nie zmieniać, zatrzymując w swym posiadaniu zarówno Adę, jak i Mariannę. Miał jakieś niezachwiane przeświadczenie, że mu się ten manewr uda. Wymagał co prawda odrobiny dyplomacji, ale w tę swoją umiejętność hrabia akurat nie wątpił. Słuchając, jak matka raz po raz wspomina o konieczności uruchomienia we dworze ochronki dla dzieci z folwarku, powiedział mimochodem, że wie, kto mógłby się tym zająć. Celowo nie wspomniał o nauce czytania i pisania, gdyż ta była zabroniona, na ochronkę zaś dla dzieci poniżej siedmiu lat można było przy odrobinie szczęścia uzyskać zgodę gubernatora. Należało jednak oświadczyć, że w ochronce dzieci nie będą uczone (o co przecież najbardziej chodziło Mariannie), oraz dodać do pisma znaczki skarbowe na niebagatelną kwotę jednego rubla i pięćdziesięciu kopiejek. To ostatnie brał na siebie, podobnie jak podróż do Płocka w celu załatwienia sprawy oraz wizytę u naczelnika powiatu gutowskiego, by ten potwierdził jego lojalność wobec władz. Barbara Zajezierska była zadowolona, że Tomasz podejmuje działania wykraczające poza gospodarowanie, że zajmuje go los ludzi i tak aktywnie się o nich troszczy. Sama wszak rozważała to już od jakiegoś czasu, tylko przerażała ją konieczność administracyjnej mitręgi. Minęło niemal trzydzieści lat od jej fatalnego spotkania z Toroszynem, a wciąż każda wizyta na rynku w Gutowie budziła wspomnienia tamtych strasznych czasów. Gdyby domyśliła się prawdziwych przyczyn nagłego zrywu obywatelskiego u syna, pewnie tylko zrobiłaby mu awanturę i ochronka nigdy by nie powstała. Nie odkryła ich jednak i pokrętna argumentacja Tomasza znalazła w niej wdzięczną słuchaczkę. Nauczanie dzieci folwarcznych czytania, pisania i religii pod przykrywką ochronki nie było bezpieczne. Władze powiatowe miały prawo i obowiązek sprawdzać, czy w

ochronce nie jest prowadzona działalność wywrotowa wobec caratu. A właśnie taki był cel Marianny! Wyglądało na to, że dziewczyna tylko marzy, by wpaść w łapy carskich szpicli! Owszem, to był jej naiwny pomysł, ale wziął się stąd, że pragnęła znaleźć się blisko Tomasza. Gotowa na wszystko, podobnie jak on szukała jakiegokolwiek pretekstu, a ten ze szkółką bardzo dobrze ukrywał jej prawdziwe intencje. Niemal cały swój wolny czas zaczęła teraz spędzać w kościele, licząc na to, że hrabia pojawi się tam raz jeszcze i będą mogli choć przez chwilę znów pobyć sami. Tymczasem on, uzyskawszy akceptację matki, począł czynić przygotowania do stworzenia we dworze ochronki. Obszedł z rządcą wszystkie zabudowania gospodarcze począwszy od stajni poprzez wozownie, obory, owczarnię, kuźnię, stolarnię, lamus, październię, mydlarnię, piekarnię, olejarnię i kurniki, wskazując, co należy odnowić, co sprzątnąć, gdzie wymienić okno, drzwi, gdzie wstawić brakującą lub zmurszałą deskę w podłodze, gdzie wysypać 206 207 ścieżkę. Wreszcie zatrzymali się przy czworakach i rząd-cówce. Izbę przeznaczoną na ochronkę należało bezwzględnie wybielić, postawić w niej nowy piec, wymienić okno, zrobić meble odpowiednie dla dzieci. Rządca zanotował i obiecał nająć odpowiednich ludzi. Hrabia nie uświadamiał sobie, że patrzy teraz na swoje włości oczyma kogoś innego. Choć Marianna jeszcze nawet się nie pojawiła we dworze, on już planował porządki, jakby to ją miał za niespełna pół roku wprowadzić tu jako swoją nowo poślubioną małżonkę. Zaręczając się z Adą, ani przez moment nie pomyślał, że może jej się nie spodobać łuszczący się tynk stajni czy brak dachówek na czworakach. W tej chwili denerwował się już tylko, czy ze wszystkim zdąży. Jego aktywność przypadła do gustu matce. Miał jej pełne poparcie we wszystkim. Teraz mógł zaprosić do pałacu Mariannę.

Sikorscy od wieków mieszkali w zaścianku Sikory. Ich dom, otoczony plecionym płotem z wysoką bramą, w odróżnieniu od chłopskich chałup w Cieciorce, Długołące czy Zajezierzycach, posiadał ganek wsparty na dwóch kolumnach. Sikorscy nosili się godnie i zawsze starali się odróżniać od chłopów. Choć czasy świetności rodzina miała już za sobą, w kościele zajmowali bliższe ławki. W niedzielę ich kobiety na spracowane dłonie wkładały rękawiczki, a opalone w polu twarze osłaniały parasolkami. Bartosz Sikorski, senior rodu, miał czterech synów: Gabriela, Mikołaja, Jakuba i Szczęsnego, oraz trzy córki: Ku-negundę, Brygidę i Genowefę. Utrzymanie tak licznej rodziny z kilkunastomorgowego gospodarstwa nastręczało nie lada kłopotów, zwłaszcza na przednówku, toteż tylko dwóch najstarszych synów parało się gospodarką, Jakub zaś i Szczęsny najmowali się na budowy i do remontów. 208 Jakub wyspecjalizował się w murarce, natomiast Szczęsny w ciesiołce. Roboty było dużo, a że mieli już renomę, jeździli po całym powiecie. Tak trafili do kościoła w Zajezierzycach. Na prośbę proboszcza sprowadził ich Wincenty Rogala. Prace zostały wykonane szybko i ku obopólnemu zadowoleniu, a Szczęsny tak upodobał sobie Mariannę, że odtąd często tam bywał na mszy. Od kiedy bowiem usłyszał ją, jak śpiewa Ave Maria, był już pewien: oto jego przyszła żona! Gotów cały świat przekonać, by postawić na swoim, zaczął od Wincentego Rogali. Organiście podobał się ten chłopak: przystojny, szlachcic herbowy, choć niezamożny, ale robota paliła mu się w rękach. Zauważył, że Szczęsny świata poza Marianną nie widzi, a zdolny jest i nieskory do kieliszka. Problem mógł pojawić się ze strony Bartosza Sikorskiego: wszak zarówno Rogalowie, jak i Blatkowie byli tylko prostymi chłopami. Ojciec miał prawo oczekiwać, że syn poszuka sobie żony wśród swoich. Szczęsny, zadowolony z udzielonego mu przez dziadka dziewczyny pozwolenia, postanowił w następnej kolejności prosić o zgodę własnego ojca. Wiedział, że nie będzie to łatwe przedsięwzięcie. Bartosz Sikorski, pomny na starożytne dzieje rodziny i krew, jaką Sikorscy wielokrotnie przelali za kraj, szczycił się swym

szlachectwem i herbem - choć po ostatnim obowiązku odnowienia szlachectwa, zadekretowanym przez zaborcę, rodzina utraciła w praktyce możliwość posługiwania się herbem. Sikorskich nie było stać na wydatek pięciuset rubli, które należało uiścić jako opłatę skarbową. Nie uzyskaliby takiej kwoty, nawet gdyby sprzedali ziemię, dom i cały dobytek. Wciąż jednak byli dumni ze swego rodu, a odnowienie szlachectwa uznali zgodnie za kolejną szykanę caratu. 209

Szczęsny nie miał pojęcia, jak zabrać się do przedstawienia ojcu sprawy. Była delikatna i nie chciał go z góry zniechęcić. A wiedział z codziennej praktyki, że gdy ojciec raz poweźmie jakąś decyzję, jego opór jest praktycznie nie do skruszenia. Zwierzył się więc matce. Eufrozyna Sikorska była kobietą wielkiego serca i rozumiała uczucie, którym Szczęsny zapałał do Marianny. Szukała sposobu na przekonanie męża, wierząc jednocześnie, że prawdziwej miłości nic nie jest w stanie zagrozić. Szczęsny tymczasem zaczął składać kopiejkę do kopiejki, by kupić Mariannie najpiękniejszy pierścionek zaręczynowy, jaki znajdzie w Płocku. W tym celu imał się dodatkowych robót i w rezultacie był gościem nie tylko w domu, ale także w Zajezierzycach. Gdyby ktoś zapytał Mariannę kilka miesięcy temu, co sądzi o Szczęsnym, i teraz powtórzył pytanie, dostałby zapewne dwie sprzeczne odpowiedzi. Wówczas bliska oddania mu ręki, teraz była zadowolona, że chłopak pojawia się tak rzadko. Już wiedziała, że będzie musiała złamać mu serce, bo pokochała innego, i nawet jeśli tamten jej nie zechce, nie wyjdzie za mąż z litości i wbrew sobie. Tomasz Zajezierski poinformował matkę, że remont pomieszczeń, które wybrał na ochronkę, jest na ukończeniu i zamierza pokazać je pannie Blatkównie. Prosił ją również o to, by udzieliła dziewczynie jakichś rad i określiła swoje wobec niej

oczekiwania. W rezultacie postanowili zaprosić Mariannę i pokazać jej miejsce przyszłej pracy oraz omówić warunki. Kilka dni wcześniej pojechał do Marianny, by zawiadomić ją, że wszystko idzie według planu. Przyjęła go w organistówce, speszona. W świetle jedynej świecy wyglądała ślicznie: ze spuszczonymi oczyma, uśmiechała się nieśmiało, leciutko zarumieniona. Prosty warkocz oplatał jej głowę na kształt korony, a skromna suknia opinała smukłą kibić. Zajezierski patrzył na nią w zachwycie. Nieomal zapomniał, po co przyjechał. Jej też wystarczyło, że był tuż obok, oddycha tym samym powietrzem, siedzi na krześle, jest na wyciągnięcie ręki, której ona nie dałaby rady w tej chwili nawet unieść. - Panie hrabio? - zapytała wreszcie wyschniętymi z emocji ustami. - Czym mogę służyć? - Czy zechce panna za kilka dni odwiedzić nas, to znaczy mnie i moją matkę? Roboty w pomieszczeniach ochronki są już prawie skończone, sprawy urzędowe także, możemy wkrótce zaczynać. - Jestem panu taka wdzięczna! - westchnęła. -Ależ to chyba ja powinienem podziękować panience za obudzenie we mnie wrażliwości na ludzką niedolę. Oboje z matką jesteśmy bardzo radzi, że panienka chce się podjąć pracy z dziećmi. Kiedy mógłbym po pannę przyjechać? Może pojutrze około czwartej? - Zgoda - wyszeptała zawstydzona i szczęśliwa. Szczęsny Sikorski miał powody do radości. Robota, do której się najął, gwarantowała mu dołożenie okrągłej sumki czterech rubli do uciułanych już trzech, dając szansę na poważne myślenie o pięknym pierścionku zaręczynowym. W dodatku ojciec zgodził się wybrać w najbliższą niedzielę na mszę do zajezierskiego kościoła, by popatrzeć na Mariannę i posłuchać jej śpiewu. Trochę się boczył i marudził, że musi się jeszcze poważnie nad tym wszystkim zastanowić, bo to despekt dla rodziny i Szczęsny powinien raczej szukać wśród sobie równych, a nie żenić się z chłopką, ale syn

wiedział, że na widok Marianny wola ojca ostatecznie skruszeje, a jego serce zapała miłością do 210 211 przyszłej synowej. Był tego absolutnie pewien. Nie mogło się zresztą stać inaczej. Myślał o tym i podśpiewywał przy pracy, bo dziś właśnie miał dostać wypłatę. Robota paliła mu się w rękach, chciał skończyć jak najwcześniej, żeby jeszcze zajrzeć do Marianny i powiadomić ją o możliwej wizycie ojca w niedzielę. Nagle przerwał zdumiony, bo odniósł wrażenie, że słyszy jej głos. Wyjrzał przez okno i wydało mu się, że widzi Mariannę w towarzystwie hrabiego Zajezierskiego, zbliżających się ku czworakom. Na dworze szarzało i Szczęsny uznał to za majak. Cóż ona by tu robiła? Znów zajął się pracą. Chwilę potem drzwi do pomieszczenia otworzyły się i stanął w nich Zajezierski z Marianną. - Oto panienki królestwo! - rzekł z dumą hrabia, a ona weszła do środka. Zobaczyła Szczęsnego i bardzo się speszyła. - Dzień dobry - powiedziała jakby pod przymusem. Nie uśmiechnęła się jak zwykle, nie podeszła do niego z radością. Jego widok był jej przykry! Szczęsny skonstatował to z bólem, zdumiony nagłą odmianą w zachowaniu dziewczyny. - Proszę, jakie śliczne mebelki! - entuzjazmował się Zajezierski, niczego nie zauważywszy. - Będzie się tu pannie miło pracowało. Postawimy jakieś kwiatki w oknie. Zresztą zrobi panna, co uzna za stosowne. Coś się pannie nie podoba? zapytał, dostrzegłszy wreszcie jej zmieszanie. -Nie, nie... Wszystko jest bardzo ładnie, naprawdę... - Spojrzała na Szczęsnego i szybko odwróciła głowę. - Chciałbym pannę dziś odwiedzić - powiedział chłopak z naciskiem. Ty?! - Nie wiadomo dlaczego hrabia uznał to za szczególne zuchwalstwo. - A to w

jakim celu? - To jest sprawa między mną a panną, proszę łaski pana hrabiego - odpowiedział Szczęsny niezrażony. - Pozwoli panna? - rzucił w jej kierunku. Kiwnęła głową na znak zgody. Nie miała siły wypowiedzieć nawet słowa. Odwożąc ją do domu, Tomasz nie wytrzymał i wrócił do tematu Szczęsnego. - Zna panna tego człowieka? - Tak - odparła cicho, wciąż przeżywając niespodziewane spotkanie. - Czy on jest panience niemiły? - hrabia drążył nieustępliwie. -Nie. - Czy to panienki narzeczony? - zadał wreszcie to pytanie. Nie było to niemożliwe. Nie brał co prawda takiej ewentualności w ogóle pod uwagę, będąc przeświadczonym, że Marianna jest tak czysta, iż nie ima się jej nawet myśl o żadnym mężczyźnie. Tymczasem jest ktoś, kto na nią patrzy z zuchwałością przyszłego męża! Ten ktoś śmie stawać na drodze Tomaszowi, hrabiemu Zajezierskiemu! -Nie. Jej odpowiedź była satysfakcjonująca, nie wyjaśniała jednak ogromnego zmieszania dziewczyny. I choć uspokojony w swym poczuciu własności, hrabia wciąż był ciekaw, co też za sekretne związki łączą prostą chłopkę z herbowym szlachcicem? Nie wypadało mu jednak być zbyt natrętnym. Najważniejsze, że tamten nie jest jej narzeczonym. Dopasowując istniejącą sytuację do aktualnych potrzeb i nie wybiegając myślą w przyszłość, Tomasz Zajezierski ani przez chwilę nie zastanowił się nad tym, jak bardzo 212 213 jest samolubny. Zadowalała go informacja, że Marianna nie przyrzekła nikomu swej ręki. Co zaś do

serca - był przekonany, że wkrótce będzie ono bić dla niego. 1995 Iga. siedziała nad jeziorem i zmuszała się do płaczu. Właściwie ból nie był aż tak silny, by dawać powód do zalewania się łzami i histeryzowania, w pełni zdawała sobie z tego sprawę. Mimo to czuła się głupio: sponiewierana i ośmieszona, jednak przecież jeszcze wczoraj sama chciała zerwać z Łukaszem. Tyle że wyobrażała sobie ten moment zupełnie inaczej - to on miał ją błagać, by przemyślała raz jeszcze swoją decyzję, on miał się czuć odrzucony i zbędny. Tymczasem udało mu się ją zaskoczyć, był pierwszy. Zła, że sama podsunęła mu myśl o rozstaniu, jeszcze bardziej dręczyła się faktem pojawienia się rywalki. Przez wszystkie lata od czasów szkolnych, kiedy zaczęli się z Łukaszem spotykać, Iga traktowała go jak swoją własność. Mimo ciągłych kłótni był stałym elementem jej świata, nic więc dziwnego, że teraz, gdy miało go zabraknąć, coś ją dotkliwie zabolało. Ale ból był mniejszy od oczekiwanego i to też dało Idze do myślenia. Rzucając do wody kamyki, w poczuciu nagłej straty rozmyślała nad przyszłością. Odchodząc, chłopak robił jej w gruncie rzeczy przysługę. Nie będzie już musiała wybierać, dostosowywać swych planów do jego grafiku, pójdzie własną drogą. Dlaczego więc, skoro rozsądek tak wszystko gładko tłumaczył, jej serce nie chciało się pogodzić z nową 215 sytuacją? Dlaczego w ramionach innej kobiety Łukasz okazywał się nagle cudownym facetem, intrygującym i godnym pożądania, podczas gdy wcześniej był zaledwie kimś, z kim nie mogła się dogadać? Celnie uderzył i tyle. Iga pociągnęła nosem i wytarła załzawione oczy. Spojrzała w niebo. Zdumiał ją różowy odcień chmur, które niefrasobliwie przeglądały się w jeziorze, nijak nie chcąc uczestniczyć w jej rozpaczy. Niecierpliwie oczekując spotkania z przyjaciółką babki, która tyle nowego mogła wnieść do sprawy pierścienia, tego samego wieczoru Iga zadzwoniła do Lucyny Wyrwał. Umówiły się od razu na poniedziałek. Iga wzięła kilka ciastek z cukierni i tak zaopatrzona punktualnie o dwudziestej nacisnęła przycisk domofonu oznaczony

numerem piętnaście. Lucyna Wyrwał mieszkała w starym, dwupiętrowym bloku przy ulicy Bagnistej na Zarzeczu. W mieszkaniu była sama. Wciąż przypominała tę dziewczynę ze zdjęcia, chociaż czas oczywiście poczynił zmiany na jej twarzy. Zaprosiła gościa do stołu. - Nie kupowałam słodyczy - powiedziała z rozbrajającą szczerością. - Bardzo słusznie. - Iga uśmiechnęła się i podała jej pudełko z ciastkami. - Zrobię herbatę, może zieloną? - Poproszę. Kilka minut później siedziały już nad albumem babki Celiny. - Najpierw poznałam jej brata Zygmunta - powiedziała starsza pani, patrząc na fotografię przedstawiającą trzy Gracje. - Tego, który zginął tuż po wojnie. Wie pani, o kim mówię? zapytała, a Iga skinęła głową. Siedziały przy stole w dużym pokoju niewielkiego mieszkania. Było tu przytulnie w taki śmieszny, staromodny sposób. Na ścianie wisiał kilim, na nim szkaplerzyk z Matką Boską Gutowską. Stół, krzesła, stojaki na kwiaty i regał mogłyby zostać żywcem przeniesione do muzeum PRL-u. Za kilka lat podobne klimaty znów staną się modne, a meble z lat sześćdziesiątych będą prezentowały magazyny design-erskie. W tym jednak przypadku wystrój wnętrza wskazywał raczej na najlepsze lata w życiu gospodyni. - Zastanawiam się, czy to Zygmunt zrobił nam to zdjęcie? - przeglądając album, kontynuowała swą opowieść Lucyna Wyrwał. - Grali z moim bratem w futbol taką szmacianką, która się ciągle rozpruwała. Bez przerwy musiałam im ją zszywać. No i kawalerzyli razem. W Zygmuncie kochałyśmy się wszystkie na zabój. Był przystojny. Wysoki blondyn o niebieskich oczach, z pięknymi falującymi włosami. Każda marzyła, że to ją wybierze. Może tylko Laura okazywała mu ostentacyjnie swój brak zainteresowania, ale wie pani, jakie są czasem dziewczęta, myślę, że to była poza. Miała swoją dumę, nie zniosłaby odmowy, więc dawała mu do zrozumienia, że nie

jest w jej typie, jak to się dzisiaj mówi. On zresztą żadnej z nas nie wyróżniał. I tak przez Zygmunta poznałam Celinę. Mieszkałyśmy przy tej samej ulicy, miałyśmy tyle samo lat, podobne zainteresowania. Potem dołączyła do nas Laura, kiedy przeniosła się do ciotki, to znaczy jak Niemcy zrobili getto. Ona właściwie nie była Żydówką, matkę miała Polkę, ale to były takie czasy, że trzeba było bardzo uważać i kiedy umarła jej cioteczna siostra Luiza, zamienili jakoś papiery, tamtą pochowali jako Laurę, a Laura już potem nazywała się Kwiatkowska. Opowiadała, jak szła w kondukcie za karawanem z trumną podpisaną własnym imieniem i nazwiskiem, a potem chodziła na 216 217 cmentarz i patrzyła na epitafium: „Tu leży Laura Rausch 1925-1942. Spoczywaj w pokoju". Dla mnie to było przerażające, a ona się śmiała, że posadziła kwiatki na swoim grobie i że będzie żyła wiecznie, bo śmierć już się o nią nie upomni. Ale i tak zginęła w czterdziestym trzecim, niecały rok później. Była z nas trzech najładniejsza. Mój brat Janusz trochę się w niej podkochiwał, ale ona go nie chciała. Nie podobał się jej. - Miały panie jeszcze jakieś inne koleżanki? - zapytała Iga, myśląc o pierścieniu. - Oczywiście! Były jeszcze Hania Drożdż, Zosia Mielcarek, Alina Madej i Anka Pałęcka, ale to już nie były nasze przyjaciółki. Iga zapisała skrupulatnie nazwiska, nieco zawiedziona, że żadna z dziewcząt nie ma inicjałów pasujących do haftu na bluzce. Nie wiedziała, jak sformułować pytanie, by niczego nie zdradzając, choć trochę zbliżyć się do rozwiązania zagadki. - Mówiłyście sobie wszystko? - zaryzykowała. -To, drogie dziecko, nie były czasy, żeby mówić wszystko. Tajne komplety, szmugiel jedzenia ze wsi, praca w konspiracji, ukrywanie Żydów - za to wszystko groziła śmierć i zasadą było, że im mniej się wie, tym lepiej, bo na wypadek aresztowania przynajmniej nie wsypie się innych. Mój brat i Zygmunt należeli do AK, ale o tym dowiedzieliśmy się dopiero po wojnie, kiedy wpadli podczas tej zasadzki w lesie. Zygmunt wtedy zginął, Janusz przeżył, ale zamknęli go na długie lata w więzieniu... Starsza pani westchnęła, a Iga doszła do wniosku, że była niezwykle naiwna, sądząc, że w jakiś

prosty sposób uda jej się rozwikłać tajemnicę mumii. - Kiedy słyszę, jak dziś ludzie na wszystko narzekają - kontynuowała Lucyna Wyrwał - dziwię się, że tak bardzo brak im wyobraźni. Kiedy wy218 chodząc na ulicę, ryzykuje się życie, kiedy nie ma co jeść ani w co się ubrać, człowiek jest mniej wymagający i cieszy się z byle kartofla ukradzionego na polu. Bo wie pani, wtedy się nawet niewielką pokutę za kradzież dostawało. Mój ojciec był konduktorem w schnellzugach, to znaczy w pociągach pośpiesznych, jeździł po całej Rzeszy. I czasem coś tam zginęło z wagonu towarowego. Pamiętam, jak raz przyniósł prawdziwe węgierskie salami! Mieliśmy święto przez tydzień. A potem znów się głodowało. Ale w najgorszej sytuacji to byli Żydzi. Niemcy zrobili getto tu, na Zarzeczu, pewnie pani o tym wie. Żydzi naprawdę umierali z głodu. Przed wojną mieli piękne domy przy rynku, wszystko im Niemcy zabrali, mieszkali w ich domach, korzystali z ich dorobku, a oni musieli się tłoczyć w jakichś barakach bez kanalizacji i wody bieżącej. Umierali na tyfus, cholerę, dur brzuszny, zapalenie płuc. Niektórzy uciekli, ale niewielu się to udało. Czasem pomagały pieniądze, czasem kosztowności. Nie wszyscy Niemcy byli ideowcami. Na szczęście, jak to ludzie, mieli lepkie ręce. Tę cukiernię, co teraz jest wasza, zabrali Cukiermanom. Przyjechał taki folksdojcz z Rzeszy, Papkę się nazywał. Zrobił lokal „Nur fur Deutsche", ale nas i tak nie było stać na te frykasy. Człowiek o chlebie marzył, gdzie mu tam ciastka były w głowie. Zaciekawiona tematem cukierni, Iga przysłuchiwała się uważnie, a starsza pani, wziąwszy kolejne zdjęcie, uśmiechnęła się promiennie: - A to jest cała nasza ferajna. Pierwsza z lewej to Celina, potem ten jej Adaś. Boże, jak oni się kochali! Nigdy nie zrozumiem, dlaczego za niego nie wyszła. Tu ja, mój brat, dalej Zygmunt i Laura. Pamiętam, jak wtedy żartowaliśmy. Zygmunt objął Laurę, a ona ze złością zrzucała jego dłoń z ramienia. Wie pani, co powiedziała? 219 - Co takiego? -Pamiętam, bo nas to bardzo rozśmieszyło: Jak za pięćdziesiąt lat ktoś będzie patrzył

na to zdjęcie, to pomyśli, że byliśmy narzeczonymi! Oczywiście Zygmuntowi było wszystko jedno, ale jej chyba nie. To jest chyba czterdziesty drugi rok. Ostatni nasz szczęśliwy rok, potem się wszystko posypało. - Kim był Adaś? - To pani nie wie? Był wielką miłością Celiny. Trochę starszy od nas, przyjeżdżał z Warszawy po żywność. Miał tu gdzieś w okolicy rodzinę na wsi. - Lucyna Wyrwał, zapatrzywszy się w przestrzeń, snuła nieco monotonnie swą opowieść. - Obiecali sobie, że się po wojnie pobiorą. On przyjeżdżał i odjeżdżał, ona czekała. Potem długo nie było od niego żadnych wiadomości. I Celina wyszła za mąż za tego starca, Leona Hrycia! - Lucyna Wyrwał rzuciła niemal ze złością. - Nigdy nie mogłam tego zrozumieć. Myślę nawet, że była w tym jakaś tajemnica - dodała, a Iga znów zastrzygła uszami. - Pokłóciłyśmy się o niego i przez wiele lat nie rozmawiałyśmy. Celina, jak wszystkie Barany, miała silną osobowość. Była uparta i prawie nigdy nie zmieniała zdania. Wbiła sobie coś do głowy i zrezygnowała z miłości życia. - Nie znałam tej historii - westchnęła Iga i po raz kolejny tego wieczoru pomyślała, że szukając śladów pierścienia, odkrywa całkiem nowe oblicze swej rodziny. - Jak się nazywał? - Adaś? Jakoś tak dziwacznie... Chyba Turoszyn. Iga odruchowo spojrzała na zegarek. - Nudzę panią? - zapytała ze smutkiem starsza pani. - Skąd! Wszystko, co pani mówi, jest niezwykle ciekawe, nawet nie wiem, kiedy zrobiło się już tak późno. Strasznie się zasiedziałam! Czy pozwoli mi pani jeszcze kiedyś przyjść? - Naturalnie, drogie dziecko, kiedy tylko będzie pani miała ochotę. Wiem, że my, starzy, jesteśmy nudni z tą swoją ciągłą potrzebą wspominania, proszę mi wybaczyć. - Myślę, że będę się jeszcze pani naprzykrzać. Jest pani nieoceniona! - Iga uśmiechnęła się i pomyślała, że ta obca kobieta jest teraz jedyną nicią łączącą ją z dawnym życiem babki. Pożegnała się i wyszła. Jadąc pustawymi ulicami Guto-wa, zastanawiała się nad tym, że poznając

ludzi związanych z Celiną i historie sprzed kilkudziesięciu lat, doznaje dziwnego uczucia. Oto babka, której obraz był już utrwalony i niemal skostniały, o której, zdawało się, wiedziano już wszystko, rozsadziła ramy obrazu, oddalając się, jakby odpływała w przeszłość, do której wnuczka dopiero musi znaleźć właściwy klucz. 220 Bez względu na to, co myślała o wyborach córek i swoim w nich udziale, Antonina Bysławska podjęła się heroicznego zadania: jednoczesnego przyszykowania trzech wypraw. Szczęśliwie część kufrów Adrianny czekała już w gotowości. Przygotowane zostały: pościel, ręczniki, obrusy, serwety. Sprowadzony z Gutowa, zaprzyjaźniony z dworem w Długołące krawiec - Icek Goldberg - przyjechał na kilka dni, jak czynił to dwa razy do roku, ale tym razem miał o wiele więcej roboty. Należało uszyć po kilka tuzinów płóciennych koszul dziennych, nocnych i kąpielowych, rozcinanych majtek z nogawkami i falbaną, staników i halek. Oprócz tego kilka matinek1, letnich i zimowych, lizeski2 i szlafroki, czepki nocne, po dwanaście tuzinów pieluszek i na wszystkim wyhaftować monogram z cyfrą! Kufer Wandy miał być nieco skromniejszy i w zasadzie większość bielizny, gotowa do podróży, leżała już w środku, Antonina planowała umieścić w wyprawie domowe naczynia oraz pościel. Wanda nie będzie wszak przyjmowała gości! Naczynia trafią zapewne do refektarza, gdzie nikt nie będzie pytał, który talerz należy do której Poranny strój kobiecy w formie luźnego kaftanika. Lekki kaftanik sięgający do pasa, wkładany na koszulę nocną. z sióstr. Co innego Kinga i Ada, te musiały dostać piękne serwisy i po nie matka gotowa była ruszyć do Płocka, a nawet samej Warszawy! Kwestię stanowiły również toalety. Ada wejdzie do Zajezierskich, skoligaconych z najlepszymi rodzinami w kraju, Kinga zaś będzie reprezentować Polaków wobec Rosjan - w obu przypadkach jej córki nie mogły się wstydzić! Trzeba było, nawet zaciągając pożyczkę, kupić im nie tylko piękne suknie ślubne - wyłącznie w Warszawie u Hersego! - ale także inne części garderoby, jak: suknie dzienne i wieczorowe, kostiumy wizytowe, peniuary, do tego futra i obowiązkowo - kapelusze oraz inne drobiazgi. Patrząc na wypełniające się kufry sióstr, Wanda przeżywała katusze. Uczestniczyła w wyprawach do Płocka oraz Warszawy i z kamienną twarzą doradzała matce przy

zakupach, podczas gdy piszczące z podniecenia Ada i Kinga przymierzały suknie, futra, buciki i kapelusze, strojąc miny do kryształowych luster. Potem, nie mogąc zasnąć w nocy, gryzła palce, by nie krzyczeć z rozpaczy. Wreszcie, nie znalazłszy nikogo godnego zaufania w domu rodzinnym, po niedzielnej mszy zwierzyła się księdzu ze swego bólu. Wikary ciecierskiej parafii, Polidor Bodygaj, nie zatrzymał tej ważnej informacji do swojej wyłącznej wiadomości. Uznał, iż świeżo złowiona służka Boża gotowa się wycofać, omamiona przez kolorowe szmatki, słomkowe kapelusze i porcelanowe filiżanki z zastawy sióstr, co byłoby niepowetowaną stratą dla kościoła w ogóle, a dla gutow-skich kwietanek w szczególności, i powiadomił o wszystkim proboszcza. Ksiądz Feliks Łubek odczekał tydzień, by dziewczyna niczego się nie domyśliła, i niby to przypadkiem zaj-222 223 rzał do Długołąki. Szczególnym zainteresowaniem darząc Wandę, zamknął się z nią w małym saloniku i wypytał o stan jej ducha. Przyznała szczerze, że coraz bardziej zazdrości siostrom i wciąż zadaje sobie pytania o słuszność swego wyboru. Codziennie modli się przed kopią słynnego z cudów obrazu Matki Boskiej Gutowskiej, prosząc o objawienie i moc wytrwania w postanowieniu, ale sił jej od tego nie przybywa. Ksiądz, jak umiał, wlewał w Wandzine serce otuchę, podając piękne przykłady świętych, którzy też wątpili w głos wzywający ich do służby Bożej, a jednak zawierzyli i przetrwali. Dokonawszy tymczasowego przynajmniej umocnienia jej nadwątlonych sił duchowych, poszedł porozmawiać z rodzicami. Przedstawił im trudną sytuację dziewczyny i zażądał, by przyśpieszyli termin jej udania się do zakonu. Bysławscy przyjęli jego słowa ze zrozumieniem i troską. Następnie wezwali córkę i wspólnie uradzono zmianę w planach: wyjedzie do Gutowa jak najprędzej, to jest jeszcze w tym tygodniu. Decyzja zapadła i wszyscy poczuli ulgę. Nikt Wandy do klasztoru nie wyganiał. Zarówno matce, jak ojcu wydawało się, iż kieruje nią prawdziwe powołanie. Ksiądz Łubek jako

doświadczony duszpasterz miał pełną świadomość nikłego powołania dziewczyny, lecz się ze swą wiedzą nie ujawniał. Sama Wanda była rozdarta. Rozdarta i nieszczęśliwa. Oddawała swój los w cudze ręce, bo nie umiała nim sama zarządzić. Nie wiedziała, kim jest i kim chciałaby być. W tej sytuacji zakon zdawał się chyba najlepszym rozwiązaniem. Zgromadzenie Sióstr Służek Matki Boskiej Kwietnej w Gutowie założyła, podobno po swym proroczym śnie, siostra Konsolata Gutowska z domu Lubowidzka w roku 1759. Była szlachcianką z bogatej rodziny, osobą niezwykle pobożną i wielką patriotką. Mając osiemnaście lat, wyszła w 1747 roku za mąż za Erazma Gutowskiego, jednak już dziesięć lat później, nie doczekawszy się potomstwa, owdowiała. Wtedy właśnie postanowiła przekazać wszystkie dobra pod zarząd brata, Karola Lubowidzkiego, sama zaś resztę swych dni poświęcić na modlitwę i pokutę oraz spełnianie dobrych uczynków w intencji zmarłego męża. Zgromadzenie, liczące początkowo pięć sióstr, osiadło w bardzo trudnych warunkach w opuszczonym kilkanaście lat wcześniej, zrujnowanym pokarmelickim klasztorze, rozciągającym się na przestrzeni prawie dwóch hektarów pomiędzy południowo-zachodnią granicą miasta a jeziorem Nyć. Zbudowany na niewielkim wzniesieniu, ze stawem rybnym i ogrodami warzywnym oraz ziołowym, schodzącymi ku jezioru, teren klasztorny otoczony był wysokim murem, który zapewniał tak cenioną przez mnichów izolację. Mniszki nie żyły jednak w całkowitym odosobnieniu: by wyremontować budynki i uporządkować zaniedbany ogród, potrzebowały mężczyzn. Przebiegająca etapami odbudowa klasztoru trwała bowiem ponad dwadzieścia lat. Siostry trudniły się ziołolecznictwem i opieką nad sierotami. Prowadziły przyklasztorny szpital oraz sklep, w którym sprzedawały mikstury swojego wyrobu. Założyły też szkołę dla dziewcząt z dobrych domów. W kaplicy ich zgromadzenia znajdował się siedemnastowieczny oryginał słynącego cudami obrazu Matki Boskiej Gutowskiej pędzla nieznanego artysty. Co do tego

historycy sztuki wciąż nie są zgodni, jako że drugi, identyczny, prawdopodobnie kopia, wisi do dziś w bocznej nawie gutowskiej fary, obraz z klasztoru zaś zaginął w zawierusze II wojny światowej. 224 225 Ksiądz Łubek załatwił wszystko z przełożoną kwieta-nek, matką Pauliną Chmielewską. Uprzedził ją nawet o delikatnej strukturze psychicznej Wandy, dzięki czemu, gdy ta przyjechała do Gutowa przerażona i niepewna, otoczył ją wianuszek uśmiechniętych, chętnych jej we wszystkim usłużyć sióstr, które wyglądały na szczęśliwe i spełnione. Ich entuzjazm udzielił się i Wandzie, pozwalając jej przetrwać pożegnanie z rodzicami w parlatorium3 i wejście do bocznego pomieszczenia, gdzie miała przebrać się w strój postulantki4. Leżały tam już przygotowane zawczasu: czarny habit z szerokimi rękawami, czarny sukienny pas, czarny welon i czepek oraz biały karczek i srebrny krzyżyk na łańcuszku. Czarne sznurowane trzewiki z wysokimi cholewkami, noszące ślady używania, stały obok. Bielizny nie było, Wanda przywiozła ze sobą zarówno pantalony, jak staniki, pończochy i halki. Wszystkie czarne. Stojąc na zimnej posadzce w swoich przywiezionych z domu ślicznych bucikach, różowej halce z jedwabiu oraz wciąż zasznurowanym gorsecie, przenosiła wzrok z prostej wełnianej sukienki w szarą kratkę i gustownego malutkiego kapelusika z piórkiem na habit, czepek i welon. Teraz ta najskromniejsza z jej domowych sukien i ostatnia, jaka jej pozostała, bo inne zostały poprzedniego dnia rozdane służbie, przy samodziałowym, grubym habicie z wełny wydała się Wandzie szczytem wyrafinowanego gustu! Coś ścisnęło ją za gardło. Ktoś cicho zapukał do drzwi. - Przyszłam rozsznurować siostrze gorset - powiedziała przybyła niewysoka, pulchna zakonnica, niewiele starsza od Wandy, i nie czekając na pozwolenie, zabrała się do rzeczy. - Jestem siostra Joanna. Proszę się ciepło ubrać - rzuciła na odchodnym i wyszła.

W celi było bardzo zimno, więc Wanda starała się przebierać jak najszybciej. Jedną po drugiej zdejmowała części swojej domowej garderoby i wkładała zakonne odpowiedniki. Nie miała lustra, nie wiedziała, czy wszystko leży tak, jak powinno. Znów zapukano do drzwi i ta sama siostra zajrzała do środka. - Pomogę siostrze ułożyć welon - zaproponowała uprzejmie, acz stanowczo. Gdy się już z tym uporały, popatrzyła na Wandę krytycznie. - Chude takie... Zimne dłonie. Trzeba jeść więcej, bo siły do pracy nie będzie. - To wy tu pracujecie? - usłyszała pełne niekłamanego zdumienia pytanie. - A co siostra myślała? - Że się modlicie. Że się tylko modlicie... - Praca też może być modlitwą. Ora et labom5, zna siostra łacinę? - Tylko francuski - odparła Wanda ze wstydem. - No tak... - westchnęła tamta. - Żeby zjeść, trzeba najpierw ugotować, żeby się ubrać, trzeba uszyć, żeby było czysto, trzeba posprzątać i uprać. - Nie macie tu służby? Zadała pytanie z taką szczerością, że siostrze Joannie opadły ręce. - Nie, siostro. Proszę za mną. 3 Rozmównica, pokój w klasztorze do rozmów z osobami z zewnątrz (lac). 4 Postulat - wstępny okres życia w zakonie. Módl się i pracuj (lac). 226 227 Wanda podążyła za swą przewodniczką w głąb klasztoru. Idąc krużgankami wirydarza6, minęły refektarz7, do którego wkrótce miały wrócić na obiad, przeszły przez kapitularz salę zgromadzeń - do dormitorium8. Tu Wanda zobaczyła po raz pierwszy swoją celę. Było to dość ciemne pomieszczenie niewielkich rozmiarów z

umieszczonym wysoko małym okienkiem. Drewniane łóżko, klęcznik i wniesiona już jej osobista skrzynia stanowiły jedyne sprzęty, ściany ozdabiał tylko mały krucyfiks wiszący nad drzwiami i obrazek Matki Boskiej u wezgłowia. Cały ten dzień miał toczyć się od zdziwienia do zaskoczenia i od zdumienia ku przerażeniu. Wszystko okazało się inne, niż sobie Wanda wyobrażała. Drepcąc krok w krok za niestrudzoną siostrą Joanną, poprzez infirmerie, klasztorny szpital, lawatorium9, necessarię10, próbowała nie zadawać żadnych pytań, a miała ich wiele i wszystkie cisnęły się na usta. Milczała jednak, bo weszły właśnie do chóru11, gdzie siostry gotowały się do modlitwy. - Boże, wejrzyj ku wspomożeniu memu. Panie, pośpiesz ku ratunkowi memu! - jedna z sióstr rozpoczęła sekstę12 mocnym sopranem. Następnie zaintonowała antyfonę13 i razem z chórem odśpiewała trzy psalmy. Gdy odprawiono tę część liturgii godzin, siostry udały się na skromny obiad i odpoczynek w swoich celach. 6 Czworoboczny dziedziniec klasztorny. 7 Jadalnia. 8 Sala sypialniana. 9 Łaźnia. 10 Toalety. " Chór, miejsce w prezbiterium służące do modlitw zakonników. 12 Część liturgii godzin - godzina szósta według rachuby rzymskiej. 13 Modlitwa odmawiana na przemian przez chór i przewodnika. Około drugiej znów był brewiarz. Po modlitwie Wanda została zaprowadzona do magazynu ziół, by tam pomóc w pakowaniu mieszanek sporządzonych na sprzedaż. Dziś czekały ją jeszcze nieszpory, kolacja i kompleta14. Wieczorem Wandzie kręciło się w głowie od nadmiaru wrażeń. Kiedy jednak usiadła na drewnianym łóżku z siennikiem wypełnionym słomą i popatrzyła na puste ściany, maleńki krucyfiks i kufer z czarną wyprawą, rozpłakała się. Zrozumiała, że nie wolno jej było dopuścić do

tego, by się tu znaleźć. Że to nie jest miejsce, w którym mogłaby zostać choćby tydzień, a co dopiero całe życie! Tęskniła do domu, do matki, sióstr, do swojego pokoju, domowych zwyczajów i znajomych zapachów, do tego wszystkiego, co tak pochopnie, właściwie nie wiadomo w imię czego, porzuciła. Gdyby, podobnie jak Adrianna, uczęszczała do szkoły kwietanek, nie czułaby się teraz tak obco, znałaby siostry i to miejsce, łatwiej byłoby jej przywyknąć. Ale ona zawsze oglądała klasztor jedynie z zewnątrz, słyszała o nim różne opowieści od Ady i jej przyjaciółki Agnieszki Niewiadomskiej, zawsze jednakowo przejętych szkołą i kostyczną surowością sióstr. Nigdy to jednak nie był jej świat. Zmęczona rozczulaniem się nad sobą, położyła głowę na poduszce. Nim zdążyła dokończyć pacierz, już spała, nie usłyszawszy nawet kurantów z pobliskiej fary, wydzwaniających godzinę siódmą wieczorem. Lecz choć wyczerpana, sen miała płytki, nerwowy. Śniło jej się, że podbiega do drzwi, chcąc je otworzyć i uciec z klasztoru, gdzie oczy poniosą, a najlepiej wprost w stęsknione ramiona matki. 14 Ostatnia część liturgii godzin odprawiana przed udaniem się na spoczynek. 228 ·229 Drzwi jednak stawiają opór. Poczyna szarpać za klamkę i krzyczeć, ale grube mury tłumią dźwięki. Małe okienko wysoko w górze jest również szczelnie zamknięte. W poczuciu, że się zaraz udusi z braku powietrza, krzyczy, nie słysząc własnego głosu. Nękana koszmarami, budziła się raz po raz, by rozejrzawszy się dokoła, znów poczuć przerażenie: to nie sen, jest postulantką w klasztorze! O północy, kiedy wreszcie znużona nawracającym wewnętrznym łkaniem utuliła się w pościeli, ktoś cicho otworzył drzwi, bezszelestnie wszedł i stanął przy łóżku, przyglądając się twarzy nowo przybyłej. Pół godziny później, kiedy siostra Joanna obudziła Wandę na nocne czuwanie, ta podniosła się posłusznie, nie wiedząc jednak, czy to przypadkiem nie jest dalszy ciąg snu. W kaplicy zaś drzemała, nie mogąc utrzymać otwartych powiek.

Ranek wstał późny, zimny i deszczowy. Gdy siostra Hortensja przyszła o wpół do szóstej, by ją obudzić, słońce jeszcze nie wzeszło. Wandzie się wydawało, że w ogóle nie zmrużyła oka. Usiadła i rozejrzała się po ciemnym pomieszczeniu. Przed nią stała wysoka, sztywno wyprostowana starsza siostra ze świecą w dłoni. - Ubierz się, dziecko, pora na modlitwę. Wanda nigdy nie wstawała tak wcześnie. Zmarszczyła brwi, próbując zrozumieć. Już? Tamta zlekceważyła jej pytanie. - Zostawiam ci świecę, umyj się, ubierz i zapleć włosy, żeby nie wystawały spod welonu. Trzeba je będzie obciąć. Tak jest wygodniej. Podczas porannej mszy Wanda bezskutecznie walczyła z powracającą sennością. Powieki nie dawały się otworzyć szerzej, a ciężka, niewyspana głowa raz po raz opadała. Dopiero kapituła całkiem ją otrzeźwiła. Jeszcze lektura ewangelii wydała się dość monotonna, ale kiedy omawiano sprawy administracyjne i matka przełożona przedstawiła nowicjuszkę zgromadzeniu, prosząc ją o kilka słów, Wanda momentalnie się obudziła. Nie wiedziała, co ma powiedzieć, nie była na to przygotowana. Patrzyło na nią kilkadziesiąt par oczu sióstr, ciekawych, wyczekujących z uśmiechem lub tylko uprzejmie milczących. Wanda nigdy nie przemawiała publicznie, nie chodziła do szkoły, uczona wraz z Kingą przez guwernantkę, na uroczystościach rodzinnych siedziała zazwyczaj na samym końcu stołu i nikt jej dotychczas nie kazał wygłaszać jakichkolwiek mów. Teraz, gdy przeorysza ją o to poprosiła, Wanda nie wiedziała, co powiedzieć. - Nazywam się Wanda Bysławska - zaczęła z trudem i po dość długim namyśle. Pochodzę z Długołąki. - To zdanie też wymagało czasu. Wanda najchętniej usiadłaby już w ławce, chowając się za plecami sióstr. - Moi rodzice to Antonina i Tadeusz

Bysławscy herbu Trąby z Długołąki. Któraś z sióstr nie wytrzymała. Przez kapitularz popłynął cichutki chichot. - ...herbu Trąby! Przełożona surowo spojrzała znad okularów: - Quae est causa, soror15? - Mea culpa, mater carissima16! - Jedna z siostrzyczek, zagryzając wargi, by stłumić śmiech, który wciąż nie chciał zgasnąć, uderzyła się w piersi. Wanda zaś, mimo że ta drwiła z jej herbu, poczuła do niej sympatię. 15 Z jakiej przyczyny, siostro? Tu: Cóż to znaczy? (lac). 15 Moja wina, najdroższa matko. Tu: przepraszam (łac). 230 231 - Jestem siostra Jaśmina - powiedziała skarcona siostrzyczka w drodze na mszę. Była niewysoka, z pewnością młodsza od Wandy, z wesołymi oczami i dołeczkami w policzkach, jakby specjalnie stworzonymi do śmiechu. - Wybacz mi, siostro. Nie wiem, co mi się stało. - Nie szkodzi. Trąby, przecież to bardzo śmieszne - odparła Wanda. Nie była przyzwyczajona do tego, że ktoś żartuje z jej nazwiska czy herbu, ale gotowa przełknąć upokorzenie w imię przyjaźni, uśmiechnęła się zachęcająco. Po mszy siostra Joanna zaprowadziła Wandę do infir-merii i poprosiła ją o pomoc siostrze infirmeriuszce. Później była tercja17, msza, znów praca. Potem seksta i obiad. Gdy pozwolono jej udać się na poobiedni odpoczynek, Wanda ledwie powłóczyła nogami. Z trudem zwlokła się z łóżka na nonę, poganiana przez siostrę Joannę, która, jak się okazało, była mistrzynią nowicjatu i odpowiadała za przyuczenie Wandy do zakonnej codzienności. Po południu Wanda znów pomagała w infirmerii. Podczas nieszporów marzyła już tylko o śnie, kolacji prawie nie tknęła. W czasie komplety z pewnością drzemała, bo nie pamiętała nawet, jakie psalmy śpiewano. Kiedy wreszcie dotarła do swojej celi, usiadła na łóżku i zasnęła, nie

zdjąwszy odzieży, z obutymi nogami na podłodze. Spała tak mocno, że nie usłyszała, jak ktoś cicho wszedł do środka, nie poczuła, że rozsznurował jej trzewiki, zsunął ze stóp, a nogi ułożył na materacu i starannie okrył kołdrą. Mimo iż nie musiała wstawać na nocne czuwania ani na matutinum18, przed szóstą, kiedy trzeba było wreszcie bezapelacyjnie opuścić ciepłą pościel, wciąż czuła się wyczerpana. Przez cały dzień trzęsła się z zimna, chodząc ze spuszczoną głową, niechętnie wykonywała zlecone prace i modliła się nieuważnie. Zrozumiała, teraz miała już co do tego absolutną pewność, że nie da rady wytrzymać w klasztorze ani dnia dłużej. Zastanawiała się tylko, czy powiedzieć o wszystkim matce przełożonej, czy też uciec po prostu, wykorzystując jakoś nieuwagę furtianki? Znała siebie, wiedziała, że nie sprosta temu, by wyjawić przeoryszy prawdziwe powody swego fałszywego powołania. Spaliłaby się chyba ze wstydu. Wystarczy, że ksiądz Bodygaj je poznał. Ale co innego wyszeptać coś pośpiesznie znajomemu księdzu do kratki konfesjonału, a całkiem co innego powiedzieć obcym siostrom, stojąc z nimi twarzą w twarz! Od kiedy uzyskała rozgrzeszenie, nie było już zresztą powodu, by rozpowiadać wszystkim dookoła o tej niefortunnej próbie zabicia siostry. Właściwie nie chciały jej przecież zabić, może jedynie ukarać? Pragnęły się jej pozbyć, a raczej zemścić się na Tomaszu Zajezierskim za doznane odeń upokorzenia. Nie planowały nawet, jak to będzie, gdyby się, nie daj Boże, powiodło. Która wzięłaby na siebie odpowiedzialność? Czy ta druga wyszłaby wtedy automatycznie za mąż za Tomasza? Czy chciałby ją jeszcze? A może obie trafiłyby do więzienia? Zresztą co za różnica? Tu przecież jest jak w więzieniu z dożywotnim wyrokiem. W dodatku nie ma dokąd uciec, bo przecież nie do domu. Cała rodzina i wszyscy sąsiedzi wiedzą, że 17 Część liturgii godzin - godzina trzecia według rachuby rzymskiej. Nocna modlitwa brewiarzowa.

232 233 Wanda poszła do zakonu. Miałaby im teraz tłumaczyć, że się rozmyśliła? Który z sąsiadów by ją jeszcze zechciał? Snując te niewesołe rozważania, Wanda wydawała się siostrze Joannie wzorowo pogrążona w modlitwie. Potem, gdy zapytana o swoją znajomość francuskiego, powiedziała, że ma się ona chyba całkiem dobrze, bo w Długołące przez kilka lat rezydowała francuska guwernantka, została oddelegowana do szkoły dla panien, by w zastępstwie chorej siostry Brygidy poczytać dziewczętom Bajki Lafontaine'a. To było wreszcie zajęcie choć trochę odbiegające od rutyny mamrotanego kilka razy dziennie brewiarza i przyprawiającego o mdłości sprzątania infirmerii. Po południu wszystko jednak znów wróciło do normy. Odmawiając pacierz przed snem, Wanda modliła się do Matki Boskiej o jakąkolwiek zmianę, która pozwoliłaby jej unieść ciężar losu zakonnicy. Zasnęła szybko i snem twardym jak kamień. Nic jej się nie śniło, przynajmniej do momentu, kiedy przywidziało jej się, że ktoś wszedł do celi. Jakaś postać ubrana w habit usiadła obok niej na łóżku i poczęła gładzić jej stopy Był to pierwszy przyjemny sen i Wanda bardzo nie chciała się obudzić. Choć z powodu zimna nie zdjęła pończoch, przez wełnianą dzianinę czuła miły dotyk i coś w rodzaju delikatnych dreszczy raz po raz wstrząsało jej ciałem. Jeszcze nigdy nie miała takiego snu. Prężyła się pod kołdrą, uświadamiając sobie, że dłonie prą wciąż w górę, że odsuwając nogawkę pantalonów, docierają ku łydkom, bezwzględnie je zagarniają i jakby czując niedosyt, obejmują w posiadanie kolana. Zrobiło się jej gorąco. Najchętniej zrzuciłaby nienawistne pantalony i pończochy, bała się jednak poruszyć w obawie, że marzenie senne pryśnie. Pragnęła, by czas się zatrzymał, by nie musiała wstawać na czuwanie. Pożądała więcej i więcej pieszczot, dyszała z rozkoszy, gdy dłonie dotarły ku udom. Rozchyliła nogi, a jej pragnienie pulsowało namiętne i głodne. I wtedy dłonie rozprawiły się z pantalonami, ściągając je z bioder. Wanda wydała głębokie

westchnienie, gdy dotarły do skrawka nagiego uda. Ich dotyk był jak rażenie piorunem. W jednej chwili uporały się z podwiązkami, za podwiązkami na podłogę poleciały rzucone w kąt pończochy. Wanda dyszała, chcąc więcej. Dotyk języka i warg był jeszcze cudowniejszy, jeszcze bardziej upajający niż dotyk dłoni. Gdyby nie musiała udawać, że wciąż pogrążona jest we śnie, dawałaby z siebie tyle samo pieszczot, ile dostawała. Chciała tak samo całować, lizać i gryźć. Smakować pulsujące namiętnością ciało, które oddawałoby się jej we władanie, bezbronne i nagie. Nagle poczuła coś w środku. Miała wrażenie, jakby gorący pal wdarł się w jej wnętrze. Prężyła się i nadziewała nań, napierała całą sobą, by czuć ból jak największy, bo ten ból był rozkoszą. Nie wiedząc, co robi, wbiła paznokcie w ramiona napastnika, swego gwałciciela i kochanka. Myślała, że to sam diabeł okrył się habitem i przyszedł wziąć ją we władanie za grzechy. Pragnęła iść z nim w najgłębsze czeluście piekła. Oddawała swą duszę nieśmiertelną i niewinne ciało, bo posiadł jej ducha i niczego już więcej nie ośmielała się pragnąć. Wciąż udając śpiącą i wcale nie będąc przekonana, czy w rzeczywistości nie śpi, Wanda otworzyła oczy dopiero wtedy, gdy usłyszała kroki zmierzające ku drzwiom, a potem ciche szczęknięcie klamki. Jej tajemniczy gość wyszedł, a ona została sama. Odczekawszy jeszcze dłuższą chwilę odmierzaną przez zegar na wieży kościoła farnego, który najpierw uderzył dwa, a potem trzy razy, wstała i po 234 235 omacku zaczęła zbierać z podłogi części garderoby. Nie próbowała sobie nawet wyobrazić, co by się stało, gdyby siostra Joanna znienacka weszła do celi i przyłapała ją na tej czynności. Jakoż chwilę później mistrzyni nowicjatu z właściwym sobie wigorem wkroczyła, by obudzić zaspaną postulant-kę na nocne czuwanie. Zdziwiła się niepomiernie, widząc ją przytomną i gotową do wyjścia. W migającym świetle niewielkiego kaganka nie mogła jednak nie zauważyć, że twarz Wandy ma inny niż rano wyraz. Zniknęły

napięcie i zniechęcenie, a w ich miejsce nieoczekiwanie pojawiły się ożywienie i radość. Jakby tylko czekała, by pójść do kaplicy! „Matka Pana Naszego pełna jest łaski dla maluczkich!" - pomyślała przelotnie siostra Joanna, obiecując sobie, że dziś będzie się modlić w intencji postulantki, by umocnić w niej ten miły Bogu stan ducha. Adą miotały sprzeczne uczucia. Niby cieszyła się przygotowaniami do ślubu, lubiła przymierzanie sukien i poważne spojrzenia matki, które ta kierowała ku niej, gdy w jakimś sklepie, składzie, u krawca, kapelusznika czy jeszcze gdzie indziej trzeba było podjąć ostateczną decyzję. Ada kiwała wtedy wolno, niemal niedostrzegalnie głową, a matka, utwierdziwszy się w wyborze, zamawiała lub płaciła za towar. To były bardzo miłe momenty. Pierwsze chwile dorosłości. Ada czuła się wspaniale jako kobieta i bardzo jej pochlebiało poważne traktowanie ze strony rodziców. Była dla nich już nie tylko ich małą córeczką, ale także przyszłą hrabiną Zajezierską - stąd zapewne pochodziły ten całkiem nowy ton i zachowanie pełne rewerencji. Z drugiej jednak strony zazdrościła trochę Wandzie. Przed zaręczynami rozważała pójście do klasztoru jako odpowiedź na wybór Walerego i spodobała jej się ta myśl. Przez kilka tygodni wyobrażała sobie siebie jako uduchowioną mniszkę, stapiającą się w modlitwie z ukochanym. Kiedy jednak zstępowała z chmur imaginacji i rozpoczynała rozważania bardziej praktyczne, nie potrafiła znaleźć argumentów na przekonanie rodziców. Zakładała, że stanowczo sprzeciwią się temu pomysłowi, a ona nigdy nie będzie miała tyle sił i odwagi, by walczyć o swoje. Potem pojawił się Tomasz Zajezierski i jego zainteresowanie bardzo jej zaimponowało. Zajęta organizowaniem swego dorosłego życia, powoli zapominała o zakonie. Na szczęście nigdy nie miała się dowiedzieć, że decyzja o poślubieniu jej była dla hrabiego wyborem mniejszego zła ani że siostry próbowały ją wyeliminować. Z ciekawością i czasem nutką nostalgicznej zazdrości przyglądała się Wandzie. To siostra realizowała jej plan i Ada czuła z tego powodu lekki zawód, który jednak szybko mijał, gdy przypomniała sobie ponury klasztor kwietanek. Czekało ją życie w pałacu i była go bardzo ciekawa. 236

kolegów. 1995 We wtorek rano przy stoliku archeologów nieoczekiwanie zameldował się Rafał. Iga ucieszyła się na jego widok, choć przecież nie miała w związku z nim żadnych konkretnych planów. - Co słychać na tym uroczym zadupiu? - zapytał z uśmiechem. Dziewczyna wiedziała już, że nie jest studentem, tylko asystentem, czyli kimś znacznie wyżej, postanowiła więc, że nie da się sprowokować. - A nic - odpowiedziała obojętnie. - Nie pogniewałaś się, prawda? - Ja? Za co? - Bawiła ją ta sytuacja, udawała więc nawet trochę zdziwioną. - Nie udawaj. Przecież wiem, jak bardzo zależało ci na tej autopsji - wyszeptał Rafał, pochylając się nad kasą. - Zależało mi tylko i wyłącznie na seksie grupowym -odpowiedziała cicho, ze zwodniczą powagą. Spojrzał na nią zdumiony, ale zaraz zrozumiał, że to żart, i podejmując rękawicę, stwierdził: - Domyślam się, że nie mam już żadnych szans, skoro nasza Nefretete na zawsze nas opuściła? - Paradoksalnie, twoje szanse nawet wzrosły od ostatniego razu. - Iga uśmiechnęła się sztucznie. - Pozwolisz, że spróbuję to zrozumieć na osobności? - zapłacił i oddalił się w kierunku kolegów. 238 Po raz drugi pojawił się w cukierni koło czwartej. Tym razem był sam. - Podobały ci się moje zdjęcia? - zapytał cicho, odbierając latte. - Bardzo. Wytapetowałam sobie nimi ściany.

- To nie jest zabronione - powiedział. - Zauważyłaś detal? - Owszem, ale nic nie przychodzi mi do głowy. - Mamy jej inicjały! - Rafał rzucił w podnieceniu. Teraz on wydawał się bardziej zainteresowany sprawą. - Ojej, czyżbyś nagle zagustował w starszych paniach? - ironizowała Iga, a on przechylił się nad ladą i niemal do jej ucha szepnął: - Ten pierścień to autentyk! - O, więc nie kupiła go na odpuście? - Masz czas dziś wieczorem? - zapytał jeszcze i zobaczywszy, że ona kiwa głową, pobiegł do wyjścia, omal nie upuściwszy filiżanki. Nie było go, kiedy zamykała, poszła więc do domu. Jedząc pośpiesznie kolację (nigdy nie umiała celebrować posiłków), przypomniała sobie o Amerykanach. Odnalazła w spisie abonentów numer pałacu w Zajezierzycach i już sięgała po słuchawkę, by go wykręcić, kiedy telefon niespodziewanie zadzwonił. Okazało się, że Julie z Michae-lem wracają właśnie z Warszawy i pytają, czy nie zjadłaby z nimi kolacji w hotelu. Ponieważ Rafał się nie pojawił, odpowiedziała, że chętnie. Jednak nim Brownowie dojechali do Gutowa, zmaterializował się nagle, czyniąc zamęt w jej planach. 239 Ostatecznie pojechali oboje (on przedstawiony im jako „friend, not a boy-firend", co dowcipnie skwitował słowami: „Not yet"2) samochodem Igi. Dla niego wycieczka była o tyle kusząca, że znał już na pamięć menu pizzerii Napoli i zjedzenie na kolację czegokolwiek, co nie było pizzą, lasagne czy spaghetti, było warte nawet jeszcze dalszej podróży. Nie wiedział zresztą, dokąd jedzie. Iga niczego mu nie powiedziała, poza tym, że to dawny pałac, a teraz hotel. Po drodze rozważali, jak ugryźć kwestię inicjałów; Rafał zaproponował na początek badanie ksiąg parafialnych z lat 1910-1920, co było ciekawym pomysłem, ale kto i pod jakim pretekstem miałby tego dokonać? Żadne z nich nie dysponowało przecież

taką ilością wolnego czasu! Trzeba byłoby badać urodziny i śluby z wielu lat, co nawet w tak małym miasteczku i zakładając dobrą wolę proboszcza, mogłoby trwać kilka dobrych tygodni. Iga zdawała się trochę nieobecna, bo myślała o pałacu i Tomaszu Zajezierskim, była wszak jego praprawnuczką, co prawda z niezalegalizowanego związku, ale nie miało to dla niej istotnego znaczenia. Liczyło się pokrewieństwo. W dodatku teraz, kiedy pierścień się odnalazł, hrabia stał się jej jakby bliższy. Ze swych dawniejszych wizyt w Zaje-zierzycach pamiętała wiszący na półpiętrze w foyer wielki portret, który przedstawiał Tomasza tak, jakby gospodarz stał u szczytu schodów i zamierzał zaraz zejść, by powitać gości. Zdumiewające podobieństwo rysów Zajezierskiego i babki Celiny było kolejnym potwierdzeniem dziwnej historii pierścienia. Kolega, nie chłopak (ang.). ; Jeszcze nie (ang.). Ale to wiedziała tylko Iga, dlatego kiedy już znaleźli się w hotelu, ani Brownowie, ani Rafał nie kontemplowali zbyt długo portretu, przechodząc od razu na rozległy taras od strony ogrodu, na którym w letnie wieczory serwowano kolację przy dźwiękach muzyki. Ona zaś, pod pretekstem poszukania toalety, pojawiła się raz jeszcze przed obrazem i dłuższą chwilę przypatrywała się prapradziad-kowi z uwagą. Jego przenikliwe oczy patrzyły wprost na nią. Był bardzo przystojny i dystyngowany, ale we wzroku miał coś twardego i chłodnego. Jakąś wyniosłość, której Iga nigdy nie odnotowała u babki Celiny. Dziś po raz pierwszy dokładnie przyjrzała się portretowi, a zwłaszcza rękom. Zajezierski miał piękne dłonie, o długich i szczupłych palcach, na serdecznym palcu lewej ręki nosił sygnet i to spostrzeżenie ją zszokowało. Podeszła bliżej, żałując, że nie ma przy sobie szkła powiększającego, jednak kiedy stanęła tuż przed obrazem, rozczarowała się: sygnet hrabiego nie był tym, który pradziadek Paweł ofiarował swym dzieciom. Na tafli widniał bowiem zupełnie inny ornament, a pomyłka raczej nie wchodziła w grę. „W tej historii nic się nie zgadza! - pomyślała zawiedziona. - Dlaczego to jest tak potwornie zamotane? Nie mogłoby być prosto jak w książce?". Co prawda stwierdzenie, że odnaleziony przez archeologów pierścień należał kiedyś do hrabiego, rzuciłoby na jego historię nieco więcej światła, jednak nie pomogłoby w żadnym razie zidentyfikować młodej kobiety. A wiedza, którą Iga już posiadała, to znaczy przekazana przez Celinę

Hryć opowieść, dawała niemal stuprocentową pewność, że hrabia rozstał się z pierścieniem kilka lat przed początkiem dwudziestego wieku. 240 241 Z zamyślenia wyrwał ją męski głos: -To ostatni właściciel pałacu - Tomasz hrabia Zaje-zierski. Odwróciła się i zobaczyła niewysokiego, siwego mężczyznę pod siedemdziesiątkę. Ubrany w kremowy garnitur, tak zwany tenis, podpierał się elegancką czarną laską ze srebrną główką, co nadawało mu wygląd przedwojennego arystokraty. - Tak, wiem - kiwnęła głową. - Jestem z Gutowa, słyszałam o nim. -No cóż... - Mężczyzna westchnął, najwyraźniej zawiedziony. - Więc wie też pani, że był ostatnim z rodu, a właściwie przedostatnim, bo miał przecież jeszcze syna Pawła. - No tak... - powiedziała machinalnie. -Był biskupem w Watykanie. Interesował się losami pałacu, raz na jakiś czas wysyłałem mu zdjęcia. Serce Igi zabiło jak szalone. - Miał na imię Paweł...? - Iga była całkiem zdezorientowana. Dwóch Pawłów? Dwóch synów Zajezierskiego? Cóż za nieprawdopodobny przypadek! - A pan jest...? Przepraszam... - przerwała, zdając sobie sprawę z tego, że jest może nieco obcesowa. - Nie szkodzi. Igor Wolski, byłem tu dyrektorem, teraz opiekuję się muzeum. Kilka pokoi, nic wielkiego, przecież to hotel. Wie pani, że wciąż jeszcze ludzie ze wsi przynoszą mi pamiątki rozszabrowane podczas okupacji? - Skąd wiadomo, że to rzeczy Zajezierskich? - Widzi pani ten sygnet na dłoni hrabiego? -Tak. - Dzierżybór, to był ich herb. W polu czerwonym dąb z czterema sękami i zieloną koroną, przebitą z prawej na lewo złotą strzałą. Klejnot to ręka zgięta, skierowana 242 w lewo, z trzema złotymi strzałami w dłoni, labry zielone, podbite złotem. W całej okazałości może

go pani zobaczyć nad głównym wejściem. Na sygnecie oczywiście zarysowany jest bez szczegółów, jedynie dąb przebity strzałą. W ten sam sposób pieczętowano wszystkie ruchomości, a w dawniejszych czasach też korespondencję. Chciałaby pani zobaczyć nasze zbiory? - zaproponował nagle. - Naturalnie! - W takim razie proszę za mną. - Ruchem dłoni wskazał jej drogę i poszedł szerokim korytarzem w kierunku oficyny. Idąc za nim, Iga zobaczyła kątem oka Brownów i Rafała, siedzieli na tarasie, zatopieni w dyskusji. Nie zauważyli jej, a ona, pewna, że za chwilę do nich dołączy, nie powiedziała, dokąd idzie. Wolski prowadził, wyraźnie zadowolony, że ma słuchacza. Iga była wręcz pewna, że nieczęsto trafiają mu się zwiedzający. - Czy ten... Paweł Zajezierski jeszcze żyje? - zapytała. - Niestety, nie. Zmarł kilka lat temu. - A hrabia? - Gdy wybuchła wojna, mieszkał tu samotnie - przewodnik wrócił do swej opowieści. - Nie licząc służby, oczywiście. Potem przyszli Niemcy i kazali mu się przenieść do lewej oficyny, a w pałacu zakwaterowali komendanta powiatu. To był szlachcic, gdzieś z Turyngii, traktował Zajezierskiego godnie, próbował ułożyć sobie z nim stosunki, zapraszał na kolacje i brydża. Ale nasz hrabia był hardy, nie chciał się bratać z wrogiem, na dodatek pod nosem urządził mu konspirację, no i wreszcie się doigrał. A otóż i moje królestwo powiedział Wolski, otwierając kluczem wyjętym z kieszeni drzwi z napisem „Muzeum". 243 Iga była poruszona. Nie miała oczywiście pewności, że tak właśnie Zajezierscy mieszkali, jednak wnętrza trzech pokojów urządzono z wielką dbałością o szczegóły. Kiedy pomyślała, że w fotelu, o który się oparła, mógł siadywać z książką jej prapradziad, poczuła dreszcz emocji.

- Tutaj za czasów hrabiego mieszkali rezydenci i goście. No, a potem on sam. - Zachowały się jakieś fotografie? - O dziwo całkiem sporo. Nikogo nie interesują prywatne zdjęcia. Na szczęście nie mają wartości handlowej. Niemcy, wycofując się latem czterdziestego czwartego, zabrali niewiele, głównie precjoza i dzieła sztuki, prawdziwy szaber rozpoczął się później, kiedy weszli Rosjanie, a prosty lud dokończył spustoszenia. Najpierw kradli, co popadło, zerwali nawet parkiety, potem dzieci wybijały kryształowe szybki w drzwiach i rysowały po ścianach. Wie pani, że tu była szkoła? - Nie, nie wiedziałam... - Iga przypomniała sobie o Rafale i Brownach. - Czy muzeum czynne jest codziennie? Czekają na mnie z kolacją... - powiedziała przepraszająco. - Proszę po prostu zadzwonić na recepcję i się zapowiedzieć, będę na panią czekał. Wolski się uśmiechnął, a Iga pomyślała, że musi tu jak najszybciej wrócić. Gdy dołączyła do Rafała i Amerykanów, wprowadzał on właśnie Julie i Michaela w szczegóły swej pracy, zanudzając ich opisem kultur paleolitycznych. Jej nadejście skwitował ironicznie: - Nagła obstrukcja? Oczywiście mówił po polsku. Iga nie odpowiedziała na zaczepkę. Zamiast tego zapytała Brownów, czy widzieli muzeum Zajezierskich, i zaczęła ich namawiać, by skorzystali z okazji i poznali Wolskiego. Co prawda nie wiedziała, czy włada on angielskim, ale ktoś taki na pewno się w hotelu znajdzie. Przez resztę wieczoru Rafał był przez nią demonstracyjnie ignorowany. Amerykanie udawali, że tego nie zauważają, uprzejmie rozmawiali z obydwojgiem, ale nie przedłużali kolacji ponad miarę. Zresztą widać było, że są zmęczeni. - Spadamy? - zapytał Rafał koło jedenastej, spojrzawszy na zegarek. - Oni się jutro mogą wyspać, ja przed szóstą muszę już być na nogach. Ty pewnie zresztą też? - Miło, że się o mnie troszczysz - fuknęła Iga i wstała. W powrotnej drodze milczała nadąsana. Udawała, że skupia się na drodze, którą przecież znała niemal na pamięć. Rafał nie rozumiał jej zachowania.

- Ciągle jesteś wściekła. Masz jakiś konkretny powód? - A jak nie mam, to co? - Więc gdzie zginęłaś na tak długo? Podrywałaś kelnera? A może szefa kuchni? - Tobie tylko romanse w głowie! Załatwiałam interesy - rzuciła, mając nadzieję, że on nie będzie zbyt dociekliwy. - Mówiąc o interesach: też coś mam! - Ciekawe co? - zapytała Iga znudzona. - Na razie nie wiem, czy to nam coś da, ale pomyśl: kogo ci Amerykanie szukają? - Nie kogo, tylko czego. Grobów rodziców dziadka i jego pierwszej żony. - Pradziadków sobie darujemy, pomyślmy o żonie dziadka. Wiesz, jak się nazywała? - Nie. Powiedzieli mi, ale nie pamiętam. Rafał, patrząc na drogę, uśmiechnął się tajemniczo. Iga się zniecierpliwiła: - Mów! 244 245 - Na imię miała Lilith... - Ładnie, ale to za mało. Masz coś jeszcze? - Na nazwisko Apfelbaum. - Nie wiem, czym się tak podniecasz - powiedziała i zamilkła. „W dodatku Żydówka - myślała chaotycznie, czując, że zbliża się do wyjaśnienia - jakim cudem Żydówka mogła mieć nasz pierścień? Moja rodzina nie miała żadnych kontaktów z Ży...". - Ja się niczym nie podniecam. Amerykanie powiedzieli mi jeszcze, słuchaj uważnie, że tu, gdzie jest teraz wasza cukiernia, ojciec tej Lilith też prowadził cukiernię. -No wiem przecież... Zaraz, czekaj! To był jej ojciec? Więc pierwsza żona dziadka Apfelbauma nazywała się z domu Cukierman?! Jej inicjały to L.C.? To chcesz mi powiedzieć?

- Urodziła się w 1920 roku, więc w chwili śmierci, podczas wyzwalania Gutowa, miała dwadzieścia cztery lata. -Jasny gwint! - Iga pokiwała głową z uznaniem. -Czyżby to Lilith Cukierman zwędziła nasz pierścień? Zuzanna miała więc nie tylko przeczucie, ale także pewność. Wiedziała, jakie będą losy Tomaszka. Wróciwszy do pałacu, tuliła go czulej niż zwykle, zastanawiając się, gdzie ukryć figurkę z ciasta, by w chwili nieuwagi nie stała się przypadkowym żerem dla myszy. Dopóki ta była bowiem w jej posiadaniu, chłopcu nie mogła się stać najmniejsza krzywda. Problem zacznie się wtedy, gdy ona odejdzie kiedyś ze służby. Zostawi dziecko, wciąż jeszcze maleńkie i bezbronne, a sama będzie mogła czuwać nad nim jedynie z daleka. Nie umiała ocenić, ile ze swej wiedzy może przekazać Barbarze Zajezierskiej. Szanowała ją co prawda za roztropność i odwagę, ale hrabina, jak każda matka, mogła chcieć zbyt mocno ingerować w przyszłość swego dziecka, tego zaś należało się wystrzegać przede wszystkim. Z własnego doświadczenia Zuzanny i z opowieści babki Doroty wynikało, że sprawy najlepiej się układają pozostawione same sobie. Dyskretna obserwacja im nie szkodzi, ale próba prostowania ścieżek losu przynosi często opłakane skutki. Tymczasem życie w pałacu toczyło się leniwie. Dni i miesiące mijały na codziennej krzątaninie, dzieci rosły, Barbara Zajezierska, wespół z nieocenionym Zbigniewem Strużyłłą, zajmowała się majątkiem, a stryj Władysław 247 jakby dał za wygraną. Nie najeżdżał posiadłości, nie kontrolował, nie naprzykrzał się. Była to jednak cisza przed burzą, gdyż bynajmniej nie zaniechał swych planów. Wybrał drogę dłuższą, może nieco ryzykowną, ale wydała mu się ona w tej chwili najsłuszniejsza: zdecydował odebrać Barbarze jeśli nie cały majątek, to przynajmniej jego większą część. Gdyby sąd ustanowił go prawnym opiekunem jej i dzieci

Henryka, droga do Zajezierzyc stanęłaby dlań otworem. Proces będzie się co prawda ciągnął latami, ale gra warta jest świeczki. Chodziło o honor. O majątek również, ale przede wszystkim o honor. Nie mogąc uzyskać satysfakcji od kobiety, postanowił skazać ją i potomstwo bratanka na swą łaskę i niełaskę. Zuzanna codziennie przyglądała się kukle z ciasta, zapamiętując najdrobniejsze pęknięcia i rysy. Dzięki temu wiedziała, że zagrożenie jeszcze nie minęło, przeciwnie, wciąż jest realne, a stryj Władysław pała żądzą krwi. Jakimś szóstym zmysłem wyczuwała, nie znając szczegółów ani przyczyn, zarówno jego urażoną męską godność, jak i zadawnione pretensje do dawno nieżyjących rodziców oraz starszego brata. To, co wciąż go bolało, mimo że wszyscy oni odeszli już z tego świata. Choć skrzętnie ukrywana, wiadomość o figurce z ciasta dotarła wreszcie do uszu Barbary Zajezierskiej. Być może nie uznała jej ona za ważną, bo zwlekała kilka dni, zanim wezwała do siebie Zuzannę, delikatnie, acz stanowczo prosząc o wyjaśnienia. Był listopadowy wieczór, hrabina siedziała przy biurku w swoim buduarze i pisała listy. - Moja Zuzanno... - zaczęła. Zastanawiając się nad ciągiem dalszym, wstała i zaczęła chodzić po pokoju. - Doniesiono mi... To znaczy przypadkiem wyszło na jaw... Nie mogę powiedzieć, że nie byłam tego od początku świadoma, jednak przyznacie, że to trochę dziwne... - plątała się, szukając odpowiednich słów. Chciała rozwiązać sprawę w taki sposób, by nie trzeba było odprawiać dziewczyny. Przywiązała się do niej i podobała się jej opieka, jaką Zuzanna sprawowała nad Tomaszkiem, ale też nie mogła wykazać się zbytnią pobłażliwością. - Wielmożna pani myśli o tej kukiełce? - Właśnie! Możecie mi to wyjaśnić? - A co tu jest do wyjaśniania? To taka lalka dla dziecka. - Doprawdy? Tylko po to? Czyli wy nie... No, wiecie... - Pani hrabino - powiedziała Zuzanna uroczyście. -Nie lękajcie się, toć nie zrobię mu żadnej krzywdy. Dla mnie dziecko jest najważniejsze.

Popatrzyły na siebie. Barbarę Zajezierską ujęła powaga dziewczyny, poczuła jednocześnie, że kryje się pod nią coś jeszcze. Przenikliwość i siła jej wzroku były zatrważające. Czyżby wiedziała? Służba szeptała różne rzeczy po kątach, że ona wie wszystko, wystarczy, żeby spojrzała w oczy, ale któżby tam wierzył w takie brednie? - Chcecie mi jeszcze coś powiedzieć? - Niech się pani strzeże brodu - Zuzanna odparła głucho, jakby wbrew sobie, obcym głosem, który wydobywał się gdzieś z trzewi. Mimo woli hrabina się przestraszyła. Bardziej nawet tonu niż ostrzeżenia. - Brodu? Jakiego brodu? Tego na Rudawce? Dlaczego? - zasypała Zuzannę wątpliwościami, których dziewczyna nie umiała lub nie chciała rozstrzygnąć, więc potrząsnęła tylko głową i spojrzała na nią już trzeźwo. - Czy to wszystko, pani hrabino? Różnica tonu była uderzająca, jednak w Barbarze Zajezierskiej strach i niepewność zdążyły już zapuścić korze-248 249 nie. Nie mogła pozwolić na to, by Zuzanna zostawiła ją z nimi samą. - Powiedzcie, proszę, co mam zrobić? Przecież to jedyna droga do Gutowa... - Jaka? Przez bród? - Dziewczyna zdawała się nie rozumieć. - Innej nie ma. Co tam się stanie? Komu? Kiedy?! -Udręczona przez zrodzone przed chwilą straszliwe przeczucie, hrabina gotowa była posunąć się nawet do gróźb, byle tylko odkryć zagrożenie. - Ja nie wiem. Nie wiem... - Jak to: nie wiecie? Powiedzieliście przecież! - Ale nie wiem, co tam się stanie. Barbara Zajezierska spojrzała uważnie w oczy Zuzanny, w których smutek i rezygnacja mieszały się z niekłamanym bólem. - Widzę tylko bród i krew. Krew Zajezierskich. Słyszę głośny lament i widzę

pogrzeb. To wszystko - usłyszała. - Co mam zrobić? Co robić? Chodząc po pokoju, hrabina usiłowała zebrać myśli. Nie spodziewała się takiego przebiegu rozmowy. Planowała delikatnie skarcić Zuzannę i prosić, by ta nie szerzyła w pałacu zabobonów. Tymczasem stało się coś nieoczekiwanego: przepowiednia nagłego nieszczęścia do tego stopnia zawładnęła wyobraźnią Barbary Zajezierskiej, że racjonalna natura ustąpiła przed lękiem matki. Ona nie była z krwi Zajezierskich, jej córki tak. 1995 Igę trochę dziwiło, że ojca tak złości prowadzone przez nią śledztwo. Nie podobało mu się zwłaszcza to, że wciąga w nie obce osoby. Przez okno zobaczył Rafała wsiadającego do samochodu córki i przez cały wieczór nakręcał się, żeby jej powiedzieć coś przykrego. Na przykład: „Ty tu sobie romansujesz, a tam twoja babka umiera!". Byłoby to śmieszne, gdyby zdawał sobie sprawę z tego, jakiego argumentu używa i po co, ale Waldemar Hryć nie do końca uświadamiał sobie własne emocje, a tym bardziej nie potrafił nad nimi zapanować. Był impulsywny i od razu wyrzucał z siebie to, co mu sprawiało przykrość. Łukasza znał od dziecka, często widywał go w szkole, chłopak bywał u nich, Hryć już się do niego przyzwyczaił, ale ten archeolog?! Iga gotowa stracić dlań głowę, rzucić wszystko, wyjechać z Gutowa, zostawiając interes, ojca i chorą babkę. Co wtedy? W męce ojca więcej było zazdrości o dobrą komitywę Igi z innymi ludźmi, a zwłaszcza młodymi mężczyznami, niźli obaw, że jako głowa rodziny sam będzie musiał borykać się ze wszystkimi sprawami. Ale nie dopuszczał do głosu rozsądku. Słuchał przede wszystkim serca, a ono mówiło mu, że córka musi w ten czy inny sposób opuścić gniazdo rodzinne. Nawet jeśli będą kiedyś mieszkali razem, przecież przyjdzie taki moment, że obcy mężczyzna będzie miał do niej więcej praw aniżeli on. Hryć to rozumiał, ale podświadomie wciąż się nie zgadzał, by Iga już dorosła. Gotów więc był uciec się nawet do szantażu emocjonalnego, byle tylko zachować ją jeszcze choć przez chwilę dla siebie. Kiedy po powrocie z Zajezierzyc, chcąc usprawiedliwić swój powrót o późnej porze, córka opowiedziała mu o tym, czego się dowiedziała, ofuknął ją, jakby odkryła

Rafałowi najbardziej intymną z rodzinnych tajemnic. Nie dał sobie wytłumaczyć, że na razie niczego nikomu nie wyjawiła. Dla świętego spokoju przyznała mu rację, usprawiedliwiała się jednak, że robi to w imię wyższej konieczności. Nie podejrzewała przecież, jakie męki cierpi ojciec, gdy widzi ją z obcym mężczyzną. Hryć nie zauważał, że na razie między Igą a Rafałem nie ma tej niebezpiecznej, seksualnej iskry, byli kumplami od wspólnej przygody, to wszystko. Nie umiał jednak zapanować nad emocjami. Przez resztę wieczoru nie odzywał się, chodził nadęty po domu i tylko szuranie kapciami wskazywało na to, jak bardzo jest niezadowolony. Natomiast Iga z Rafałem zastanawiali się, co mogą powiedzieć Brownom, żeby ich nie rozczarować w razie wpadki, jak wyciągnąć od nich, jeśli w ogóle się zachowały, jakieś fotografie Lilith? Oczywiście najlepiej w bluzce z monogramem, ale na to kompletnie nie liczyli. Zastanawiali się też, gdzie mogliby poszukać innych śladów kobiety. Iga czuła się nieswojo, bo Rafał wciąż wiedział tak niewiele, ale wyskoczenie teraz z pradziadkiem Pawłem i jego historią niepotrzebnie mąciłoby obraz. Kiedy już odkryją związki Lilith z rodziną Hryciów i to, w jaki sposób mogła wejść w posiadanie pierścienia, może powie mu o wszystkim, teraz było na to za wcześnie. Kilka dni później Brownowie wyjechali, nie odnalazłszy żadnej z macew, choć początkowo wydawało im się to oczywistym ukoronowaniem podróży do Europy, Polski i Gutowa. Teraz jednak zrozumieli, że historia obchodziła się tu z ludźmi w wielce niecywilizowany sposób i być może nigdy nie uda im się spełnić złożonej dziadkowi obietnicy. Tę konstatację przyjęli z pewnym zdziwieniem, jako że uczucie bezradności było im do tej pory kompletnie obce. Dlatego też postanowili, jeśli tylko będą sobie mogli na to pozwolić, szukać dalej w przyszłym roku. Czego? Nie uświadamiali tego sobie, jednak już sama historia Żydów wydawała im się godna dalszych studiów. Iga świetnie ich rozumiała, zwłaszcza teraz, kiedy i ona połknęła bakcyla rozwiązywania zagadki historycznej związanej z własną rodziną. Jej poszukiwania również utknęły w martwym punkcie, nie było bowiem żadnej pewności, czy inicjały na bluzce mumii

to rzeczywiście „LC" i czy odnalezioną kobietą jest na pewno Lilith Cu-kierman. Co gorsza, dziewczyna nie miała żadnego pomysłu, w jaki sposób mogłaby te dane uściślić, najlepiej jeszcze nie ruszając się nawet na krok z Gutowa, bo przecież była niezbędna w firmie. Jedynym zadowolonym z takiego obrotu sprawy był Waldemar Hryć. Dość już miał tych wszystkich panoszących się w mieście archeologów i ich pseudoposzukiwań, które nie dawały żadnych rezultatów, a mąciły dziewczynie w głowie i stanowiły pretekst do wyrwania się z domu. Lepiej byłoby, gdyby Iga dotrzymała towarzystwa babce przez tę godzinę, dwie, a jeszcze lepiej, i to dla wszystkich, gdyby te wykopaliska już się skończyły. 252 W czworakach mieszkało kilkanaście rodzin. Wszystkie miały potomstwo w wieku od trzech do sześciu lat. Matki chętnie pozbywały się ciężaru opieki nad bachorami, które gdy one pracowały w polu, i tak na ogół szwen-dały się samopas po okolicy, niejednokrotnie brojąc i robiąc sobie krzywdę. Teraz miało się to zmienić: panienka najęta przez dwór zaopiekuje się dziećmi w specjalnym, czystym i ogrzanym pomieszczeniu! Marianna odwiedziła każdą rodzinę, informując matki o powstaniu ochronki. Początkowo były trochę zdziwione, ale że podobno sam hrabia orędował w sprawie tych darmozjadów, naradziły się wspólnie któregoś wieczoru i zapędziły dzieciarnię na nauki, zastrzegając jednocześnie, że kiedy z wiosną rozpoczną się prace polowe, naukę trzeba będzie przerwać. Ze strony dworu nadzór nad ochronką miała sprawować osobiście Barbara Zajezierska. Hrabia Tomasz, chcąc zachować pozory, trzymał się jak najdalej. W dniu inauguracji szkółki specjalnie wyjechał w interesach do Płocka i nawet nie zajrzał do czworaków. Marianna była tym faktem bardzo rozczarowana. Mówiła do dzieci nieuważnie, raz po raz wyglądając przez okno, gdzie ponad wysokim murem majaczyły dachy pałacu.

254 Czekała na niego. Czekała od dnia, kiedy po raz pierwszy pochwalił jej śpiew. Od pierwszego spojrzenia i rumieńca na policzku. Widziała zachwyt w jego oczach, który stał się narkotykiem tak silnym, że już w sobotę drżała na myśl o niedzielnej mszy i o tym, że on zapewne będzie siedział w swojej ławce i że niepomna na świętość miejsca, będzie śpiewała tylko dla niego. Niczyje zdanie nie było równie ważne: ani księdza, ani dziadka organisty, ani zakochanego w niej po uszy młodego szlachcica. Odprawiła go zresztą w okrutny sposób, twierdząc, iż nigdy nie dawała mu nadziei. Po tym, co zobaczył w czworakach, Szczęsny Sikorski nie miał już złudzeń: Marianna kochała hrabiego. Było to dziwne, niedorzeczne, wręcz głupie, bo przecież hrabia miał narzeczoną, pannę ze swego stanu! Zresztą taki dziedzic, wielki pan, nigdy nie ożeniłby się z chłopką! Szczęsny szalał z rozpaczy. Nie widział dla siebie przyszłości bez Marianny. Była obecna w każdej jego myśli, każdej decyzji. Rozmawiał z nią nawet wtedy, gdy nie było jej w pobliżu. Mówił do niej o swojej pracy, ale i o uczuciach, które rozsadzały mu piersi, dławiły w gardle i szczypały pod powiekami. Początkowo nie chciał przyjąć decyzji Marianny do wiadomości, tłumaczył tę fascynację hrabią zwykłym dziewczyńskim oczarowaniem. Darował jej ból, jaki mu zadała, i wstyd zranionej godności, gotów wybaczyć owo bezrozumne zauroczenie i dać jej czas, by zapomniała. Mógł czekać choćby do końca świata, zwłaszcza że ojciec, acz niechętnie, zgodził się w końcu pobłogosławić ich związek. Ale ona go wyśmiała! Zlekceważyła wszystko, co uczynił. Odrzuciła rękę wyciągniętą do zgody! Wybudowała wokół siebie mur, którego nie umiał przebić. Nie miał pojęcia, jak wytłumaczyć Mariannie, że skazuje się na wy255 śmianie, na staropanieństwo, na samotność. Po wsiach opowiadali o wielu takich przypadkach, kiedy pan pozbawił dziewczynę czci i ona musiała wyjechać albo i, co gorsza, z nieszczęścia tak pomieszało się jej w głowie, że próbowała targnąć się na życie swoje oraz dziecka z tego przeklętego związku. Szczęsny kochał Mariannę i pragnął oszczędzić ukochanej takiego losu. Mogliby

przecież wyjechać razem. Pomógłby jej zapomnieć, urządziliby się gdzieś, może w Płocku, może w Warszawie albo jeszcze gdzieś indziej? Żyliby szczęśliwie. Wsiewołod Toroszyn był uroczym narzeczonym, a jego zainteresowanie Kingą wydawało się szczere. Przyjeżdżał co kilka dni z coraz to nowym podarkiem: pudełkiem czekoladek, woreczkiem prześlicznie wyszywanym srebrną nicią, albumem na fotografie czy klatką z kanarkiem wyśpiewującym cudowne trele. Gdy siedzieli w saloniku, prowadząc niezobowiązującą konwersację, z zachwytem, jakby wciąż nie miał dosyć jej widoku, patrzył, kiedy obowiązkowo pochylona nad robótką wyszywała swoje inicjały na serwetkach. Nie żałowała więc ani przez chwilę przypadkowo dokonanego wyboru. Przy nim Tomasz Zajezierski wydawał się chłodny i aż nazbyt powściągliwy. Hrabia czuł się oczywiście spięty, spotykając u Bysławskich przyszłego szwagra - Rosjanina, którego w innych niż urzędowe okolicznościach nie przyjąłby nigdy w swoim domu. Pamiętał mu to wszystko, co było dziełem jego ojca i Rosjan w ogóle. Jak zresztą miał ot tak pozbyć się uczuć, w których wzrastał? Istniały wszak również inne powody takiego zachowania Zajezierskiego. Nikt o nich nie wiedział, a były przecież o wiele istotniejsze. On wciąż myślał o Mariannie, a Bysławscy uważali, że brak naturalności i pewna oschłość Tomasza wobec narzeczonej podyktowane były tylko towarzyską niezręcznością sytuacji. Usprawiedliwiali go zatem, nie wnikając w przyczyny. Nie odkryliby ich zresztą. Jeszcze nie wtedy. Pani Bysławska wyczuwała zmianę w zachowaniu hrabiego i tym bardziej zwracała uwagę Ady, a przy okazji również Kingi, że dobra żona to przede wszystkim taka, która umie wybaczać. Domyślała się, iż dziewczęta, choć w zasadzie im tego zabraniała, potajemnie wymieniają z sąsiadkami jakieś romanse, czytają je w ukryciu, a potem myślą o rzeczach, które nie przystoją dobrze wychowanym pannom. Stąd już tylko krok do nadmiernej afektacji, drażliwości nerwów, czułostkowości, kaprysów i humorów, podczas gdy panienka powinna przede wszystkim być wytworna i

delikatna w obejściu, a jako pani domu - skromna, oszczędna i pobożna. Biorąc przykład z własnej matki, uczyła je tego i pragnęła, by stosowały się do jej nauk w dorosłym życiu. Nie mówiła zaś niczego o tym, co jest istotą małżeństwa i co zapewne wydarzy się podczas nocy poślubnych. Tego Ada i Kinga miały się dowiedzieć nieco później, każda na własną rękę. Rokrocznie trzeciego listopada, na świętego Huberta, odbywało się w Cieciorce wielkie polowanie, upamiętniające patriarchę rodu, Huberta Radziewicza herbu Nowina, człowieka wielkiej szlachetności i równie wielkich zasług, uczestnika powstania listopadowego, współzałożyciela Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, aktywnego działacza Towarzystwa Rolniczego, ojca obecnego właściciela Cieciorki, Witolda, i dziada Joachima. Hrabia Tomasz Zajezierski, od czasu gdy wrócił był do kraju, zawsze brał 256 257 w sąsiedzkich polowaniach czynny udział. A że strzelcem był wyborowym, często mógł poszczycić się mianem króla polowania, ubita zaś przez niego zwierzyna zawsze zajmowała honorowe miejsce w pokocie1. Na hubertowiny2 u Radziewiczów czekało się w okolicy z niecierpliwością, lasy w dobrach ciecierskich obfitowały bowiem w zwierzynę i nie było roku, by polowanie na świętego Huberta ktoś mógł uznać za nieudane. Do Cieciorki zjeżdżali więc krewni, sąsiedzi i znajomi z odległych nawet rejonów guberni, często pojawiali się dzień, dwa wcześniej: panowie, by pochwalić się nowym arsenałem, panie w najmodniejszych kreacjach, z zapasem świeżych wieści. U Radziewiczów przygotowania trwały już co najmniej od tygodnia, tyle bowiem potrzebuje myśliwski bigos, by smakować, jak należy. W dniu polowania ruch we dworze zaczynał się przed świtem. Podnieceni goście, wśród śmiechów i wspominków z minionych lat, spożywali śniadanie, potem panowie siadali na przygotowane przez stajennych linijki3, a panie nieco później ruszały za nimi konno lub w powozach.

Na ostatnim wozie jechał kucharz z ogromnym garem bigosu, bochnami świeżo upieczonego chleba, zastawą stołową, sztućcami, kieliszkami na wódkę i pucharami do wina oraz suchym drewnem na rozpałkę. Polowanie rozpoczynało się tradycyjnie od mszy polowej ku czci świętego Huberta, w której modlono się o spokój duszy śp. Huberta Radziewicza. Nabożeństwo odprawiał zawsze proboszcz parafii Cieciorka. Po mszy od1 Zwierzyna zabita na polowaniu i ułożona szeregiem według hierarchii łowieckiej. 2 Inaczej - hubertus, tradycyjne święto myśliwych organizowane na koniec sezonu łowieckiego. 3 Pojazd konny cztero- lub dwukołowy z wąskim siedzeniem. grywano sygnały myśliwskie i panowie rozpraszali się na wyznaczone przez leśniczego stanowiska, panie zaś zostawały przy ognisku. Składająca się z chłopców stajennych, pracowników leśnych i najętych ludzi naganka ruszała, sprawiając, że przestraszone, wypłoszone ze swych mateczników zwierzęta wybiegały wprost na stanowiska strzelców. Tradycyjnie polowanie kończył tak zwany pokot, czyli uroczysta prezentacja ubitej zwierzyny, i następująca po nim biesiada. Hubertus był świętem ważnym również z tego powodu, że od czasów, kiedy to organizował go na swoje imieniny śp. Hubert Radziewicz przed pięćdziesięciu laty, przyjęło się, iż zwaśnieni sąsiedzi właśnie w trakcie spożywania bigosu, sami lub nakłonieni przez innych, przepijali do siebie na zgodę. Mówiło się w okolicy: „Hubertus was pogodzi", i od wielu lat godził pokłóconych lepiej niż sądy w Gutowie czy Płocku. Zmęczeni polowaniem myśliwi, rozgrzani przez bigos i wódkę, wybaczali sobie krzywdy, traktując to jako swą powinność i obowiązek wobec gościnnych gospodarzy, szczególnie dumnych ze swej roli. Przed polowaniem powstawały zakłady, kto z kim pojedna się tym razem, i tego momentu wyczekiwano

z nie mniejszą niecierpliwością niż ogłoszenia króla polowania. Szczęsny Sikorski nie dawał za wygraną. Postanowił walczyć o Mariannę aż do ostatecznego rozstrzygnięcia. Wiedząc o polowaniu na św. Huberta, najął się do naganki. Było to upokarzające dla szlachcica, ale z powodu epidemii tyfusu, która dziesiątkowała okoliczne wsie, brakowało chętnych i gajowy Mokrzyk nie wybrzydzał, zatrudniając wszystkich, nawet tych, którzy nigdy, jak Szczęsny, nie brali udziału w polowaniu po tej stronie. 258 259 Kilka zdań przeszkolenia miało mu zastąpić całe doświadczenie. Zapamiętał tyle, że ma patrzeć na tych, którzy będą szli po jego prawej i lewej stronie i zachowywać się tak jak oni. Dostał do ręki drewnianą kołatkę i obietnicę wypłaty dziesięciu kopiejek po polowaniu. To akurat nie miało żadnego znaczenia. Podczas mszy polowej modlił się żarliwie. Za siebie, Mariannę i Tomasza Zajezierskiego. Choć w zasadzie prosił Boga o wyrok, sam już w duszy swojej rozstrzygnął: zatrudniając się do naganki, wiedział, że chce pozbyć się rywala. Rzekomo dla samoobrony, bo w ciecierskich lasach trafiał się czasem i niedźwiedź, pożyczył od brata przechowywaną od czasów powstania i czekającą na kolejny narodowy zryw dubeltówkę z uciętą lufą. Schował ją w spodnie, licząc na cud spotkania twarzą w twarz z Za-jezierskim. Przygotował sobie nawet przemowę na tę okoliczność. Chciał, by hrabia, zanim wyzionie ducha, rozeznał się w przyczynach jego desperackiego kroku, a nawet, co mieściło się w logice umęczonego beznadziejną walką o miłość młodzieńca, by żegnając się z tym światem, jeszcze mu wybaczył. Miał bowiem w wyniku logicznego wywodu zrozumieć, że jego zakusy na cnotę Marianny są niecne i godne potępienia, a jako takie zasługują na karę surową i wymierzoną tu i teraz. W wyobraźni Szczęsny zobaczył zdumione oczy i wykrzywioną w grymasie bólu twarz hrabiego, widział, jak ten leży na pokrytej opadłymi liśćmi trawie, a krew z rany przesącza się przez zielone sukno myśliwskiej kurtki, tworząc ciemną, coraz większą plamę.

Śmierć Zajezierskiego miała być świadoma, powolna i nieodwołalna. Wyobrażając to sobie, Szczęsny nie widział wokół innych ludzi, jego rola zaś kończyła się wraz z upadkiem hrabiego w trawę: najpierw miał osunąć się na kolana, później w półobrocie przekręcić na bok, wreszcie spojrzeć pustymi oczyma w niebo. Znikąd nie nadchodził ratunek, karzące ramię sprawiedliwości nie dosięgało zabójcy. Panna, uwolniona z krępujących więzów, oddawała swą rękę i serce zwycięzcy, rychło zapomniawszy poprzedniego wybranka. Z głową nabitą tymi niedorzecznościami Szczęsny Sikorski szedł w nagance, wypatrując Tomasza Zajezierskiego, którego zamierzał zabić. Choć był świetnym strzelcem i doskonałym myśliwym, Seweryn Żaboklicki z Krasnego, daleki krewny Radziewi-czów, przyjechał tego roku na hubertowiny do Cieciorki wyłącznie w celu towarzyskim. Wypadek, któremu uległ późnym latem podczas jazdy konnej, spowodował, iż mimo upływu ponad trzech miesięcy Seweryn nie zdołał jeszcze odzyskać pełnej sprawności w prawej ręce. Nie darowałby sobie jednak, gdyby został we własnym majątku. A i Radziewiczowie czuliby się zawiedzeni, bo Żaboklicki był nie tylko zawołanym strzelcem, ale także duszą towarzystwa i nawet dobrze się składało, że ktoś z takim urokiem i prawdziwym francuskim esprit zajmie się zabawianiem pań przy ognisku. Dotychczas bowiem rola ta należała do syna pana domu, który nigdy nie dorównywał kuzynowi w salonowej konwersacji. Żaboklicki był oryginałem, ale też osobą o pięknej i ciekawej genealogii. Co prawda jedynie po kądzieli, miał jednak w swych żyłach domieszkę krwi tatarskiej, uwidocznioną w imionach (oprócz Seweryna także Selim i Mirza), które rozpalały wyobraźnię pań, powtarzane z lubością i niedowierzaniem. Dzięki swej matce znał dość dobrze dzieje rodu i umiał o nich interesująco opowiadać. Wywo260

261 dził się od książąt Glińskich z Ukrainy, którzy przyjąwszy chrzest, złożyli hołd lenny wielkiemu księciu litewskiemu Witoldowi. Ciż, Leksa oraz Iwan, synowie Mansura-Kija-ta, założyciela miasta Hlińsk nad Sułą, i wnukowie chana Mamaja, pochodzili z samej wielkiej dynastii emirów Złotej Ordy. „Co prawda Mamaj przegrał był bitwę na Kubkowym Polu z Dymitrem Dońskim, wielkim księciem moskiewskim, ale gdyby nie to, któż to wie, może dziś mieszkałbym na Zadniestrzu, a nie w Królestwie? Może... - Żaboklicki ciągnął z nutą rozmarzenia polowałbym teraz w stepie...? - zawieszał głos znacząco. - Ale z pewnością nie byłoby tam tylu pięknych pań! Bo wszak wiadomo nie od dziś, że Polki to najpiękniejsze białogłowy w całym chrześcijańskim i nawet pogańskim świecie!" - dodawał jeszcze i rozglądał się, czy już wszystkie patrzą z zachwytem w jego stronę. Uwielbiał bowiem być w centrum uwagi. Pomagając paniom wsiąść do powozów, Żaboklicki zwrócił uwagę na młodą kobietę, która wydała mu się nieznajoma. - Czyżby to sama Diana, bogini łowów, zaszczyciła Cieciorkę swoją obecnością? zapytał, a panna, spojrzawszy nań wyniośle, odrzekła: - Bogini łowów nie grzałaby się chyba przy ognisku? Kinga od rana nie miała humoru. Była wściekła, że Radziewiczowie nie zaprosili na polowanie jej narzeczonego, choć przecież nie mieli wobec Bysławskich żadnych zobowiązań. Gdyby Toroszyn był Polakiem, z pewnością od dawna polowałby w Cieciorce. Jednak nawet jeśli wkrótce miał zostać szwagrem samego Tomasza Zajezierskiego, nikt nie musiał utrzymywać z nim stosunków. 262 Pierwsze towarzyskie upokorzenie było dla Kingi bolesne jak siarczysty policzek. Początkowo w ogóle nie chciała wziąć udziału w polowaniu bez Toroszyna, ale

naciskana przez rodziców, dała się wreszcie ubłagać. Teraz tego żałowała. Czuła na sobie pogardliwe lub pełne współczucia spojrzenia pań i panien. Już wszystkie wiedziały. Milkły na jej widok, uciekały spłoszonym wzrokiem, chcąc wyrazić swoją dezaprobatę dla jej wyboru, a jednocześnie nie okazać, że to robią, by nie urazić gospodarzy. Ponieważ jednak żadna się do niej nie zwróciła bezpośrednio, Kinga wyładowała swą złość na Bogu ducha winnym Żaboklickim. Ten jednak podjął rękawicę, a jej pierścionek zaręczynowy nie wydawał się żadną przeszkodą. - Uważaj na niego, to uwodziciel! - szepnęła Agnieszka Niewiadomska, przyjaciółka Ady. Kinga wydęła wargi w pogardliwym uśmiechu i spojrzała na Żaboklickiego, który usługiwał właśnie paniom po drugiej stronie ogniska. Niewysoki, szczupły i choć w rzeczywistości nieco młodszy, wyglądał na czterdziestolatka. Dawniej brunet, teraz z lekką łysiną, szpakowaty na skroniach. Daleko mu było do zwalistego, silnego, robiącego wrażenie Toroszyna. Pomyślała: „On? Uwodzicielem?" - i parsknęła w duchu, nie dowierzając. Raz czy dwa złapał jej ukradkowe spojrzenie. Były w nim ciekawość i pycha, brak doświadczenia i ledwie skrywana pogarda. Domyślił się, nikt mu tego nie musiał mówić, że Kinga będzie łatwą zdobyczą. Właściwie dziewczyna nawet go nie ciekawiła, ale trochę mu się nudziło, miał wrażenie, że towarzystwo oczekuje kolejnego skandalu, więc czemu nie? Dla niego skandale były chlebem powszednim, lubił tę swoją rolę, uważał, że jest do niej stworzony. A kogo pozbawia czci, nie miało dla niego zna263 czenia. Mężatka, wdowa czy rozwódka, żadna mu się jeszcze nie oparła. Kobiety tak lubią słowa. Słowa... Posłańcy myśli, kłamliwi zdrajcy, okrutni zabójcy spokoju dusz niewieścich. Wywołują zamęt w sercu, rumieniec na policzkach, przyśpieszają oddech. Każą szeptać wyznanie za wyznaniem, ton wyniosły zmieniają w błagalny, zasnuwają umysł woalem nierealności, wymuszają wiarę w spełnienie marzeń o miłości idealnej. Żaboklicki śmiał się w duszy z tych rojeń i wykorzystywał je bezlitośnie. Kobiety kolekcjonował jak

poroża jelenie, nie afiszując się nimi publicznie, ale na wsi niewiele dawało się ukryć. Każda wiadomość, prawdziwa czy zmyślona, obiegała dwory z szybkością telegrafu i nic nie zdołało stanąć jej na drodze. Złaknione nowin towarzystwo obracało ją na wszystkie strony, niejednokrotnie dodając do wersji podstawowej rozmaite pikantne szczegóły, mające niewiele wspólnego z rzeczywistością. Ale przecież nie o prawdę chodziło. Chodziło o nowiny, o szmerek, o wieści podawane z ucha do ucha (by, nie daj Boże, dzieci nie usłyszały!), ważniejsze od cen zboża, sytuacji międzynarodowej czy kolejnych represji zaborcy. Panowie jak lwy walczyli tu o równouprawnienie z paniami, panie stawiały się w sytuacji świeżo okrytej hańbą szlachcianki i krzywiły nosy, dziwiąc się Żaboklickiemu. Zawsze to samo zdumienie, niedowierzanie, zgorszenie i w końcu pytanie: „Fi donc4! Co on w niej widział?". Nikt jakoś nigdy nie zapytał, co one mogły widzieć w nim. Dlaczego zakochiwały się i niczym ćma w ogień brnęły w związek bez szans, bo wszak Seweryn miał żonę! Nie widywano jej co prawda prawie wcale, jako że cierpiała na jakąś dziwną chorobę i niezwykle rzadko opusz-1A fe! (fr.) czała rodzinne Krasne, które wniosła mu była w posagu, jednak istniała, była realną przeszkodą. Wszakże nie dla niego. Zdaje się, że z jego strony był to klasyczny mariage de raison („Cest a dire: d'argent5!" - dopowiadano kąśliwym szeptem), i już wszystko okazywało się jasne. Niektórzy podejrzewali nawet, że Zabokliccy nigdy swego małżeństwa nie skonsumowali. Nie doczekali się bowiem potomstwa i rzadko pokazywali się razem. Ona, kilka lat starsza od męża, nie dbała o pozory i plotki. Nawet jeśli coś docierało do jej uszu, nie dawała temu wiary, nie indagowała, nie próbowała dociekać. Unosiła brwi i z dziecięcym pytaniem w oczach mówiła: - Ach tak?! - jakby zwracano się do niej w obcym języku, a ona była zbyt dobrze wychowana, by nie odpowiedzieć. A może po prostu nie rozumiała, o czym mowa? I poza owymi szeroko otwartymi oczyma żadnej innej reakcji nikt się nigdy nie doczekał, tak więc zaprzestano znoszenia Teresie Żaboklickiej plotek, które umierały zbyt szybko.

To oczywiście znacznie ułatwiało podboje jej mężowi. Czuł się bowiem w swym życiu erotycznym niemal całkowicie wolny. Miał jednakowoż swoje zasady: nigdy żadna jego kochanka nie przestąpiła progu dworu w Krasnem, żadna też w chwili pierwszego zbliżenia nie była panną. Panny, zawsze starannie pilnowane przez matki lub damy do towarzystwa, nawet dla niego stanowiły zbyt trudne wyzwanie. Dziwne i niezrozumiałe wydawało się to, że Żaboklicki nie wahał się narazić swego życia na szwank, niejednokrotnie ryzykując spotkanie oko w oko z rozjuszonym Małżeństwo z rozsądku - czyli dla pieniędzy! (fr.). 264 265 fr mężem. Odbył zresztą kilka pojedynków, a że ze wszystkich wyszedł bez najmniejszego draśnięcia, pewnie stąd właśnie czerpał przekonanie, że szczęśliwa gwiazda będzie świeciła dlań zawsze. Bez odpowiedzi jednak pozostawało pytanie o jego szacunek dla ojców, którzy nie musieli się obawiać zakusów amanta na cnotę swych córek. Do tegorocznego hubertusa święte prawo dziewictwa szanował Seweryn Żaboklicki bez najmniejszych zastrzeżeń. Dopiero Kinga swym hardym spojrzeniem wywołała u niego coś na kształt zainteresowania. Było to niepokojące, bo dawno już nie czuł tego mrowienia, wciąż niezmiennie znudzony prowincjonalnymi gąskami, które mu wpadały we wnyki. A że zainteresowanie szybko przeradzało się u niego w chęć do działania, ruszył więc przed siebie, by upolować zdobycz. Zdobycz jednak, wciąż znajdująca się w bojowym nastroju, nie wykazywała najmniejszej chęci do konwersacji. Kinga ledwo panowała nad uczuciem rozdrażnienia z powodu nieobecności Toroszyna, któremu oczywiście zabroniłaby polowania, każąc sobie co chwila usługiwać: a to podać poncz, a to bigos, potem szal albo mufkę. Wymyślałaby mu sto różnych zatrudnień, a on, zakochany bez pamięci, wykonywałby to wszystko niczym pachołek. Tak wyglądało to w jej wyobraźni.

Ale Toroszyna nie było i Kinga, dusząc w sobie poczucie bezsilnej złości, bardzo chciała, choćby i tupiąc nogą, pokazać, jak bardzo jest z tego powodu niezadowolona. Na szczęście pojawił się Żaboklicki. Dawała więc upust złości, traktując go jak chłopca na posyłki. Nie liczyła się z tym, że inne panie też są spragnione bądź głodne, że im również należy się uwaga z jego strony, bo żadna w tym towarzystwie nie miała specjalnych przywilejów, a już ona zwłaszcza, i przez całe popołudnie stroiła fochy. Zaraz zresztą została zrugana przez matkę, której złe maniery córki przeszkadzały najbardziej. Pani Bysławska nie chciała, by sąsiedzi kiedyś w przyszłości wspominali z tego polowania jedynie arogancję i brak taktu Kingi. Żaboklickiemu to nie przeszkadzało. Panna z charakterem to było coś rzadkiego na prowincji, robił więc wokół Kingi podchody jak w polowaniu na lisa. Zerkał ku niej ostrożnie, trzymał się na dystans, okazywał przesadną uwagę innym pannom, by wzbudzić zazdrość. Wydawał się wręcz pochłonięty konwersacją z Agnieszką Niewiadomską i jej siostrą Zosią, z hrabiną Zajezierską i księdzem Feliksem Łubkiem. Kinga chciała zrobić coś spektakularnego, by przyciągnąć uwagę Seweryna, bo choć drażniły ją jego komplementy, nie wiedzieć czemu, ciągle nie miała ich dosyć. I w chwili gdy już prawie zdecydowała się wylać na własną suknię kieliszek ponczu, od strony lasu dał się słyszeć krzyk, a po chwili do ogniska przybiegł Kajtek, jeden z chłopców stajennych Radziewiczów: - Hrabia Zajezierski postrzelon! - wyrzucił z siebie. Na te słowa ksiądz Łubek, podwijając sutannę, zaczął biec w kierunku myśliwych, a Żaboklicki wskoczył na konia i z okrzykiem: „Zaprzęgaj!", pognał za księdzem. Gdy zeskoczył ze zziajanego siwka, Zajezierski, otoczony wianuszkiem zdumionych myśliwych, leżał na ziemi w nienaturalnej pozie. Żył jeszcze. Otwartymi oczyma patrzył w szarzejące niebo. Był blady. Wargi mu drżały, a krew przesączała się przez kurtkę. - Co tu się stało?! - krzyknął Żaboklicki. - Rozejdźcie się!

Z drugiej strony Zajezierskiego przyklękał już zziajany doktor Markowicz, który właśnie przybiegł od strony lasu. Rozpinał guziki kurtki hrabiego i krzyczał o swoją 266 267 torbę, którą nieopatrznie pozostawił w powozie przy ognisku. Tymczasem mógł tylko tamować krew chustką. - No więc... - Gajowy Mokrzyk usiłował panować nad głosem, ale widać było, jak bardzo jest przejęty. Zapewnienie bezpieczeństwa myśliwych należało do jego obowiązków. - Nie mam pojęcia, jak to się mogło stać. Strzał padł od strony lasu, a nikt z naganki nie miał przy sobie broni, tylko kije i kołatki. - Matko Boska! - usłyszeli przerażony krzyk Witolda Radziewicza, który dopiero teraz nadbiegł od strony olszyny. - Żyw jeszcze?! Doktor Markowicz wyjął przesiąkniętą do cna chustkę i powiedział: - Trzeba szybko do dworu! Służący unieśli ostrożnie hrabiego, który po krótkiej spowiedzi stracił przytomność, i położyli go w wyścielonym kożuchem powozie. Doktor usiadł obok, okrywając rannego. Powóz ruszył. Gdy zrównał się z biegnącym wciąż księdzem, woźnica zatrzymał konie, by duchowny mógł wsiąść i wysłuchać spowiedzi hrabiego, gdyby ten odzyskał świadomość. Reszta myśliwych wraz z gospodarzami skierowała się do pań. Zdenerwowani Radziewiczowie, zupełnie nieprzygotowani na taką okoliczność, zastanawiali się, co robić. Tymczasem Żaboklicki, który jako jeden z nielicznych zachował przytomność umysłu, pocwałował do dworu, by poczyniono tam niezbędne przygotowania. Trzeba było improwizować, a to był zdecydowanie jego żywioł. Kiedy powóz z Zajezierskim i doktorem Markowiczem zajechał, pokój gościnny już przygotowano, gorąca woda czekała w kuchni, a bandaże i czyste prześcieradła oraz nalewka z rumianku - na szafce nocnej u wezgłowia. Dziewka kuchenna zgniotła już w dłoni kromkę razowego chleba i pobiegła na strych, by ściągnąć nią pozostawione tam pajęczyny. Służący położyli hrabiego na łóżku, rozcięto kurtkę, koszulę i bieliznę, by dostać się do rany. Kilka

centymetrów poniżej ramienia dało się zauważyć niewielką czarną dziurkę. Kula na szczęście przeszła na wylot, pozostawało więc tylko opatrzenie rany i pozostawienie Tomasza Zajezierskiego w spokoju. W jego stanie nawet najkrótsza podróż była niewskazana. Gdy doktor Markowicz zajmował się rannym, do dworu zjeżdżali uczestnicy polowania. Panowie i panie na linijkach, w powozach i wierzchem. Wszyscy równie przygnębieni, wszyscy zadawali identyczne pytania: Jak to się mogło stać? Kto podniósł rękę na hrabiego? Kto się ważył zbezcześcić świętą tradycję hubertusa? I choć wszystko wyglądało na nieszczęśliwy wypadek, gajowy Mokrzyk z polecenia Radziewiczów już prowadził ciche śledztwo. Rozpytywał wszystkich zatrudnionych do naganki o to, co widzieli i słyszeli, a każdy szczegół mógł pomóc w odnalezieniu winnego. Nieprzewidziany wypadek na polowaniu nie tylko przerwał wieloletnią tradycję domu Radziewiczów, lecz także pokrzyżował szyki reszcie towarzystwa, które usadzone pośpiesznie za stołem w milczeniu posilało się przed wcześniejszym powrotem do domów. Seweryn Żaboklicki z nieukrywanym żalem patrzył na Kingę. Teraz już nawet on nie śmiałby czynić jej awansów. Adrianna Bysławska, doznawszy szoku na wieść o tym, że jej narzeczony być może nie żyje, z trudem dochodziła do siebie. Barbara Za-jezierska, gdy tylko doktor założył Tomaszowi bandaże, usiadła przy łóżku rannego z różańcem w dłoni. 268 269 Ksiądz Feliks Łubek zarządził wieczorną mszę i po wczesnej kolacji wszyscy udali się do kościoła. Stojąc na ambonie i wygłaszając słowa improwizowanego kazania, proboszcz patrzył na zebranych, jakby chciał wniknąć w ich dusze. Może znajdował się tu również świadomy bądź przypadkowy morderca? Lustrując rząd po rzędzie, proboszcz przesuwał wzrok z jednej osoby na drugą, ale nikt nie ugiął się pod jego spojrzeniem. Mężczyźni zdawali się równie wstrząśnięci, jak panie, z których żadna przecież nie mogła być zamieszana w tę sprawę. Duszpasterz zszedł z ambony rozczarowany. Pytanie pozostawało wciąż bez odpowiedzi.

Tymczasem Szczęsny Sikorski znajdował się kilka kilometrów dalej, przy skrzyżowaniu dróg prowadzących z Gutowa na Chlebowo i ze Świetna na Ruczaj, w karczmie Zdrój, gdzie wciśnięty w kąt pił i płakał. Oberżysta Abram patrzył zza szynkwasu na nieznajomego mężczyznę ubranego w półkożuszek, ściskającego w dłoni cynową kwaterkę z siwuchą, który kręcił raz po raz głową, sam ze sobą wadząc się w myślach. Ale gdy karczmarz podszedł z butelką, by dolać gościowi trunku, młody człowiek rzucił na stół dziesięć kopiejek, jakby go paliły w dłoń, i nie czekając na resztę, wybiegł z karczmy. Nie umiałby powiedzieć, jak się tam znalazł. Od chwili gdy przez ogołocone z liści krzaki głogu, kilkanaście kroków od siebie, zobaczył Tomasza Zajezierskiego, pamiętał niewiele. W uszach bez końca brzmiał mu huk wystrzału, a przed oczyma ciągle od nowa rozgrywała się scena śmierci hrabiego, której Szczęsny tak bardzo pragnął: Zajezierski ze zdziwieniem patrzył na miejsce, które przeszyła kula, sięgał ku niemu ręką, osuwał się na kolana, wreszcie upadł. Już po wszystkim. Stało się. Co się wydarzyło potem, Szczęsny nie wiedział. Nie pamiętał, jak pchany jakąś nieznaną siłą biegł bez zatrzymania kilka kilometrów przez las, przesiekę i młodniak, aż znalazł się w oberży. Jak zamawiał wódkę. Jak niemal jednym haustem wypił pół kwaterki siwuchy. Jak potem zapadł się w siebie, znów zapominając, gdzie jest i po co. Jak wreszcie głos karczmarza przywołał go do rzeczywistości. Wtedy uświadomił sobie, co jeszcze musi tego dnia zrobić. Marianna przygotowywała właśnie kolację, kiedy usłyszała szczekanie psa. Początkowo wydawało jej się, że to dziadek wrócił z Gutowa, bo o tej godzinie powinien już być w domu. Jednak nie Wincenty Rogala stanął chwilę później w drzwiach. Szczęsny Sikorski z dzikim wzrokiem, jakby przyszedł zrobić coś strasznego, zatrzymał się, zanim wszedł do środka. Z całą mocą zawiedzionej miłości wpatrywał się w jej oczy, szukając usprawiedliwienia. Marianna zadrżała, przeczuwając, że przynosi złe nowiny.

- Zabiłem go! - rzucił wreszcie. Nawet nie westchnęła. Nagle jej ciało zmiękło i się osunęło. Szczęsny ledwie zdążył pochwycić je w ramiona. I oto siedział na podłodze, przytrzymując głowę ukochanej, i obsypywał pocałunkami splecione w warkocz włosy. Nie myślał o swym zbrodniczym czynie, o tym, co się teraz stanie i jaką cenę przyjdzie mu zań zapłacić. Odczuwał tylko bezgraniczne szczęście, jakby nic się już nigdy nie miało zdarzyć, jakby w tej właśnie godzinie miał ich zastać koniec świata i Sąd Ostateczny. Był spokojny i pogodzony z losem. Zrobił, co należało. 270 271 Gdy wreszcie otworzyła oczy, Marianna próbowała zrozumieć, dlaczego leży na podłodze. Widziała nad sobą głowę Szczęsnego, który uśmiechał się rozanielony. Było to tak niedorzeczne, że początkowo myślała, że śni. Zapach pozostawionego na kuchni krupniku przywołał ją do rzeczywistości. Wstała i wtedy przypomniała sobie, co zaszło. Gdzieś w środku zawrzał w niej gniew. - Ty morderco! - krzyknęła rozpaczliwie, zerwała się na równe nogi i zaczęła okładać Szczęsnego pięściami. Gniew złagodził na moment rozdzierający ból, który znów poczuła. W krzyku wyrażała swą rozpacz. Takiej jej Szczęsny jeszcze nigdy nie widział. Zrozumiał, jak bardzo cierpi. Zrozumiał, że nawet teraz, gdy pozostał sam na placu boju, wciąż jest bez szans. Może bardziej nawet niż wtedy, gdy Zajezierski żył jeszcze. Odkrył wreszcie, choć już było za późno, straszliwy błąd swego rozumowania: nikogo nie uratował, a zgubił siebie, tego człowieka i ukochaną kobietę. Jest zabójcą. Będzie potępiony. Tymczasem goście Radziewiczów w ciszy zasiedli nad herbatą, jakby oczekiwali, że doktor Markowicz, który wciąż czuwał przy rannym, zejdzie do salonu z jakąś pokrzepiającą wieścią. Niektórzy nasłuchiwali, czy we drzwiach nie pojawi się

gajowy Mokrzyk, prowadząc podejrzanego z narzędziem zbrodni w dłoni. Ale obie z tych spraw musiały poczekać. Nawet jeśli ramię hrabiego zacznie się szybko goić, miną tygodnie, nim stwierdzenie, że Tomaszowi Zajezierskiemu nic już nie grozi, będzie uzasadnione. Natomiast poszukiwanie sprawcy, nawet uwieńczone sukcesem, na pewno nie znalazłoby finału przy gościach. Radziewiczowie zbyt dbali o swoją pozycję, by rzeczy niegodne roztrząsać w obecności obcych. 272 Stefan Mokrzyk miał już zresztą trop prowadzący ku przestępcy. Należało jeszcze podejrzanego odnaleźć i wymusić nań przyznanie się do winy. Witold Radziewicz dał Mokrzykowi do pomocy trzech najsilniejszych fornali i wysłał do wsi, by zrobili, co trzeba. Przed odjazdem gajowy prosił o krótką rozmowę z Barbarą Zajezierską. Hrabina niechętnie odeszła od syna. Wciąż trzymając w dłoni różaniec, w pełnym skupienia milczeniu wysłuchała go, kiwając kilkakrotnie głową i wypowiadając jedno jedyne, acz brzemienne w skutki zdanie: - Tak, to możliwe. Mężczyźni udali się prosto do Zajezierzyc. Nie mając dowodu w postaci broni, z której oddano strzał, poruszali się trochę po omacku. Mokrzyk co prawda przepytał ludzi i motyw niedoszłego mordercy wydawał mu się prawdopodobny, a nawet oczywisty. Barbara Zajezierska potwierdziła zemstę jako powód nieudanego zamachu, gajowy uważał jednak, że dopiero bezpośrednia konfrontacja z przestępcą i spojrzenie mu w oczy pozwolą ostatecznie zawyrokować w tej sprawie. Gdy godzinę później zapukali do drzwi chałupy, nikt im nie odpowiedział. Nie widać było żadnego ruchu w obejściu i tylko psy zajadle szarpały łańcuchy przy rozwalających się budach. Gajowy rozejrzał się szybko i rozstawił ludzi na czatach. Ukryci w pobliżu obejścia, czekali. Niebawem psy umilkły i słychać było tylko zawodzenie wiatru. Niedługo potem usłyszeli dźwięki, które żadnego myśliwego nie pozostawiłyby obojętnym: od pozastodola ktoś nadchodził. Szedł ostrożnie, zupełnie jak ktoś, kto chce się

przemknąć niezauważony - stąpał delikatnie, by żadna przypadkowo nadepnięta gałązka nie trzasnęła pod 273 trzewikiem. Psy nie zareagowały, więc był to gospodarz lub swojak. Mokrzyk w napięciu czekał, aż zbliżająca się postać wyjdzie z cienia i w skąpym świetle księżyca przedzierającego się raz po raz zza chmur pokaże swą twarz. W tej chwili jeden z psów, pochwyciwszy płynący z wiatrem zapach obcych, znów się rozszczekał. Skradająca się postać natychmiast dała nura w ciemność. - Za nim! - krzyknął gajowy do pomocników i rzucił się w pogoń. Uciekinier biegł wygonem, potykając się i klucząc, wreszcie wyskoczył na drogę. Mokrzyk dopadł go, gdy ten, zahaczywszy o coś nogą, upadł. Zajadłość w oczach i przerażenie, że tajemnica została odkryta, nie pozostawiały wątpliwości: śledztwo doprowadziło gajowego do sprawcy. Nie potrafiąc powstrzymać nerwów na wodzy, mężczyźni zaczęli okładać pięściami kulącego się pod ich uderzeniami zbiega. - Co wy? Za co? - mężczyzna bełkotał nieskładnie, wypluwając przez zęby ślinę zmieszaną z krwią z rozciętej wargi. - Już ty wiesz dobrze, za co! - darli się jeden przez drugiego, zaślepieni zwycięstwem, bijąc i kopiąc leżącego, który osłaniał niezdarnie głowę przed ciężkimi butami napastników. I byliby go pewnie w szale zatłukli na śmierć, gdyby nie nagły ratunek. Młody człowiek idący drogą ocenił pobieżnie sytuację i nie licząc się z niebezpieczeństwem, zaczął odciągać napastników. - Coście, ludzie! Przestańcie! - Z Bogiem, człowieku! - krzyczał rozjuszony gajowy. - Zabijecie go! - Nie twoja rzecz!

Nagle znów wyszedł księżyc i Mokrzyk poznał Szczęsnego. - A idźże do diabła i zostaw nas! - warknął. - Panie gajowy, to się nie godzi! On jeden, a was czterech! - Jeden, ale starczy za trzech takich jak ty! Morderca! - krzyknął gajowy i splunął pod nogi leżącego. Usłyszawszy słowo „morderca", Szczęsny zdrętwiał. Zrozumiał, że jego czas właśnie nadszedł. - Ja jestem mordercą - powiedział cicho i spuścił głowę, jakby teraz on oczekiwał ciosu. - Nie ty, tylko Bartek! Chciał zabić hrabiego! Szczęsny nie pojął znaczenia tych słów. Straszny widok z polowania znów wrócił mu przed oczy. Robił pośpieszny rachunek sumienia, bo wiedział, że zaraz zapłaci za swój zbrodniczy czyn. - Chciałem i zabiłem! - rzekł ponuro, patrząc w ziemię. - Kto? Ty? - dopytywał się nic nierozumiejący gajowy. - Bredzisz. Czym? Szczęsny westchnął ciężko, rozpiął kożuch i podał mu broń. - Tym. Gajowy wziął strzelbę do rąk i powąchał wylot lufy. - Z tego obrzyna nikt nie strzelał. Zdumienie, jakie zagościło w oczach Szczęsnego, zdawało się nie mieć granic. - Ja strzelałem. - Bajki. - Widzicie? To nie ja! - krzyknął Bartek Kapusta, chwyciwszy się szansy nieoczekiwanego ratunku.

- A jakżeś to zrobił bronią, która nie wystrzeliła, co? -Mokrzyk wypytywał Szczęsnego, zupełnie nie rozumiejąc. 274 275 - Przecież słyszałem huk i widziałem hrabiego, jak... - mówił Szczęsny z naiwnością dziecka, które wierzy, że jego marzenie się spełni. - Tylko że zza twoich pleców wystrzeliła! A reszta się zgadza. Szczęsny wciąż nie mógł pojąć tego, co zaszło. Przekonany o swej winie, która wynikała z powziętego wcześniej zamiaru i wielkiego pragnienia usunięcia Tomasza Zaje-zierskiego z życia Marianny, a tym samym uratowania jej przed kompromitacją, nieszczęściem i hańbą, gotów był ponieść konsekwencje czynu, którego nie popełnił. Przygotowany na najgorsze, stał teraz zaskoczony, zmieszany, nieświadom, co się właściwie stało. - Ale on... To znaczy hrabia... On nie...? - Żyje, Bogu dzięki. Szczęsny poczuł, że nogi odmawiają mu posłuszeństwa. Zachwiał się, oparł o płot i pocierając czoło dłonią, próbował odnaleźć się w sytuacji. - Żyje... - powiedział sam do siebie. - Żyje... Rzeczywiście, hrabia żył. Co prawda bredził w malignie, rzucając głową na prawo i lewo i wzywając matkę, która siedziała u wezgłowia, zmieniała mu kompresy i modliła się żarliwie do Przenajświętszej Panienki, ale jego życiu nic nie zagrażało. Bartek Kapusta był w dużo gorszym stanie. Pozostawiony przez napastników na środku drogi ze złamanym nosem, rozciętą wargą i obrażeniami wewnętrznymi, które uniemożliwiały mu stanięcie na nogach, czołgał się niezdarnie w kierunku domu. Omdlewał raz po raz, by ocknąwszy się, zrozumieć, że ratunek nie nadejdzie. Zbierał więc osłabłe siły na kolejny metr, dwa, żałując, iż nie pozwolił się pobić we własnej zagrodzie, i złorzecząc okrutnemu Bogu, który niezmiennie staje po stronie bogatych. Szczęsny szedł przed siebie i modlił się o śmierć. Łatwiej byłoby żyć, a nawet

umrzeć z piętnem mordercy niż głupca. Nie rozumiał, co się właściwie stało. Przecież chciał zabić Zajezierskiego, bardzo chciał. Przecież miał broń. Wszystko odbyło się zgodnie z planem. Dlaczego więc Mokrzyk zabójcą nazwał Bartka, a jego samego wyśmiał? Dlaczego tamtego zbili, a jego puścili wolno? Uszedłszy spory kawał drogi, Szczęsny nagle zawrócił, przyśpieszył kroku, aż wreszcie zaczął biec. Noc była widna. Z daleka zobaczył na drodze jakiś ciemny kształt. Początkowo myślał, że to pies, jednak gdy się zbliżył, przekonał się, że to Bartek leży bez życia, a z ust płynie mu strużka krwi. - Ludzie! - zawołał Szczęsny, ale nikt mu nie odpowiedział. Nie znał Bartka, nie miał pojęcia, gdzie stoi jego chałupa. Podbiegł do najbliższej i z całej siły zaczął walić w drzwi. Po dłuższej chwili otworzyła mu zaspana kobiecina. - Tam, na drodze, człowiek umiera! - krzyknął. - I co ja ci poradzę, dziecko? - odrzekła skrzekliwym głosem i chciała zamknąć, bo wiało z dworu. - Bartek, znacie Bartka? - Ten łobuz?! A niech zdechnie gdzie pod płotem. Nikt po nim płakał nie będzie. - Miejcie litość, toć człowiek. Trzeba ratować! Gdzie on mieszka? - A tam, tam! - Machnęła dłonią w powietrzu i zamknęła drzwi. 276 277 Szczęsny wziął na plecy nieprzytomnego Bartka i niczym wór kartofli taszczył go ku wskazanej przez kobietę chałupie. Furtka była uchylona, posadził go ostrożnie na ziemi i bezskutecznie próbował otworzyć drzwi. W środku panowała ciemność, ale gdy kilkakrotnie uderzył pięścią i krzyknął, prosząc o ratunek, usłyszał, że ktoś się zbliża, szurając nogami, potem skrzypnął skobel i drzwi się otworzyły. Osoba, która za nimi stała, przedstawiała osobliwy widok: była to młoda kobieta o długich, skołtunionych włosach, w oczach miała strach, a z jej ust wykrzywionych w nienaturalnym uśmiechu sączyła się ślina. Stała boso, ubrana w cienką koszulę, która opinała wydęty brzuch ciężarnej, i patrzyła tępym wzrokiem.

- Tu mieszka Bartek? - Aaa, aaa... - powiedziała i weszła do środka. Szczęsny podniósł Bartka, wciągnął do chałupy i położył ostrożnie pod ścianą na stercie słomy przykrytej jakąś derką. Kobieta zdążyła już się wgramolić na piec. Zawinięta w kożuch, bełkotała coś niezrozumiale. 1995 Po pamiętnej niedzielnej mszy w farze u Celiny Hryć zaroiło się od gości. Przychodzili spontanicznie, z kwiatami i dobrym słowem, chcąc podziękować jej za to, co dla nich zrobiła, a wielu ludzi miało jej dużo do zawdzięczenia. Aż dziw, że teraz, w obliczu śmierci, kiedy już nie zdoła ich wspierać, chcieli wyrazić swą wdzięczność. Gdyby mogła mówić, pewnie powiedziałaby, że jest zdumiona i zażenowana, bo przecież nie robiła niczego wielkiego, zawsze była spontaniczna i pomagała nie dla podziękowań, ale dlatego, że tak było trzeba. Iga bywała świadkiem tych wizyt i czuła się dumna, że jej babka była kimś ważnym dla tylu ludzi. Zastanawiało ją, czy ona sama kiedykolwiek zdoła wesprzeć tak wielu, zwłaszcza że czasy, kiedy proszono o kromkę chleba, starą odzież czy zatrudnienie do sprzątania podwórka i zakładu, dawno się skończyły. „Jakie czasy, tacy żebracy" - zwykł był mówić Waldemar Hryć, bo jeśli do niego ktoś przychodził z prośbą, to przede wszystkim potrzebował pieniędzy. Dużych pieniędzy lub protekcji, często tak wysoko, że Hryć, choć był radnym gminnym, nie umiałby pomóc. Zresztą ludzie się zmienili, bardzo zhardzieli, wszystko chcieliby dostać na tacy, są leniwi i wciąż wysuwają roszczenia. Kiedyś tak 279 nie było. Może dlatego, że ogólnie znacznie gorzej im się żyło, wystarczało, że mieli co do garnka wrzucić, i już czuli się zadowoleni. A teraz co? Ma taki jeden z drugim dom urządzony, samochód, nawet trochę oszczędności w banku, a ciągle mu źle. Szacunku dla pracy nie uświadczysz, bo nie o to chodzi, żeby się napracować, tylko żeby zakombinować i bez pracy mieć. „Nie chodzi o pracę, tylko o biznes" - powiedział któregoś dnia jeden z jego siostrzeńców i Waldemar Hryć wreszcie zrozumiał sens nowych czasów - ma być

dobrze bez wysiłku. Samo ma przyjść. Nigdy by się nie domyślił, że ktoś może tak rozumować. Rodzice zawsze mu tłumaczyli, że tylko ciężka praca daje prawdziwą satysfakcję. Jedynie gdy się zmęczysz, gdy przezwyciężysz swój brak umiejętności, gdy coś ci przyjdzie z trudem - dopiero wtedy można czuć zadowolenie. Tak jak w sporcie, w którym łatwe zwycięstwo to żaden powód do dumy. Tymczasem codzienność dawała mu aż nadto dowodów, że ludzie chcieli mieć wszystko od razu i bez wysiłku. Widział to u uczniów przyjętych na praktykę. Nie było dla nich nic świętego. Najbardziej skomplikowane receptury chcieli opanować już w pierwszej klasie, bo nie uważali robienia rozczynu z drożdży za zajęcie godne swych kwalifikacji. Wielu z nich zresztą nawet nie lubiło cukierni. Przyszli tu, bo musieli, rodzice im wymyślili taki zawód albo kolega chodził do tej samej szkoły. Hryć tego nie rozumiał. Te dzieciaki nie wrócą tu kiedyś z wdzięcznością. Już dziś nie potrafiły być wdzięczne. Ani skromne. Ani cierpliwe - a cukiernik, który nie ma tych trzech cech, nie będzie dobrym cukiernikiem. Praca nad własnym charakterem ich jednak nie interesowała. Nikt ich nigdy nie uczył skromności, cierpliwości, nikt nie wymagał, by doceniali to, co inni dla nich robią. Naukę i związaną z nią pracę traktowali jako mało istotny dodatek do czasu wolnego. Ilekroć usłyszał ich rozmowy - zawsze dotyczyły czego innego niż praca. Zawód traktowali jak każdy inny, bez należnej mu estymy, bez czci; tak samo odnosili się do starszych i całkiem prawdopodobne było, że kiedy on będzie umierał, nikt nie przyjdzie, by mu podziękować, a jeśli ktoś przyjdzie, to tylko po to, żeby sobie ponarzekać. „Stary już jestem!" - pomyślał i westchnął ciężko. W rzeczywistości nie czuł się staro, przygnębiała go tylko przykra świadomość, że nie rozumie czasów, w których przyszło mu żyć, bo są one tak inne od tych, których wartości zaakceptował. Odejście matki będzie dla niego ostatecznym potwierdzeniem końca pewnej epoki. Na razie jeszcze trwał w swoistym stanie zawieszenia. Niby nic się przez ten miesiąc nie zmieniło, jednak wizyty tak wielu ludzi utwierdzały go w przekonaniu, że ma rację i że są one wyrazem tęsknoty do tamtego świata, który Celina Hryć przez kilka dziesiątków lat uosabiała. I, nie wiadomo dlaczego, przypomniał sobie wtedy wychowawczynię z podstawówki. Nazywała się Anastazja Dąbrowska i uczyła biologii. Ten przedmiot, jak i większość innych, nie był

jego ulubionym. Czy zresztą lubił cokolwiek poza lekcjami gimnastyki i pracą w cukierni? Pewnego razu podczas klasówki przyłapała go na ściąganiu. Oznaczało to dwóję, nauczycielka zaproponowała mu jednak układ: - Postawię ci za tę klasówkę taki stopień, na jaki zasłużyłbyś, gdybyś nie ściągał, zgoda? - zapytała, a on oniemiał. Chciał protestować, powiedzieć, że przecież złamał reguły i jedyne, co powinien dostać, to dwója właśnie. - Stawiam jednak pewien warunek - dodała. - Następną 280 281 klasówkę napiszesz z głowy, nawet jeśli nic nie będziesz umiał, zgoda? Zaręczysz mi to słowem honoru? Mówiła to wszystko jak do dorosłego, a on miał zaledwie dwanaście lat. Oczywiście zgodził się, nie miał przecież wyjścia, ale też przez myśl mu nie przeszło, by złamać dane słowo, i kiedy nauczycielka zapowiedziała kolejną klasówkę, uczył się niemal przez całą noc, bo chciał dostać dobry stopień i zatrzeć tamto złe wrażenie. Pani oceniła go na czwórkę. Prawie całą drogę do domu uszczęśliwiony tym faktem Waldek przebiegł z wysoko podniesioną ręką. Niczym zwycięski sztandar niósł kartkę z uczciwie zapracowaną czwórką. Chciało mu się krzyczeć z radości i powiedzieć wszystkim napotkanym po drodze znajomym, co się wydarzyło. Kiedy nauczycielka zapytała go kilka dni później, która z ocen jest dla niego więcej warta odpowiedział bez wahania. Oba stopnie (za ściąganie też dostał czwórkę) zapamiętał na całe życie. Wiele go to nauczyło. Zrozumiał, gdzie leży źródło satysfakcji i jak bardzo praca potrafi człowieka uskrzydlić. Starał się potem wpajać te zasady swoim uczniom, ale chyba marny był z niego nauczyciel albo świat się tak bardzo zmienił, że u żadnego z nich nie zobaczył tego błysku oczu, tej rozlewającej się po całej twarzy radości, kiedy dokonali rzeczy pozornie przekraczającej ich możliwości. A może po prostu był kiepskim obserwatorem?

Minęła jesień, w połowie listopada spadły pierwsze obfite śniegi. Panny Zajezierskie: najstarsza, siedmioletnia Franciszka, sześcioletnia Waleria i pięcioletnia Regina, przystawiając nosy do pałacowych szyb, patrzyły jak urzeczone na krajobraz za oknem, który nagle całkiem się zmienił: z szaroburego, zasnutego deszczami przeistoczył się w podniośle biały i wesoło skrzący. Budził radosną myśl o roratach, na które będą jeździły z matką paradnymi saniami, trzymając w dłoniach zapalone latarenki i bardzo uważając, by w drodze nie zgasły; o śniadaniach po mszy: gorącej zupie mlecznej i kubku kakao, które w ciepłej kuchni smakują jak nigdy; o świętach wreszcie i całym tym wspaniałym rytuale: prezentach, gościach, gwarze, który z powodu przedłużającej się żałoby po dziadkach i ojcu tak rzadko gościł w ich domu. Pierwszą niespodzianką, jaka je spotkała z okazji Bożego Narodzenia, była zapowiedź postawienia w dużym salonie choinki. Barbara Zajezierska postanowiła bowiem po raz pierwszy zrobić wyłom w rodzinnej tradycji i zamiast podłaźniczki2 ubrać na święta prawdziwą jodłę. Ten 1 W Kościele katolickim msza odprawiana w adwencie o świcie lub wczesnym rankiem. 2 Czubek jodły, świerka lub sosnowa gałąź wieszane pod sufitem jako ozdoba w czasie świąt. 283 zwyczaj, jako niemiecki z ducha, był zaciekle krytykowany przez Konstantego Zajezierskiego i choinka jeszcze nigdy w pałacu nie stanęła. Ale teraz nie było na świecie już nikogo z Zajezierskich i Barbara sama tworzyła tradycję ich domu. Na wieść o tym, że aniołek przyniesie im na święta prawdziwą choinkę, taką, jaką widywały w okolicznych dworach i u dziadków w Bieluniu, wszystkie trzy dziewczynki aż zapiszczały z zachwytu. Od razu też postanowiły wykonać własnoręcznie rozmaite ozdoby: łańcuchy z kolorowego papieru, malowane złotą farbką orzechy, oblepiane solą szyszki, tekturowe postacie aniołków i gwiazdki ze słomki. Piekły też

z kucharką pierniki w różnych kształtach. O szklanych bombkach, jako mało gustownych i niebezpiecznych, musiały na razie zapomnieć. W ich miejsce mogły na choince zawisnąć rajskie jabłuszka ze spiżarni. Jedynie cukierki w kolorowych papierkach i włosy anielskie miano dokupić w Gutowie. Z powodu tych przygotowań podniecenie w pałacu, a zwłaszcza w małym saloniku, w którym dziewczynki urządziły manufakturę ozdób choinkowych, rosło z każdym szybko upływającym dniem grudnia. Czasu było mało, bo z obawy o ich oczy matka nie pozwoliła córkom na pracę przy świetle lamp. Podczas gdy one z pomocą Zuzanny pracowicie kleiły ozdoby, guwernantka Marie Quineau czytała im francuskie baśnie Madame dAulnoy. Jedynym całkowicie obojętnym uczestnikiem przygotowań był Tomaszek, który nie rozumiał jeszcze, co się wokół niego dzieje. On też, jako jedyny, nie napisał listu do aniołka, wyręczyła go w tym najstarsza siostra, siedmioletnia Franciszka. Sama zdecydowała, że marzeniem brata powinna być porcelanowa lalka, jaką kilka tygodni temu widziała na litografii w „Kłosach". Dopisała ją więc do listy życzeń. Wigilia św. Mikołaja była radosnym dniem oczekiwania na pierwsze prezenty. Następnego dnia rano dziewczynki znalazły na poduszkach pozostawione w pośpiechu przez świętego swoje ulubione słodycze: belgijskie czekoladki i śmietankowe karmelki z warszawskiej manufaktury Wedla. Poranek ten rozpoczynał również poszukiwanie po całym domu choćby jednego zgubionego przypadkiem anielskiego włosa, widomego znaku, że aniołek już przybył i obserwuje, czy dzieci dobrze się zachowują, co niewątpliwie będzie miało wpływ na otrzymane przez nie świąteczne upominki. Tego dnia dziewczynki miały też tradycyjnie dyspensę od nauki. Biegały więc od rana, piszcząc z podniecenia i zaglądając we wszystkie najbardziej odległe kąty. Matka obserwowała je z dumą i czułością. Barbarze Zajezierskiej również udzieliła się przedświąteczna atmosfera. Udało jej się nawet znaleźć w małym saloniku na

podłodze jeden anielski włos, co dla dziewczynek było niemal takim samym dowodem na istnienie aniołów, jak gdyby je ujrzały na własne oczy. W drugą niedzielę adwentu wczesnym popołudniem spodziewano się w pałacu wizyty stryja Władysława. Dziewczynki czekały na prezenty, ich matka na złe wieści z sądu. Kiedy tylko znajdowała się w pobliżu okna, popatrywała na podjazd, powtarzając w duchu modlitwę do anioła stróża. Prosiła o spokój, cokolwiek miałoby go przynieść. Wreszcie zauważyła, że ktoś się zbliża. Jechał od bramy nienaturalnie szybko, woźnica wciąż zacinał konie, choć przecież był już prawie na miejscu. Nagle zrobił się tumult przy drzwiach i zaniepokojona hrabina zeszła do sieni. Stojąc w progu, zauważyła, że stryj Władysław sie-284 285 dzi w sankach dziwnie przechylony na bok, a po twarzy sączy mu się strużka krwi. - Wypadek... Na brodzie... - usłyszała. Poczuła, jak krew odpływa jej od serca. Natychmiast przypomniała sobie przepowiednię Zuzanny. „Bród na Rudawce. Krew Zajezierskich. Pogrzeb" - te kilka słów powtarzała w myślach setki razy. Teraz też, mimo że stryj żył jeszcze, wypowiedziała je bezgłośnie. Dziękowała Bogu, że przepowiednia wreszcie się spełniła, uwalniając ją od paraliżującego lęku. I choć nigdy śmierci stryjowi nie życzyła, nie ukrywała przed sobą, że przyjęłaby z ulgą taki wyrok niebios, gdyby miał on być ceną za życie jej dzieci. Tymczasem dni mijały, a Władysław Zajezierski żył i stawał się coraz bardziej nieznośny. Nie wstając z łóżka, wciąż domagał się towarzystwa, które jako choremu i gościowi w rzeczy samej mu się należało. Zbliżały się jednak święta i Barbara miała wciąż coś do zrobienia. Doglądała przygotowań, jeździła po sprawunki (teraz nie obawiając się już zabrać ze sobą którejś z dziewczynek, by jej sprawić przyjemność), w dodatku dzieci, jak zwykle zimą, zaczęły chorować. Dzień był zawsze zbyt krótki, by ze wszystkim zdążyć, a dzwonek w pokoju gościnnym rozbrzmiewał tak często! Stryj nie kontentował się przybyciem służącej czy lokaja. Zawsze chciał widzieć samą Barbarę i kiedy ta nie przychodziła, głośno się skarżył, że jest zaniedbywany.

Gdy wreszcie znalazła moment, by mu towarzyszyć, wypić z nim herbatę lub poczytać kartki świąteczne, które przyszły z pocztą, uważnie przypatrywała się bandażowi starannie zawiniętemu wokół czoła, pod którym, jak upewniał ją lokaj, nie pozostał już nawet ślad po rozcięciu. Stryj jednak, pomimo zaaplikowanej mu intensywnej kuracji rosołowej, wciąż uskarżał się na zawroty głowy i bóle, aż któregoś dnia oznajmił wręcz, że chyba zostanie w Za-jezierzycach na święta. Udając radośnie zdumioną, choć przecież nie mógł mieć wątpliwości co do jej prawdziwych uczuć, Barbara Zajezierska szukała jakiegoś ratunku. Zdecydowała zaprosić na Boże Narodzenie swoich rodziców. Jednak jej list dotarł do Bielunia spóźniony, Sokołowscy sami zaprosili już gości. Napisała też do córki stryja Władysława, Haliny Pudłowskiej. Przedstawiając nie do końca prawdziwy stan rzeczy, kładła nacisk na kojący wpływ, jaki kontakt z wnukami miałby zapewne na jego zdrowie. Ale Halina Pudłowska nie odpowiedziała. Zastanawiający brak troski o własnego ojca dawał się wytłumaczyć tylko tym, że być może była wprowadzona w knutą przez niego intrygę? „Co w takim razie z wypadkiem? Czy rzeczywiście miał miejsce? Woźnica zaklinał się, że tak! Zjeżdżając ku rzece, zahaczył podobno jedną z płóz o kamień, sanie się wywróciły i Władysław Zajezierski uderzył głową w zlodowaciały śnieg, rozcinając sobie skórę na skroni. Trudno wymyślić coś takiego, chyba że zranienie miało miejsce wcześniej lub że go w ogóle nie było. A krew? Przed świętami o krew nietrudno, świńska czy cielęca leje się strumieniami, można ją też długo przechowywać w lodowni" - myślała hrabina, utwierdzając się ostatecznie w przypuszczeniu, że stryj z pewnością wszystko precyzyjnie zaplanował. Zuzanna była tego niemal pewna. Kiedy tylko spojrzała na figurkę i zobaczyła wyrzeźbioną przez czas rysę na głowie, wiedziała, co się święci. Teraz, gdy prace polowe ustały, starszy pan mógł wyjechać ze Świątnicy i zapewne przypuści kolejny

atak na hrabinę i Zajezierzyce. Gdyby 286 287 udało mu się pozyskać jej względy, mógłby też jeszcze zostać ojcem lub usynowić Tomaszka, wielka pokusa dla kogoś, kto sam syna nie spłodził. I kiedy Władysław Zajezierski, mężczyzna nawykły do działania, cierpiał męki, leżąc całymi dniami w pokoju gościnnym, obydwie kobiety pośród codziennej przedświątecznej krzątaniny próbowały przeniknąć jego zamiary. Mniej więcej wtedy - po latach Zuzannie trudno było ustalić dokładną datę - ale chyba już w adwencie najstarsza córka hrabiny, Frania, zaczęła zachowywać się jakoś szczególnie. Idąc, nagle się zatrzymywała, jakby wrastała w podłogę, i choć oczy pozostawały otwarte, gościła w nich pustka. Dziewczynka nie słyszała, co do niej mówiono, nie odpowiadała na pytania. Rysy jej twarzy twardniały, niczym wyryte w kamieniu. Początkowo Barbara Zajezierska sądziła, że to jakaś osobliwa zabawa, że córka zamiera bez ruchu, by rozbawić siostry, udaje tylko, że nie słyszy. Upominała ją za to surowo, gdy stan małej wracał do normy, zresztą chyba bez potrzeby, bo Frania zupełnie nie zdawała sobie sprawy z tego, co zaszło. Miała oczy pełne łez, opowiadała o widzianych przed chwilą zjawach i duchach, co jeszcze bardziej wyprowadzało z równowagi matkę, przekonaną, że dziecko zmyśla, i złą na córkę za ten dowód niesubordynacji. A Frania, płacząc, zaklinała się na wszystkie świętości, że to, co mówi, jest najszczerszą prawdą. Pytana, dlaczego nie odpowiada, kiedy się do niej zwracają, otwierała ze zdumienia oczy. Frania była bardzo dobrze ułożonym dzieckiem i te brewerie nie mieściły się hrabinie w głowie. Myślała nawet, czy przypadkiem nie ukarać córki przykładnie, pozbawiając ją świątecznego upominku (Frania pod choinkę 288 wymarzyła sobie lalkę z porcelanową twarzą i włosami, które można czesać). Brak jakiegokolwiek prezentu pod choinką, podczas gdy siostry bawiłyby się swoimi

zabawkami, byłby dla niej zapewne bolesną karą i dobrą nauczką na przyszłość. Zadziwiające jednak było to, że Frania nigdy wcześniej nie odważyła się zrobić po raz drugi czegoś, za co już wcześniej była skarcona, natomiast napady bezruchu powtarzały się, a ich częstotliwość nawet rosła! Wreszcie, po rozmowie z zawsze pomocnym Strużył-łą, hrabina postanowiła nie karać dziewczynki, poczekać, aż jej samej się znudzi ta nieodpowiedzialna zabawa, by wydając zakaz, który wciąż jest łamany, nie narażać się niepotrzebnie na utratę autorytetu. Ale momenty przypominające sen na jawie wciąż się powtarzały. Domownicy zaczęli się do nich przyzwyczajać, Barbara Zajezierska pomyślała nawet przelotnie, że może trzeba by po świętach pojechać z dzieckiem do lekarza do Płocka. Wciąż jednak miała nadzieję, że ten osobliwy stan minie, skończy się, jak zaczął, i nagle pewnego dnia Frania będzie znów tą samą wesołą, grzeczną i rezolutną dziewczynką. Nie ustrzegła się też oczywiście lęków: wszak Henryk, ojciec dziecka, kilka ostatnich lat życia spędził w dobrowolnym odosobnieniu, podczas którego sukcesywnie oddalał się od rzeczywistości, pogrążając się już za życia w świecie dostępnym tylko jego zmysłom. Tymczasem, zajęta przygotowaniami do świąt i opieką nad stryjem Władysławem, nie roztrząsała szczegółowo sprawy, której nie potrafiła ani sama, ani z pomocą kogokolwiek ze służby rozwiązać. Gdyby pozostawała ze stryjem w bliższych stosunkach i opowiedziała mu, co się dzieje z Franią, oraz gdyby ten zechciał uchylić jej rąbka rodzinnej tajemnicy, hrabina dowiedziałaby się być może, iż takie rzeczy już się w rodzinie Zajezierskich zdarzały. 289 Nie chcąc jednak się narażać na połajanki z jego strony, bo odnosiła wrażenie, że nie pochwaliłby jej decyzji, tylko jak to mężczyzna, kazał dziecku wymierzyć surową karę, pewnie nawet rózgi, pominęła tę kwestię milczeniem. Może zresztą dobrze się stało, że nie doszło między nimi do rozmowy na ten temat, bo hrabina zapewne nie chciałaby nieść ciężaru tego wszystkiego, co stryj mógłby jej powiedzieć. Rodzinne tajemnice, których był w tej chwili jedynym depozytariuszem, zawsze napawały ją lękiem i teraz, kiedy wydawało się, że wraz z odejściem teściów i męża będzie mogła

wraz z synem i córkami rozpocząć na nowo budowę tradycji tego domu - on jeden swoim bezpardonowym wkroczeniem mógłby to tak łatwo zepsuć! W przeddzień Wigilii Barbara Zajezierska poprosiła Zuzannę o pomoc w przystrojeniu choinki. Miały to zrobić wieczorem, kiedy dzieci pójdą już spać, by stojące w zamkniętym dużym salonie drzewko stanowiło dla nich jak największą niespodziankę. Choinka była wysoka i ubieranie przeciągnęło się późno w noc. Potem z sypialni hrabiny przyniosły prezenty dla wszystkich domowników. Zapalenie świeczek na drzewku ustawionym w saloniku miało być dla dzieci punktem kulminacyjnym wieczoru. W Wigilię dziewczynki obudziły się bardzo wcześnie i za nic nie chciały pozostać w łóżkach. Były podniecone perspektywą zobaczenia choinki, otrzymania prezentów, uroczystą kolacją, do której, jak rzadko, miały prawo usiąść razem z dorosłymi. Gdy ubrane i uczesane wymamrotały nieskładnie pacierz, pobiegły do kuchni. Żadna nie była głodna, a zwłaszcza nie miały ochoty na śledzie. Wypiły więc po kubku mleka, szybko przełknęły podany przez kucharkę chleb i wróciły do swego pokoju, by tam, pod okiem Marie, wyrecytować raz jeszcze wyuczone specjalnie na Wigilię wierszyki. Później mogły aż do obiadu wyjść na sanki. Marie oczywiście została z książką w domu, a na dwór dziewczynki wyciągnęły Zuzannę. Zabawy na śniegu skróciły im czas oczekiwania. Wróciwszy na obiad, nie krzywiły się nawet i chętnie wypiły żurek oraz zjadły po pierogu z kapustą. Wciąż podniecone czekającymi je atrakcjami, zachowywały się wyjątkowo niesfornie. Kiedy po obiedzie nastąpiła codzienna sjesta, podczas której zazwyczaj przy drugiej lub trzeciej bajce La Fontaine'a młodsze panienki zasypiały, a Frania mogła sobie poczytać, dziś radosne piski niosły się przez pokój opiekunek aż na korytarz. Żadna z dziewczynek nie miała całkowitej pewności, czy była dość grzeczna, by dostać wymarzoną zabawkę. Zwłaszcza Franię trapiło to zmartwienie. Raz po raz wyglądała tęsknie przez okno, mając nadzieję, że uchwyci może moment przejazdu Świętego Mikołaja w paradnych saniach gdzieś w okolicach pałacu. Była gotowa

wybiec choćby i boso i przekonywać świętego, że naprawdę starała się być grzeczna i zupełnie nie rozumie, co takiego się dzieje, że pani matka wciąż jest z niej niekontenta. Po sjeście umyte i odświętnie ubrane dziewczynki tłoczyły się przy oknach, wypatrując pierwszej gwiazdy. Zmierzch, który zimą zapada bardzo wcześnie, tego dnia wyjątkowo zwlekał. Panienki Zajezierskie nudziły się, nie mogąc skupić uwagi na żadnej z zabaw i biegając od okna do okna. Były zbyt małe, by pomagać przy dekoracji stołu, zresztą to mogłoby się nie spodobać stryjowi Władysławowi, który od tygodnia zapowiadał, iż w Wigilię spodziewa się cudu ozdrowienia. I rzeczywiście wstał! Podpierając się laską świętej pamięci Konstantego, swego ojca, oraz asekurowany przez 290 291 lokaja, chwiejnym krokiem osoby, która od tygodni nie poruszała się na własnych nogach, podążył do salonu. Tu usiadł w wielkim fotelu obitym tkaniną z herbem Zaje-zierskich i patrzył krytycznym okiem na ostatnie przygotowania. Nie omieszkał upomnieć służących, by w rogi salonu wstawili snopki zboża, co hrabina już wcześniej wyrugowała z pałacowego obyczaju jako trącące pogaństwem. Cóż jednak było robić? Przyniesiono snopki. Stryj zlustrował naczynia, policzył potrawy, powoli znoszone już do kredensu, na stół oraz stawiane na komodzie. Skrzywił się, słysząc radosne wołanie dziewczynek, że pierwsza gwiazda właśnie rozbłysła. Wtedy Barbara Zajezierska, wziąwszy do ręki srebrny dzwoneczek, dała wszystkim znać, że czas rozpocząć wieczerzę. Do stołu zasiąść mieli: stryj Władysław, Barbara Zajezierska z córkami, Zbigniew Strużyłło, Marie Quineau oraz Zuzanna z Tomaszkiem leżącym obok w kołysce. Gdy wszyscy stanęli już za swoimi krzesłami, Strużyłło przeczytał fragment Ewangelii według świętego Łukasza, mówiący o narodzinach Chrystusa. Później podzielono się opłatkiem, składając sobie życzenia, i wszyscy usiedli na swoich

miejscach. Dorośli spożywali kolejne porcje, niespiesznie rozmawiając. Zwłaszcza stryj za wszelką cenę starał się zatrzeć złe wrażenie, jakie pozostawił po swych niechlubnych umizgach do Barbary, czego prawdopodobnie był zresztą świadom. Musiał doświadczać delikatnych afrontów od służby, która teraz nie spełniała jego życzeń tak prędko jak jeszcze kilka miesięcy temu. Hrabina była grzeczna, lecz chłodna. Umysł zaprzątały jej starania o to, by kolacja wypadła jak najokazalej, jak najpiękniej, jak najbardziej uroczyście. Prawdziwą jej troską był jednak lęk, aby nagle nie wyszła na jaw dziwna zabawa Frani, której nikt wciąż nie potrafił zapobiec i która rozpoczynała się w najmniej oczekiwanych momentach. Stryj być może zresztą został już o niej powiadomiony przez kogoś ze służby. Barbara Zajezierska nie wątpiła, że któraś z pokojówek donosi mu o wszystkich istotnych sprawach dziejących się w pałacu, gdyż raz czy dwa zająknął się na temat rzeczy, o których nie powinien był wiedzieć. Ale teraz milczał taktownie, chociaż Frania co najmniej dwa razy podczas kolacji zastygła w bezruchu. Wyglądało to co prawda dość niewinnie, jakby się zamyśliła, oczekując na prezenty. Jej oczy nie zaszkliły się przerażeniem, usta nie zamarły w niemym okrzyku i być może nawet nikt poza matką tego nie zauważył. Ona jednak widziała. Serce hrabiny stanęło na moment, ale ona sama nie dała niczego po sobie poznać. Już zresztą podawano ciasta i wety, za chwilę goście mieli przejść do salonu, by śpiewać kolędy, wysłuchać wierszyków recytowanych przez dziewczynki i obejrzeć prezenty. Czekano tylko na dzwonek, którym Święty Mikołaj miał obwieścić swoje przybycie. W rzeczywistości to lokaj Leon Kurzępa informował, że światła na choince już płoną, a on w stroju Mikołaja gotów jest do rozmów z dziewczynkami. Odegrał zresztą swoją rolę perfekcyjnie: panienki truchlały, odpowiadając na jego dociekliwe pytania, stremowane dostojeństwem szat, brodą i wielką mirtą oraz olbrzymim pastorałem. Zatrwożone, nie śmiały nawet rozpakować przy świętym swoich prezentów, wygłaszały recytacje, myląc się raz po raz i chlipiąc z przejęcia. Barbara Zajezierska patrzyła na córki z miłością. Chciałaby zatrzymać w pamięci tę chwilę radosnego świętowania, obraz ich zaczerwienionych z emocji twarzyczek, drżących dłoni, rozwijających pudełka z zabawkami, westchnień szczęścia na widok upragnionych lalek i mi-

292 293 siów. Miała bowiem dziwne przeczucie, nic szczególnie wyraźnego, jakiś przyczajony, wewnętrzny lęk, że to, co dziś czyni ją szczęśliwą, nie potrwa długo. Była przekonana, że za przyczyną stryja Władysława kruche szczęście rodziny legnie w gruzach. Dlatego jego obecność odczuwała jako szczególnie niemiłą. Stryj jednak zachowywał się poprawnie, nie podnosił żadnej poważnej kwestii ani podczas świąt, ani po ich zakończeniu. Któregoś dnia przy śniadaniu ucałował ją w rękę z nieco smutnym wyrazem w oczach, co zaskoczyło Barbarę do tego stopnia, że przez chwilę nawet zrobiło się jej go żal. Potem jednak pomyślała, że najpewniej szykuje kolejną intrygę, i znów postanowiła mieć się na baczności. Ale on niczego nie przedsiębrał. Żył życiem domownika, nie wspominając ani słowem o wyjeździe, jakby poczuł się w Zajezierzycach jak u siebie w domu, bez tego wielkopańskiego tonu, bez maniakalnego kontrolowania wszystkich i wszystkiego, był niczym gość, który się zasiedział. Po święcie Trzech Króli zaczęło się w pałacu dziać coś osobliwego. Zuzanna odczuwała to jako chłód, który płynął tuż nad podłogą. Nie było to zwykłe zimno, jakie ciągnęło nieraz, gdy nad rankiem wygasły już piece. Ten chłód wywoływał w niej lęk, mroził do szpiku kości, zatrzymywał serce, dławił w gardle. Budziła się w środku nocy i nasłuchiwała, czekając na kolejne znaki. Była przekonana, że coś się wkrótce stanie, coś złego, strasznego, coś, co zmieni na długo spokojne życie mieszkańców pałacu. Po kilku dniach niezrozumiałego chłodu, którego nikt poza nią nie zauważył, Zuzanna zobaczyła błękitną światłość, wypływającą z dziecięcego pokoju przez wąską szparę między drzwiami a podłogą. Zerwała się i walcząc z obezwładniającym strachem, otworzyła, by sprawdzić, co tam się dzieje. Nim jednak dopadła klamki, światło się rozpłynęło. Widziała je jeszcze kilkakrotnie, zawsze tuż przed zaśnięciem, i nigdy nie udało jej się ustalić jego pochodzenia. Aż wreszcie któregoś wieczoru

przypadkiem zobaczyła wszystkie trzy dziewczynki na tle ciemnego korytarza. Nad głową Frani unosiła się dziwna, ledwie widoczna błękitna poświata. Zuzanna nigdy wcześniej nie miała do czynienia z takim zjawiskiem, jednak przeraźliwy lęk, jakim ją owo światło napawało, musiał zwiastować nieszczęście. Tymczasem stryj Władysław nie pożegnał się jeszcze z myślą o odzyskaniu Zajezierzyc. Jego taktyka, podpowiedziana mu przez córkę i zięcia, którzy roztaczali już przed sobą perspektywę przejęcia doskonale prosperującej Świątnicy, była prosta: wrosnąć w krajobraz, być pod ręką, wydawać się niezbędnym. Uważali bowiem, że po upływie czasu żałoby hrabina niewątpliwie zacznie rozglądać się za kandydatem na męża. Bali się tego jak ognia i dlatego postanowili uprzedzić fakty. Zuzanna zrozumiała to wreszcie któregoś dnia, przyglądając się figurce z ciasta. Zagrożenie, które dało się odczytać z rys i pęknięć, było znacznie mniejsze od nieznanych ciemnych mocy, które zagnieździły się w pałacu. Spajał je jednak jakiś szczególny związek, coś łączyło stryja z chłodem, który spływał z całego domu ku dziecięcemu pokojowi. 294 1995 Wieczorem Iga z kubkiem herbaty usiadła przy biurku. Napisała list do Brownów, ponieważ zapomnieli zrobić ksero przedwojennych zdjęć cukierni, na których jej bardzo zależało. Chciała powiesić je na ścianie obok tych, które dokumentowały powojenną historię Amora. Kiedy już uporała się z listem, odruchowo sięgnęła po kolejny, przyniesiony ze sklepu numer „Obserwatora Gutowskiego". Było to prywatne przedsięwzięcie kilkorga zapaleńców, mniej więcej jej rówieśników. Udało im się zorganizować wokół gazety sporą grupę ludzi, którzy tworzyli realną społeczność, którzy lubili miasto i którym na nim zależało. Iga również uczestniczyła w wielu lokalnych inicjatywach, przede wszystkim

ekologicznych. Zabiegała o utworzenie regularnej linii autobusowej wokół jeziora Nyć, podpisała się też pod petycją w sprawie tak zwanego lasku, czyli małego, niemal dzikiego parku na Zarzeczu, gdzie mieszkańcy nie mieli zbyt wiele zieleni. To dzięki inicjatywie „Obserwatora" miasto rewitalizowało to miejsce i znajduje się tam w tej chwili prawdziwy, choć niewielki park. W gazecie było wszystko, co miało związek z Guto-wem, również stare zdjęcia i teksty, jednak nigdy żaden z nich nie dotyczył cukierni Pod Amorem ani dziejów gutowskich Żydów. Iga napisała do redakcji list otwarty 296 z prośbą do czytelników o wszelkiego rodzaju materiały, które pomogłyby taką historię stworzyć. Teraz zwłaszcza, po odkryciu mumii, zainteresowanie dziejami miasta i jego mieszkańców powinno być większe niż zwykle. Prosiła też, by redakcja umieściła załączone ksero zdjęcia i pytanie, czy ktokolwiek poznaje kieszonkę bluzki z inicjałem. Nie napisała, do czego jest jej to potrzebne, i niczego nie zasugerowała. Gutowo nie miało swojego muzeum. Trochę pamiątek przechowywało Towarzystwo Miłośników Ziemi Gutowskiej i tam również Iga zamierzała się w wolnej chwili wybrać. Wszelkie cenniejsze znaleziska wyjeżdżały z Guto-wa do Płocka pod pretekstem, że tu nie ma ich gdzie eksponować, co było oczywiście prawdą, podobnie jak to, że Gutowa długo, a może nigdy nie będzie stać na muzeum z prawdziwego zdarzenia. Czy zresztą było ono potrzebne? Kiedy o tym rozmawiała z Rafałem, po prostu ją wyśmiał. Powiedział, że dla jednej mumii, nawet ze średniowiecznym pierścieniem, nie ma sensu tworzyć muzeum. W duchu przyznawała mu rację, ale kiedy przy okazji załatwiania firmowych spraw w Płocku weszła na chwilę do Muzeum Regionalnego, zdziwiła ją wielka liczba eksponatów z okolic Gutowa. Tu też jednak sale świeciły pustkami. Czyżby nikogo to wszystko nie interesowało? Przy najbliższej okazji postanowiła o tym porozmawiać z Igorem Wolskim. Rafał nigdy nie był u Hryciów w ich mieszkaniu nad cukiernią, ale i tak podejrzewał, że ojciec Igi go

nie lubi. Właściwie nie zależało mu na tym, poza tą historią z pierścieniem nic go z dziewczyną nie łączyło, jednak trochę się irytował, kiedy przy rzadkich spotkaniach na tarasie 297 przed sklepem wymieniał z ojcem Igi jedynie chłodne skinięcie głową. Tymczasem wobec innych klientów Hryć był uprzedzająco grzeczny, wręcz wylewny. Inni ludzie z grupy od razu to spostrzegli i zaczęli robić sobie niewybredne żarty. Potrzebne mu to było! „Czy facet nie rozumie, że jego córeczka to nie jest jakaś Claudia Schiffer, dla której można od pierwszego wejrzenia stracić rozum? To tylko studentka z Gutowa, może i ładna, może i inteligentna, ale od takich jak ona Warszawa pęka w szwach! Nie trzeba zakopywać się na jakimś zadupiu, żeby kogoś takiego znaleźć" - myślał zniechęcony i natychmiast mu się odechciewało dalszego wkręcania w sprawę. Zaczął unikać Igi, na jej pytania, czy ma wolny czas, odpowiadał zdawkowo, tłumacząc się jakimiś zajęciami lub wyjazdem do stolicy nawet wtedy, gdy nie miał tego w planach. Wreszcie przyłapała go na kłamstwie. Kiedy stanęli oko w oko przed kasami kina sezonowego, w którego repertuarze były tego lata komedie Billy'ego Wildera, nie wiedziała, jak ma się zachować. Sprawiać wrażenie, że te wykręty kompletnie jej nie obeszły? Zbagatelizować sprawę? Powiedzieć mu coś do słuchu, ale tak, żeby na długo popamiętał? Jednego już zrobić nie mogła: udać, że go nie zauważyła, skoro w kolejce dzieliły ich zaledwie trzy osoby. - Pół żartem, pół serio mówiąc: jesteś kłamczuch! - zaryzykowała. Rafał dał pieniądze na bilet koledze, a sam, wziąwszy ją za łokieć, odszedł na bok. - Zostaw mnie, słyszysz?! - syknęła.

- Nie rób scen! - warknął nieprzyjemnie i już go miała dosyć. - Nie to, żeby mi jakoś strasznie zależało na spotkaniu z tobą, ale dlaczego skłamałeś? - zapytała, starając się nie pokazać, jak bardzo ją to zabolało, zwłaszcza po przejściach z Łukaszem. - Głupio wyszło, przepraszam, ale to przez twojego starego. Patrzy na mnie, jakbym był złym wilkiem, który ma pożreć Czerwonego Kapturka. - Mój tata?! Nie zmyślaj! Zresztą nie masz przecież wobec mnie żadnych zobowiązań. Nie musimy spędzać każdego wieczoru razem. Szkoda, że nie powiedziałeś wprost. - Dziewczyny takich rzeczy nie rozumieją. - Wzruszył ramionami i jeszcze bardziej ją zirytował. - Ja bym zrozumiała. - Akurat. - Zresztą nie jestem twoją dziewczyną. -Ale jesteś dziewczyną, to wystarczy. Wszystkie sobie rościcie pretensje, wciąż chciałybyście trzymać nas na smyczy - powiedział z wyrzutem. - Dobra. - Iga machnęła ręką. - Nie było tego spotkania, możesz zdjąć kolczatkę z szyi, pa! - dorzuciła jeszcze, ruszając w stronę kasy i myśląc, że już nigdy nie zrozumie facetów. Ostatecznie nie kupiła biletu. Zresztą film miała i tak na wideo, chodziło raczej o to, by wyrwać się na trochę z domu, poczuć atmosferę życia, beztroski, lata i wakacji. Móc się pośmiać na głos bez wyrzutów sumienia, bo choć Celina Hryć żyła, w domu panował przygnębiający nastrój. Iga kilkakrotnie przyłapała się na myśli, że właściwie czeka na jej odejście i że wtedy wreszcie poczuje ulgę. Nie życzyła babce śmierci, oczywiście, że nie, jednak męczyła 298 299 ją i przygnębiała ciężka atmosfera, ten smutek i oczekiwanie na to, co wszak było nieuchronne. Wsiadła do samochodu i pojechała przed siebie. „Przed siebie" oznaczało zazwyczaj dookoła jeziora. Była to dość długa trasa, niemal czterdziestokilometrowa, nawet jeśli obrało się drogę na

skróty, czyli przez most na Rudawce. Jechała niemal odruchowo, pogrążona w myślach, i prawie nie zauważyła, kiedy znów znalazła się w Gutowie. Ojca w domu nie było, pewnie poszedł dopilnować produkcji albo siedział u babci. Zmęczona położyła się w ubraniu na łóżku i zasnęła. Od czasu, gdy Wanda wstąpiła do klasztoru, Bysławskim przybył jeszcze jeden obowiązek: bardziej niż dotychczas poczuli się zobligowani do wspomagania sióstr kwietanek w ich zbożnym dziele. Dwa tygodnie po wyjeździe Wandy Antonina Bysławska uprosiła męża, by załadowawszy na furę kilka worków zboża, kartofli, marchwi i buraków, wysłać je do Gutowa, a przy okazji dowiedzieć się, jak się ma Wanda. Czy przywykła już do klasztornej codzienności? Czy jej postanowienie służenia Bogu nie osłabło? Tadeusz, dopilnowawszy rozładunku darów, udał się na rozmowę z matką przełożoną. Ku jego uciesze, zdaniem przeoryszy powołanie Wandy było prawdziwe, szczere i nadzwyczaj głębokie, jej modlitwy żarliwe i pełne pasji, a praca na rzecz klasztoru pełna poświęcenia. Choć dumny z córki, z którą nie wolno mu się było do dnia święceń zobaczyć, Tadeusz Bysławski przede wszystkim zdziwił się zmianą, jaka w niej zaszła. Gdy przywoził ją nie tak dawno przecież temu, mógłby przysiąc, że Wanda w klasztorze miejsca nie zagrzeje. Wydawała się nie tylko przerażona i niechętna, ale także zalękniona i wycofana. Wreszcie wydawało mu się wtedy, że oddałaby wszystko, by postanowienie o wdzianiu habitu 301 dało się jeszcze cofnąć! Nie jechali jednak sami, towarzyszył im ksiądz Łubek i nie była to pora na zmianę decyzji. Dziś przejęty troską ojciec gotów był sam to Wandzie zaproponować. Minione miesiące okazały się bowiem dla Bysławskich bardzo trudne. Martwili się losem obydwu starszych córek, zarzucając sobie nie dość starań, jakie włożyli w kwestię zabezpieczenia ich przyszłości. Tymczasem informacje uzyskane od przełożonej kwie-tanek zamiast go ucieszyć zmartwiły. Po nieprzespanej nocy wiózł bowiem do Gutowa silne postanowienie

zabrania Wandy z klasztoru. Nie śmiał oczywiście przypuszczać, że przeorysza mija się z prawdą, twierdząc, iż Wanda odnalazła swą drogę. Zdumiony był raczej obrotem sprawy. Nic dziwnego, znał swą córkę nie od dziś. Kiedy ochłonął po pierwszym szoku i przemyślał sprawę, zrozumiał wreszcie, że Wanda musiała równie mocno jak Kinga, tylko na swój sposób, przeżyć decyzję Tomasza Zajezier-skiego. Może liczyła na jego oświadczyny? Może kochała go skrycie? Decyzja o zamknięciu się w klasztorze mogła być krzykiem rozpaczy udręczonego serca i, by rozwiązać sprawę, zapewne należałoby samą Wandę zapytać o zdanie. Tadeusz Bysławski nie wdałby się jednak w takie rozmowy z córką, nawet gdyby miał ku temu okazję. Oboje z żoną wyznawali bowiem zasadę, że o uczuciach się nie dyskutuje. „Sentymenty", jak je nazywano, były czymś godnym pensjonarek, dorośli ludzie mogli rozmawiać jedynie o powinnościach, emocje należało trzymać na wodzy. Afiszowanie się z nimi i rozprawianie o nich bez potrzeby tępiono u panien zaczytujących się w modnych romansach. Dobre obyczaje nie potrafiły bowiem doszczętnie wyrugować tej naturalnej potrzeby dojrzewających dziewcząt. One pragnęły kochać, wzdychać, umierać z miłości, otrzymywać sentymentalne liściki i w zaciszu swoich buduarów odpowiadać na nie afektowanym tonem. Utożsamiając miłość z przyspieszonym biciem serca na widok ukochanego i gorącymi wyznaniami przelewanymi na uperfumowane liściki, których często nie było jak dostarczyć, oddawały się nieskończonym marzeniom na jawie. Tymczasem Wanda, nawet jeśli kiedyś była właśnie taka i do klasztoru wstępowała z poczuciem, że jej życie oto się skończyło, nie pamiętała już tamtej siebie. Wystarczyły zaledwie dwa tygodnie, by zapomniała niemal wszystko, czym żyła poza tymi murami. Przełożona miała rację: jej twarz była promienna, oczy jasne, głos czysty i dźwięczny. Wciąż uśmiechnięta, modliła się z niespotykaną żarliwością, pracowała z uporem, zachwycała siostry uprzejmością i wdziękiem. Kwietanki

dawno nie miały takiego nabytku. O ileż praca byłaby łatwiejsza, gdyby każda z dziewcząt tak głęboko zawierzała Panu! A dla Wandy każdy dzień był tylko uwerturą nocy. To o nią modliła się gorąco, unikając oskarżycielskiego, stalowoszarego wzroku Matki Boskiej Gutowskiej, na noc czekała, klęcząc podczas kolejnej mszy, to noc sobie wyobrażała, pracując w infirmerii. Paradoksalnie była najszczęśliwszą z sióstr Bysławskich, kochającą gorąco, szaleńczo pożądaną, oddającą się co wieczór namiętności, która co prawda nie licowała z jej obecnym stanem, pozwalała go jednak zaakceptować. Wanda nie znała swojego kochanka. Domyślała się niejasno, że może nim być jedna z sióstr. Przeżyła jednak szok, gdy po pierwszych miłosnych igraszkach, których była przedmiotem, pewnej nocy nieoczekiwanie z ramion jej gościa spadł habit i do łóżka wsunęło się wiotkie kobiece ciało. Dotyk drobnych, nagich piersi przeszył Wandę płomieniem. Pragnienie walczyło w niej ze wstydem, 302 303 a kiedy wreszcie zwyciężyło, los Wandy został przypieczętowany. Tydzień po polowaniu Tomasz Zajezierski, mimo stanowczego sprzeciwu gospodarzy i wbrew woli lekarza, postanowił bezapelacyjnie wracać do domu. Czuł się już dużo lepiej, a tęsknota za Marianną powodowała, że choć na niczym mu w Cieciorce nie zbywało, pragnął się jak najszybciej znaleźć w pałacu. Nie śmiał wypytywać matki, która codziennie przyjeżdżała, by czuwać przy jego łóżku, o to, jak mają się sprawy w czworakach. Zagadnięta raz, odpowiedziała, nie miała jednak żadnych nowych wieści, a i on nie mógł dopytywać się zbyt natarczywie o Mariannę, by nie wzbudzić podejrzeń. Zresztą czasem towarzyszyła im Ada, sama lub z matką, to komplikowało sytuację ponad wszelką miarę i powrót wydał się hrabiemu jedynym wyjściem. Zachowując wszelkie środki ostrożności, Radziewiczo-wie wyprawili chorego do domu. Na szczęście mrozy nie były jeszcze zbyt silne, do Zajezierzyc droga niedaleka, a w powozie towarzyszył mu doktor Markowicz.

Hrabia wracał do zdrowia bardzo szybko i pewnie pechowe łowy, rana, którą odniósł podczas hubertusa, i związane z tym zamieszanie wkrótce uległyby zapomnieniu, gdyby jeden z uczestników tej historii nie dopisał jej dalszego ciągu. Bartek Kapusta również wracał do zdrowia. Zajmowała się nim co prawda jedynie durnowata Felka, jego siostra, a jej opieka sprowadzała się do podania mu od czasu do czasu chochli z wodą i narzucenia kapoty na plecy, ale Bartek był twardy wiedział, że nie może na nikogo liczyć i jeśli sam sobie nie poradzi, przyjdzie mu tylko zdechnąć. Felkę zresztą spotkałby ten sam los, bo bała się wszystkiego i wszystkich, a sama pewnie by nawet z domu nie wyszła na żebry. Przyzwyczajony od najmłodszych lat dbać o siebie i siostrę, od kiedy zabrakło rodziców, gospodarka zaś podupadła, nieraz ratował się złodziejstwem. To właśnie za kłusowanie w zajezierskich lasach został ostatnim razem obatożony. Nie były to zwykłe rózgi. Na rozkaz hrabiego fornale, ściągnąwszy mu trzewiki i onuce, bili go w stopy. Miał tym samym na zawsze zapamiętać, by jego noga więcej we włościach zajezierskich nie postała. Krzycząc z bólu, kiedy rzemienny bat rozcinał mu skórę, i wyjąc, gdy wlókł się do wsi odległej o kilka kilometrów, Bartek Kapusta poprzysiągł Tomaszowi Zajezierskiemu równie krwawą zemstę. Wiedział, że Zajezierski nie opuści słynnego na całą okolicę hubertusa. Teraz należało tylko zaczaić się w pobliżu i czatować nań, jak on czatował na zwierzynę z cie-cierskich lasów. Bartek przypadkiem znalazł się za plecami Szczęsnego. Kiedy zobaczył, że ten, wbrew logice, rozpina kożuch i wyjętym zza pazuchy obrzynem celuje w stronę myśliwych, postanowił strzelić w tym samym momencie. To on jednak, a nie Szczęsny, wystrzelił. Być może, gdyby się nie był pośpieszył, to Szczęsny wymierzyłby hrabiemu karę, sam stając się mordercą. A hrabia i tak by nie żył. Stało się jednak inaczej. Niezbadane są wyroki boskie. O tym wszystkim myślał Bartek na swym łożu boleści, gdy wydawało mu się, że rachunki są raz na zawsze wyrównane. Jedno mu tylko nie przyszło do głowy: gdyby zabił Zajezierskiego, Radziewiczom nie udałoby się wmówić świadkom, że rana

hrabiego to nieszczęśliwy wypadek, i nie skończyłoby się na obiciu go przez Mokrzyka i jego ludzi. Już dawno siedziałby w więzieniu, czekając 304 305 na proces, a jego siostra przymierałaby głodem w jakimś przytułku. Ale pomyślunku Bartek nigdy nie miał. Zapalczywy był ponad wszelką miarę i głuchy na głos rozsądku. Dlatego gdy, wstawszy po chorobie, dowiedział się, że Zajezierski ocalał i wraca do zdrowia, postanowił zaszkodzić mu w inny sposób. Wiedział, że trudno będzie spotkać hrabiego twarzą w twarz. Do pałacu go nie wpuszczą, w kościele burd nie chciał wszczynać. Wtedy wpadł na okrutny pomysł: włożył do sagana trochę żaru, do kieszeni krzesiwo i wyschniętą hubę, na wypadek gdyby żar zgasł przez drogę; oraz drewnianą chochlę i przed świtaniem ruszył ku Zaje-zierzycom. Szedł na skróty, wygonem i polami, potykając się raz po raz na grudzie, ale pilnie bacząc, by nie wysypać i nie zgasić tlących się pod uchyloną lekko przykrywką kawałków drewna. Gdy dotarł do zabudowań folwarcznych, wciąż jeszcze było ciemno. Okna czworaków tu i ówdzie rozświetlały słabe światła, znak, że fornale już wstali. Musiał się pośpieszyć, jeśli nie chciał zostać przyłapany na gorącym uczynku. Szedł wzdłuż stodoły od strony pola i szukał szpary, przez którą mógłby wrzucić do środka żar tlący się wciąż jeszcze, ale już dużo słabiej. Znalazł dwa takie miejsca, gdzie w zmurszałych deskach wokół sęków utworzyły się dziury. Wrzucił tam rozżarzone drewna i pędem pognał z powrotem do wsi. Ciekawość zatrzymała go jednak. Stanął i z bezpiecznej odległości patrzył na stodołę. I nawet był zły na siebie, że nie dość dużo żaru wrzucił, bo ani ognia, ani dymu wciąż nie było widać. Wreszcie, przekonany, że i tym razem mu się nie powiodło, wrócił do chałupy, nakrył się kożuchem i wnet zasnął. Tymczasem ogień zaprószony w stodole Zajezierskich rozniecał się z wolna. Minęło sporo czasu, póki dym, który szedł w stronę pól, dał się zauważyć. Wtedy płonęło już pół sąsieka wielkiej stodoły.

Zanim jednak zorganizowano jakąkolwiek akcję gaśniczą, ogień przeniósł się na kryte słomą dachy czworaków. Tomasza Zajezierskiego zaalarmowano przy śniadaniu. Do pałacu przybiegł jeden z fornali. Wtedy widać już było czarne kłęby dymu unoszące się ponad murem oddzielającym folwark od ogrodu pałacowego. Hrabia ubrał się czym prędzej i pobiegł w kierunku czworaków. Nie myślał o tym, że właśnie traci całą paszę dla zwierząt i będzie ją musiał kupić, że być może inwentarz spłonie żywcem. Modlił się w duchu, by lekcje w szkółce się jeszcze nie zaczęły, i tam pobiegł przede wszystkim. Okazało się, że dach budynku już płonie, spadają z niego kawałki poszycia, drzwi są zamknięte, ale w oknach przerażone twarze dzieci wyglądają ratunku. Przed budynkiem kilkanaście zmartwiałych ze strachu matek stało, nie ważąc się przeskoczyć przez ścianę ognia. Nakrywając głowę kożuchem, hrabia szarpnął za skobel. Poczuł swąd palonej skóry i gorąco w dłoni, ale drzwi były już otwarte. Wpadł do środka, złapał pierwsze z brzegu dziecko i wybiegł z nim na zewnątrz. Wracał tak kilka razy, póki ostatnie nie znalazło się poza zasięgiem ognia. Wtedy z płonącego budynku wyniósł omdlałą Mariannę. Kazał ją zanieść do pałacu, a sam pilnował dalszego gaszenia. Żeby uratować niezajęte ogniem zabudowania, trzeba było poświęcić kilka szop i lamus. Bez wahania hrabia nakazał rozwalenie szop. Teraz ogień, wciąż polewany wodą niestrudzenie donoszoną przez folwarcznych, nie mógł się już tak łatwo przenosić z budynku na budynek, jednak kilka zarzewi tliło się aż do wieczora. Straty były znacz-306 307 ne: spłonęły największa stodoła, wozownia i lamus, poszycia wielu budynków przestały istnieć, bo ogień przenosił się z dachu na dach. Nim jednak Tomasz Zajezierski zaczął na dobre szacować straty, pobiegł do pałacu, by sprawdzić, w jakim stanie znajduje się Marianna. Leżała w pokoju gościnnym, troskliwie opatrywana przez pannę apteczkową. Miała oparzenia dłoni i rąk,

niewielką ranę na policzku, osmalone rzęsy i włosy. Była jednak przytomna i uśmiechnęła się słabo na widok wchodzącego. Hrabia, wzburzony wypadkami dnia, nie zastanawiając się, że ktoś ze służby może go zastać w tej pozycji, ukląkł przy łóżku i łzami szczęścia skrapiał dłoń dziewczyny. Marianna patrzyła nań szeroko otwartymi oczyma. Nie mogła uwierzyć, że to, co widzi, dzieje się naprawdę. Już prędzej gotowa byłaby przypuścić, że zginęła w pożarze i trafiła do raju, gdzie jej marzenia się właśnie spełniają. - Hrabio... - szepnęła cicho, by nie spłoszyć widziadła. Nie odpowiedział, jednak ciepło jego łez i dotyk ręki były realne! - Panie hrabio... - powtórzyła. - To się nie godzi. - Marianno - wydusił wreszcie przez zaciśnięte gardło. -Ja... - Pan ocalił mi życie. - Wybacz - szepnął, jakby to on sam był sprawcą pożaru. - Dziękuję... - dokończyła i zamknęła oczy. Widać było, że jest wycieńczona. On też czuł się zmęczony, zresztą musiał wrócić do czworaków, by wydać kolejne dyspozycje. Zastał tam swoją matkę zajętą opatrywaniem rannych i szykowaniem tymczasowego pomieszkania dla tych, którzy stracili dach nad głową. Nikt nie wiedział, co spowodowało pożar. Teraz zresztą było to nieistotne. Stało się nieszczęście, którego skutki należało za wszelką cenę zminimalizować. Kiedy Tomasz Zajezierski, stojąc na pogorzelisku, wydawał ostatnie rozporządzenia, raz po raz wracał myślami do sceny, która się rozegrała w pałacu, i grzeszył, myśląc, że oddałby jeszcze niejedno zabudowanie folwarku, byle Marianna została w tym łożu, pod jego dachem, tylko dla niego. Wieczorem, kiedy już zrobiono wszystko, co było do zrobienia, hrabia kazał zaprzęgać sanki, postanowił bowiem sam zawieźć Mariannę do domu. Stary Rogala

przybiegł zaniepokojony o wnuczkę, gdy jednak się upewnił, że nic poważnego w gruncie rzeczy się nie stało, wrócił do swych obowiązków w parafii. Teraz Marianna odzyskała już siły i chciała nawet iść pieszo, ale jej płaszcz spalił się podczas pożaru, zresztą dla Zajezierskiego była to znakomita okazja, by z nią porozmawiać. Jechali w ciszy. Hrabia pozwolił koniom wlec się noga za nogą, Marianna temu nie oponowała. Podobnie jak on, najchętniej przedłużyłaby tę chwilę w nieskończoność. - Panie hrabio... Co teraz będzie z ochronką? - Znajdziemy panience jakieś inne pomieszczenie, proszę się nie martwić. - Dziękuję - wyszeptała, a on zatrzymał konie, odłożył lejce i wziął ją w ramiona. Poddawała się biernie. Nie oponowała, gdy ją do siebie tulił, szepcąc czułe słowa, tylko raz po raz wyrywało się z jej piersi ciche westchnienie. 308 309 - Marianno... Marianno... - mamrotał między pocałunkami, jakby chciał jej opowiedzieć o swych wielomiesięcznych katuszach. Wreszcie otrząsnął się, ściągnął wodze i ruszył dalej. Ta podróż nie mogła trwać zbyt długo. 1995 Śniło jej się coś strasznego: rzucało się na nią jakieś wielkie czarne zwierzę, ni to pancernik, ni borsuk. Przerażona szarpnęła się w bok, by uciec przed atakiem, i ten ruch ją obudził. Wciąż trwała noc. Iga zapaliła światło. Była ubrana. Przypomniała sobie, że wróciwszy z wycieczki dookoła jeziora, nie zamierzała jeszcze iść spać, jedynie na chwilę się położyła, aby odpocząć. Tymczasem dochodziła trzecia w nocy. Drzwi do sypialni ojca były otwarte, a łóżko zaścielone. No jasne, pracował! Idze się przypomniało, że wkrótce rozpoczynają się coroczne Dni Gutowa i ojciec pewnie pomaga załodze, której w wakacje zawsze brakowało. Wyjrzała przez okno: w zakładzie paliły się wszystkie światła. Zeszła do kuchni, by zrobić sobie kanapkę, a potem do pracowni. Nie chciało jej się spać,

mogła więc w czymś pomóc. Waldemar Hryć, zobaczywszy córkę, wcale się nie ucieszył. Nie uśmiechnął się też ani do niej nie podszedł. Całkowicie zignorował jej wejście. - Hej! - powiedziała mimo to z uśmiechem, ale ojciec nie zareagował. - Tato! powtórzyła mocniej. - Co takiego? - odburknął niechętnie. - Superprzywitanie, dzięki. Pomóc w czymś? - zaproponowała i zdjęła sweter. 311 - Zasłużyłaś na lepsze? Nie. - Ojciec był całkowicie oficjalny. - O co chodzi? - Zmarszczyła brwi. Nie rozumiała, co go ugryzło. - Jak następnym razem wrócisz o trzeciej nad ranem, to mi tu nie przychodź, tylko idź spać, bo rano ktoś musi stanąć na kasie. - Kiedy ty dorośniesz, tato? - powiedziała tonem współczucia, co go zirytowało jeszcze bardziej. - Przez cały czas byłam w domu. Oczywiście jej nie uwierzył. Nawet na nią nie spojrzał, pokiwał tylko głową, co znaczyło, że ona dziś może sobie mówić, co jej się żywnie podoba, bo on postanowił się obrazić. Wzruszyła więc ramionami. - Jak chcesz - skwitowała i poszła do domu. Ale nie chciało jej się spać. Nagle ze zdziwieniem uświadomiła sobie, że ojciec jest mężczyzną! Nie synem, nie ojcem - mężczyzną. Od wielu lat owdowiałym co prawda, jednak przecież mężczyzną. Jest facetem, który, obiektywnie mówiąc, mógłby się podobać kobietom. Kiedy siedzi przed cukiernią albo z rzadka stoi przy kasie, patrzą na niego i nie mogą powstrzymać uśmiechu, tego szczególnego uśmiechu kobiet pragnących wywrzeć wrażenie na mężczyźnie. Dawniej Iga bała się panicznie, że przyjdzie taki moment, kiedy ojciec przyprowadzi do domu macochę. Wystarczyło, że ktoś rzucił to w żartach i przez ponad pół roku zrywała się w nocy z krzykiem. Wtedy zapewnił ją, że to się nigdy nie stanie. Ale teraz, kiedy była już prawie

dorosła, uświadomiła sobie, że gdyby jakaś kobieta pojawiła się na horyzoncie, byłaby o nią bardzo zazdrosna, być może zachowywałaby się tak jak teraz ojciec: robiłaby mu awantury, histeryzowałaby, może nawet chwyciłaby się szantażu, kto wie? Ostatnią jej myślą przed snem było, że musi z nim o tym kiedyś porozmawiać. 312 Niedługo po Trzech Królach Zuzanna dostała z domu wiadomość, że Jacek zachorował. Spodziewała się tego od kilku dni, bo po karmieniu Tomaszka jej piersi natychmiast znów twardniały, boląc rozdzierająco. Wieści, jakie przyniesiono ze wsi, były niepokojące: mimo zastosowania rozmaitych kuracji ziołowych chłopiec nie miał apetytu, wciąż płakał, nikł w oczach. Mąż Zuzanny, Wiktor, nie umiał sobie sam poradzić. Dziewczyna prosiła hrabinę Zajezierską o kilka wolnych dni, by móc zaopiekować się synkiem. Targi były trudne, ponieważ hrabina z początku nie chciała nawet słyszeć o tak długiej nieobecności mamki w pałacu, i w końcu Zuzanna musiała uciec się do szantażu. Zagroziła, że jeśli jej synkowi coś się stanie, ona odbierze sobie życie. Barbara Zajezierska nie potraktowała poważnie tej groźby, wolała jednak nie ryzykować i w końcu przystała na jej prośbę. Był to ostatni moment, by uratować dziecko. Chłopiec tak wychudł, że widać było kości prześwitujące przez skórę o siwoniebieskawym odcieniu, nie miał już nawet siły płakać. Drzemał tylko lub patrzył szeroko otwartymi, obojętnymi oczyma. Gdy Zuzanna wzięła go na ręce, nie zareagował, podetkniętej piersi nie chciał ssać. Jacek był malutki i słaby, a Zuzanna wiedziała, że to po części jej 314 wina. Nie umiała odmówić hrabinie, gdyby stale zajmowała się synkiem, z pewnością byłby teraz podobny do hrabicza - mocny i żywotny. Zraszając gorącymi łzami twarz chłopca, Zuzanna prosiła Boga, by pomógł jej uratować dziecko. Wstrzykiwała mu do ust małe porcje pokarmu, licząc na to, że nabrawszy sił, Jacek zacznie sam ssać. Tak się rzeczywiście stało, jednak co będzie, gdy ona wróci do pałacu? Trzy dni wszak nie wystarczą, by odkarmić tę słabowitą

istotkę! Co wtedy? Tuląc dziecko do piersi, Zuzanna była pełna lęku. Tymczasem w pałacu doszło do ważnej rozmowy między Władysławem a Barbarą. Stryj zauważył wreszcie szczególną przypadłość Frani. Któregoś dnia po obiedzie poprosił hrabinę do gabinetu i tam przedstawił jej swój punkt widzenia. O dziwo, nie domagał się ukarania dziecka, nie czynił matce wyrzutów ani nie prawił morałów w kwestiach wychowawczych. Ku jej zdumieniu zaoferował się, że zabierze Franię do Warszawy, by tam zobaczyli ją najlepsi lekarze. Barbara Zajezierska była zdumiona! Co prawda nie chciała u stryja zaciągać żadnych długów wdzięczności, jednak zdrowie dziecka było dla niej najważniejsze. Zgodziła się więc z radością i miała tego do końca życia żałować. Przejęta własnymi problemami i zdrowiem Jacka Zuzanna nie przyglądała się ostatnio kukiełce z ciasta. Gdyby to zrobiła, być może nie doszłoby do tragedii? Prawdę mówiąc, nikt się niczego złego w tych dniach nie spodziewał. Między Władysławem Zajezierskim a żoną jego bratanka doszło do zawieszenia broni, wydawali się pogodzeni, planowali nawet wspólną podróż do Warszawy. Atmosfera w pałacu znacznie się poprawiła, odczuli to wszyscy - od 315 służby po dzieci. Zuzanna też na tym skorzystała, gdyż hrabina, widząc, że Tomaszkiem bardzo dobrze opiekuje się jedna z pokojówek, pozwoliła jej jeszcze kilka dni poświęcić własnemu choremu dziecku. Zuzannę zbyt zaprzątały własne kłopoty, by ten stan rzeczy uznać za podejrzany. W innym przypadku pewnie próbowałaby sprawdzić, jak się sprawy naprawdę mają. Jednak tego nie zrobiła, zadowolona, że nie jest na razie niezbędna. Potem, gdy przypominała sobie tajemniczy chłód i błękitne światło, wielokrotnie żałowała tego braku czujności i po części czuła się winna. Tymczasem stryj Władysław zatelegrafował z Gutowa do Warszawy i wkrótce

otrzymał zaproszenie na konsultację do znanego profesora Romualda Piaskowskiego, specjalizującego się w psychiatrii. Miał zabrać w tę podróż Barbarę i Franię, jednak hrabinie trudno było zostawić dom i trójkę małych dzieci tylko pod opieką służby. W dodatku od czasu wyjazdu z okupem dla Toroszyna Warszawa źle się Barbarze kojarzyła. Toteż przydzieliwszy stryjowi do pomocy jedną z pokojówek, sama zrezygnowała z opuszczenia Zajezierzyc. W wieczór poprzedzający wyjazd po domu ciągnął jakiś dziwny chłód. Hrabinie wydawało się nawet, że któryś z kominków musi być otwarty albo któreś okno jest nieszczelne. Lokaj wszystko jednak sprawdził, niczego podejrzanego nie znajdując. Tymczasem chłód narastał. Dzieciom zagrzano kołdry na piecu i zakazano biegania boso. Frania tak szczękała zębami, że obawiano się, iż następnego dnia w ogóle nie wstanie z łóżka. Odczuwała też jakieś lęki, prosiła matkę, by ta usiadła obok niej i potrzymała ją za rękę. Dłonie miała zimne, a czoło rozpalone. Była smutna i przygaszona, długo nie mogła za316 snąć. Potem krzyczała coś przez sen, rzucając głową po poduszce. Barbara Zajezierska znów zaczęła się zastanawiać, czy dobrze robi. Tym razem zdecydował jednak stryj Władysław, mówiąc, że wszak Warszawa to nie koniec świata i nie wypada odwoływać wizyty. Słynny medyk może znaleźć przyczynę choroby, a im wcześniej zacznie się leczenie Frani, tym lepiej. Był po męsku zdecydowany i przekonał ostatecznie wahającą się matkę. Gdybyż wtedy zawierzyła swym przeczuciom! Gdyby nie była tak racjonalna! Gdyby wstrzymała wyjazd do powrotu Zuzanny, może wszystko potoczyłoby się inaczej? Nie zrobiła tego jednak. Zresztą następnego dnia Frania wstała rześka i promienna. Objawy przeziębienia ustąpiły, z radością czekała na wyprawę, która miała być jej pierwszą poza granice powiatu. Władysław Zajezierski, miły i opiekuńczy niczym

ojciec, żartował podczas śniadania i zbierał zamówienia na prezenty. To wszystko było tak piękne, że aż nierealne. Po posiłku naprawionymi już saniami stryj, Frania i pokojówka Magda Popiołek ruszyli do Gutowa i dalej w kierunku Warszawy, hrabina zaś zajęła się wydawaniem dyspozycji w kuchni. Potem poszła do pokoju dziecięcego. Marie opowiadała właśnie dziewczynkom bajkę o szklanej górze. Siedziały zafascynowane, słuchając z otwartymi buziami. Tomaszek uśmiechał się we śnie. Ten obrazek szczęścia potem przez lata wracał do Barbary Zajezierskiej. Przyszedł lokaj z wiadomością, że przyniesiono pocztę. Hrabina udała się do swojego buduaru, by przeczytać listy. Z Bielunia pisała jej matka o tym, jak minęły święta, że ojcu Barbary trochę dokucza podagra (tu hrabina zanotowała w myśli, że musi zapytać Zuzannę o radę w tej kwestii); Cecylia Sokołowska wspominała też o sąsiadach: 317 kto się ożenił, komu się urodziło potomstwo, chwaliła nowego bieluńskiego proboszcza, który tak wiele robi dla ubogich. List zawierał wiele ciekawych spostrzeżeń typowych dla jej matki i Barbara przez chwilę poczuła, jakby z nią rozmawiała. Postanowiła również, że gdy tylko zrobi się cieplej, zabierze dzieci do majątku rodziców. Tu westchnęła, bo zamiar był niełatwy w realizacji. Ktoś cicho zapukał do drzwi. To Strużyłło prosił ją na chwilę rozmowy. Uznał, że konieczne są pewne posunięcia w kwestiach majątku i chciał uzyskać ich akceptację. Co prawda na ten temat prowadził również wiele dyskusji z Władysławem Zajezierskim (na wyraźne życzenie tego ostatniego) i omal nie doszło do zwady przy omawianiu kwestii przyszłorocznych zasiewów oraz inwestycji. Stryj bardzo krytycznie wertował również księgi, a zwłaszcza wydatki, ale tu też nie było się do czego przyczepić. Wyglądało na to, że przeszkadzała mu obecność Strużyłły, szczególnie że był on lojalny tylko wobec Barbary Zaje-zierskiej. Przeszli więc do gabinetu. Hrabina uznała wszystkie decyzje zarządcy za słuszne i gdy wstawał już, by wrócić do swych zajęć, prosiła, by usiadł jeszcze i udzielił jej osobistej rady.

- Cóż pan myśli, panie Zbigniewie, o stryju mego męża? - Pani hrabino... - zawahał się. - Nie śmiem nic myśleć. - Rozumiem - odparła cicho. - I doceniam to. Przepraszam pana. W mojej sytuacji trudno czasem podjąć decyzję, zwłaszcza decyzję o tak dalekosiężnych skutkach. - Zamierza pani uszczęśliwić hrabiego? - Cóż, muszę przyznać, że to rozważam. Strużyłło szybko nabrał powietrza, jakby chciał coś powiedzieć, powstrzymał się jednak. Nie do niego należa-318 ło ocenianie, dawanie rad, wskazywanie pracodawczyni sposobu rozwiązywania jej spraw prywatnych. Tak myślał wtedy i w tej konkretnej sprawie, jednak czas pokazał, że się mylił i dość szybko musiał zmienić zdanie. Barbara Zajezierska zrozumiała, że Strużyłło, choć przyjaciel, nie podejmie za nią decyzji. Musiała to zrobić sama. Zamyśliła się i spojrzała w okno. To, co za nim zobaczyła, sprawiło, że poczuła jakieś dziwne déja vu, zapominając na wiele miesięcy o przedmiocie rozmowy: od bramy w szaleńczym tempie jechały sanie. Z każdą chwilą stawało się coraz bardziej oczywiste, że to sanie stryja Władysława. Jeszcze przez moment Barbara Zajezierska łudziła się, że nic złego się nie wydarzyło, może stryj czegoś zapomniał: pieniędzy, lekarstw, okularów? Jeszcze był czas, by wrócić. Ale jedno spojrzenie wystarczyło, by stwierdzić, że nie ma racji. Nie zobaczyła w saniach Frani! Wybiegła z gabinetu do sieni, a z sieni na ganek. Stryj Władysław niósł lejącą się przez ręce Franię, za nim, głośno płacząc, szła Magda. - Co się stało?! - krzyknęła przerażona matka. W tej chwili zobaczyła cienką strużkę krwi płynącą ze skroni dziecka. - Wezwijcie doktora! - darła się bez opamiętania. -Nie żyje... - powiedział ktoś lub może nawet nikt nie powiedział, jednak ona już wiedziała. Skąd? Przecież Frania wyglądała jak śpiąca. Nie miała żadnych ran poza tym jednym drobnym rozcięciem. Czy takie

skaleczenie mogło być śmiertelne? Stryj położył dziecko na łóżku w pokoju gościnnym. Trzęsącymi się dłońmi matka rozpinała guziki Franinego kożuszka. 319 - Franiu, dziecko moje, odezwij się, błagam - przypadła uchem do jej piersi, w której serce już nie biło. - Dajcie lustro! - krzyknęła w rozpaczy. Gdy ktoś podał jej lustro, ostatnia nadzieja się rozwiała: oddech dziecka nie zaparował jego powierzchni. -Franiu, córeczko, córciu, dziecino moja... - szeptała hrabina, tuląc ciało dziecka i lejąc łzy, których nawet nie zauważała. - Idźcie stąd! - krzyknęła, bo w drzwiach do pokoju tłoczyli się domownicy. Idźcie! Zostawiono ją samą. Z ciałem dziecka w objęciach siedziała tak do przyjazdu doktora, który mógł tylko ze smutkiem stwierdzić zgon. Zajął się jednak matką. Przede wszystkim łagodnie, acz stanowczo wyjął z jej objęć ciało dziecka. Potem dał hrabinie do wypicia jakieś krople i wyprowadził ją z pokoju. Resztę spraw załatwił ze stryjem Władysławem. Zuzanna widziała sanie jadące przez wieś, nie zauważyła jednak ich pośpiesznego powrotu. Kiedy zbliżała się godzina południowego karmienia Tomaszka, poczuła jakiś dziwny ścisk w żołądku, szybko więc się ubrała i pobiegła do pałacu. Od razu zauważyła sanie na podjeździe. Gdy weszła do sieni, usłyszała lament i w jednej chwili zrozumiała, co się wydarzyło. To przepowiednia. Krew na brodzie. Stało się dokładnie to, o czym mówił stryj Władysław, tylko tym razem naprawdę. Jakby wieczność chciała sobie z Zajezierskich zadrwić. Wtedy zrobiła przymiarkę jedynie, teraz pokazała całe swe okrucieństwo. W pokoju dziecinnym dziewczynki siedziały struchlałe na łóżkach. Marie obejmowała je i płakała cicho. W drugim pomieszczeniu trzęsąca się Amelka Bąk, głaszcząc po główce kwilącego Tomaszka, łkała. Zuzanna wyjęła Tomaszka z łóżeczka i przystawiła do piersi. Patrzyła nań

z zazdrością - jako jedyny w całym domu nie wiedział, co się stało. Zuzanna nie wróciła na razie do domu. Wiktor przywoził Jacka trzy razy w ciągu dnia, a w przygnębieniu, jakie ogarnęło wszystkich w pałacu, nikt nie śmiał powiedzieć Zuzannie złego słowa. Zresztą potrzebowano jej. Hrabina, gdy tylko doktor wyszedł, znów pobiegła do pokoju gościnnego i nie dawała sobie przetłumaczyć, że to już dziecku w niczym nie pomoże. Strużyłło pojechał do Gutowa po trumnę, do pałacu zaś przyszedł ksiądz Madeyski, by przynieść hrabinie słowa pocieszenia, ale ona nie chciała się z nim spotkać. Krzyczała i wyganiała wszystkich z pokoju, gdzie wciąż pozostawała sam na sam z nieżywą Franią. Kazała też przegnać precz kobiety ze wsi, które dowiedziawszy się o nieszczęściu, głośno lamentowały. Ksiądz zabrał je na mszę, którą postanowił jeszcze tego samego wieczoru odprawić za duszę dziecka. W Gutowie rządca zatelegrafował do najbliższej rodziny: Zajezierskich, Sokołowskich, Długopolskich, Laskowskich i Gutowskich, a w drodze powrotnej zajechał do Radziewiczów i Bysławskich. Wszyscy byli jednakowo wstrząśnięci, twierdząc zgodnie, że ciosy, jakie spadają na dom Zajezierskich, trudno uznać za normalną kolej rzeczy. Cała wieś okryła się żałobą. W domach palono świece przed obrazami Matki Boskiej i modlono się w kościele za spokój duszy świętej pamięci Franciszki. W tych dniach pomoc Zuzanny okazała się Barbarze Zajezierskiej niezbędna. Jako kobieta i matka była jej bliższa niż ktokolwiek w pałacu, a hrabina wciąż pamiętała ostrzeżenie i gdy tylko napojona kojącymi ziołami odzyskała nieco spokoju ducha, powiedziała Zuzannie, że nie 320 321 wini jej za nic. Pretensję miała tylko do siebie. Nie chciała też widzieć stryja Władysława. Tym samym zdecydowanie i raz na zawsze przekreśliła jego szanse. Pogrzeb Frani odbył się tydzień później. Pochowano ją w rodzinnej krypcie na cmentarzu przy zajezierzyckim kościele. Niemal trzydzieści lat później, po powrocie ze studiów, jej

młodszy brat Tomasz każe wybudować w ogrodzie pałacowym okazałe mauzoleum. Wtedy jej nienaruszona biała trumna zostanie przeniesiona i tam już pozostanie przez kolejne półwiecze. - Nie mówiłem ci tego - rzekł stryj Władysław, stając w pokornej postawie w drzwiach buduaru Barbary. - Ale może chciałabyś wiedzieć? Hrabina podniosła na niego zmęczony wzrok. Dopiero teraz zauważyła, że stryj jest ubrany do podróży. - Wyjeżdża stryj? - zapytała beznamiętnie. - Tak. Przyszedłem się pożegnać. Barbara Zajezierska wstała od biurka, przy którym odpisywała na listy z kondolencjami. - Cóż... Nie zatrzymuję. - Podała mu dłoń, nie patrząc w oczy. - Jednak zanim wyjadę, chciałbym ci coś powiedzieć. - Słucham. - Wiem, że obciążasz mnie winą za to, co się stało. - Stryj się myli. To był wypadek - odrzekła sucho. - Ale dziecko znajdowało się pod moją opieką. - To prawda. - Chciałbym przed wyjazdem uzyskać twe przebaczenie. - Nie chcę do tego wracać. - Wysłuchaj mnie przynajmniej. - Słucham. - Było nas czworo dzieci: Kostek, ja, Marysia i Paweł. - Wiem, stryju. Hrabina nie miała ochoty na rozmowę o historii rodziny Zajezierskich. Pragnęła, by stryj wreszcie sobie poszedł, zostawiając ją samą. On jednak, niezrażony, ciągnął:

- Paweł zmarł tuż po urodzeniu... - .. .a Marysia w wieku siedmiu lat - przerwała mu, dając do zrozumienia, że o tym wie i nie ma potrzeby akurat teraz sprawy roztrząsać. - Marysia była dwa lata starsza ode mnie, ale pamiętam ją doskonale. Ostatni rok przed śmiercią nawiedzały ją koszmary. Hrabina spojrzała na stryja z uwagą. - Zamierała nagle pośród zabawy, czasem coś krzycząc, częściej zachowywała się, jakby nie mogła się ruszyć. I niczego nie mogła sobie przypomnieć - kontynuował opowieść. - Stryju... - Miałem nadzieję, że Franię uratujemy. Chciałem to zrobić dla niej i dla ciebie, Barbaro. Pragnąłem tego z całego serca, uwierz mi. Teraz to już zresztą bez znaczenia, nie udało się. Nie usprawiedliwiam się, mówię, bo to prawda. I chcę jeszcze powiedzieć, że gdybyś kiedykolwiek potrzebowała pomocy... - Dziękuję - odrzekła Barbara, mając nadzieję, że taka chwila nigdy nie nadejdzie. 322 1995 Od połowy lat siedemdziesiątych w drugi weekend sierpnia odbywały się Dni Gutowa. Od piątkowego wieczoru aż do późnych godzin nocnych w niedzielę miasto nie spało. Nawet starsi mieszkańcy zdążyli się już do tego przyzwyczaić i przez te dwa dni albo bawili się razem z młodymi, albo, chcąc uniknąć zamieszania, wyjeżdżali. Podczas tego weekendu organizowano festyny, zabawy, pokazy teatralne i filmowe, na zamku miał miejsce turniej rycerski z licznymi dyscyplinami, jak zawody strzeleckie, walki na topory oraz długie miecze, skoki przez ogień. Ulicami miasta przechodził pochód z legendarnymi oraz historycznymi postaciami: Gromisławem i Lubomirą oraz Chwałkiem z Gutowa i Bożymirą ze Smrocka, którzy pierwsi zapisali

się w kronikach miasta jako jego mieszkańcy. Po jeziorze pływały najróżniejsze łodzie, od zwykłych tratw ulokowanych na dętkach od traktora po wymyślne weneckie gondole. Liczył się pomysł. Rokrocznie bito też rekord upieczonych na rożnie baranów oraz wypitego podpiwku, a bulwary rozświetlała feeria sztucznych ogni. Miastu udało się wypromować święto jako regionalną atrakcję turystyczną, co dla wielu oznaczało ruch w interesie. Również Hryciowie skrupulatnie się do niego przy-gotowywali. Przez te dwa dni i trzy noce sprzedawano tyle towaru co przez cały miesiąc. Lepiej bywało tylko przed Bożym Narodzeniem. Należało więc solidnie zakasać rękawy. Iga lubiła Dni Gutowa, ale od kiedy skończyła piętnaście lat, nie brała już w nich udziału, a barwny korowód, który z roku na rok robił się coraz liczniejszy, oglądała jedynie przez sklepową witrynę. W tym roku pewną niedogodność dla organizatorów stanowił fakt, że połowa rynku, to jest jego południowa i zachodnia strona, zazwyczaj obstawione przez kramiki z rozmaitymi towarami, została prawie całkowicie wyłączona z użytku i nawet zmieniono trasę historycznego pochodu. „Wykopki", jak zaczęto żartobliwie nazywać wykopaliska, miały potrwać jeszcze cały miesiąc! Szkoda, że Brownowie nie zostali w mieście na czas tego swoistego karnawału, jednak i tak Iga nie mogłaby im towarzyszyć w zabawie. Zastanawiała się, czy kiedykolwiek będzie aż tak bogata, żeby nie pilnować interesu, aby stać ją było na wynajęcie jednej ekspedientki więcej i przez ten szczególny weekend w roku po prostu beztrosko się bawić. Czuła jednak, że pewnie tak się nigdy nie stanie. We czwartek i w piątek Waldemar Hryć prawie nie wychodził z zakładu. On też szykował niespodzianki. Jakie? Tego nawet Idze nie chciał zdradzić, albowiem najbardziej liczyły się pomysł i zaskoczenie. W końcu jednak nie wytrzymał i we czwartek rano zawołał ją do kantoru. Myślała, że wróci do rozmowy o jej późnych powrotach do domu, ale on chyba już o tym zapomniał. Uśmiechnął się łobuzersko i wskazał na stojącą na biurku torbę podróżną.

324 325 - Co to jest? - zapytała bez entuzjazmu. - Otwórz - powiedział tylko. Torba była duża, ale dość lekka, Iga rozsuwała zamek błyskawiczny i próbowała odgadnąć, co zawiera. Nigdy by się jednak nie domyśliła: na wierzchu leżała biała rokokowa peruka i wyklejana połyskującymi cekinami maseczka na twarz! - Co to? - powtórzyła zdziwiona. -Wyjmij! - Waldemar Hryć był najwyraźniej bardzo z siebie zadowolony. Iga ostrożnie wyjęła perukę i odłożyła ją na bok. Pod spodem leżała karminowa, bogato zdobiona motywami kwiatowymi przepiękna sukienka ze lśniącej tafty. Były jeszcze dwie: w kolorze pudrowego różu i moreli. - To jakaś propozycja? - Wybierz sobie, którą chcesz, pozostałe daj dziewczynom. Chcę, żebyście chociaż w ten sposób się zabawiły. Iga nie wytrzymała, porwała kwiecistą suknię i zaczęła z nią tańczyć po kantorku, potem położyła ją na sofie i podbiegła, by uściskać ojca. - Skąd wiedziałeś, jaki rozmiar? - Nie mogła zrozumieć. - Zakradałem się parę razy do twojej szafy. Nie było to łatwe zadanie. Dalej nie wiem, czy masz rozmiar S, czy 36, a może 38 albo jeszcze inny. Przymierzysz? - Jasne! Ale tato... - zawahała się. - Nie gniewasz się już? - Daj spokój - fuknął lekko zawstydzony. - Nudny się robię na starość. Rokokowe przebrania dla ekspedientek nie były jedyną niespodzianką, jaką Waldemar Hryć szykował na Dni Gutowa. Ponieważ dziewczęta musiały przymierzyć sukienki i peruki, nie mógł dać im ich w piątek, być może potrzebne były jakieś

poprawki. To jednak, co miało stanąć w oknie wystawowym, i wypieki, którymi chciał zadziwić swoich klientów, szykował z najbardziej oddanym pracownikiem przez cały czwartek i piątek w absolutnej tajemnicy. Sukces zależał od pomysłu. Koncept powinien być nowy, zaskakujący, a jednocześnie oczywisty. Nie bez znaczenia pozostawała też trudność wykonania. Łatwe wypieki Hryć pozostawiał konkurencji. Dlatego gdy kilka dni temu puścił wodze wyobraźni, wracając z Płocka z zamówionymi miesiąc wcześniej sukniami dla personelu, aż podskoczył za kierownicą, bo niczym pomysłowemu Dobromirowi z kreskówki dla dzieci zapaliła mu się w głowie żarówka. Tak! To było to! Hryć był przekonany, że miasto zachwyci jego produkt. Teraz pozostawało najtrudniejsze: przewidzieć, ile sztuk uda się sprzedać, by nie świecić oczyma, kiedy towaru zabraknie, ale też nie karmić niesprzedanymi ciastkami gołębi na rynku. - A wiesz, tato - powiedziała mimochodem Iga, wciąż trzymając przed sobą suknię i nie mogąc oderwać wzroku od swego odbicia w małym, ozdobnym lusterku babki Celiny. - W tym roku chyba przyjedzie telewizja. Pisali w „Obserwatorze". - Coś słyszałem. - Waldemar Hryć pokiwał głową, patrząc z satysfakcją na Igę i wyobrażając sobie, jaką niespodziankę sprawią klientom tak pięknie przebrane ekspedientki. - Skąd wziąłeś te suknie? - zapytała wreszcie. - Z Płocka. Z teatru. Mam tam znajomego, tak się jakoś zgadało. Właściwie to był jego pomysł - opowiadał, udając skromnego, w duchu zaś nie mógł wyjść z podziwu dla samego siebie. 326 327 - Będziemy musieli je oddać?! - zapytała ze smutkiem Iga, nie odrywając oczu od lustra.

- Nie. Sprzedali mi, przedstawienie już zeszło z afisza. - Jezu, ile wybuliłeś? - Nieważne, skoro przyjedzie telewizja, w końcu nie wypadliśmy sroce spod ogona, no nie? - Zrobił do niej oko i Iga pomyślała, że oto wrócił jej prawdziwy ojciec. -A powiesz mi, co upieczesz...? - zaczęła przymilnie, chcąc dowiedzieć się czegokolwiek o szykowanej przez ojca niespodziance. - Zapomnij! - Groźna mina i z wyższością wydęte wargi były jedyną odpowiedzią na pytanie, czym Hryć zamierzał nazajutrz zaskoczyć gutowian. Od dnia polowania w serce Kingi wdarł się dziwny niepokój. Już nie cieszyła się jak dawniej na planowany z coraz większą skrupulatnością ślub. Co prawda wciąż przyjmowała wizyty narzeczonego i bywała wraz z nim w gutowskiej cerkwi pod wezwaniem Ikony Matki Boskiej Włodzimierskiej celem poznania prawosławnego obrządku religijnego, ale czuła, że to wszystko odbywa się gdzieś poza nią, jakby jej ciało posłuszne woli dalej żyło, ale bez ducha, który je bezpowrotnie opuścił. Nie pozwoliłaby sobie oczywiście nawet na jedną myśl, że tam, pod ciecierskim lasem, w dniu polowania, nieopatrznie oddała swe serce komuś, kogo zobaczyła po raz pierwszy w życiu, kto nawet jej się nie podobał, kto budził jej politowanie, jeśli nie śmiech pusty, kto ją złościł, kim prawie pogardzała, lecz czyja nieobecność miała się dla niej od tej pory stać boleśnie dotkliwą udręką. Na razie tłumaczyła swe gasnące zainteresowanie za-mążpójściem najprościej: to zmęczenie, nadmiar wrażeń. Tyle się na nią naraz zwaliło: przygotowania do ślubu, zmiana wyznania, wyjazd siostry do zakonu, tragedia na polowaniu. Wszystko było prawdą, ale też nie wyczerpywało problemu, bo oto przede wszystkim owładnęła Kingą niespodziewana, beznadziejna, szalona, niepojęta, nielicząca się 329 z niczym miłość do Seweryna Żaboklickiego. Początkowo dziewczyna, znająca świetnie uczucia postaci powieściowych, ale nie własne, nie zdawała sobie nawet z tego sprawy Była niczym chory, którego wnętrze wzięła już we władanie śmiertelna choroba, a on żyje jeszcze po dawnemu, niczego nieświadom.

Ale i ona w końcu, zauważywszy kilkakrotnie uniesione w zdziwieniu brwi matki oraz jej pełne nagany spojrzenie, spostrzegła wreszcie zmianę. Choć od hubertusa minął już ponad miesiąc, myśli Kingi wciąż błąkały się po ciecierskich łąkach. Starała się za wszelką cenę przypomnieć sobie każdą chwilę, pieszcząc w myślach wspomnienia i bawiąc się nimi. Chcąc pokryć roztargnienie, które temu towarzyszyło, marszczyła więc spektakularnie brwi, o wszystko pytała dwa razy, mówiła do siebie. Gdyby ktoś przechodził obok i usłyszał jej głos, nie zastanawiałby się, o czym myśli. Odkrycie, że kocha Żaboklickiego, przyszło do niej niespodziewanie jak rażenie gromem i przeraziło ją straszliwie. Wiedziała, że nie znajdzie w sobie siły, by zerwać zaręczyny z Toroszynem, zresztą Seweryn był już żonaty. Pójście w ślady Wandy też nie wchodziło w grę. Pozostawała jej męka niespełnionej miłości, której nie miała nawet komu wyjawić. Wandy zabrakło, a z Adą, która była najbliżej i zrozumiałaby ją pewnie najlepiej, nigdy już nie miały się zbliżyć. Sytuacja wydawała się również beznadziejna z tego powodu, że obiekt westchnień, Seweryn Żaboklicki, nie należał ani do znajomych jej rodziców, ani przyszłego męża, więc próżno byłoby oczekiwać jego wizyty w Długołące czy Skudłach. Kindze pozostawało tylko czekać, aż fatalne zauroczenie po prostu minie. Lecz ona nie chciała, by minęło! Co-330 dziennie rano, wstając z łóżka, gdy udręka była nie dość silna, wzdychała kilkakrotnie, przywołując w duchu imię Seweryna. Czasami wydawało się jej przy śniadaniu, że znów jest dawną sobą: bez tego nieznośnego balastu, bez poczucia dojmującej pustki, braku, którego nikt oprócz niego nie był w stanie zapełnić. I gdyby mogła, dźgnęłaby się natychmiast w pierś, by znów ową pustkę poczuć. Bo ból niespełnionej miłości czynił Kingę we własnych oczach o wiele bardziej interesującą. Nareszcie była niczym bohaterka niezliczonych romansów, którymi się zachwycała: tkliwa i bez szans na spełnienie. Istniała tylko po to, by cierpieć. Jej wybranek miał szansę zbliżyć się do ideału, nikt go bowiem codziennie nie poddawał egzaminowi. Odległość czyniła go z każdym dniem coraz bardziej podobnym do postaci z marzeń. Wreszcie wspiął się na piedestał dziewczęcych rojeń, by tam już

pozostać aż do pewnego mroźnego zimowego dnia, kiedy to rajfur przypadek zetknął ich ponownie na gutowskim rynku. Zadziwiające, że początkowo nawet go nie poznała! Zatopiona w myślach, które nieobecnego czyniły bardziej realnym od człowieka z krwi i kości, przesunęła niewidzącym wzrokiem po drobnej postaci ubranej w płaszcz z kołnierzem z lisa i podpierającej się hebanową laską. Gdyby nie był się jej wtedy ukłonił, z szacunkiem unosząc kapelusz i uśmiechając się, pewnie minęliby się niepostrzeżenie. Wtedy go rozpoznała. Czując, że drętwieje, skinęła mu głową i chciała iść dalej, ale Antonina Bysławska, pozdrowiona i zagadnięta o Zajezierskiego, już się zatrzymała, strofując córkę i z emfazą opowiadając o zdrowiu hrabiego oraz o fatalnym pożarze, który z nieznanych przyczyn nawiedził jego posiadłość. Udając zajętego rozmową z matką, Żaboklicki raz po raz rzucał Kindze zamglone spojrzenia. 331 Zauważywszy to, pani Bysławska natychmiast zmieniła temat. Jej drugi przyszły zięć - cóż to dopiero za uroczy człowiek! Chodząca dobroć, można by powiedzieć, a jaki szczodry, jak świetnie sytuowany, jaki szarmancki i o jak wyrafinowanym guście! Słuchając tego wszystkiego, ktoś niewtajemniczony mógłby powziąć przypuszczenie, że nie ma zamożniejszego i bardziej obytego Rosjanina w całej guberni. Podkreślając i wyolbrzymiając ponad wszelką miarę zalety Toroszyna, pani Bysławska dodała też kilka przymiotów, których nigdy nie miał. Nie poruszyła natomiast tematu różnicy wieku dzielącej przyszłych małżonków. Wszystko, co mówiła, miało służyć temu, by wątpliwa moralnie decyzja zyskała jak najbardziej prawdopodobne uzasadnienie. Żaboklicki bywał w wielu domach i z pewnością coś niecoś tu i ówdzie powie. Lepiej nastawić go pozytywnie i utrzymać w tym stanie jak najdłużej. On sam zresztą zdawał się niezmiernie zainteresowany mariażem Kingi. Wypytywał o szczegóły, kwestię zmiany wyznania potraktował tak poważnie, jakby to o niego samego chodziło. Wreszcie zaproponował paniom wspólne wypicie gorącej czekolady Pod

Aniołem. Gorąca czekolada była w Gutowie absolutną nowością. Przy sklepie kolonialnym, w specjalnie przygotowanym pomieszczeniu, gdzie sprzedawane były słodycze i ciasta, wydzielono gabinet dla pań. Podawano tam kawę, herbatę oraz gorącą czekoladę, uważaną za tres chique1. Przy okazji klienci mieli możliwość przejrzenia prasy polskiej, niemieckiej i francuskiej. Miejsce to niemal natychmiast zyskało popularność, stając się konkurencją dla Resursy ObywaBardzo szykowna (fr.). «s8 332 9» telskiej, a żelaznym punktem programu wizyt okolicznej szlachty w mieście był zakup towarów kolonialnych u Cukiermanów. Tak więc, czekając na przygotowanie zamówienia, ucinano sobie miłą pogawędkę, przeglądając najnowsze żurnale, czy też zwyczajnie posilano się po podróży. Usiedli przy stoliku, Żaboklicki, wciąż przykładnie zasłuchany w to, co mówiła pani Bysławska, złożył zamówienie. Przytakiwał jej decyzjom i marszczył czoło z niedowierzaniem, gdzie było wskazane, oraz śmiał się uprzejmie, kiedy tego oczekiwała. Tymczasem Kinga, spięta do granic wytrzymałości, siedziała milkliwie. Wyglądała na smutną, a nawet złą. Nie patrzyła na niego, ledwie bąknęła coś pod nosem, gotowa się w każdej chwili rozpłakać. Gdybyż mógł wejrzeć w jej serce! Zdumiałby się zapewne. Z jednej strony miękło na samą myśl o nim. Poddawane wciąż torturze samotności, znękane do granic, nie było przygotowane na okolicznościową konwersację. Kinga czuła się zawstydzona, jakby Żaboklicki i matka mogli wyczytać z jej zachowania wszystko, co ją dręczyło przez ostatnie tygodnie. Gdyby im się to powiodło, byłaby zgubiona! Dlatego wolała milczeć. Zresztą - i to było wcale nie mniejszym szokiem - on ją rozczarował! Jego oczy miały mniej blasku, włosy okazały się nie tak bujne i lśniące, sylwetka mniej wdzięczna niż w pamięci, a rozmowa, którą prowadził z matką, wydała się Kindze banalna. To ją

dodatkowo zezłościło. Przypuszczała, że piękny pałac, w którym jej miłość znalazła schronienie, teraz zawali się z hukiem, pozostawiając ją samą na pastwę codzienności i starego męża, którego już nigdy nie zdoła pokochać. Żaboklicki zbyt wiele kobiet poznał i uwiódł w swym życiu, by darować jednej z niewielu, które jeszcze nie były 333 pod jego urokiem. Dlatego przypuścił frontalny atak na matkę, by zmyliwszy jej czujność, w przyszłości dobrać się do córki. Był długodystansowcem i wiedział, że przed nim kilka miesięcy starań. Ale czasu zimą na wsi nikomu nie brakuje. Zresztą w kilku okolicznych majątkach stęsknione młode mężatki wyglądały go jak zbawcy, gotowe nadszarpnąć swą reputację za gładkie słowa i miłe gesty. I gdy już oblizywał się na myśl, że oto staje przed kolejnym trudnym wyzwaniem, właśnie padało sakramentalne: - A może by pan nas kiedyś odwiedził w Długołące? - Pani Bysławska w lot chwytała okazję, by organizowany przez nią i jej męża bal karnawałowy, ostatni za czasów panieństwa ich córek, uświetnił gość tak znamienity. By-sławscy bardzo się bali towarzyskiej anatemy i zapraszali wszystkich, wychodząc ze słusznego założenia, że wielu gości i tak się w ostatniej chwili wymówi. - Za dwa tygodnie urządzamy maskaradę. Tylko proszę nie odmawiać, drogi panie! - dodała niemal błagalnie. Wbrew oczekiwaniu Kinga nie wydęła warg ze wzgardą, co byłoby dla Żaboklickiego jasną wskazówką. Nie wydawała się też znudzona. Siedziała sztywno, patrząc w marmurowy blat stolika, a jedyne, co dało się zaobserwować na zewnątrz, to lekkie drżenie brody. W środku jednak doświadczała całego mnóstwa reakcji: poczuła lodowaty dreszcz, potem uderzenie gorąca, zabrakło jej tchu, język zesztywniał, a dłonie się spociły. W napięciu, jakiego nie doświadczyła już dawno, czekała na jego odpowiedź, gotowa się popłakać, gdyby spróbował wykrętów. - Mais, madame, avec plaisir! Je suis enchanté2! - odrzekł śpiewnie, a ona omal nie zemdlała, bo całe napięcie nagle opadło.

'¦ Ależ, proszę pani, z rozkoszą! Jestem zaszczycony! (fr.). 334 Miałaż wierzyć swemu szczęściu? On się zgodził! Zgodził się! Nie przeszkadzało jej już, że patrząc na rozmówcę, mrużył oczy krótkowidza, nie zauważała nitek siwizny na jego skroniach, zapadniętych policzków ani haczykowatego nosa. Był. I to liczyło się przede wszystkim. Tymczasem Ada, od kiedy Tomasz Zajezierski wstał z łóżka, a zwłaszcza od pamiętnego pożaru, wiodła życie ciche, niemal mnisie. Nie podróżowała już codziennie do Zajezierzyc, tylko z łagodną rezygnacją pochylała się nad mereżką kolejnej serwetki. Ta również, jak poprzednia i następna, być może nigdy nie ujrzy światła dziennego, leżąc lata całe w wyprawowym kufrze, co jakiś czas tylko przekładana gałązkami bagna lub lawendy, by nie podziurawiły jej mole. To jednakowoż nie przeszkadzało Adzie wykonywać ich całymi tuzinami, jakby znajdowała w tym jakąś szczególną przyjemność. W zasadzie wszystkie ważne zakupy i przygotowania do obu ślubów mających się odbyć podczas katolickiej Wielkanocy i tuż po Wielkanocy prawosławnej zostały już zakończone. Trwał karnawał, który Bysławscy postanowili poświęcić na umocnienie więzi z najbliższymi sąsiadami oraz pozyskanie nowych znajomości, przypuszczali bowiem, całkiem słusznie, że wśród patriotycznie nastawionej szlachty oddanie córki Rosjaninowi odbije się nieprzyjemnym echem. Bojkot towarzyski był w tak małym środowisku zagrożeniem zupełnie realnym. Bysławscy wciąż obawiali się, że jeśli przylgnie do ich nazwiska etykieta zdrajców ojczyzny, to może ona trwać w ludzkiej pamięci przez kilka pokoleń. I choć w zasadzie linia długołącka właśnie wygasała, jako że nie doczekali się męskiego potomka, martwiło ich to jednak ze względu na dziewczęta i ich przyszłe koligacje. 335 Pomysł balu maskowego wydawał się niewinnym sprawdzianem sąsiedzkiej lojalności i próbą przed uroczystościami zaślubin i weselami planowanymi na kwiecień i maj tego roku. Pani Bysławska była zeń niezmiernie dumna. Bardzo słusznie. Nigdy jednak nie miała się dowiedzieć, kto w rzeczywistości przyczynił się

do jego powodzenia, kto był jej emisariuszem wśród okolicznej szlachty, kto pragnął przy tej okazji upiec swą własną, niecną pieczeń. Gdyby się tylko domyślała, jej radość z pozytywnych odpowiedzi, jakie napływały do Długołąki w związku z balem, na pewno nie byłaby tak wielka. Miałaby kolejną zgryzotę i powód do palpitacji serca, odkrywszy, że to Żaboklicki pracował niestrudzenie nad zapewnieniem maskaradzie frekwencji, jak bowiem słusznie sądził, w tłumie łatwiej znajdzie sposobność do czułego tete-a-tete3 z KingąAby mówić pannie o miłości, bal kostiumowy wydawał się okolicznością wprost idealną. Przebranie, maski, ten cały entourage, kiedy nikt nie pyta o imię, gdy tańczy się polkę, lansjera czy walca, a podczas gry w sekretarza można wyjawić każdy największy sekret, od dawna i z powodzeniem wykorzystywany był przez kochanków. Żaboklicki wmawiał wszystkim swym byłym i aktualnym flamom, że maskarada u Bysławskich będzie najważniejszym wydarzeniem sezonu, przedstawiał im perspektywę radosnego walcowania przy dźwiękach słynnej kapeli Szulca i zwracał utraconą dawno nadzieję, mniemając nie bez powodu, że to one, a nie ich mężowie, podejmą ostatecznie decyzję o przybyciu. Dla panów, z których niewielu znajdowało przyjemność w tańcu, a był on dla nich raczej jedynie przykrą koniecznością, atutem mógł okazać Sam na sam (fr.). się prawdziwy francuski kucharz specjalnie zatrudniony przez Bysławskich, partia pokera oraz kubańskie cygaro w gabinecie gospodarza. Tak więc podczas gdy Ada z doskonałą obojętnością na to, co się dzieje, mereżkowała serwetki, Kinga dwoiła się i troiła, by siedząc obok siostry i ozdabiając monogramem swe wyprawowe ręczniki, nie dywagować wciąż o balu, zachowując godne przyszłej mężatki opanowanie. Adzie, która niczego się już nie spodziewała, przychodziło to z łatwością. Nie obchodził jej strój, jaki włoży, ani z kim w parze zatańczy kotyliona. Kinga każdą kwestię poddawała wielokrotnemu rozważaniu, przy tym radość, w jaką wprawiała ją perspektywa maskarady, wydawała się Adzie nieco

dziwna. - Pan Toroszyn chyba nie tańczy? - zapytała w końcu, nie odrywając oczu od robótki. - I cóż? - odpowiedziała Kinga wyzywająco. - Czy tylko pan Toroszyn będzie na balu? - No, będzie też papcio... - bez cienia ironii stwierdziła Ada. Rozmowa o balu nudziła ją śmiertelnie, ale starała się być uprzejma. Kinga westchnęła głośno, myśląc nie o wszystkich kawalerach, z którymi taniec ją ominie, lecz o tym jednym jedynym, z którym chciałaby przetańczyć całą tę noc. - Mój narzeczony... - ciągnęła Ada. - Co: twój narzeczony? - Też będzie. -A weź go sobie! - Kinga krzyknęła jak oparzona. Zajezierskiego nie lubiła i nigdy nie miała już polubić. Zresztą wraz z upływem lat zarówno jej związek z Adą, jak i kontakty Zajezierskich i Toroszynów miały z wolna słabnąć, podtrzymywane jedynie przez rzadkie uroczy-336 337 stości rodzinne, wśród których pogrzeby były zawsze na pierwszym miejscu. Na bal Kinga przebrała się za Kolombine. Miała długą, białą spódnicę na stelażu z naszytymi czarnymi rombami, czarny stanik z bufkami i czerwoną różą wpiętą pomiędzy piersi, białe rękawiczki, białą kryzkę na szyi i trójgra-niasty czarny kapelusik z czerwonym piórkiem. Całości dopełniała czarna maseczka. Wyglądała prześlicznie! Toroszyn, który specjalnie pojechał z paniami Bysławskimi do Płocka, był zachwycony i bez szemrania zapłacił za kostiumy - również Ady, która wybrała przebranie francuskiej ogrodniczki, oraz pani Bysławskiej, która postanowiła udawać Rzymiankę. Sam, długo namawiany, bo nie zamierzał się w ogóle przebierać, kupił wreszcie strój pirata dla siebie i muszkietera dla pana Bysławskiego. Maskaradę zaplanowano na trzecią niedzielę stycznia. Aby godnie przyjąć licznie zapowiedzianych gości, Bys-ławscy wypożyczyli na ten dzień kilkanaścioro służby

od Zajezierskich, krzesła od Ciecierskich, naczynia stołowe, sztućce i obrusy od fajansiarza z Gutowa, Natana Fiszera, formy i maszynki do lodów od Cukiermanów, w Pod Aniołem zamówili też ciasta i wety. Przyszykowali w pokojach gościnnych gotowalnie dla pań, ściągnęli z Gutowa kapelę i zatrudnili francuskiego kucharza. Goście zaczęli zjeżdżać się już koło południa. Ubrani w odświętne liberie lokaje stali w bramie, marznąc niemiłosiernie, dwóch innych pomagało wysiadać paniom z sań. Pokojówki prowadziły ich do przygotowalni. W kuchni kończono obiad i podwieczorek, a Szulc w salonie zasiadł do pianina. Wszystkim udzielił się radosny nastrój oczekiwania. Pani Bysławska, która starała się być wszędzie i wszystkiego dopilnować, raz po raz wpadała w biegu do swej małżeńskiej sypialni, by choć na chwilę uklęknąć przed kopią cudownego obrazu Matki Boskiej Gutowskiej, przeżegnać się, podziękować za tłum gości i potrząsnąwszy głową, bo właśnie przypomniała sobie coś pilnego, pobiec dalej. Dziewczęta miały za zadanie usługiwać wszystkim potrzebującym pomocy, a w razie gdyby ta nie była konieczna, zabawiać przybyłych rozmową. Ada nie umiała ukryć znużenia bałaganem, jaki powstał w domu, Kinga rzucała niecierpliwe spojrzenia w kierunku bramy i podjazdu, wsłuchiwała się w głosy dobiegające z sieni i truchlała na myśl, że Żaboklicki mógłby nie przybyć. Dzień ciągnął się w nieskończoność i choć to styczeń, wciąż nie zmierzchało! O szarówce lokaje w bramie, nieco już utrudzeni, dostali do rąk pochodnie. Wtedy też pojawiło się więcej pojazdów i gości, tylko Żaboklickiego wciąż nie było! Menu kolacji prezentowało się wybornie: śledzie w pomidorach, pasztet z gęsich wątróbek na zimno, pieczeń z sarny w auszpiku, szczupak z majonezem, paszteciki rakowe, zając na zimno w śmietanie, kotlety z orzechów, zupa cytrynowa, bulion po francusku au naturel, polędwica z truflami i maderą, kotlety wieprzowe na ruszcie z sosem cebulowym, kurczęta pieczone, vol-au-vent z sandacza, naleśniki kruche z sosem szodonowym, legumina cytrynowa na śmietance, lody w różnych smakach, tort hiszpański piramidalny, baba żółtkowa, krem z kasztanów, galareta wiśniowa na winie. Oprócz tego kompoty, soki, orszada4, poncz, nalewki, wina, miody, wódki,

wszystko, o czym spragnieni tancerze mogli tylko zamarzyć. 4 Napój chłodzący z utartych migdałów z dodatkiem cukru i wody lub mleka. 338 339 Kinga dziobała widelcem w talerz, nie mogąc niczego przełknąć. Nie było go! Wszystko na nic! Rozczarowanie, którego doświadczała, było tak bolesne, jakby ktoś wypełnił ją całą kamieniami. Nie miała siły nawet porządnie się uśmiechnąć, choć przecież była poniekąd najważniejszą osobą na tym balu, w każdym razie obok Ady. Na szczęście siedziała daleko od matki, która zajęta gośćmi, nie szturchała jej wciąż, każąc się wyprostować. Jednak narzeczony raz po raz popatrywał ku niej i wtedy, przymuszona przez sytuację, uśmiechała się blado. Po kolacji goście rozeszli się, by włożyć kostiumy i maski. W tym czasie służba przygotowała salon do tańców. Młodzieży było jak na lekarstwo, zresztą przecież ani Kinga, ani Ada nie były już wolne. Zabawa ruszyła koło dziesiątej. Sala prezentowała się pięknie: ubrana w szkarłatne draperie i rzęsiście oświetlona świecami oraz lampionami, przypominała wielkopański pałac. Państwo Bysławscy, Ada z Zajezierskim i Kinga z To-roszynem wyszli do pierwszego walca. Wkrótce dołączyli do nich inni tancerze. Pod maskami i przebraniami niektórych trudno było rozpoznać. Na parkiecie zrobiło się tłoczno. Kinga tańczyła już z Zajezierskim i ojcem, teraz znów z Toroszynem. I właśnie powiedział on coś zabawnego. Kinga roześmiała się i odchyliła głowę. Jej wzrok z rozpędu powędrował ku drzwiom i tam zobaczyła Żaboklickiego. Stał przy bufecie z kieliszkiem czerwonego wina w dłoni i patrzył na nią! Teraz udawała już, że go nie widzi. Musiała zresztą całą siłę woli skupić na tym, by utrzymać się na nogach, by nie zmylić figur, by wyglądać na bardzo zajętą narzeczonym. Ale oto lansjer się zakończył. Usiadła, a Toroszyn zaproponował, że pójdzie do bufetu: - Quelque chose a boire, ma chérie5? - Oui, je vous en prie6 - odpowiedziała, chcąc się go jak najszybciej pozbyć. - Un petit verre du vin

blanc7. Żaboklicki jakby tylko na to czekał. Ubrany w strój Pierrota, pasował do niej, jakby się umówili. Stanął przed nią i wyciągnął dłoń: - Kolombino, czy oddasz swe serce Pierrotowi? - zapytał. Kinga wstała bez słowa. Nogi jej zesztywniały, a łzy cisnęły się do oczu. Niczego nie odpowiedziała. Miała pustkę w głowie i była pewna, że zaraz się rozpłacze. - Pani? Milczała. Zobaczyła już w drzwiach Toroszyna z dwoma kieliszkami. Nie starając się nawet ukryć rozdrażnienia, przyglądał się tańczącym. Ale gdy po raz drugi spojrzała w tym kierunku, narzeczonego już nie było. Jakby porwany siłą jej pragnienia, po prostu zniknął. Pilnie przebiegała wzrokiem wszystkie kąty sali, nie spostrzegając go nigdzie. - Panie... - odpowiedziała wreszcie Sewerynowi. - Czy wszystkie tańce masz już pani zajęte? Wtedy przypomniała sobie o karnecie. Na jej przegubie zwisał malutki wachlarz, pełniący rolę karnetu z przyczepionym doń maleńkim ołóweczkiem. Nikt jednak jeszcze nie zapragnął zarezerwować sobie tańca z przyszłą panią Toroszyn. - Nie, panie - wyszeptała zgodnie z prawdą. 5 Coś do picia, moja droga? (fr.). 6 Tak, bardzo proszę (fr.). 7 Mały kieliszek białego wina (fr.). 340 341 - Pozwolisz zatem, że będę pierwszym? - Tak... - westchnęła uszczęśliwiona. Od tej pory każdy taniec z innym partnerem był tylko oczekiwaniem na Seweryna. Oddałaby mu wszystkie! I gdy wreszcie podczas walca spojrzeli sobie w oczy, Kinga pomyślała, że już nigdy niczego nie będą musieli mówić.

Żaboklicki wiedział, że powinien być ostrożny za dwoje. Ostentacyjnie zatem emablował inne panie, bo i on zauważył już zacięte usta Toroszyna i jego przymrużone oczy, które przeczesywały salon w poszukiwaniu zagrożenia. „Oto mężczyzna wart mojego wysiłku!" - pomyślał zupełnie poważnie, bo mężowie stanowili dlań wyzwanie większe chyba nawet niż ich żony. Te, na ogół nudne i przewidywalne, zdawały się czekać tylko na jakiś ochłap uczuć, których dramatycznie brakowało w ich własnym życiu. Nie bacząc na niebezpieczeństwo, rzucały się w wir romansu, kładąc na szalę swą cześć i honor, jakby wraz z pojawieniem się najmniejszej szansy na porozumienie dusz dobre imię natychmiast przestawało być dla nich jakąkolwiek wartością. Mężowie zaś należeli do wielu różnych kategorii: zazdrośników, trzpiotów, nieuważnych, leni, pracusiów, gapowatych. Znajdowali się wśród nich tacy, którzy zabiliby za najmniejszą zniewagę, i tacy, którzy romans żony traktowali jako wspaniały pretekst do usprawiedliwienia własnych przygód. Jedni zwierzali się Żaboklickiemu przy cygarze z nudy małżeńskiego pożycia, inni chwalili swe żony pod niebiosa tylko po to, by gdy ona wybierze się w odwiedziny do matki bądź pojedzie leczyć nadwątlone zdrowie do wód, natychmiast dać nura w objęcia służącej. Małżeństwa szczęśliwe i udane można by policzyć na palcach jednej ręki. Te uwodziciel omijał szerokim łukiem, wychodząc ze słusznego założenia, że nic tu po nim. Maskarada zakończyła się nad rankiem. Tradycyjnie odtańczono mazura. Na podkurek goście wypili gorący rosół, zjedli bigos i obfite śniadanie, po czym powoli zaczęli rozjeżdżać się do domów ku niekłamanemu żalowi Kingi i uldze reszty Bysławskich. Żaboklicki nie czekał końca balu, wymknął się po angielsku, by zostawić po sobie nieco smutne wspomnienie i pełne nadziei oczekiwanie. Podczas karnawału odbyło się w okolicy jeszcze kilka balów: w Kuzakach u

Rossoszyńskich, Zapiecku u Hajdu-kiewiczów, Siewierni u Siewierskich. Wszędzie Kinga bawiła się świetnie, niezmiennie, acz dyskretnie adorowana przez Żaboklickiego, co mimo wysiłków obojga, by utrzymać rzecz w tajemnicy, zaczęło już trochę zwracać uwagę. 342 1995 Od piątkowego południa w mieście panował nieopisany ścisk. Wszystkie fasady przy rynku dawno zostały przystrojone girlandami kwiatów i lampionami, wielu turystów przyjechało już we czwartek, by zdobyć jakiś, choćby najskromniejszy, nocleg. Ci bogatsi wynajęli pokoje i apartamenty w zajezierzyckim pałacu, który również szykował się do uroczystości. Nie było widać telewizji, ale jej brak nikomu nie przeszkadzał. Iga zastanawiała się z ojcem, czy nie przenieść gdzieś Celiny Hryć, by uchronić ją przed hałasem, który trwał będzie zapewne kilkadziesiąt godzin, jednak babka była w zadziwiająco dobrym nastroju, uśmiechała się, słysząc dobiegający z dołu gwar, a zapytana, czy chce usiąść obok okna, zamrugała twierdząco. Dziewczęta ze sklepu dostały we czwartek swoje sukienki. Ich radość godna była o wiele większego upominku. Do pomocy przyszły też trzy uczennice, dostały skromniejsze, choć też śliczne stroje pasterek, na które składały się białe bluzki z bufiastymi rękawami, czerwone spódnice z zielonymi aplikacjami i białe fartuszki. Te jednak należało po obchodach zwrócić. Sam Waldemar Hryć zamierzał stanąć na wynajętym od miasta stoisku na bulwarze. Kiedy zaprezentował Idze swoje przebranie, omal nie pękła ze śmiechu. Miał czarne, atłasowe spodnie do kolan, białą koszulę z żabotem, kamizelkę i perukę! - Będzie ci gorąco - powiedziała z troską. - Tam przez cały czas świeci słońce. - Dam radę, rycerze występują w zbrojach. - Jeśli będziesz chciał, to się po południu zamienimy.

- A ty? Dasz tutaj radę? Pewnie chciałabyś się przejść po mieście? - Zignorował jej propozycję. - O mnie się nie martw, mam tu wszystko, czego mi potrzeba. Spojrzał na nią z miłością: będzie kiedyś świetnym wspólnikiem. Oczywiście Idze trochę żal było zabawy. Jej koledzy z liceum co roku spotykali się całą paczką i szykowali własne atrakcje, no, może jeden Sławek Kornacki będzie pomagał bratu. Na zamku też się bardzo dużo dzieje i zawsze brakuje rąk do pracy. Nie żałowała jednak, przyzwyczajona od dawna, że obowiązek przede wszystkim. Wieczorem zadzwonili z „Obserwatora", że ktoś przyniósł dla niej list. Zaintrygowana tym faktem, mimo że padała z nóg, pobiegła do redakcji, w której zawsze ktoś siedział do późna, zwłaszcza w przeddzień wyjścia numeru. Właścicielem gazety był niewiele starszy od niej chłopak, Dawid Czerpak, którego znała jeszcze z liceum. Uśmiechnął się na jej widok i podał list. - Przeczytasz teraz? - zapytał z ciekawością. - W porządku. - Coś mu przecież była winna. Rozerwała kopertę i przeczytała na głos: 344 345 Szanowna Pani, Nie znamy się, to znaczy Pani zapewne mnie nie kojarzy, natomiast ja oczywiście kojarzę Panią (w końcu nie jest to duże miasto!) i kiedy przeczytałam ogłoszenie, że szuka Pani pamiątek po dawnych właścicielach cukierni, uznałam, iż mogę wnieść pewien wkład do tych poszukiwań. Nazywam się Michalina Gawryło-Frajnic i jestem adwokatem. Moi rodzice opowiadali - nie mogę tego oczywiście sama pamiętać, bo działo się to zaledwie kilka lat po moim urodzeniu-że w 1968 roku wyjechał z Polski ostatni z żyjących Cukiermanów, to jest Izrael. Był on wtedy pracownikiem naukowym Uniwersytetu

Toruńskiego i nazywał się Ireneusz Gawryło. Zbieżność nazwisk nie jest przypadkowa: moi dziadkowie, Anatol i Krystyna, przyjęli go podczas okupacji do własnego domu, ukrywali przed Niemcami, traktując jak syna, co było zresztą jedynym wyjściem. Mój tata opowiadał, że Irek był dla niego nie tylko starszym bratem, ale także ideałem. Po marcu (mam nadzieję, że wie Pani, co się wtedy stało) Ireneusz Gawryło przeżył szok. Pomimo zdobytej pozycji zawodowej wrócił do nazwiska rodowego Cukierman i wyjechał wraz z rodziną do Izraela. Bardzo to wszyscy przeżyli, tak on i jego żona oraz trójka dzieci, jak moi dziadkowie, tata i ciotka. Z rodziną Cukiermanów utrzymujemy wciąż kontakt, choć ostatnimi czasy nieco się on rozluźnił. Izrael Cukierman żyje i mieszka we Francji. Dość komunikatywne są jego córki, znają polski i do nich mogłaby Pani napisać. Niestety, z tego, co wiem, z getta mały Irek nie wyniósł żadnych pamiątek, w końcu ratował życie. Miał zresztą nadzieję, że pozostałym członkom jego rodziny też uda się przeżyć, jednak chyba nikt się nie uratował. Oto adres jednej z jego córek: Milena Marcoveanu I95b Rue de Rivoli 346 9» 75001 Paris FRANCE Jest ona antropologiem po Sorbonie i osobą bardzo kontaktową. Mam nadzieję, że te wiadomości na coś się Pani przydadzą, łączę pozdrowienia, Michalina Gawryło-Frajnic Iga przeczytała list trzykrotnie, przecierając oczy ze zdumienia. Nie wiedziała, kim jest Michalina Gawryło--Frajnic, być może kiedyś zetknęła się z tym nazwiskiem, zresztą nie o nią tu chodziło. Miała wrażenie, że mumia wykopana przez archeologów podniosła się i przemówiła do niej ludzkim głosem. Było to piękne i

straszne równocześnie. A ona cieszyła się i lękała, co może z tego wyniknąć. - Super! - zachwycił się Dawid. - Mamy temat! - zatarł ręce. - Oczywiście napiszesz do Francji? - Nie wiem... Chyba tak. Na razie jestem w szoku. Musiało minąć wiele miesięcy, jeśli nie lat, aby do pałacu w Zajezierzycach wrócił spokój. Barbara Zajezierska potrzebowała dużo czasu na otrząśnięcie się po odejściu Frani. Śmierć dziecka, coś, co zdarzało się wówczas niemal każdej rodzinie, dotknęła ją szczególnie mocno. Hrabina z trudem dźwigała jarzmo codzienności i tylko przez wzgląd na pozostałą trójkę trzymała się mocno w ryzach. Ale kiedy zostawała sama, zwłaszcza przed snem, pozwalała sobie na płacz z tęsknoty za Franią, której odejście było poprzedzone tyloma znakami i któremu mimo wszystko nie zdołała jako matka zapobiec. W sześćdziesiątej piątej wiośnie życia stryj Władysław nieoczekiwanie zasnął w Panu, a tym samym przestał się wreszcie Barbarze naprzykrzać. Czasem nawiedzał ją jeszcze w snach, jakby niesyty jej towarzystwa. Nieodmiennie mu wtedy przypominała, że odszedł już był z tego świata, szeptała zdrowaśki za spokój jego duszy i zasypiała znowu. Jeśli miała jakiś problem gospodarski czy prawny, o pomoc prosiła z reguły szwagra, Marcina Zajezierskiego. By-ły to jednak rzadkie przypadki, gdyż Zbigniew Strużyłło świetnie sobie ze wszystkim radził. I tak limit tragedii w tej rodzinie jakby nagle się wyczerpał, miesiące mijały w spokoju, niczym szczególnym 348 się od siebie nie różniąc. Za oknami zmieniały się pory roku, dzieci rosły, spadały kartki z kuchennego kalendarza. Hrabina wyznawała zasadę ludzi prostej wiary - uważała, że wszystko, co ją spotyka, dzieje się z woli nieba, i nigdy nie przypuściła do siebie jakiegokolwiek w tej mierze zwątpienia. Tego przekonania nie nadwątliły cztery kolejne pogrzeby, które nie tylko nie pozbawiły jej chęci do życia, ale ostatecznie nawet wzmogły poczucie odpowiedzialności i głębokie zrozumienie spraw ludzkich. Zawsze czuła na ludzką krzywdę, po śmierci własnego męża i dziecka innym okiem

spojrzała na los mieszkańców okolicznych wiosek. Uwłaszczenie wielu z nich nie przyniosło ulgi, wręcz przeciwnie, borykali się z większymi jeszcze problemami: głodem, zwłaszcza na przednówku, i biedą. Ciemnota była tu straszna, a brud wszechobecny. Chorowali więc i umierali z byle powodu, żywiąc się przez pół roku jedynie perzem, korą, kasztanami i tym, co czasem ukradli z pańskiego pola bądź lasu. Barbara Zajezierska widziała to wszystko i próbowała zaradzić w miarę swych możliwości, jednak głównym jej zajęciem było utrzymanie pałacu i taki zarząd nad majątkiem, by zebrać dla dziewcząt bogate wiano, nie uszczupliwszy jego wartości. Ale miała też przecież jeszcze inne zadania: dzieci należało wykształcić, a dziewczynki przygotować do ich przyszłych ról. Ten naczelny cel przyświecał jej we wszystkim, co robiła. Każda rozmowa z dziećmi, każdy spacer oraz wycieczka, chociażby do Gutowa, połączone były z wykładem z historii, ze szczególnym uwzględnieniem dziejów rodzin Zajezierskich i Sokołowskich. Dziewczęta uczyły się grać na pianinie, Tomaszek brał lekcje fechtunku oraz jazdy 349 konnej i strzelania z broni palnej, co uwielbiał. Każda chwila w ciągu dnia miała swoje przeznaczenie, od siódmej rano, kiedy wstawały, po ósmą, a później dziewiątą wieczór, kiedy kładły się spać. Ponieważ Barbara wiedziała znacznie więcej o roli kobiety w domu, edukację córek miała obmyśloną znacznie staranniej niż syna. To ją często napawało frasunkiem, gdyż Tomaszkowi brakowało męskiego przykładu. Czasem więc wysyłała go do odległych o dwa dni drogi Paździor, gdzie w dużym dworze mieszkał z liczną rodziną żony jego ojciec chrzestny, Marcin Zajezierski. Towarzysząc stryjowi niemal we wszystkim, chłopiec czerpał dobre wzorce szlachcica i gospodarza. Obaj zresztą lubili te wizyty. Marcin Zajezierski nie miał

syna, a Tomasz ojca, stanowili zatem zgraną parę i świetnie się rozumieli. Barbara Zajezierska widziała tylko jeden mankament tej komitywy: stryj pozwalał Tomaszkowi na zbyt wiele, reagował śmiechem na jej połajanki i tłumaczył młodzika nawet z tego, za co ten powinien zostać skarcony. Dziewczynki natomiast wyjeżdżały rzadziej, jako że od najmłodszych lat oprócz nauki miały wiele zadań pozaszkolnych. Należały do nich: szycie odzieży dla wiejskich ochronek, haftowanie monogramów na swych przyszłych strojach i bieliźnie (haftowały naturalnie tylko pierwszą literę monogramu), uprawa małych ogródków z roślinami wykorzystywanymi w farbiarstwie oraz z ziołami leczniczymi, których znajomość wydawała się Barbarze Zaje-zierskiej nieodzowna, lekarza wzywało się bowiem tylko do ciężkich przypadków, zresztą był on daleko i zanim przyjechał, należało choremu udzielić pierwszej pomocy. W ciągu dnia wiele też było momentów, kiedy dziewczynki uczyły się zarządzania służbą, wydawania poleceń i egzekwowania jak najlepszej pracy. Robiły to wszystko, przyglądając się matce, tak by od dnia swego ślubu nie potrzebowały już niczyjej pomocy. Wieczorami, jeśli tylko dysponowała wolną chwilą, Barbara kopiowała dla córek przydatne notatki ze swych skrupulatnie prowadzonych zeszytów. Były tam najróżniejsze przepisy kulinarne, rady, jak dbać o zdrowie i urodę, przepisy na lecznicze mikstury i kremy oraz mnóstwo użytecznych wskazówek i obserwacji, jak chociażby te, w jaki sposób wyczyścić plamy, odnowić biżuterię lub doprowadzić do porządku zmoczone rękawiczki, a także jak przy minimalnym wydatku sporządzić wydajną pastę do podłóg. Tego wszystkiego nie musiały oczywiście robić same, ich wiedza potrzebna była jednak, aby umiały dopilnować służących. We wszystkim Barbara radziła córkom zachować umiar i oszczędność, bo nawet duży majątek łatwo doprowadzić do ruiny. Zresztą pieniędzy nie wydawano na byle co. Jeśli tylko dało się wykonać coś z dostępnych w majątku produktów, czyniono to bez ceregieli. W tej kwestii nie było odwołania. Na

zakupy Barbara Zajezierska jeździła niezwykle rzadko, równie rzadko przyjmując u siebie w pałacu wędrownych handlarzy. Dla jednego tylko robiła wyjątek: dla Węgra. W pałacu nazywano tak nieznanego z nazwiska sprzedawcę pasmanterii, który chodził ze swoim kuferkiem od dworu do dworu, sprzedając pasmanterię. W niezliczonych szufladkach kufra znajdowały się cuda, takie jak: igły i nici, guziki, koraliki, wstążki, koronki, grzebyki i gumki do włosów, chustki na głowę i chusteczki do nosa, wreszcie rozmaite materiały: muśliny, wełny, jedwabie, perkale, żorżety, wywołując u zachwyconych panien najpierw zawrót głowy, a potem pożądanie wszystkich tych cudowności. 350 351 Wiele uwagi hrabina przykładała do kształcenia charakterów dzieci. Na każdym kroku były wychowywane w karności, szacunku dla pracy innych, w znoszeniu bólu i rozmaitych niedogodności życiowych, w dystynkcji oraz pomocy drugiemu, jako matka uważała bowiem, że szlachta ma wielkie zadania, powinna świecić ludowi przykładem, opiekować się tymi, którym przypadł w udziale trudniejszy los i cięższe życie. Dlatego też nie było mowy o marudzeniu, ociąganiu się przy jakichkolwiek czynnościach, robieniu min i lenistwie. Zresztą kary za te przewinienia bywały dotkliwe: skarcenie przy służbie, areszt domowy czy wreszcie rózgi. Barbara Zajezierska z rzadka tylko uciekała się do najsurowszych kar. Wiele oczekiwała od swoich dzieci, jednak sama była dla nich najlepszym przykładem. Opanowana i uśmiechnięta, dla każdego miała dobre słowo. Surowa i wymagająca, zawsze najpierw wymagała od siebie. Oszczędna niemal do przesady, ale gospodarna jak nikt z sąsiadów. Zainteresowana losem innych, jednak niezwykle dyskretna, brzydziła się plotkami i niczym zarazy ich unikała. Tak więc była dla dziewcząt chwalebnym przykładem, konsekwencja zaś, z jaką wdrażała zasady wychowania, oraz sposób, w jaki to czyniła, dały doskonałe rezultaty - i kiedy Waleria oraz Regina wreszcie dorosły, mogła szukać dla nich mężów wśród najlepszych rodzin Mazowsza i Podlasia.

Waleria weszła do rodziny Dobrosielskich, Regina zaś do Podedworskich, a Barbara Zajezierska nigdy nie żałowała tych decyzji. 1995 W czwartek wieczorem, gdy po chłodnym prysznicu położyła się wreszcie do łóżka, Iga po raz pierwszy się przestraszyła. Bardzo chciała kontynuować swą przygodę z pierścieniem, czuła zresztą, że wciąga ją ona coraz bardziej, a szukanie śladów przeszłości jest bardziej pasjonujące niż oglądanie filmu sensacyjnego. Konsekwencje takich działań mogły jednak przynieść zgoła nieoczekiwane skutki, a zaniechanie poszukiwań również nie gwarantowało całkowitego bezpieczeństwa. Załóżmy bowiem, że Michalina Gawryło-Frajnic również napisała list do Mileny Marcoveanu, córki Izraela. Załóżmy, że tamta opowiedziała o wszystkim ojcu. Załóżmy, że on zechce przyjechać i upomnieć się o swoją kamienicę. Co wtedy? Ze zdenerwowania Igę rozbolał żołądek. Co gorsza, zupełnie nie miała się kogo poradzić. Rozumiała teraz, że nie była tak mądra, jak jej się na początku wydawało. Roz-grzebywanie tej sprawy nikomu nie przyniesie pożytku, a już na pewno nie rodzinie Hryciów. Kiedy pomyślała, że przez jej nierozwagę mogliby stracić cukiernię, przerażona postanowiła zaniechać wszelkich poszukiwań. Niby kupili obydwie kamienice na przetargu od miasta, ale może papiery nie są w porządku? W końcu 353 nie zbudowali ich sami na własnym gruncie. Czy urzędnicy miejscy nie wiedzieli o Izraelu Cukiermanie? Jak to się mogło stać? A jeśli on przyjedzie i rozpocznie starania o odzyskanie majątku? O drugiej nad ranem Iga modliła się już tylko o to, by jak najszybciej zasnąć. Pytania i problemy, których nie umiała rozwiązać, spiętrzyły się w jej głowie, a ona sama miała wrażenie, jakby otworzyła puszkę Pandory. Tomasz Zajezierski i Ada Bysławska byli piękną parą. Podczas balu prawie się nie rozstawali. Ich widoczne przywiązanie kłuło w serca zazdrośników. Hrabia z wielką atencją odnosił się do

narzeczonej, wciąż coś jej szeptał, a ona uśmiechała się i kiwała delikatnie głową. Kiedy tańczyli, oczy wszystkich były zwrócone w ich kierunku. „Oto miłość!" - zdawały się mówić kiwające głowy ma-tron. Barbarę Zajezierską i Antoninę Bysławską wypełniały duma i szczęście. Hrabina pierwsza dała znak okolicznemu towarzystwu, że Bysławscy są wciąż godni szacunku. I to jej, w nie mniejszym stopniu niż Żaboklickiemu, zawdzięczali pojawienie się na balu przedstawicieli wszystkich znaczących rodzin z powiatu. Hrabina, walcząc o pomyślność Tomasza i przyszłej synowej, musiała umniejszyć znaczenie wyboru Kingi. W końcu Ada wychodziła za wnuka powstańca styczniowego, czyż trzeba więcej? To właśnie zdawała się mówić swoim zachowaniem Barbara Zajezierska. A im dumniej o tym mówiła, tym głośniej odzywały się w niej wyrzuty sumienia, gdyż piękną prawdą pokrywała obrzydliwą: wnuk powstańca był jednocześnie synem znienawidzonego prześladowcy Polaków! 355 I chociaż znalazłyby się przecież okoliczności łagodzące, Barbara Zajezierska wciąż nie umiała sobie wybaczyć. Powód nieodmiennie stanowiła zaznana raz jeden w życiu przyjemność obcowania z mężczyzną. Idąc dalej tym tropem, hrabina gotowa była uznać wszystkie swe córki spłodzone z Henrykiem Zajezierskim za dzieci obowiązku, podczas gdy syn poczęty został w szaleństwie i amoku, którego nie umiała nawet nazwać. Ona też patrzyła z przyjemnością na przyszłą młodą parę. Ada sprawiała wrażenie doskonale wyważonej, była dobrym przeciwieństwem dla porywczego Tomasza. Jej spokój i pewna szczególna melancholia dawały przyszłej teściowej nadzieję, że młodzi stworzą udany związek. Zaskakujące, że tak idealnie się oboje ukrywali! Czy widząc, jak uśmiechają się do siebie w tańcu,

jak on podaje jej sól, stoi przy jej krześle i zabawia rozmową, ktokolwiek śmiałby przypuścić, że adresatką każdej myśli Tomasza jest Marianna? Że Ada wciąż skrycie wzdycha do Walerego? Z maestrią grali swe role, spełniając pokładane w nich nadzieje rodziców i ukrywając własne emocje. Tego wymagała sytuacja i gotowi byli jej sprostać. Kładli swe osobiste szczęście na ołtarzu rodziny, ale tylko oficjalnie. W skrytości ducha pozostawali bowiem sobą, wiodąc drugie, sekretne życie, które choć utajnione, ważniejsze było od jawnego. Zajezierski już snuł w duszy plan wejścia w bliższe stosunki z Marianną, a Ada układała w myślach długi, sentymentalny list do Walerego, który nigdy nie zostanie wysłany. Odkąd hrabia wrócił ze szkół, jego poranne przejażdżki wierzchem stały się tradycją. Bez względu na pogodę Tomasz Zajezierski dosiadał konia i objeżdżał majątek, sprawdzając stan prac polowych, lub też gnał przez las, ku jezioru, aż do granic zmęczenia. Odniósłszy podczas polowania ranę, na którą doktor Markowicz przykazał mu szczególnie uważać, ponieważ kula przeszła przez płuco, hrabia zaprzestał swego codziennego rytuału. Jeśli się dokądś wybierał, to powozem lub sankami i dość już miał trochę tej dziecinady, w dodatku sanki zostały po pożarze tylko jedne, niezbyt okazałe, a większość powozów spłonęła. Tak więc niemal trzy miesiące po niefortunnym polowaniu hrabia w końcu postanowił spróbować przejażdżki konnej. Barbara Zajezierska była niezadowolona, spodziewała się jakichś nieokreślonych, acz strasznych konsekwencji i nie kryła się ze swym lękiem. Chwyciły siarczyste mrozy, w dodatku Tomasz umyślił sobie, że wyruszy po obiedzie, co ze względu na szybko zapadający zmierzch było czystym szaleństwem. Ale hrabia się uparł i nic nie przemawiało mu do rozsądku. Twierdził, że przejedzie się po lesie, by sprawdzić, czy chłopi wnyków nie porozkładali i czy w paśnikach siano, brukiew i buraki dla saren są wyłożone, jak trzeba. Chodziło jednak przecież nie o to, by nadzorować pracę gajowych, tylko aby wracając z długiego objazdu, sprawdzić, czy drzwi do kościoła nie są otwarte i czy przypadkiem wewnątrz nie ma Marianny. Marianna też już przyzwyczaiła się do tego niemal codziennego rytuału. Hrabia

zresztą prawie zawsze ograniczał się do krótkiej modlitwy przed ołtarzem, a tego nikt mu nie mógł zabronić, zwłaszcza zaś ona. Starała się więc każdego dnia o zmierzchu znaleźć w świątyni coś do zrobienia, tak by miał on sposobność do krótkiej chwili medytacji. W końcu i Wincenty Rogala uznał ten rytuał za tak niewinny, że koń Zajezierskiego uwiązany przed 356 357 bramą kościoła czy pozostawione tam sanie bądź powóz przestały zwracać jego uwagę. Tymczasem chodziło właśnie o uśpienie czujności starca! Bo że Marianna czeka nań rada, hrabia wiedział od dawna. Zauważył, jak się płoni, witając z nim, jak poszukuje tematu do rozmowy, gdy on wstaje z klęczek i zbliża się do drzwi. Czasem wydawało mu się nawet, że czeka, by niczym wtedy w powozie porwał ją w ramiona. Sam nieco zdziwiony własnym zachowaniem, wszelako nigdy nie posunął się poza pełen rewerencji pocałunek dłoni i wiele mówiące spojrzenie oczu. Bardzo chciał i często o tym myślał, ale była w niej jakaś godność, jakaś wrodzona dystynkcja, która wraz z niepospolitą urodą oraz przepięknym, uduchowionym głosem czyniła z tej prostej chłopki kogoś wyjątkowego i godnego szacunku. Stopniowo ich spotkania zaczęły się przedłużać. Marianna w potrzebach kościoła znajdowała pretekst, by Za-jezierskiego choć trochę jeszcze zatrzymać, pokazywała mu więc a to obrazy, które powinny być odnowione, a to ułamane tuż przy ramieniu skrzydła aniołów zdobiących ambonę, wreszcie organy, których podziurawione miechy wymagały pilnie naprawy. Stał na chórze, w słabym świetle lampy naftowej tuż obok niej. Czuł jej zapach. Marianna była podniecona perspektywą wezwania kogoś do organów, Zajezierski wszystko by obiecał w tej chwili. Wreszcie nie dał już rady powstrzymać pragnienia i przerwał jej w pół zdania. Zagarniając ramionami, całował zachłannie, ona oddawała mu pocałunki, trzymając jego twarz w dłoniach. Nie broniła się nawet, gdy z trudem rozpinał guziki jej krótkiego kożuszka, jednak spłoszył ich jakiś szelest, który wystarczył, by Marianna zrozumiała, że posunęli się za daleko. 358

Gdy odjeżdżał, patrzyła, jak noc go zabiera, i myślała tylko o tym, czy jutro znów pojawi się jak zwykle. Wróciwszy do domu, próbowała zebrać myśli. Otworzyła leżący wciąż na stole list od brata i skupiła się na lekturze: Najmilsza siostro moja, Marianno! W imie Ojca i Syna i Ducha Świentego. Ten list pisze do Ciebie ja, Twój brat Jacek, z Ameryki, miasta Czikago, stanu Ilinoi. W pierwszych słowach mego listu zapytuje o Twe zdrowie i zdrowie wszystkich z naszej rodziny. Moje zdrowie jest dobre, czego i Wam życzę. Tu, w Ameryce, żyje mi się dobrze. Kraj to wielki, a miasta do naszych niepodobne. Mają tu oni takie cóś, co się na ścianę naciska i widno się robi bez palenia świec i bez nafty. I tyz mają demokracje, co to u nich nie ma dziedziców ani innych hrabiów i każden jeden jest z drugim równy. Ciężko pracuje i zarabiam dulary. Nasamprzód pomagałem w Nju Jorku przy rozładunku statków, potem żem się najął do piekarni. Rano piekło się chleb, a potem roznosiło po domach. W jednym takim człowiek mie najął do pilnowania fabryki i tam spałem. A potem był napad i tera to ja już jej nie pilnuje, tylko ten bos mnie wysłał tutaj, do takiego drugiego. To sie nazywa boks, co znaczy, że jak się ma siłe, to można nie robić we fabryce, bo sport to jes szołbiznes lepszy niż inny. Siostro moja Marianno wysyłam ci 10 dularuw, a jakbyś Ty chciała do Ameryki przyjechać, to mnie napisz, ja pieniądze na podrósz i szyfkarte1 Ci wyśle. Twój kochający brat, Jacek Marianna niewiele zrozumiała z listu. Najważniejsze było, że Jacek ma się dobrze i radzi sobie w obcym kraju. Jego opis Ameryki wydał jej się jakiś dziwaczny, ale po-Karta okrętowa. 359 nieważ zawsze lubił fantazjować, zrzuciła to na karb jego bujnej wyobraźni. Zasmuciło ją też, że nie pisze o żadnej kobiecie, żonie czy narzeczonej. Miał już swoje lata i wypadałoby mu się ustatkować. Widać jednak praca pochłaniała go do tego stopnia, że nie pozostawało już miejsca na poszukiwanie odpowiedniej kandydatki. Zresztą kto wie, jak jest naprawdę w tej Ameryce z kobietami? Mimo deklaracji i poczucia, iż prawdziwie pokochał tę kobietę, Tomasz Zajezierski nie zaprzestał swych podbojów. Miał świadomość, że Marianna zapewne nigdy, nawet przy sprzyjających okolicznościach, mu nie ulegnie, tak z racji swego niezłomnego charakteru, jak i surowego wychowania. Ta myśl, sama w sobie

nieprzyjemna, stanowiła jednak dla hrabiego nie tyle wyzwanie, co usprawiedliwienie. Wiejskie dziewczyny nie robiły ceregieli i gdy dopadał go ów męski przymus, zawsze któraś była pod ręką. Nie znał ich imion, a tym bardziej nazwisk. Następnego dnia nie pamiętał o ich istnieniu. Nie liczyły się. Hrabia w taki właśnie sposób radził sobie ze swą wybujałą seksualnością. Wychowany bez ojca, nie miał z kim o sprawach ciała porozmawiać, zresztą pewnie do głowy by mu nawet nie przyszło, iż to, co robi, jest podyktowane chorobą. Jeżeli miał jakiekolwiek

wątpliwości, to natury moralnej. I dotyczyły one nie zniewalanych dziewcząt, a tej jedynej, wobec której chciał, ale nie umiał być wierny. Sam nie wiedział, dlaczego tak zależało mu na Mariannie. Przecież za kilka tygodni miał założyć rodzinę. Co wtedy? Jak pogodzi znajomość z Marianną ze stałą obecnością Ady w pałacu? Każdy zalążek myśli na ten temat hrabia dusił w zarodku, bo odpowiedź mogła być tylko jedna: to się nie uda. Wiedział, że będzie próbował, będzie udawał tak długo, jak tylko się da, nie miał jednak złudzeń: kiedyś sprawa wyjdzie na jaw i on zostanie postawiony przed jedynym możliwym wyborem. I gdyby był człowiekiem honoru, za jakiego się przecież uważał, powinien uciąć to, co wiązało go z Marianną, dając biednej dziewczynie jasno do zrozumienia, iż romansu nie będzie. On jednak brnął weń dalej, coraz bardziej się pogrążał i niezmiennie na inną okazję odkładał definitywne zakończenie sprawy. Co więcej gotów był nawet zapłacić wysoką cenę za uległość Marianny. Długo szukał argumentu, który skruszyłby opór dziewczyny, aż wreszcie któregoś dnia, paląc cygaro, zatrzymał wzrok na niewielkim olejnym pejzażu, za którym znajdowała się skrytka na kosztowności, a wewnątrz szkatuła; w niej Za-jezierscy przechowywali jedną z najcenniejszych pamiątek rodzinnych, tak zwany pierścień Salomei. Salomea z Gutowskich, prababka Tomasza Zajezier-skiego, najstarsza z trzech córek Andrzeja i Joanny z Bieleckich, wychodząc za mąż za Bonifacego Zajezierskiego w 1808 roku, obok innych kosztowności wniosła we wianie bardzo stary, choć dość niepozorny, złoty pierścień z wyrytymi na tafli trzema sześcioramiennymi gwiazdami. Tradycja kilkunastu pokoleń rodu datowała ów sygnet na okolice bitwy pod Grunwaldem, w której podobno odznaczył się jego protoplasta - Chwałko z Gutowa, własną piersią osłaniając przed mieczem krzyżackim księcia Witolda Kiejstutowicza. Podobno książę, wdzięczny za uratowanie życia, nagrodził dzielnego rycerza zdjętym z palca sygnetem. Od tej pory Gutowscy uroczyście wręczali ów pierścień najstarszemu synowi z

chwilą osiągnięcia przezeń pełnoletności. Andrzej Gutowski był ostatnim męskim potomkiem Chwałka z Gutowa i Bożymiry ze Smrocka. Nie do360 361 czekawszy syna, postanowił oddać sygnet zięciowi, by ten, choć nosił inne nazwisko, kontynuował rodową tradycję. W ten sposób pierścień znalazł się u Zajezierskich. Przekazanie pierścienia było też ważnym momentem ślubu Henryka Zajezierskiego z Barbarą z Sokołowskich. Ona zaś ofiarowała go Tomaszowi, gdy ten wrócił ze studiów. Od tej pory sygnet spoczywał w szkatule za obrazem. Tomasz Zajezierski wstał z fotela, zdjął obraz ze ściany, wyjętym z szuflady biurka kluczykiem otworzył skrytkę i sięgnął po szkatułkę. Sygnet leżał w małym pudełeczku wyłożonym karminowym aksamitem. Założony na mały palec, prezentował się wręcz ubogo. Nie przedstawiał też zapewne wielkiej wartości. Hrabia nie wierzył bowiem w opowiadaną od pokoleń historię o pochodzeniu pierścienia. Mierził go fakt uzurpowania sobie przez Gutowskich historycznej roli podczas jednej z największych bitew w historii, a ich naiwna wiara w to, że klejnot należał do matki Witolda, niemal mitycznej wieszczki Biruty, wydawała mu się wręcz dziecinadą. Chwilę później szkatuła znalazła się z powrotem w skrytce, hrabia zaś, z sygnetem na palcu, udał się na spoczynek. Marianna nie spodziewała się ujrzeć hrabiego nazajutrz, starali się bowiem utrzymywać pozory i nie spotykać częściej niż raz, dwa razy w tygodniu. On jednak przyszedł do czworaków, kiedy kończyła lekcję, i zaproponował, że odwiezie ją do domu. Przyjęła to z wdzięcznością, bo zmierzchało już i choć kończył się marzec, było bardzo zimno. Wsiedli do bryczki. Zajezierski powoził osobiście. Okrywszy jej nogi wilczurą, ściągnął lejce i ruszył. Gdy wjechali do lasu, pocałował ją i powiedział poważnie: - Marianno, musisz być moja. Zadrżała na te słowa, a on ciągnął z lekkim smutkiem:

- Wszystko przemyślałem. Za kilka dni rozmówię się z matką, pojadę do Długołąki i zerwę zaręczyny z Adą. Zdjął z palca sygnet i niczym obrączkę założył go zdezorientowanej dziewczynie. Spojrzała na niego ze łzami. On też był wzruszony, choć wiedział przecież, że nie dotrzyma żadnej z tych obietnic. Coś obudziło Zuzannę przed świtem. Jakaś myśl niepokojąca, nieuświadomiona jeszcze, ale budząca lęk i grozę. Myśl, co dziwne, wzięta z wyśnionego, pięknego obrazu. Była gwiaździsta noc. Zuzanna śniła, że stoi w ogrodzie i patrzy w niebo. Na firmamencie oprócz wielu jasnych gwiazd były też dwa księżyce. Obydwa w pełni, jednak jeden świecił jasno, a drugi pozostawał całkiem ciemny, zarysowywała go jedynie cienka świetlista obwódka. Zuzanna zamarła z zachwytu. Przyglądała się temu niezwykłemu zjawisku, żałując, że nikt inny go nie widzi. W tej samej chwili ciemny księżyc rozprysł się bezgłośnie na setki małych świetlistych kul. Było to cudowne i zapierające dech w piersiach zjawisko. Zuzanna otworzyła oczy. Olbrzymia tarcza księżyca w pełni wisiała tuż nad ścianą lasu. Cienie poruszanych wiatrem gałęzi przesuwały się po szybach jak drapieżne dłonie. Gdzieś daleko zawył pies. Odczytując znaki, Zuzanna zrozumiała, że wkrótce zostanie sama. - Nie rozumiem was! - prawie krzyknęła rozdrażniona Marianna. Bardzo chciała, by jej ręce się nie trzęsły, a głos nie drżał, ale nie umiała nad nimi zapanować. Chodziła po wysprzątanej kuchni, przestawiała sprzęty, udawała, 362 363 że jest bardzo zajęta, byle tylko nie spojrzeć matce w oczy. Ledwie zdążyła ściągnąć z palca złoty pierścień Zajezier-skich, któremu na chwilę przed jej przyjściem przyglądała się z czułością. Zuzanna wodziła wzrokiem za przejętą Marianną. Widziała zmianę w jej zachowaniu i choć przeczuwała zaledwie, co się stało, miała pewność, iż los Marianny jest przesądzony. Nie był to zły los i ona jako matka cieszyła się, że przybierze taki właśnie obrót.

- Podejmiesz właściwą decyzję - powiedziała z rezygnacją. - I będziesz szczęśliwa. Może nie teraz, ale kiedyś będziesz. - O co wam chodzi?! Marianna nie chciała rozmawiać o tym, co zaszło. Tym bardziej że najwyraźniej instynkt wiedźmy zawiódł jej matkę. Dziewczyna przelotnie pomyślała nawet, czy nie pokazać pierścionka zaręczynowego, ale Tomasz prosił, by do czasu zerwania z Adą ich wzajemne sekretne stosunki nie wyszły na jaw. Zresztą skoro Zuzanna jest tak przenikliwa, niechże się sama domyśli, co zaszło! - Pamiętaj: z bliska czy z daleka, będę cię zawsze jednako kochać. Czasami zapominasz o swojej matce... - Co też wy! - Marianna usiadła obok niej i pogładziła matkę po rzadkich, siwych włosach. - Są błędy, których nie sposób uniknąć. Ale jesteś już dorosła. Zapłacisz za nie tylko ty, nikt inny westchnęła ze spokojną rezygnacją. -Jeśli chcecie mnie przed czymś przestrzec, mówcie, matko, jaśniej! - Marianna wstała, jakby chciała wyczytać coś z jej twarzy. - Nie mogę cię, dziecko, przestrzec przed czymś, co już się stało - spokojnie powiedziała Zuzanna. - Przyszłam tu po to, by utwierdzić cię w decyzji, którą wkrótce podej364 miesz. Będziesz się długo wahać i będziesz z tym całkiem sama, ale jesteś rozważna i mądra. Zawsze taka byłaś i pozostaniesz do końca twoich dni. Jedyna rada, jakiej ci mogę dziś udzielić, to ta, byś zaakceptowała swój los. - Matko, o czym wy mówicie? - wyszeptała strwożona Marianna. - O synu, którego nosisz w swym łonie. - Co też wy... - dziewczyna żachnęła się i chciała coś jeszcze dodać. Nerwowo skubiąc mankiet bluzki, poszukiwała właściwych słów, które zaświadczyłyby o jej

niewinności. Bo choć pierwszy raz w życiu miała skłamać, uważała, że czyni to w słusznej sprawie. Zresztą matka nie mogła przecież tego wiedzieć. Tomasz przyjechał do organistówki zaledwie wczoraj wieczorem. Nie widzieli się od dwóch straszliwie długich tygodni i Marianna gotowa była przypuszczać, że zerwanie zaręczyn z jakiejś przyczyny się nie powiodło. Czy zresztą w nie wierzyła? Chyba w głębi duszy marzyła o tym, lecz jej rozum buntował się raz po raz, podsuwając jej w wyobraźni zapłakaną twarz Adrianny Bysławskiej. Czy ona, Marianna, umiałaby zbudować swoje szczęście, mając w pamięci wstyd i upokorzenie tamtej kobiety? Czy widziała siebie w całkowicie jej obcym świecie, świecie dworów, pałaców, wielkich polowań i uczt? Czy wierzyła w to, że kiedykolwiek wespnie się tak wysoko? - Mężczyźni próbują nas zniewolić, ale decyzja, czy ulec, należy do kobiety spokojnie ciągnęła Zuzanna. -Może powinnam była przyjść do ciebie wcześniej, ale i tak niczemu bym nie zapobiegła, prawda? Kochasz go. Marianna w milczeniu zwiesiła głowę, jakby przyznawała się do winy. - On ciebie nie kocha - twardo, choć spokojnie stwierdziła matka. - A twoja cześć nie ma dla niego żadnego 365 znaczenia. Dlatego to była zła decyzja, Marianno. Odwróci ona całkowicie bieg twego życia. Przyniesie ci dużo łez i bólu, ale, drogie dziecko, ból jest niczym. Bez niego życie byłoby jak potrawa bez soli - zupełnie pozbawione smaku. Pamiętaj o tym w chwilach cierpienia. Zuzanna wstała i podeszła do oszołomionej córki, która siedząc na krześle, próbowała zrozumieć coś z tego, co do niej mówiła matka. -Wybacz mi. Pójdę już. - Wyciągnęła rękę, jakby chciała pogładzić córkę po twarzy, ale zrezygnowała i ze zwieszoną głową wyszła. Marianna nie drgnęła. Usiłowała zebrać myśli, przywołać uczucie miłości do Zajezierskiego, które raz po raz jej się wymykało, zagłuszane przez dziwne słowa:

„Syn, którego nosisz w swym łonie". Następnego dnia się nie zobaczyli, kolejnego również hrabia się nie pojawił. Marianna bezskutecznie wyglądała ku pałacowi przez szybkę w sali klasowej. Nieuważnie dyktując dzieciom zadania, myślała wciąż o Zajezierskim. Czy matka miała rację? Czy to możliwe, by tak gładko kłamał? Nie zająknął się nawet. Przychodził tygodniami i łasił się jak pies, póki mu nie uległa. A teraz, kiedy pozbawił ją czci, już mu na niej nie zależy. Miotana najrozmaitszymi podejrzeniami, wciąż jednak próbowała usprawiedliwić hrabiego. Wszak miał wiele pracy, musiał doglądać wielkiego majątku. Kilka folwarków, każdy z ekonomem i karbowymi oraz fornalami i parobkami, oficjalistami, rzemieślnikami różnych specjalności, jak choćby kowale czy mechanicy do maszyn rolnych. Oprócz tego skontrolowania wymagała obsługa bażanciar-ni, leśniczy i stróże łąkowi, gorzelani, pisarz pilnujący spichrza i dniówek robotników najemnych, pastuchy, ko-niuszy, murarze, budujący nowe obory, spichrze i stajnie, strycharze2 w cegielni, ogrodnicy i dendrolog, który przyjechał z samej Warszawy, by założyć nowy park na podmokłym brzegu jeziora Nyć. Aż dziw, że w tym natłoku zajęć Tomasz w ogóle miał głowę, by założyć szkółkę, i ochotę, by się spotykać. Marianna łajała się w myślach, że w ogóle śmie wyznaczać hrabiemu jakiekolwiek terminy. Wtedy gdy go nie oczekiwała, zjawiał się dość regularnie, tak w klasie, jak w kościele, umiał znaleźć do niej drogę, teraz też pewnie jej nie zapomniał, ma tak wiele zatrudnień, może wyjechał do Płocka? Nie będzie przecież opowiadał się ze wszystkich swoich planów. Uspokojona tą myślą, postanowiła czekać, aż Zajezier-ski za nią zatęskni. I znów upłynęło kilka dni, jeden dłuższy od drugiego. Mariannie zdawało się, że nie dni, ale lata całe dzielą ją od tego momentu, kiedy hrabia, korzystając z nieobecności dziadka Wincentego, którego sprawy probostwa powiodły do Gutowa, pojawił się z samego rana w organistówce. Był smutny, spoglądał na nią z rozrzewnieniem, zaklinał się, że żyć już bez niej nie może, ale wciąż nie wspominał o kwestii swego narzeczeństwa.

Rozmawiali o różnych rzeczach, wreszcie on podszedł i objął ją, a potem zaczął całować. Nie była zdolna oprzeć się tym pocałunkom. Poczuła taką potrzebę, by wtulić się w niego, zapomnieć o całym świecie, oddać mu się, bez względu na wszystko, że kiedy zaczął rozpinać guziki jej bluzki, nie zaoponowała. Nie odsunęła się, gdy podciągnął do góry spódnicę i zatopił dłoń w pantalonach. Poczuła przyjemny dreszcz, gdy jej dotykał i chciała, by to robił dalej i więcej jeszcze, by zdarł Rzemieślnicy formujący cegły w cegielni. 366 367 z niej ubranie, by pieścił jej piersi. Nie rozumiała swych uczuć, grzesznego pragnienia, które z całą mocą pchało ją w ramiona tego mężczyzny, odrzuciła jednak skrupuły i pozwoliła się unieść namiętności. Gdy po upływie kilku tygodni pojęła, że Zuzanna prawdopodobnie, jak zwykle, nie myliła się w swym przewidywaniu przyszłości, poczuła panikę. Zrozumiała, że nawet jeśli hrabia zerwie zaręczyny, ona nie będzie umiała być panią Tomaszową Zajezierską. Prosta chłopka nigdy nie dostąpi tego zaszczytu. Jak miałaby zasiąść przy stole razem z hrabiną Barbarą? Jak miałaby wydawać polecenia służbie? Nie dla niej pałacowe podwoje. Nie dało się już jednak cofnąć czasu. W nagłych chwilach strachu o przyszłość Marianna jeszcze łudziła się słabnącą nadzieją, że tamten jedyny moment nie przekreśli jej życia, nie przywiedzie do rozpaczy dziadka, nie skaże jej na poniewierkę. O ślubie hrabiego Tomasza mówiło się w okolicy już od dawna, zajezierzycki proboszcz miał zresztą w związku z tym pewne plany. Uważał, że tak piękna uroczystość nie może się obyć bez sowitej donacji3 na rzecz kościoła i gdy tylko nadarzała się okazja, lamentował nad stanem dzwonnicy, ołtarza czy ambony. Głęboką troską napawał go też dach, choć już reperowany przez poprzedniego proboszcza za pieniądze z pałacu. Pewnej niedzieli wreszcie ustalił z Wincentym

Rogalą listę priorytetów i zdecydowali poprosić Zajezierskiego o odrestaurowanie organów. Tego dnia widziała go po raz ostatni. Po mszy, jak zwykle ostatnio, długo zwlekała z zejściem z chóru, by nie stanąć z nim twarzą w twarz. Naraz usłyszała głosy 3 Darowizna, zapis uczyniony przez donatora na rzecz donatariusza. Zajezierskiego i księdza proboszcza, wspinających się po skrzypiących schodach na górę. Proboszcz bardzo wylewnie przedstawiał hrabiemu problem, hrabia odpowiadał monosylabami, a gdy zobaczył Mariannę, całkiem zamilkł. Nie miała się gdzie schować ani dokąd uciec. Przywitali się, oboje skrępowani, i Marianna zeszła, aby nie przeszkadzać. Kilkanaście minut później Zajezierski odnalazł ją w domu. Stanął w progu, rozejrzał się, zmarszczywszy czoło. - Zastałem organistę? - zapytał niepewnie. - Jest na plebanii - odpowiedziała niechętnie. - Marianno... - zawiesił głos. - Panie hrabio! - rzuciła twardo, chrypiąc z przejęcia. - Dziadek jest na plebanii! - Ten Szczęsny, czy on wciąż do was przychodzi? - Zajezierski kontynuował, nie bacząc na jej wzburzenie. -Nie. - Mógłbym z nim porozmawiać, gdybyście chcieli... - Nie chcę. Milczeli. Nie było już wiele do powiedzenia, poza tym może, by Marianna oddała pierścień. Zanim jednak hrabia zdążył ją o to poprosić, do chałupy wrócił Rogala. - Panie hrabio? - Rogalo, przyjdźcie do mnie jutro rano, naradzimy się w sprawie tych organów. Z Bogiem! - dodał jeszcze i odszedł, a ona zrozumiała, że najwyższa pora porzucić płonne nadzieje i pomyśleć o własnej przyszłości.

Nie uroniła ani jednej łzy. Coś w niej się tylko zacisnęło, jakby zapięła za mocno pasek. Czuła chłód i drżały jej ręce, gdy w poniedziałek rano wiązała kilka drobiazgów, w tym dziesięć dolarów otrzymanych od Jacka, w płócienny węzełek i wyszła na drogę prowadzącą do Gutowa. Nie 368 369 obejrzała się nawet. Zatrzymawszy się dopiero na moście, zeszła ku rzece, wzięła w dłoń nieco wody, napiła się, podniosła z ziemi swój dobytek i ruszyła przed siebie, by już nigdy nie wrócić. 1995 piątek rano Iga wyglądała jak z krzyża zdjęta. Nic jej nie cieszyło, ani piękna sukienka, którą za chwilę miała włożyć, ani świąteczna atmosfera. Była senna, zmaltretowana perspektywą kilku dni pracy i przerażona tym, co nawyrabiała. Wyobraźnia, zazwyczaj usłużna, podsuwała jej przejmujące obrazki zwijania interesu przez ojca, bankructwa firmy, wyprzedaży rodzinnego majątku. I to, co najmocniej odczuła, to nie fakt, że może nie byłoby jej wtedy stać na własny samochód, może musieliby przenieść się do bloku, może musiałaby przerwać studia. Najbardziej przestraszyła się triumfu w oczach ciotek i wujków. Z czego mieliby się cieszyć? Z tego, że jakiś dawny właściciel przyjeżdża i upomina się o swoje? Przecież wtedy oni też by stracili, oczywiście teoretycznie mniej niż ona i ojciec, nie przepadłby dorobek ich życia i dach nad głową, jedynie udziały, które im w testamencie zapisała Celina Hryć i o które teraz tak walczą. Ale firma nie miała dla nich nigdy wartości sentymentalnej, nic dla niej nie poświęcili, nie musieli się niczego wyrzec, dlatego ich strata byłaby o wiele mniejsza, bo tylko finansowa. - Coś nie tak z tą sukienką? - zapytał z tyłu ojciec. Była siódma rano. Od dłuższej już chwili przyglądał się córce, jak wpatruje się tępym wzrokiem w duże lustro 371

w holu. Nie zrobiła przez ten czas ani jednego gestu, nawet żadnej miny, i Waldemar Hryć zaczął się obawiać, że Iga nie chce z jakiegoś powodu wyjść w kupionej przez niego kreacji.

- Nie, nie, jest śliczna - odpowiedziała bez przekonania. - Po prostu źle się czuję. Kiepsko spałam. - To niedobrze, dużo pracy przed nami. Nawet nie zapytała, czym on chce dziś zaskoczyć klientów. Stała markotna, z poszarzałą twarzą, nie podśpiewywała jak zwykle, nie uśmiechnęła się nawet. Zawsze lubiła Dni Gutowa, Hryciowi przyszła więc do głowy straszna myśl: - Ale ty chyba nie jesteś...? Spojrzała na niego, nie rozumiejąc. Wreszcie do niej dotarło. - Tato! - Pokręciła głową z wyrzutem. - Tobie tylko jedno w głowie! Barbara Zajezierska nie lękała się niczego oprócz burzy. Jako mała dziewczynka była świadkiem spalenia się starego dworu w Bieluniu, czego omal życiem nie przypłaciła cała jej rodzina, więc gdy tylko niebo zasnuwało się ciężkimi, ołowianoszarymi chmurami lub zaczynało grzmieć, Barbara, wiedząc, że źle czyni, modliła się do Płanetnika. Ten duch powietrzny, w co wierzyła święcie, opiekuje się chmurami, zsyła deszcz i grad oraz ciska pioruny, zaklinała go więc, by miał w opiece jej dom i rodzinę. Wychodząc za mąż, miała już swój własny, zakupiony w Płocku dzwonek loretański z wygrawerowaną łacińską inskrypcją: „Vivos voco, mortuos płango, fulgura frango", w którego moc święcie wierzyła. By uczynić Płanetnika przychylnym, tuż przed zbliżającą się burzą osobiście rzucała na wiatr mąkę i trzeba przyznać, że te sposoby skutecznie chroniły dom przed skutkami burz, zwłaszcza że w pogotowiu były też zawsze woda święcona, poświęcona kreda i ziółka. Dlatego też hrabina ze sceptycyzmem odnosiła się do planów Tomasza, kiedy postanowił założyć na dachu pałacu piorunochron. Zapomniała już, jakich zmian sama Żywych zwołuję, zmarłych opłakuję, gromy kruszę (łac).

373 dokonała po przyjeździe do Zajezierzyc, i teraz poczynania syna, jak chociażby sprowadzenie węglowej lokomo-bili celem oświetlenia pałacu przez wytwarzany dzięki urządzeniu prąd czy chęć doprowadzenia bieżącej wody do pokojów kąpielowych oraz skanalizowania tychże, napawały ją najrozmaitszymi obawami. Była już w wieku, kiedy wszelkie nowinki techniki raczej wyprowadzają człowieka z równowagi, burząc porządek znajomego świata, niż cieszą, dając szansę na wygodniejsze i bardziej higieniczne życie. A przecież o własną higienę dbała, myła się regularnie w blaszanej wannie. Nie przeszkadzało jej jednak to, że wodę trzeba było przynieść i wlać do wanny. Wszak tak kąpano się zawsze. Na ogół w piątek po wypieku chleba. Ten dzień był zwykle bardzo męczący, Barbara nadzorowała każdą czynność związaną z pieczeniem - od wydania mąki i drożdży, przez zaczynienie ciasta i modlitwę do świętego Tadeusza Judy w intencji udanego wypieku, aż po sprawdzenie temperatury pieca i przeżegnanie każdego z kilkunastu bochenków, które pieczono na cały tydzień. Po chlebie wypiekano również ciasta, a wieczorną kąpiel traktowano niczym zwieńczenie tygodnia. Działo się tak jednak tylko w pałacu. W wiejskich chałupach ten zwyczaj prawie nie istniał. I trzeba było niemało pracy Tomasza oraz Ady, by chłopów oswoić z wodą i mydłem i by nie traktowali oni kąpieli wyłącznie jako zwyczaju wielkanocnego. Hrabia, bardziej świadom po wojażach i studiach za granicą, usiłował tłumaczyć matce, że straszliwe epidemie cholery, które przetaczały się regularnie co kilka lat przez okolice Gutowa, są tylko i wyłącznie skutkiem zaniedbania przez ludność higieny. Trudno jej było w to uwierzyć, choć już dużo się o tym pisało w prasie. Przekonał ją jed374 nak ostatecznie i ślub z Adrianną uczcił wybudowaniem w swoich wsiach kilkunastu wychodków, co uznała za niesmaczne. Pierwsza łaźnia publiczna stanęła jednak w Za-jezierzycach dopiero sześć lat po jej śmierci.

1995 Kiedy ojciec zaprowadził ją do zakładu i pokazał kastę z pierścieniami, Iga aż zaniemówiła z zachwytu. - Jesteś mistrzem! -Cukierniczym, wiem - odpowiedział skromnie. -Mam na to papiery. - Jesteś wielki! Mogę? - Spojrzała nań i widząc zgodę w jego wzroku, bo wszak wszystko zostało skrupulatnie policzone i musiało się zgadzać, wzięła do ręki pierścień z ciasta. Była to niemal doskonała replika pierścienia mumii odnalezionego w zasypanym korytarzu, miała nawet wyciśnięte trzy gwiazdy. - Jest pięć więcej. - Pokiwał głową. - Spróbuj. - No ale... Może lepiej założę na palec? - Jeden zjedz, jestem ciekaw twojej opinii. Z prawdziwym nabożeństwem Iga wzięła do ręki pierścień. Najpierw go powąchała. Pachniał delikatnie i migdałowo; potem odgryzła kawałek. Był twardawy, ale niezwykle smaczny, nie za słodki, po prostu w sam raz. - Jesteś mistrzem cukierniczym! - westchnęła. Najbardziej jej się podobało to, czego ona sama jeszcze by nie potrafiła: w imię interesu ojciec potrafił wziąć w nawias sentymenty. I choć na pewno czuł to, co ona, chciał poznać tajemnicę pierścienia, a jeszcze bardziej odzyskać go dla rodziny, gdy tylko zwietrzył dobry biznes, uczucia nie stanowiły dlań przeszkody. - Pokażemy babci? - zapytała. - Ten trzeci jest dla niej. - Ile tego upiekłeś? - Chyba za dużo... - powiedział, przygryzając wargę. - Ile to jest „za dużo"? - Dwa tysiące. Idze wydało się nagle, że jej ojciec zwariował.

- Chcesz sprzedać dwa tysiące pierścionków przez trzy dni?! Kto to kupi?! Nie przeceniasz naszych możliwości? - Może, ale mam nadzieję, że to będzie hit. - Jest smaczny, nie przeczę. Na ile wyceniłeś? - Trzydzieści groszy. Ale to nie wszystko. Mam jeszcze coś - Hryć powiedział tajemniczo i pociągnął córkę za rękę. W sali, gdzie wciąż pracowała druga zmiana, było gorąco jak w piecu. Spojrzała na stół i wybuchnęła śmiechem: - Poszedłeś na całość! - No co, są nierozerwalne! Tego dnia Iga pomyślała o ojcu, że byłby nieszczęśliwy w każdym innym zawodzie. On po prostu urodził się cukiernikiem, wypowiadał się przez ciastka. - Nigdy nie uda mi się ciebie przeskoczyć! - powiedziała, patrząc na stos bułek w kształcie mumii. Miały wyraźną główkę i wyglądały jak zabandażowane. Drożdżowe? - zapytała jeszcze pro forma. - Jagodzianki. - Jesteś geniuszem! 376 Tradycja dworu nakazywała, by córki pana na Długołące brały ślub w domu. Miał to być ostatni, najmocniejszy akcent ich panieńskiego życia. I choć niekoniecznie podobało się to Barbarze Zajezierskiej, nie wniosła w tej kwestii sprzeciwu. Cały dzień skryta przed oczyma gości, a zwłaszcza męża, podniecona Ada oczekiwała na moment, kiedy wreszcie włoży swą suknię ślubną. Przez okres trwania narzeczeństwa przyzwyczaiła się już do Tomasza, a kilkanaście sukien przeznaczonych dla mężatki, leżących w wy-prawowych kufrach, rozpalało jej wyobraźnię.

Gdy nadszedł czas, włożyła pończochy, jedwabną koszulkę na ramiączkach, która od pasa przechodziła w wykończone koronką pantalony, na to gorset, jedwabny staniczek z niskim golfikiem, zwieńczonym niewielką koronkową kryzką, i halkę, a na wierzch przepiękną jedwabną suknię koloru ecru, uszytą na miarę w Warszawie według paryskiego wzoru, osobiście wybranego przez panią By-sławską. Suknia miała kilkumetrowy tren, długie rękawy zebrane w nadgarstkach koronką, dość duże bufki, schowane jednak pod koronkową pelerynką z wąskim kołnierzem, na którego środku upięty był bukiecik z kwiatu pomarańczy. Takie same bukieciki przyszyte były do dołu sukni na szczycie koronkowych karbowanych wstawek, pas identycznej zaś koronki biegł wzdłuż przodu sukni aż po odcięcie w pasie. Na skręcone w drobne loczki włosy Ada włożyć miała długi welon ozdobiony regularnymi muszkami i obszyty taką samą koronką jak reszta sukni, zebrany na koku mirtowym wiankiem, w który wplecione zostały kwitnące gałązki pomarańczowe, symbolizujące szczęście małżeńskie. Kilka par atłasowych pantofelków i rękawiczek w kolorze sukni czekało tuż obok. Podczas tańca bowiem pantofelki często się darły, a rękawiczki łatwo można było poplamić przy kolacji. Po raz pierwszy matka pozwoliła też Adzie zastosować prawdziwe kosmetyki. Kupiła nawet w Płocku dla obydwu córek po zestawie, w którego skład wchodziły: prasowany róż, puder ryżowy ze specjalną zajęczą łapką, którą rozprowadzało się go po twarzy, oraz wodę Eau de Cologne Imperiale Guerlainea. Ada była w siódmym niebie! Od dziś, by ładniej wyglądać, nie będzie już musiała szczypać się w policzki ani ich pocierać rozkrojonym burakiem. Początkowo nawet nie umiała zabrać się do rzeczy. Kilkakrotnie próbowała, nie była jednak zadowolona z efektu. Zbyt mocno przypudrowana twarz wyglądała trupio i w dodatku wyskakiwały z niej jaskrawoczerwone policzki. Dopiero Kinga, która była jedną z jej druhen, pomogła Adzie osiągnąć zadowalający wygląd, miała bowiem w sztuce makijażu o wiele większą wprawę.

Gdy zaproszeni goście już się zebrali, przybył też ksiądz Feliks Łubek, który miał udzielać ślubu, w drzwiach do salonu ukazała się Ada. Jej pojawienie się wywołało głośne westchnienie zachwytu. Ze spuszczonymi oczyma, niena-378 379 wykła do bycia w centrum uwagi, z lekko zarumienionym, zawstydzonym obliczem, wyglądała przepięknie. Usiadła na specjalnie dla niej przygotowanym krześle, przykrytym delikatną narzutką z brabanckiej koronki, ozdobioną kwiatem pomarańczy, a Kinga i Agnieszka Niewiadomska, która wkrótce miała wyjść za mąż za Joachima Radziewicza, wniosły jej welon i wianek. Nim Zenobia Bysławska, babka Ady, włożyła jej na głowę welon i upięła wianek, matka wsunęła pannie młodej we włosy złotą monetę na szczęście oraz niewielki kawałek cukru z życzeniami słodkiego pożycia. Teraz stanęli już obok siebie. Tomasz Zajezierski, ubrany w czarny frak, prezentował się imponująco. Raz po raz przełykał ślinę ze zdenerwowania, starał się jednak zachować spokój. Naprzeciwko nich państwo Bysławscy i Barbara Zajezierska ze stryjem Tomasza, Marcinem, pobłogosławili młodej parze, a ksiądz Łubek w podniosłym nastroju udzielił im ślubu. Zagrała orkiestra. Ada tańczyła poloneza z ojcem, a później z innymi mężczyznami. Już jej się mocno kręciło w głowie, kiedy wreszcie przyszła kolej na Tomasza. Jako pan młody był bowiem ostatni w kolejce. Uśmiechnęli się do siebie bladymi, jakby przepraszającymi uśmiechami i był to najlepszy prognostyk tego, co ich czekało. Zmęczona przeżyciami i całonocnym tańcem Ada wyglądała z utęsknieniem cukrowej kolacji, to jest znaku, że wesele ma się ku końcowi. Wtedy w małym saloniku, w ścisłym gronie rodziny podany zostanie tort i państwo młodzi będą mogli udać się wreszcie na spoczynek. Nie do końca zresztą zdawała sobie sprawę z tego, co ją czeka, a zupełnie już nie przewidywała, że trudno do tego, co się

będzie działo podczas nocy poślubnej, zastosować słowo „spoczynek". Zdziwienie, a nawet przerażenie niespodziewającej się niczego panny, gwałt zadany jej ciału przez męża musiały w gruncie rzeczy działać na niekorzyść związku. Tomasz nie potraktował jej w jakiś szczególny sposób. Gdyby była Marianną - wtedy tak, może byłby czuły, może świeżo poślubiona małżonka miałaby u niego specjalne względy. Ale Marianną nie była. Hrabia patrzył na Adę w czepku na głowie i długiej koszuli z wyciętą oraz, jak na ironię, obrębioną nitką w kolorze błękitu małą dziurką gdzieś na wysokości sromu. Ona wciąż nie rozumiała, czemu ta dziurka ma służyć, jego zaś irytowała, bo osłaniała coś, co chciałby zobaczyć. Wszak miał do tego prawo. Czuł się trochę jak na męskich zawodach w strzelaniu, przy czym dziurka wskazująca kierunek stanowiła środek tarczy. Gdyby kochał Adę i gdyby nie była ona zupełnie nieświadoma tego, co ją czeka, pewnie zdobyłby się nawet na jakiś żart, który rozładowałby sytuację. Ale tak się nie stało i już na zawsze zapamiętali tę noc, on jako wręcz groteskową walkę z nieszczęsną dziurką w koszuli, ona jako ruinę marzeń o szczęściu małżeńskim. Wiedziała, że nigdy nie zdoła pokochać człowieka, który z takim uporem zadawał jej po wielekroć taki straszny ból. W dodatku ból fizyczny, choć dotkliwy, nie był wcale najgorszy. Ada, zawstydzona, upokorzona i przerażona, najchętniej uciekłaby do matki, by poskarżyć się na tego dzikusa, którego kazano jej znosić w sypialni. Gotowa szanować hrabiego i być dla niego dobrą żoną, nie mogła darować rodzicom, że nie uprzedzili jej przed ślubem o cierpieniach, jakie mąż od pierwszego zbliżenia przysporzy jej duszy! 380 381 Rozważając to po wielekroć podczas bezsennej, przecierpianej w samotności nocy poślubnej, ze wstrętem odrzucała przypuszczenie, że matka mogła wiedzieć, co się stanie za zamkniętymi drzwiami pokoju gościnnego, a już na pewno świeżo poślubiona mężatka nie dopuściłaby do siebie myśli, że wszystkie niemal, w tym również sypialnia jej rodziców, bywają widownią podobnych scen. To się po prostu nie mieściło w głowie! Tomasz Zaje-zierski mógł być wynaturzonym zwierzęciem

bez zasad, choć nigdy dotąd go za takiego nie uważała, ale inni? Jej ojciec? Niemożliwe. Nieprawdopodobne. Wykluczone. Kiedy nazajutrz, niewyspana, obolała i zgnębiona, niemal jako ostatnia pojawiła się w jadalni na śniadaniu, bardzo chciała wyczytać z twarzy domowników i gości odpowiedź na dręczące ją pytania. Posunięta do granic dyskrecja nie zdołała jej jednak zmylić: oni wiedzieli! W tej właśnie chwili Ada pojęła cały bezmiar samotności, która towarzyszyć jej będzie przez następne dziesięciolecie i na dobre nie opuści już nigdy. 1995 .Zrobiła sobie jeszcze czarną kredką muszkę na policzku i pobiegła do babki. Celina Hryć, po kilkunastu sesjach z rehabilitantem, mogła już siedzieć przez krótki czas w fotelu. Spojrzała na Igę i, tak jak mogła, uśmiechnęła się. - Życz mi szczęścia! - powiedziała Iga i ucałowała ją w policzek. Ta zamamrotała coś niewyraźnie. A tu masz prezent specjalny - ująwszy delikatnie dłoń babki, założyła jej na palec pierścień z ciasta. - Twój syn oszalał, wyprodukował tego dwa tysiące, a ja mam to wszystko sprzedać! - dodała, niby obrażona, i znów wywołała na twarzy Celiny Hryć cień uśmiechu. Pomyślała wtedy, że to się nie może tak skończyć. Ktoś przyjdzie i wszystko im zabierze: domy, cukiernię, cały dorobek i tradycję rodzinną, którą ona teraz właśnie zaczynała również budować. „Głupia jestem! - skarciła się w duchu. - Na drugi raz wezmę coś na sen". Dochodziła ósma rano i Iga pobiegła otworzyć sklep. Dziewczyny przeszły w swoich sukniach przez miasto. Tego dnia nikt się niczemu nie dziwił. Przynajmniej tyle miały ze święta. Też będą stały za ladą, nie uczestnicząc w zabawie. Iga obiecywała sobie, że jeśli tylko ruch odrobinę się zmniejszy, pozwoli jednej z drugą pospacerować 383 po rynku albo po bulwarach, chociażby po to, by zobaczyły, co się dzieje u ojca. Otworzyły o wpół do dziewiątej. Stragany, widoczne przez okno cukierni, też już działały, nie było sensu czekać, aż wybije dziewiąta. Dzień był piękny, słoneczny, lecz nie upalny, a w powietrzu unosił się nastrój beztroski. Nie było jeszcze tłumów, ale trochę ludzi kręciło się już po

rynku. Na te dni poprawiono prymitywny chodnik z desek, zresztą archeolodzy odpuszczą sobie chyba pracę, podczas gdy miasto ogarnie zabawa? Rafał i reszta, jakby wywołani jej myślami, pojawili się niespełna kwadrans później. Byli w doskonałych humorach, jakby i im udzielił się nastrój fiesty. Chyba ktoś już ich uprzedził o specyfice Dni Gutowa, bo nawet nie zdziwiło ich przebranie Igi i dziewcząt. Kupili po dwie mumie (cena specjalna: trzydzieści pięć groszy) i espresso. Idze trudno było udawać całkowitą obojętność. Chciała, by Rafał się do niej odezwał chociaż jednym słowem, ale tego nie zrobił. Pragnęła mieć okazję, by powiedzieć mu coś jeszcze, odmówić wspólnego spaceru, cokolwiek, by poczuć się górą, nie dał jej jednak szansy, a ona nie chciała zacząć pierwsza. Widziała czubek jego głowy, jak zwykle słyszała śmiechy i starała się sama sobie tłumaczyć, że jej to nic a nic nie obchodzi. Zresztą zaraz zaczął się ruch i nastrój przygnębienia uleciał. Musiała zająć się sprzedażą i pilnowaniem, by na półkach nie było ani skrawka wolnego miejsca. W drodze na bulwar zajrzał Waldemar Hryć. - Co tam? - W porządku. - Idzie? - Jak burza - odpowiedziała, bo mieli zasadę, by nie narzekać. Ojciec powtarzał jej w chwilach zwątpienia po-wiedzonko Celiny: „Myślisz, że łabędzie nie lubią naszych ciastek?". Oczywiście nie miały zbyt często okazji, by ich próbować, a już na pewno nie świeżych, ale kiedy nie było co począć z niesprzedanym towarem, Celina nie miała oporów, by rzucić go łabędziom. - Dasz sobie radę? zapytała Iga, bo na bulwarze zawsze działo się najwięcej. - Może chcesz sobie kogoś wziąć do pomocy? - Nie... Dam radę - powiedział jakoś niepewnie, poprawił oparty o biodro karton z pierścionkami i wyszedł do samochodu. „Potem trzeba będzie mu kogoś podesłać - pomyślała Iga. - Niepotrzebnie udaje chojraka". 384

Do czasu zaginięcia Marianny Szczęsny Sikorski ciągle naprzykrzał się Zajezierskiemu. Czort jeden wie, skąd brał ten niezawodny instynkt, który mówił mu, dokąd hrabia się udaje, który folwark zamierza odwiedzić, do której wsi zajechać. Był zawsze tam, gdzie się go nie spodziewano. Nie zaczepiał hrabiego, bo prędzej czy później spotkałaby go za to kara. Jedynie patrzył. Bez żadnej żenady spoglądał mu prosto w oczy, ale we wzroku mieścił wszystko: ból, wyrzuty, potępienie, zapowiedź zemsty wreszcie, jeśli nie na tym, to na tamtym, sprawiedliwszym świecie. Marianna zaginęła nagle. Początkowo nikt nie sądził, że coś się stało. Dopiero kiedy nie wróciła na noc, stary Rogala zaczął jej szukać. Szukał bezskutecznie przez cały następny dzień, a potem już tylko czekał, modlił się i płakał w przeczuciu, że już jej nigdy żywej nie zobaczy. Rankiem pobiegł do swej córki Zuzanny, by z nieobeschłymi jeszcze łzami błagać o pomoc. - Nie szukajcie jej. Ona już do nas nie wróci - odpowiedziała głucho. Stary pomyślał, że zwariowała. - Jak to: nie wróci? - zapytał z rozdzierającym bólem. - Nie wróci? - powtórzył, próbując zrozumieć słowa, które były jak śmiertelne dźgnięcia. Rogali nie mieściło się w głowie, że wnuczka, jeśli tylko żyje, nie będzie chciała wrócić do organistówki. Przecież tu był jej dom! Zajęty sprawami parafii, przeoczył moment, kiedy zażyłość dziewczyny i hrabiego należało ukrócić. Zresztą wierzył swej wnuczce i ufał Zajezierskiemu, chociaż baby plotkowały o tym i o owym, ale kto by tam słuchał babskich gadek? Może powinien surowiej pilnować dziewczyny? Tak! To jego wina! - Ona żyje? Żyje, prawda? Nic jej się nie stało? - Wciąż miał nadzieję, że wszystko jeszcze można cofnąć. - Pozwólcie jej odejść, sama wybrała swój los - odpowiedziała Zuzanna. Stary usiadł na stołku i spojrzał w podłogę. Nie mógł zrozumieć, nie mógł uwierzyć, coś targało jego wnętrzem, szukał w myślach grzechu, którego się dopuścił i który musiał odpokutować, by wnuczka wróciła. Zuzanna patrzyła na ojca z niepokojem.

Zalała mu ziółka wrzątkiem i niemal zmusiła, by wypił. Podtrzymując pod ramię, odprowadziła do domu. Nie zdejmując ubrania ani butów, położył się w łóżku i z trudem pokonując senność, modlił się żarliwie o powrót Marianny. Obudził go jakiś dźwięk, jakby lament czy zawodzenie. Rogala usiadł na łóżku i rozejrzał się. Usłyszał płacz. Podszedł do okna. Na ławce pod jabłonką chyba ktoś siedział. Dziwne, że psy nawet nie zaszczekały. „Marianna?" - stary podskoczył ku drzwiom w nagłej nadziei. Już rozkładał ręce na powitanie, już wiedział, co ma powiedzieć, już prawie czynił jej wyrzuty, że naraziła dziadka na ten cały niepotrzebny ambaras, kiedy uświadomił sobie, że to nie Marianna, ale Szczęsny Sikorski siedzi skulony i pociąga nosem. 386 ' 387 - Pochwalony! - powiedział do chłopaka, który podniósł głowę i spojrzał na Rogale z wyrazem bezgranicznego nieszczęścia. - A coście tu tak przysiedli, panie Sikorski? zapytał. - Drogiście do domu zapomnieli? - A mnie do domu na co wracać? Rogala usiadł obok niego. - Dom to jest zawsze dom. - Myślałem... - Chłopak mówił jakby sam do siebie. -Myślałem, że zaczekam. Dam jej czas. Wreszcie zrozumie, przejrzy na oczy. Ona i pan hrabia Zajezierski! Parsknął. - Przecież to od początku nie było... Wybaczcie. - Co ja ci mam teraz, synku, wybaczać? Moja to wina, niczyja więcej. Dziewczyny nie upilnowałem. Gdzie teraz ona? Jak sobie pomyślę, co jej się może samej stać... A dokąd poszła, gdzie jej szukać, nie wiem - westchnął i zapłakał. - Znajdę ją! - Szczęsny powiedział z determinacją. -Choćby uciekła na koniec świata, znajdę! 1995 Do południa miasto dopiero się rozkręcało, a i tak nie było już gdzie parkować w okolicach rynku. Stali klienci, którzy pojawiali się co roku, powiedzieli Idze, że mimo iż przygotowano kilka dużych

parkingów, a po okolicznych wioskach także kilka prywatnych, i tak trudno było znaleźć tam miejsce. Handel szedł bardzo dobrze. Pierścienie, zgodnie z przewidywaniami, okazały się hitem. Brakowało może tylko sznureczka, na którym można by je zawieszać dzieciom na szyi. Iga zareagowała natychmiast i wysłała jedną z uczennic po kolorowy sznurek do pobliskiej pasmanterii. Szybko pocięły go na kawałki i zawiesiły na nim kilka pierścionków. Wysłała też do ojca uczennicę z pytaniem, czy chce przyjąć jej patent. Odpowiedział, że z chęcią i żeby przy okazji dostarczyć mu kolejną partię towaru. Na bulwarach zabawa trwała już na całego. Iga też nie wiedziała, w co ręce włożyć, cała ich piątka uwijała się jak w ukropie. W pewnym momencie klientka stojąca przy kasie, płacąc, uśmiechnęła się i podała Idze wizytówkę: - Pisałam do pani. Jestem Michalina Gawryło-Frajnu . Gdyby pani jeszcze czegoś potrzebowała... 389 Idze na chwilę odebrało mowę. Stała przed nią elegancka, młoda kobieta około trzydziestki. Uśmiechała się, pokazując piękne białe zęby. - Tak... Dziękuję bardzo. Nie zdążyłam odpisać, proszę mi wybaczyć, ale mamy tu straszne urwanie głowy. - Widzę i nie zazdroszczę, ale cóż, ktoś musi, by nie musiał ktoś. Proszę pamiętać, że jestem do pani dyspozycji. Do widzenia! - powiedziała i wyszła przed sklep, gdzie przystojny, wysoki brunet trzymał na ręku małe dziecko. Podała dziecku pierścionek na sznurku i mówiąc coś ze śmiechem, ruszyła przed siebie. Idze zrobiło się zimno, potem gorąco, wreszcie uznała, że musi się napić wody. Ze studiów w Getyndze Joachim Radziewicz przywiózł nie tylko dyplom i wiedzę rolniczą oraz mnóstwo nowinek technicznych. To wszystko, w tym książki i pamiątki, zajmowało zaledwie jeden kufer. Drugi, o wiele obszerniejszy, wypełniała kompletna garderoba przyszłego pana Cieciorki, uszyta z doskonałych materiałów według najnowszej angielskiej mody od skarpet z podwiązkami po kapelusze. Trzeci zaś, nie mniejszy od dwóch pierwszych, mieścił przedmioty osobistego użytku,

nieznanego jednak w Cieciorce przeznaczenia: dziwne metalowe narzędzia, szczotki, pędzle, pałki, gąbki, butelki i słoiki wypełnione tajemniczą zawartością, miękkie i szorstkie ręczniki, wreszcie ogromną ilość kostek mydła o najróżniejszych zapachach i wód toaletowych najlepszych francuskich domów perfumeryjnych. Ten kufer zwłaszcza zwrócił uwagę nie tylko żeńskiej części służby. Taka ilość przedmiotów służących higienie osobistej i utrzymaniu urody... Tu, gdzie kąpiele wciąż były cotygodniowym rytuałem, podczas którego pilnie strzeżono, by dziewczęta nie przebywały zbyt długo same, bojąc się o ich ewentualne zainteresowanie intymnymi częściami ciała, gdzie dosypywano do wody trocin lub 391 kazano pannom zamykać oczy, póki cała operacja się nie zakończy, aby utrzymać je w nieświadomości, co się znajduje poniżej pępka, gdzie ostro tępiono wszelkie przejawy kokieterii, w tym zainteresowanie kosmetykami, uważając, że nie przystoi to uczciwej panience, aż takie zepsucie jedynego męskiego potomka wywołało prawdziwy szok. Witold Radziewicz, ojciec Joachima, najpierw sam, potem z pomocą żony próbował wytłumaczyć pierworodnemu, że mężczyzna nie musi - ba! - wręcz nie powinien obnosić się ze swym zainteresowaniem dla spraw ciała. W gruncie rzeczy wystarczyć mu powinno mydło, dobrze naostrzona brzytwa i trochę ałunu na wypadek skaleczenia. Cała reszta tworzy tylko atmosferę zniewieścienia, niepotrzebnie odciągając jego myśli od spraw naprawdę ważnych i narażając go na pośmiewisko oraz miano fircyka. Joachim jednak nie chciał się ugiąć ani zrezygnować z przyjętych w obcych krajach zwyczajów. Twierdził, że da odpór wszystkim zabobonom i zaprowadzi w Cieciorce europejskie porządki, przemówi do rozumu nie tylko szlachcie, ale także chłopom we wsi, którzy powinni już wreszcie zrozumieć, że kołtun to efekt zaniedbywania higieny, a nie wewnętrznej choroby, której miazmaty wychodzą przez włosy, i że sam nie odpadnie, zabierając ze sobą dolegliwości.

Lęk przed myciem ciała brał się z przeświadczenia, iż ciało chłonie wodę przez skórę, co jest niekorzystne dla zdrowia, potęgowała go obawa przed zaziębieniem, które mogło być spowodowane wietrzeniem pomieszczeń, w rezultacie chłopi myli się raz do roku na Wielkanoc. Walka z tymi zabobonami zapowiadała się na długie i żmudne przedsięwzięcie, skoro w większości wiejskich obejść, tak Cieciorki, jak Zajezierzyc czy innych okolicznych wsi, nie uświadczyło się zwyczajnego wychodka! 392 Joachimowi, którego zachwycił niemiecki porządek, nie mieściło się to w głowie. Ale nie to było jego największym kłopotem. Znacznie bardziej martwił go fakt przygotowań czynionych przez rodziców do jego ślubu z Agnieszką z Niewiadomskich. Niby wiedział, że do niego dojdzie, gdy wróci ze studiów. Znali się przecież od dziecka i rodziny dawno już były „po słowie", a to, co teraz miało miejsce, te wszystkie przedślubne korowody, stanowiło jedynie konsekwencję jego zgody sprzed kilku lat. Od tego czasu coś się jednak zmieniło i to coś budziło go w nocy, każąc mu zastanawiać się z przerażeniem nad straszliwymi konsekwencjami podjętych nieopatrznie decyzji. Joachim wiedział, że nie będzie z Agnieszką szczęśliwy. Lubił ją i szanował, być może odważna decyzja zerwania zaręczyn byłaby lepsza dla nich obojga, ale on nie posiadał siły woli, która pomogłaby mu znieść towarzyską anatemę, która spada na każdego, kto nie dotrzymuje słowa honoru. Zastanawiał się czasem nad ucieczką, lecz wychowany w dostatku, nie umiał sobie wyobrazić, że musiałby żyć z pracy rąk. Zaakceptował więc ostatecznie Agnieszkę, która była miłą, ładną i roztropną panną, przy tym dość posażną, i mając pełną świadomość tego, że unieszczęśliwia siebie i swą przyszłą małżonkę, nie zrobił nic, by uchronić się przed niechcianym związkiem. - Jestem taka szczęśliwa! - wyszeptała Agnieszka Radziewicz do Ady podczas spaceru. Mogła to wszystko oczywiście powiedzieć również przy podwieczorku, na który zaproszone zostały obie panie Zajezierskie, jednak Agnieszka, mając w pamięci słodkie szeptanki z Adą podczas nauki szkolnej u zakonnic, chciała wrócić do tych najmilszych czasów. 393

Ada spojrzała na nią z ukosa. Minęły trzy miesiące od ślubu Agnieszki i Joachima. Młodzi państwo Radziewiczo-wie wrócili z zagranicznych wojaży i przyszedł czas pierwszych podsumowań. - To wspaniale! - Ada powiedziała trochę zawiedziona. Jej małżeństwo było koszmarem. Conocnym, powtarzającym się regularnie koszmarem i jedyną pociechę w tym ciągłym dramacie stanowiła dla Ady myśl, że przyjaciółka, kiedy wreszcie wyjdzie za mąż, utwierdzi ją w przekonaniu, iż ten los przypadł w udziale wszystkim kobietom. Tak po prostu zbudowany jest świat. Przyniosłoby to jej ulgę. Dlatego teraz z pewnym niedowierzaniem oraz - niestety - przykrością przyjęła słowa Agnieszki. -Joachim jest... - Agnieszka westchnęła głęboko, poszukując odpowiednich, dostatecznie obrazowych słów. - Jest... Mój Boże, jak to powiedzieć? Najcudowniejszym z mężów! Adę męczyła trochę jej egzaltacja. W dodatku nie wierzyła w ani jedno słowo. Bo jeśli jest tak, jak ona mówi, jeśli to prawda, że mężczyzna nie morduje ciała kobiety w sypialni, to ją, Adriannę Zajezierską, skazano na straszliwe tortury za życia. Za co karą mogą być te męki? Przecież niczego takiego nie zrobiła! Że odważyła się kochać księdza? Czy to jest powodem? Ale przecież nie widuje go, nie pisze doń, nie oświadczyła się ze swoim uczuciem Waleremu, nie wymienili nawet kilku zdań. Więc dlaczego? Dlaczego? Rozejrzała się, czy nikt ich nie może usłyszeć, i zdecydowała zapytać Agnieszkę wprost. - A w nocy? W nocy też? - wyszeptała nerwowo. - Co: „w nocy też"? To chyba oczywiste, że tak za dnia, jak i w nocy. - Więc tobie się to podoba?! - Ada wpatrzyła się w przyjaciółkę z przerażeniem, dezaprobatą i odrazą.

- Co takiego? - Teraz z kolei Agnieszka nie rozumiała. Ada sądziła, że nie będzie musiała nazywać rzeczy po imieniu, nie wiedziała zresztą, jak opowiedzieć o tych wszystkich katuszach, jakie Tomasz co wieczór jej zadawał, póki hrabina Zajezierską się nie zorientowała, że synowa jest w ciąży. - Ciebie to nie boli, nie szczypie, nie budzi twojej odrazy? Nie chce ci się wtedy płakać, nie chciałabyś uciec? - O czym ty mówisz?! - Zdezorientowana Agnieszka wpatrywała się w Adę, przypuszczając najgorsze. - O tym, co on ci robi w nocy. - Joachim? Ależ co on ma mi robić? W nocy po prostu śpimy. Ada, zawsze tak spokojna, a nawet flegmatyczna, pomyślała, że zaraz wybuchnie. - Nie rozbiera cię? Agnieszka roześmiała się perliście. Naprawdę nie rozumiała! - Dlaczego miałby mnie rozbierać? - Nie dotyka twoich piersi? - Ada przełknęła ślinę. -Ani, no wiesz... -Adrianno Zajezierska! Chyba się pani zapomina! -Agnieszka przyjęła ton siostry Zenobii, karcącej dziewczęta podczas lekcji arytmetyki. - Nie? - W oczach Ady były błaganie, nieszczęście, rozpacz, szaleństwo. Agnieszka zrozumiała wreszcie, że przyjaciółka nie żartuje. Minęła dłuższa chwila, kiedy obie, siedząc na ławce pod lipą, zapatrzone w odległą perspektywę parkowej alei, próbowały zrozumieć, dlaczego ich doświadczenia jako mężatek tak krańcowo się różnią. - Więc Pan ma cię w swojej opiece - powiedziała cicho, 394 395 tonem osoby skrajnie wyczerpanej, pogodzonej z losem i czekającej na dalsze nieszczęścia. Patrzyła w ziemię, zagryzając wargi, jakby znikąd nie spodziewała się już ratunku. Agnieszka, przerażona, milczała. - To jest straszne, straszne... Teraz, kiedy jestem w ciąży, mam trochę spokoju, ale boję się, co się stanie, kiedy już urodzę.

Agnieszka, której mąż nie obdarzał w nocy znikomym nawet zainteresowaniem, teściowa zaś pilnie ją co miesiąc obserwowała, szukając symptomów wczesnej ciąży, zupełnie nie rozumiała przyjaciółki. Gotowa była przypuścić, że Ada wyolbrzymia swoje cierpienia. - No właśnie! - westchnęła młoda pani Radziewicz. -Tego jednego ci zazdroszczę. Mnie ciągle o to pytają, jakby inne tematy nie istniały. Już mam trochę dość. -Nie masz czego. Wciąż jest duszno, nogi ci ciążą, masz mdłości i wszystko cię uwiera. -Ale dasz Zajezierskim dziedzica! - entuzjazmowała się Agnieszka. - A ja? - dodała smutno. - Modlę się o to codziennie. Chyba zamówię mszę w intencji mojej ciąży. Kiedy pół roku później doktor Markowicz, wezwany przez zaniepokojonych Radziewiczów, badał Agnieszkę, stwierdził ze zdumieniem, że wciąż jest ona dziewicą. Joachim, ostro skarcony przez ojca, obiecał, że przyłoży się do wypełnienia swych małżeńskich obowiązków, jednak musiały minąć jeszcze trzy lata, zanim na świat przyszedł upragniony wnuk Radziewiczów i dziedzic Cieciorki -Edward. 1995 Wczesnym popołudniem, kiedy ruch odrobinę zelżał, Iga chciała posmakować święta oraz sprawdzić, czy ojcu nie brakuje towaru. Postawiła przy kasie najbardziej zaufaną ekspedientkę i szybkim krokiem ruszyła nad jezioro. Brnąc w tłumie, rozglądała się i chłonęła atmosferę. Była u siebie. Kochała to miasto. Lekkim krokiem zbiegła ulicą Szewską ku bulwarom. Wiedziała, że ojciec stoi gdzieś niedaleko wejścia na zamek. Chciała mu zrobić niespodziankę. I byłoby jej się to udało. Na szczęście zobaczyła go pierwsza. Waldemar Hryć tkwił przy swoim stanowisku, a tuż obok niego, tyłem do niej stała jakaś kobieta. Nie wyglądała jak klientka. Stała z boku. Rozmawiali. Ojciec się uśmiechał, uśmiechem, jakiego nigdy wcześniej Iga u niego nie widziała, i wyglądał na szczęśliwego i skrępowanego zarazem. „Kto to jest?" - Iga myślała w popłochu, widząc tylko strój nieznajomej i ogniście rude, kręcone włosy. Może spotkała ją kiedyś, teraz nie mogła sobie przypomnieć, tylu ludzi codziennie przewija

się przez sklep. Nie wiedziała, co ma zrobić. Podejść? Wrócić do cukierni? Zastygła, jakby wciągało ją bagno, a czas mijał. Tamci rozmawiali i widać było, że nie jest to zdawkowa rozmowa przy święcie. Przypuszczalnie znali się nie od dziś. «397 „Kim ona jest, do cholery?! W dodatku jest ładna! Naprawdę ładna. I znacznie młodsza od niego!" - Iga poczuła wstyd, jakby przyłapała ojca na gorącym uczynku. Wiedziała, że nie powinna tak stać i się gapić, że to nic nie da, nie rozwiąże sprawy, że będzie musiała z nim o tym pogadać kiedyś, przy sprzyjającej okoliczności, ale czuła się podle! Podle! Podle! Ojciec był ostatnim mężczyzną, któremu ufała. Właściwie jedynym, któremu ufała. Co teraz? Dlaczego jej to zrobił? To ona rezygnuje z osobistego szczęścia, wywala ze swojego życia faceta tylko dlatego, że on woli mieszkać w Warszawie... „Chyba się nie zakochał? Nie, to niedorzeczne! - przekonywała sama siebie. - Ja i ona pod jednym dachem?". Z trudem powstrzymując łzy, pobiegła z powrotem do cukierni. Małżeństwo Kingi zaczęło się od złej wróżby. Przygotowania do ślubu i wesela przebiegały w jakiejś przygnębiającej atmosferze, zupełnie nieprzypominającej tej sprzed kilku tygodni, kiedy za mąż wychodziła Ada. Nawet kucharz miał minę, jakby przygotowywał stypę, a nie wesele. Goście, którzy zjechali kilka dni wcześniej, smutno kiwając głowami, zniżonym głosem szeptali coś po kątach. Nie słyszało się śmiechu i wrzawy towarzyszących zwykle zjazdom rodzinnym. Ani Kinga, ani Bysławscy nie umieli przeciwstawić się tym nastrojom. Ich też przerażało to, co się dzieje. Nie znalazł się jednak nikt, kto umiałby w stanowczy sposób zagrodzić ich córce drogę do cerkwi. W dzień ślubu, gdy nadeszła już pora, by ubierać pannę młodą i wyruszać do odległego o kilka kilometrów Guto-wa, służąca, która zjawiła się w gotowalni, aż zaniemówiła z wrażenia. Była to krzepka, wiejska dziewucha, nie jakaś eteryczna panienka, a przecież stała niczym słup soli, gapiąc się na rozłożoną na sofie suknię ślubną Kingi, i zastanawiała się w panice, co zrobić, by odwlec w czasie

obwieszczenie strasznej nowiny. Bardzo nie chciała zrobić tego osobiście, podejrzewając, nie bez racji, że cała złość 399 pani skupi się właśnie na niej. Więc jakby wrosła w ziemię, czekała, aż ktoś wreszcie przyjdzie, by zaświadczyć o jej niewinności. Następny pojawił się lokaj. Przyszedł po frak pana. Chciał popchnąć dziewkę, która przeszkadzała mu wykonać polecenie, ale gdy zobaczył to, na co ona wciąż patrzyła z otwartymi (teraz już trochę na pokaz) ustami, wyjąkał tylko: -Co...?! Co...?! Biała ślubna suknia Kingi i jej przepiękny welon, białe rękawiczki, bordowa suknia pani i biała frakowa koszula pana leżały tak, jak wczoraj je pozostawiono, wzorowo uprasowane, nie nadawały się jednak do użytku, ponieważ pokrywała je równomiernie gruba warstwa sadzy! Podobnie białe, atłasowe trzewiki, stojące obok. Czas mijał, ale lokaj też nie ruszał się z miejsca. Wreszcie usłyszeli wołanie pani: - No, co tam się dzieje?! Gdzież oni się podziewają?! Zbliżała się, a oni nie mieli pojęcia, co zrobić, by przeszkodzić jej w wejściu do garderoby, które niechybnie skończyć się musiało kolejnymi palpitacjami serca. I to w dzień ślubu panienki! Co za nieszczęście! Antonina Bysławska, ujrzawszy tych dwoje stojących we drzwiach, ściągnęła brwi i chrząknęła: - Cóż tam, Janie? - Pa... ni... - zdołał jedynie wydukać. To, co zobaczyła, było tak absurdalne, że wbrew oczekiwaniom Antonina Bysławska nie zemdlała na sam widok zniszczonych sukien. Usłużny lokaj, przewidując rozwój wypadków, czekał już, podstawiwszy ramiona. Panna służąca przysunęła fotel i pobiegła po sole trzeźwiące. To jednak nie rozwiązywałoby sprawy. Kiedy pani przyjdzie znów do przytomności, zaraz znowu zechce zemdleć. Bo 400 przecież nikt nie znał odpowiedzi na zasadnicze pytanie: co w tej sytuacji panienka Kinga ma włożyć do ślubu?

Pani Bysławska jednak zachowała się wbrew oczekiwaniom i resztką silnej woli powstrzymała palpitacje. Przyłożyła jedynie dłoń do serca, jakby chciała nakazać mu spokój, i oddychając głęboko, intensywnie myślała. Przebiegła w pamięci wszystkie szafy, kufry i skrzynie, zastanawiając się, czy znajdzie tam suknię odpowiednią dla panny młodej. W tym czasie Kinga, ubrana jedynie w bieliznę, siedziała przed gotowalnią. Za chwilę wezwie służącą, by ją uczesała, ubierze się w suknię ślubną i po tradycyjnej domowej ceremonii, takiej samej jak ta, której główną bohaterką była kilka tygodni temu Ada, odjedzie z rodzicami, narzeczonym i gośćmi do gutowskiej cerkwi, aby wyjść z niej jako pani Toroszyn. Był piękny wiosenny dzień, kwitły bzy, drzewa w sadzie stały w bieli, zza okna dobiegało świergotanie ptaków, na deskach podłogi kładły się radosne promienie słońca. Ale Kinga tego wszystkiego nie zauważała. Zastanawiała się, czy na pewno widzi w lustrze siebie. Czy to ona wychodzi dziś za mąż za człowieka, którego nie kocha, dobrowolnie godząc się na dozgonną niewolę? Zaraz jednak przypomniała sobie wstyd staropanieństwa, który zaczynała już odczuwać mimo zaręczyn i wyznaczonej daty ślubu. Co lepsze? Decyzja wszak została podjęta. Rozglądając się po pokoju, zauważyła, że w domu zrobiło się nagle jakoś dziwnie cicho. Czemu garderobianej wciąż nie ma? Kiedy służąca wreszcie weszła z suknią, którą Kinga miała na sobie podczas zaręczyn, i niepewną miną, za kil401 ka chwil po niej zaś matka, zafrasowana jak nigdy, stało się jasne, że coś się wydarzyło. - Córeczko... - Pani Bysławska nie wiedziała, od czego zacząć. - Twoja suknia... Nasze suknie są zniszczone. Sadza z lampy... - Jak to?!

Kinga widziała to wszystko w lustrze. Odwróciła się, jakby sukienka z zaręczyn mogła dzięki temu ruchowi zmienić się w jej suknię ślubną, czystą i gotową do włożenia. - Zniszczona? Przez krótką chwilę nawet doznała ulgi. Miała ochotę powiedzieć: „Więc ślubu nie będzie?". Ale uświadomiła sobie nieodwołalność swej decyzji i chwilę później zrozumiała, dlaczego jej suknia z zaręczyn wisi na wyciągniętej ręce służącej. - O Boże... - wyszeptała i zamilkła. Jeszcze i to poniżenie! Przecież nie ma czasu, żeby teraz przerabiać suknię. Nie ma czasu, by dokądkolwiek jechać po nową, a te, które leżą przygotowane w kufrach wyprawowych, nie nadają się dla panny młodej. To są suknie dla mężatki. Wstała więc na sztywnych nogach i wyciągnęła ręce w kierunku garderobianej. Wiedziała, że podczas ceremonii spali się ze wstydu. Skutki nieprzemyślanej, podjętej pod wpływem impulsu decyzji o przyjęciu oświadczyn Toroszyna nie pozwoliły na siebie długo czekać. Z jednej strony Kinga uciekała od niewoli domu rodzinnego i panieństwa, a być może nawet staropanieństwa, oraz miana siostrobójczyni ku dorosłości, nowemu życiu i środowisku, gdzie nikt jej nie znał. Ale to wszystko, widziane z perspektywy okna długołąckiego dworu, wkrótce miało się przeistoczyć w swoje przeciwieństwo. Podległość rodzicom okazała się o wiele mniej uciążliwa od zależności od męża. Różnice kulturowe były trudniejsze do pokonania, niż jej się z początku wydawało. Po ślubie Toroszyn przestał udawać Europejczyka, mówił głównie po rosyjsku i tego wymagał od żony. Ona nie znała rosyjskiego, porozumiewali się więc za pomocą służby. Toroszyn zatrudnił zresztą nauczycielkę i ta, jak na pensji, oswajała panią Toroszyn z językiem męża. Póki jednak Kinga nie osiągnęła jakiej takiej biegłości, każde wtrącenie podczas najniewinniejszej nawet rozmowy, które padało po rosyjsku, traktowała jak skierowane przeciwko sobie. Wkrótce znienawidziła męża, obarczając go winą za wszystko. Miała też żal do rodziców, że jej nie

powstrzymali, kiedy jeszcze był czas. Już to samo wystarczyłoby, by uznała się za nieszczęśliwą, tymczasem jeszcze większy problem stanowiła kwestia wyznania. Podczas pierwszych wizyt w gutowskiej cerkwi oczarował ją co prawda bizantyjski przepych ceremoniału. Miała wrażenie, jakby znajdowała się w teatrze: ikony, śpiew chóru, światło świec, koronacja podczas ślubu, wszystko to działało na wyobraźnię. Teraz jednak, gdy pierwszy zachwyt minął, a święto zastąpił dzień powszedni, odezwały się wyrzuty sumienia i Kinga poczuła się zdrajczynią własnej wiary. Podczas nabożeństwa wpatrywała się w ikony przedstawiające nieznanych świętych i słowa modlitwy zamierały jej na wargach. Tylko jedna rzecz trzymała ją jeszcze przy życiu: miłość. Od pamiętnej maskarady do dnia ślubu widzieli się tylko kilka razy, jednak gdy wyszła już za mąż, margines jej wolności znacznie się poszerzył. Oczywiście musieli być ostrożni, żadne przecież nie chciało, by Toroszyn się do-402 403 wiedział. Przy jego nieobliczalnym charakterze mogło stać się wszystko. Dlatego też Kinga, by spotkać się z Sewerynem, zawsze bardzo starannie wybierała pretekst. O dziwo najlepszym była wizyta w cerkwi, Toroszyn bowiem nie starał się nigdy wykazywać specjalną religijnością. Zresztą po upływie miesiąca czy dwóch wrócił do swoich dawnych nawyków: hazardu, pijaństwa i wizyt w gutow-skim burdelu. Jednocześnie uważał, że żonie jego nieobecność nie będzie przeszkadzała, wracał więc po tych eskapadach wczesnym popołudniem, kładł się spać i wstawał dopiero następnego dnia. To znacznie ułatwiało sprawę, choć służba, zapewne wynagradzana sowicie, miała oczy i uszy otwarte. Do cerkwi jednak Kinga mogła jeździć sama. Podobnie do rodziców, odwiedzała ich zresztą znacznie rzadziej, niżby to wynikało z wcześniejszych deklaracji. Niekiedy wybierała się okrężną drogą i zahaczała o

Gutowo. Swą wizytę w rozmównicy u kwietanek ograniczała do kilkuminutowego zaledwie kontaktu z siostrą, zawsze bowiem bardzo się spieszyła. A gdy wychodziła z klasztoru, w powozie czekał już na nią zazwyczaj stęskniony kochanek. Kinga witała go mieszanką strachu, radości i wyrzutów sumienia, rychło jednak porzucała skrupuły, przypomniawszy sobie pijanego Toroszyna, donośnie chrapiącego w ich małżeńskim łożu. Jednak najcieniej nawet tkana nić intrygi, najskrupu-latniejsze przestrzeganie zasad bezpieczeństwa, najbardziej hojne opłacanie służby nie wystarczyły, aby ukryć prawdę. Wreszcie i Toroszyn zaczął coś podejrzewać. Nie wiadomo, czy szepnięto mu co nieco do ucha, czy własne obserwacje często zamyślającej się żony doprowadziły go do tego wniosku, dość, że wzmógł czujność. Zaczął proponować jej wspólne wyjazdy na zakupy i do cerkwi, 404 badając tym samym gotowość żony do wspólnego spędzania czasu. Wpadł nawet na pomysł półrocznej podróży w rodzinne strony ojca, do Ufy, gdzie mieszkało wielu To-roszynów, którzy zapewne chętnie by ją poznali. Tak ją przeraził tymi planami, że omal się nie wydała, ale w tym samym czasie pogorszyło się zdrowie Antoniny Bysław-skiej, chorującej dość poważnie na serce, i niebezpieczny temat podróży do Baszkirii ucichł. Toroszyn jednak miał się już na baczności. Gdy Kinga zaczęła napomykać o chęci odwiedzenia płockiego teatru, nie wydął z lekceważeniem warg, ale podjął temat, a nawet oświadczył, że z radością będzie jej towarzyszył! Ta zmiana męża z obojętnego na potrzeby żony i zajętego głównie sobą w troskliwego i pragnącego wręcz ubiec jej życzenia byłaby miła i Kinga przyjęłaby ją zapewne z wdzięcznością, gdyby nie znała jej powodu. A znaczyła ona jedno: Żaboklicki musi na jakiś czas zniknąć. Stało się to prawie dokładnie wtedy, gdy początkowe przypuszczenie przerodziło się niemal w pewność: była przy nadziei! Nie ucieszyła się jednak tak, jak być może powinna. Ciąża potwornie komplikowała i tak zagmatwaną sytuację. Pojawiała się w

nieodpowiednim momencie, zastając ją całkowicie nieprzygotowaną psychicznie, wciąż zajętą bardziej romansem niż oczekiwaniem na macierzyństwo. W dodatku Kinga nie miała pojęcia, czyje dziecko nosi pod sercem! Pragnęła ze wszystkich sił, by był to syn Seweryna. Nie pomyślała nawet przez chwilę o ponurych konsekwencjach, jakie groziłyby jej i dziecku, gdyby Toroszyn odkrył prawdę. Ale mógł to być też jego potomek. Oczywiście, gotowa desperacko trzymać się tej wersji, na pół roku przed przyjściem dziecka na świat już święcie w nią wierzyła. 405 Żaboklickiemu ciąża Kingi była również na rękę. Trochę zaczynał nudzić go ten związek. Spotkania stały się powtarzalne, zaklęcia wciąż te same i nawet spowszedniało mu zagrożenie ze strony zazdrosnego męża. Gdy więc w czułym liściku, obficie skropionym łzami, kochanka zawiadamiała go o szczęśliwej nowinie, odetchnął z ulgą i natychmiast wyjechał do Warszawy, skąd mógł ją zapewniać o swym niezmiennym przywiązaniu bez uciążliwej konieczności spotkań sam na sam. Ona zaś, zupełnie jak wtedy, gdy czuła pierwsze porywy serca, została z wyobrażonym portretem kochanka, który każdego dnia coraz bardziej oddalał się od pierwowzoru. Kinga nie poinformowała Seweryna, że może być ojcem dziecka, poczuła się jednak rozczarowana brakiem entuzjastycznej reakcji z jego strony. Wyjazd ukochanego potraktowała jak ucieczkę, którą był w rzeczy samej, i pozbawiona podniety choćby rzadkich spotkań, spadła na samo dno rozpaczy. Zaniedbana, snuła się po domu, ledwie zauważając męża i reagując niechęcią na wszystko niemal, co zaproponował, aby ten stan przerwać. Toroszyn zaś wyglądał na zadowolonego. Z pierwszą żoną, Jelizawietą Prokopowną, nie doczekał się potomstwa i wydawało się, że już tak pozostanie. Tymczasem czekało go późne ojcostwo! Podniecony tą perspektywą, przymierzał się więc do nowej roli: przede wszystkim szukał imion dla syna, wertując stare kalendarze, nic jednak odpowiedniejszego niż Iwan nie znalazł.

Dopiero usłyszawszy to imię, Kinga uświadomiła sobie z przerażeniem, że jej syn może być Rosjaninem! Że najprawdopodobniej będzie Rosjaninem! Jakoś nigdy wcześniej nie brała tego pod uwagę. Mąż to zawsze ktoś obcy, rodzina niby, ale przecież nie krew z krwi, z tym mogła się jeszcze jakoś pogodzić. Ale syn? Jej syn?! Rosjaninem?! Dziecko, być może poczęte z miłości do Seweryna, będzie nazywało się Iwan Wsiewołodowicz Toroszyn?! Jedynym pomysłem, jaki wpadł jej do głowy, by temu zaradzić, była modlitwa. No, ale przecież nie mogła jej skierować do Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej, której kopia wisiała w sypialni. Zresztą na pewno nie zostałaby w swej prośbie wysłuchana! Chwytając się ostatniej deski ratunku, kilka razy dziennie odmawiała więc w tajemnicy „Zdrowaś Mario", błagając Matkę Boską Częstochowską o córkę. Iwan Wsiewołodowicz urodził się pierwszego lutego i już na pierwszy rzut oka widać było, że jest podobny do ojca. Toroszyn oszalał i pojechał do Gutowa, by się upić. Przez trzy dni stawiał każdemu, kto mu tylko pogratulował syna, wreszcie wylądował w burdelu, by tam kontynuować zabawę. Po wielogodzinnej męce porodu - tym trudniejszego, że odbierał go nie zaufany doktor Markowicz, lecz rosyjski lekarz wojskowy, Nił Protasowicz Żarski - Kinga, spojrzawszy na noworodka, bez jednego słowa odwróciła się do ściany. Nikt nie pomyślał, by pojechać do Długołąki po panią Bysławską, choć wkrótce położnica zaczęła gorączkować i majaczyć. Wysłano raz jeszcze konie po Żarskiego, ale ten, kompletnie pijany, nawet nie wsiadł do sanek. Tymczasem drące się wniebogłosy dziecko zostało umyte, owinięte przez służącą w powijaki i położone obok matki, lokajczyk zaś pobiegł do wsi po wcześniej umówioną mamkę. Nie mogąc znieść rozpaczliwego, trwającego godzinami płaczu i

widząc, że pani nie ma zamiaru ani przytulić synka, ani go przystawić do piersi, ochmistrzyni zdecydowała sama zająć się dzieckiem. Z własnej ini-406 407 cjatywy włożyła mu do ust szmatki zwinięte na kształt smoczka i zmoczone roztworem wódki, które noworodek zaczął łapczywie ssać. Ukołysany, wreszcie usnął. Wysłano też umyślnego do Długołąki i zaparzono dla położnicy herbatkę z suszonego mleczu. Pani Bysławska przyjechała następnego dnia i od razu wzięła sprawy w swoje ręce. Zajęła się niemowlęciem, wezwała lekarza i posłała po Toroszyna. Kinga wciąż leżała rozpalona, ze wzrokiem utkwionym w suficie. Chwilami wydawała się niczym martwa: nie poruszała powiekami, nie odpowiadała na pytania, jakby do niej w ogóle nie docierały, nie interesowała się dzieckiem. Chłodny kompres nie na wiele się zdał. Zdjął być może gorączkę z rozpalonego czoła, ale cudu w pełnej zamętu głowie nie dokonał. Antoninę Bysławską trapiło co innego. Nie podobała jej się sprowadzona ze wsi mamka. Była brudna, cuchnęła moczem i alkoholem. Starszej pani nie mieściło się w głowie, jak Toroszyn mógł zgodzić się na kogoś takiego! Natychmiast ją odprawiła i wysłała służącego do Długołąki, by szukano innej kobiety. Zrobiła też listę niezbędnych zakupów, przeoczonych przez Kingę, która, zapewne zbyt przejęta mającym nadejść rozwiązaniem, nie pamiętała o wielu potrzebnych drobiazgach, jak chociażby smoczki. Rzeczą najbardziej przykrą był całkowity brak reakcji Kingi na wypowiadane do niej słowa. Wciąż leżała bez ruchu, nie interesując się noworodkiem, nie zaszczycając uwagą podawanych raz po raz pokarmów. Również dziecko wzbudzało niepokój babki. I to nie tylko ze względu na chwilowy brak mamki, chłopiec nie wyglądał na zdrowego. Doktor Markowicz, który pojawił się następnego dnia, obejrzawszy noworodka, bardzo się zafrasował: « 408 - Dziecko jest słabowite. Trzeba je często karmić, trzymać w cieple, chronić przed przeciągami.

Przyjadę znów za kilka dni. Gdy przyjechał, chłopiec już nie żył. Dziwne, ale Kinga przyjęła wiadomość o śmierci syna ze spokojem, a nawet jakby z ulgą. Wstała z łóżka i zaczęła krzątać się przy pochówku. Patrzyła na martwe ciałko niczym na lalkę, tyle że nie bawiła się w dom, ale w pogrzeb. Zarówno matka, jak i Ada, która zostawiwszy własne dziecko pod opieką mamki, na krótko pojawiła się w Skudłach, by wesprzeć siostrę, patrzyły na Kingę i jej nie poznawały. Jej reakcjom brakowało życia, chodziła, powłócząc nogami, mówiła wolno i cicho, często zapadała się gdzieś do wewnątrz i zastygała tak przez całe godziny. Nawet jeśli odpowiadała na zadane pytanie, nie można było być pewnym, czy mówi to, co myśli. Przerażała je ta całkowita apatia, a mur, który wokół siebie wybudowała Kinga, był kompletnie nie do pokonania. Ta młoda kobieta, ciekawa świata i z zapałem poznająca rzeczy nowe, otwarta na ludzi i pełna ciepłych uczuć, choć nieco może porywcza, pod wpływem przeżyć związanych z macierzyństwem zobojętniała na wszystko, co ją do tej pory interesowało. Pani Bysławska i Ada szukały sposobu, by do niej dotrzeć, a gdy po pogrzebie musiały wreszcie wracać do swych domów i rodzin, czyniły to z ciężkim sercem i w poczuciu, że nie wywiązały się ze swej powinności. Być może jednak stan melancholii i apatii, który odgrodził Kingę od świata, był w jej sytuacji najlepszy. Nie przeżywała bowiem śmierci syna w sposób świadomy, a przez swoje odcięcie od rzeczywistości była jakby znieczulona na naturalny ból matki. 409 Śmierć dziecka niespodziewanie obudziła zaś jakąś ludzką duszę w Toroszynie. Przerwał zabawy i przyjechał dosłownie w chwili, gdy jego syn wydawał ostatnie tchnienie. Ten widok nim wstrząsnął. Toroszyn hulał i ucztował w Gutowie, zupełnie nie biorąc pod uwagę ewentualności, iż coś się może stać jego dziecku, jego pierworodnemu! Przekonany, że całkowicie zasłużył na szczęście, które się stało jego udziałem, dawał mu wyraz w jedyny znany sobie sposób - poprzez rozrywki. Nie wsparł żony, nie był z nią w chwilach załamania, nie próbował dociec przyczyny jej nastrojów - ba! zdawał się nawet o nich nie wiedzieć, czynił natomiast wiele planów na bliższą oraz dalszą przyszłość, którym śmierć Iwana Wsiewołodowi-cza położyła szybki i nieodwołalny kres. Wtedy

Toroszyn oprzytomniał. Zrozumiał, że stało się coś strasznego, i rozpoczął poszukiwanie winnych. Pierwszą obwinioną była naturalnie Kinga. Gdyby nie obecność pani Bysławskiej i hrabiny Zajezierskiej, Toroszyn pewnie nie zdołałby się powstrzymać i doszłoby do rękoczynów. Tylko dzięki temu, iż miał w domu gości, próbował się mitygować. Kto wie, czy Kinga przeżyłaby, gdyby zaczął się nad nią pastwić? Te kilka dni, które dzieliły śmierć Iwana od pogrzebu, prawdopodobnie ją ocaliło. Początkowo, ze względu na gości, mąż musiał powściągać swój gniew, potem wściekłość powoli zelżała, zamieniła się w smutek, a cierpienie, zapuszczając niezauważalne korzenie w duszy Toroszyna, złagodziło nieco jego impulsywny charakter. Nigdy jej nie wybaczył, na zawsze obarczając ją winą. Nigdy też nie doczekał się upragnionego syna i ta jedna chwila, kilka dni, kiedy zaznał szczęścia bycia ojcem, na zawsze pozostała Toroszynowi w pamięci jako dar bezpowrotnie zaprzepaszczony.

Zgon Iwana nie miał jednak mocy oczyszczającej. Nie zmienił również charakteru jego ojca. Toroszyn dalej trwał przy nałogach, teraz znajdując dla nich gładkie usprawiedliwienie w postaci rozpaczy. Nie stał się także lepszym człowiekiem. I choć pozornie wszystko wróciło w Skudłach do normy, małżonkowie rozpoczęli, mający trwać aż do śmierci Wsiewołoda Timofiejewicza, kilkuletni okres zajadłej nienawiści, objawiający się kłótniami wybuchającymi z byle powodu. To nie przeszkodziło im spłodzić córki, której Kinga dała posępne imię Grażyna, a której Toroszyn już nie zobaczył. Jego śmierć, owiana aurą tajemniczości, była w zasadzie banalna i nawet dość śmieszna. Nigdy nie udało się ustalić ani ująć sprawców. Z jakichś powodów policja działała w tej sprawie jeszcze bardziej opieszale niż w innych. W Gutowie twierdzono zresztą, że sam się prosił i dostał to, na co zasłużył, jednocześnie publicznie wyrażano współczucie wdowie i składano jej wylewne kondolencje, a pogrzeb urządzono Toroszynowi jak mało komu. Taki był piękny koniec jego ostatniej, niesławnej przygody, która rozpoczęła się kilka tygodni wcześniej, gdy w mieście zawisły plakaty zapowiadające przedstawienia słynnej trupy operowej Storożenskiego. Antreprener1 ten rokrocznie przyjeżdżał z jakąś modną

operą, a spektakle cieszyły się dużym wzięciem, zwłaszcza wśród wojskowych z garnizonu 85 Rezerwowego Pułku Piechoty. Tak starsi rangą, jak i zwykli szeregowcy do ostatniego miejsca zapełniali widownię specjalnie w tym celu wynajętej na kilka 1 Właściciel prywatnego przedsiębiorstwa teatralnego lub cyrkowego. 410 411 dni Resursy Kupieckiej. Na przedstawieniach bywali też oczywiście obywatele ziemscy, którzy weszli w posiadanie majątków w drodze konfiskaty polskim patriotom. Toroszyn pojawiał się na wszystkich przedstawieniach, albowiem dla nikogo nie stanowiło tajemnicy, iż trupa Storożenskiego to w gruncie rzeczy luksusowy objazdowy dom publiczny. Żadna z pięknych śpiewaczek nie wzbraniała się przed wyrazami hołdu miłośników opery ani nie pozostawała obojętna wobec namiętnych widzów, którzy odwiedzali ją w garderobie lub proponowali kolację w Hotelu Cesarskim, gdzie zespół opery zazwyczaj się zatrzymywał. Gdy Wsiewołod Timofiejewicz przeczytał na plakacie anonsującym przedstawienie Carmen Bizeta szalenie arystokratycznie i zarazem artystycznie brzmiące nazwisko Nelly Ferdynandownej z Hochgraffów von Braunschweig Krasnorukowej, po prostu oszalał. Nie ukontentował się zakupieniem jednego miejsca na parterze, postanowił sam zająć całą lożę, by móc do woli przyglądać się śpiewaczce. Miał bowiem absolutną pewność, iż będzie to artystka o słowiczym, uwodzicielskim wręcz sopranie, a jej wygląd dorówna głosowi. Ani przez chwilę nie pomyślał, iż właśnie pada ofiarą mistyfikacji, a nazwisko Krasnorukowej, które tak bardzo rozpaliło jego wyobraźnię, sprytny dyrektor teatru spisał po prostu z jakiegoś nagrobka na Cmentarzu Tichwińskim w Pitrze2.

W rzeczywistości nazywała się najpospoliciej w świecie: Natasza Iwanowna Siemionow, a długie nazwisko zruszczo-nej saksońskiej baronowej przyjęła jako pseudonim artystyczny. Było to doskonałe posunięcie. Egzotyczne nazwisko tworzyło wokół niej aurę tajemnicy i niedostępności, Kolokwialna nazwa Sankt Petersburga, ówczesnej stolicy Rosji. doskonale uzupełniając walory którymi śpiewaczka już dysponowała. Nie była piękna, raczej interesująca, a jej głosowi brakowało mocy i czystości. O tym wszystkim nie myśleli jednak zgromadzeni na widowni mężczyźni. Krasnorukowa poruszała się z gracją, a postać swawolnej Hiszpanki była jakby specjalnie dla niej stworzona i nie pozostawiała obojętnym prawie żadnego widza. Wiwatowali na jej cześć, rzucali kwiaty, przynosili do garderoby czekoladki, a nierzadko również kosztowności, niczym małe dzieci dawali się jej wodzić za nos. Należał do tej grupy również Toroszyn. Nie był jeszcze stary, dobiegał niby pięćdziesiątki, ale cóż to za wiek dla mężczyzny? Zaczynało mu już co prawda doskwierać to i owo, miewał różne dolegliwości, o których wspomnienie odganiał ze wstrętem, by wciąż niezaspokojony przez własną żonę, namiętnie poszukiwać przygód. Na premierę Carmen czekał niecierpliwie. Zarezerwował numer w Hotelu Cesarskim, a nawet kupił w Płocku pewien złoty drobiazg, który miał zjednać mu przychylność pięknej Nelly. Przed spektaklem zlustrował pokój: olbrzymi wazon czerwonych róż i najlepszy szampan czekały na słodkie tete-a-tete, które sobie z nią zaplanował w nocy. Wszystko układało się po jego myśli: gdy ją zobaczył na scenie, była niemal taka, jak ją sobie wyobrażał: piękna i gorąca. Już samo jej wyjście do widzów robiło wrażenie. Unosząc dłonią niemal do samego uda czarną, falbania-stą spódnicę, bez żenady ukazywała nogę w cielistej pończosze. Nie miała pantalonów, jedynie fildekosy3, a stopy obute w zgrabne czarne trzewiki, co doprowadzało męskie Fil d'Ecosse (fr.) - nić szkocka, dawna nazwa pończoch. 412

413 pragnienia niemal do gorączki. Widownia szalała, a Toro-szyn był trochę zły, że Nelly nie zachowuje tych gestów specjalnie dla niego. Gdy rzuciła różę, którą miała wpiętą we włosy, pewien pułkownik siedzący w trzecim rzędzie omal nie spoliczkował swego sąsiada majora, gdy ten śmiał wyciągnąć po nią dłoń. Toroszyn, jako jeden z naj zamożniej szych obywateli okolic Gutowa, został zaproszony na kolację po spektaklu. Amfitrionem4 był dowódca garnizonu, pułkownik Panfil Sokratowicz Fiodorow. Kolacja odbywała się w salach recepcyjnych Resursy Kupieckiej. Popijając wódkę, panowie rozmawiali o przedstawieniu i czekali na artystów, którzy wkrótce się pojawili, jeszcze w strojach z przedstawienia. Panowie obstąpili Nelly, składali jej najszczersze gratulacje, zachwycając się nie tyle może poziomem artystycznym spektaklu, ile jego swobodą obyczajową. Wsiewołod Timofiejewicz stał z boku, naburmuszony, gdyż jego bogdanka poświęcała zbyt wiele uwagi niższym rangą, niewartym jej czasu, oficerom. Przestępował z nogi na nogę i syczał. Wreszcie nie wytrzymał i z kieliszkiem w dłoni podczas toastu dołączył do grupy. Czuł, jak jego pragnienie w jej bliskości i z powodu wypitego alkoholu rośnie. Miał ochotę ująć dłoń śpiewaczki i pobiec do hotelu, tam zedrzeć z niej tę bluzkę z bufiastymi rękawami i gorset, posiąść ją, a potem choćby nawet umrzeć. Trudność polegała na tym, że w natłoku adoratorów artystka nie zdawała sobie nawet sprawy z jego istnienia. Dopiero kiedy gospodarz przyjęcia zauważył, jakim nietaktem jest, by młodzi oficerowie pchali się przed star1 Tu: gospodarzem, zapraszającym. 414 szych, choćby i niewojskowych, i dokonał prezent acj i, Nelly zwróciła uwagę na Toroszyna.

Nie wiadomo, jakim kierowała się zmysłem, może miał coś we wzroku, co zdradzało pożądanie, dość, że uśmiechnęła się pięknymi, umalowanymi na karminowo ustami, podniosła kieliszek i powiedziała: - Piję pańskie zdrowie, monsieur Toroszyn! - Bien merci, madame5! - podziękował, przekonany, że najważniejsze ma już za sobą. Czuł się figlarzem, jeszcze trzymał w ryzach swą skłonność do żołdackich żartów, jeszcze nie był na tyle pijany, by nie bacząc na okoliczności, całować ją przy obcych mężczyznach. Znał ich przecież z Klubu Oficerskiego, widywał w domu publicznym, gdzie niejednokrotnie dzielili łoże tej samej kurtyzany, pilnował się jednak, wszakże to baronówna, nie jakaś pierwsza Józia. Ale choć chciał z Nelly robić to samo co z dziewczętami spod Krwawego Kura, a czekanie trochę go już nudziło, starał się nie uchybiać grzeczności. Wreszcie uznał, iż nadszedł odpowiedni moment i szepnął jej wprost do ucha: - Zamówiłem dla nas pokój w hotelu. Spojrzała nań, udając zdziwienie. - Ach tak? I cóż będziemy tam robić? - Odśpiewasz mi, pani, raz jeszcze tę arię. - Którą? Tę o miłości? Habanerę? - Tę samą. - A potem? Patrzyła mu w oczy z mocą, jakiej nie widział u żadnej kobiety. Jej wzrok zapowiadał nieziemskie rozkosze, bezwstyd zaś był gwarancją, że nie cofnie się przed niczym i spełni każde jego marzenie. Bardzo dziękuję, droga pani! (fr.). 415 - Potem zatopimy usta w szampanie i założę na twą szyję, pani, złoty naszyjnik z brylantami. - Cóż... - westchnęła, myśląc o cennym prezencie - kusząca perspektywa. W którym numerze pan stanąłeś? - Dwadzieścia cztery. Czy przyjdziesz, pani?

- Punktualnie o północy czekaj mnie pan z szampanem. Nie zabawię długo, bo jestem zmęczona, ale bardzo lubię szampana. - Uśmiechnęła się i odeszła, a uszczęśliwiony Toroszyn pożegnał się i pośpieszył do hotelu, by sprawdzić, czy wszystko jest tak, jak to był wcześniej przygotował. Rzeczywiście, gdy kurant na wieży ratusza oznajmiał północ, ktoś cicho zapukał do drzwi pokoju. Toroszyn stał przy oknie, podszedł do stolika i otworzył butelkę z szampanem, nalał do kieliszków i podał jeden wchodzącej Nelly. Wypiła mały łyk i odstawiła kieliszek, rozglądając się niecierpliwie za pudełkiem z biżuterią. Nie zauważyła go jednak. Trochę zniechęcona, podeszła do Toroszyna i wsunęła mu dwa palce między guziki koszuli. Był klientem, wiedziała, na co czeka i że bez tego wstępu się raczej nie obejdzie. Zaczęła go więc rozbierać, czyniła to jednak zbyt profesjonalnie, a na jej obliczu rysowały się te same oznaki znudzenia, które Toroszyn widział już u wielu dziewcząt publicznych. Tymczasem on pragnął, by było inaczej, zupełnie inaczej, chciał poczuć się kochany, bo on się w niej, niespodziewanie dla siebie samego, zakochał. - Zaczekaj... - wyszeptał, aby odpędzić to przygnębiające uczucie. Wyjął z szuflady toaletki pudełko, odwrócił ją delikatnie i założył naszyjnik. Nelly schyliła się do lustra, oceniła prezent jako niewart wielkiego zachodu, zarzuciła 416 Toroszynowi ręce na szyję i z westchnieniem rzekomej namiętności zaczęła go całować. Gdy pół godziny później wychodziła do swego pokoju, obiecała mu całą jutrzejszą noc i rozkosze, których nie zapomni do końca życia. Toroszyn uznał, że jest zbyt późno, by wracać do Skudłów, ale też nie miał jeszcze ochoty na sen, ubrał się więc i zszedł do restauracji, gdzie podocho-ceni przedstawieniem i przyjęciem oficerowie opowiadali sobie sprośne żarty Dołączył do nich. Dobrze się bawił do chwili, gdy jeden z nich spojrzał na zegar i stwierdził: - Panowie, za pół godziny moja kolej. Panfil Sokrato-wicz znany jest ze swej kurtuazji wobec dam, jednak w tym przypadku nie sądzę, by wytrzymał zbyt długo. A nasza Carmen jest, zaiste, niespożyta niczym lokomobila6. Mężczyźni roześmiali się rubasznie, a Toroszyn poczuł, jakby ktoś go spoliczkował. Pobiegł na górę i zaczął otwierać drzwi pokojów. Na jego nieszczęście Nelly i

dowódca garnizonu tak byli zajęci sobą, iż nie zamknęli numeru na klucz. Dobijanie się do zamkniętych drzwi być może naraziłoby Toroszyna na śmieszność, lecz pozwoliłoby mu uniknąć najgorszego. Tymczasem on wpadł jak grom z jasnego nieba do pokoju i przyłapawszy tych dwoje in flagranti, poczuł się niczym zdradzony mąż. Zaślepiony zazdrością, bez zastanowienia zaczął dusić pułkownika. Nelly złapała leżący na stole nóż do papieru. Chciała go tylko zranić, ale po pierwszym draśnięciu w rękę Toroszyn, z nabiegłymi krwią oczyma, odwrócił się do niej. Przeraziła się, że teraz chce ją z kolei pozbawić życia, bo Panfil Sokratowicz leżał już bez ducha 6 Przewoźny lub przenośny silnik parowy z kotłem i paleniskiem, służący jako napęd do maszyn. 417 na łóżku. Nie namyślając się ani chwili, ugodziła Toroszy-na prosto w serce. Spojrzał na nią nierozumiejącym wzrokiem, zachwiał się i upadł. Gdy z rany zaczęła się powoli sączyć krew, już nie żył. Sprawę zatuszowano. Pułkownik Fiodorow uznał za zbyteczne informowanie o niej opinii publicznej. Tego samego zdania był naczelnik powiatu, niejaki Razumow-ski, którego długi karciane zmuszały do całkowitego posłuszeństwa wobec Fiodorowa, oraz lekarz pułkowy, Nił Protasowicz Żarski. Znalazło się kilkunastu świadków, w tym właściciel hotelu, którzy widzieli na własne oczy pechowy upadek Toroszyna ze schodów. Żarski wystawił akt zgonu, stwierdzający skręcenie karku. Następnego dnia po obiedzie, kiedy ciało Toroszyna, opatrzone i ubrane w nowy frak, spoczęło w cerkiewnej piwnicy, pułkownik wraz z kilkoma oficerami złożył wizytę wdowie. Wiadomość przyjęła nad wyraz spokojnie, a obietnica, że małżonek zostanie pochowany z iście wojskowym ceremoniałem i na koszt pułku, jako najznakomitszy obywatel imperium z okolic Gutowa, całkowicie ją zadowoliła. Kilka osób przyznało się też do posiadania długów karcianych i dobrowolnie oddało Kindze Tadeuszow-nie znikomą część kwot, które należały się jej mężowi. Po powrocie ze Skudłów pułkownik Fiodorow wraz ze swą świtą udał się wprost do Resursy Kupieckiej, by obejrzeć Cosi fan tutte Mozarta z Nelly Krasnorukową w roli Fiordiligi.

1995 Iga wlokła się ulicą Szewską pod górę, obojętnie mijając barwny tłum przebierańców. Też była w kostiumie, ale nie myślała o tym. Przed oczyma miała swego ojca i nieznaną kobietę, która nagle wtargnęła w jej życie i w jednej chwili przewróciła je do góry nogami. Iga nie wiedziała, co tak naprawdę łączy ją z jej ojcem, jednak miała przeczucie, że z jej powodu zajdą w cukierni Pod Amorem duże zmiany. Czy mogła się mylić? Bardzo tego pragnęła. Ale jeszcze bardziej chciała, by ten dzień nigdy się nie zdarzył, bo odzierał ją z czegoś, co do tej pory uważała za najcenniejsze. kończywszy dwadzieścia pięć lat, Adrianna Zajezier-ska zaczęła się nagle starzeć. Podczas gdy pokojowa wyciągała z jej koka szpilki i rozczesywała długie włosy barwy popiołu, Ada patrzyła w lustro i z trudem rozpoznawała tę dziewczynę, którą była jeszcze nie tak dawno temu. Zmiany co prawda zaledwie dawały się zauważyć, zwłaszcza że oglądała się codziennie, i pochodziły bardziej z wnętrza, z głowy bądź serca, niż rysowały na obliczu. W oczach jednak już dawno zaczaił się jakiś dziwny smutek, a nawet przygnębienie, którego powód, choć trudny do uchwycenia, pozbawiał młodą hrabinę tych resztek energii, jakie udało jej się jeszcze zachować. Już rano trudno jej było wstać z łóżka i jedynie fakt, że Barbara Zajezierska źle znosiła nieobecność któregokolwiek z domowników podczas śniadania i nigdy nie umiała powstrzymać się od sarkastycznych komentarzy na ten temat, powodował, iż Ada w ostatniej chwili dosłownie zwlekała się z bezpiecznej przystani ciepłej pościeli. Wszakże czyniła to niechętnie i wbrew sobie. Gdyby zabrakło teściowej i jej surowych zasad, pewnie wstawałaby dopiero na obiad lub nawet - o zgrozo! - wcale. Nie miała bowiem żadnego obowiązku, powodu ani potrzeby, żeby opuszczać sypialnię. Żadna konieczność bycia użyteczną nie zmuszała jej do jakiejkolwiek mobilizacji. Nic jej nie czekało i ona na nic nie czekała. Żadne wyzwanie, któremu należało sprostać, żaden problem, który powinno się rozwiązać. Wypełniała ją gęstniejąca nuda bezczynności. Jej życie, z chwilą przyjścia na świat Pawła, zatrzymało się w miejscu, jakby

zegar odmierzał godziny wciąż tego samego dnia. Była niczym arabska księżniczka: posiadała wszystko bez żadnego wysiłku i gnuśniała coraz bardziej. Czesana miękką włosianą szczotką o srebrnej rączce z wygrawerowanym herbem Zajezierskich, patrzyła na swe oblicze w zwierciadle gotowalni, odnosząc wrażenie, że widzi jakąś lalkę bez ducha, manekina na wystawie eleganckiego sklepu dla pań, pozbawionego własnej woli, niemającego celu i pragnień, właściwie bez życia. Ada ani przez chwilę nie podejrzewała, że jej obojętność dla świata bierze się z braku aktywności, a nie odwrotnie. Nigdy się w nic nie angażując, ani w sprawy majątku, ani domu, wychowanie jedynego dziecka również oddała zatrudnionej przez męża bonie. Nie wiadomo dlaczego w pałacu utarło się przekonanie, że młoda pani Zajezierska jest słabowita i trzeba ją oszczędzać. W końcu ona sama też w to uwierzyła. Potrafiła całymi godzinami siedzieć przy oknie, zawieszona pomiędzy realnością, której nie dostrzegała, a światem wyobrażonym. Kiedy jednak pewnego dnia zauważyła w lustrze kogoś, kogo wcześniej nie znała, kto był jej obcy i wręcz niemiły, poczuła nagle obezwładniający lęk. Coś ścisnęło ją za gardło i dusiło aż do utraty tchu. Zrozumiała bowiem, że jej życie się kończy. Ten stan mógł trwać jeszcze rok lub pięćdziesiąt lat, nie miało to żadnego znaczenia. Gdy się na nic nie czeka, czas zatrzymuje się w miejscu. Była więźniem czasu, którego cichy, ledwie zauważalny bieg nieubłaganie rejestrowało jednak lustro w jej sypialni. 420 421 Barbara Zajezierska nie rozumiała melancholii synowej. Mając wciąż tyle na głowie, że ledwie znajdowała chwilę wolną na posiłki, nie pomyślałaby nawet, że to brak zatrudnień czyni Adriannę osowiałą i niechętną. Dziwiła się temu, że z dzieweczki skromnej i grzecznej, którą widywała w Długołące, niezmiennie pochylonej nad jakąś robótką, zmieniła się ona w kobietę płochą, leniwą i pozbawioną celu w życiu. Nie przypuszczała, że to jej własny apodyktyczny charakter działa na synową

obezwładniająco, odbierając jej chęci i pozbawiając jakiejkolwiek inicjatywy. Tomasz w gruncie rzeczy trzymał z matką i długo nie znajdował z żoną wspólnego języka. Nie zwierzał się jej, nie wtajemniczał w ważne sprawy tak długo, póki Barbara żyła. Tej ufał we wszystkim i niezmiennie cenił sobie jej zdanie. Zepchnięta do roli drogiego, acz nieprzydatnego bibelotu, Ada czuła się nieszczęśliwa. Jej obojętność przestała być wreszcie tylko przedmiotem żartów. Zaniepokojony ciągłym zniechęceniem żony, brakiem jakiegokolwiek entuzjazmu i zainteresowania czymkolwiek, Tomasz Zaje-zierski w tajemnicy zasięgnął opinii doktora Markowicza. On też, jak wcześniej specjalista ginekolog z Warszawy, doradzał, aby posłano Adę do wód. Pojechała więc wraz z Pawełkiem oraz jego boną, Miss Milton, do modnej wówczas Krynicy. Zmiana powietrza, otoczenia oraz rozrywki, których ten kurort oferował pod dostatkiem, miały wrócić młodej hrabinie utracony apetyt na życie. I tak się rzeczywiście stało, choć nie od razu. Początkowo Ada jedynie dużo spacerowała oraz dość systematycznie piła zalecone przez lekarza uzdrowiskowego wody mineralne. Potem, po usilnych namowach angielskiej bony syna, zaczęła też bywać na koncertach, które stanowiły wielką atrakcję sezonu. Wreszcie wybrała się na jakiś odczyt. Świat widziany z krynickiej perspektywy wydał jej się nagle nie tylko inny, ale także o wiele ciekawszy niż ten, którego widnokrąg opierał się na ścianie zajezierzy-ckich lasów i pól oraz wodach jeziora Nyć. Zmiana była zauważalna. Ada znienacka odkryła, jak mało wie. Zaczęła więc czytać nie tylko smętne romanse, z którymi oczywiście nie pożegnała się ostatecznie, ale także tygodniki, a w nich zwłaszcza artykuły popularnonaukowe z zakresu przyrody, geografii, filozofii i medycyny. Siadywała z nimi w kawiarni, w cieniu drzewa na Górze Parkowej, w parku Słotwińskim albo ogrodzie willi Sielanka, w której wynajmowała pokoje dla siebie, syna i guwernantki. Nieliczne wolne chwile poświęcała na pisanie długich listów do matki. Zdawała w nich relacje z odbytych lektur, opisywała toalety pań, a także zagłębiała się w

szczegóły podjętej kuracji. Zajęta nieoczekiwaną przemianą, jaka w niej zaszła, nie zauważyła, że od jakiegoś czasu jest dyskretnie obserwowana. Czyjeś ciche kroki towarzyszyły jej spacerom, czyjeś oczy szukały jej przy kraniku z wodą Jana, wypijaną codziennie o tej samej porze, czyjeś przyspieszone tchnienie muskało delikatnie jej szyję podczas koncertów. O tym wszystkim jednak Ada nie miała pojęcia. Tymczasem cień towarzyszył jej niezmordowanie, czekając na sprzyjającą okazję. W pewnym momencie zaczęła go rozpoznawać w tłumie kuracjuszy tłoczących się po którąś z leczniczych wód z fajansowymi kubeczkami o fikuśnie wygiętych dzióbkach. Zawsze się do niej uśmiechał uroczym, zażenowanym półuśmiechem człowieka nieśmiałego. 422 423 Początkowo myślała, że ją z kimś pomylił, nie znali się przecież. Dyskretnie za swoimi plecami poszukiwała wzrokiem skrywającej się tam zapewne tej drugiej, właściwej osoby. Ale kilka dni później, gdy sądziła już, że wszystko jej się przywidziało, on znów pojawił się w pobliżu i lekko skinął głową. Tylko tyle, ale Ada miała co rozgryzać do samego wieczora. Kim mógł być ten młody, o wiele młodszy od niej mężczyzna o jasnym, nieco smutnym spojrzeniu? Dlaczego się jej kłaniał? Ona odpowiadała mu ledwie dostrzegalnie, niezmiennie drżąc jednak, by Miss Milton nie zauważyła w końcu tego niewinnego, prawie niewidocznego skinięcia. Czuła się już bowiem jego wspólniczką. Cóż odpowiedziałaby na najprostsze pytanie: - Who's that1? - I have no idea2. Taka wymiana zdań była aż nazbyt prawdopodobna, dlatego Ada starała się

zachowywać bardzo ostrożnie. Za nic w świecie nie chciała spłoszyć jedynej chwili radosnego uniesienia, jaka spotykała ją w całym dniu kuracyjnej nudy. I niczym w jakimś romansie, bo przecież w życiu nigdy się tak nie zdarza, spotkali się twarzą w twarz! Było wczesne popołudnie. Miss Milton została dopilnować śpiącego dziecka, Ada zaś wybrała się na krótki spacer przed podwieczorkiem. Zamyślona przechadzała się wolno wzdłuż deptaku, osłaniając twarz parasolką, bo słońce o tej porze wciąż świeciło dość mocno, i po raz tysięczny próbowała bezskutecznie rozwikłać zagadkę. Nagle usłyszała za sobą tajemnicze: - Nie odwracaj się, pani. 1 Któż to? (ang.). 2 Nie mam pojęcia (ang.). Postąpiła zgodnie z prośbą. Zresztą za nic by się teraz nie odwróciła. Nogi się jednak pod nią ugięły - to mógł być tylko on! Miał piękny, niski głos, zupełnie niepasują-cy do dziecięcego wciąż jeszcze wyglądu. - Nazywam się Lucjan Krzycki i jestem poetą - powiedział cicho. - Byłbym zaszczycony, gdybyś zechciała pani przyjść dziś wieczorem do domu zdrojowego. Będę czytał moje wiersze. Szła dalej przez dłuższą chwilę na sztywnych nogach, dziwiąc się sobie, że jeszcze nie umarła, i bojąc nawet głębiej odetchnąć. On jednak już niczego więcej nie powiedział i kiedy zawróciła, doszedłszy do końca deptaku, stwierdziła, że znów jest sama. Zniknął, zasiawszy w niej tysiące nowych wątpliwości. „Pójść na wieczór autorski i spojrzeć mu w oczy? Nie pójść, udając, że spotkania nie było?". Serce tłukło się w jej piersi jak oszalałe, nogi miała miękkie, bała się, że zaraz zemdleje. Musiała usiąść na najbliższej ławce. „Co robić?! Co robić?!" - drżała z podniecenia i obawy. Jeszcze nic się nie stało, a już miała wyrzuty sumienia. Znała zaledwie jego imię i nazwisko, a czuła się, jakby ofiarował jej nowe życie. „Dlaczego wybrał właśnie mnie?" - zastanawiała się, ruszając ku alejkom parku Słotwińskiego, by skryć się w jego cieniu, bo była pewna, że każdy, kto przechodzi obok, musi widzieć jej słodkie

zmieszanie i wie z pewnością, o czym ona myśli. „Dlaczego mnie? Dlaczego zależy mu na mojej obecności? Kim jestem, żeby oceniać jego poezję?". I wtedy straszne przypuszczenie znowu szarpnęło jej wnętrznościami: on ją z kimś pomylił! Z pewnością tak właśnie było! Pewnie jest do kogoś podobna. Dlaczegóż 424 425 miałoby mu zależeć, by to ona, właśnie ona, Ada Zajezierska, zjawiła się, aby posłuchać jego wierszy? Cóż by mu z tego przyszło? Kim ona jest? Poetką? Znawczynią poezji? Nie. Nikim ważnym. Po prostu nikim. Taka była prawda. Nie może tam pójść, bo się ośmieszy. Drżąc ze zdenerwowania, wróciła do Sielanki. Miss Milton od razu zauważyła jej zmieszanie. - What's happened3? - Oh, nothing special4 - Ada kłamała niewprawnie. - I've lost my bracelet5. - Where6?! - I don't know. At the park maybe7? - What a pity8! - Miss Milton pokręciła głową, wyrażając tym szczery żal, na szczęście jednak nie powątpiewanie. Ada odetchnęła z ulgą i przez cały wieczór poszukiwała rzekomo zaginionej bransoletki, dzięki czemu przynajmniej miała jakieś zajęcie. Gdyby nie to, kto wie, czy nie pobiegłaby jednak ostatecznie na wieczór poezji Krzyc-kiego, bo gdzieś w środku tliła się w niej jednak iskierka nierozsądnej nadziei, że to ją, właśnie ją, zapraszał. Lucjan Krzycki był dalekim kuzynem Doroty Żentyco-wej, żony właściciela dwóch krynickich pensjonatów: Idylli i Sielanki. Pochodził z Krakowa. Na tamtejszym uniwersytecie studiował prawo i filozofię, drukował już wier3 Co się stało? (ang.).

4 Och, nic takiego (ang.). 5 Zgubiłam bransoletkę (ang.). 6 Gdzie?! (ang.). 7 Nie wiem. Może w parku? (ang.). 8 Jaka szkoda! (ang.). sze w „Czasie", zanosił też swoje próby dramaturgiczne do krakowskiego teatru, na razie jednak bez większych sukcesów. Jego ojciec był cenionym przedstawicielem krakowskiej palestry, matka Marcelina, spokrewniona z Zen-tycową, zjeżdżała na całe lato do Krynicy, by reperować nadwątlone zdrowie, cierpiała bowiem na wątrobę. Rokrocznie zabierała też ze sobą syna. Dziecko było anemiczne i chorowite, więc zmiana powietrza po krakowskim była dlań nie tylko wskazana, ale także konieczna. Stroskana matka nie zauważyła nawet, kiedy jej mały Lu-cjanek stał się dorosłym mężczyzną. Wciąż razem jeździli na wakacje, rokrocznie zajmowali też ten sam apartament w Idylli. Krzycki zauważył Adę przez okno swego pokoju. Zatopiona w lekturze jakiejś książki, wyglądała niczym współczesna najada. Urzekło go to, że zawsze siadywała w tym samym miejscu, pod rozłożystym klonem, którego korona w kształcie parasola chroniła ją przed ostrymi promieniami słońca, i przez długie godziny oddawała się samotnej lekturze. Pomyślał: oto osoba, która zrozumie to, co piszę, doceni głębię moich przemyśleń. Wciąż niesyty pochwał, jak każdy autor w nieustającym poszukiwaniu czytelnika, postanowił zaprosić ją na swój wieczór poezji, przypuszczając słusznie, że nie będzie tłumów. Ale rozczarował się, niestety. Ona nie przyszła. Pojawiła się garstka słuchaczy: matka, kilka pań z Idylli, jakaś grupka zaprzyjaźnionej młodzieży, lecz jej nie było. Lucjan czuł potworny zawód. Może się obraziła? Na deptaku potraktował ją tak obcesowo. Nie umiał jednak znaleźć innego sposobu. Wszak nie zostali sobie

przedstawieni. Zdenerwowany, przekładał kartki z wierszami, raz po raz spoglądając ku drzwiom, jakby dzięki samej sile jego 426 427 pragnienia ona mogła się zmaterializować. Nie rozumiał, dlaczego akurat ta kobieta, której imienia nawet nie znał, miałaby zadecydować o powodzeniu wieczoru. Dlaczego to właśnie jej go dedykował? Czas było zaczynać. A ona jadła kolację, zamyślona. Miss Milton wszczęła już poszukiwania nieszczęsnej bransoletki, która przez cały czas leżała spokojnie wśród innych kosztowności w sejfie Żentyców. Angielka nawet nie pomyślała, aby tam sprawdzić. Zarządziła jednak spacer dokładnie taki, jaki miał miejsce po południu. Ada nie chciała jej się przeciwstawiać. Zresztą i tak zazwyczaj przechadzały się z Pawełkiem po kolacji, miała też nadzieję ujrzeć gdzieś po drodze tajemniczego poetę. I tak się właśnie stało. O mało się nie zderzyli. Towarzystwo, rozmawiając z ożywieniem, wracało po wieczorze poetyckim, który, wbrew początkowym obawom, okazał się jednak sukcesem. On szedł tyłem, tłumacząc coś matce i pozostałym paniom. I może minęliby się i tym razem, tylko że machnął ręką i o mały włos jej nie uderzył. Ada widziała go już z daleka. Cieszyła się, że odwrócił się do swoich towarzyszek, bo spojrzenie mu w oczy było ponad jej siły. Matka jednak zbeształa go i kazała przeprosić, a Żentycowa chwyciła okazję i przedstawiła ich sobie. - Pani hrabino, stokrotnie przepraszam! Kuzynek Lucjan jest tak bardzo przejęty, że zapomniał o tym, iż kulturalni ludzie nie chodzą tyłem - łagodziła, jak mogła, jego faux pas. -Ach, szanowna pani, doprawdy nic się nie stało! -z trudem odparła Ada. -Pozwoli pani, droga hrabino, że przedstawię: moja kuzynka Marcelina Krzycka, a to jej syn Lucjan. Panie skinęły sobie uprzejmie głowami.

- Proszę i ode mnie przyjąć przeprosiny! - sumitowała się Krzycka. - Powinnam była zbesztać syna, jednak wciąż jesteśmy pod wrażeniem jego poezji. Te strofy niezmiennie dźwięczą mi w głowie. - Tylko pozazdrościć umiejętności! - Uśmiechnęła się Ada, za wszelką cenę starając się panować nad drżeniem głosu. - Mój syn Pawełek - dokonała prezentacji - oraz Miss Milton, jego nauczycielka. - Nice to meet you9. - A real poet? - ekscytowała się Miss Milton. - Won-derful10! Przez cały ten czas Krzycki nie powiedział ani słowa. Patrzył w zachwycie na Adę i wiedział już, czemu tak bardzo zależało mu na jej obecności podczas wieczoru: był zakochany. A ona płoniła się, jakby wciąż miała siedemnaście lat. Nie potrafiła ukryć tego słodkiego zamętu, który pojawił się tak niespodziewanie i z którym na razie nie wiedziała, co zrobić. - Chętnie przeczytałabym pańskie wiersze - rzuciła, pilnie bacząc, by zabrzmiało to jedynie jak dalszy ciąg uprzejmej salonowej konwersacji. - Lucjanek będzie zachwycony! - Matka, jakby nie rozumiała, że syn może sam odpowiedzieć, wciąż wzbraniała mu dojść do głosu. - Przyniesiesz pani hrabinie swoje wiersze, prawda? Ale, ale, wszak masz je ze sobą! Pokażże ten kajet! 9 Miło państwa poznać (ang.). 10 Prawdziwy poeta? Wspaniale! (ang.). 428 429 Lucjan się zapłonił. - Maman..." - oponował nieśmiało. -Ach, poeci! - Marcelina Krzycka wzniosła oczy ku niebu, nie wiedzieć, czy

dziękując, czy też złorzecząc opatrzności, że obdarowała ją synem artystą, po czym wyjęła z jego dłoni cienki zeszyt i podała Adriannie. -To bardzo dobre wiersze! stwierdziła stanowczo, chcąc uciąć z góry wszelkie wątpliwości. - Pani hrabina też się przekona! Ada raz po raz rzucała młodemu człowiekowi ukradkowe spojrzenia, lecz on, skrępowany sytuacją i zachowaniem matki, stał spłoniony, ze wzrokiem wbitym w tro-tuar. - Przeczytam z przyjemnością. Wiedziała, że jakiekolwiek by były, jego poezje ją zachwycą. Następnego dnia mogli już podczas spaceru skinąć sobie głowami. Ona była po lekturze wierszy, które uznała za arcydzieła i miała wielką ochotę mu o tym powiedzieć, bała się jednak, że nie znajdzie odpowiednich słów na wyrażenie swego podziwu. On, ciekaw zapewne jej zdania, szukał pretekstu, by pójść do Sielanki. Aby nie być uznanym za natręta, odczekał jednak trzy dni i dopiero wtedy złożył hrabinie wizytę. Usiedli pod tym samym klonem. - To piękne wiersze! - powiedziała szczerze wzruszona, a poezje miały w tym również swój udział. - Chciałabym je wszystkie przepisać, jednak nie wiem, czy zdążę... - ciągnęła. - Są takie... Takie uczuciowe! Jakby zaglądał pan w mą duszę! 11 Mamo... (fr.). 430 Przepełniony wdzięcznością, odurzony tym, że ona siedzi obok niego, Lucjan umierał ze szczęścia. Wdychał zapach jej perfum i drżał na całym ciele. Była dla niego uosobieniem kobiecości. Owal jej twarzy, kształt nosa, oczy, usta, dłonie, kształtna kibić, wreszcie głos - wiedział, że cokolwiek od tej pory napisze, powstanie z myślą o niej i będzie jej dedykowane. Chciał to powiedzieć, ale bał się, że ona wyśmieje te przedwczesne deklaracje. Nie wyśmiałaby zapewne. Też czuła więź, jaka się mimowolnie nawiązała. Ulegała jej, omdlewając ze szczęścia, i dziwiła się temu dziecku, bo i dla niej nie pozostawało już tajemnicą, że on też coś do niej czuje.

Kochankom nie trzeba słów, wystarczy spojrzenie. Nagle zawiązała się między nimi bliskość. Ada nigdy nie umiała zrozumieć, jak to się stało. Nie wytłumaczyła też sobie nigdy, dlaczego spotkało ją to niespodziewane, niezasłużone, niepojęte szczęście. Z czasem nauczyła się dziękować Bogu za ten dar miłości, który osłodził jej brak zainteresowania ze strony męża i pozwolił na nowo poczuć się atrakcyjną. Znów miała dla kogo żyć. Choćby tego dnia nie planowała spotkać się z Lucjanem, on był przecież gdzieś tam w Idylli, na Górze Parkowej, może w domu zdrojowym? Czasem wybierali się razem na spacer lub do kawiarni, zawsze w większym gronie, ale nikt z towarzystwa nie interesował się poezją w takim stopniu jak hrabina, pozwalano im więc iść krok do przodu lub zostawać pół kroku w tyle i nie przeszkadzano w dyskusji. Dla Lucjana był to najpłodniejszy okres w twórczości. Rymy, które opiewały wdzięki Ady, wylewały się na papier zupełnie bez udziału woli, jakby pod samym ciśnieniem miłości. 431 A ona piękniała. Jej twarz się wygładziła, oczy ożyły, usta w nieustającym uśmiechu sprawiały, że ludzie zaczęli ją zauważać. Promieniała jakimś wewnętrznym światłem. Swój doskonały nastrój i wyraźną poprawę zdrowia skłonna była przypisywać jedynie cudownym właściwościom kuracji i już nakłaniała w liście swą matkę do przyjazdu w przyszłym roku na całe dwa miesiące. Tymczasem czas wilegiatury12 powoli zbliżał się do końca. Sierpniowe wieczory były krótsze i chłodniejsze, Ada uświadomiła sobie z przerażeniem, że będą się musieli z Krzyckim rozstać. Być może uda się jej jeszcze przedłużyć pobyt o kilka dni i zatrzymać z Pawełkiem i Miss Milton w Krakowie, ale później... Co później? W tym czasie nie tylko rozmawiali o jego poezji i wierszach innych twórców: Asnyka, Konopnickiej czy Tetmajera, ale także, niczym przestępcy, dotykali swych dłoni. Kradnąc sobie nawzajem tajone pocałunki, wstępowali na cudowne wyżyny szczęścia zmieszanego ze zbrodnią i rozkoszy, która natychmiast niemalże przeistaczała się w cierpienie.

Zapewniając się nawzajem o dozgonnej miłości, byli gotowi dotrzymać słowa. Ale nie znali jeszcze ceny rozstania. To, co miało stać się przykrym, rozdzierającym serce faktem, było wciąż jeszcze przed nimi i choć gęstniejące chmury strachu zasnuwały już powoli niebo wspólnych uniesień, wciąż jeszcze świeciło sierpniowe, krynickie słońce, w którym ich miłość rozkwitła i dojrzała. Krzycki, młodzieniec u progu dorosłości, absolutnie przekonany o tym, że nikogo poza Adą już nie pokocha, gotów był za to ręczyć. Ona, znając już trochę życie, wiedziała, jak kruche podstawy ma takie przekonanie. Odleg12 Letni wypoczynek na wsi. łość nie zdoła zakonserwować uczucia na tyle, by można było je utrzymać, wymieniając co jakiś czas najczulsze nawet listy. Drżała ze strachu, że ten piękny i utalentowany chłopiec zostanie (być może nawet wbrew swej woli) wyswatany przez obrotną matkę, wżeniony w jakąś koligację, bogatą rodzinę lub układ towarzyski. Zapomni o niej albo będzie pamiętał ze wstydem, że ktoś tak stary i nieciekawy jak ona mógł go kiedykolwiek fascynować. Patrzyła w lustro, szczerze mu się dziwiąc, zdecydowana jednak nie oddać swego szczęścia bez walki. W połowie września trzeba już było wracać. Krzyccy oczywiście zapraszali do siebie Adę, Miss Milton i Pawła. Lucjan ofiarował się oprowadzić ich po przepięknych krakowskich kościołach, pokazać przynajmniej z daleka Wawel, pospacerować po błoniach, towarzyszyć w teatrze. Pani Krzycka uznała to za doskonały pomysł. Dla niej ta znajomość również była ważna. Zamierzała podjąć hrabinę wystawną kolacją, którą zapamięta palestra krakowska i która pomoże jej synowi w karierze prawniczej. Zaprzątnięta swoim projektem, jakoś nie zauważała niebezpiecznego zauroczenia Lucjana i tego, że starsza odeń o siedem lat hrabina nie jest wobec jego zalotów obojętna. Gdyby była matką córek, może dokładniej przypatrywałaby się tym dwojgu? A oni, wymieniając czułe szepty, już planowali wspólną przyszłość. Krzyccy opuścili ostatecznie Krynicę trzeciego września, Ada z Miss Milton i Pawłem zostali tam jeszcze przez dwa dni. Hrabina zadepeszowała do męża i poinformowała go o zmianie planów. Zamierzała spędzić najbliższe dwa tygodnie w

Krakowie. Uważała to za swoją patriotyczną powinność i tak to tłumaczyła Tomaszowi. Dawna stolica 432 433 Polski, mimo że wcielona do obcej monarchii, zachowała bowiem najwięcej polskości. Hrabina pragnęła nasycić się atmosferą miasta, pokazać synowi jego zabytki, zobaczyć słynnego Solskiego w Teatrze Miejskim, obrazy Matejki w jego domu zmienionym na muzeum. Tłumaczyła sobie i hrabiemu, że taka okazja nieprędko się trafi, a Paweł powinien rosnąć w atmosferze polskości. Dwa tygodnie szybko miną, a wspomnienia zostaną na całe życie. Zajezierski był zdziwiony nowym obliczem żony, które zaprezentowała w liście. Tą nieznaną u niej energią, faktem, że coś ją wreszcie zainspirowało do działania, i gotów był przypisać tę aktywność cudownemu wpływowi zaordynowanej kuracji. Oczywiście zgodził się na przedłużenie wakacji Ady i Pawła, tu, w domu, i tak nie miała bowiem zbyt wiele do roboty. Kraków Adę zauroczył. Oczywiście widziała Berlin, Paryż i Rzym podczas swojej podróży poślubnej, byli też z Tomaszem w Wiedniu, jednak Kraków miał atmosferę, której nie dorównywała żadna z widzianych przez nią stolic. Nie bez znaczenia było też to, że Krzyccy okazali się wspaniałymi przewodnikami, a Napoleon Krzycki, ojciec Lucjana, wśród gawędziarzy nie miał sobie równych. Znał historię miasta i legendy z nim związane, dzieje każdego niemal budynku mógł rozwijać w nieskończoność, komentował zresztą wszystko w dowcipny, nieco ironiczny sposób, wywołując salwy śmiechu wśród słuchaczy i udany gniew żony, która karciła go fukaniem za nie dość czołobitny stosunek do spraw i ludzi wielkich. - Że też ty, Leosiu, tak sobie ze wszystkiego dworujesz! Nie ma dla niego świętości! zwracała się do hrabiny, jakby chciała ją przeprosić i wytłumaczyć go, a jednocześnie zapobiec jej ewentualnemu obrażeniu się. Ale Adrianna nie miała najmniejszego zamiaru się gniewać. W towarzystwie ludzi,

którzy jej nie znali i których ona nie znała, poczuła się nagle kimś innym, godnym szacunku, intrygującym, ciekawym. Krzyccy wydali dwa duże przyjęcia i kilka podwieczorków, na których pojawili się tak znani ludzie z krakowskiej socjety jak Tadeusz de Teutsch-Dworakowski z małżonką czy baronostwo Kołak-Kołczewscy. Podczas wszystkich spotkań wysłuchiwano opinii Ady z szacunkiem i zainteresowaniem, co było nowym doświadczeniem, intrygującym i dziwnym, bo dotychczas hrabina nie uświadamiała sobie nawet, że posiada zdanie w jakiejkolwiek sprawie. Najważniejsze jednak było to, że ktoś miły sercu wciąż dawał dowody zachwytu jej kobiecością. Nie podejrzewała, iż zadziałał tu prosty mechanizm: im bardziej Lucjan był nią zainteresowany, tym bardziej ona była zainteresowana nim. Ada myślała, że to miłość w najczystszej postaci spłynęła na nich nieoczekiwanie, jako dar niebios, obdarzając ich nieziemskim szczęściem. Nie mieli zbyt wielu okazji, by przebywać sam na sam, ale i te krótkie chwile, gdy odeszli kilka kroków przyjrzeć się bliżej jakiejś rzeźbie w kościele Mariackim czy postaci na obrazie Matejki, wystarczyły, aby zakochany bez pamięci młody człowiek powiedział coś, co wywoływało rumieniec na jej policzkach. Przypadkowy dotyk jego dłoni niezmiennie przeszywał ją cudownym dreszczem, a marzenia, które snuła po powrocie do hotelu, długo nie dawały zasnąć, zmieszane z wyrzutami sumienia i przeczuciem nieuchronnej, straszliwej kary za grzechy. Właściwie już była ukarana. W jej spokojną, nudną, szarą egzystencję wdarła się miłość, która choć odwzajemniona, nie mogła przecież zawieść donikąd prócz zguby. Ada z przerażeniem odliczała dni pozostałe do wyjazdu, 434 435 myśląc, że Bóg, dając jej szczęście ponad miarę, równocześnie ją unieszczęśliwił. Cierpiała niczym bohaterka romansu i teraz już wiedziała, o czym piszą w książkach. Jej życie, wzbogacone o miłość, byłoby może piękne w lekturze, lecz bezlitosna wyobraźnia podsuwała jej obrazy męki, jaką będzie powrót do Zajezierzyc. Obiecali sobie oczywiście z Lucjanem zrobić wszystko, by następne spotkanie odbyło się wcześniej niż za rok, ale szansa na realizację tego projektu zdawała się nikła i Ada

doskonale o tym wiedziała. Z perspektywy krakowskiej Zajezierzyce znajdowały się na końcu świata i trudno było sobie wyobrazić jakikolwiek interes, który by zawiódł tam młodego Krzyckiego. 1995 Z komina cukierni niespiesznie unosi się jasny dym i choć wiatr wieje w innym kierunku, powietrze przesiąknięte jest zapachem gorącej frytury od smażenia pączków, wpadającym przez uchylony lufcik. Celina Hryć siedzi w fotelu i przez okno kuchenne patrzy na budynek zakładu. Uśmiecha się do swych myśli i chce coś powiedzieć, zapomniawszy, że znów jej się to nie uda. Słychać jedynie niewyraźny bełkot. Od czasu powrotu ze szpitala może tylko lekko poruszać głową, dając znaki na „tak" i „nie". Unieruchomiona w fotelu, całymi godzinami patrzy na zabudowania firmy zamykające podwórze od strony zachodniej, korony drzew rosnących na sąsiednim podwórku, przygląda się chmurom i niebu. Zamknięta w hermetycznej puszce swego więdnącego ciała, całymi dniami pozostawiona sama sobie, odbywa niekończące się podróże w głąb czasu. Odwiedza miejsca, które znała, i te, których nigdy nie udało się jej zobaczyć. Znów jest dzieckiem, podlotkiem, młodą matką, dającą sobie radę przedsiębiorczą kobietą. Znów jest radosna, zakochana, szczęśliwa, dumna. Znów jest oszukiwana, zdradzana, bita, upokarzana. Porządkuje historię rodzinną, zapisując białe karty serdecznym atramentem wyobraźni. I choć tak wielu rzeczy, 437 które miały być powiedziane, nie powiedziała i nie zrobi już nigdy tego, co jeszcze powinno być zrobione, nie czuje goryczy ani żalu. Może tylko pewien smutek. Delikatny smutek odchodzenia. Koniec części pierwszej

APPENDIX

Z dziejów Gutowa Nazwa Gutowo po raz pierwszy pojawia się w korespondencji biskupa płockiego Wita z Chotela. On to w 1206 roku erygował gutowską parafię pod wezwaniem Świętego Mikołaja. Zapewne wcześniej istniał tu już gród-zamek usadowiony na wąskim przesmyku u ujścia rzeki Rudawki do jeziora Nyć i z racji położenia dobrze chroniony. U jego stóp wytyczono przeprawę przez rzekę w postaci grobli zbudowanej z drewnianych bali - gutów (stąd nazwa grodu). Lokowane początkowo na prawie polskim (1251, Sie-mowit I), w 1430 roku książę płocki Siemowit V przenosi Gutowo na prawo magdeburskie. Miasto rozwija się głównie dzięki bliskości traktu handlowego oraz swym znanym w średniowieczu dorocznym jarmarkom, organizowanym przy okazji odpustu na świętego Mikołaja. Rycerz Chwałko z Gutowa, wspominany przez Długosza, podczas bitwy pod Grunwaldem odznaczył się walecznością i jest pierwszym jego historycznym mieszkańcem poświadczonym przez źródła. W średniowieczu gutowianie trudnili się przetwórstwem drewna: wyrabiali beczki, drobny sprzęt gospodarstwa domowego, narzędzia rolnicze, wozy, a także kołowrotki do przędzenia lnu, byli wśród nich również pszczelarze oraz szewcy. W okolicy powstał też charakterystyczny motyw zdobniczy na glinianych garnkach polegający na oplataniu konopnym sznurkiem uchwytów naczynia. Z czasem powtórzono tę ozdobę w najszerszym miejscu garnka, 439

dwojaków czy dzbanka. Najstarsze znaleziska tego typu naczyń w okolicy Gutowa datuje się na ok. 2000-1800 r. p.n.e., a motyw zyskał zaskakująco długi żywot, jako że tak zdobiono naczynia gliniane jeszcze na początku XX wieku. We wczesnych wiekach średnich gród był niezbyt liczny, miał zapewne nie więcej niż trzystu mieszkańców, których z czasem jednak przybywało. Początkowa zabudowa wokół placu targowego z usytuowanym nieco z boku kościołem farnym obejmowała dość niewielki obszar kilku szachownicowo wytyczonych ulic. Na środku rynku stanął murowany ratusz, frontem do niego zaś domy co przedniej szych obywateli, wszystkie drewniane z typowo wiejskim obejściem od tyłu. Rynek był miejscem handlowym, znajdowały się tu kramy przekupniów, a raz, dwa razy w tygodniu odbywał się jarmark. Wraz z rozbudową miasta i intensywnym osadnictwem żydowskim powstała druga targowica, odsunięta od centrum na północny wschód, a wokół niej z czasem wyrosła tak zwana Poczekajka, czyli zespół zajazdów, w których podróżni mogli przenocować przed udaniem się w dalszą podróż, zwłaszcza przed przebyciem ciągnących się wtedy kilometrami lasów. Obecnie po drewnianym budownictwie nie ma już nawet śladu, wzdłuż ulic w pobliżu rynku stoją tylko domy murowane, fara jest dzięki funduszom unijnym pieczołowicie odrestaurowana, a plebania z ogrodem na jej zapleczu to najpiękniejsze miejsce w centrum miasta. Na południowy zachód od rynku, nad brzegiem jeziora Nyć, w ostatnich latach zbudowano promenadę. Powstał tam też szereg pensjonatów. Teraz to ulubione miejsce niedzielnych spacerów, kiedyś - śmietnisko pozarastane chaszczami. Miasto liczy prawie dziesięć tysięcy mieszkańców i osiedlami bloków mieszkalnych oraz domków jednorodzinnych rozciąga się daleko poza swoje średniowieczne granice. Zabudowa rynku jest jedno- lub dwupiętrowa i pochodzi z początków XIX wieku, kiedy miasto strawił ostatni z wielkich pożarów. Domy wtedy pobudowane niemal

cudem uniknęły zniszczeń obu wojen światowych. Dziś już niemal wszystkie są odnowione, a emblematy nad wejściami i płaskorzeźby funkcjonują w życiu codziennym i mowie potocznej. W domu Pod Krasnym Kurem obecnie działają delikatesy, w domu Pod Wagą sieciowy sklep odzieżowy, w domu Pod Siekierą filia banku, dom Pod Napoleonem to wciąż hotel (dawniej Hotel Cesarski), a w dawnym sklepie bławatnym1 Pod Pawiem ulokował się znany fast food. Jedynie dom Pod Aniołem, w którym od połowy wieku XIX znajdował się sklep kolonialny i cukiernia, a po II wojnie światowej Leon Hryć uruchomił swoją istniejącą zresztą do dziś cukiernię, pod naciskiem władz zmienił w połowie lat sześćdziesiątych nazwę. Ponieważ od tamtej pory nad cukiernią wisi szyld „Pod Amorem", tak właśnie mówi się dziś o budynku i sklepie. i Włókienniczym. 440 Kalendarium 2000-1800 r. p.n.e. - najstarsze znaleziska kultury materialnej z okolic Gutowa (obecnie w zbiorach Muzeum Mazowieckiego w Płocku); 1206 - biskup płocki, Wit z Chotela, eryguje parafię pod wezwaniem św. Mikołaja w Gutowie pierwsza w dziejach wzmianka o Gutowie; 1208 - poświęcenie kościoła św. Mikołaja w Gutowie; 1251 - lokacja Gutowa na prawie polskim przez Siemowi-ta I, księcia płockiego; 15 lipca 1410 - wspomniany w Rocznikach, czyli kronikach sławnego Królestwa Polskiego Jana Długosza rycerz Chwał-ko z Gutowa odznacza się w bitwie pod Grunwaldem; 1430 - Siemowit V przenosi Gutowo z prawa polskiego na niemieckie; 1750 - Bonawentura Zajezierski herbu Dzierżybór funduje w Zajezierzycach

drewniany kościół pod wezwaniem św. Floriana jako dziękczynienie za uratowanie wsi i dworu przed ogromnym pożarem, który spustoszył lasy zajezierskie latem 1749 roku. Zobowiązanie utrzymania kościoła i kapłana intabulowane na dobrach zajezierzyckich; 1759 - siostra Marcelina, właśc. Konsolata z Lubowidz-kich Gutowska, zakłada Zgromadzenie Sióstr Służek Matki Boskiej Kwietnej w Gutowie; 1780 - rodzi się Bonifacy Zajezierski; 1783 - rodzi się Salomeą z Gutowskich; 1808 - ślub Bonifacego Zajezierskiego i Salomei z Gutowskich;

1809 - rodzi się Konstanty Zajezierski; 1812 - rodzi się Jadwiga z Długopolskich; 1831, styczeń ślub Konstantego Zajezierskiego z Jadwigą z Długopolskich; 1832 rodzi się Henryk Zajezierski; 1838 - rodzi się Barbara z Sokołowskich; 1847 - rodzi się Zuzanna Rogala; 1854 - Mosze Cukierman otwiera w Gutowie sklep kolonialny Pod Aniołem; 1857, Boże Narodzenie - ślub Henryka Zajezierskiego z Barbarą z Sokołowskich; 1858 - rodzi się Franciszka z Zajezierskich; 1859 - rodzi się Waleria z Zajezierskich; 1860 - rodzi się Regina z Zajezierskich; 1864, luty - w bitwie pod Gutowem ginie Konstanty Zajezierski; 1864, maj - Barbara Zajezierska jedzie do Warszawy celem spotkania się z Timofiejem Toroszynem; 1864, czerwiec - umiera Jadwiga z Długopolskich Zajezierska, żona Konstantego, matka Henryka; 1864, grudzień - rodzi się Jacek Blatko vel Jack Blut;

1865, 25 stycznia - rodzi się Tomasz Zajezierski; 1865, czerwiec - umiera Henryk Zajezierski; 1866 Franciszka Zajezierska ginie w wypadku; 1872 - rodzi się Kinga z Bysławskich; 1873 - rodzi się Marianna Blatko; 1875 - rodzi się Adrianna Bysławska; 1882 - rodzi się Lucjan Krzycki; 1882 - umiera Władysław Zajezierski; 1886 - umiera Wiktor Blatko; 1891 - Jacek Blatko, syn Zuzanny, emigruje do USA; 1891 - Tomasz Zajezierski poznaje w Cieciorce malarkę, Rose z Wolskich; 443 1894 - rodzi się Zyta Cieślak; 1894, wrzesień - Abram Cukierman otwiera cukiernię przy sklepie kolonialnym w Gutowie; 1894, wrzesień - Wanda i Kinga Bysławskie usiłują otruć Adę; Kinga próbuje utopić się w jeziorze Nyć; 1894, listopad - polowanie w Cieciorce, podczas którego ranny zostaje Tomasz Zajezierski; 1894, listopad - Wanda Bysławska wstępuje do klasztoru; 1894, grudzień - wielki pożar czworaków zajezierzyc-kich; 1895, styczeń - bal maskowy w Długołące; 1895, maj - Marianna Blatko opuszcza Zajezierzyce; 1895, Wielkanoc - ślub Adrianny z Bysławskich i Tomasza Zajezierskiego; 1895, maj - ślub Kingi z Bysławskich i Wsiewołoda To-roszyna; 1895, czerwiec - powstanie Wiejskiego Pogotowia Ogniowego w Zajezierzycach (od 1899 - Ochotnicza Straż Pożarna); 1895, lipiec - początek remontu pałacu w Zajezierzycach; 1895, 24 grudnia - rodzą się Paweł Zajezierski i Paul Connor;

1898, 1 maja - rodzi się Leon Hryć; 1899, 20 lutego - Nelly Krasnorukowa morduje Wsiewołoda Toroszyna; 1899, 15 kwietnia - rodzi się Edward Radziewicz; 1899, 23 lipca - rodzi się Grażyna Wsiewołodowna To-roszyn; 1900 - rodzi się Magdalena Mielżyńska; 1902, lipiec - Adrianna Zajezierska poznaje w Krynicy Lucjana Krzyckiego; 1906, maj - Zajezierscy fundują przy klasztorze kwietanek w Gutowie figurę Matki Boskiej Kwietnej w dziękczynieniu za ukaz tolerancyjny i powrót Kingi Toro szyn do katolicyzmu; 1910 rodzi się Maksymilian Apfelbaum; 1912 - umiera Barbara Zajezierska; 1913 - umiera Zuzanna z Rogalów Blatko; 1918 - umiera Marianna Connor, umiera Lucjan Krzycki; 1918 - Tomasz Zajezierski buduje pierwszą ogólnodostępną łaźnię w swych dobrach; 1919 - Edward Mielżyński wraca z rodziną z emigracji; 1920 - umiera Magdalena Mielżyńska; Paul Connor przenosi się do Warszawy; 1920 - rodzi się Lilith Cukierman; 1922 - rodzi się Adam Toroszyn; 1925 - rodzi się Celina Cieślak; 1929 - rodzi się Marian Cieślak; 1930 - rodzi się Tadeusz Cieślak; 1934 - umiera Kinga z Bysławskich Toroszyn; 1938 - rodzina Cieślaków przenosi się z Warszawy do Gutowa; 1940 - Leon Hryć przeprowadza się do Gutowa; 1943 - umierają Paul Connor vel Paweł Cieślak oraz Tomasz Zajezierski; 1946 - ślub Celiny z Cieślaków i Leona Hrycia; 1947 - rodzi się Grzegorz Hryć; 1951 - rodzi się Roman Hryć; 1953 - rodzi się Waldemar Hryć;

1954 - Leon Hryć wynajmuje przy rynku w Gutowie lokal na cukiernię i od płaskorzeźby nad drzwiami przywraca jej nazwę Pod Aniołem; 1955 - cukiernia Pod Aniołem w wyniku nacisków politycznych zmienia nazwę na: Pod Amorem; 1963 - pałac w Zajezierzycach przejmuje państwowe przedsiębiorstwo Orbis; 444 445 1964 - umiera Leon Hryć, cukiernią Pod Amorem zarządza jednoosobowo Celina Hryć; 1965 - umiera Zyta Cieślak; 1973 - rodzi się Iga Hryć; 1987 - umiera biskup Paweł Zajezierski; 1993 - spółka Celina Hryć i Syn nabywa od władz miasta wystawione na przetarg dwa budynki w Gutowie, oznaczone numerami: Rynek 17 i Rynek 18, użytkowane dotychczas przez jej firmę na zasadzie wynajmu; 1995, lipiec - Celina Hryć doznaje rozległego udaru mózgu; 1995, lipiec - przypadkowe odkrycie zmumifikowanego ciała kobiety w korytarzu pod rynkiem w Gutowie. Indeks osób (w porządku alfabetycznym) Adamowicz Zofia z Kryńskich (1820-1885) matka Antoniny Bysławskiej. Apfelbaum Aron (1861-1933) mąż Sary z Hudesów, ojciec Mordechaja, Chawy, Szmula i Miriam, hurtownik płodów rolnych z Gutowa. Apfelbaum Hannah z d. Ebersfeldt (1925-1990) druga żona Maksa, matka Matiasa Apfelbauma i Esther Brown.

Apfelbaum Maks (1910-1982) syn Mordechaja i Ryf-ki; mąż Lilith, kupiec handlujący drewnem, od 1945 w USA, druga żona Hannah, ojciec Matiasa Apfelbauma i Esther Brown. Apfelbaum Matias (ur. 1948) zam. w USA, syn Maksa i Hannah. Apfelbaum Mordechaj (1890-1925) ojciec Maksa, hurtownik płodów rolnych z Gutowa. Apfelbaum Ryfka (1895-1943) matka Maksa, żona Mordechaja, zgładzona podczas Holokaustu w getcie w Gutowie. Apfelbaum Lilith (1920-1944) z domu Cukierman, córka Natana, pierwsza żona Maksa; zaginęła bez wieści. Bąk Amelia (1849-1912) służąca w Zajezierzycach (1863--1872). Bergerer Fryderyk (1891-1954) przedsiębiorca w branży drzewnej, pochodzenia niemieckiego, mąż Giny Wey-len vel Grażyny Toroszyn. 447 Biezsmiertnych Kławdia Nikiforowna (ur. 1950) z Dniepropietrowska (Ukraina), od 1994 pomoc domowa Celiny Hryć. Biruta z Połągi (zm. 1382) kapłanka Praurimy, druga żona Kiejstuta Giedyminowicza, księcia trockiego, matka Witolda Kiejstutowicza; prawdopodobnie jej pierścień Chwalko z Gutowa otrzymał od księcia Witolda po bitwie pod Grunwaldem. Blatko Artur (1870-1936) gajowy, syn Stefana. Blatko Jacek vel Jack Blut (1864-1924) ur. w Zajezierzy-cach syn Zuzanny i Wiktora, brat Marianny; od 1891 zamieszkały w USA. Blatko Marianna patrz: Connor z Blatków Marianna Blatko Roch (1821-1875) gajowy, ojciec Wiktora i Stefana.

Blatko Stefan (1849-1904) syn Rocha, kowal w Zajezie-rzycach. Blatko Wiktor (1844-1886) syn Rocha, mąż Zuzanny, ojciec Jacka i Marianny. Blatko Zuzanna z Rogalów (1847-1913) matka Jacka oraz Marianny z Blatków Connor, babka Paula Connora vel Pawła Cieślaka. Bodygaj Polidor (1846-1917) ksiądz katolicki, wikary, potem proboszcz parafii w Cieciorce (1902-1912). Bożymira ze Smrocka (1399-1455) żona Chwałka z Gutowa, założyciela mazowieckiej linii rodu Gutowskich. Brown Esther (ur. 1950) córka Hannah i Maksa Apfel-baumów, żona Adama Browna, zam. w Sacramento, Kalifornia, USA; matka Michaela i Julie; urzędniczka municypalna. Brown Julie (ur. 1974) córka Esther i Adama Brownów, zam. w Sacramento, Kalifornia, USA; studentka prawa. Brown Michael (ur. 1973) syn Esther i Adama; zam. w Sacramento, Kalifornia, USA; informatyk. 448 Bysławska Adrianna patrz: Zajezierska Adrianna z Bysławskich Bysławska Antonina z Adamowiczów (1846-1911) żona Tadeusza, matka Kingi, Wandy i Adrianny. Bysławska Zenobia (1817-1898) żona Teodora, matka Tadeusza. Bysławski Teodor (1806-1890) herbu Trąby ojciec Tadeusza. Bysławski Tadeusz (1842-1905) herbu Trąby, właściciel dóbr Długołąka, ojciec Wandy, Kingi i Adrianny.

Cieślak Bożena z Kowalików (1902-1943) kelnerka w restauracji Pod Złotym Kurem, druga żona Mariana; zamordowana na Pawiaku. Cieślak Zyta (1894-1965) żona Pawła, córka Mariana; matka Celiny Hryć. Cieślak Marian (1875-1943) mąż Zenobii, potem Bożeny, ojciec Zyty; właściciel warszawskiej firmy sprzedającej samochody; zamordowany przez Niemców na Pawiaku. Cieślak Marian (ur. 1929) syn Pawła i Zyty Cieślaków, wnuk Mariana, brat Celiny Hryć; pracownik Fabryki Łożysk Tocznych w Kraśnku. Cieślak Tadeusz (1930-2003) syn Pawła i Zyty Cieślaków, wnuk Mariana, brat Celiny Hryć; właściciel gospodarstwa ogrodniczego. Cieślak Zenobia z Partyków (1875-1922) pierwsza żona Mariana Cieślaka. Connor Marianna z Blatków (1873-1918) ur. w Zajezie-rzycach, córka Zuzanny i Wiktora; od 1895 w USA; zam. w Chicago, stan Illinois; żona Iry Connora, matka Paula Connora vel Pawła Cieślaka oraz Anny i Marka. 449 Connor Mark (1898-1973) syn Marianny i Iry Conno-rów, przyrodni brat Paula Connora vel Pawła Cieślaka; pośrednik w handlu nieruchomościami, zam. w Weymouth, w stanie Massachusetts, USA. Connor Paul vel Paweł Cieślak (1895-1943) naturalny syn hr. Tomasza Zajezierskiego i Marianny z Blatków, obywatel amerykański, ur. w Chicago, Illinois, USA; usynowiony przez Irę Connora, w czasie I wojny światowej żołnierz Amerykańskich Sił Ekspedycyjnych pod dowództwem gen. Pershinga; ranny w 1919; żona Zyta, dzieci: Zygmunt, Celina, Weronika, Marian, Tadeusz. Cukierman Abram (1843-1906) syn Moszego; właściciel sklepu kolonialnego i kawiarni Pod Aniołem w Guto-wie.

Cukierman Dawid (1865-1921) syn Abrama; cukiernik, założyciel cukierni Pod Aniołem. Cukierman Izrael (ur. 1924) syn Natana. Od 1943 do 1968 pod przybranym nazwiskiem Ireneusz Gawry-ło. Uprowadzony z getta w Gutowie przez członków organizacji Zegota i ukrywany oraz wychowany przez rodzinę Gawryłów w Gutowie. Z wykształcenia polonista, absolwent Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu. W konsekwencji wypadków marca 1968 wraca do nazwiska rodowego oraz emigruje do Izraela, gdzie początkowo pracuje w kibucu, później na Uniwersytecie Jerozolimskim, wreszcie w służbie dyplomatycznej Izraela. Obecnie na emeryturze, zamieszkały w Les Pieux, we Francji; żona Marta, córki Olga i Milena, syn Piotr. Cukierman Marta z Jabłońskich (ur. 1930) żona Izraela Cukiermana vel Ireneusza Gawryły, matka Olgi, Mileny i Piotra; absolwentka polonistyki na Uniwersytecie im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, nauczycielka języka polskiego. Cukierman Milena patrz: Marcoveanu Milena Cukierman Mojra (1918-1943) córka Natana, siostra Li-lith; zmarła w getcie w Gutowie. Cukierman Mosze (1814-1871) założyciel sklepu kolonialnego Pod Aniołem w Gutowie. Cukierman Natan (1894-1943) syn Dawida, ojciec Mojry, Lilith i Izraela; prowadził wraz z ojcem cukiernię Pod Aniołem; zginął podczas ucieczki z getta w Gutowie. Cukierman Olga patrz: Simon Olga Cukierman Piotr (ur. 1962) syn Izraela i Marty; lekarz stomatolog; zamieszkały w Paryżu. Czerpak Dawid (ur. 1971) syn Marka, współwłaścicel gazety „Obserwator Gutowski". Czerpak Marek (ur. 1947) ojciec Dawida, właściciel gazety „Obserwator Gutowski".

Dąbrowska Anastazja z Kuciów (1916-1989) nauczycielka biologii w Szkole Podstawowej nr 2 w Gutowie, wychowawczyni Waldemara Hrycia. Długopolska Stanisława z Bojanowskich (1785-1854) babka Henryka Zajezierskiego. Dmitruk Hanna (1923-1987) ur. w Cieciorce, pomoc domowa Celiny i Leona Hryciów. Dougherty Anna (1900-1981) córka Marianny Connor i Iry Connora; profesor biologii na Uniwersytecie Stanu Utah w Salt Lake City, USA. Dobrosielska Waleria z Zajezierskich (1859-1916) córka Barbary i Henryka Zajezierskich. Drożdż Hanna (1925-2003) przyjaciółka Celiny Hryć. Druszcz Apolonia z Bąków (1848-1917) kucharka w Dłu-gołące. 450 iP» 451 Filipek Adela (1840-1864) „panna wyprawna" Barbary z Sokołowskich Zajezierskiej. Fiszer Natan (1834-1908) kupiec z Gutowa. Fiodorow Panfil Sokratowicz (1860-1917) pułkownik, od 1894 do 1899 dowódca garnizonu 85 Rezerwowego Pułku Piechoty w Gutowie. Gawryło Anatol (1905-1968) syn Mieczysława, przybrany ojciec Ireneusza vel Izraela Cukiermana, mąż Krystyny z Siewierskich; absolwent prawa na Uniwersytecie Warszawskim, w czasie okupacji aktywista Ze-goty, po wojnie prowadził w Gutowie praktykę adwokacką. Gawryło Bibianna z Rossoszyńskich (ur. 1934) córka Leszka i Elżbiety z Walendowskich, żona Daniela; lekarz neurolog, obecnie na emeryturze. Gawryło Daniel (ur. 1935) syn Anatola i Krystyny, ojciec Michaliny Gawryło-

Frajnic; adwokat w Gutowie, obecnie na emeryturze. Gawryło Ligia patrz: Jabłońska Ligia z Gawryłów Gawryło Krystyna z Siewierskich (1912-1973) żona Anatola, matka Ligii i Daniela, przybrana matka Ireneusza vel Izraela Cukiermana; z zawodu sędzia, podczas wojny aktywistka Żegoty. Gawryło Ireneusz patrz: Cukierman Izrael Gawryło-Frajnic Michalina (ur. 1964) córka Daniela i Bibianny z Rossoszyńskich, matka Mariusza i Dominiki; prowadzi praktykę adwokacką w Gutowie. Goldberg Ichak (1857-1906) ur. w Gutowie; krawiec. Grążel Bolesław (1810-1898) biskup katolicki diecezji płockiej; jeden z reformatorów tamtejszego Wyższego Seminarium Duchownego. Grossman Heinrich (1711-1776) Niemiec, nauczyciel Henryka Zajezierskiego. Gutowski Erazm (1720-1757) herbu Trzy Rogi, właściciel dóbr: Zamroki-Gaj, Sadowe, Guty Mniejsze i Guty Kościelne; mąż Konsolaty Gutowskiej z Lubowidzkich, założycielki Zgromadzenia Sióstr Służek Matki Boskiej Kwietnej w Gutowie. Hajdukiewiczowie herbu Radwan, właściciele dóbr Zapiecek k. Gutowa. d'Hauterive Franciszek Valentin (1775-1831) polski wojskowy, uczestnik powstania listopadowego, pułkownik wojsk Królestwa Polskiego. Hlinski (Gliński) Leksa (?) syn Mansur-Kijata, wnuk Mamaja, wodza tatarskiego, jednego z przywódców Złotej Ordy; przyjął chrzest w obrządku ruskim i imię Aleksander. Hlinski (Gliński) Iwan (?) syn Mansur-Kijata, wnuk Mamaja, wodza tatarskiego, jednego z przywódców Złotej Ordy. Hoffmanowa Klementyna z Tańskich (1798-1845) autorka wydanej w 1819 r. w

Warszawie książki Pamiątka po dobrej matce, czyli ostatnie iey rady dla córki. Hryć Amelia patrz: Niedzielska Amelia z Hryciów Hryć Anita z Karpowiczów (ur. 1948) żona Grzegorza; prowadzi drogerię w Gutowie. Hryć Bożena z Głuchów (1954-1984), żona Waldemara, matka Igi. Hryć Celina z Cieślaków (1925-1995) córka Pawła i Zyty; właścicielka firmy cukierniczej Leon Hryć, później Celina Hryć, następnie Celina Hryć i Syn; urodzona w Warszawie, zam. w Gutowie, matka Grzegorza, Marii, Amelii, Romana, Waldemara, Andrzeja i Katarzyny. 452 453 Hryć Iga (ur. 1973) córka Waldemara Hrycia i Bożeny z Głuchów; współwłaścicielka cukierni Pod Amorem w Gutowie. Hryć Grzegorz (ur. 1947) najstarszy syn Leona i Celiny; absolwent Uniwersytetu Warszawskiego, nauczyciel historii w Liceum im. CK. Norwida w Gutowie. Hryć Katarzyna patrz: Potęga Katarzyna z Hryciów Hryć Leon (1898-1964) ur. w Gutowie; od 1921 pracownik Zakładu Cukierniczego Honoriusza Gajewskiego w Warszawie; od 1931 mistrz cukierniczy, od 1946 mąż Celiny. Hryć Maria patrz: Parzybroda Maria z Hryciów Hryć Roman (ur. 1951) syn Leona i Celiny, mąż Zofii; bezrobotny. Hryć Waldemar (ur. 1953) syn Leona i Celiny, ojciec Igi; właściciel firmy cukierniczej, zamieszkały w Gutowie, absolwent Zasadniczej Szkoły Gastronomicznej w Gutowie. Hryć Zofia z Banaszewskich (ur. 1954) żona Romana; pielęgniarka w Szpitalu Miejskim w Gutowie.

Jabłońska Ligia z Gawryłów (ur. 1937) córka Anatola i Krystyny z Siewierskich; inżynier budowy dróg i mostów, absolwentka Politechniki Warszawskiej, zamieszkała w Poznaniu. Jastrzębiec-Gawryszewska Urszula z Radziewiczów (1870-1934) córka Witolda i Beaty, żona Andrzeja, matka Anety, Balbiny i Krystyny. Kałamyszkina Natasza Maksymowna (1805-1885) matka Rity Dymitrowny Toroszyny. Kałamyszkin Dymitr Prokopowicz (1799-1867) ojciec Rity Dymitrowny Toroszyny. Kapusta Bartosz (1860-1915) mieszkaniec Cieciorki, sprawca pożaru w czworakach zajezierskich. Kapusta Felicja (1878-1899) niepełnosprawna umysłowo siostra Bartosza Kapusty. Kisielewski Euzebiusz (1853-1928) ksiądz katolicki, proboszcz w Zajezierzycach (1893-1902). Kolarz Zdzisław (1823-1864) ksiądz katolicki, kapelan w Zajezierzycach, zginął tragicznie podczas bitwy pod Gutowem. Kołiuczkin Ilia Wadimowicz (1807-1873) ur. w Mińsku, od 1859 lekarz powiatowy w Gutowie. Kornacki Sławomir (ur. 1972) brat Szymona, kolega szkolny Igi Hryć. Kornacki Szymon (ur. 1960) właściciel restauracji Basztowa w Gutowie. Krasnorukowa Nelly Ferdynandowna z Hochgraffów von Braunschweig (1865-1919) pianistka i śpiewaczka rosyjska, morderczyni Wsiewołoda Toroszyna. Krupiewski Ksawery (1829-1899) ksiądz katolicki, od 1868 proboszcz parafii św.

Mikołaja i dziekan dekanatu gutowskiego. Krzycki Lucjan (1882-1917) poeta, dramaturg. Krzycka Marcelina z Malinowskich (1862-1936) żona Napoleona, matka Lucjana. Krzycki Napoleon (1850-1924) prawnik, ojciec Lucjana Krzyckiego. Kurzępa Leon (1821-1889) lokaj w Zajezierzycach (1851--1885). Kwiatkowska Luiza (1923-1940) kuzynka Laury Rausch. Legatowicz Ignacy Piotr (1796-1867) autor wyd. w 1859 w Wilnie podręcznika dobrych obyczajów Dawna przod454 455 ków naszych obyczajność, to jest ustawy obyczajności, przyzwoitości, przystojności i grzeczności. Lewczuk Łukasz (ur. 1972) informatyk, przyjaciel Igi Hryć. Lubowidzki Karol (1724-1795) herbu Jastrzębiec, właściciel dóbr: Łubowie, Lubowie-Kolonia, Lisie Jamy, Kertów; brat Konsolaty Gutowskiej, założycielki Zgromadzenia Sióstr Służek Matki Boskiej Kwietnej w Gutowie. Łubek Feliks (1831-1897) ksiądz katolicki, proboszcz parafii w Cieciorce (18611899). Madej Alina (1926-1967) przyjaciółka Celiny Hryć. Madeyski Dionizy (1824-1890) ksiądz katolicki, proboszcz parafii w Zajezierzycach (1864-1880). Mamaj (zm. 1380) jeden z przywódców Złotej Ordy; dowódca tatarski podczas bitwy na Kubkowym Polu, w której poniósł klęskę; zabity na Krymie przez stronników chana Totchamysza. Mansur-Kijat (?) syn Mamaja, ojciec Leksy i Iwana, kniaziów Hlinskich (Glińskich); po przegranej przez Mamaja bitwie na Kulikowym Polu (1380) uciekł pod opiekę wielkiego księcia litewskiego Witolda Kiejstutowicza, otrzymując odeń miasto Hlińsk nad Sułą.

Marcoveanu Radu (ur. 1955) francuski kompozytor pochodzenia rumuńskiego, mąż Mileny z d. Cukierman, zamieszkały w Paryżu. Marcoveanu Milena z Cukiermanów (ur. 1958) córka Izraela i Marty, żona Radu; absolwentka antropologii na Sorbonie, zamieszkała w Paryżu. Markowicz Anastazja z Kozłowskich (1847-1921) absolwentka Wyższej Szkoły dla Dziewcząt w Bydgoszczy; matka Walerego, żona Teofila; guwernantka w DługO-łące, nauczycielka języka francuskiego. Markowicz Teofil (1844-1912) herbu Boża Wola; doktor medycyny, absolwent gimnazjum guberialnego w Płocku oraz Szkoły Głównej Warszawskiej (Wydział Lekarski). Markowicz Walery (1873-1944) ksiądz katolicki, absolwent gimnazjum oraz Niższego Seminarium Duchownego w Płocku, proboszcz Cieciorki (1899-1902), sekretarz biskupa Bolesława Grążela (1902-1905); od 1912 kanclerz kurii biskupiej w Płocku. Merlini Dominik (1730-1797) włoski architekt, działający w Polsce; autor takich budynków jak: Pałac na Wodzie, Królikarnią i Pałacyk Myślewicki w warszawskich Łazienkach czy kościół św. Karola Boromeusza na Powązkach. Mielcarek Zofia (1925-2001) przyjaciółka Celiny Hryć. Mielżyńska Magdalena (1900-1920) ur. w Limbourgu (Belgia), córka Edwarda Mielżyńskiego, narzeczona Paula Connora vel Pawła Cieślaka. Mielżyński Edward (1870-1925) ur. w Sosnowcu, w 1889 emigruje do Francji, potem do Belgii, od 1895 górnik w kopalni węgla w Limbourgu; w 1919 powraca wraz z rodziną do Polski, osiada w Gliwicach; ojciec Magdaleny. Milton Patricia (1863-1921) ur. w Brighton (Anglia), guwernantka Pawła Zajezierskiego (19001908). Moissin Madelaine (1828-1879) Francuzka, nauczycielka Henryka Zajezierskiego.

Mokrzyk Stefan (1852-1913) gajowy w Cieciorce (1890--1905). Mróz Janusz (1922-1993) brat Lucyny Wyrwał, przyjaciel Zygmunta Cieślaka. 456 457 Nakwaska Karolina z Potockich (1798-1875) autorka wydanego w 1843 w Poznaniu poradnika Dwór wiejski: dzieło poświęcone gospodyniom polskim, przydatne i osobom w mieście mieszkającym przerobione z fr. pani Agłae Adanson wielu dod. i zupełnem zastosowaniem do naszych obyczajów i potrzeb. Niedzielska Amelia z Hryciów (ur. 1949) córka Leona i Celiny, żona Marka, zamieszkała w Warszawie. Pałęcka Anna (1925-1998) przyjaciółka Celiny Hryć. Papkę Georg (1897-1954) ur. w Mysłowicach, Niemiec ze Śląska, folksdojcz; właściciel cukierni Pod Aniołem w Gutowie w latach 1940-1944. Parzybroda Maria z Hryciów (ur. 1948) córka Leona i Celiny; wraz z mężem prowadzi osiedlowy sklep spożywczy w Gdańsku Zaspie. Pasteur Ludwik (1822-1895) francuski chemik i prekursor mikrobiologii. Badał zjawiska odporności po-szczepiennej i opracował szczepionki, m.in. przeciwko wściekliźnie, wąglikowi i cholerze. Pawlak Franciszek (1780-1858) zarządca dóbr zajezie-rzyckich (1815-1840). Piaskowski Romuald (1821-1896) polski lekarz psychiatra, profesor na Uniwersytecie Warszawskim. Podedworska Regina z Zajezierskich (1860-1926) córka Barbary i Henryka Zajezierskich. Poniemirski Rafał (ur. 1967) archeolog, nauczyciel akademicki, pracownik naukowy Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.

Popiołek Magdalena (1846-1921) służąca w Zajezierzy-cach (1863-1866). Potęga Henryk (ur. 1956) mąż Katarzyny z Hryciów; me-chanik samochodowy. Potęga Katarzyna z Hryciów (ur. 1955) córka I eona i Celiny, żona Henryka, zamieszkała w Gutowie; ksic gowa. Przaska Alfred (1854-1922) zwany mecenasem, zamiesz kały w Gutowie prywatny detektyw i człowiek do zadań specjalnych. Przędziorek właśc. Jan Dłuski (1793-1870) rezydenl dworu Zajezierskich, gajowy i nauczyciel Henryka Za-jezierskiego. Pucek Jan (1847-1903) lokaj w Długołące (1883-1903). Pudłowska Halina z Zajezierskich (1845-1897) córka Władysława Zajezierskiego, kuzynka Henryka, ciotka Tomasza; żona Mariana Pudłowskiego. Pudłowski Marian (1830-1879) herbu Zadora; mąż Haliny z Zajezierskich, właściciel majątku Kępno-Jeziory. Quineau Marie (1829-1878) ur. w Bordeaux, francuska guwernantka panien Zajezierskich; przebywała w Zaje-zierzycach od 1860 do 1872. Radziewicz Agnieszka z Niewiadomskich (1874-1930) przyjaciółka Adrianny Zajezierskiej, żona Joachima. Radziewicz Anastazja (1873-1955) córka Witolda i Beaty. Radziewicz Beata z Komorowskich (1842-1914) matka Joachima, Urszuli i Anastazji, żona Witolda. Radziewicz Edward (1899-1995) herbu Nowina, syn Agnieszki z Niewiadomskich i Joachima Radziewicza. Radziewicz Hubert (1792-1845) herbu Nowina, właściciel dóbr: Cieciorka, Krużajły i Niecki, ojciec Witolda, Marii, Bolesława i Kazimierza, dziad Joachima; uczestnik powstania listopadowego. 458 459

Radziewicz Joachim (1866-1935) herbu Nowina, absolwent Wydziału Rolniczego uniwersytetu w Getyndze, mąż Agnieszki z Niewiadomskich, przyjaciel Tomasza i sąsiad Zajezierskich. Radziewicz Urszula patrz: Jastrzębiec-Gawryszewska Urszula Radziewicz Witold (1820-1903) herbu Nowina, właściciel dóbr Cieciorka, ojciec Joachima, Urszuli i Anastazji, sąsiad Zajezierskich. Rausch Laura vel Luiza Kwiatkowska (1925-1943) przyjaciółka Celiny Hryć, jedna z „trzech Gracji". Rogala Dorota (1802-1862) zielarka w Zajezierzycach, matka Wincentego, babka Zuzanny Blatko. Rogala Wincenty (1823-1899) organista w parafii św. Floriana w Zajezierzycach, mąż Krystyny; ojciec Zuzanny, zamężnej Blatko, dziadek Marianny, zamężnej Connor. Rossoszyńscy herbu Łabędź, właściciele dóbr Kuzaki k. Gutowa. Sembrich Marcella właśc. Prakseda Marcelina Kochańska zam. Stengel (1858, Wiśniowczyk k. Tarnopola - 1935, Nowy Jork) światowej sławy śpiewaczka operowa, wybitna przedstawicielka belcanta. Serdiukow Dorota z Cieślaków (ur. 1959) córka Mariana Cieślaka, żona zawodowego wojskowego, zamieszkała w Lublinie, matka Zofii i Moniki, nauczycielka. Sęk Józef (1820-1889) konkubent Zuzanny Blatko. Siewierska Krystyna patrz: Gawryło Krystyna z Sie-wierskich Siewierscy herbu Ostoja, właściciele dóbr Siewiernia k. Gutowa. Sikorska Eufrozyna z Dębskich (1841—?) żona Bartosza. Sikorska Kunegunda (1867-1923) córka Bartosza I Eu frozyny.

Sikorski Bartosz (1839-1907) herbu Lubicz, ur. w Slko rach, przedstawiciel drobnej szlachty zaściankowej. Sikorski Mikołaj (1865-?) syn Bartosza i Eufrozyny. Sikorski Szczęsny (1870-1926) syn Bartosza i Eufrozyny. Simon Olga z Cukiermanów (ur. 1956) córka Izraela i Marty; profesor historii starożytnej na Uniwersytecie w Jerozolimie. Siostra Blanka właśc. Kunegunda Sikorska (1860-1919) córka Bartosza i Eufrozyny, od 1886 w Zgromadzeniu Sióstr Służek Matki Boskiej Kwietnej w Gutowie (1905-1919 przełożona). Siostra Bogumiła właśc. Paulina Chmielewska (1830--1905) przełożona Zgromadzenia Sióstr Służek Matki Boskiej Kwietnej w Gutowie (1887-1905). Siostra Emilia właśc. Wanda Bysławska (1871-1929) siostra Adrianny i Kingi; od 1894 w zgromadzeniu sióstr kwietanek, od 1921 przełożona klasztoru w Gutowie. Siostra Joanna właśc. Henryka Maciejak (1860-1915). Siostra Marcelina właśc. Konsolata Gutowska z Lubowidzkich (1729-1787) założycielka oraz pierwsza przełożona Zgromadzenia Sióstr Służek Matki Boskiej Kwietnej w Gutowie (1759). Sokołowska Cecylia z Jędrzejowskich (1808-1870) matka Barbary Zajezierskiej. Sokołowski Jan (1803-1867) herbu Korczak, ojciec Barbary Zajezierskiej. Sokołowski Onufry (1779-1853) herbu Korczak, dziadek Barbary Zajezierskiej. Storożenskij Rusłan Sokratowicz (1840-1902) antre-prener rosyjskiej objazdowej trupy operowej. 460 461 Strużylło Zbigniew właśc. Beniamin Krajewski (1830--1906) absolwent uniwersytetu w Dorpacie, zarządca dóbr zajezierzyckich w latach 1865-1892. Szulc Roman (1845-1912) muzyk, twórca orkiestry Straży Ogniowej w Gutowie (1893).

Teutsch-Dworakowski Tadeusz de (1862-1915) krakowski prawnik, znajomy Napoleona i Marceliny Krzy-ckich. Toroszyn Adam (1922-2009) ur. w Warszawie, syn Grażyny Toroszyn, uczestnik powstania warszawskiego, od 1947 w Wielkiej Brytanii. Toroszyn Grażyna patrz: Weylen Gina Toroszyn Iwan Wsiewołodowicz (ur. 1896) zmarły tuż po urodzneniu syn Wsiewołoda i Kingi z Bysławskich. Toroszyn Jełizawieta Prokopowna (1851-1890) pierwsza żona Wsiewołoda Toroszyna. Toroszyn Kinga z Bysławskich (1872-1934) siostra Adrianny i Wandy; druga żona Wsiewołoda Timofiejewi-cza Toroszyna, matka Grażyny. Toroszyn Nikanor Timofiejewicz (1847-1915) starszy syn Rity i Timofieja Toroszynów. Toroszyn Rita Dymitrowna (1827-1876) z d. Kałamysz-kina ur. w Moskwie, córka wyższego urzędnika dworu cara Mikołaja I, żona Timofieja Toroszyna. Toroszyn Timofiej Matwiejewicz (1815-1882) ur. wUfie, Baszkiria, Rosja; naczelnik powiatowy straży ziemskiej w Gutowie w latach 1860-1866, „kat powstańców"; ojciec naturalny Tomasza Zajezierskiego; właściciel majątków: Łapcie, Zadury-Most, FurmanyKolonia, Skud-ły i Grześce; sąsiad Bysławskich. Toroszyn Wsiewołod Timofiejewicz (1849-1899) młodszy syn Rity i Timofieja Toroszynów; mąż Jelizawiety oraz Kingi z Bysławskich, ojciec Grażyny, właśi l( tel majątku Skudły. Vallenord de, księżna, Rose z Wolskich (1858 1950) francuska malarka pochodzenia polskiego, absolwent ka Académie Julian w Paryżu, tworząca w okresie modernizmu. Weylen Gina właśc. Grażyna Berger z Toroszynów (1899-1946) córka Kingi z Bysławskich i Wsiewołoda Toroszyna, piosenkarka i aktorka kabaretowa, teatralna i filmowa; jedna z najsławniejszych gwiazd polskiego kabaretu międzywojennego.

Witold Kiejstutowicz (ok. 1352-1430) od 1401 wielki książę litewski, stryjeczny brat Władysława Jagiełły. Wolska Matylda (ur. 1950) córka Igora, malarka. Wolski Igor (1920-1996) ur. w Gutowie, absolwent tutejszego gimnazjum państwowego (matura - 1939), w czasie okupacji działacz zbrojnego podziemia AL; absolwent SGPiS (Wydział Handlu Wewnętrznego), dyrektor Hotelu Orbis w Zajezierzycach; spokrewniony z malarką francuską pochodzenia polskiego Rose de Vallenord. Wolski Sylwester (1841-1919) dziad Igora, uczestnik powstania styczniowego, ranny w bitwie pod Gutowem, następnie zesłany na Sybir; po odzyskaniu niepodległości wraca wraz z rodziną w 1919; umiera w Gutowie w tym samym roku. Wyrwał Lucyna z Mrozów (ur. 1924) przyjaciółka Celiny Hryć, jedna z „trzech Gracji". Wyrwał Jerzy (1919-1993) mąż Lucyny; nauczyciel w Zespole Szkół Zawodowych w Gutowie. 462 463 Zajezierska Adrianna z Bysławskich (1875-1932) żona Tomasza, matka Pawła. Zajezierska Barbara z Sokołowskich (1838-1912) ur. w Bieluniu Podlaskim, matka Franciszki, Walerii (zam. Dobrosielska), Reginy (zam. Podedworska) i Tomasza Zajezierskiego. Zajezierska Cecylia z Ciszewskich (1840-1907) żona Marcina Zajezierskiego. Zajezierska Jadwiga z Długopolskich (1812-1864) żona Konstantego, matka Henryka i Marcina, babka Tomasza. Zajezierska Pelagia z Laskowskich (1825-1854) żona Władysława, matka Haliny.

Zajezierska Regina patrz: Podedworska Regina z Zajezierskich Zajezierska Salomeą z Gutowskich (1783-1856) matka Konstantego i Władysława, żona Bonifacego Zajezierskiego. Zajezierska Waleria patrz: Dobrosielska Waleria z Zajezierskich Zajezierski Bonawentura (1698-1768) herbu Dzierżybór, prapradziad Tomasza, fundator kościoła w Zajezierzycach; poseł na sejm konwokacyjny w 1764 w Warszawie. Zajezierski Bonifacy (1780-1843) herbu Dzierżybór, ojciec Konstantego i Władysława, dziad Henryka, pradziad Tomasza Zajezierskiego, poseł na sejm Królestwa Polskiego. Zajezierski Henryk (1832-1865) herbu Dzierżybór, ojciec Tomasza, poeta i filozof, autor traktatów filozoficznych wierszem. Zajezierski Konstanty (1809-1863) herbu Dzierżybór, ojciec Henryka, dziad Tomasza, zginął w bitwie pod Gutowem podczas powstania styczniowego. Zajezierski Marcin (1835-1903) herbu Dzierżybór, młodszy brat Henryka Zajezierskiego, stryj Tomasza Zajezierskiego, mąż Cecylii z Ciszewskich, właściciel dóbr Paździory. Zajezierski Paweł (1895-1987) biskup katolicki, syn Tomasza i Adrianny z Bysławskich, absolwent Wyższego Seminarium Duchownego w Płocku, wyświęcony na kapłana w 1919; od 1935 w Rzymie; studia z teologii dogmatycznej na Papieskim Uniwersytecie Gregoriańskim; potem wykładowca na tymże uniwersytecie; święcenia biskupie w Rzymie, w 1951 roku; w latach 1962-1965 udział w pracach Soboru Watykańskiego II; do 1978 w Watykańskiej Kongregacji Nauki Wiary. Zajezierski Stanisław (1743-1799) herbu Dzierżybór, ojciec Bonifacego, syn Bonawentury Zajezierskiego, poseł na Sejm Wielki. Zajezierski Tomasz Konstanty Jan (1865-1943) herbu Dzierżybór, syn Henryka Zajezierskiego i Barbary z Sokołowskich, ojciec ks. Pawła Zajezierskiego i Paula Connora vel

Pawła Cieślaka, właściciel dóbr zajezierzyc-kich. Zajezierski Władysław (1817-1882) herbu Dzierżybór, brat Konstantego Zajezierskiego, stryj Henryka; właściciel majątków: Swiątnica, Kłosina-Zarzecz i Małos-togi Żaboklicka Teresa z Baworowskich (1853-1914) żona Seweryna Zaboklickiego. Żaboklicki Seweryn Selim Mirza (1860-1926) herbu Siekierz, właściciel dóbr Krasne w guberni płockiej, daleki krewny Radziewiczów. Żarski Nił Protasowicz (1858-1942) ur. w Tule, Rosja, lekarz wojskowy, przyjaciel Wsiewołoda Toroszyna. 465

Drzewo genealogiczne rodziny Gutowskich Linia gutowsko-starogrodzka Chwałko z Gutowa (1384-1426) Bożymira ze Smrocka (1399-1455)

I-

Radomir

(1416) -1-1- IMiłochna Bończa Sieciech i Anna (1417-1434) (1418-1424) ze Świątnicy (1420-1478) (1435-1471) I I Siemowit i Elżbieta Eufemia z Kościelca (1456-1459) (1454-1523) (1465-1525) -nTrojden (1457-1505) Przybysława (1421-1486)

I

Helena (1459-1524) Konrad z Gutowa (1514-1514) -1Aldona z Gutowa (1487-1492) -1

Kazko i z Gutowa (1488-1560) Konstancja z Makowa (1485-1565) Barbara Bolesław Gutowska Gutowski (1510+) (1512-1520) -1Katarzyna Gutowska (1513-1568) Wojciech i Aleksandra Danuta Gutowski z Przeździeckich Gutowska (1515-1581) (1518-1571 i!5191575i Amelia Ludmiła Gutowska Gutowska (1538-1580) (1539+) -1 I -1 Kunegunda Kacper Leszek i Zofia Gutowska Gutowski Gutowski z Bocianów (1542-1610) (1543-1631) (1545-1620) (1560-1579) Nikodem i Teodozja Gutowski z Ramotowskich (1579+) (1571-1589) I-1Beata Krystyna Gutowska Gutowska (1590-1657) (1592-1612) -1 Gabriel i Stefania Gutowski z Parczewskich (1594-1669) (1600-1678) Michał i Agnieszka Gutowski z Glinków

(1620-1679) (1634-1680) I-1-1-1-'-1-1 Kazimiera Józef i Rozalia Kazimiera Petronela Marianna Bernard Gutowska Gutowski z Kazubów Gutowska Gutowska Gutowska Gutowski (1656-1656) (1656-1709) (1660-1719) (1657-1720) (1659-1665) (1660+) (1662-1742) Juliusz Jędrzej Zdzisława Kazimierz i Jadwiga Gutowski Gutowski Gutowska Gutowski z Topolskich (1680-1769) (1681-1750) (1683-1699) (1685-1755) (1690-1769) Anna Wawrzyniec i Maria Janina Gutowska Gutowski z Gronowiczów Gutowska (1711-1781) (1712-1759) (1711-1790) (1713-1756) Maciej i Katarzyna Urszula Krystyna Jan Zbigniew Gutowski z Makowskich Gutowska Gutowska Gutowski Gutowski (1734-1832) (1736-1807) (1736-1742) (1740-1800) (1742-1802) (1745-1825) Kajetan Andrzej i Joanna Maria Paulina Gutowski Gutowski z Bieleckich Gutowska Gutowska (1757-1765) (1758-1829) (1758-1832) (1760+) (1762-1837) Wiktoria Stanisława Salomeą Elżbieta Gutowska Gutowska Gutowska Gutowska (1776-1778) (1780-1788) (1783-1856) (1784+) Drzewo genealogiczne rodziny Zajezierskich: Bonifacy i Salomeą z Gutowskich (1780-1843) (1783-1856) I-"—I-1-1 Konstanty i Jadwiga Maria Paweł Władysław i Pelagia

z Długopolskich z Laskowskich (1809-1863) (1812-1864) (1813-1820) (1814+) (1815-1882) (1825-1854) I ,-! Henryk i Barbara Marcin i Cecylia z Sokołowskich z Ciszewskich (1832-1865) (1838-1912) (1835-1903) _L 1 i--1-1 Franciszka Waleria Regina Tomasz i Adrianna z Bysławskich (1858-1866) (1859-1896) (1860-1926) (1865-1943) (1875-1932)

I

Paweł (1895-1987) Tomasz Zajezierski i Marianna Blatko Celina i (1925-1995) Paul Connor vel Paweł Cieślak i Zyta Cieślak (1895-1943) (1894-1965) Leon Hryć (1898-1964) Zygmunt (1923-1947) -1 Weronika (1927-1945) -1Marian ur. 1929

Grzegorz ur. 1947 i Anita r Maria ur. 1948 i Leszek -1Amelia ur. 1949 i Marek -1 Roman ur. 1951 i Zofia 1 Waldemar ur. 1953 i Bożena Tadeusz (1930-2003) z Karpowiczów Parzybroda Niedzielski z Banaszewskich z Głuchów Andrzej ur. 1954+ Katarzyna ur. 1955 i Henryk Potęga Iga ur. 1973 unc