Gibbins David 2015 - Total War 02. Miecz Attyli

David Gibbins Total War Tom 2 Miecz Attyli tytuł oryginału The Sword of Attila Przekład Maciej Szymański

Gdy pewien pasterz spostrzegł, że jałówka z jego stada kuleje, a nie potrafił znaleźć przyczyny zranienia, niespokojny podążył śladem krwi i w końcu znalazł miecz, na który przypadkiem nastąpiła, skubiąc trawę. Wydobył go z ziemi i zaniósł prosto do Attyli. On zaś ucieszył się z daru i, będąc ambitny, pomyślał, że oto przeznaczone mu jest być władcą całego świata i że Miecz Marsa da mu zwycięstwo we wszystkich wojnach. Jordanes (ok. 550), XXXV, 83, cytując Priskosa, historyka z V w., naocznego świadka wydarzeń na dworze Attyli Przemieszczają się żwawo, lekko wyekwipowani, a pojawiają się znienacka; celowo rozpraszają się nagle na grupki i atakują tu i tam, na pozór chaotycznie, zadając straszliwą rzeź [...] nie zawahałbyś się nazwać ich najstraszniejszymi ze wszystkich wojowników, walczą bowiem na odległość, miotając pociski [...] potem galopem pokonują dystans i walczą wręcz na miecze, za nic mając swoje życie, a podczas gdy wróg broni się przed ciosami, ciskają weń pasami tkaniny związanymi w pętle, by spętać mu kończyny. Ammianus Marcellinus (ok. 380), XXXI, 2, 8–9, o Hunach

O autorze

Powieści Davida Gibbinsa, notowane na listach bestsellerów „New York Timesa” i „Sunday Timesa”, sprzedały się dotąd w ponad trzech milionach egzemplarzy i zostały wydane w trzydziestu językach. Autor jest także uczonym, archeologiem z wykształcenia, a jego książki są odbiciem rozległego doświadczenia w badaniu starożytnych znalezisk na całym świecie, zarówno na lądzie, jak i pod wodą.

Urodził się w Kanadzie, w rodzinie Anglików; dorastał jednak nie tylko tam, ale też w Nowej Zelandii i w Anglii. Odebrawszy dyplom z wyróżnieniem po studiach z zakresu historii starożytnej basenu Morza Śródziemnego na University of Bristol, odbył studia doktoranckie z archeologii na University of Cambridge, gdzie prowadził badania w Corpus Christi College. Po uzyskaniu doktoratu pracował na wydziale klasycznym. Zanim na dobre zajął się pisarstwem, przez osiem lat wykładał na uniwersytecie archeologię i historię sztuki rzymskiej, historię starożytną oraz archeologię morską. Tworzy nie tylko beletrystykę; jest też autorem ponad pięćdziesięciu publikacji naukowych, między innymi artykułów w takich periodykach, jak „Antiquity”, „World Archaeology”, „International Journal of Nautical Archaeology” i „New Scientist”, a także autorem i współautorem monografii, takich jak Shipwrecks (Routledge 2001). Prowadził prace badawcze i wykopaliskowe na dużą skalę w rejonie Morza Śródziemnego, od Turcji i Izraela po Grecję z Kretą, Włochy z Sycylią, Hiszpanię i Afrykę Północną, a także na Wyspach Brytyjskich i w Ameryce Północnej. Na przestrzeni lat jego wysiłki wspierały British Academy, British School of Archaeology w Rzymie oraz Jerozolimie, British Institute w Ankarze, Society of Antiquaries of London, a także Winston Churchill Memorial Trust. Przez kilka sezonów pracował na stanowisku archeologicznym w starożytnej Kartaginie, dowodząc ekspedycją badającą pozostałości portu zewnętrznego. Nurkowania nauczył się jako piętnastolatek, a po latach prowadził ekspedycje badające wraki statków na całym świecie – także wraki rzymskich jednostek u wybrzeży Sycylii i w innych zakątkach Morza Śródziemnego oraz w rejonie Wysp Brytyjskich. Był profesorem American Institute of Nautical Archaeology, przez dwa sezony badając wrak greckiego okrętu u wybrzeży Turcji. Od niepamiętnych czasów fascynuje go historia wojskowości, być może przez wzgląd na bogate tradycje wojskowe w jego rodzinie. Pasja ta sprawiła z kolei, że w ostatnich latach zainteresował się kolekcjonowaniem i strzelaniem z osiemnasto i dziewiętnastowiecznej broni palnej. Posługuje się między innymi replikami amerykańskich karabinów skałkowych w kanadyjskiej głuszy, gdzie także powstaje większość jego książek. Ślady militarnej pasji Davida Gibbinsa można odnaleźć także w jego wcześniejszych powieściach, traktujących między innymi o wojnach punickich (Total War Rome: Zniszczyć Kartaginę, REBIS, 2013), o działaniach armii rzymskiej na wschodzie (The Tiger Warrior), o wiktoriańskich konfliktach zbrojnych w Indiach i Sudanie (The Tiger Warrior, Pharaoh) oraz o drugiej wojnie światowej (The Mask of Troy, The Gots of Atlantis).

Podziękowania

Jestem ogromnie wdzięczny mojemu agentowi Luigiemu Bonomiemu z LBA oraz Robowi Bartholomew z The Creative Assembly (Sega), Jeremy’emu Trevathanowi, Catherine Richards i całemu zespołowi Pan Macmillan w Wielkiej Brytanii, Peterowi Wolvertonowi, Anne Brewer i ekipie St Martin’s Press w Nowym Jorku, wszystkim moim wydawcom i tłumaczom, a także pracownikom The Creative Assembly i Sega za cały ich wkład. Szczególne podziękowania kieruję do Martina Fletchera, za jego znakomitą pracę redakcyjną, Jessice Cuthbert-Smith za edycję oraz Ann Verrinder Gibbins za korektę i wiele cennych rad. Gdy jeszcze chodziłem do szkoły, ojciec zachęcił mnie, bym przeczytał powieść Roberta Gravesa Belizariusz, dzięki której z kolei zainteresowałem się głównym tekstem źródłowym, z którego korzystał Graves – Historią wojen Prokopiusza z Cezarei, a następnie dziełami Jordanesa i Priskosa, historyków, dzięki którym wiemy tak wiele o najazdach barbarzyńców w V w. oraz o świecie Attyli, wodza Hunów. Jako archeolog po raz pierwszy zetknąłem się z pamiątkami schyłkowego Rzymu podczas letniej ekspedycji na Sycylię. Obozowaliśmy w ruinach Caucany, miejsca, z którego w VI w. Belizariusz wyruszał do Kartaginy, by odbić ją z rąk Wandalów. Badaliśmy wraki okrętów z IV i V w. i było to dla mnie cenne doświadczenie zawodowe. Później miałem okazję zgłębić temat dzięki wykopaliskom w Kartaginie, we Włoszech i w Wielkiej Brytanii, a także w innych miejscach, o których wspominam w powieści. Niektóre z wyjazdów były możliwe dzięki funduszom z kanadyjskiej Rady do spraw Nauk Społecznych, z katedry historii starożytnej Uniwersytetu w Cambridge oraz kolegium Corpus Christi w Cambridge – serdecznie dziękuję! Specjalne podziękowania należą się mojej córce Molly, która towarzyszyła mi

podczas zimowej wyprawy i wspinaczki nad jeziorem Glaslyn i na stokach góry Snowdon, gdzie wpadł mi do głowy pomysł na epilog. Jestem też wdzięczny licznym studentom, którzy pracowali przy wykopaliskach nad rzeką Dee – tam, gdzie niegdyś trzymałem w ręku płytkę z napisem LEG XX, jak czyni to Flawiusz w ostatniej scenie mojej powieści.

Rys historyczny

Piąty wiek naszej ery był jednym z najistotniejszych okresów w dziejach. Był to czas gwałtownych rozruchów i wojen, wpisanych w proces przejścia od starożytności do wczesnego średniowiecza. Niemal pięć stuleci od czasu, gdy August został pierwszym cesarzem, i blisko osiemset lat od rozpoczęcia epoki rzymskich podbojów imperium było gasnącą gwiazdą. Nie prowadziło już działań ofensywnych; próbowało jedynie przetrwać kolejne inwazje barbarzyńców, z których każda mogła je pochłonąć. Ziściło się nawet to, co wydawało się nie do pomyślenia: w roku 408 sam Rzym został złupiony przez armię Gotów. Wiele się zmieniło w ciągu trzystu lat, które upłynęły od dni największej chwały cesarstwa. Rzym był teraz chrześcijański, powstała nowa hierarchia kapłanów i biskupów. Imperium uległo też podziałowi, a nowi cesarze urzędowali w nowych stolicach – Konstantynopolu i Mediolanie – doświadczając problemów z sukcesją i nieustającymi tarciami wewnętrznymi. Rzymska armia zmieniła się nie do poznania: dawnych legionistów zastąpili żołnierze w większości barbarzyńskiego pochodzenia. Wśród oficerów pozostała jednak garstka takich, którzy z nostalgią wspominali dawne czasy, pielęgnowali tradycje dawnych cesarzy i wielkich wodzów republiki; byli to ludzie, którzy wierzyli, że zapomniany już wizerunek Rzymu

można odtworzyć i raz jeszcze zebrać armię do walki z mrokiem, który mu zagrażał. Byli gotowi pomaszerować do ostatniej bitwy, w imię honoru dawnych legionistów i ich dowódców. Zdaniem wielu śmierć i zniszczenie były jednak jedyną drogą. Biskup Augustyn wyrzekł się ziemskich rozkoszy i żył obietnicą nieba, państwa Bożego. Mnisi z Arles wierzyli, że stoją w obliczu biblijnej apokalipsy. Z drugiej jednak strony, po raz pierwszy w dziejach Rzymu pojawiają się autorzy, których zajmują dylematy „wielkiej strategii”. Czy Rzym powinien ustąpić przed barbarzyńcami, oferując im przywileje i ziemię, czy może odeprzeć ich zbrojnie? Debata toczyła się na wszystkich poziomach ówczesnego społeczeństwa i nawet prości żołnierze zajmowali się strategicznym myśleniem, co rzadko zdarzało się wśród legionistów z dawnych wieków. Główny komentator czasów opisanych w niniejszej powieści, Priskos z Panium, był dyplomatą i sam poważnie zajmował się tym zagadnieniem. Jego dzieło ocalało we fragmentach, z których wynika, że niezbyt interesowały go szczegóły natury wojskowej – nasza rekonstrukcja wielkich oblężeń i bitew owej ery wymaga więc znacznie większej dawki wyobraźni niż na przykład wojny z II w. p.n.e., opisane w mojej poprzedniej powieści Total War Rome: Zniszczyć Kartaginę. Niemniej jednak, tak jak historyk Polibiusz był naocznym świadkiem zniszczenia Kartaginy w roku 146 p.n.e., tak Priskos przebywał na dworze Huna Attyli i przekazał nam niezwykle żywy obraz tego, co tam widział. To dzięki niemu poznajemy mit o tym, że Hunowie narodzili się z gryfów, o ich krwawych obrzędach pogrzebowych, o kulcie miecza, dowiadujemy się również, dlaczego Rzym musiał się obawiać tego nowego, przerażającego wroga, za którego sprawą w połowie V w. cesarstwo zachodnie stanęło nad przepaścią. Bardziej szczegółowe dane na temat tego okresu i armii późnego Rzymu znaleźć

można w nocie od autora na końcu powieści, podobnie jak dane o źródłach historycznych i archeologicznych.

Słownik

W powieści użyto następujących terminów z historii cesarstwa rzymskiego: cezar – tytuł przyjmowany przez cesarzy we wczesnych dziejach cesarstwa, aż do czasów Hadriana centurion – tradycyjna ranga, w czasach późnorzymskich przysługująca najstarszemu podoficerowi numerus comes – dowódca armii limitanei comitatenses – armia polowa, stacjonująca w głębi kraju, z silną jazdą dux – dowódca armii comitatenses fabri – rzymskie oddziały inżynieryjno-techniczne foederati – oddziały bojowe barbarzyńców sprzymierzone z Rzymianami limitanei – armia pogranicza, w większości piesza magister – naczelny wódz wszystkich armii w danej diecezji albo prowincji magister militum – głównodowodzący rzymskiej armii polowej numerus – jednostka wojskowa licząca od stu do kilkuset żołnierzy optio – ranga wojskowa zbliżona do dzisiejszego kaprala sagittarii – łucznicy Sasi – wspólne miano północnogermańskich najeźdźców Brytanii trybun – oficer dowodzący jednostką zwaną numerus

Osoby

Niżej wymienieni są postaciami historycznymi, o ile nie zaznaczono, że jest inaczej. Aecjusz – naczelny dowódca armii cesarstwa zachodniego Alaryk – wódz Gepidów pod rozkazami Attyli Anagast – rzymski dowódca podległy Aecjuszowi, podobnie jak Aspar Andag – gocki stronnik Attyli Apsachos – łucznik w numerusie Flawiusza, postać fikcyjna Artur – brytański mnich-wojownik, postać półfikcyjna Aspar – rzymski dowódca podległy Aecjuszowi Attyla – władca Hunów Bleda – najstarszy syn Mundzuka Dionizjusz – postać fikcyjna; mnich scytyjski, nauczyciel Flawiusza (i dziadek Dionizjusza Małego, któremu przypisuje się wprowadzenie rachuby czasu od narodzenia Chrystusa) Erekan – córka Attyli Eudoksja – żona cesarza Walentyniana Flawiusz – trybun, bratanek Aecjusza, postać fikcyjna Genzeryk – król Wandalów Gaudencjusz – gocki dziadek Flawiusza i ojciec Aecjusza Herakliusz – grecki eunuch na dworze cesarza Walentyniana Katon – optio w oddziale Flawiusza, postać fikcyjna Kwintus – trybun, bratanek Flawiusza, postać fikcyjna Kwodwultdeus – biskup Kartaginy

Makrobiusz – centurion, przyjaciel Flawiusza, postać fikcyjna Maksymin – trybun jazdy w armii wschodniej Maksymus – żołnierz w numerusie Flawiusza, postać fikcyjna Marcjan – cesarz wschodniorzymski, następca Teodozjusza Mundzuk – władca Hunów, ojciec Attyli Oktar – brat Mundzuka i Ruasa Optyla – huński gwardzista Erekan, towarzysz Trastylli Priskos – uczony, emisariusz Teodozjusza na dworze Attyli Radagajs – postać fikcyjna; wódz wizygocki, pod rozkazami Toryzmunda (i wnuk Radagajsa, który dowodził najazdem Wizygotów na Italię w roku 405) Ruas – brat Mundzuka i Oktara Sangiban – król Alanów z Orleanu Semproniusz – żołnierz w oddziale Flawiusza, weteran z Brytanii, postać fikcyjna Teodoryk – król Wizygotów Teodoryk – najmłodszy syn króla Teodoryka, brat Toryzmunda Teodozjusz – cesarz wschodniorzymski Tiudymer – wizygocki dowódca podległy Toryzmundowi Toryzmund – syn wizygockiego króla Teodoryka Trastylla – huński gwardzista Erekan, towarzysz Optyli Uago – starszy trybun fabri w Rzymie, postać fikcyjna Walamer – ostrogocki dowódca podległy Attyli Walentynian – cesarz zachodniorzymski

PROLOG

Wielka Nizina Węgierska, 396 rok

Dwaj rzymscy jeńcy kuśtykali, wlokąc za sobą łańcuchy w mokrym śniegu pokrywającym stok zwieńczony łąką. Srogi wicher hulał po płaskowyżu przeciętym wąwozem, a zimowe powietrze bezlitośnie kąsało tych, którzy przybyli na ceremonię. Wysoko nad nimi krążyły orły; wzbiwszy się z rąk właścicieli ku niebu, czekały niecierpliwie na mięso i krew, które miały stać się ich ucztą, gdy uroczystość dobiegnie końca. Na skraju łąki zawieszono nad ogniskami wielkie kotły z brązu, a unosząca się nad nimi para owiewała zgromadzonych niczym rzadka mgła. Bogaty aromat gotowanego mięsa – wołowiny, baraniny i dziczyzny – spływał aż na dno wąwozu, nad okrągłe namioty tworzące obozowisko i dalej, ku źródłu, z którego święta woda brała początek, by ruszyć w podróż do wielkiej rzeki płynącej o dwa dni drogi na zachód, w miejscu, w którym kończyła się ziemia łowców, a zaczynało rzymskie imperium. Młodszy z jeńców potknął się i oparł o towarzysza, by nie upaść. Ten pomógł mu odzyskać równowagę i rzucił ostre słowa rozkazu w mowie nieznanej większości świadków tej sceny. Obaj więźniowie mieli na sobie postrzępione tuniki rzymskich milites, pokryte brązowymi plamami, tam gdzie ocierały się o nie zardzewiałe kolczugi. Szli boso, skuci kajdanami, a ich stopy krwawiły po wielu dniach marszu. Starszy z nich był wychudły i blady, a białawy zarost na jego twarzy przecinały dawno zasklepione blizny na policzkach i podbródku. Na posiniaczonym przedramieniu dawno temu wyciął sobie symbol swojej jednostki: LEGII. Patrzył przed siebie bez pokory, popychany przez tych, którzy go pojmali; patrzył wzrokiem żołnierza, który nazbyt wiele razy stawał twarzą w twarz ze śmiercią, by obawiać się losu, który go niechybnie czekał.

Ostry, przenikliwy dźwięk rogu spłoszył wysoko szybujące orły; ich chrapliwe głosy odpowiedziały natychmiast i rozniosły się echem nad wąwozem. Od strony obozu nadjechał wóz zaprzężony w dwa woły, w asyście jeźdźców uzbrojonych we włócznie skierowane ku niebu i łuki zarzucone na plecy. Mieli na sobie skórzane spodnie i tuniki, zwrócone włosiem do wewnątrz dla ochrony przed chłodem, a ich siodła amortyzowały płaty surowego mięsa, z którego krew ściekała po końskich bokach. Mięso chroniło grzbiety wierzchowców przed odparzeniami, a po pewnym czasie kruszało i nadawało się na strawę dla jeźdźców podczas długotrwałych polowań w otwartym stepie – choćby takich jak to, które miało się rozpocząć zaraz po uroczystości. Na głowach wojowników lśniły stożkowate hełmy, wciśnięte na czapki z futrzanymi otokami i nausznikami, które można było zawiązać pod brodą, gdy wiatr nad płaskowyżem był zbyt dokuczliwy. Tuniki okryte były częściowo pancerzami, pieczołowicie pozszywanymi z niewielkich prostokątnych płytek; pozyskiwano je w zamian za cenne futra od handlarzy z dalekiej Seriki, krainy zwanej przez Rzymian Tina. Ci sami dostawcy oferowali jedwab, którym kobiety uczestniczące w ceremonii przyozdobiły głowy, a także ognistą magię, którą łucznicy strzelający w niebo mieli olśnić tłum, dając znak do rozpoczęcia wielkiej, całonocnej uczty. Pierwszy z konnych wjechał cwałem między gęsto stłoczonych ludzi. Minął kotły, kierując się w stronę wielkiego stosu chrustu, dwukrotnie odeń wyższego, a usypanego pośrodku polany. Błysnął tłoczony w złocie liść na skórzanej uprzęży, gdy ściągnął wodze i zawrócił, by stanąć twarzą w kierunku nadjeżdżającego wozu. Pochylił się i szepnął kilka słów, uspokajając rżącego niespokojnie wierzchowca. Gdy i wóz przystanął, mężczyzna wbił włócznię w ziemię i zdjął hełm. Trzymając go pod pachą, spoglądał przed siebie bez emocji. Czoło miał wysokie i pochyłe; tak je ukształtowano

w dzieciństwie, ciasno obwiązując. Ciemne włosy związał na czubku głowy, a długa kita, zwinięta dotąd w pierścienie pod stożkowym hełmem, opadła mu na ramiona. Twarz miał mocno ogorzałą, a wąskie szparki oczu i płaski nos upodabniały go do reszty zebranych. Wokół kącików ust zwisały długie, liche pasemka zarostu. Sine blizny przecinały ukosem jego policzki od skroni aż do podbródka. Dawno zagojone rany nabiegły krwią od mrozu. Mężczyzna stanął w strzemionach, opierając dłonie na biodrach. – Ja jestem Mundzuk, wasz król – powiedział. Głos miał szorstki, chrapliwy jak krzyk orłów, a słowa kończyły się twardymi spółgłoskami mowy stworzonej, by dało się ją słyszeć ponad wyciem wichru. – I jeszcze dziś – dodał, wskazując na wóz – jeśli znaki będą pomyślne, ujrzycie mojego następcę. Zjechał na bok, pozwalając, by chłopcy prowadzący woły skierowali wóz do wnętrza kręgu uformowanego przez ich współplemieńców. Wysokie burty zasłaniały widok do środka pojazdu. Chłopcy wyprzęgli bydlęta i odprowadzili je na ubocze, a wtedy zza wozu wyłoniło się czterech pieszych. Dwaj nieśli płonące pochodnie, za nimi kroczył mistrz ognia w ochronnym, skórzanym ubraniu i z ciężkim cebrem w dłoni, a pochód zamykał powłóczący nogami szaman o oczach pokrytych bielmem, ciągnący za sobą masywną, zbielałą od słońca łopatkę byka. Mistrz ognia podszedł do stosu i wylał na wiązki chrustu u jego podstawy gęstą czarną smołę, którą zaczerpnął z naturalnego źródła na dnie wąwozu. Gdy skończył, wrócił na swoje miejsce u boku szamana. Za nimi stanęła w szyku gwardia przyboczna Mundzuka: Alanowie, Sasi i Anglowie, renegaci z zachodu, gotowi sprzedać swoją lojalność temu, kto oferował najwięcej złota – a najwięcej oferował go ten, kto otrzymał szczodrą kontrybucję od cesarza z Konstantynopola, w zamian za obietnicę pozostania na terenach położonych na

wschód od wielkiej rzeki. Nauczył się korzystać z usług najemników od gockich królów – władców, z którymi uprawiał polityczny flirt, póki ich nie zmiażdżył. Gdy stał się kimś więcej niż plemiennym wodzem, gdy sam został królem, nauczył się jeszcze jednego: nie ufać nikomu, nawet własnym braciom. Jeźdźcy z wielkiej równiny, jego huńscy wojownicy, nie mieli sobie równych w dziejach, lecz każdy z nich był też urodzonym monarchą, nawykłym władać swoim kawałkiem stepu, aż po horyzont. Najemnicy zaś gotowi byli walczyć na śmierć i życie – nie dlatego, że byli lojalni, ale że znali brutalną prawdę: najemnika, który by się poddał, czekała egzekucja. Chłopcy powrócili i przystanęli po obu stronach wozu. Mundzuk skinął głową, a wtedy otworzyli zasuwy mocujące burty, które opadły z trzaskiem. Oczom zebranych ukazały się trzy kobiety; dwie z nich klęczały, a trzecia, królowa Mundzuka, leżała na plecach między nimi, w ostatniej fazie porodu. Jej twarz zasłaniała woalka, która poruszała się z każdym oddechem. Rodząca milczała, ale po kurczowo zaciśniętych, zbielałych palcach widać było jej wysiłek. Kobiety zaczęły nucić monotonną pieśń, kiwając się miarowo, a mężczyźni dołączyli do nich gardłowymi głosami w niespiesznym crescendo. W pewnej chwili coś się poruszyło na wozie i jedna z kobiet natychmiast uniosła głowę, by spojrzeć na Mundzuka i wskazać na stos. Włożywszy hełm, zmusił konia do niezgrabnego marszu w tył. Nadszedł czas. Odebrał pochodnię jednemu z wojowników i zawrócił w stronę stosu. Zamachnął się i rzucił, by w milczeniu obserwować krótki lot płonącego polana i jego lądowanie w deszczu iskier. W pierwszej chwili nic się nie stało, jakby wielki stos drobnych, suchych gałęzi wchłonął wątły ogień, lecz zaraz z jego wnętrza wypełzły pomarańczowe jęzory, od których zajęła się rozlana smoła, tworząc dokoła płomienisty pierścień. Chrust w okamgnieniu zamienił się w dymiący popiół, odsłaniając widok

zgoła niezwykły: pośrodku ognistego kręgu, niby trzymany ręką boga, tkwił lśniący miecz o długiej klindze mierzącej w niebo. Pozłacana głowica tkwiła w kamiennym piedestale, wyrzeźbionym na podobieństwo ludzkiej dłoni. Był to święty miecz huńskich królów, przywieziony przez szamana specjalnie na ceremonię odnowienia. Wkrótce miał wrócić do skarbca, by czekać na ponowne odkrycie – całkiem tak, jak pokolenie wcześniej, gdy to Mundzuk został obwołany królem. Zawrócił ponownie, a złote elementy rzędu błysnęły w blasku ognia. Kobiety na wozie wciąż pochylały się nad leżącą, za to przed wozem pojawił się jeden z chłopców, którzy wcześniej prowadzili woły. Tradycja nakazywała, by swoje zadanie wypełnił teraz najstarszy syn króla, Bleda, którego narodzinom nie towarzyszyły żadne nadzwyczajne znaki, lecz który miał być wiernym towarzyszem w bojach przyszłego króla. Chłopak stał niepewnie, z głową owiniętą wełnianym opatrunkiem; jego prawe oko opadało nieco w miejscu, w którym ostrze miecza Mundzuka pośliznęło się niegdyś na zalanej łzami skórze, podczas ceremonii nacinania policzków, którą przejść musiał każdy przyszły huński wojownik. Ramiona i nogi Bledy także omotano mokrymi szmatami, lecz mimo to lękliwie spoglądał w ogień. – Ruszaj – ponaglił go jeden z chłopców. Królewski syn puścił się biegiem, pohukując przy tym z lekka łamiącym się głosem nastolatka, i skoczył między rozżarzone drwa. W tym momencie jego bojowy okrzyk zmienił się we wrzask bólu. Mimo to Bleda brnął dalej przez migocące resztki stosu, w stronę miecza. Pośliznął się, ale w końcu pochwycił rękojeść, wyrwał broń z piedestału i zawrócił w kierunku Mundzuka. Dyszał ciężko, z oczu płynęły mu łzy, a ręce miał osmalone, ale wykonał zadanie. Jakaś kobieta podbiegła czym prędzej i oblała go wodą z wiadra. Para unosiła się z sykiem, gdy tak stał, trzymając miecz za

długą klingę, rękojeścią w stronę ojca. Wreszcie władca przyjął broń i uniósł ją wysoko. Ryknął donośnie, a echo poniosło jego głos aż na dno wąwozu. Był to okrzyk bojowy Hunów, budzący grozę w każdym, kto go usłyszał: głos śmierci. Mundzuk dotknął świeżo naostrzonej klingi, by utoczyć z palca kroplę krwi, a potem spojrzał na dwóch Rzymian. Jeden skona, jeden będzie żył, pomyślał. Tak było zawsze; obrzęd nie zmienił się od czasów, gdy jego przodkowie objęli te równiny we władanie. Bleda wiedział, że prawo wyboru należy do niego. Starszy Rzymianin patrzył nań wilkiem, szarpiąc łańcuchy. Bleda odpowiedział mu twardym spojrzeniem i uniósł ramię, by wskazać cel. Mundzuk musiał się teraz upewnić, czy to właściwy wybór. Sięgnął po wiszącą u siodła maczugę, którą zwykle rozprawiał się ze zwierzyną łowną, a potem pochylił się i z rozmachem uderzył jeńca w twarz. Trzasnęły pękające kości. Mężczyzna zachwiał się, ale zaraz stanął prosto, ze zmiażdżoną żuchwą. Wypluł krew i połamane zęby, spoglądając buńczucznie na króla. – Futuere[1], barbarzyńco – warknął. Mundzuk nie spuszczał z niego oczu. Wiedział, co znaczy to przekleństwo. I cieszył się w duchu: ci dwaj nie przypominali skamlących eunuchów, emisariuszy z Konstantynopola, a tylko takich mieli w niewoli przed laty, gdy rodził się Bleda. Błąd tamtych polegał na tym, że wybrali się na dwór Mundzuka bez złota, a potem błagali o litość swymi piskliwymi głosami i szczali ze strachu na oczach jego królowej. Widząc, jak tchórzliwie stają w obliczu śmierci, zrozumiał natychmiast, że znaki nie będą pomyślne, że bogowie nie namaszczą Bledy, by został jego następcą. Tym razem było jednak inaczej. Miał przed sobą żołnierzy. Złapano ich trzy tygodnie wcześniej, podczas najazdu na strażnicę nad wielką rzeką, którą Rzymianie zwali Danubis[2]. Walczyli jak lwy, ale w końcu spętano ich arkanami i zakuto w te same łańcuchy,

które wcześniej nosili ich niewolnicy. Bracia Mundzuka, Oktar i Ruas, którzy dowodzili najeźdźczym oddziałem, drwili z Rzymian i ich legendarnej wręcz zdolności do długich marszów, lecz jeńcy wykazali się siłą i dotarli aż tu, na ceremonię. Na ramieniu starszego z nich widać było blizny układające się w symbol legionu. Tylko najtwardsi żołnierze zdobili tak swoje ciała. Oktar i Ruas dobrze się spisali, pomyślał Mundzuk. Krew Rzymianina sprawi, że mój syn pozna dusze i umysły najpotężniejszych wrogów, z jakimi kiedykolwiek zetknął nas los. Drugiego król zamierzał uczynić niewolnikiem i zmusić go, by zdradził sekrety wojennego rzemiosła Rzymian i taktyki, by nauczył Hunów walczyć i myśleć jak wodzowie cesarstwa. Skinął głową, a wtedy wojownicy z jego gwardii przybocznej kopniakami rzucili jeńców na kolana. Z ust starszego legionisty wciąż płynęła krew, ale trzymał się prosto, dumnie spoglądając przed siebie. Odezwał się chrapliwym głosem do swego towarzysza, w mowie Rzymian, którą Mundzuk rozumiał: – Wspomnij naszych towarzyszy, bracie. Wspomnij tych, którzy odeszli przed nami. Czekają na nas po drugiej stronie. Młody żołnierz pobladł i drżał na całym ciele, a jego oczy nabiegły krwią; zaczynał pojmować to, czego do tej pory nie umiał sobie wyobrazić – że to koniec. Nie mógł wiedzieć, że zapewne zostanie oszczędzony. Ze wszystkich sił ściskał coś w pobielałej dłoni. Uniósł spętane ramiona ku ogniowi i wolno rozluźnił uchwyt, ukazując między palcami niezdarnie – zapewne własnoręcznie – wystrugany krzyżyk. Spoglądał nań przez chwilę na tle płomieni, po czym zaczął mamrotać słowa modlitwy, tej samej, którą kapłani w brązowych habitach przynieśli kiedyś ludowi wielkiej równiny. Nauczali o swoim zakrwawionym, ukrzyżowanym bogu, który wydał się Hunom uosobieniem słabości, symbolem kapitulacji. O bogu godnym pogardy.

Widząc krzyżyk, Mundzuk wpadł w furię i w jednej chwili zmienił zdanie: postanowił darować życie starszemu legioniście. Z donośnym rykiem wzniósł wielki miecz i zeskoczył z konia. Odepchnąwszy Bledę, w mgnieniu oka stanął przed młodym żołnierzem. Jednym cięciem pozbawił go obu rąk, a drewniany krzyżyk poszybował wprost do ognia. Mundzuk obrócił broń w dłoniach i znowu uniósł ramiona, tym razem kierując miecz rękojeścią ku niebu. Mocnym, pionowym pchnięciem przebił kark i pierś nieszczęśnika, przygważdżając go do ziemi. Żołnierz rzygnął krwią, a jego szeroko otwarte oczy zaszły mgłą. Z nadgarstków wciąż jeszcze tryskała krew, gdy głowa opadła mu na pierś i znieruchomiał. Mundzuk ryknął raz jeszcze, bębniąc pięściami o własną pierś – wojownicy zawtórowali mu chórem. Po chwili zaparł się stopą o bark żołnierza i wyrwał klingę ze stygnącego ciała. Wytarł ją o policzki, zlizując przy tym krew, a następnie pochwycił trupa za włosy i uciął mu głowę. Cisnąwszy ją w ogień, zatopił ostrze w piersi i wyrąbał z niej serce. Wzniósł je wysoko nad głowę i ścisnął mocno, aż krew spłynęła mu po ramieniu na tunikę. Ostatnie krople strząsnął sobie wprost do ust, po czym rzucił upiorne trofeum na zwłoki Rzymianina. Pamiętał słowa szamana: śmierć jeńców to za mało. Dobra ofiara wymaga wielokrotnego zabijania, raz za razem, aż rozradowani bogowie zaczną walić kuflami o stół i zatrzęsie się niebo, a krople rozlanego piwa spłyną na ziemię i zmieszają się z juchą ofiar. Za jego plecami wojownicy rzucali w płomienie całe wiązki drewna, a mistrz ognia wraził byczą łopatkę między rozżarzone węgle. Mundzuk uniósł nad głowę zakrwawiony miecz i odwrócił się w stronę wozu. Mężczyźni zawyli bojowo, a kobiety znowu zaczęły śpiewać. Jedna z tych, które siedziały na wozie, odwróciła się,

trzymając w ramionach noworodka, chłopca. Wrzawa była coraz głośniejsza. Mundzuk chwycił dziecko lewą ręką i uniósł wysoko. Popatrzył w szparki czarnych oczu o, jak mu się zdawało, świdrującym spojrzeniu. Błyszczały odbiciem płomieni. To był dobry znak. Mały nawet nie zakwilił. Trzeba mu utoczyć krwi, pomyślał Mundzuk, zanim zapłacze. Czubkiem miecza dotknął policzka swego syna, zostawiając na nim ślad krwi złożonego w ofierze żołnierza. Pamiętał słowa, których go nauczono: „Krew wroga zmiesza się z krwią króla. Tylko tak można poznać wroga, zdobyć wiedzę o tym, jak go pokonać. Staną się jednością”. Docisnął mocniej klingę i rozciął policzek chłopca aż po krawędź żuchwy, a potem to samo uczynił po drugiej stronie. Spoglądał na krople krwi toczące się kaskadą po polerowanej stali, słuchał monotonnego śpiewu swych poddanych i patrzył na płomienie bijące w niebo nad stosem. Noworodek nawet nie zapłakał. Mundzuk zadarł głowę. Chrapliwe krzyki orłów były coraz donośniejsze, z pewnością głośniejsze od trzasku ognia. Woń i ciepło świeżego mięsa wabiły ptaki. W oddali, nad zachodnim horyzontem, zbierały się ciemne chmury, podobne do niepowstrzymanej, powodziowej fali na rzece. Największy z orłów oddzielił się od stada i zaczął szybować w dół coraz ciaśniejszą spiralą, by z głośnym szumem skrzydeł przemknąć nad łąką. Mundzuk cofnął się czym prędzej, a jego wojownicy naparli na tłum, by zrobić drapieżcy miejsce. Wreszcie ptak złożył skrzydła i opadł w sam środek kręgu utworzonego przez ludzi, celując szponami w zakrwawiony tors, w martwe serce Rzymianina. Skrzydła załopotały gwałtownie i orzeł uniósł się znowu w powietrze, unosząc swą zdobycz. Odleciał na wschód, ściskając w szponach serce i długą wstęgę wnętrzności, by pożreć je w bezpiecznym gnieździe pośród gór.

Mundzuk odetchnął głęboko, chłonąc miedzianą woń świeżej krwi. Kolejny dobry znak, pomyślał. Miecz przemówił. Oddał syna kobiecie. Pamiętał orły wyrzeźbione w urwisku nad Żelazną Bramą, opodal zburzonego mostu i nadrzecznego fortu, gdzie pojmali jeńców. Dumne ptaki były niegdyś świętym symbolem Rzymian – żołnierze nosili na sztandarach ich podobizny – ale mówiło się, że gdy cesarstwo nie zdołało opanować ziem położonych za Dunajem, orły odleciały, zdradzone i zhańbione, do swych pradawnych gniazd na wschodzie. Żołnierze z nadrzecznych fortów wyznawali teraz boga ukrzyżowanego, boga pokoju, nie wojny; boga, którym Mundzuk mógł jedynie gardzić. Orły zaś znalazły sobie nowych panów, gotowych poprowadzić je ku zemście: jeźdźców, którzy pewnego dnia mieli zawładnąć światem. Ich król zamierzał wydrzeć serce Rzymowi. Mundzuk odwrócił się w stronę ognia, słysząc podniecone głosy: szaman i mistrz ognia kijami wydobywali byczą łopatkę z żaru. Gdy polali ją wodą z cebra, rozległ się głośny syk i kość zatrzeszczała złowieszczo. Szaman przyklęknął obok niej, mamrocąc pod nosem. Towarzysz naprowadził jego dłoń na powierzchnię osmalonej, spękanej łopatki. Długą chwilę szaman wodził po niej palcami, odczytując wróżbę sobie tylko znanym sposobem. Nie przestawał przy tym szeptać, a od czasu do czasu kierował niewidzące oczy w stronę żaru płomieni, by zaraz znowu pochylić głowę. Wreszcie umilkł i podniósł się nie bez wysiłku, z pomocą mistrza ognia. Zabrawszy swój kij, pokuśtykał ku Mundzukowi, błyskając czerwienią płomieni odbitą w upiornym bielmie zakrywającym jego oczy. Władca czekał z mieczem wspartym na ramieniu, czując na szyi śliskie krople krwi. – I co, starcze? Szaman uniósł dłoń.

– Musisz zabrać miecz i zakopać go na dalekim pastwisku nad wielkim jeziorem, poniżej orlich gniazd – rzekł. – Miną lata, nim pasterz przyprowadzi na dwór zranionego byczka. Wtedy chłopiec będzie wiedział, że miecz objawił się na nowo i czeka na niego tam, gdzie byczek skaleczył się w nogę. Jeśli zaś klinga będzie wtedy lśniąca i gotowa, jakby ją kto wczoraj naostrzył, znaczyć to będzie, że miecz domaga się krwi, chłopiec zaś pozna swoje przeznaczenie. Kolejny orzeł spłynął z wysoka, krzycząc ochryple. Porwał strzęp mięsa z wzniesionej ręki szamana i wzbił się, pracując ciężko skrzydłami, by odlecieć na zachód. Podmuch zimnego powietrza skierował migotliwe płomienie w stronę króla. Pozostałe orły miały lada chwila dołączyć do uczty. Mundzuk podszedł do swego konia, chwycił wolną ręką za grzywę i wskoczył na grzbiet, z mieczem w dłoni. Jedna z kobiet podała mu obmytego z krwi noworodka, zawiniętego w płótno. Schowawszy miecz za plecami, władca uniósł wysoko swego dziedzica, by wszyscy go zobaczyli. Czuł, jak twardnieją mu wszystkie mięśnie, jak z wolna ogarnia go żądza wojny. Popatrzył znowu w oczy syna i otwarte rany na jego policzkach. – Nauczysz się zwyczajów naszego ludu – powiedział. – Poznasz, co to łuk, miecz, arkan i koń. Opanujesz mowę i obyczaje naszego wroga, ale nie po to, żeby z nim gawędzić, lecz żeby poznać jego taktykę i strategię, a dzięki temu będziesz wiedział, jak go zniszczyć. Twoja armia będzie się przemieszczać prędzej niż wieść o jej nadejściu. Dopiero gdy rzeki spłyną krwią huńskich wojowników i wygaśnie ostatnie jej źródło, ustaną twoje podboje, mój synu. Szaman stanął przy królewskim wierzchowcu i odnalazł wodze; ściskając je mocno, skierował puste oczy ku jeźdźcowi. – Jak go nazwiesz?

Mundzuk popatrzył na swój miecz. Ta broń miała własne, prastare imię w mowie Hunów. Niewielu miało odwagę je wymówić. Wbił spojrzenie w chłopca. Nadam ci imię tego, który cię zranił, pomyślał. Staniecie się jednością. Nie będziesz jedynie wodzem. Będziesz bogiem wojny. Mundzuk uniósł syna jeszcze wyżej i ryknął ile tchu w piersi: – Attyla!

[1] Futuere (łac.) – Pieprz się. [2] Danubius (łac.) – Dunaj.

CZĘŚĆ PIERWSZA KARTAGINA, AFRYKA PÓŁNOCNA 439 rok 1 Zawył pies, a jego osobliwy głos z piekła rodem przebił nieruchome powietrze poranka i rozniósł się dalekim echem nad jałową doliną oddzielającą pustynię od morza. Mężczyzna siedzący na wale powstał i owinął się ciaśniej peleryną, w duchu dziękując Bogu za ciepłe buty z owczej skóry, wełniane spodnie i tunikę, którą nosił pod kolczugą. Znieruchomiał znowu, nasłuchując. Dźwięk niósł się daleko nad bezdrzewnymi pagórkami północnej Afryki, ale tym razem jego źródło było odległe co najwyżej o godzinę marszu. Zerknął na żołnierzy, próbujących spać w okopie za jego plecami. Byli niespokojni, jakby wycie psa wdarło się do ich snów. Zastanawiał się przez chwilę, czy aby sam nie trafił do świata iluzji – wszak i jego zmysły przytępiły chłód i brak snu. I wtedy znowu rozległo się wycie, tym razem już nie jednego, lecz

kilku psów. Złowróżbne głosy wznosiły się coraz wyżej i opadały, jak zawodzenie pustynnego wiatru, aż wreszcie ucichły. Teraz miał już pewność, że naprawdę je słyszał. Poczuł na plecach chłodny dreszcz – nie, to nie chłód, to coś zgoła innego. Klasnął czym prędzej w dłonie i zatupał nogami, by się rozgrzać. Wiedział, że wielu jego ludzi właśnie się ocknęło, że spoglądają na niego mętnym wzrokiem. Nocni wartownicy stojący w równych odstępach wzdłuż okopu także na niego patrzyli, oczekując rozkazów. Czuł, że musi zachować spokój. Nie wolno okazywać strachu, napomniał się w duchu. – Przekażcie wiadomość: miasto Hippo Regius upadło. Biskup Augustyn nie żyje. Nadciąga armia Wandalów. Żołnierz, który przyniósł tę nowinę, umilkł, żeby złapać oddech. Twarz miał ściągniętą chłodem, a oczy nabiegłe krwią; choć skrywał je w cieniu hełmu, widać w nich było śmiertelne znużenie. Flawiusz przestał zacierać ręce i spojrzał na gońca. Potrzebował chwili, żeby przetrawić to, co usłyszał. Wreszcie skinął głową, a potem odprowadził wzrokiem żołnierza, który potykając się o ostatnich śpiących w okopie, pobiegł do najbliższego wartownika, by przekazać mu wiadomość tym samym ochrypłym szeptem. Hippo Regius upadło... Flawiusz znowu rozcierał zmarznięte dłonie, tym razem żeby zapanować nad ich drżeniem. Za dnia temperatura była znośna, ale afrykańskie noce wczesną wiosną przynosiły przenikliwy chłód, przez który trudno mu było zasnąć w nielicznych chwilach odpoczynku. Przeszedł na drugą stronę niewysokiego wału, który usypali wieczorem, i spojrzał na zachód. Hippo Regius było ostatnim bastionem obrony na północnoafrykańskim wybrzeżu – ostatnim przed Kartaginą, starożytną twierdzą, której zachodnie mury piętrzyły się we mgle, ledwie o milę dalej. Od ponad sześciuset lat była w rękach Rzymian, jako stolica

najzamożniejszej prowincji cesarstwa zachodniego. A teraz porzucił ją nawet biskup Augustyn, zostawił ziemskie sprawy na zawsze, wybierając „państwo Boże” – jedyne miejsce, w którym mógł liczyć na ochronę przed barbarzyńską nawałą. Niebo nad Flawiuszem zaczynało czerwienieć, rozświetlone pierwszymi promieniami słońca znad rogatej góry wznoszącej się na wschód od Kartaginy. Powietrze wciąż jeszcze pachniało jednak nocą – wilgotne i chłodne, słonawe od strony morza i ostre od strony bezkresnej pustyni. Ponad pół tysiąca lat wcześniej Polibiusz napisał, że powietrze w okolicy Kartaginy smakuje jak krew, a Flawiusz był skłonny przyznać mu rację: ostry, metaliczny posmak zdawał się napływać wraz z pyłem niesionym wiatrem znad wzgórz. Byli tu niczym klin wbity między dwa światy – morze i pustynię – a powierzono im zadanie obrony wąskiego korytarza, który wkrótce miał się stać rwącym nurtem śmierci. Wyczuwali doskonale, jak przybierają wody wielkiej ludzkiej rzeki gdzieś tam, na zachodzie, wśród skał i wąwozów. Wysoka fala miała runąć na nich lada chwila, śmiercionośna i niepowstrzymana. Sięgnął po miecz i przypiął go do pasa pod peleryną. Podniósł z ziemi hełm i spojrzał na złoty liść, emblemat trybuna, który zamówił w mediolańskim warsztacie. Choć jeszcze nie widział boju, był już przekrzywiony i brudny. Flawiusz pochylił się nad nim, splunął i zaczął wycierać go skrajem opończy. Odwrócił się po chwili, dostrzegłszy kątem oka, że ktoś nadchodzi od strony ogniska ukrytego za skałą, nad którym gotowała się strawa. – Nie warto, Flawiuszu Aecjuszu – zagadnął mężczyzna po łacinie, ale z szorstkim akcentem naddunajskiego pogranicza. – Chyba że chcesz być dogodnym celem dla pierwszej włóczni barbarzyńców. – Żołnierze powinni widzieć ten symbol i wiedzieć, za kim mają podążać – odparł

Flawiusz, siląc się na poważny ton. Mężczyzna parsknął z cicha. – W armii zwykłego żołnierza wszyscy stoją w pierwszym szeregu – odparł. – Minęły już czasy twoich czcigodnych przodków, czasy Scypiona i Juliusza Cezara, pierzastych hełmów i lśniących napierśników, które znasz z pomników na Forum Romanum. W armii zwykłego żołnierza trybun, który chce zdobyć uznanie podwładnych, dowodzi jako primus inter pares[3]. Tym sposobem, gdy zginie, jego oddział się nie rozpierzchnie, a stojący najbliżej natychmiast wypełnią lukę. Jeżeli chcesz pokazać swoim ludziom, kogo powinni darzyć respektem, usmaruj ten złoty liść błotem i własnym potem, gdy będziesz kopał z nimi okopy, a potem lepką krwią, którą utoczysz z trzewi naszych wrogów. Założę się, że tego cię nie uczyli w rzymskiej schola militarum[4]. Przemyśl to sobie i coś zjedz. Ja zarządzę przegląd broni. Flawiusz spojrzał w zamyśleniu na swój hełm, a potem w ślad za odchodzącym. Makrobiusz Wipsaniusz był potężnie umięśniony, choć niższy od typowego Iliryjczyka. Migdałowaty kształt jego oczu zdradzał dalekie pokrewieństwo z mieszkańcami dalekich stron, za scytyjskimi stepami. Flawiusz właściwie niewiele się od niego różnił – po matce był potomkiem starego rodu Julii, ale wśród przodków po mieczu miał gockiego watażkę. W tych czasach wielu było żołnierzy takich jak on, a to za sprawą integracji Rzymian z barbarzyńcami, których pokojowe osadnictwo w granicach cesarstwa trwało od lat. Przyjmowanie rekrutów mieszanej czy wręcz obcej krwi stało się koniecznością – tylko w ten sposób dało się utrzymać siłę rzymskiej armii. Barbarzyńscy wodzowie, tacy jak dziadek Flawiusza, darzyli estymą tradycję militarną cesarstwa i chętnie posyłali swych synów do szkół wojskowych w Mediolanie i Rzymie. Zawsze jednak było w nich coś, co odróżniało ich od rodowitych Rzymian – żywszy duch, którego Flawiusz dostrzegał u swego ojca i stryja i którego, jak miał

nadzieję, nosił też w sobie. Ta sama witalna moc sprawiała, że ci spośród barbarzyńców, którzy nie posyłali swych synów do Rzymu, którzy nie podziwiali tamtejszego stylu życia, potrafili własnym sposobem dokonać wielkich rzeczy: pustoszyć imperium, a nawet, choć wielu sądziło, że to niemożliwe, wyprawić się za Słupy Herkulesa, z Hiszpanii do Afryki. Potrafili ewoluować i dostosowywać się, niczym wielka zmiennokształtna bestia, w niestrudzonym marszu wzdłuż północnoafrykańskiego wybrzeża, ku Kartaginie. Wszyscy wiedzieli, że ów pochód Wandalów to ledwie zapowiedź przyszłych wydarzeń, bo za każdym plemieniem ucywilizowanym przez Rzymian, za każdą wojowniczą bandą wcieloną do cesarskiej armii kryły się w lasach i na stepach niezliczone i jeszcze groźniejsze hordy, za nimi zaś kroczyła taka, jakiej świat jeszcze nie widział: armia wojowników, której jedynym celem było sianie zniszczenia; armia zagrażająca Rzymowi nie mocą ugód i traktatów, ale ogniem i mieczem. Flawiusz poznał Makrobiusza ledwie trzy tygodnie wcześniej, gdy zszedł z pokładu okrętu w kartagińskim porcie wraz z resztą młodych trybunów i powierzono mu zwiadowczy numerus z miejskiego garnizonu. Pierwszy raz w życiu był dowódcą. Połowa z kandydatów na oficerów, których wraz z nim przyjęła rzymska schola militarum, była weteranami w rodzaju Makrobiusza; żołnierzami awansowanymi w boju – z reguły rekomendował ich comes armii pogranicza albo dux armii polowej. Cesarska rada wojskowa nieprzypadkowo umieściła szkołę w starym mieście – nie tylko po to, żeby kadeci nasiąkali klimatem dawnej chwały imperium, ale i po to, by utrzymać ich z dala od cesarskich dworów w Rawennie i Mediolanie, gdzie uprzywilejowani młodzi kadeci w rodzaju Flawiusza mogliby – dzięki kontaktom ze swymi wpływowymi patronami – ułatwiać sobie przejście przez rygorystyczny

program szkolenia. Makrobiusz nie byłby zachwycony szkołą; marnowałby w niej czas. Był urodzonym centurionem; wybornie radził sobie z przemienianiem osiemdziesięciu kilku dość przypadkowych żołnierzy z pogranicza w zgraną jednostkę bojową, ale decyzje dotyczące życia i śmierci wolał pozostawiać trybunowi, któremu ufał. Z radością trzymał się więc rangi, którą zdobył w macierzystej jednostce – słynnym Dwudziestym legionie Valeria Victrix. Dawniej była ona dumą rzymskiego garnizonu w Brytanii, ale odkąd przed trzydziestu laty została wycofana z wysp, zredukowano ją i włączono do afrykańskiej armii pogranicza. Żołnierze żartowali czasem z Makrobiusza, nazywając go ostatnim centurionem Starożytnego Rzymu. On zaś, rozmyślając o wydarzeniach, które miały się rozegrać tego dnia, skłonny był przyznać im rację. Na kilka tygodni przed przybyciem Flawiusza Makrobiuszowi powierzono zadanie utworzenia oddziału zwiadowców z rozproszonych na pustyni pograniczników, którzy porzucali swoje forty i stopniowo napływali do Kartaginy, uciekając przed zagrożeniem nadciągającym z zachodu. Granica cesarstwa tak się skurczyła, że strzegąc jej, mieli mury miasta w zasięgu wzroku. Garnizon był rozpaczliwie skromny: tworzył go niespełna tysiąc żołnierzy ze zredukowanego Dwudziestego legionu oraz odpowiednik trzech numeri pograniczników, czyli limitanei – nie więcej niż trzystu ludzi. Obrońców było tak mało, że na niektórych fragmentach murów udało się postawić jedynie wartę, której zadaniem wcale nie była walka, lecz powiadomienie dowódcy garnizonu o zbliżającej się armii Wandalów. Nie było nadziei na posiłki, na skuteczną obronę Kartaginy; chodziło głównie o honor i prestiż Rzymu, o walkę aż do śmierci, samobójczą odwagę i stawianie oporu na tyle długo, by kres rzymskiego panowania w Afryce Północnej nie zapisał się w dziejach świata jako

haniebna ucieczka zakończona masakrą. Flawiusz odsunął od siebie ponure myśli i skupił się na swoich ludziach. Inaczej niż ochotnicy z dawnych wieków, ci pochodzili w większości z poboru; wyjątkiem byli Iliryjczycy znad Dunaju, bodaj ostatni kontynuatorzy wojskowej tradycji Rzymu, prawdziwi zawodowi żołnierze. I właśnie jeden z nich, Makrobiusz, pokazał Flawiuszowi, że nawet najmniej obiecujących kandydatów do służby można odmienić, ukształtować, znaleźć w nich zapas siły. Najmocniejszą stroną armii chrześcijańskiego Rzymu były właśnie małe jednostki, łatwiejsze w dowodzeniu niż dawne legiony; lepiej przystosowane do działania w rozproszeniu i walki w niezliczonych drobnych potyczkach. Flawiusz z własnej kiesy wypłacił swoim żołnierzom premię w złotych solidach – taki krok zawsze zjednywał nowemu dowódcy sympatię – i podążając za wskazówkami Makrobiusza, starał się budować w nich poczucie wspólnoty i ducha bojowego: opowiadał o wodzach sprzed wieków i ich niezliczonych przewagach, o Scypionie Afrykańskim i zdobyciu Kartaginy przez Rzymian; przekonywał też, że nie ma powodu, by nie mieli zostać równie walecznymi wojownikami jak podwładni dawnych cesarzy. Wszak i w tamtych czasach największy ciężar działań bojowych spoczywał na żołnierzach z pogranicza, odpowiednikach współczesnych limitanei. W ciągu trzech tygodni poprzedzających wymarsz i zajęcie pozycji na niskim grzbiecie opodal miasta, Flawiusz niczym zwykły żołnierz uczestniczył ze swymi ludźmi w forsownych zajęciach prowadzonych przez Makrobiusza: morderczych marszach w afrykańskim słońcu czy treningowych misjach rozpoznawczych na pustkowia na południe od Kartaginy. Numidyjscy przewodnicy uczyli ich, jak znaleźć wodę i jak utrzymać ciepło nocą – akurat ta sztuka nie udała się Flawiuszowi w ostatnich godzinach. Wspominając kolejno każdy dzień ćwiczeń, znowu zacierał

ręce, by się rozgrzać. Wyjrzał zza wału wieńczącego krawędź grzbietu, na którym się okopali. Stok przecinała droga do Kartaginy, którą od zachodu miały nadejść wrogie siły. Flawiusz podzielił swój oddział, tak by obsadzić wzgórza po obu jej stronach. Za plecami miał płytki wąwóz z naprędce wykopaną studnią i ogniskiem; smużka dymu snująca się leniwie ku niebu zwiastowała rychłe śniadanie. Im mniej ludzi, tym łatwiej mieć ich na oku i tym łatwiej ich wykarmić. I chyba tylko tyle dobrego można powiedzieć o wielkości mojego oddziału, pomyślał kwaśno. Spojrzał na Makrobiusza, który szedł okopem i palcem sprawdzał ostrość mieczy. Zlizywał kroplę krwi, gdy trafił na zadbaną klingę, a źle naostrzonej broni nie wkładał na powrót do pochwy. Flawiusz nie był doświadczony, ale czuł, że Makrobiusz go szanuje – choćby za to, że zgłosił się na ochotnika do służby na wysuniętym stanowisku, podczas gdy żadnemu oficerowi z garnizonu nie starczyło odwagi, by to zrobić. Flawiusz zaś miał spory respekt dla Makrobiusza, który najwyraźniej nic sobie nie robił z tego, że stryj Flawiusza, Aecjusz, był magister militum całego zachodniego cesarstwa rzymskiego, człowiekiem ustępującym potęgą i wpływami jedynie samemu cesarzowi Walentynianowi. Tu, na linii frontu, staromodne powoływanie się na patronów czy rodzinne koneksje nie miało najmniejszego znaczenia. Liczyło się tylko to, czy żołnierz ma dość odwagi, by stawić czoło wrogowi i walczyć na śmierć i życie u boku towarzyszy broni. Flawiusz zaczynał rozumieć, że właśnie ukształtowanie takiej świadomości w głowach żołnierzy jest istotniejsze niż wszelkie tajniki taktyki i strategii, które wpajano mu w rzymskiej szkole. Pojmował i to, że jego powodzenie w roli dowódcy tego małego oddziału – i w tak krótkim czasie – zależy głównie od tego, czy będzie słuchał rad Makrobiusza. Centurion powrócił, wytarł dłoń o kaftan i wydmuchał nos.

– Gdyby to były ćwiczenia, nie dałbym im żyć – stwierdził ze złością. – Połowa mieczy miała plamki rdzy. A kiedy klinga jest tępa, równie dobrze można walić płazem, i tak nic to nie da. – Resztkę oliwy zużyliśmy wczoraj do wieczerzy, a bez niej ostrza rdzewieją po paru godzinach – odparł Flawiusz. – Gdzie kowal? – Przy ognisku, razem z optio. Już rozkłada swój majdan. Dopilnuję, żeby nikt nie usiadł do śniadania z nienaostrzonym mieczem. Flawiusz ruchem głowy wskazał w stronę południowego krańca wału i powracającego gońca. – Słyszałeś już nowiny? Makrobiusz ponuro skinął głową. – Jakiś maruder przyniósł je godzinę wcześniej, gdy spałeś. Było ich zresztą więcej; od paru godzin napływają od strony Hippo Regius. To w większości numidyjscy niewolnicy, znający ledwie parę słów po łacinie, zbyt przerażeni i wyczerpani, by nam coś opowiedzieć. Potrzeba nam kogoś rozgarniętego i rzeczowej relacji. Flawiusz włożył hełm, wspiął się na wał i spojrzał w dół stoku. Odkąd się tu okopali, uchodźcy przybywali drogą z zachodu – byli to ci, którzy mieli dość szczęścia, by ujść z życiem z miast padających łupem armii Wandalów, kroczącej zwycięsko od Słupów Herkulesa. Makrobiusz dołączył do swego trybuna. Szpakowata szczecina na jego podbródku lśniła w pierwszych promieniach słońca; na głowie miał panońską czapkę filcową, która po latach noszenia pod hełmem przyjęła jego kształt. Przez długą chwilę razem wpatrywali się w zachodni horyzont, ale dalekie wzniesienia i doliny wciąż jeszcze okrywał półmrok przedświtu. Makrobiusz zmrużył oczy, wskazując palcem. – Tam – powiedział. – Może dwie mile stąd na południowy zachód. To coś nowego.

Większość ucieka z Hippo Regius na południe, a potem skręca na wschód i wędruje skrajem pustyni, bo w tym trudnym terenie trudniej ich ścigać. Możliwe, że to obywatele, a nie numidyjscy niewolnicy, którym darowano życie. Widzę trzech, może czterech ludzi i dwa zwierzaki. Flawiusz spojrzał we wskazanym kierunku, ale nic nie zobaczył. – Masz lepszy wzrok, centurionie. – Przez dwadzieścia lat służyłem w limitanei, z czego dziesięć lat tu, w Afryce, na skraju wielkiej pustyni. To wystarczy, żeby nauczyć się wypatrywać dalekie punkty w tumanach pyłu. Z okopu, w którym leżeli żołnierze, dobiegł czyjś senny głos: – Dołącz do limitanei, mówili. Poznaj pogranicze imperium, mówili. Jedz dziczyznę każdego dnia, korzystaj z wdzięków miejscowych kobiet i wybierz sobie sto iugera najlepszej ziemi w prezencie, gdy będziesz odchodził z służby. Nigdy nie będziesz musiał sięgać po włócznię w gniewie. Poznasz egzotyczne, barbarzyńskie plemiona, mówili. – Święte słowa – warknął ktoś w odpowiedzi. – Fascynująca przygoda, w każdym razie w tej krótkiej chwili, gdy egzotyczny barbarzyńca w barwach wojennych z wrzaskiem wyskoczy na ciebie z puszczy. A potem, jeśli ci szczęście dopisze i przeżyjesz, wyślą cię na drugi koniec cesarstwa, do dziury takiej jak ta. Każą kopać rowy i grzecznie zaczekać na kolejną „fascynującą przygodę”. – Tymczasem comitatenses, nasi bracia z armii polowej, rozbijają się po pięknych miastach albo kręcą w pobliżu cesarskiego dworu, naszym kosztem obrastając sadłem i majątkiem. Makrobiusz spojrzał z ukosa na Flawiusza.

– Słyszałeś już te lamenty? – O comitatenses? Ostatnio nie słyszę nic innego. – A oni opowiadają to samo o pogranicznikach. I jedni gardzą drugimi. A jeśli akurat nie narzekają na tamtych, to znajdują sobie inny temat. To przypadłość wszystkich żołnierzy tego świata. Skargi, skargi, skargi. – Makrobiusz odwrócił się ku podwładnym i dodał głośniej: – A gdy tak na was patrzę, mam ochotę przyznać im rację. – I nigdy nam nie płacą – dorzucił pierwszy z narzekających, wstając leniwie. – Gdyby nie cesarskie premie albo prezenty od szczodrych wodzów, którym zależy na naszych usługach, żylibyśmy nie lepiej niż niewolnicy – poskarżył się inny. – Dostaniesz to, co ci się należy, Maksymusie Kunobelinusie – odparł Flawiusz. – Ja dotrzymałem słowa: dałem każdemu po pięć solidów, gdy przeszliście inspekcję. Dostaniecie też... albo wasze rodziny dostaną... jeszcze po pięć, gdy to wszystko się skończy. To równowartość dwuletniego żołdu. Wysłałem już instrukcje do Mediolanu, do rachmistrza mojego stryja Aecjusza. Odpowie na wszelkie roszczenia kobiet i dzieci, których imiona znalazły się na liście, którą nadałem dwa tygodnie temu z Kartaginy. Wasze rodziny nie zostaną bez opieki. – A twoja, trybunie? Kto dostanie twoją premię? Flawiusz odchrząknął. Doskonale wiedział, że nikt mu nie zapłaci; utrzymywał się wyłącznie dzięki majątkowi rodziny. – Dziesiąta część mojego złota trafi do Bazyliki Świętego Piotra w Rzymie, na chwałę Bożą. Żołnierz głośno wydmuchał nos. – Moim zdaniem Kościół i tak ma za dużo pieniędzy. Jezus był biedakiem, jak my.

Nie potrzebował kapłanów w wymyślnych szatach ani marmurowych bazylik sięgających nieba. To my jesteśmy prawdziwymi żołnierzami Chrystusa, nie kapłani. Jego towarzysz, sarmacki łucznik imieniem Apsachos, stęknął, podnosząc się z ziemi. – Tak czy owak – rzekł – nic nam tu po złotych solidach. Na tym zapomnianym przez Boga pustkowiu nie ma nawet targu, na którym moglibyśmy kupić coś do jedzenia. A ja zdycham z głodu. Makrobiusz zeskoczył do okopu i stanął przed dwoma żołnierzami. – No to macie szczęście, bo sądząc po zapachu z kuchni, wszystko gotowe. Skoro zaś wstaliście pierwsi, wyznaczam was i resztę drużyny optio Katona do pierwszej tury śniadania. Każdy dostanie po porcji udźca i miskę bulionu. Zabierzcie miecze do naostrzenia. A kiedy skończycie, wróćcie tu i wyślę kolejną drużynę. Pamiętajcie: jeśli zobaczę, że się który załatwia gdziekolwiek poza latryną... Sami wiecie, jaka go czeka robota. Dwaj żołnierze ochoczo wyskoczyli z rowu, a za nimi podążył kolejny tuzin; wystarczyło słowo o jedzeniu, by wyrwać ich z półsnu. Makrobiusz ruszył okopem w stronę optio kolejnej drużyny. Zapach gotującej się zupy i pieczonego mięsa dopiero teraz uzmysłowił Flawiuszowi, jak bardzo jest głodny. Jednym z plusów dowodzenia oddziałem zwiadowczym było to, że jego rozkazom podlegali między innymi sagittarii – łucznicy równie przydatni w boju, jak i w zaopatrzeniu. Jednym z nich był właśnie Sarmata Apsachos. Poprzedniego wieczoru w pobliskiej lesistej oazie udało im się wytropić i ustrzelić trzy europejskie jelenie, które żyły w tych stronach od stuleci, sprowadzone przez Rzymian po wojnach punickich specjalnie w tym celu: by stały się żywym zapasem zwierzyny łownej. Flawiusz z przyjemnością wziął udział w łowach,

choć na krótko zapominając o zbliżającej się bitwie. Radość pogoni za zdobyczą przypomniała mu szczenięce lata, kiedy to uczył się polowania u boku ojca i stryjów w lasach środkowej Galii. Dziczyzny wystarczyło na solidne śniadanie dla wszystkich sześćdziesięciu ludzi rozmieszczonych wzdłuż grzbietu, a kucharz postarał się, by smakował im także pożywny bulion. Flawiusz postanowił zignorować burczenie w brzuchu i myśl o tym, że jedzenie pomogłoby mu znieść chłód. Primus inter pares czy nie, jednego konsekwentnie się wystrzegał: nie zamierzał być pierwszy przy kuchennym ognisku. Mimo zrzędzenia i żołnierskiego humoru ludzie, których oddano pod jego rozkazy, należeli do najtwardszych w całym afrykańskim garnizonie i wiedzieli, że to najprawdopodobniej ich ostatni posiłek. Jeśli miał ich poprowadzić na śmierć, chciał przynajmniej móc pomyśleć z satysfakcją, że jako dowódca spełnił swój obowiązek: zadbał o ich żołądki i o ich najbliższych. Z trudem przełknął ślinę i spojrzał przed siebie. Ci, którzy jeszcze nie poszli na śniadanie, także stanęli na wale, w milczeniu, z mieczami luźno wsuniętymi do pochew i z włóczniami w gotowości. Łucznicy trzymali już broń w rękach, jak Flawiusz wpatrzeni w horyzont. Czekali na pierwsze znaki tego, co miało nadejść. Dostrzegł kątem oka, że jeden z nich żegna się znakiem chrześcijan. Obrócił się, by spojrzeć na wielki drewniany krzyż wzniesiony przed murem obronnym Kartaginy, podobny do tego, który ponoć wciąż jeszcze stał opodal Jerozolimy, na szczycie Golgoty. Krzyż kartagiński zbito z osmalonych belek znalezionych po drugiej stronie muru, a pochodzących z budynków zniszczonych przed stuleciami, podczas szturmu wojsk Scypiona. Był poniekąd symbolem dawno minionej chwały, a także talizmanem, który miał ocalić obrońców przed nadciągającym złem. Nie widzieli go jednak, stając

twarzą ku przeciwnikowi; było tak, jakby sam Chrystus bał się wyruszyć zbyt daleko ku piekielnej paszczy, jakby cienka linia żołnierzy miała utrzymać się tam, gdzie mocą wojennej machiny nawet potędze Pana groziło unicestwienie. Flawiusz wrócił myślą do słów żołnierza o bogactwie Kościoła i ubóstwie Jezusa. Minęło ponad sto lat, odkąd cesarz Konstantyn porzucił dawnych bogów i wybrał krzyż – sto lat, których nie liczono już ab urbe condita, od założenia miasta. Teraz mówiło się: anno domini nostri Iesu – w roku naszego pana, Jezusa. Flawiusz uczył się greki od mnicha Dionizjusza ze Scytii, pomysłodawcy nowego systemu dat. Nieraz dźwigał jego książki, gdy niepozorny braciszek dreptał między grecką a łacińską biblioteką, położonymi po przeciwnych stronach kolumny Trajana w Rzymie. Wybierał tam dzieła wartościowe dla chrześcijan i kazał je kopiować w skryptoriach; inne odrzucał, jako niemoralne dzieła zepsucia. Dowiedziawszy się, że czeka go służba w Kartaginie, Flawiusz wrócił do greckiej biblioteki, by zajrzeć do prac historyków wojskowości. Zdumiał się, widząc, ilu dzieł brakuje na półkach. Zabrał wtedy kronikę Polibiusza poświęconą Kartaginie, by ocalić ją przed mnichami, twierdząc, że będzie mu niezbędna jako materiał szkoleniowy przed czekającą go walką. Świat zmieniał się na jego oczach, nie tylko w bibliotekach. Stare rody patrycjuszy wciąż istniały, także te najznamienitsze, jak gens jego matki, nie zniknęła ordo equester, warstwa ekwitów, nie brakło senatorów, ale ich władza była jedynie tytularna – nową arystokracją byli kapłani i biskupi. Chrześcijanie od pokoleń mogli otwarcie wyznawać swoją wiarę, nie prześladowano ich już od stuleci. Stare świątynie zamieniono w kościoły, wybudowano nowe bazyliki. Lecz mimo to wielu wiernych wolało praktykować chrześcijaństwo w zaciszu swych domów, a nawet w podziemiach, w jaskiniach i katakumbach. Dla nich była to religia bez kapłanów, religia zwykłych

ludzi. Kościół Rzymu i Konstantynopola był niczym więcej jak dawną wiarą w nowych szatach, skażoną skomplikowanymi obrzędami, strachem przed gniewem Bożym i przymusowymi ścieżkami ku zbawieniu, które w praktyce czyniły wiernych niewolnikami kapłanów. Co się zaś tyczy cesarzy i imperatorów, to miłujący pokój prorok z Ewangelii nie wystarczał, by przygotować Kościół na wojnę wszystkich wojen, na nadchodzącą ciemność; Chrystusa należało uzbroić, przetworzyć na podobieństwo Marsa Ultora i postawić na czele armii, by żadnemu z żołnierzy na polu walki nie przyszło do głowy rzucić broń i podążyć śladem Augustyna do „państwa Bożego”, gdzie kapłani nie mieliby nad nimi władzy, a jedynym cesarzem byłaby istota prawdziwie boska. Flawiusz odwrócił się i teraz dopiero wypatrzył daleki obłok pyłu, który Makrobiusz dostrzegł na południowym zachodzie. Odetchnął głęboko. W tym okopie nie było ani jednego kapłana, nie było też płonącego krzyża, za którym żołnierze mogliby podążyć. Nie liczyły się teraz ani nieograniczona moc Boga Ojca, ani miłosierdzie Chrystusa, ale drobne przesądy i rytuały, które od niepamiętnych czasów podsycały w żołnierzach odwagę: krótkie modlitwy, talizmany, rzeźbione podobizny ukochanych upchnięte w mieszku za pasem. Chwycił za mały srebrny krzyżyk, który nosił na szyi. Ściskał go mocno przez chwilę, a potem na powrót ukrył za kolczugą. Nawet na to było już za późno. Teraz ważne były stalowe nerwy, panowanie nad strachem i skupienie: na zimnej stali, na pragnieniu walki, na żądzy krwi. [3] Primus inter pares (łac.) – pierwszy wśród równych. [4] Schola militarum (łac.) – szkoła wojskowa.

2

Flawiusz oderwał ostatnie włókna mięsa z jeleniego udźca i żując je, wyrzucił kość, po czym rękawem otarł tłuszcz z nieogolonego podbródka. Od razu poczuł się lepiej – przyjemne ciepło zaczęło rozlewać się stopniowo po jego ciele. Odmówił poczęstunku winem, bo nie chciał, żeby dopadła go senność. Przyjął za to od Makrobiusza miseczkę naparu z liści zwanych catha[5], zbieranych na wschodniej pustyni. Pogranicznicy nauczyli się go przyrządzać od tamtejszych nomadów i szybko przekonali się, że skutecznie stawia na nogi nawet najbardziej znużonych. Wypiwszy do dna, oddał naczynie Makrobiuszowi, który zmiął mokre liście w kulkę i wepchnął do ust. Żując, wypluwał raz po raz kawałki łodyg. Spojrzawszy na Flawiusza, przemówił z pełnymi ustami: – Gdy już w tym zasmakujesz, napar nie wystarczy – wyjaśnił. – Nie masz pojęcia, jak to jest spędzić na pustyni długie miesiące, robiąc wszystko, żeby pozostać czujnym. – Za to zaczynam rozumieć, dlaczego tak dobrze widzisz w nocy – odparł Flawiusz. Miał wrażenie, że odkąd się napił, jego wzrok sięga dalej, obraz świata stał się jakby ostrzejszy i czystszy. Wskazał na południowy zachód. – Są już na stoku, nie dalej niż dwa stadia stąd. Myślisz, że ludzie powinni czuwać pod bronią? – Jak uważasz, trybunie. Flawiusz spojrzał na swoich żołnierzy. – Ostatnia drużyna może dokończyć jedzenie. Reszta w hełmach i z mieczem w dłoni staje za wałem. Łucznicy co pięciu, ze strzałami w pogotowiu. Strzelać wyłącznie na mój rozkaz. – Ave, trybunie. Makrobiusz przekazał rozkaz starszemu optio i już po chwili z okopu dobiegł szczęk pancerzy i mieczy. Gdy żołnierze zajęli stanowiska, wrócił do Flawiusza i razem pomaszerowali na wał. Stanął na szeroko rozstawionych nogach, oparł dłoń na głowicy

miecza, a drugą ręką wcisnął hełm na filcową czapkę. Sprawdzając, czy miecz swobodnie wychodzi z pochwy, Flawiusz znowu poczuł w ustach metaliczny pył. Widzieli już wyraźnie grupkę uchodźców – trzech ludzi i muła – wspinających się niespiesznie w stronę wału na grzbiecie wzgórza. Pierwszy z idących niósł w górze krzyż, najwyraźniej wykonany w pośpiechu z dwóch gałęzi i kawałka sznurka. Żołnierze zaczęli szeptać za plecami Flawiusza. – Wandalowie też uważają się za chrześcijan – mruknął jeden z nich. – Nie powinniśmy dać się nabrać na ten krzyż. Powiadam wam: ustrzelmy ich. – Tylko niektórzy z nich są chrześcijanami, i to dość dziwnego sortu. Tak czy owak, ten na przedzie nosi habit. Pewnie mnich. – Milczeć – warknął półgębkiem Makrobiusz – albo zaraz obaj będziecie robić za ruchomy cel dla łuczników. Mężczyzna w habicie przystanął nie dalej niż dwadzieścia kroków przed wałem, by przekazać wodze jednemu ze swych towarzyszy, Nubijczyków ubranych jedynie w przepaski biodrowe. Zdjął kaptur, odsłaniając długie włosy i brodę mnichapokutnika, osłonił dłonią oczy przed słońcem i przyjrzał się głowom wystającym ponad wałem, a gdy wypatrzył hełm Flawiusza, ruszył w jego kierunku. Łucznik stojący obok trybuna naciągnął łuk, lecz dowódca powstrzymał go ruchem ręki. – Ktoś ty? – zawołał. – Sługa boży. – Za kogo się podajesz, to widzimy – wtrącił pogardliwie Makrobiusz. – Skąd przychodzisz? – Prosto z Hippo Regius. Jestem Artur, skryba biskupa Augustyna. – Artur. Osobliwe imię – zauważył Makrobiusz i spoglądając nieufnie na przybysza,

do połowy wysunął miecz z pochwy. – Jakby wandalskie. – Brytańskie. Makrobiusz prychnął z niedowierzaniem. – A cóż to brytański mnich porabia na afrykańskiej pustyni? – Jeśli mnie nie myli twój akcent i wygląd, równie dobrze mógłbym spytać, co tu robi Iliryjczyk, a może i naddunajski Ret z domieszką krwi scytyjskiej. Nozdrza centuriona rozszerzyły się nagle, ale Flawiusz położył mu dłoń na ramieniu w uspokajającym geście. – Powiedz nam, co się stało z biskupem Augustynem. Przez chwilę Artur zbierał myśli. – Kazał mi opuścić Hippo Regius, gdy Wandalowie pojawili się na zachodnim horyzoncie. Miałem ratować jego księgi... mam je tu, w sakwach przy siodle. Ruszyliśmy południowym szlakiem, znanym moim Nubijczykom. Na skraju wielkiej pustyni nie groził nam pościg. Szczęściem dla nas Wandalowie zatrzymali się w mieście na dłużej, żeby palić i rabować. Niezbyt obchodził ich los uciekinierów, oni po prostu wiedzą, że prędzej czy później dopadną nas wszystkich. Co się zaś tyczy biskupa Augustyna, to mogę jedynie obawiać się najgorszego. – Podobno nie żyje. Artur pochylił głowę. – I ja słyszałem od uchodźców tę pogłoskę. Powiedziałbym jednak, że spotkał go los, którego sam sobie życzył. Flawiusz spojrzał badawczo na Bryta. – Co z armią Wandalów? – Z pewnością wiecie, że prowadzi ją król Genzeryk. Nie jest tajemnicą i to, że

Bonifacjusz, magister afrykańskiej armii polowej i comes Africae, przeszedł na stronę wroga i teraz niemal cała rzymska Afryka jest już w rękach Wandalów – z wyjątkiem Kartaginy. Genzeryk cofnął potem słowo i kazał wyrżnąć większość comitatenses, którzy mu się poddali, przez co zdrada Bonifacjusza w żaden sposób nie przysporzyła sił naszym wrogom, ale niewielka to różnica, bo ich armia to i tak ponad dwadzieścia tysięcy pijanych krwią Wandalów oraz prawie tysiąc Alanów. – Alanów? – powtórzył cicho jeden z żołnierzy, zdjęty lękiem. – Tutaj? Artur ponuro skinął głową. – Genzeryk mieni się teraz dux Vandales et Alanes. Wodzowie plemion Alanów są mu posłuszni, ich wojownicy walczą na szpicy w każdej bitwie. To o stopę wyżsi od pozostałych, jasnowłosi, błękitnoocy olbrzymi. Nikt i nic nie oprze się ich sile. – Artur spojrzał na Rzymian z ukosa. – Ale jeśliście ciekawi, mogę wam powiedzieć, jak ich zabić. Jeśli starczy wam odwagi, żeby tego dokonać – dodał. – Śmiałe słowa jak na mnicha – ocenił Flawiusz. – I zaskakująco przemyślane słowa na temat taktyki. Augustyn cię nawrócił? Zrobił mnicha z żołnierza? Podmuch gorącego, suchego wiatru uniósł nieco habit Artura i trybun dostrzegł błysk metalu: pochwy i miecza, który przypominał starodawny gladius. Spojrzał na mnicha spod półprzymkniętych powiek, po czym skinął głową w stronę ukrytej broni. – Odkąd to mnisi parają się walką w zwarciu? Artur odwzajemnił zimne, twarde spojrzenie, po czym rozsunął habit, tak by wszyscy mogli się przyjrzeć mieczowi. – Nie było was w Hippo Regius – odpowiedział cicho. Wyjął miecz z pochwy i położył na dłoni. Broń była stara, a jej klinga nierówna, pełna szczerb i zadr, ale dobrze wypolerowana i ostra. Tuż przy rękojeści widać było grubą plamę zaschniętej krwi. –

Nie miałem jeszcze czasu, żeby go oczyścić i naoliwić – wyjaśnił. – Odkąd tylko uciekliśmy z miasta, byliśmy w ciągłym ruchu. Sarmata imieniem Apsachos, stojący za Flawiuszem, także dobył miecza, znacznie dłuższego, ale równie lśniącego. – Wbij ostrze w piach – poradził. – Tak czyściliśmy broń na pustyni. Wystarczy parę chwil i polerowanie z głowy. Artur skinął głową ku swym towarzyszom. – Numidyjscy wojownicy wierzą, że wbijanie miecza w piach przynosi pecha. Uważają, że przebija się wtedy skórę matki ziemi, a od tego wysychają studnie i wrogowie stają się bardziej zaciekli. Dlatego wolą zwyczajnie czyścić ostrza i nacierać oliwą. Może to przesądni poganie, ale ufam im w tej sprawie. Apsachos spojrzał na swój miecz, westchnął i wsunął go do pochwy. – No to pięknie – mruknął. – Jakbyśmy i bez złych omenów mieli za mało kłopotów. Na wargach mnicha pojawił się cień uśmiechu. – Wracając do twojego pytania – rzekł do Flawiusza – zawsze wolałem pojedynki na krótki dystans. Nie pasuje mi to, czego dziś uczą rzymskich piechurów: walka na odległość ramienia. Zgoda, może i mądrze jest władać długim mieczem oraz ciskać włócznie w zwartą formację szarżującego wroga... jeśli tylko nie zdoła on przebić się przez linię obrony. Ja jednak nie mam we krwi takiego stylu walki. – A skoro o twojej krwi mowa...? – zagadnął Flawiusz, spoglądając pytająco na mnicha. Artur znowu powiódł wzrokiem po twarzach żołnierzy, po czym opuścił miecz i uniósł prawą dłoń. – Gajusz Artur Prasutagus, były dowódca Cohortes Britannorum w armii polowej

północy. Flawiusz raz jeszcze spojrzał mu w oczy, a potem podał mu rękę. – Flawiusz Aecjusz Sekundus, trybun oddziału protectores legionu Dwudziestego, zwiadowców garnizonu kartagińskiego. – To rzekłszy, wskazał na długi okop. – A to moi ludzie. Flawiusz wyczuł, że Makrobiusz spiął się nagle jak do skoku i znów położył dłoń na rękojeści miecza. – Zaraz, zaraz – warknął centurion. – Czy to nie ta jednostka, która zdezerterowała w Galii? Która przeszła na stronę barbarzyńców? Zabijała Rzymian? Żołnierze, wyraźnie poruszeni, spoglądali podejrzliwie na mnicha, także sięgając po broń. Flawiusz uniósł dłoń. – Niech powie, co ma do powiedzenia. Zresztą teraz jest sługą bożym. – Albo takowego udaje – wycedził Makrobiusz. Artur ściągnął w dół habit, odsłaniając szyję oraz starą bliznę biegnącą od lewego ucha aż do przeciwległego obojczyka. – Gdy miałem sześć lat, Sasi przybyli zza morza i uderzyli na nadbrzeżny fort, w którym mieszkałem. Zabili mi matkę i siostry, a mnie poderżnęli gardło i zostawili, sądząc, żem skonał. Ojciec był dowódcą garnizonu. Flawiusz odwrócił się ku jednemu z żołnierzy, czerstwemu weteranowi starszemu nawet od Makrobiusza. Zatrzymano go w służbie głównie dlatego, że był wybornym łucznikiem. – Byłeś tam, Semproniuszu, czyż nie? W Brytanii, do samego końca? Mężczyzna opuścił łuk, pochylił się i splunął. – Istotnie, byłem, jako nastoletni rekrut, w classis Britannica[6], która obsadziła nadmorski fort w Portus Dubris[7]. Wycofywaliśmy się jako ostatni, osłaniając

najpierw ewakuację żołnierzy z północnego pogranicza, a potem załóg pozostałych twierdz. Nie było w tym nic chwalebnego. Nie wycofywaliśmy się nawet w walce, tylko pod osłoną ciemności. Odbijaliśmy od tych samych brzegów, na których niemal pięćset lat wcześniej lądował Cezar. Tak, w tamtych czasach Rzymem rządzili silni ludzie. Nam zaś wydawał rozkazy słaby cesarz Honoriusz. To on winien jest utraty Brytanii i pozostawienia cywilów własnemu losowi. Artur przysłuchiwał się temu w milczeniu, a potem skinął głową. Gdyby utrzymano garnizon brytański, sprawy mogłyby przybrać zgoła inny obrót. Może nie udałoby się odeprzeć Sasów, ale przynajmniej spróbowalibyśmy dojść z nimi do porozumienia. Być może przyjęliby z rąk cesarza nadania ziemi, tak jak Wizygoci w Akwitanii. Brytania wciąż byłaby imperium, a Sasi posyłaliby swoich synów do rzymskich szkół, jak czynią to Goci z Galii. Tymczasem nasi władcy woleli zredukować tamtejszy garnizon, żeby toczyć swoje wojenki o sukcesję i wzmacniać osobistą gwardię, osłabiając tym samym Brytanię i czyniąc ją łatwym celem podboju. Zanim wycofaliśmy się stamtąd do końca, tak zwany garnizon brytański był ledwie szkieletową jednostką. Straciliśmy Brytanię nie przez barbarzyńską nawałę, ale przez obsesję cesarzy na punkcie własnego bezpieczeństwa oraz przez zagrożenie ze strony uzurpatorów. – Cesarz Walentynian jest inny – zauważył Flawiusz. – Przywróci Rzymowi siłę. – Być może – odparł Artur. – Ale jakoś nie widzę, by stał tu, pod znakiem krzyża, prowadząc żołnierzy przeciwko największej potędze zagrażającej imperium. Utrata afrykańskiego spichlerza i potężnego źródła pieniędzy będzie znacznie boleśniejsza niż złupienie samego Rzymu. A mimo to cesarz siedzi sobie na dworze w Mediolanie, ja zaś mam przed sobą młodego trybuna, centuriona i sześćdziesięciu paru żołnierzy

z pogranicza. To ledwie kamyk, który ma powstrzymać wzburzony nurt. – Racja, to właśnie my – mruknął jeden z żołnierzy. – Ostatni bastion limitanei. – Rzym potrzebuje wodzów takich jak Genzeryk – ciągnął Artur. – Królów i imperatorów w jednej osobie, ludzi takich jak Juliusz Cezar albo Trajan. Bez nich może zwyciężać w bitwach, ale nigdy nie będzie wygrywać wojen. A Wandalowie to jeszcze nie największe z zagrożeń. Za ich ojczystymi ziemiami na północy, w lasach i na stepach wschodu, czai się potęga mroku, o której nikomu się tu nawet nie śniło. Zbiera siły do konfrontacji, która podda imperium najcięższej próbie. Flawiusz wskazał na broń mnicha. – A ten miecz? To pamiątka z przeszłości? – Mojego ojca także uznali za zabitego, owego dnia, kiedy poderżnęli mi gardło. Wokół niego piętrzyła się sterta saskich trupów. Podpełzłem do niego, a on, zanim wyzionął ducha, dał mi swój miecz. Powiedział, że dopóki jego broń należeć będzie do potomków pierwotnego właściciela, Brytania oprze się inwazji. Choć byłem mały, podążyłem za oddziałem comitatenses, a z czasem zostałem adoptowany przez żołnierzy. Gdy dwa lata później opuszczałem Brytanię, wciąż miałem ten miecz. Jego pierwszym właścicielem był żołnierz z legionu Dziewiątego, który jako jeden z pierwszych zszedł na brzeg wyspy z siłami inwazyjnymi cesarza Klaudiusza, ponad trzysta pięćdziesiąt lat wcześniej. – Zatem jesteś Rzymianinem – wtrącił nieprzyjaźnie Makrobiusz. – Tym gorzej dla ciebie, że dopuściłeś się dezercji. – A cóż to znaczy, być Rzymianinem? – spytał Artur, rozglądając się. – Kto z was jest nim naprawdę? Owszem, walczycie z barbarzyńcami w szeregach rzymskiej armii, ale jesteście też Sarmatami, Gotami, Iliryjczykami. W moich żyłach płynie

rzymska krew, ale przodkowie mojego ojca wywodzili się w większości z brytańskich Icenów, matki zaś z Brygantów. Gdy Honoriusz nas porzucił, przestaliśmy nazywać się Rzymianami. Nazwaliśmy się Brytami. – Zatem po co ci ten habit? – spytał Flawiusz. – Dlaczego nie wróciłeś do Brytanii, żeby walczyć z najeźdźcami? Ponoć w górach na zachodzie wyspy nadal toczą się walki. Artur wsunął miecz do pochwy i wygładził habit, a potem potarł dłońmi twarz i brodę i znieruchomiał na chwilę. Teraz dopiero Flawiusz dostrzegł, jak ogorzałe i brudne jest oblicze Bryta, jakie bije zeń znużenie. Artur zacisnął dłonie na prymitywnym drewnianym krzyżu, który wisiał na jego piersi. Makrobiusz przyglądał mu się niewzruszenie, nie zdejmując ręki z głowicy miecza. Artur uniósł krzyżyk i ucałował go, po czym znowu spojrzał na Flawiusza. – Opuściłem Brytanię z postanowieniem, że tam wrócę, że jeszcze wzniosę miecz ojca przeciwko Sasom, jednak moja misja u biskupa Augustyna jeszcze nie dobiegła końca. Muszę wywieźć te księgi w bezpieczne miejsce, do klasztoru w Italii. Nie zamierzam jednak uciec z Kartaginy, póki nie stawię wrogom czoła na placu boju. Ofiarowuję wam mój miecz. – Tylko koniecznie nam opowiedz, jak zabijać Alanów – wtrącił półgłosem jeden z żołnierzy. Flawiusz spojrzał na niego z dezaprobatą. Jeszcze nie wszystko wiedzieli – choćby o tym, w jaki sposób Artur porzucił swoją jednostkę w Galii, ale teraz nie było już czasu na przesłuchania. – Przyjmuję twoją ofertę. Artur skinął głową, a potem spojrzał mu twardo w oczy.

– A teraz, jeśli mamy dla was walczyć, moi ludzie i nasz muł potrzebują wody. Flawiusz patrzył, jak Makrobiusz prowadzi przybyszów do prowizorycznej studni, jak wskakuje do okopu i wychodzi po drugiej stronie, ani na chwilę nie zdejmując dłoni z rękojeści miecza – najwyraźniej jeszcze nie ufał Arturowi. Po chwili trybun znowu stanął twarzą ku zachodowi, rozmyślając nad słowami mnicha. Pamiętał z dzieciństwa, jakie wrażenie wywarł na nim Augustyn – hulaka, którego wszyscy pragnęli naśladować – i jak był zdumiony, podobnie jak wszyscy, gdy ów człowiek pewnego dnia po prostu wyrzekł się wina i kobiet, wybierając mnisi habit. Niektórzy uważali to za dowód siły, triumf woli nad ziemskimi słabościami, inni zaś za przejaw słabości, której człowiek czynu powinien się przeciwstawić, by w należyty sposób wykonywać wolę Bożą na ziemi, to jest prowadzić Chrystusowe armie przeciwko barbarzyńcom. Flawiusz nadstawił uszu. Był niemal pewny, że znowu słyszy ten daleki, złowieszczy dźwięk, który napełnił go niepokojem parę godzin wcześniej, gdy zmagał się z chłodem i znużeniem; dźwięk dolatujący z zachodu, wznoszący się i opadający, a jednak słyszalny mimo chrapania i sapania śpiących. Tym razem był głośniejszy, bardziej przenikliwy – być może i to wrażenie było skutkiem wypicia naparu z liści catha, przyrządzonego przez Makrobiusza. Flawiusz zastanawiał się, czy doświadcza owego stanu podwyższonej czujności, który towarzyszy bezsennym, czy może pamięć i wyobraźnia płatają mu figle. I wtedy znowu usłyszał wycie psa, a zaraz potem ujadanie kolejnych, niesione echem od krańca do krańca zachodniego horyzontu – tym razem znacznie bliżej. Nie, to nie były nawoływania dzikich kundli; to było coś innego, bardziej uporządkowanego. Coś, od czego znowu poczuł zimny dreszcz na plecach. Spróbował zignorować lęk, skupić się na planie taktycznym, nad którym pracował

z Makrobiuszem od dwóch dni. Wszystko zależało od tego, czy żołnierze z jego oddziału zachowają zimną krew i zdołają podpuścić wroga jak najbliżej. Za stertami ziemi, które usypali na tyłach okopu, ukryli pięć katapult, onagerów miotających ogniste kule. Wyważyli je tak, by pociski eksplodowały na zboczu, mniej niż sto kroków przed okopem i wałem. Wiedzieli, że wystarczy im czasu tylko na jeden strzał. Artylerzyści zawczasu oblali naftą i same katapulty, by zajęły się ogniem od kul i spłonęły, nim dostaną się w ręce wroga. Drużyna saperów z garnizonu kartagińskiego wykopała też rów przed linią onagerów, do którego wstawiono kadzie pełne nafty – miała zostać podpalona, gdy oddana zostanie salwa kul ognistych, a ci, którzy przeżyją pierwsze starcie, zaczną się wycofywać w stronę murów miejskich. Wyglądało na to, że niespełna setka ludzi zdoła urządzić najeźdźcom zaskakująco efektowny pokaz siły; z pewnością bardziej imponujący niż to, z czym Wandalowie mieli do czynienia w niemal opuszczonych fortach na zachodniej części wybrzeża, które kolejno wpadały w ich ręce. Flawiusz i Makrobiusz nie mieli jednak złudzeń co do tego, jaki będzie ich ostateczny skutek. Gdy tylko Wandalowie zrozumieją, jak niewielka garstka żołnierzy stawia im opór, i gdy już ognista salwa wzbudzi w nich niepohamowaną żądzę krwi, obrońcy będą mogli jedynie wycofać się w pośpiechu za mury Kartaginy i wraz z resztką garnizonu ewakuować drogą morską. Flawiusz wiedział jednak i o tym, że planowany opór to nie tylko heroiczny, pusty gest – stawką były marne resztki prestiżu rzymskich sił zbrojnych. Nadwerężyła go ostatecznie zdrada dowódcy comitatenses na zachodzie, a ostateczną kompromitacją byłaby wieść o tym, że armia cesarstwa nawet nie zadała sobie trudu, by zatrzymać atak na Kartaginę, której zdobycie sześćset lat wcześniej dało początek imperium. Gdyby Flawiusz zginął wraz z Makrobiuszem i garstką żołnierzy, którymi dowodził,

zabierając z sobą choćby po jednym wandalskim czy alańskim wojowniku, mógłby uznać, że spełnił obietnicę daną stryjowi Aecjuszowi: zobowiązał się wszak, że jako trybun zawsze i wszędzie będzie bronił honoru Rzymu i własnych żołnierzy, że nie pozwoli, by jego czyny przeszły do historii jako ostatnie podrygi upadającej armii, ale jako ostatni akt prawdziwej odwagi i furii bojowej. Makrobiusz stanął przy nim na wale, nasłuchując zbliżającego się od strony wzgórz wycia. – Słyszałem już ten dźwięk – stwierdził ponuro. – Służyłem wtedy, pod twoim stryjem, na naddunajskim pograniczu, dwadzieścia lat temu, gdy Wandalowie po raz pierwszy wyleźli z lasów. – Nazywają je alauntami – dorzucił Artur, stając u drugiego boku Flawiusza. – To potężne psy łowieckie i bojowe, szkolone tylko po to, by zabijać. Genzeryk każe trzymać je na smyczy aż do ostatniej chwili i spuszczać, dopiero gdy mają przekrwione ślepia i toczą pianę z pyska. Atakują razem z Alanami. Gdy wycie zmieni się w szczekanie, znaczyć to będzie, że nadchodzą. Flawiusz poczuł nagły chłód. Teraz miał już pewność, że to nie był naturalny odgłos pustyni, ale dźwięk rodem z lasów północy, gdzie psy są tak naprawdę wilkami, a ludzie, którzy je tresują, to równie krwiożercze bestie, od ponad pięćdziesięciu lat przynoszące cesarstwu zachodniemu mrok. Zamknął na chwilę oczy, próbując się skoncentrować. Nie wolno tracić zimnej krwi, pomyślał. Znowu spojrzał na horyzont, ale niczego nowego nie zauważył. Wycie umilkło, a cisza, która teraz nastała, wydała mu się dziwna, nieziemska, jak cisza przed wielką burzą. – Jaki macie plan? – spytał Artur. Flawiusz odetchnął głęboko.

– Pewnie widziałeś katapulty i rów z naftą na tyłach, za studnią. Gdy potraktujemy wroga ogniem, zostaną nam tylko strzały i miecze do walki wręcz. Grzbiet, na którym stoimy, biegnie wzdłuż drogi wiodącej ku zachodniej bramie miasta. Z pewnością wybiorą na początek właśnie ten szlak. Możemy się tu utrzymać przynajmniej na tyle długo, by ci, którzy jeszcze są w Kartaginie, mieli szansę dotrzeć do portu i odpłynąć jedną z ostatnich galer. W dogodnym momencie i my wycofamy się za mury. Artur obejrzał się przez ramię na masyw twierdzy. – Genzeryk pozwoli swoim ludziom gwałcić i plądrować do woli, ale co ważniejszym obywatelom daruje życie i zaproponuje niezłe warunki. Zamierza osiedlić się w Kartaginie, a na tutejszych podatkach zbudować swą przyszłą fortunę. Nie oszczędzi jednak nikogo pod bronią. – Sporo wiesz o Genzeryku – zauważył Makrobiusz. – Zatrudnia obcych najemników w swej gwardii przybocznej. To dla niego bezpieczniejsze rozwiązanie, bo ich lojalność można kupić za złoto. Zanim włożyłem habit, byłem kapitanem owej gwardii. Flawiusz zauważył, że Makrobiusz zesztywniał. – Wiedziałem, że nie powinniśmy ci ufać – warknął centurion, raz jeszcze kładąc dłoń na głowicy miecza. Artur uniósł rękę. – To było dziesięć lat temu, gdy wystąpiłem z północnej armii polowej. Była nas, Brytów, niewielka grupa. Tworzyliśmy Cohors Prima Britannica, jednostkę foederati, ale komes korzystał z naszych usług w niegodziwy sposób: kazał nam zdławić chłopską rewoltę w północnej Galii, zmasakrować ludzi i spalić co się da. Owszem, zdezerterowaliśmy, ale tylko dlatego, że to już nie była walka za Rzym. Niektórzy

z nas wrócili, by dołączyć do walczących w Brytanii, a inni zaciągnęli się na służbę u barbarzyńskich królów jako najemnicy. Ja sam nie byłem gotów powrócić, dlatego sprzedałem swoje usługi władcy Wandalów. Nie musicie się obawiać. Mój kuzyn Prasutagus zaciągnął się wraz ze mną do gwardii Genzeryka, ale król uznał, że nie powinno być wśród nas żadnych więzów rodzinnych, i kazał go zamordować. Może i jestem chrześcijaninem, ale nadal czuję się związany prastarą przysięgą Icenów: mam obowiązek pomścić kuzyna, na tym świecie albo następnym. Genzeryk nie jest mi przyjacielem. Makrobiusz mruknął coś, nie wypuszczając miecza z dłoni, lecz w tej samej chwili z okopu dobiegły głośne szepty, a chwilę później przybiegł jeden z wartowników. – Centurionie – zawołał, dysząc ciężko – nadchodzą kolejni uchodźcy, widać ich z lewej flanki. Wyglądają na zdesperowanych, biegną, porzucając dobytek. Zupełnie jakby ścigało ich coś, czego jeszcze nie widać. – Nie uda im się – stwierdził Artur. – Musimy wziąć się w garść, wróg jest już bardzo blisko. Flawiusz poczuł zawrót głowy, bo nagle uświadomił sobie, że już kiedyś słyszał ten dźwięk. Kilka miesięcy wcześniej, przeczytawszy u Polibiusza o bardzo starej przepowiedni, w myśl której Kartagina upadnie raz jeszcze, wybrał się z Rzymu na południe, ku Polom Flegrejskim, by odwiedzić dawno zapomniany, zaniedbany grób wielkiego Scypiona Afrykańskiego, pogromcy Hannibala. Pragnął też zobaczyć jaskinię Sybilli, dotrzeć do samego źródła przepowiedni. Odnalazł grotę, minął krzyże i świece ustawione w miejscu ogniska dawno zmarłej kapłanki Apollina i wreszcie stanął nad otchłanią, nasłuchując. Niektórzy twierdzili, że w głębi jaskini można jeszcze zobaczyć skurczone i poczerniałe zwłoki Sybilli, a kto się dobrze wsłucha,

posłyszy jej ostatnie tchnienie. Flawiusz jednak wrócił stamtąd rozczarowany – usłyszał jedynie zachodni wiatr od morza, świszczący między skałami. I dopiero teraz uświadomił sobie, że to nie był wicher, ale dalekie zawodzenie bojowych psów. Cień Sybilli ostrzegał: przepowiednia się spełni. Czuł, że pocą mu się ręce, a serce gwałtownie przyspiesza. Oddychał płytko, a usta nagle wyschły na wiór. Starał się zignorować wrażenie pustki w brzuchu i drżenie rąk; bardzo chciał wmówić sobie, że to tylko skutki zmęczenia, pustynnego powietrza i chłodu, ale w głębi duszy wiedział, że to strach. Sięgnął do sakiewki, którą nosił u pasa, i wyjął jedną ze złotych monet, takich samych jak te, którymi dzień wcześniej zapłacił swoim ludziom. Zrobił to, by opanować drżenie dłoni. Spojrzał na wizerunek cesarza: z jednej strony poważne, nieprzeniknione oblicze, a z drugiej cała postać w dawnym stroju legionisty, z odsłoniętymi nogami, w napierśniku, ze stopą wspartą na ciele pokonanego węża o ludzkiej głowie, z kulą zwieńczoną krzyżem w dłoni. Flawiusz już dawno zaplanował, że zrobi to na chwilę przed bitwą: że spojrzy na monetę, żeby sobie przypomnieć, za co walczy: za cesarstwo i krzyż, za Rzym. Teraz jednak mógł jedynie zacisnąć palce z wszystkich sił, by wreszcie zatrzymać to przeklęte, lękliwe drżenie rąk, a potem rozejrzeć się i zobaczyć, co go czeka. Widział już uchodźców, o których meldował wartownik – dalekie sylwetki padające i podnoszące się natychmiast na stoku sąsiedniego wzgórza. Kobiety, mężczyźni, dzieci, wszyscy wyczerpani całonocną ucieczką, wszyscy śmiertelnie przerażeni wyciem, które dobiegało zza ich pleców. Flawiusz słyszał wyraźnie dudnienie własnego serca. Coś jednak różniło żołnierzy chrześcijańskiego Rzymu od dawnych legionistów, żyjących w czasach, nim jeszcze amfiteatry stały się świętymi celami pielgrzymek; w czasach, gdy ich piach nasiąknięty był krwią. Flawiusz już to rozumiał: jeszcze

nigdy nie widział człowieka rozdartego na strzępy przez zwierzę. Z krtani Makrobiusza wydobyła się seria chrapliwych dźwięków. Flawiusz słyszał już wcześniej tę mowę; posługiwali się nią niektórzy żołnierze z naddunajskich krajów. – Co powiedziałeś? – spytał. Makrobiusz spojrzał posępnie na horyzont i dobył miecza. – Powiedziałem w języku Wandalów to, co w tej chwili pan wilków mówi do swoich ludzi: spuścić psy wojny. [5] Catha edulis – czuwaliczka jadalna. [6] Classis Britannica (łac.) – flota rzymska stacjonująca w prowincji Brytania. [7] Portus Dubris – Dover.

3 Bestie przybiegły w złowieszczej ciszy. Flawiusz znał to z polowań: jego psy myśliwskie zachowywały się tak, gdy już nie musiały zastraszać swojej zdobyczy, gdy były skupione na zabijaniu. Pierwszy ledwie chwilę wcześniej wyprzedził rozpędzonych uchodźców, a teraz była ich w polu widzenia cała wataha. Tuż za nimi toczyła się fala wandalskich wojowników, gotowych wchłonąć garstkę uciekających, tak jak przypływ pochłania wszystko, co napotka na swej drodze. Młody trybun i jego numerus byli teraz częścią tego, co nieuniknione – jedyną linią obrony, bez szans na powstrzymanie szturmu, za to z nadzieją, że nikt tu nie padnie bez walki. Flawiusz zmusił się do oderwania wzroku od nadbiegających, by ostatnim spojrzeniem dokoła upewnić się, czy wszystko gotowe. Pół mili za okopem stały mury Kartaginy, otoczone czerwoną łuną wschodzącego słońca, w której blasku miasto wyglądało tak, jakby już stało w płomieniach. Zastanawiał się, czy ktokolwiek będzie

obserwował bitwę z góry, czy może nawet wartownicy uciekli już na pokład ostatniego okrętu czekającego w porcie. Nieco bliżej, może pięćset kroków za linią okopu, za pagórkami widać było zarys ramion pięciu katapult. Naciągnięte masywnymi kołowrotami, miały wyzwolić energię grubych, skręconych lin rozpiętych u ich podstawy. Pod każdym z ramion wisiała sakwa z glinianą kulą napełnioną łatwopalną mieszanką. Wystarczyło wybić drewnianym młotem bolce zabezpieczające, by wystrzelić. Flawiusz widział też swoich artylerzystów: stali obok machin, ściskając w dłoniach drwa zapalone w kuchennym ogniu. Na jego rozkaz mieli podpalić kule, a następnie naftę w rowach. Wpatrywali się w niego w napięciu, czekając na sygnał, podobnie jak żołnierze ukryci w okopie, ze wszystkich sił ściskający w rękach broń, jakby cały oddział naprężony był niczym ramiona katapult. Spojrzał poza krawędź wału. Psy były coraz bliżej, może o czterysta kroków od okopu. Pędziły po swoją zdobycz, wzbijając potężny tuman pyłu. Flawiusz dostrzegł w kurzawie sylwetkę pierwszego z ich właścicieli. Alanowie, olbrzymi wojownicy, ramiona mieli okryte futrami. Raz po raz rozlegały się strzały z batów i zwierzęta ani myślały zwolnić kroku, torując drogę napastnikom zbrojnym w charakterystyczne, nabijane gwoździami maczugi. Za ich plecami zaś toczyła się fala Wandalów: pokonali już dolinę i teraz wspinali się zboczem w stronę okopu. Psy były już tak blisko, że widać było wyraźnie ich obnażone kły i czerwone ślepia. Flawiusz spoglądał na to wszystko, próbując oszacować prędkość przeciwnika i najbardziej prawdopodobny punkt pierwszego starcia. Nagle uświadomił sobie, że coś jest nie tak, i zwrócił się do Makrobiusza: – Kule ognia miały spaść w tłum wrogów, ale psy nas dopadną, zanim Wandalowie znajdą się w zasięgu strzału.

Makrobiusz trzymał miecz w gotowości. – Wobec tego rozprawimy się z psami, gdy tu dotrą – odpowiedział. – Trzymaj się planu, trybunie – dodał, po czym spojrzał na swych ludzi. – Spokojnie – warknął. – Sagittarii, napiąć łuki. Co piąty z garstki obrońców Kartaginy uniósł łuk i wymierzył, czekając na znak od Makrobiusza, który powoli uniósł rękę. Flawiusz zerknął znowu na swych artylerzystów. Uprzedzał, że nie wolno im strzelić bez rozkazu, i miał nadzieję, że zdołają utrzymać nerwy na wodzy. Osobiście ich wybrał do swego oddziału, decydując się na samych weteranów armii pogranicza. Przysięgli Makrobiuszowi, który ich rekomendował, że gdy tylko odpalą onagery, sięgną po miecze i staną u boku swych towarzyszy. Pierwszy z alauntów był już ledwie o rzut kamieniem. Większy od jakiegokolwiek wilka, jakie Flawiusz widział w swym życiu, niestrudzenie pracował łapami, wspinając się po zboczu w stronę wału. Na jego ciemnej, zmierzwionej sierści błyszczały białe płaty piany, którą raz po raz toczył z zębatego pyska. Flawiusz wzniósł miecz oburącz, gotów do pchnięcia w brzuch albo szyję; wiedział dobrze, że nie będzie szansy na wzięcie solidnego zamachu. Zazdrościł Arturowi, uzbrojonemu w krótki gladius. Kątem oka widział Bryta w ciemnym habicie, stojącego nieco bliżej drogi wiodącej ku miastu, którą odprawił już swych Nubijczyków i muła. Psy były tuż-tuż: nierówny szereg potężnie zbudowanych bestii tonął w kurzawie, która zasłoniła wszystko, co działo się za nimi. Makrobiusz nagle opuścił ramię. – Teraz! – ryknął. Flawiusz usłyszał świst strzał w chwili, gdy pierwszy z psów bojowych wdarł się na niski wał i skoczył ku obrońcom. Sarmata stojący za jego plecami trafił prosto w pysk

bestii; promień wbił się w jej trzewia aż po bełt, ale to nie wystarczyło, by zatrzymać impet ataku. Konające zwierzę dosięgło strzelca i jednym kłapnięciem szczęk rozerwało mu gardło. Kotłowanina krwawiących ciał trwała chwilę, zanim człowiek i bestia znieruchomieli na zawsze. Pozostałe psy w większości padły w biegu, gdy dosięgły je strzały, lecz kilka zdołało się przedrzeć, nim łucznicy zdążyli naciągnąć cięciwy po raz drugi. Szczerząc kły, rzuciły się na nich z głuchym warkotem. Makrobiusz odskoczył na dno okopu i wbił głowicę miecza w ziemię. Atakujące zwierzę nadziało się w locie na czubek ostrza i wylądowało z rozprutym brzuchem. Kolejna bestia zdołała przewrócić Flawiusza i rozorała mu pazurami przedramię, zostawiając trzy czerwone pręgi, które szybko wypełniły się krwią. Zaraz potem wspięła się na przeciwległą krawędź okopu i minąwszy artylerzystów ukrytych za onagerami, pognała ile sił w łapach ku murom Kartaginy. Była nowym przywódcą stada – pozostałe przy życiu psy porzuciły swoje ofiary i popędziły za nią, jakby zapach miasta był dla nich jeszcze większą pokusą niż kałuże świeżo przelanej krwi. Ranny Flawiusz podniósł się z ziemi i w tumanie kurzawy dostrzegł pierwsze sylwetki Alanów, a nie dalej niż dwieście kroków za nimi całą wandalską hordę. Już czas, pomyślał. Odwrócił się w stronę artylerzystów. Krew z przedramienia trysnęła mu na twarz, gdy uniósł ramię i opuścił je gwałtownym ruchem. – Strzelać! – ryknął z całej piersi. Żołnierze podpalili ogniste kule i drewnianymi młotami wybili kliny. Długie drewniane ramiona wolno i z gracją uniosły się ku górze. Sakwy zatoczyły szeroki łuk, a gdy ramiona z głuchym łomotem zatrzymały się na belkach blokujących, wypuściły w powietrze płonące pociski. Same katapulty stanęły w płomieniach, zanim jeszcze gliniane kule uderzyły w cel i pękły, rozbryzgując na wszystkie strony żywy ogień.

Pierwsza trafiła w pierś alańskiego wojownika – futro na jego ramionach i włosy na głowie w jednej chwili stanęły w płomieniach, ale nie przestał biec; niczym żywa pochodnia jeszcze przez chwilę gnał przed siebie, podskakując i kręcąc piruety, aż wreszcie ciężko zwalił się w piach. Pozostałe kule uderzyły w pierwszy szereg Wandalów, tworząc ścianę ognia. Podpaleni zaczęli się miotać dziko, próbując strząsnąć z siebie lepką, płonącą maź. Niektórzy rzucili się na ziemię i tarzali, by zdławić ogień; inni biegli na oślep, kwicząc donośnie i porzucając broń. Łucznicy Flawiusza natychmiast wzięli ich na cel. Alanowie, którzy znaleźli się przed ścianą ognia, wetknęli za pasy bicze, którymi popędzali swe psy, i biegli w stronę okopu, wymachując maczugami bojowymi. Była to broń straszliwa, wycięta z dębowego konaru i nabijana żelaznymi kolcami, które złowieszczo połyskiwały w słońcu. Pierwszy z napastników rzucił się na Artura, który stał na wale z opuszczonym kapturem i z gladiusem w gotowości. Flawiusz dostrzegł artylerzystów, zbliżających się już do rowu, w którym stały kadzie z naftą. Trzymali w rękach płonące polana, gotowi postawić nową ścianę ognia, by umożliwić broniącym okopu ucieczkę do miasta, gdy tylko wycofają się i przeskoczą nad rowem. Od strony hordy Wandalów nadleciały ze świstem strzały – niektóre zaklekotały tylko usypane z kamieni czoło wału, inne jednak dosięgły celu. Makrobiusz odwrócił się w stronę Flawiusza, z kolczugą ociekającą krwią i wnętrznościami psa. Zrozumieli się bez słów i razem wrzasnęli do swych towarzyszy: – Odwrót! Odwrót! Ale dla tych na lewym skrzydle było już za późno: na wale stanął pierwszy z Alanów, prawdziwy olbrzym o rękach niemal tak grubych jak jego maczuga. Jednym ciosem urwał głowę najbliżej stojącemu żołnierzowi, a potem zamachnął się po raz

drugi, celując w brzuch innego. Czaszka nabita na żelazne gwoździe pękła w zderzeniu z kolczugą, ale moc ciosu była taka, że Rzymianin padł na ziemię z przetrąconym kręgosłupem, a krew i trzewia spłynęły na jego nogi. Alan zaczął posuwać się wzdłuż okopu, wciąż wymachując maczugą, a żołnierze w panice uciekali. Ocalali łucznicy mierzyli do niego z najkrótszego dystansu, lecz naszpikowany strzałami, wciąż parł naprzód, aż wreszcie padł na kolana z przebitym czołem i zwalił się na zmasakrowane ciała swych ofiar. Nagle na tle ognia, w którym załamał się pierwszy szereg Wandalów, Flawiusz ujrzał potężną sylwetę kolejnego Alana. Dobrze pamiętał rady, które Artur przekazał mu na chwilę przed bitwą, spełniając wcześniejszą obietnicę. Nie cofaj się. Utrzymaj pozycję i staraj się uniknąć pierwszego ciosu, a gdy wojownik wzniesie ramiona do nowego uderzenia, skocz do przodu i wbij miecz w jego serce. Alan ryknął donośnie, ukazując zęby spiłowane na ostro na kształt psich kłów, i potrząsnął długimi, żółtawymi włosami spiętymi z tyłu głowy, ale młody trybun jakby go nie słyszał i nie widział. Skupił się na tej chwili, która zdawała się trwać wiecznie – słyszał nieraz o takich momentach od ludzi, którym zdarzyło się stanąć oko w oko ze śmiercią, ale aż do tego dnia nie dowierzał im. Skoncentrowany doskonale wyczuł nadlatującą maczugę – cios mierzony był nisko i miał zgruchotać mu nogi. Podskoczył najwyżej jak umiał, a wojownik, nie mogąc zatrzymać maczugi, wykonał półobrót w prawo i odchylił się, wznosząc broń do ciosu zza głowy. W tej samej chwili Alan zdał sobie sprawę, jak nierozważnie się odsłonił. Z wściekłością spojrzał szeroko otwartymi oczami na Flawiusza, który wyobraził sobie w tym momencie jego pulsujące serce pod unoszącym się rytmicznie mostkiem – i pchnął. Wbite z mocą ostrze z trzaskiem przecięło kręgosłup i wyszło plecami. Rzymianin znieruchomiał, mimowolnie napinając

mięśnie, wdychając smród potu i adrenaliny i czując, jak przepołowione klingą serce trzepoce i z wolna zamiera. Zaraz potem z ust wojownika chlusnęła na niego krew. Maczuga opadła na ziemię, a potężne ramiona zwisły bezwładnie. Flawiusz odepchnął trupa na bok, zaparł się o jego pierś i wydobył miecz. Makrobiusz tymczasem sięgnął po broń zabitego łucznika i szył prosto przed siebie, zasłonięty wałem, tak szybko, jak tylko nadążał nakładać strzały. Wandalowie przebili się w końcu przez ścianę ognia i potrzebowali paru chwil, by dotrzeć na grzbiet wzniesienia. Flawiusz spojrzał pospiesznie w lewo i w prawo – okop był pełen nieruchomych ciał. Makrobiusz wypuścił ostatnią strzałę, chwycił wbity w piasek miecz i pociągnął trybuna ku sobie. – Ci, co nie zginęli, uciekli – rzucił, dysząc ciężko. – Wypełniłeś swój obowiązek. Musimy dołączyć do ocalałych! Mocnym szarpnięciem ściągnął Flawiusza do okopu, a potem wydobył go po drugiej stronie i razem puścili się biegiem w stronę posłusznie czekających artylerzystów. Trybun dostrzegł w pędzie leżącego Sarmatę. Żołnierz żył jeszcze, poruszał bezgłośnie ustami i wyciągał rękę ku towarzyszom. Flawiusz rzucił miecz i zarzucił sobie rannego na plecy, lecz w tej samej chwili strzała przebiła szyję i głowę nieszczęśnika. Krew z nowej rany bryznęła na trybuna, a impet trafienia rzucił ich obu na ziemię. Makrobiusz czym prędzej odciągnął zwłoki Sarmaty, nie patrząc w jego szeroko otwarte oczy, po czym pomógł Flawiuszowi wstać i ramię w ramię przeskoczyli nad rowem z naftą. Pochodnie zostały rzucone do kadzi i za plecami uciekających wyrosła nowa ściana płomieni. Flawiusz przystanął jeszcze na chwilę i pochylony oddychał ciężko, czując na plecach żar ognia. Makrobiusz i Artur tymczasem poganiali artylerzystów, wiodąc ich na

wschód, za płonące onagery, w ślad za niedobitkami oddziału, ku równinie i bramom miasta. Dobrze, pomyślał trybun. Wycofam się ostatni. Dotrzymał słowa. Zachował honor, tak jak to obiecał stryjowi Aecjuszowi kilka tygodni wcześniej, w Rzymie. Nie porzucił swoich ludzi. Spojrzał na ociekające krwią ramię i nabrzmiałe żyły. Serce biło mu w piersi jak szalone. Czuł coś jeszcze prócz bólu i strachu: podniecenie. Po raz pierwszy uczestniczył w bitwie, po raz pierwszy zabił człowieka. W tej chwili pojął, co mieli na myśli Grecy, mówiąc o pragnieniu walki, i dlaczego tylu żołnierzy tęskniło za tym uczuciem. To było przyjemne. – Prędzej, trybunie! – ponaglił go Makrobiusz. – Do murów Kartaginy. Kto zostanie, ten zginie. Pół godziny później Flawiusz siedział już ze swymi ludźmi po drugiej stronie wschodniej bramy miasta. Otworzyła ją drużyna wartowników z miejscowego garnizonu, którzy złożyli przysięgę, że dotrwają na posterunku do tej chwili. Patrzył w milczeniu, jak na powrót barykadują potężne wrota, a potem w pośpiechu oddalają się ulicami w stronę portu, by dołączyć do swych towarzyszy z tylnej straży garnizonu, którzy czekali na nabrzeżu, przy burcie jednej z ostatnich galer. Skraj miasta wyglądał na wyludniony, ale Flawiusz wiedział, że mieszkańcy Kartaginy kryją się w domach – przynajmniej ci, którzy uwierzyli w zapewnienia zdrajcy Bonifacjusza o tym, że cywile nie będą prześladowani, że ich majątek nie zostanie rozgrabiony i że dla dotychczasowych włodarzy miasta znajdzie się miejsce w nowej administracji, podległej Genzerykowi i jego radzie wodzów. Gwarancje Bonifacjusza nie dotyczyły jednak milites z miejscowego garnizonu, a nawet gdyby było inaczej, nikt by w to nie uwierzył. Skromny opór, który stawili Rzymianie, z pewnością kosztował Wandalów wystarczająco wiele ofiar, by wzbudzić w nich wściekłość i stłumić wszelkie przejawy

litości. Jedyną szansą żołnierzy na ujście z życiem była natychmiastowa ucieczka z Kartaginy drogą morską. Trybun sięgnął po jeden z bukłaków pozostawionych przez wartowników. Pił potężnymi haustami i obmył sobie twarz, po czym oddał skórzane naczynie żołnierzowi, który mu je podał. Makrobiusz zdążył już opowiedzieć mu o stratach, ale Flawiusz nie musiał czekać na raport, potrafił liczyć. Stracili jeszcze dwóch ludzi, wycofując się ku murom miasta – jeden padł ofiarą zbłąkanego alaunta, a drugi skonał z ran, choć próbowali mu pomóc. Z oddziału liczącego osiemdziesięciu ludzi przeżyło jedynie szesnastu. Szesnastu! Flawiusz od początku uważał, że powierzono mu śmiesznie małe siły, ale to, co z nich zostało, było ponurym żartem. A przecież to właśnie było wszystko, co pozostało z rzymskich sił w Afryce. To byli ostatni żołnierze tej samej armii, która przed wiekami siłą wzięła kartagińską twierdzę, on zaś wciąż był ich dowódcą. Wszyscy odnieśli rany w bitwie – niektórych pogryzły alaunty, innych pokaleczyły i połamały maczugi Alanów. On sam miał na ramieniu trzy krwawe, równoległe szramy, głębokie ślady psich pazurów, które już zdążyły napuchnąć i pulsowały bólem. Sarmacki łucznik Apsachos przewrócił się na brzuch, uniósł nogę i zerknął przez ramię na rozerwaną łydkę. – Gdyby ktoś pytał, to dałem psu niezłe śniadanie. Żołnierz siedzący obok zarechotał, ale zaraz skrzywił się boleśnie i przycisnął dłoń do czerwonej plamy na prawym boku kolczugi. – Ubawiłeś mnie, Apsachosie. Ryknąłbym śmiechem na całego, gdybym nie musiał trzymać własnych flaków. – Wypuść je, zobaczymy, co masz w środku. Z tego, co widziałem, serca do walki

raczej tam nie ma. – Nic nie widziałeś, bo byłeś zajęty. Gdy ja własnoręcznie patroszyłem jednego z Alanów, ty kręciłeś zadkiem, biegnąc tchórzliwie w stronę bramy! – Jedynym, który dokonał takiej sztuki na moich oczach, był wasz trybun, Flawiusz Aecjusz – odezwał się Makrobiusz, kucając pośród swoich ludzi. – Ale prawdą jest, że dziś wszyscy pokazali serce do walki, także ci z waszych towarzyszy, którzy są już z Bogiem. Apsachosie, gdyby kopanie latryn przychodziło ci równie sprawnie jak szermowanie językiem, należałaby ci się corona civica z wieńcem oliwnym. – Laury za coś takiego, centurionie? To przegrana potyczka tylnej straży w katastrofalnej kampanii. Najdzielniejsi synowie Rzymu uciekają z podkulonymi ogonami, porzucając Kartaginę, klejnot imperium. Moim zdaniem to epizod, o którym nasi wodzowie zajęci raczeniem się winogronami i modłami w Rawennie czy Mediolanie woleliby jak najszybciej zapomnieć. Makrobiusz zadarł uszkodzony rękaw kolczugi, odsłaniając lewy bark z kikutem głęboko wbitej strzały wandalskiej. – Wszyscy dostaliśmy odznaczenia, Apsachosie. Zostaną na naszych ciałach aż do końca, jako pamiątka tego dnia i poległych towarzyszy. Tylko to się liczy. Wodzowie z głowami w chmurach, razem z biskupami, którzy nimi sterują, mogą wszyscy iść do diabła. A teraz opróżnijcie ten drugi bukłak pozostawiony przez wartę. Słyszę już alaunty ujadające u bramy. Jeśli zaraz nie wyruszymy, dostaną nas na obiad.

4 Flawiusz pomógł wstać ostatniemu z rannych i podtrzymując go ramieniem, ruszył na wschód, ulicami Kartaginy. Zmierzali w stronę portu, w ślad za Arturem, który

wcześniej udał się na poszukiwanie swoich Nubijczyków i sakwy z cennym ładunkiem. Miasto nie mogło długo opierać się Wandalom – nie potrzebowali wszak wiele czasu, by się zorientować, że nikt nie broni murów. Wystarczyły liny z hakami, by wspiąć się na szczyt i otworzyć bramy od wewnątrz. Flawiusz wyczuwał ich obecność po drugiej stronie; byli jak potężna, niespokojna siła napierająca na miasto, czekali jedynie na sygnał od zwiadowców wspinających się na mury, by rozpocząć ostatnią fazę ataku. Spróbował przyspieszyć kroku i po półgodzinie zdołali oddalić się od bramy na ćwierć mili. Opodal nabrzeża minęli wielki gmach łaźni cesarskich, przełamujący linię murów miejskich od strony morza. Przed sobą mieli sławetny port, a raczej system basenów portowych wcinających się głęboko w ląd. Wybudowali je siedem stuleci wcześniej puniccy Kartagińczycy, zdając sobie sprawę, że grozi im atak Rzymian od strony morza. O tym, jak realne jest to niebezpieczeństwo, przekonali się, gdy siły inwazyjne Scypiona Emiliana dokonały udanego desantu i spustoszyły miasto. Port, przebudowany za czasów Juliusza Cezara, był już w zasięgu wzroku Flawiusza. Jeszcze pół godziny marszu aleją wśród willi i czynszówek i oto znaleźli się na skraju kompleksu basenów, u nasady wschodniego cypla, którym miasto wdzierało się w wody Morza Śródziemnego. Na ulicach panowała dziwna cisza, a pierwszymi ludźmi, których wypatrzył Flawiusz, było kilkanaście postaci na dalekim krańcu kei, u dziobu ostatniej galery zdatnej do odbycia rejsu po otwartym morzu. Gdy podeszli bliżej, dostrzegł wśród nich Artura w znajomym habicie, a także dwóch Nubijczyków i muła. Towarzyszył im siwobrody kapitan, ten sam, z którym umówili się, że zaczeka i zabierze na pokład tych, którzy przeżyją bitwę. Flawiusz podszedł prosto do niego i odezwał się po grecku: – Jest nas tylko szesnastu. Nikt więcej nie dołączy. Dziękuję, że na nas zaczekałeś,

kybernetes. – Nie musisz mi dziękować, Flawiuszu Aecjuszu. I ja w młodości byłem trybunem, dowodziłem liburną w classis Adriatica[8]. Dlatego i dziś, jako cywil, nigdy nie zostawiłbym w potrzebie rzymskich żołnierzy. Ty i twoi ludzie macie przynajmniej virtus[9], w przeciwieństwie do całego tutejszego garnizonu, który dawno się ewakuował. – Kiedy możemy wejść na pokład? – Za chwilę. Ładujemy jeszcze tylko resztę srebra i złota należących do biskupa Kartaginy. Taki rozkaz wydał cesarski primicerius sacri cubiculi[10] Herakliusz. – Ten eunuch? Cesarska mamka? – wtrącił Makrobiusz i splunął przez ramię. – Skoro tak, to pakuj biskupa na pokład, kapitanie, a potem wyrzuć go za burtę na otwartym morzu. – Skarby ważniejsze niż ludzie – mruknął jeden z żołnierzy. – Zawsze tak było. Kapitan spojrzał przepraszająco na Makrobiusza. – Wiesz, jakie jest życie, centurionie. Jeśli zawinę do Ostii bez biskupiego majątku, tylko z żołnierzami, goccy siepacze Herakliusza zawloką mnie prosto do mamertyńskiego więzienia w Rzymie i żywcem obedrą ze skóry. Jeśli zaś przywiozę i skarby, i żołnierzy, wszystko będzie w najlepszym porządku. – Dla Herakliusza byłoby najlepiej, gdybyś przywiózł skarby, ale bez żołnierzy – odparł Makrobiusz. – Niech więc dzieje się wola tego parszywca. Naprawdę nie mam nic przeciwko Walentynianowi, ale jego eunuchów najchętniej widziałbym w piekle. Flawiusz spojrzał na kapitana. – Nie masz dużo czasu. Wandalowie dotrą tu w ciągu godziny. – Ave, trybunie. Kapitan odwrócił się ku swoim ludziom, zajętym wnoszeniem pudeł i skrzyń po

trapie. Szeroka, jednorzędowa galera mogła pomieścić trzydziestu wioślarzy oraz oddział żołnierzy, jeśli tylko wcisnęliby się między skrzynie ustawione ciasno na wąskim pokładzie łączącym dziób z rufą. Okręt stał u wyjścia z prostokątnego basenu portowego, naprzeciwko kanału wschodniego, prowadzącego prosto do morza – to była ich droga ucieczki. Po drugiej stronie znajdowało się wejście do wewnętrznego, okrągłego basenu portowego, gdzie dawniej stacjonowały galery wojenne Kartagińczyków, a potem mieściła się centrala rzymskiej floty zbożowej. Przy sąsiedniej kei unosiły się na wodzie wraki czterech rzymskich galer bojowych – przebito ich kadłuby i połamano wiosła. Flawiusz spojrzał na Artura. – Przynajmniej kiedy już wyjdziemy w morze, Wandalowie nieprędko ruszą w pościg za nami. Bryt zawiązał swą sakwę i rozejrzał się po porcie. – Nie licz na to. Mówi się, że skoro Gotom nie udało się sforsować Bosforu pod Konstantynopolem przed sześćdziesięcioma laty, po bitwie pod Adrianopolem, to można uznać morze za piętę achillesową barbarzyńców, ale moim zdaniem to mit. Prawda jest taka, że wtedy brakowało im doświadczenia. Basen Morza Śródziemnego był dla nich nowym terytorium, a w dodatku bardziej im zależało na ekspansji na zachód niż na wschód. Gdy podczas wielkiej wędrówki dotarli do południowego krańca Grecji, a potem także Italii, to nie nieznajomość zasad żeglugi powstrzymała ich przed migracją na południe, ale to, że nie widzieli w niej sensu. Pożądali ziemi, nie marzyli o tym, by zostać piratami. Genzeryk jest inny. Rozumie, że morze to nie bariera, ale szlak wędrówki, że to także pole bitwy, a każdy barbarzyńca, któremu marzy się podbój Rzymu, będzie zgubiony, jeśli je zignoruje. Wśród najemników z Brytanii,

którzy pozostali przy Genzeryku, gdy go opuściłem, był pewien rzemieślnik, który dawniej pracował dla classis Britannica. Budował dla floty strzegącej kanału płaskodenne okręty, popularne wśród morskich ludów północnego zachodu. Właśnie dzięki takim jednostkom Genzeryk zdołał się przedostać z Hiszpanii do Afryki. I możesz być pewny, że gdy tylko jego Wandalowie zajmą port w Kartaginie, pojawią się i na Morzu Śródziemnym. Najeźdźcy z lądu staną się najeźdźcami z morza. Dobrze znam tych barbarzyńców. Obserwowałem ich i walczyłem u ich boku, w górach i na równinach północy, w lasach i na stepach, o wiele stadiów dalej na wschód, niż sięgają wpływy Rzymu. Flawiusz spojrzał na Bryta z ukosa. – Daleko zawędrowałeś, Arturze. – I do wielu mrocznych miejsc. Mnich odwrócił się ku swym Nubijczykom, sięgnął pod habit i wręczył każdemu z nich po sakiewce z monetami, po czym pogłaskał pysk swego zwierzęcia i szepnął mu coś do ucha. Wreszcie klepnął go w zad i uniósł rękę na pożegnanie. Muł ruszył śladem dwóch Nubijczyków, w stronę wyjścia z portu i dalej, ku wschodniej bramie miasta. – Dokąd idą? – zainteresował się Flawiusz. – Do miejsca, w którym ludzie tacy jak oni nie są niewolnikami ludzi takich jak my – odparł Artur. – Poradziłem im, żeby ruszyli na wschód skrajem wielkiej pustyni, aż do Egiptu, a potem dalej, na południe, wzdłuż Nilu, do Aksum. To pierwsze chrześcijańskie królestwo na świecie, założone, zanim jeszcze Konstantyn Wielki doznał objawienia i nawrócił cesarstwo rzymskie na wiarę w Chrystusa. Jeżeli zdołają bezpiecznie dotrzeć do Aksum, znajdą tam schronienie i wolność. – A ty? Dlaczego nie wyruszysz z nimi?

Artur zarzucił sakwę na ramię. – Złożyłem przysięgę: muszę zawieźć prace Augustyna do Italii. – Do rzymskich bibliotek? Tam przynajmniej mnisi ze skryptoriów postarają się, żeby je zachowano jako słowo Boga. Nie zbezczeszczą ich i nie zniszczą, jak to zrobili z dziełami wielu wybitnych autorów z pogańskiej przeszłości. – Odpowiem ci, gdy będziemy na pokładzie. Pora odbijać. Kapitan galery przywołał ich natarczywym gestem, ale wyprzedził ich otyły duchowny – biskup, sądząc po szatach – jedną ręką ciągnący za sobą worek z brzęczącą metalicznie zawartością, a drugą zaciskający na karku niewolnicy. Była wysoka, ciemnoskóra, niebanalnej urody. Miała kręcone czarne włosy i posiniaczone policzki; mijając Flawiusza, posłała mu zagadkowe spojrzenie. Widział w życiu dość poobijanych niewolnic, by sądzić, że jest odporny na takie obrazki, ale na widok spoconego klechy wlokącego swój łup i tę dziewczynę poczuł głęboką odrazę. Wiedział, że to ostatnia sprawa, którą powinien się przejmować w takiej chwili, i próbując skierować myśli w inną stronę, odwrócił głowę ku Arturowi, który właśnie wstępował na trap. Odczekawszy, aż wszyscy jego żołnierze wejdą na pokład, Flawiusz przepuścił jeszcze Makrobiusza i wtedy dopiero sam postawił stopę na desce. Zamarł w tej pozycji, a po chwili odwrócił się i przebiegłszy obok marynarza zajętego odwiązywaniem trapu, przykucnął i po raz ostatni przycisnął dłoń do starego punickiego bruku kartagińskiego nabrzeża. Dostrzegł coś w szczelinie między kamieniami: pociemniałą srebrną monetę. Wydobył ją i spojrzał na profil bogini wybity po jednej stronie. Obrócił ją w palcach zamyślony, po czym wepchnął do sakiewki. Szybko wbiegł na trap i zeskoczył na pokład, w ostatniej chwili. Obejrzał się raz jeszcze, by popatrzeć na porzucone bukłaki i resztki jedzenia: ostatnie ślady armii

rzymskiej na wybrzeżu Afryki Północnej. Na rozkaz kapitana galera wolno odbiła od kei, a wioślarze zajęli miejsca na ławach, rozciągając mięśnie przed czekającą ich pracą. Nieliczni żołnierze, którzy byli w niezłej formie, usiedli obok nich, by pomóc; reszta znalazła sobie miejsce na wąskim pokładzie centralnym i na dziobie okrętu. Grecki iatros[11], jeden z niewielu cywilów, których wpuszczono na pokład, już pochylał się nad pierwszym z rannych, skalpelem z brązu zdrapując zmiażdżone tkanki i trzymając w pogotowiu gąbkę nasączoną morską wodą. Dziewczyna o kręconych włosach wstała, by mu pomóc, lecz biskup brutalnie pociągnął ją z powrotem, każąc sobie rozmasować kark. Kapitan rzucił gromkim głosem kolejny rozkaz i pierwsze pociągnięcie wioseł skierowało okręt ku środkowej części basenu portowego, kolejne zaś w stronę wąskiego kanału wiodącego na wschód, pod murem osłaniającym miasto od strony morza i dalej, na otwarte wody. Ulicami niosły się już w nieruchomym powietrzu poranka głosy zwycięskich najeźdźców: stanowcze komendy, pojedyncze słowa w obcej, gardłowej mowie, a także skowyt i szczekanie psów bojowych. Flawiusz czuł, że udało im się uciec w ostatniej chwili, lecz nie będą ocaleni, póki nie przepłyną pod masywnym łukiem muru obronnego i nie znajdą się poza zasięgiem wandalskich łuczników, którzy zapewne biegli już w stronę bramy portu. Kapitan naparł na belkę wiosła sterującego, korygując kurs w stronę kanału. Klucząc wśród skrzyń z ładunkiem i swoich ludzi, Flawiusz przeszedł na dziób okrętu, gdzie siedział Artur, i przyklęknął obok niego. Adrenalina wciąż działała; był podekscytowany i rozglądał się nerwowo, wypatrując nieprzyjaciół, zwłaszcza w pobliżu najwęższego punktu toru wodnego. Jeden z żołnierzy wskazał ręką akropol. – Już ich widać. Tam, na tarasie. Flawiusz spojrzał, osłaniając dłonią oczy. Skrajem olbrzymiej kamiennej platformy

górującej nad miastem, w miejscu, w którym za czasów punickich znajdowała się świątynia Baala Hammona, a teraz potężna bazylika, przesuwał się strumień ludzi. Jeden z nich odłączył się od pozostałych, wsparł ręce na biodrach i spoglądał w stronę portu i otwartego morza, a może samego Rzymu. Flawiusz uzmysłowił sobie, że patrzy na Genzeryka, że to jego pierwsze spotkanie z królem barbarzyńców. Przeszył go dreszcz. Zacisnął dłonie na krawędzi poprzecznej ławki, mierząc władcę intensywnym spojrzeniem. Nie myślał już o wydarzeniach ostatnich godzin, ale o tym, co będzie się działo w najbliższych miesiącach i latach. O tym, jaki kształt ludzie pokroju Genzeryka mogą nadać imperium, którego on przysięgał bronić. – Przyjdzie nam oglądać Kartaginę w ogniu – mruknął żołnierz. Artur właśnie poczuł na ciele pył wodny spod coraz prędzej pracujących wioseł i zaciągnął mocno rzemienie sakwy, by wilgoć nie zaszkodziła jej zawartości. – Może zobaczymy płomienie, ale będą to ogniska zwycięzców, a nie żar niszczący miasto – powiedział. – Tak jak rzymscy chrześcijanie przemieniali pogańskie świątynie na kościoły, a z Koloseum uczynili ołtarz na chwałę Boga, tak i Genzeryk ze swymi wodzami nie zechce unicestwić Kartaginy, ale urządzi tutejsze wille i pałace na podobieństwo domostw swego ludu. Pamiątki wielkiego Rzymu przetrwają, ale nie łudźcie się: będą ledwie szkieletami, jak zbielałe kości wojowników na zapomnianym polu bitwy, jeśli cesarstwo nie przegrupuje sił i nie zareaguje na zagrożenie z siłą dalece przewyższającą to, co kiedykolwiek przeciwstawiono najazdom barbarzyńców. Kapitan wydał krótki rozkaz i po kolejnym mocnym szarpnięciu załoga posłusznie uniosła i wciągnęła wiosła, tak by ułożyły się możliwie blisko burt. Wpłynęli w mrok tunelu pod murem obronnym. W ciemności ledwie widać było ściany; trudno było orzec, gdzie zaczyna się prastara budowla z kamiennych bloków i gdzie kończy się lita

skała. Jakby sama Kartagina osuwała się w mrok, stawała się historią, półprzezroczystym, widmowym tworem, gotowym zapaść się w muł bagien, których tu nie brakowało w czasach, gdy Fenicjanie przybijali do brzegu, nim jeszcze narodził się Rzym. Flawiusz spojrzał na Artura, przypomniawszy sobie jego słowa. – Co więc powinniśmy czynić, my, żołnierze cesarstwa? Wydawało się w tej chwili, że i brytański mnich należy do królestwa cieni; w półmroku tunelu pod murami, brodaty i długowłosy, siedział na dziobie okrętu niczym król mitycznej krainy. – Niech wyjaśnieniem będzie mój plan względem tych ksiąg, który ci zaraz przedstawię – odpowiedział cicho, kładąc dłoń na sakwie. – Jeszcze jako chłopiec, zanim przybyli Sasi, uczyłem się łaciny i greki, a potem, gdy uciekłem, żołnierze umieścili mnie w galijskim klasztorze, gdzie miałem pozostać, aż dorosnę do służby w armii. Gdy opuszczałem to miejsce jako szesnastolatek, wiedziałem już sporo o Augustynie. Przez lata byłem w szeregach foederati, a potem zostałem najemnikiem u barbarzyńskich królów, nim znalazłem w jego służbie coś, co naprawdę mi odpowiadało. Zabijanie nie uczyniło mnie bezlitosnym, jedynie napełniło odrazą, dlatego państwo Boże wydawało mi się lepszym miejscem niż którekolwiek z ludzkich siedlisk. Z czasem jednak spostrzegłem, jak słabi ludzie rządzący Rzymem nauczyli się je wykorzystywać jako pretekst do ucieczki przed kryzysem, przed koniecznością opracowania strategii, której potrzebujemy, by odeprzeć barbarzyńską nawałę. – Jeśli liczy się tylko państwo Boże, po cóż w ogóle zajmować się ziemskimi sprawami? – Sam widziałeś, Flawiuszu. Ludzie, nawet cesarze, posługują się naukami Augustyna, by usprawiedliwić własną indolencję i przyziemne przyjemności. Gdy

Augustyn zaczął negować ideę wolnej woli, twierdząc, że człowiek nie ma wpływu na swoje przeznaczenie, pokusa wykorzystania jego teorii stała się jeszcze silniejsza. Skoro nasza przyszłość jest z góry ustalona, po co tracić czas na strategiczne myślenie? Spędziwszy dwa lata z Augustynem w Hippo Regius, poczułem, że jestem coś winien mojej ojczystej krainie. Przypomniałem sobie o przysiędze, którą złożyłem jako chłopiec: że powrócę do Brytanii i będę walczył za swoich. Doszły mnie słuchy o rodzącym się oporze przeciwko saskim najeźdźcom, o bojownikach ukrywających się na zachodzie kraju, o tym wreszcie, że to zwykli ludzie, którzy sami wybierają swych przywódców. Dostrzegłem wizję własnego przeznaczenia, w której nie było już miejsca na nauki Augustyna. Na długo przed rozstaniem z nim w głębi duszy byłem już heretykiem. – Postanowiłeś więc za wszelką cenę powrócić do Brytanii. – To był mój nadrzędny cel, gdy się spotkaliśmy. Hippo Regius upadło, a Wandalowie wciąż kroczyli naprzód... poczułem się zwolniony ze służby u Augustyna. Kartagina była pierwszym etapem mojej długiej drogi do domu. Uczynię to, co mu obiecałem: zabiorę jego dzieła do Italii, ale nie do Rzymu czy Rawenny. Pojadę do klasztoru na Mons Casinus, na północ od Neapolu, by oddać je mnichowi z mojego zakonu. Nie powie o nich nikomu, będą bezpieczne i pozostaną pod kluczem w tej górskiej pustelni. – Gdzie zbierać się będzie na nich kurz i nikt do nich nie zajrzy. – Gdzie będą czekać na inne czasy. Nie czas na kontemplację, dumanie o Bogu i ścieżce do nieba, gdy trzeba ratować królestwo ludzi na ziemi. – A twój zakon to...? Artur zawahał się.

– Nie wypowiem jego nazwy. W Rzymie jest wyjęty spod prawa. Ale to zakon ludzi takich jak ja, wierzących, że człowiek może i powinien kształtować swoje przeznaczenie. W bitwach zwyciężają żołnierze, nie kapłani. Sprawami ludzi na ziemi zaś sterują królowie, a nie Bóg. Makrobiusz, który dotąd pomagał greckiemu medykowi, teraz przysiadł ciężko obok Artura. – Widziałem, jak powaliłeś dwóch Alanów i nie uszedłeś przed pierwszą falą Wandalów. Walczący mnich – podsumował niechętnie. – Przyznaję, zasługujesz na to miano, choć nie umiem odgadnąć, czy twoja opowieść trzyma się kupy. Artur sięgnął pod habit i dobył miecza. Makrobiusz zesztywniał, lecz Bryt z uśmiechem położył mu dłoń na ramieniu. – Nie obawiaj się, przyjacielu. Zauważyłem, że twój trybun Flawiusz Aecjusz stracił miecz. Rzucił go, próbując ratować żołnierza... dawniej za taki czyn przyznano by mu corona civica[12]. A jeszcze wcześniej widziałem, jak trudno mu było walczyć z Alanem za pomocą tak długiej broni. Mój miecz bardziej mu się przyda. Jest krótszy, idealny do pchnięć. Niech ci dobrze służy, Flawiuszu, tak jak służył moim przodkom, legionistom w Brytanii. To rzekłszy, wręczył trybunowi swój gladius o klindze pokrytej rdzawymi plamami zakrzepłej krwi i czubku świeżo wyszczerbionym w ostatniej walce. Flawiusz obrócił go i zważył w dłoniach. – A ty? Brytański mnich-heretyk zamierza walczyć gołymi rękami? Artur wygładził habit. – Dotrzymałem słowa: pomściłem śmierć mojego kuzyna z rąk ludzi Genzeryka. Utoczyłem krwi jego żołnierzom, nasze rachunki są wyrównane. W Brytanii wykują

dla mnie nowy miecz, miecz na nowe czasy, dla nowego królestwa. Twoim królestwem pozostaje zaś rzymskie imperium, skorzystaj więc z mocy, która tkwi wciąż w dawnej broni legionistów. Czeka cię wojna. – Genzeryk przepłynie Morze Śródziemne. Artur skinął głową. – Gdy wyruszy z Kartaginy na północ i zajmie Sycylię, Rzym straci swą ostatnią spiżarnię – zauważył. – Zabraknie zboża, a wtedy lud zacznie się buntować i niewolnicy powstaną. Tak samo było o pokolenie wcześniej, gdy Goci plądrowali miasto. Rzymska flota musi być gotowa stawić czoło nowemu zagrożeniu. Lecz najgorsze dopiero nadejdzie, wspomniałem ci już o tym. Wszyscy wojownicy cesarstwa muszą zebrać siły do walki z nowym mrokiem, który czai się za horyzontem. To mrok nadciągający ze stepów za linią Dunaju, lud Hunów ma bowiem nowego przywódcę. Starłem się z nim niegdyś, gdy gocki pan, u którego służyłem w gwardii przybocznej, odwiedził ich drewnianą warownię na wschód od rzeki. Walczyliśmy na arenie i pokonałem go, lecz on był wtedy młodzikiem; nie tak dawno zabliźniły się rany na jego policzkach, którymi naznaczono go, gdy przyszedł na świat. Teraz jest mężczyzną zaprawionym w bojach, bezlitosnym i niezmiernie ambitnym, a jego wzrok już dawno skierował się ku zachodniemu cesarstwu. – Mówisz o synu Mundzuka – warknął Makrobiusz. – Ponoć dano mu imię na cześć prastarego miecza huńskich królów. Wołają nań Attyla. Pchnięta kolejnym potężnym uderzeniem wioseł galera bezszelestnie sunęła pod masywnym murem chroniącym miasto, aż wreszcie wypłynęli na otwarte morze, w oślepiający blask słońca. Fale silniej uderzyły w dziób, a północno-wschodni wiatr naparł na kadłub pełną mocą. Kapitan wykrzyknął nową komendę. Wioślarze

wysunęli wiosła, a od strony rufy dało się słyszeć pierwsze uderzenie w wielki bęben i od tej chwili czarnoskóry olbrzym wybijał rytm, w którym drewniane pióra zanurzały się w morskiej toni. Stopniowo zwiększał tempo, a okręt, nabierając prędkości, mijał długi cypel lądu. Teraz dopiero kapitan zmienił pozycję wiosła sterującego, ustalając kurs na serce imperium. Chmura pyłu wodnego buchała raz po raz spod dziobu, mocząc siedzących na pokładzie, ale nie mieli nic przeciwko temu, by zmyć z siebie brud miasta. Flawiusz oczyścił też miecz, po czym wsunął go do pochwy pod opończą. Zanotował w pamięci, że będzie musiał poprosić kucharza okrętowego o odrobinę oliwy, by zabezpieczyć broń przed rdzą. Zauważył, że Artur przygląda mu się dyskretnie. Skinął głową i mocniej chwycił się burty, bo fale na otwartym morzu coraz bardziej kołysały galerą. Przypomniał sobie o starej monecie, którą znalazł na nabrzeżu. Wyjął ją z mieszka i uniósł do słońca. Była srebrna, ale dawno straciła blask – metal pokrył się patyną wieków. Na rewersie z trudem dopatrzył się podobizny dwóch jeźdźców i małego psa; widniało pod nimi jedno jedyne słowo: ROMA. Jakże różnił się ten zapomniany pieniądz od owych świeżo wybitych złotych monet, które rozdał przed bitwą żołnierzom ze swego oddziału. Ozdobione były na awersie portretem cesarza Walentyniana, grubokarkiego ponuraka. Z drugiej strony przedstawiono władcę imperium w pancerzu, opierającego stopę na wężu, z jabłkiem królewskim zwieńczonym krzyżem w dłoni. Flawiusz wiedział, że srebrna moneta pamięta starożytne czasy, czasy wielkich triumfów i podbojów, czasy wodzów takich jak Scypion i Juliusz Cezar, o których współcześni żołnierze wiedzieli jedno: że nigdy nie zdołają im dorównać. Lecz teraz, krótko po bitwie, gdy w jego żyłach wciąż buzowała adrenalina, Flawiusz miał wrażenie, że i ten zabytkowy pieniądz, podobnie jak mury miasta, które zostawili w tyle, jest jedynie pozbawioną

barw zjawą, duchem dawno minionej przeszłości. Przypomniał sobie słowa Bryta: trzeba myśleć strategicznie, jeśli Rzym ma pozostać czymś więcej niż wspomnieniem. Podobny przekaz zdawała się nieść złota moneta z wizerunkiem Walentyniana: czerpmy siłę z tradycji, ale spoglądając w przyszłość. Cesarz nosił wprawdzie historyczny pancerz legionistów, ale triumfował nad nowym wrogiem, dzierżąc symbole nowej religii, nowego porządku, który na długo mógł ukształtować Rzym i resztę świata. Falwiusz miał nadzieję, że ów wizerunek cesarza ma coś wspólnego z rzeczywistością, ale niewielu było ludzi, którzy mogliby to potwierdzić: władca stawał się coraz bardziej niedostępny w swych pałacach w Rawennie i Mediolanie. Biskup, który rozsiadł się na rufie, właśnie zaczynał mieć objawy choroby morskiej. Dziewczyna o kręconych włosach przypatrywała się zaś Flawiuszowi w głębokim skupieniu, czekając na to, co uczyni ze starą monetą. Zastanawiał się przez chwilę, a potem cisnął poczerniałe srebro w odmęty – na śmietnik historii, tam, gdzie jego miejsce, pomyślał. Nadszedł czas, by żołnierze Rzymu chwycili za miecze i stawili opór nowemu wrogowi, a nie rozpamiętywali dawną chwałę. Rana pulsowała i Flawiusz czuł ból w każdej kości, ale pył wodny działał ożywczo. Młody trybun był gotów zająć miejsce wśród wioślarzy, gdy tylko pierwszy z nich osłabnie. Czekała ich długa podróż do domu. [8] Classis Adriatica – flota rzymska operująca na Adriatyku. [9] Virtus (łac.) – odwaga, męstwo, prawość. [10] Primicerius sacri cubiculi (łac.) – dosł. szef świętej sypialni, stanowisko szambelana. [11] Iatros (gr.) – lekarz. [12] Corona civica (łac.) – wieniec dębowy przyznawany za ocalenie obywatela rzymskiego.

CZĘŚĆ DRUGA RZYM, 449 rok 5 Flawiusz przyglądał się z niedowierzaniem, jak klocki gockiej piechoty zmieniają położenie, by uformować na wzniesieniu w miarę równą linię, którą na obu krańcach zamykały oddziały jazdy. Był to klasyczny manewr, wprost z podręczników taktyki – wodzowie ćwiczyli go ze swymi oficerami od czasów wojen z Hannibalem. Był to jednak manewr wykonany tak fatalnie, że zrozpaczony zaczął podejrzewać, iż już nigdy nie skłoni tego rocznika przyszłych dowodzących do powstrzymania się od nocnych hulanek i, dla odmiany, odrabiania lekcji. Westchnął ciężko. Chwilę później oddziały Rzymian zostały przegrupowane trochę sprawniej na przeciwległym wzniesieniu. Na grzbiecie stanęło siedem legionów: lancearii[13] i piechota uzbrojona w maczugi zajęli pozycję pośrodku formacji. Jeźdźcy scutati[14] stanowili odwód, a sagittarii zostali rozstawieni wzdłuż pierwszej linii. Flawiusz postanowił dać swoim podopiecznym jeszcze chwilę na zastanowienie, w jaki sposób tak fatalnie wykonany manewr mógłby oznaczać coś innego niż rzeź w prawdziwej bitwie. Potem zamierzał spróbować uzupełnić rażące braki w wiedzy swych dowódców, której najwyraźniej nie zdołali zdobyć ostatniej nocy, podczas rajdu po tawernach i burdelach w okolicy forum. Nieświadomie pogładził palcami trzy pobielałe już, równoległe blizny na prawym ramieniu, czując nieprzyjemne pulsowanie, które wracało za każdym razem, gdy było gorąco albo gdy ćwiczył. Od wydarzeń pod Kartaginą minęło prawie dziesięć lat – dwa lata kampanii przeciwko Ostrogotom na północy, kolejne dwa administrowania i szkolenia w kwaterze głównej comitatenses pod Rawenną i wreszcie niemal sześć lat pracy w Rzymie – lecz mimo to wspomnienie ataku alauntów pod murami twierdzy

było tak żywe, jakby walczył z nimi wczoraj. W snach przeżywał tamte chwile przez długie lata i często budził się w środku nocy zlany potem, mimowolnie ściskając ramię i nie mogąc nie tylko krzyknąć, ale i oddychać. Ostatnio koszmary wracały jakby rzadziej, lecz wystarczyło dalekie wycie psa, by na nowo obudzić w nim niepokój, by strużka zimnego potu znowu popłynęła mu po plecach. Spojrzał raz jeszcze na stojące naprzeciwko siebie armie. Tego, czego się wtedy nauczył, nie mógł nikomu przekazać. Żołnierze, których miał przed sobą, musieli doświadczyć walki osobiście; stanąć twarzą w twarz ze śmiercią. Ci zaś, którzy przeżyją swój debiut na polu bitwy, będą musieli nauczyć się żyć z konsekwencjami, pomyślał. – Flawiuszu Aecjuszu – odezwał się ktoś, potrząsając jego ramieniem. – Co teraz? Flawiusz drgnął i spojrzał w oczy swemu kuzynowi Kwintusowi. Nagle przypomniał sobie, gdzie jest, i odwrócił się plecami do makiety. – Przepraszam. Byłem o półtora tysiąca mil stąd... rozmyślałem o własnych doświadczeniach zdobytych w boju. – Opowiedz nam o tym – wtrącił jeden z młodzieńców. – Czy Alanowie naprawdę byli tacy straszni, jak się mówi? Miałem okazję poznać jedynie alańskich rolników w Akwitanii i wyglądali mi na całkiem spokojnych ludzi. – Innym razem – odparł Flawiusz, prostując się. – Przed nami jeszcze połowa lekcji. Toryzmund omówi teraz bitwę. Wysoki Got skinął głową i odebrał jednemu ze studentów drewniany wskaźnik. Toryzmund był partnerem Flawiusza w nauce fechtunku, gdy dwanaście lat wcześniej sami byli uczniami. Był też najstarszym synem i dziedzicem króla Teodoryka, dawniej sprzymierzeńca, lecz od kilku lat wroga cesarstwa. Przybył do Rzymu z galijskiej twierdzy Wizygotów w Tuluzie, by prowadzić rozmowy o rozejmie ze stryjem

Flawiusza, Aecjuszem. Zależało mu na uzyskaniu nowych ziem uprawnych i winnic, ale magister militum bezceremonialnie odmówił. Choć misja zakończyła się niepowodzeniem, w ramach zawieszenia broni pozwolono Toryzmundowi pozostać jeszcze jeden dzień w Rzymie. Na prośbę Flawiusza zgodził się spędzić godzinę popołudnia na zajęciach z przyszłymi dowódcami. – Bitwa pod Adrianopolem, opodal Konstantynopola, pięć dni przed idami sierpniowymi, Anno Domini 376 – zaczął Toryzmund głębokim głosem, po łacinie, ale z ledwo wyczuwalnym obcym akcentem. – Kto mi opowie, jakie warunki panowały owego dnia? Odpowiedziała mu cisza. Flawiusz spojrzał po twarzach kandydatów na dowódców, zebranych wokół stołu. Połowa z nich – nastolatkowie podobni do Kwintusa – dostała się do szkoły najprostszą drogą, zdawszy egzaminy wstępne. Pozostali byli żołnierzami – optio lub centurionami, rekomendowanymi do awansu przez dowódców limitanei albo comitatenses – a najstarsi z nich byli dawno po trzydziestce. Młodsi kadeci spoglądali na Toryzmunda z respektem, starsi zaś z wyraźnym niepokojem – mieli okazję spotkać się z Wizygotami na polu walki i zachowali wspomnienia równie żywe i przerażające jak te, które pozostawiła w umyśle Flawiusza bitwa z Wandalami i Alanami u bram Kartaginy. – No? – rzucił Flawiusz, bębniąc dłonią o blat. Kwintus odchrząknął nieśmiało. – Było gorąco. – Dobrze. – Toryzmund smagnął wskaźnikiem otwartą dłoń. – Coś jeszcze? – Brakowało wody – dodał drżącym głosem Kwintus. – Bardzo dobrze. – Wizygocki następca tronu huknął o stół z taką siłą, że pękła

końcówka wskaźnika i podskoczyły klocki symbolizujące rzymskie jednostki. – Właśnie tego nie nauczą was żadne gry wojenne. Stojąc w tej chłodnej salce, lecząc kaca i zastanawiając się, jakim świństwem mogły was zarazić ostatniej nocy dziwki znad Tybru, nie jesteście w stanie myśleć tak, jak żołnierze w ogniu bitwy, nieprawdaż? Każdy, nawet z bolącą głową i mętnymi oczami, może sobie przestawiać klocki na makiecie i udawać, że jest głównodowodzącym. Ale być dobrym dowódcą oznacza nie tylko znajomość taktyki. To także wiedza o tym, jak to jest być żołnierzem: jak to jest być wyczerpanym, głodnym, spragnionym, zdezorientowanym, zawiedzionym, wreszcie upokorzonym. Jeśli tego nie pojmujecie, możecie się bawić klockami, aż Jowisz obejmie znowu władzę nad Rzymem, a i tak nie nauczycie się zwyciężać. Kwintus wskazał na makietę lekko drżącą dłonią. – Przed bitwą Goci podpalili trawę i uprawy, podwyższając jeszcze temperaturę i zmniejszając widoczność, choć upał i tak był nie do zniesienia. Cesarz Walens zaś

kazał swym żołnierzom maszerować przez niemal siedem godzin z Adrianopola w stronę gockiego obozowiska. Przybyli na miejsce wczesnym popołudniem, w najgorszym skwarze. O tej porze roku strumienie w tamtych stronach wysychają, a innego źródła wody nie było. Ludzie mdleli z odwodnienia, zanim jeszcze zaczęła się bitwa, inni ledwie się poruszali w pancerzach... I tyle zdążyłem wyczytać z relacji Ammianusa Marcellinusa, nim zamknięto bibliotekę – zakończył młodzieniec, rozglądając się smętnie. – Chciałeś powiedzieć: zanim otwarto tawerny – sprostował Toryzmund, wbijając weń wzrok. Jeden z młodszych kadetów zerwał się z krzesła, skoczył do kąta i zwymiotował hałaśliwie. Fetor rozszedł się w mig po całej izbie. Flawiusz zgrzytnął zębami, sięgnął po swój wskaźnik i przesunął kilka czerwonych klocków na makiecie w taki sposób, by utworzyły okrąg. – Było mniej więcej tak – zaczął. – Goci ustawili wozy w kolistej formacji, czyniąc z nich prymitywne fortyfikacje, za którymi ukryli swoje kobiety, dzieci i dobytek. Piechota okrążyła ową formację kilkoma pierścieniami, jazda czaiła się w pobliżu. Rzymianie, jak słusznie powiedział Kwintus, dotarli na miejsce wycieńczeni i odwodnieni, za to pełni wiary w to, że przewaga jest po ich stronie. Możliwe, że Walens stracił kontrolę nad swymi oddziałami. Prawdy nigdy nie poznamy, bo nie uszedł z tej bitwy z życiem. Mój dziadek, Gaudencjusz, który walczył po stronie Gotów, twierdzi, że Rzymianie pozwolili, by górę wzięły emocje. Na widok nieprzyjacielskiej armii wnet przypomnieli sobie wszystkie ciosy, jakie barbarzyńcy zadali ich cesarstwu na przestrzeni lat. Rozwścieczeni ruszyli do ataku, nie czekając na rozkaz Walensa. Inni uważają, że to brak wody i zmęczenie odebrały im rozum, że

nie mogli myśleć logicznie i podejmować świadomych decyzji. Moim zdaniem to niezłe wyjaśnienie tego, co się wtedy stało. – Przesunął niebieskie klocki rzymskich oddziałów w głąb doliny, ku kręgowi wozów. – Opuściwszy korzystne pozycje na pobliskim wzgórzu, Rzymianie pognali w głąb doliny, a potem w górę przeciwległym stokiem. Zanim dotarli do gockich linii, byli jeszcze bardziej zmęczeni. Wkrótce odkryli, że mają przed sobą szczelny kordon wozów, po czym ich kilkakrotne ataki zostały odparte. – Flawiusz przepchnął niebieskie klocki z powrotem w głąb doliny, a potem przesunął ku nim wąskie, czerwone, symbolizujące gocką jazdę. Krąg czerwonych klocków pozostał nienaruszony. – Rzymianie wycofywali się bezładnie i wtedy dopadła ich gocka konnica. Za nią podążyły oddziały piechoty... mogły oddalić się od wozów, które uznano za bezpieczne. Obciążeni masywnymi pancerzami i tarczami Rzymianie byli łatwym celem dla jeźdźców: na dnie doliny doszło do istnej rzezi. Szacujemy, że zginęło dwadzieścia tysięcy cesarskich żołnierzy, czyli niemal trzy czwarte armii, która stanęła owego dnia do walki. – Największa bitwa naszych czasów – podsumował Toryzmund. – I najbardziej sromotna klęska rzymskich sił zbrojnych. Upokorzenie dla wszystkich, którzy mienią się żołnierzami, a mówię to jako Got i, podobnie jak Flawiusz, wnuk jednego ze zwycięzców. – Hunowie też posługują się kręgiem wozów – wtrącił jeden ze starszych kadetów, spoglądając na Toryzmunda z kamienną twarzą. – Widziałem to na własne oczy, z daleka, gdy wkraczali do Tracji. Zamiast jednak wypuszczać konnicę poza obóz, jak uczynili to Goci pod Adrianopolem, zatrzymują ją, a mówiąc ściślej: konnych łuczników, bezpieczną pod osłoną wozów, by mogła uderzyć na wroga dopiero w decydującym momencie. Ponoć sam Attyla wymyślił tę taktykę.

Na samą wzmiankę o wodzu Hunów atmosfera w salce wyraźnie się zmieniła. Pojawiło się napięcie, ale i skupienie; blade twarze młodszych kadetów zwróciły się ku Toryzmundowi. – Jak myślisz, jakie mamy szanse, stając przeciwko niemu? – spytał Kwintus. – W otwartej bitwie? Żadnych, jeśli nie wyciągniecie wniosków z tego, co się stało pod Adrianopolem. To rzekłszy, zerknął na Flawiusza, który zwrócił się teraz do swych podopiecznych: – Macie szczęście, że książę Toryzmund znalazł czas, żeby czegoś was nauczyć. Napiszecie teraz w dziesięciu punktach, jakie są najważniejsze wnioski z klęski pod Adrianopolem. Ci, którzy zaliczą sprawdzian, pójdą prosto na arenę, na cotygodniową prezentację broni z Makrobiuszem, potem do łaźni Karakalli... ja funduję... a następnie powrócą tu, żeby przygotować sprzęt do ćwiczeń piechoty na Polu Marsowym. Ci, którzy nie zaliczą, spędzą cały ranek z mnichami w bibliotece greckiej, pomagając w porządkach w dziale historii wojskowości. Woskowe tabliczki i rylce znajdziecie w pudle pod stołem. Kwintus natychmiast wyciągnął pudło i rozdał kolegom przybory; po chwili wszyscy pochylali się już nad tabliczkami. Flawiusz wstał, by odprowadzić Toryzmunda do tylnych drzwi izby. Rozmawiali cicho, bacząc, by nie usłyszano ich przy stole. – Przepraszam cię za ich stan, zwłaszcza mojego kuzyna Kwintusa. W jego oddechu czuć wyraźnie ostatnią noc. Ma zadatki na przyzwoitego trybuna, ale jeśli obleje egzamin tylko dlatego, że chciało mu się hulać i pić po nocach, sprowadzi hańbę nie tylko na siebie, ale i na mnie. Toryzmund chrząknął znacząco. – Przypomina mi kogoś, kogo swego czasu dobrze znałem.

Flawiusz spojrzał na niego z udawaną powagą. – Kogóż to możesz mieć na myśli? – Pamiętasz nasze zawody w piciu nad Tybrem? Kubek z każdego rocznika od falerna do cekuba, aż jeden z nas padnie... – I wygrałem. – Te wymyślne rzymskie trunki jakoś mi nie służyły. Flawiusz położył dłoń na ramieniu starego towarzysza. – Do następnego spotkania, Toryzmundzie. – Albo po przeciwnych stronach pola walki, albo w sojuszu. – Sądzisz, że to możliwe? Że Rzymianie i Wizygoci raz jeszcze mogą połączyć siły? Toryzmund wbił wzrok w posadzkę. – Głęboki mrok zapada nad światem. Zagrożenie ze strony Attyli jest większe niż wszystko, z czym kiedykolwiek mieliśmy do czynienia. Przetrwamy tylko wtedy, jeśli uda nam się wykuć nowe sojusze. Jeśli żołnierze, którzy do tej pory walczyli przeciwko sobie, odłożą waśnie i będą gotowi bronić wspólnego dobra. Bez tego czekają nas mroczne czasy. – Zachowaj dla mnie miejsce w swojej chacie biesiadnej, Toryzmundzie. Razem wiele możemy zdziałać. – Załatwione. A teraz... czas na mnie. [13] Lancearii (łac.) – włócznicy. [14] Scutati (łac.) – oddziały ciężkozbrojne.

6 Drzwi salki otworzyły się nagle i stanął w nich Makrobiusz, w lekkim rozkroku,

z dłońmi założonymi z tyłu, w świeżo zafarbowanej na czerwono tunice, dumnie prezentując na ramionach numer swego dawnego oddziału w armii pogranicza. Flawiusz spojrzał przez okno na zegar słoneczny na forum Trajana. Jak zwykle przeciągnął lekcję. Dał kadetom jeszcze chwilę, by dokończyli zadanie, po czym zebrał tabliczki i wstał. – To wszystko na dziś. W przyszłym tygodniu: kultura barbarzyńców. Z pierwszego szeregu studentów dobiegł jęk. – Tylko nie to, trybunie. Ta ich kultura to tylko malowanie twarzy, przytulanie drzew i niepojęte wrzaski. – Znaj swego wroga, Marku Duraniuszu. Nie musisz się martwić, tym razem ślęczenie nad księgami w bibliotece nie będzie konieczne. Wystarczy porozmawiać z kolegami. Połowa z was ma gockich przodków. – A kiedy wrócimy do bitew? Flawiusz spojrzał na kadeta surowo. – W przyszłym tygodniu będziecie się uczyć sporządzania i czytania map od Gnejusza Alencjusza, starszego trybuna fabri. To były oficer, który przez dziesięciolecia uczył w szkole, a teraz zgodził się wyświadczyć mi przysługę i w drodze wyjątku będzie uczył was, szczęściarze. Po ojcu płynie w nim krew Gepidów, a po trosze i Alanów, więc i o kulturę barbarzyńców możesz go zapytać, Marku. Jest też zwolennikiem żelaznej dyscypliny, dlatego radzę trzymać język na wodzy. A teraz idźcie już na dół, napijcie się wody z fontanny i szykujcie na ciekawe zajęcia z Makrobiuszem, w palestrze[15]. – Tak! – wykrzyknął Markus Katon, wymachując pięścią. – Najlepsza chwila tygodnia.

– Będziemy mogli wypróbować broń z jego kolekcji? – spytał Kwintus. – Decyzja należy do centuriona. Jesteście wolni. Kadeci czym prędzej zabrali swoje rzeczy i przecisnęli się obok Makrobiusza, który odprowadził ich wzrokiem, po czym zwrócił się do Flawiusza. – Nie powiedziałeś im, że to twój ostatni dzień. – Mój przydział do sztabu Aecjusza nie został jeszcze potwierdzony. Poza tym nie miałem ochoty na huczne pożegnanie. W końcu spędziłem tu ledwie sześć lat; Gnejusz nauczał tu ponad trzydzieści. – To ważne, żeby wychodząc stąd, umieli przede wszystkim patrzeć przed siebie, a nie oglądać się na nauczyciela – stwierdził Makrobiusz. – Nagrodą dla ciebie będzie jakość korpusu oficerskiego, który pomagasz stworzyć. – Jak wyglądały ćwiczenia w terenie w ostatnich paru tygodniach? – Na początku miałem paru butnych chłopaczków z bogatych rodzin z Rawenny, ale szybko wziąłem ich w karby. Już sama obecność autentycznych weteranów z pogranicza w tej samej klasie wystarczy, by dokonały się cuda. – Corpora sana, mens sana[16], centurionie. Za każdym razem, gdy tu przychodzą, widzę pozytywne skutki twojego szkolenia. Są wyczerpani i poobijani, za to myślą zdecydowanie bystrzej. – Ja zaś nie mogę się doczekać, kiedy wrócę do swoich ludzi. – Twoja nominacja na centuriona gwardii przybocznej Aecjusza powinna dotrzeć wraz z moją. To oznacza, że stary numerus znowu będzie razem; oczywiście mam na myśli tylko tych, którzy dożyją tej chwili. Podobnie jak ja, będziesz do dyspozycji Aecjusza, gotów wykonać każde zadanie, które nam zleci. – Stary weteran nie może marzyć o niczym lepszym. A służba u samego Aecjusza to dla mnie zaszczyt ważniejszy od wszelkich odznaczeń.

Makrobiusz już dawno osiągnął wiek uprawniający go do wystąpienia ze służby – był w armii od ponad trzydziestu lat. Wciąż jednak był równie twardy i sprawny jak mężczyźni w kwiecie wieku. Po bitwie pod Kartaginą Flawiusz próbował sprawić, by odznaczono doświadczonego centuriona corona civica za odwagę – ocalił dwóch żołnierzy przed Wandalami – ale jako że całe starcie uznano za porażkę, żaden z obrońców nie został wyróżniony. Po kolejnych dwóch latach kampanii przeciwko Ostrogotom na ciele Makrobiusza przybyło blizn (szczególnie szpetny ślad zostawił na jego szyi saski tasak), a były to jedyne odznaczenia, które liczyły się w oczach żołnierzy. Wreszcie Aecjusz dostrzegł jego zasługi i nagrodził cały numerus, czyniąc zeń swą gwardię przyboczną, co było dla Flawiusza, Makrobiusza i ich podwładnych najbardziej zaszczytnym wyróżnieniem. Gdy oddział wycofano z linii frontu i Flawiusz objął posadę instruktora taktyki bojowej w rzymskiej schola militarum, ściągnął Makrobiusza i uczynił go odpowiedzialnym za przygotowanie fizyczne kadetów. W ciągu sześciu lat wykształcili trzy roczniki trybunów, w grupach łączących młodość nastolatków z doświadczeniem weteranów, którzy zasłużyli na stopień oficerski, służąc w jednostkach limitanei lub comitatenses, w walce z zagrożeniem nadciągającym ze wschodnich stepów w górnym biegu Dunaju. Makrobiusz skinął głową w stronę bramy. – Ktoś chciałby się z tobą zobaczyć. Flawiusz spojrzał w stronę strażnicy i nagle zmartwiał. – Proszę, powiedz mi, że to nie Liwia Wipsania – wymamrotał. – Bo jeśli to znowu ona, to musimy natychmiast wycofać się tylnym wyjściem na z góry upatrzone pozycje. – Tym razem masz szczęście. To stary przyjaciel.

Flawiusz odetchnął z ulgą. Liwia Wipsania była wyjątkowo wytrwałą matką kilku dziewcząt, z których każda, jej zdaniem, była idealną kandydatką na żonę dla niego. Jako bratanek Aecjusza, najpotężniejszego człowieka w zachodnim cesarstwie – po samym Walentynianie – Flawiusz był uważany za pierwszorzędną zdobycz matrymonialną, choć tak naprawdę, rozdawszy większość swego majątku ludziom ze swego oddziału, nie był wart wiele więcej niż jego żołd typowy dla średniej klasy trybuna, a i mieszkał skromnie, w kwaterze oficerskiej na terenie koszar, z widokiem na Circus Maximus. Poza tym miał już kobietę – byłą niewolnicę imieniem Una, tę samą, którą bił i poniżał biskup na pokładzie galery, gdy wycofywali się z Kartaginy. Niewiele brakowało, a Flawiusz zabiłby klechę na miejscu, gdy ten wyjątkowo brutalnie obszedł się ze swoją własnością; na szczęście Makrobiusz zdołał go przekonać, by zaoferował mu resztę złota w zamian za dziewczynę. Biskup z radością przyjął ofertę. Gdy wrócili do Rzymu, młody trybun zrobił wszystko, by odesłać Unę w jej rodzinne strony, lecz ona postanowiła zostać przy nim. Dlatego ostatnią rzeczą, której teraz potrzebował, było uwikłanie w sieć dynastycznych małżeństw i umizgi do przedstawicielek wyższych sfer Rawenny i Rzymu. Nad cesarstwem zbierały się chmury wojny. W tej sytuacji zajmowanie się prywatnymi sprawami było nie tylko stratą czasu, ale i przejawem nieodpowiedzialności. Przeszli do westybulu. Mężczyzna, który do tej chwili odpoczywał w ciemnym kącie, powstał i odrzucił na plecy kaptur płaszcza. Flawiusz uścisnął go serdecznie i zaraz przeprowadził z powrotem do sali lekcyjnej, z dala od ciekawskich uszu. Skinął na Makrobiusza, by zamknął za sobą drzwi, i dopiero gdy zobaczył w szparze nad progiem cień stóp stojącego na straży centuriona, powitał przybysza. – Arturze! – zawołał, ściskając go serdecznie. – Zdawało mi się, że wysłano cię do

Partii. Sądziłem, że zobaczymy się dopiero za kilka miesięcy. Bryt opadł na krzesło i z wdzięcznością przyjął kubek wody. Nie po raz pierwszy pojawiał się w takim stanie, kompletnie wyczerpany po kolejnej misji wywiadowczej wykonanej na rozkaz Aecjusza, ale tym razem wyglądał jakby starzej. W jego włosach i brodzie pojawiły się pasma siwizny, a ogorzałą twarz pocięły wokół oczu nowe zmarszczki. Był też bardzo szczupły, jakby długo głodował. – Potrzeba ci strawy – stwierdził Flawiusz, przyglądając się przyjacielowi z troską. – Chodźmy do mnie, Una coś nam przyrządzi. – Później, obiecuję. – Artur pokręcił głową. – Teraz mamy pilniejsze sprawy. – Co się stało? Artur pochylił się ku niemu. – Podróżowałem na wschodzie od Persepolis po Ktezyfon, podając się za handlarza winem. W Ktezyfonie zamknęli mnie na cztery miesiące w lochu, bo ośmieliłem się spytać, czy mógłbym sprzedać swoje towary sasanidzkim agentom, by tym sposobem dostać się do pałacu. Jeden z owych miesięcy spędziłem na pustyni, co rano przykuwany do słupa. Nawet najlepszemu wywiadowcy zdarzają się błędy. Teraz przynajmniej wiem, że w całym imperium Sasanidów nikt nie śmie nawet wymówić słowa pałac, nie wspominając o imieniu władcy. Gdy w końcu mnie zwolnili i doszedłem do siebie, zabrałem ze skrytki część wina, które zdążyłem ukryć, i wróciłem do ludzi, którzy mnie uwięzili. Docenili jego jakość i przekazali informację do pałacu. Mówiąc krótko, zaproszono mnie do prywatnych komnat władcy i do jego jadalni, gdzie najpierw podano mi moje wino, żeby się upewnić, czy nie jest zatrute, a następnie pozwolono, bym spędził dzień i noc, obsługując uczestników wielkiej uczty, przy okazji podsłuchując ile się da. Dobra wiadomość jest taka, że wkrótce pewna

niewielka, rodzinna winnica z prowincji Hispania Tarraconensis otrzyma zaskakująco wielkie zamówienie i stanie się niebywale zamożna. Złe wieści właśnie przekazałem Aecjuszowi. – To znaczy? – Sasanidzi nie zawrą sojuszu przeciwko Attyli ani ze wschodnim, ani z zachodnim cesarstwem rzymskim. – Bryt spojrzał ponuro na trybuna. – Owszem, uważają Hunów za wrogów, ale wolą spotkać się z nimi na własnych warunkach i na własnym terytorium, na pustyni, którą ich żołnierze doskonale znają. Uważają, że rzymskie oddziały, nieprzywykłe do takich okoliczności, będą im tylko przeszkadzać. Wierzą też, że są w stanie powstrzymać każdy atak Attyli w wąskim gardle, którym jest dawne pogranicze partyjskie na północy, między Morzem Czarnym a Morzem Kaspijskim, na południe od Kaukazu. Zresztą są przekonani, że Attyla nie myśli o zdobyciu Ktezyfonu, bo interesuje go wyłącznie kierunek zachodni. Ewentualny atak na Partię byłby co najwyżej zagrywką taktyczną, mającą poprawić nastroje jego wojownikom i zaostrzyć ich apetyt na prawdziwy podbój, skierowany w zgoła inną stronę. Sądząc po dowodach zebranych przez agentów Aecjusza, jestem skłonny sądzić, że Sasanidzi się nie mylą. – Jak te wieści wpłyną na plany Aecjusza? – Skoro sojusz z Sasanidami jest wykluczony, pozostaje nam tylko jedno: musimy skrzyknąć odpowiednio liczną armię, zwracając się o pomoc do Teodoryka i Wizygotów. – Jego syn Toryzmund był tu przed chwilą. Wyszedł, zanim się zjawiłeś. – Spotkałem go na ulicy. Wie, kim jestem, bo jeszcze jako chłopiec widział mnie jako najemnika w służbie Wandalów, gdy przybyliśmy z wizytą na dwór Teodoryka.

Powiedział mi, że nie uda się wprost do Aecjusza, tylko przedstawi sprawę ojcu w Tuluzie, a następnie radzie wojennej. – Bacz, by nawet jedno słowo na ten temat nie dotarło do niepowołanych uszu. Herakliusz wie, jak bardzo gardzą nim Wizygoci. Zrobi wszystko, by udaremnić ich sojusz z Rzymem, nawet jeśli stawką jest zagłada zachodniego cesarstwa. – Głównie z powodu cesarskiego eunucha Aecjusz przestał wprowadzać Walentyniana w szczegóły misji wywiadowczych, które organizuje – odparł Artur. – Podobnie jak Teodozjusz na wschodzie, i nasz cesarz ma szczególne upodobanie do eunuchów, przez co staje się ledwie figurantem, którym z łatwością sterują. To dlatego magister militum, a nie cesarz jest dziś najpotężniejszą osobą w państwie. Niestety z tej samej przyczyny powstała niebezpieczna próżnia, którą Herakliusz i eunuchowie ze wschodu chętnie wypełnią. Toryzmund także to rozumie, dlatego zanim zwoła radę wojenną, omówi kwestię sojuszu w cztery oczy ze swym ojcem. Flawiusz pokręcił głową, przygryzając wargę. – Dobrze znam mego stryja, ale znam i Teodoryka, dalekiego krewnego mojego dziadka. Spotkałem go, gdy Toryzmund zaprosił mnie na wizygocki dwór, w czasach, gdy razem studiowaliśmy. Obaj są rozsądnymi ludźmi, ale także wojownikami, którzy niechętnie ustępują pola. Wichry wojny ze wschodu muszą okazać się potężne, by skłonić ich do współpracy. – Właśnie dlatego tu jestem i opowiadam ci o tym wszystkim. – Artur sięgnął pod tunikę i wydobył drewnianą tubę zawierającą zwój. – Oto potwierdzenie waszych nowych przydziałów: będziesz specjalnym trybunem w służbie Aecjusza, Makrobiusz zaś zostanie centurionem jego straży przybocznej. Od tej chwili odpowiadasz bezpośrednio przed swym stryjem. On zaś ma plan, w którego wykonanie obaj

będziecie zaangażowani. Flawiusz poczuł dreszcz podniecenia. – Powiedz mi, co mam robić. – Przede wszystkim jutro rano musimy się spotkać z twoim dawnym nauczycielem, by przyjrzeć się pewnym mapom. A potem... będziemy improwizować. Walentynian i jego świta są w mieście, a agenci Herakliusza doniosą mu o każdym oficerze, który ośmieli się nie zajrzeć do pałacu, by złożyć mu hołd. Jeśli jednak mamy się pojawić na dworze, będzie to jedynie epizod. Nie powinien zbytnio utrudnić nam opuszczenia miasta nazajutrz o zmierzchu. Wyruszymy z misją, z której możemy nie powrócić. Artur powstał i zsunął z ramion płaszcz, odsłaniając tunikę i insygnia trybuna foederati: była to podobizna wilka, emblemat numerus Britannorum[17]. – Widzę, że Aecjusz przywrócił ci stopień oficerski – zauważył Flawiusz. – Należało ci się to od dawna. Artur na powrót zarzucił płaszcz na ramię. – To tylko zasłona dymna. W takim stroju nie będę wyglądał podejrzanie na ulicach Rzymu, a już na pewno nie tak, jak w płaszczu szpiega. Flawiusz otworzył drzwi i spojrzał na Makrobiusza. – Gdy skończysz zajęcia z kadetami w palestrze, powiedz Unie, żeby przygotowała moją broń i resztę ekwipunku. Potem idź do siebie i zrób to samo. Makrobiusz patrzył na niego błyszczącymi oczami. – Wiedziałem, że coś się zaczyna. Artur nigdy nie przychodził tu tak otwarcie, żeby z tobą rozmawiać. – Jutro będę wiedział więcej. Spotkamy się w południe w mojej kwaterze. – Ave, trybunie.

– Makrobiuszu... – Tak, trybunie? – Masz się z kim pożegnać? – Tylko z dziewczętami z tawern nad Tybrem. Dogadzają staremu weteranowi, któremu Rzym nigdy nie płacił tyle, by mógł założyć rodzinę. I którego ledwie stać na wizytę w tawernie. Flawiusz uśmiechnął się szeroko i klepnął przyjaciela w ramię. – Zatem odwiedź je koniecznie tej nocy. Ja także będę się musiał pożegnać. Jutro wieczorem opuszczamy Rzym. – Ave, trybunie. Z przyjemnością. Ale najpierw na plac ćwiczeń. [15] Palestra (z gr.) – plac do ćwiczeń fizycznych. [16] Corpora sana, mens sana (łac.) – Zdrowe ciało, to i duch zdrowy. [17] Numerus Britannorum (łac.) – oddział Brytów.

7 Pół godziny później Flawiusz stanął na balkonie na zewnątrz sali wykładowej, biegnącym ponad palestrą – prostokątnym dziedzińcem otoczonym kolumnami, pokrytym piaskiem, w który dobrze wsiąkała krew. Zaledwie dwanaście lat wcześniej walczył tu z Toryzmundem do utraty sił – czy to ćwicząc zapasy, czy fechtunek, czy posługiwanie się bodaj każdą bronią barbarzyńców, którą tylko udało się zdobyć – a teraz, nie po raz pierwszy zresztą, sam śledził postępy w szkoleniu kadetów. Właśnie tu, a także na Polu Marsowym za miastem instruktorzy dokonywali ostatecznego wyboru, który z kandydatów nadaje się na trybuna, a którego należy odesłać do domu, zanim żołnierze odkryją w nim coś, co sprawi, że nigdy nie obdarzą

go szacunkiem. Wahanie, nawet strach – to można było wybaczyć, zwłaszcza młodszym studentom, ale arogancji i kiepskiego myślenia – już nie. Możliwe, że był to ostatni jego dzień w szkole, lecz Flawiusz wiedział, że nie będzie się on niczym różnił od poprzednich. Czuł, że musi spróbować zapomnieć o Unie i Arturze, a skupić się na tuzinie kandydatów na oficerów, których Makrobiusz miał lada chwila wyprowadzić na piach. Zerknął na wierzchołek potężnej marmurowej kolumny, która górowała nad forum Trajana. Cesarz z brązu zdawał się spoglądać prosto w oczy Flawiusza. Tutaj, w czterech ścianach szkoły, trybun czuł się jak w kokonie, dobrze osłonięty przed korupcją i brudem dworu Walentyniana, jakby to spojrzenie z wysoka zapewniało szkolącym i szkolonym osobliwą czystość duszy. Czasem miał wrażenie, że gdyby dostatecznie długo patrzył w oczy metalowego władcy, zdołałby przenieść się w czasie, otworzyć drzwi na ulicę i dołączyć do tłumu legionistów, których wizerunki zdobiły kolumnę. Pomaszerować z nimi równym krokiem, przy wtórze entuzjastycznego ryku tłumów, by złożyć łupy u stóp władcy, a następnie wyruszyć z nim na nową wyprawę i podbijać terytoria położone daleko poza granicami imperium. Jako dzieciak wychowujący się wśród tych pomników żył właśnie taką wizją Rzymu. I wciąż ulegał jej czarowi, choć tyle już wiedział o wewnętrznej słabości cesarskiej władzy, a także o mrocznych czasach, które dopiero nadciągały. Dni triumfalnych powrotów i bogatych łupów należały już do przeszłości. Ocknął się z zadumy, gdy na piachu palestry pojawiło się czterech niewolników niosących drewniany stół na krzyżakach. Zaraz potem przybył Makrobiusz z owiniętym w skórę pokaźnym pękiem narzędzi wojny. Rozłożył kolekcję na blacie, gotów rozpocząć ostatnie zajęcia z władania nieprzyjacielską bronią. Tydzień

wcześniej studenci poznali sieci bojowe Swebów, ponoć wzorowane na velationes[18] używanych w czasach gladiatorów – nawet Makrobiusz nie umiał posługiwać się nimi zbyt wprawnie. Tego dnia czuł się jednak pewniej: zamierzał zaprezentować podopiecznym broń Hunów. Potem czekały ich trzy miesiące intensywnego szkolenia na Polu Marsowym: dowodzenie oddziałami piechoty i jazdy w zaaranżowanych bitwach, nauka podstaw używania artylerii i inżynierii polowej (z udziałem fabri i specjalistów od katapult), a na koniec marsze i próby wytrzymałości, narzędzia ostatecznej selekcji. Tego ranka w sali lekcyjnej Flawiusz był dla kadetów mniej surowy niż zwykle – owszem, niepotrzebnie balowali w tawernach ostatniej nocy, lecz i on doskonale pamiętał swą ostatnią noc wolności, zanim nastał czas centurionów z Pola Marsowego, wiecznie wykrzykujących rozkazy i pilnujących, by nikt się nie oddalił z obozu aż do końca kursu. Tuzin chłopców i weteranów wbiegło na arenę i stanęło półokręgiem przed Makrobiuszem, mrużąc oczy w słońcu i osłaniając je dłońmi. Centurion zerknął na Flawiusza, a gdy ten skinął głową, potoczył surowym spojrzeniem po twarzach zebranych. – Witajcie za dnia. Słońce powinno wyprażyć z was resztki wina. Kto mi opowie o Hunach? Na chwilę zapadła cisza. W końcu Kwintus podniósł rękę i wystąpił naprzód. – Żyją na wschód od Dunaju i na północ od Bagien Meockich[19], w pobliżu brzegów zamarzniętego oceanu. Jest to rasa dziksza niż wszystkie inne. Urwał, a Makrobiusz spojrzał nań pytająco. – No i? Mów dalej. Kwintus odchrząknął.

– Hunowie są rośli, ale krótkonodzy. Przypominają kudłate dwunożne bestie. W chwili narodzin nacina się im po trzykroć policzki, by pozostawić blizny na całe życie... przy okazji przez to mężczyźni nie mogą nosić porządnych bród. Hunowie włóczą się po dzikich, trawiastych równinach, śpiąc pod gwiazdami albo w prymitywnych namiotach. Podczas wojen mieszkają w wozach, podobnie jak Goci. Marek Katon także podniósł rękę. – Żywią się półsurowym mięsem zwierząt, co najwyżej lekko podgrzanym. Umieszczają je między udami podczas jazdy konnej – dorzucił z zapałem. – Noszą okrągłe czapki z nausznikami i wąskie nogawice z cielęcej skóry. Tuniki szyją mozolnie z futerek małych myszy, a ich pancerze składają się z małych płytek brązu naszytych na tuniki... ponoć skopiowali ten wynalazek od wojowników z Seriki. Ponoć malują ciała na niebiesko wyciągiem z urzetu. – Nie, durniu – skarcił go Kwintus. – Tak robią Agatyrsowie. Makrobiusz spojrzał na nich, mrużąc oczy. – Znajomo to brzmi. Coście czytali? – Byliśmy wczoraj po południu w bibliotece łacińskiej – odparł Kwintus. – Wtedy, gdy mieliście się uczyć o bitwie pod Adrianopolem? – Znalazłem dzieło Ammianusa Marcellinusa Res gestae, spisane w czasach naszych dziadków – odpowiedział Kwintus. – Jest niesamowite, o wiele ciekawsze od ksiąg o Adrianopolu. Bez obrazy, centurionie, ale Grecy, którzy je napisali, pojęcia nie mieli o wojaczce, Ammianus zaś to prawdziwy znawca. Poza tym tworzył po łacinie. Makrobiusz westchnął cicho. – Ammianus był prawdziwym żołnierzem, przyznaję. Inaczej niż tak zwani historycy z naszych czasów, banda mnichów i gryzipiórków, którzy w życiu nie

wznieśli miecza w sprawiedliwym gniewie. – Napisał, że służył w protectores domestici – dodał Kwintus. – Była to jednostka wzorowana na gwardii pretoriańskiej chroniącej cesarzy. – Takie były początki jego kariery: posada typowo ceremonialnej natury, dobra dla bogatych chłoptasiów, takich jak połowa z was. Lecz potem Ammianus zajął się żołnierką poważnie, walczył w Galii i Persji pod rozkazami cesarzy Konstancjusza Drugiego i Juliana Apostaty. Stał się prawą ręką Ursycyna, najwybitniejszego ze współczesnych wodzów, przynajmniej do czasu Aecjusza. Mój dziadek walczył zaś pod Adrianopolem pod wodzą jego syna, nieszczęsnego Potencjasza – dodał ponuro Makrobiusz. – Zaciągnął jego ciało z powrotem ku rzymskim liniom i pewnie dostałby za to laury, gdyby widział to któryś z oficerów. Ursycyn i Ammianus zostali zwolnieni z armii, gdy Persowie zajęli Amidę w Azji Mniejszej. Nie sposób było jej obronić, ale cesarz potrzebował kozła ofiarnego, więc poświęcił swego najlepszego wodza i najzdolniejszego adiutanta. Typowe. – Makrobiusz spojrzał krytycznie na swych podopiecznych. – No, co tam jeszcze wyczytaliście u Ammianusa? Kwintus znowu odchrząknął. – Zabrakło mi czasu, żeby dowiedzieć się więcej o Hunach, ale zapamiętałem jeszcze jedną myśl: żadne dzikie bestie nie są równie groźne dla ludzi jak chrześcijanie dla siebie nawzajem. Makrobiusz zerknął na stojącego na balkonie Flawiusza, po czym pochylił się, wsparł dłonie na kolanach i rzekł półgłosem: – W mojej armii obojętne jest, który bóg czy bożek pomaga wam dotrwać do rana. Cokolwiek zajmie waszą uwagę przed bitwą, to wyłącznie wasza sprawa. Strzeżcie się jednak, gdy znajdziecie się poza murami szkoły. Spróbujcie tylko powtórzyć komuś te

słowa Ammianusa, a będziecie mieć kłopoty. Sam się dziwię, że mnisi, którzy prowadzą biblioteki, jeszcze się nie połapali i nie wyrzucili jego dzieła na śmietnik. Biskup Rzymu uważa się za Boga wcielonego i wszędzie ma swoich szpiegów. Kwintus w zamyśleniu skinął głową, po czym znów podniósł rękę, wyraźnie ożywiony. – Ammianus pisze też, że za terenami Hunów leżą ziemie plemienia Gelonów, które ma w zwyczaju obdzierać ze skóry pokonanych wrogów i szyć z niej ubrania oraz uprzęże dla koni. – Też o tym słyszałem – wtrącił inny kadet. – Mój dawny instruktor jazdy dowiedział się tego od pewnego Scyta z konnicy, który widział to na własne oczy. Twierdził, że Gelonowie wolą jednak obdzierać człowieka ze skóry żywcem, bo wtedy i skóra żyje, przez co dopasowuje się do nowego ciała jak rękawiczka i nie trzeba płacić za krojenie i szycie. – Ohyda – mruknął kolejny. Marek Katon wystąpił z półokręgu z błyskiem w oczach. – Kwintusie, a pamiętasz ostatni fragment z Ammianusa, który przeczytałeś mi w bibliotece? Ten o anthropophagoi i o amazonkach? – Podekscytowany, odwrócił się ku pozostałym. – Antropofagi mieszkają ponoć jeszcze dalej niż Gelonowie, bliżej Seriki, i jadają ludzkie mięso. Amazonki z kolei... No, chyba wszyscy wiecie, co to taberna amazonica nad Tybrem, pracują tam dziwki przebrane za Amazonki. Że niby walczą ubrane tylko w przepaski biodrowe i wiecznie mają apetyt na mężczyzn. Dają specjalną zniżkę kadetom ze szkoły wojskowej. Jeden z kolegów spojrzał na niego z politowaniem. – Chciałeś powiedzieć, że tobie dają specjalną zniżkę, bo zawsze kończysz, zanim

zdążą cię dotknąć. Nie umiałbyś zadowolić nawet koźlicy, a co dopiero kobiety. – A ja posmakowałbym kiedyś prawdziwych amazonek – wtrącił bojowo inny. – Skoro tak pragną mężczyzn, pokazałbym im, ile jest wart prawdziwy Rzymianin. – Prawdziwy Rzymianin czy prawdziwy Got? – odparował ktoś ironicznie. – Pamiętaj o swoim rodowodzie, Juliuszu Acerze. Słyszałem, że Goci ruszają do boju tylko wtedy, gdy mają okazję ścigać wycofującą się armię eunuchów o gołych tyłkach. – Waż słowa – warknął starszy optio. – Połowa z nas to Goci i weterani wojenni. Wiemy dobrze, co znaczy przelewać krew na polu bitwy. A jeśli chcesz to zobaczyć na własne oczy, to gdy opuścimy scholę, będziesz miał okazję wypiąć do nas tyłek na Polu Marsowym. Oczywiście pod warunkiem, że nie będziesz zbyt zajęty uciekaniem przed Amazonkami. – Dość! – ryknął Makrobiusz, z trudem powstrzymując uśmiech. – Języki będziecie strzępić na ćwiczeniach. Co się tyczy ludożerców i obdzieraczy ze skóry, to nie mogę potwierdzić, że istnieją. Zapewniam was jednak, że Amazonki istnieją. Wierz mi, Juliuszu Acerze, nie chciałbyś do nich uderzać, bo to one uderzyłyby ciebie. – To rzekłszy, centurion odwrócił się i wybrał jeden z przedmiotów leżących na stole: poczerniałą i posklejaną masę przypominającą kłębowisko dawno zdechłych węży. – Ktoś wie, co to jest? Kwintus przystąpił bliżej, by się przyjrzeć. – To bicz. Bardzo stary bicz. – Słusznie. – Makrobiusz stanął w rozkroku, prezentując broń pozostałym. – Podobno ten bicz bojowy należał do scytyjskiej księżniczki, która walczyła u boku Scypiona Emiliana podczas oblężenia Kartaginy, a jego użycie złamało ducha w Świętym Zastępie obrońców. Przez niemal sześćset lat przekazywano go z pokolenia

na pokolenie w rodzinie Scypionów, a dziś jest jedną z najcenniejszych pamiątek w szkolnej zbrojowni. Księżniczka spędziła lata na pustyni razem z Berberami i to od nich nauczyła się techniki osadzania ostrych kawałków obsydianu przy końcach rzemieni, ale na tym nie poprzestała. Nie zapomniała o niej, gdy dołączyła do Scypiona, a potem powróciła do swego plemienia: jej wojownicy słynęli potem właśnie z posługiwania się taką bronią, ale o stalowych końcówkach. Nigdy nie znalazła męża, lecz jej syn, ponoć spłodzony przez galijskiego księcia, który także walczył ze Scypionem pod Kartaginą, został pierwszym wielkim królem, wojownikiem ludu Hunów, przodkiem Mundzuka i Attyli. Kadeci zapomnieli o pyskówkach i w milczeniu wpatrywali się w zabytkowy bicz. – Zatem możemy się spodziewać, że zaatakują nas czymś takim w bitwie? – spytał wreszcie Kwintus, wyciągając rękę, by dotknąć jednego z obsydianowych grotów. Skaleczył się w palec. – Ja sam widziałem coś takiego jedynie z daleka, gdy oddział Hunów dołączył do skrzydła ostrogockiej formacji opodal Akwilei. Mój oddział walczył wtedy po raz pierwszy od odwrotu spod Kartaginy. – Makrobiusz westchnął ciężko. – Z naszych pozycji widać było jedynie srebrzyste chmury nad głowami żołnierzy: to wirujące ostrza z polerowanej stali lśniły w słońcu. To wystarczyło, by foederati z naszej armii wpadli w panikę, bo pamiętali tę broń z czasów, gdy Hunowie pustoszyli ich rodzinne strony. Ci, którzy stali bliżej, opowiadali potem, że podczas gdy pierwsze szeregi walczących armii posługiwały się mieczami, Hunowie z drugiego szeregu używali biczy, by chwytać za szyje żołnierzy z drugiego szeregu Rzymian i wciągać ich w tłum walczących, mieszając naszym szyki. Potem zaś sami skoczyli naprzód i dokończyli rzeź mieczami, a nie musieli się zbytnio napracować, bo większość z tych, których

dosięgły bicze, miała już porozrywane gardła albo pourywane głowy. – Czy można sparować uderzenie takim biczem? – spytał lekko drżącym głosem Marek Katon. Makrobiusz prychnął lekceważąco. – Rzemienie zbrojne w ostrza nadlatują szybciej niż kolec skorpiona. Zbyt szybko, byście zdążyli je dostrzec. Dlatego możecie jedynie modlić się do dowolnie wybranego bóstwa, żeby nie was Hunowie wzięli na cel. Poza tym można przeć do przodu, by zmusić ich do walki w zwarciu. Tyle że najlepsi z nich potrafią posługiwać się biczami nawet na tak krótki dystans: strzelają w górę, a powracające rzemienie zaczynają zwijać się na poziomie szyi przeciwnika, wrzynając się głęboko stalowymi ostrzami. Makrobiusz sięgnął po inną broń – tym razem był to łuk. – Niektórzy z was zapewne pożałują dnia, w którym zobaczą w akcji coś takiego. To huński łuk kompozytowy, który ludzie z mojego oddziału odebrali jednemu z Gotów po potyczce w lasach północnej Galii, osiem lat temu. Składa się z ośmiu połączonych warstw: wewnątrz znajduje się drewno z karłowatych, stepowych drzew, a zewnętrzna powierzchnia to drewno, które barbarzyńcy zwą iwa albo yew, my zaś baccata – to mocna, sprężysta, wiecznie zielona roślina. Między nimi umieszczono długie kawałki kości słoniowej, choć w rzeczywistości pochodzi ona ponoć z kłów dawno wymarłych, olbrzymich słoni, których ciała Hunowie mieli znaleźć nad brzegami Zamarzniętego Jeziora, daleko na północy. Jako że tylko oni wiedzą, gdzie szukać owej kości słoniowej, nasi fabri nie są w stanie stworzyć takiej samej broni. Właśnie te trzy składniki, o których wspomniałem, dają tym łukom niewiarygodną moc. Na potwierdzenie swych słów postawił broń jednym końcem na ziemi, a przeciwległe

ramię oparł o stół i skoczył obiema nogami na majdan. Zwykły rzymski łuk złamałby się natychmiast, lecz od huńskiego Makrobiusz tylko się odbił, nie czyniąc mu najmniejszej szkody. Marek Katon schylił się, by podnieść broń i oddać instruktorowi. – Skąd ten dziwny kształt? – spytał, wskazując na asymetryczną krzywiznę. Górna część była wyraźnie większa od dolnej, a majdan umieszczony poniżej połowy długości, na dodatek ukośnie. Makrobiusz wyprostował się, przyjmując łuk. – Dzięki niemu strzała ma znacznie większą prędkość początkową, oczywiście pod warunkiem że wystarczy ci siły, by trzymać majdan pod takim kątem, co powoduje spore naprężenia w nadgarstku i przedramieniu. Nasi łucznicy potrzebują miesięcy ćwiczeń, by opanować tę sztukę. Łuk rzymski ma większy zasięg maksymalny i lepiej nadaje się do strzelania w górę, tak by deszcz grotów spadał na przeciwnika niemal pionowo, za to strzała huńska, mocniej obciążona żelazem, mknie szybciej, po niemal prostej trajektorii i w takim strzelaniu góruje nad naszą zasięgiem. Świetnie się nadaje dla konnych, którzy zwykle zwalniają cięciwę w odległości pięćdziesięciu kroków od celu. Centurion sięgnął po inny łuk, bardziej typowego kształtu, opatrzony numerem jednej z jednostek łuczników stacjonującej w mieście. Naciągnął cięciwę i wymierzył w słupek, który niewolnicy umieścili pośrodku palestry, zwieńczony grubą deską służącą za cel. Zwolnił uchwyt, a wtedy strzała pomknęła ze świstem i wbiła się w narożnik tarczy. Odłożywszy broń, sięgnął po łuk huński i inną, krótszą strzałę. Naciągnął, zaciskając zęby i odchylając się nieco; mięśnie i żyły na jego ramionach nabrzmiały z wysiłku. Stęknął głucho, zwalniając cięciwę. Strzała trafiła w przeciwległy koniec deski, ale przebiła ją na wylot i utknęła dopiero na wysokości

piór, a jej promień drżał jeszcze przez chwilę po drugiej stronie. Makrobiusz odłożył broń, rozmasował prawy biceps i z kamienną twarzą zwrócił się do studentów. – Streszczę wam, co jeszcze Ammianus Marcellinus miał do powiedzenia na temat Hunów. Napisał mianowicie, że szarżują z wielką chyżością, konno lub pieszo, rycząc i zawodząc gardłowo, by przerazić wroga, który zwykle rzuca się do bezładnej ucieczki. Drużyny huńskiej jazdy otaczają wtedy grupki umykających i jeżdżą kręgiem wokół nich, szyjąc z łuków, aż wykończą wszystkich. Lecz nawet jeśli wrogie linie się nie załamią, piesi łucznicy oraz zwykła piechota Attyli są w stanie zadać przeciwnikowi straszliwe straty za pomocą biczów oraz strzał o kościano-żelaznych grotach. W walce na krótki dystans, czy to konno, czy na własnych nogach, Hunowie posługują się mieczami, ale nie wahają się też użyć rąk i zębów, by rozprawić się z tymi, którzy przetrwali pierwszą falę szturmu. Ammianus, weteran wojen z Galami, Gotami i Persami, uważał, że spośród wszystkich barbarzyńców, których napotkał, Hunowie są najstraszliwszymi wojownikami. – Umilkł, mierząc podopiecznych wzrokiem. – A wiecie, dlaczego znam jego relację na pamięć? – spytał po chwili. Kwintus podniósł rękę. – Bo był żołnierzem. Pewnie wiedział, o czym pisze. – Po części tak, ale chodzi o coś innego. Otóż i ja widziałem Hunów w walce, choć jedynie z daleka. Znam słowa Ammianusa na pamięć, ponieważ nie ma żadnych innych relacji naocznych świadków. A to dlatego, że żaden znany mi Rzymianin nie przeżył huńskiego ataku, by móc o tym opowiedzieć. Weźcie to sobie do serca. Przez chwilę spoglądali na niego posępnie, aż wreszcie Kwintus wskazał na ostatnią broń leżącą na stole.

– To huński miecz, centurionie? Możemy go obejrzeć? Makrobiusz zaprezentował broń, unosząc na dłoniach rękojeść i płaską stronę klingi. – To już ostatni eksponat na dziś, we właściwych rękach równie śmiercionośny jak poprzednie. Jak widzicie, wywodzi się z tej samej tradycji, co nasze miecze. Ma długą, prostą klingę jak broń jazdy. W Rzymie uznano, że to lepsze narzędzie niż stary dobry gladius, bo dłuższe ostrze skuteczniej razi wroga z końskiego grzbietu. Poniżej zasłony w kształcie rombu można zauważyć, że krawędzie ostrza początkowo biegną równolegle, a potem zaczynają zbliżać się do siebie. To sprawia, że u rękojeści miecz ten jest cięższy, zdecydowanie inaczej wyważony niż nasze, nadaje się jednak równie dobrze do pchnięć, jak i do cięć. Mówi się, że Hunowie wykuwają stal klingi w taki sposób, że jest trwalsza od naszej. Stosują ponoć tajemną sztukę metalurgiczną ze wschodu, której nasi miecznicy nie potrafią odtworzyć. Technika ta pozwala na tworzenie dłuższych mieczy, które można naostrzyć równie doskonale jak te kawałki obsydianu, które widzieliście na rzemieniach bicza. Skuteczniej niż nasze tną skórę i ciało, ale trudniej nimi władać. Jako że są cięższe u rękojeści, potrzeba większej zwinności i siły, by zadać naprawdę potężny cios. Podał broń Kwintusowi, który zważył ją w dłoni i uważnie obejrzał klingę. Pozostali stłoczyli się wokół niego. Makrobiusz wydobył z pochwy własny miecz – standardowy, rzymski, mniej więcej o pół stopy krótszy od huńskiego – i wręczył go Markowi Katonowi. – Wy dwaj zrobicie nam pokaz. To nagroda za odrobienie lekcji. Tylko pamiętajcie, żeby uderzać płazem. Kwintus uśmiechnął się do przyjaciela i razem wyszli na środek palestry, w pobliże palika z tarczą strzelecką. Rozdzielili się i zaczęli od ostrożnych ciosów. Parowali je

bez trudu, krążąc z wolna wokół centralnego punktu areny. – No, dalej! – zawołał kadet, który wcześniej sprzeczał się z Markiem Katonem. – Włóżcie w to trochę ikry! Katon spojrzał na niego zirytowany, po czym wykonał unik pod klingą huńskiego miecza i mocno uderzył płazem w pośladki Kwintusa, który zachwiał się, zaskoczony atakiem i ciężarem własnej broni. – To tyle, jeśli chodzi o huńskie miecze – zarechotał kadet. – Skoro są tak źle wyważone, co im przyjdzie z twardszej stali i ostrzejszych kling? Kwintus odzyskał równowagę, skrzywił się przesadnie i zaraz z uśmiechem wrócił do walki, niespiesznie okrążając przyjaciela. A potem nagle zamachnął się, mierząc w korpus Marka Katona. W ostatniej chwili zatrzymał jednak cios i szarpnął w przeciwnym kierunku, a Marek w porę ustawił własny miecz do zasłony. Widząc, że ostrze Kwintusa zmienia kierunek, czym prędzej wzniósł ramiona nad głowę, by zaatakować z góry, ale niewłaściwie odgadł intencje przeciwnika: Kwintus wykorzystał impet szarpnięcia i masę broni, by wykonać błyskawiczny obrót w miejscu. Marek Katon zbyt późno zrozumiał, że pierwszy cios w korpus był jedynie fintą i że dał się nabrać, unosząc miecz i odsłaniając tułów. Kwintus z kolei za późno zauważył, że w szybkim obrocie już nie trzyma klingi płazem w stronę przeciwnika. Próbował jeszcze zatrzymać cios, ale jego siła była zbyt wielka. Ostrze w okamgnieniu przecięło tunikę Marka Katona i pół torsu; stało się to tak szybko, że przez dobrą chwilę widać było ledwie strużkę krwi. Widzowie jęknęli mimowolnie, a potem zapadła straszliwa cisza. Kwintus wydobył ostrze z ciała przyjaciela. Marek zatoczył się, rozłożył ramiona i upuścił miecz. Przez moment spoglądał na druha, nic nie rozumiejąc, a potem zwalił się na bok jak ciężki

posąg. Zanim jeszcze uderzył głową w piach, jego oczy zaszły mgłą, a z ust popłynęła ślina. Z rozległej rany wylały się wnętrzności, oślizła masa o upiornych barwach, odsłaniając przerwany kręgosłup. Konający rzucał się konwulsyjnie, wymachując ramionami i tocząc pianę z ust. Wreszcie rozległo się ostatnie westchnienie i Marek Katon znieruchomiał w szybko rosnącej kałuży krwi. Kwintus rzucił miecz i ukrył twarz w dłoniach, drżąc i pojękując z cicha. Makrobiusz natychmiast podszedł do niego, podniósł broń i wytarł krew o tunikę Kwintusa, po czym chwycił go za rękę i zacisnął jego dłoń na rękojeści. Chłopak zaczął szlochać, zgięty niemal wpół. Makrobiusz podniósł go i spoliczkował, nie żałując siły. Kwintus zatoczył się w tył, wlokąc za sobą miecz. Centurion pochwycił go za kark i wskazał na trupa. – Widzicie? – warknął, rozglądając się. – Mówię do was wszystkich. To się nazywa śmierć. Jeśli zamierzacie używać miecza, lepiej przyzwyczajcie się do tego widoku. Oddamy teraz hołd zabitemu. Marku Katonie Klaudiuszu, pomogłeś Kwintusowi Aecjuszowi Gaudencjuszowi Sekundusowi stać się lepszym żołnierzem. Zawsze będziesz mu towarzyszył w walce, on zaś zawsze wznosić będzie broń także w obronie twojego honoru. Marku Katonie Klaudiuszu, salve atque vale[20]. A teraz przypominam: dziś wieczorem macie się stawić na Polu Marsowym. Spróbujcie tylko zrobić złe wrażenie, pojawiając się z załzawionymi oczami, a przez kolejne trzy miesiące będziecie żałowali, że nie znaleźliście się na miejscu Marka. Za pół godziny chcę was widzieć w pełnym ekwipunku, gotowych do marszu, przed główną bramą szkoły. Mówię także do ciebie, Kwintusie Aecjuszu. Ruszajcie. Dwaj kadeci-weterani wzięli Kwintusa pod ramiona i poprowadzili ku wyjściu ukrytemu pod balkonem. Reszta podążyła za nimi. Makrobiusz podniósł z ziemi swój

miecz, zebrał resztę broni i owinął w skórę, po czym ruszył w stronę zbrojowni, po przeciwnej stronie palestry. Ci sami niewolnicy, którzy wcześniej przynieśli stół, teraz zjawili się z wózkiem i workiem piasku. Umieścili zwłoki na wózku, a potem szuflą uprzątnęli rozlane wnętrzności i umieścili w worku, który spoczął na ciele Marka Katona. Następnie rozsypali szczodrze świeży piasek i wyrównali grabiami. Gdy odprowadzali wózek, dwaj inni przyszli po stół. Chwilę później jeden z nich powrócił, by zabrać palik z tarczą strzelecką, po czym znowu zniknął. Arena wyglądała teraz tak samo jak przed przybyciem Makrobiusza, jakby rekwizytorzy sprawnie uprzątnęli scenę po zakończonym spektaklu. Posąg Trajana wciąż cierpliwie stał na swej kolumnie, a jedynym dowodem rzeczowym tego, co zaszło, był ledwie widoczny ślad na piasku. Flawiusz przyglądał się temu wszystkiemu dość obojętnie. Gdy zaczął się pokazowy pojedynek na miecze, rozmyślał o Unie – potrzebował paru chwil, by w ogóle zauważyć, że doszło do wypadku. Przypomniał sobie, w jakim szoku był jako młodzieniec, gdy patrzył, jak jego żołnierze są rozrywani na strzępy przez psy Alanów pod murami Kartaginy, i jakim niesamowitym uczuciem było własne pierwsze zwycięstwo w walce. Kwintus doświadczył najokrutniejszego ciosu – zabił przyjaciela w ćwiczebnej walce – lecz Makrobiusz postąpił słusznie, reagując w taki sposób. Flawiusz nie zamierzał pocieszać krewniaka. Wiedział, że albo Kwintus się załamie i zostanie wydalony ze szkoły, albo trudne doświadczenie uczyni go mężczyzną, wzmocni i dodatkowo zmotywuje do walki o honor rodziny – także Flawiusza, świadka zdarzenia, oraz jego stryja Aecjusza – i o wizerunek samego Rzymu, symbolu chwały, honoru i cnót wojennych, który tak rozpaczliwie wymagał odbudowy. Trybun spojrzał w górę, na spokojne oblicze Trajana, i ruszył w stronę drzwi. Wiedział, że nadszedł czas.

[18] Velatio (łac.) – sieć. [19] Maeotica palus, starożytna nazwa Morza Azowskiego. [20] Salve atque vale (łac.) – żegnaj.

8

Tej nocy Flawiusz leżał z Uną na piasku opodal ujścia Tybru, spoglądając na niespokojną połać Morza Tyrreńskiego, migocącą odbitym blaskiem księżyca. Przyjechali z Rzymu na koniu Flawiusza, po drodze mijając zaniedbaną Ostię oraz kanał, który prowadził do ośmiobocznego portu zwanego Portus. Wreszcie dotarli do wielkiej łachy czystego piachu opodal Ancjum, ciągnącej się na południe jak okiem sięgnąć. W koryto Tybru wpływało teraz mniej statków niż za młodych lat Flawiusza. Upadek Kartaginy spowodował załamanie handlu afrykańskim ziarnem i oliwą. Ostatnia jednostka wypłynęła w morze kilka godzin wcześniej, a samotność pary przybyszów z Rzymu zakłócali jedynie nieliczni rybacy, którzy wczesnym wieczorem zarzucili sieci, ale powrócili do domów, gdy tylko zapadł zmrok. Flawiusz podparł się łokciem i sięgnął po winogrona do sakwy, którą przywieźli z sobą. Pociągnął łyk wina z dzbanka i w ciszy przyglądał się Unie, wyciągniętej z zamkniętymi oczami na kocu, tuż obok. Była wyższa od niego, miała smukłe kończyny, wysokie kości policzkowe i gęste, drobno kręcone włosy. Nawet w Rzymie, gdzie ludzie przywykli do widoku niewolników i żołnierzy ze wszystkich stron świata, przykuwała uwagę, spacerując po ulicach i rynkach. W oczach Flawiusza była po stokroć piękniejsza od bladych panienek z dobrych domów, które paradowały przed

nim bez końca, powłóczystymi spojrzeniami obiecując udane małżeństwo. Una nie była taka jak czarnoskóre niewolnice, które sprzedawano w Rzymie na targach jako egzotyczne pamiątki, pochodzące ponoć z dalekich stron na południe od wielkiej afrykańskiej pustyni. Nie przypominała też Nubijek i Berberek, których tłumy szukały schronienia w Kartaginie na krótko przed upadkiem twierdzy. Pochodziła z afrykańskiej krainy na wschód od źródeł Nilu, z wyżyn nad Morzem Erytrejskim, z miejsca zwanego Etiopią. Mówiła mu kiedyś, że dziewczęta z wysokich płaskowyżów w jej rodzinnych stronach często biegają od wioski do wioski, przenosząc wiadomości. Bez trudu pokonują po trzydzieści mil dziennie i więcej – więcej nawet, niż potrafiłby przejść za dnia dobry żołnierz – a potem, gdy wracają z górskiego, rozrzedzonego powietrza w doliny, mogą biec jeszcze dalej i jeszcze szybciej. Przekonał się nieraz, że nie zmyśla, zdarzało się bowiem, że w drodze nad morze miała ochotę pobiegać. Cwałował wtedy konno obok niej, a ona niestrudzenie pokonywała milę za milą. Jej oddech ledwie przyspieszał, a stopy, jak się wydawało, bez wysiłku lewitowały nad piaskiem. Tego dnia nie było inaczej, a potem kochali się i pływali w morzu. Jej skóra lśniła kroplami wody, zostawiającymi słony posmak na ustach Flawiusza – posmak tak przyjemny, że na tych kilka cennych godzin mógł zapomnieć o skorumpowanym Rzymie, sprzedajnym cesarzu i jego świcie. Gdy wreszcie otworzyła oczy, usiadła i otuliła się mocniej szatą, czując pierwszy chłód nocy. Milczała zapatrzona w fale. Flawiusz przysunął się bliżej i znowu pokrzepił łykiem z dzbanka. Wino przyjemnie rozgrzewało mu brzuch. – O czym myślisz? – spytał, otarłszy wargi. Podał Unie dzbanek. Uniosła go do ust i zaraz odstawiła. – O Kwodwultdeusie, biskupie Kartaginy.

– Że też w takim miejscu masz ochotę na takie wspomnienia! Omal cię nie zatłukł wtedy na statku. Zabiłbym go gołymi rękami, gdyby mnie Makrobiusz nie powstrzymał. Milczała jeszcze przez chwilę, aż wreszcie odezwała się cicho: – Nie wolno ci zapominać, przez co przeszłam. Po tym, jak handlarze niewolników porwali mnie z etiopskiej wioski, przez dwa lata pracowałam u nubijskiego rajfura. Wraz z innymi dziewczętami podróżowałyśmy zamknięte w wozach od oazy do oazy, by służyć poganiaczom wielbłądów z karawan, które się tam zatrzymywały. Już wcześniej poznałam wiarę chrześcijańską, dzięki uczniom mnicha Frumencjusza, który przybył z Aleksandrii, by objawić mojemu ludowi nową religię. Stała się moim zbawieniem: wiedza o cierpieniach Jezusa i dwóch łotrów na krzyżu dała mi siłę, pozwoliła przetrwać. Gdy pewnego dnia spotkaliśmy biskupa Kwodwultdeusa, wskazał palcem na mnie i dwie inne dziewczęta i wręczył sutenerowi mieszek złota. Pomyślałam wtedy, że to sam Chrystus odpowiedział na moje modły. Padłam na kolana, uwielbiając wybawiciela. Później, gdy spotykaliśmy się na modlitwie, spoglądał na nas łagodnymi oczami godnymi samego mesjasza i przemawiał sugestywnym głosem, nazywając nas świętymi niewiniątkami. Twierdził, że ci, którzy nas krzywdzą, którzy się na nas wyżywają, w istocie składają nam hołd, jak uczynił to Herod, kierując swój gniew przeciwko Dzieciątku Jezus. Minęło sporo czasu... zbyt wiele... nim zorientowałam się, że nie jest posłańcem Chrystusa, tylko sprzedajnym i okrutnym człowiekiem, który kupił nas wyłącznie po to, abyśmy zaspokajały jego pożądanie, gdy akurat nie uganiał się za chłopcami w kartagińskich klasztorach. – Kwodwultdeus. „Czego Bóg pragnie” – mruknął Flawiusz i cisnął kamień w morską toń. – Skoro taki człowiek uważa się za to, czego pragnie Bóg, to lepiej by

nam było bez Kościoła. – Ja nigdy nie straciłam wiary – ciągnęła Una – bo chrześcijaństwo, którego naucza się w moich stronach, nie jest rzymskim chrześcijaństwem. Nigdy nie widziałam w Kwodwultdeusie Bożego pośrednika, jedynie człowieka, którego przynajmniej w mojej rozgorączkowanej wyobraźni, Bóg mi zesłał, by mnie ocalić. Gdy go jednak przejrzałam, dostrzegłam całą prawdę o Kościele, który reprezentuje, o pustym naczyniu stworzonym przez ludzi celem zaspokajania ich ambicji i pragnień. Bóg jest od niego równie daleki jak od dworów cesarskich. Flawiusz zacisnął usta, zapatrzony w morze. – Gdy ostatni raz o nim słyszałem, Kwodwultdeus zainstalował się w Neapolu jako specjalny śledczy biskupa Rzymu. Prowadza oddział zbirów od domu do domu, tępiąc tak zwanych heretyków, którzy nie chcą uwierzyć, że biskup już ma prawo sądzić ludzi, zasiadając po prawicy samego Chrystusa. Una wzdrygnęła się i jeszcze mocniej owinęła szatą. – To ledwie dwa dni drogi stąd. Im bliżej się znajduje, tym bardziej chcę wyjechać. W Rzymie za bardzo rzucam się w oczy. Wiem też, jakich metod używa Kwodwultdeus, by zmusić ludzi do zeznań. Ktoś mu w końcu wskaże drogę do mnie, to kwestia czasu. Flawiusz spojrzał na nią przenikliwie. – Nocami często się wymykasz i wracasz dopiero o świcie. Nigdy o to nie pytałem, ale domyślam się prawdy. Una położyła dłoń na jego ramieniu i ścisnęła je lekko, po czym na powrót schowała rękę pod opończą. – Właściwie mogę ci powiedzieć... Spotykamy się w katakumbach pod Rzymem

i wzdłuż Drogi Appijskiej. Są takie miejsca, sekretne, znane bardzo niewielu. Flawiusz nie spuszczał z niej oczu. – Poznałaś Pelagiusza? – Nigdy nie znamy imion tych, którzy przewodzą modlitwom, nigdy też nie widzimy ich twarzy. Byłoby to dla nich zbyt niebezpieczne. Nic się nie zmieniło od niemal czterystu lat, kiedy to... krótko po ukrzyżowaniu Pana... apostołowie przybyli do Neapolu i Pompejów, by oddawać mu cześć na Polach Flegrejskich, zanim wykopano pierwsze katakumby i mogli dotrzeć do Rzymu. Jesteśmy chrześcijanami podziemi, zawsze się ukrywamy, nawet teraz, bo Kościół rzymski nas prześladuje, nie inaczej niż prześladowano nas za pogańskich czasów. – Co zamierzasz? Wyjęła spod ubrania naszyjnik ze złotym krzyżem, który zdjęła, zanim zaczęła biec. Misterna koronka z geometrycznych figur wspierała się na podstawce, która, jak wyjaśniła Una, wyobrażała Arkę Przymierza. Unosząc znak wiary w blasku księżyca, spojrzała na Flawiusza. – Wiadomo ci coś o królestwie Aksum? – To miejsce, do którego Artur skierował swych nubijskich niewolników na krótko przed upadkiem Kartaginy – odparł po krótkim namyśle. – Powiedział im, że znajdą tam bezpieczne schronienie i wolność. – Aksum graniczy z północną częścią mojego kraju. – Opuściła krzyżyk i spojrzała na daleki horyzont. – Zajmuje doliny i wzgórza aż po Morze Erytrejskie. To pierwsze królestwo, do którego dociera się, podróżując z Egiptu na południe. W stolicy stoją olbrzymie słupy granitowe, wyższe nawet od kolumny Trajana, są też grobowce i domy wykute w litej skale. To pamiątki starożytnej cywilizacji... niektórzy twierdzą,

że było to jedno z zaginionych plemion Izraela, które zabrało z sobą Arkę Przymierza. Od czasów Konstantyna Wielkiego, kiedy to mnich Gregorius nawrócił Ezanę, króla Aksum, na chrześcijaństwo, kraina ta rosła w siłę, rozszerzając swoje wpływy na północ, do Egiptu, na południe, aż po kraniec Afryki, a także na wschód, przez cieśninę dzielącą ją od Arabii, po ziemie Sabejczyków. Kontroluje szlak handlowy na Morzu Erytrejskim, który łączy Indie z Egiptem, ale jego prawdziwą siłą jest chrześcijaństwo. Nauczają tam Słowa tak, jak czynił to Jezus: szerzą je od człowieka do człowieka, od wioski do wioski. Nie ma w Aksum kapłanów, biskupów. Wszyscy są mile widziani, bez względu na wiarę... Żydzi, poganie, Arabowie ze swą pustynną religią. Wszyscy, jeśli tylko chcą podążać ścieżką pokoju. – Chciałabyś wrócić w tamte strony, Uno? – spytał Flawiusz. Uniosła krzyżyk w jednej dłoni i zamknęła go w drugiej. – Wiesz, że nie urodzę ci dzieci. Postarali się o to sutener i jego żona. Czeka nas teraz długie rozstanie, kampanie, bitwy, a ty... pewnego dnia nie powrócisz. Wszyscy w Rzymie wiedzą, co przyniesie przyszłość. Matki rozpieszczają synów, bo wiedzą, że wojna wkrótce ich zabierze. Circus Maximus jest tak blisko twojej kwatery... wiem, że nocami jego loże pełne są kochanków, którzy nie chcą czekać na ślub. Ojcowie, którzy mogą zostać powołani do służby, w pośpiechu oprowadzają dzieci po najważniejszych miejscach Rzymu i uczą je wszystkiego, co ważne, póki jest na to czas. A przecież nie chodzi tylko o mężczyzn. Jeżeli ciemność ogarnie to miasto, jeśli dotrze do Rzymu Attyla, a Wandalowie wyłonią się z morza, nikt już nie będzie bezpieczny. Coraz więcej mówi się o biblijnej apokalipsie, o dniu sądu. Mnisi z Arles szerzą takie opowieści, a inni je podchwytują. Są wśród nich prawdziwi ludzie wiary, ale nie brak i szarlatanów, którzy namawiają ludzi, by pozbywali się złota i srebra w zamian za

„specjalną modlitwę do Pana”. – Armia zwycięży – odpowiedział z emfazą Flawiusz. – Pokonamy Attylę. Una pokręciła głową, ściskając jego dłoń. – Dla nas już nie ma różnicy. Podjęłam decyzję. – Płakała, ale w jej oczach był żar, jakiego nie widział nigdy dotąd. – Słucham czasem twoich rozmów – ciągnęła, ocierając łzy – i wiem, że Artur podziela twoje poglądy, podobnie jak inni oficerowie wierni twojemu stryjowi. Tak jak wy pragniecie wyrwać się spod wpływu cesarza i zanieść barbarzyńcom wojenną pożogę na dalekie rubieże, tak my chcemy uwolnić chrześcijaństwo spod władzy Kościoła, zabrać je poza granice imperium, poza zasięg kapłanów i biskupów. Niektórzy z nas, Pelagiusz także, udadzą się na północ, by zaszczepić chrześcijaństwo w Brytanii. Inni planują wyprawę na południe, do Aksum. W drodze są już mnisi, którzy opuścili Kościół w Konstantynopolu; ludzie z zachodu wkrótce podążą ich śladem. Niektórzy wierzą, że Aksum to ziemia obiecana, że może stać się królestwem niebieskim na ziemi. – Czujesz, że Bóg cię przyzywa? – spytał drżącym głosem. – Wiem tylko, że potrafiłam przekazać naukę Jezusa innym niewolnicom, z którymi zetknęłam się na pustyni. Dałam im nadzieję. Jeżeli tego samego dokonam wśród dalekiego ludu w górach mojej ojczystej krainy, będę już pewna, że odnalazłam cel swego życia. Poza tym znowu chcę biegać... nie po tych piaskach, które prowadzą nas na południe, do Neapolu, do wiecznych prześladowań, albo na północ, ku wojnie... ale między wioskami na etiopskich wyżynach, skąd pochodzę. Chcę nieść wiadomość o pokoju. Dość mam Rzymu i jego ciągłych wojen. Odwróciła się i raz jeszcze sięgnęła pod szatę, by podać coś Flawiuszowi. Był to mały kamyk, czarny i wypolerowany na gładko, z otworkiem pośrodku, przez który

przewleczono rzemyk. – Znalazłam tę bryłkę gagatu niedaleko mojej wioski, jeszcze jako dziecko. Tak często trzymałam ją w rękach, że zrobiła się zupełnie gładka. Przyjmij ją, proszę, i pamiętaj mnie. Gdzieś za plecami Flawiusza koń zarżał i zastukały kopyta, gdy zbiegał z trawiastej łączki między wydmami, gdzie zostawili go na popas przed wieczorną kąpielą w morzu. Trybun sięgnął po worek z obrokiem i wstał, by nakarmić zwierzę. Pogłaskał je po chrapach, szepnął kilka słów do ucha i klepnął po zadzie. Koń zarżał znowu i pobiegł ku rzece, by się napić. Flawiusz poczuł się nagle bardzo samotny, gdy tak stał za plecami Uny wpatrzonej w horyzont. Spojrzał na konia, pochylonego nad leniwym nurtem Tybru wpadającego w tym miejscu do morza. Sądził, że czeka go niełatwe zadanie zakomunikowania jej, że wkrótce będzie musiał wyjechać, tymczasem dał się zaskoczyć: to ona zamierzała odejść. Zbiła go z tropu, zmieszała, odebrała argumenty. Lecz stojąc tu, na plaży, między Uną a niespokojnym wierzchowcem, wiedział dobrze, dlaczego poniósł klęskę. Pelagiusz i jego zwolennicy nauczali o wolnej woli, ale to nie był jedyny powód: świat, który miał lada chwila implodować, uczynił z mężczyzn marionetki, spętał ich niczym dawnych gladiatorów z Koloseum. Flawiusz był zakładnikiem wojny, tak jak Una dała się uwieść wizji pokoju i swobody. Usłyszał dalekie uderzenia w bęben i spojrzał na morze. W plamie światła księżycowego pojawiła się liburna, ta sama jednorzędowa galera, która wkrótce po ich przybyciu na plażę wypłynęła Tybrem, by patrolować otwarte morze. Nawet tu, na piasku pod gwiazdami, pokój był jedynie iluzją. Wandalska flota Genzeryka, z bazą w Kartaginie, już od miesięcy nękała i rabowała nadbrzeżne osady, korzystając

z okrętów porzuconych przez Rzymian. Artur miał rację: leśni wojownicy przeistoczyli się w wojowników pustynnych, a teraz w wilki morskie. Genzeryk nie zadowolił się zdobyciem Kartaginy i nie spoczął na laurach. Wybrał jedyną drogę, która mu pozostała: rzucił swoje siły na Morze Śródziemne. Wszyscy rzymscy strategowie wiedzieli, że to tylko kwestia czasu – po nasilających się atakach z morza przyjdzie pora inwazji. Rzymska flota była zbyt słaba, by stawić czoło Genzerykowi w wielkiej bitwie morskiej, i dlatego jedyną nadzieją na zwycięstwo był sukces sił lądowych, ale nie w starciu z Wandalami, tylko z Hunami. Zwycięstwo pozwoliłoby przegrupować i skoncentrować armię na wybrzeżu, celem odparcia ataku z morza. Lecz i ta strategia miała słabe punkty: wygrana z Attylą musiałaby zostać okupiona srogą daniną krwi, co poważnie osłabiłoby mobilność rzymskich oddziałów. Sprawy stanęły więc na ostrzu noża. Pewne było jedynie to, że wydmy na wybrzeżu Italii, jak niegdyś plaże u bram Troi, wkrótce spłyną krwią, bo ci, którzy pozostaną, by bronić Rzymu, nie powitają najeźdźców z otwartymi ramionami. Koń wrócił i przystanął przy swym panu, niespokojnie grzebiąc kopytem w piasku. Una wstała, a Flawiusz pospiesznie zwinął koc. Porzuciwszy resztę winogron i pusty dzbanek, skoczył na grzbiet konia, który stanął dęba w pierwszym odruchu, rżąc z oburzeniem, ale szybko się uspokoił. Flawiusz podał Unie rękę i pomógł jej usiąść z tyłu. Objęła go mocno. Czuł na plecach ciepło jej piersi, gdy ruszali w drogę powrotną do Rzymu.

9 Nazajutrz wczesnym rankiem Flawiusz przeprowadził Artura przez plac ćwiczeń w szkole wojskowej i razem wyszli na ulicę przy wielkiej kolumnie Trajana, której

białe marmurowe bębny wznosiły się na sto stóp pomiędzy gmachami bibliotek greckiej i łacińskiej. Jako chłopiec, w przerwach między lekcjami, których udzielał mu Dionizjusz, Flawiusz potrafił godzinami przyglądać się temu pomnikowi z okien owych budynków, chłonąc kolejne sceny tworzące spiralny relief na kolumnie, aż na zawsze wbiły się w jego pamięć: obrazy wojen i podbojów, broni, fortyfikacji, przepraw rzecznych, pokonanych barbarzyńców, zwycięskich Rzymian i wreszcie samego cesarza, stojącego na czele armii, osobiście prowadzącego żołnierzy w bój. Spojrzał na inskrypcję u podstawy kolumny, gdzie prochy Trajana spoczywały w urnie z dackiego złota, i odczytał jej pierwsze słowa: SENATUS POPULUSQVE ROMANUS... Resztę znał na pamięć: „Senat i lud Rzymu w darze cezarowi, synowi boskiego Nerwy, Nerwie Trajanowi Augustowi Germanikowi Dackiemu, pontifeksowi maksymusowi, w siedemnastym roku na stanowisku trybuna, sześciokrotnie odbywającemu triumf imperatorowi, sześciokrotnemu konsulowi, patri patriae[21]”. Zadarł głowę i ujrzał scenę przedstawiającą pokonanego króla Decebala, a potem kolejną, z rzymskimi żołnierzami przeprawiającymi się przez Dunaj – ta ostatnia rozpalała jego wyobraźnię, gdy był mały, a i teraz wywołała mimowolne podniecenie. Wciąż nie mógł uwierzyć, że wkrótce znajdzie się w tym samym miejscu, że wraz z Makrobiuszem i Arturem przeprawi się przez tę samą rzekę, którą legioniści pokonali trzysta pięćdziesiąt lat wcześniej, że pójdzie śladem uwielbianego bohatera, Trajana, który podbił tereny sięgające aż do Partii – rzymskie imperium nigdy nie osiągnęło większych rozmiarów. Minęli kolumnę, by wspiąć się krętą ulicą po północnej stronie forum Trajana do sąsiedniego kompleksu rynków. Olbrzymią, murowaną budowlę zaadaptowano na rozkaz Aecjusza na rzymską kwaterę główną korpusu inżynierii wojskowej. Przeszli

obok grupki dorodnych niewolnic, niosących kosze w ślad za opasłym kapłanem. Uśmiechając się do nich, Flawiusz pomyślał znowu o Unie. Czy jeszcze ją zobaczy? Zanim opuścił szkołę, wezwał Makrobiusza i poprosił go, by przekazał jej jego wolę: niech zabierze swój dobytek i uda się do domu jego siostry w Kosie, na wybrzeżu, by tam zaczekać na jego powrót. Może popadał w przesadę, ale czuł, że lepiej będzie nie ryzykować: jeśli Herakliusz deptał już po piętach Arturowi, to któryś z jego agentów mógł widzieć i jego w towarzystwie kobiety – mógł śledzić go choćby i teraz. Flawiusz miał doprawdy niewiele do stracenia na tym świecie, ale gdyby coś się stało Unie, wiedział, że zemściłby się straszliwie, a powódź krwi mogłaby porwać z sobą wszystkie bliskie mu osoby, przy okazji niwecząc plany Aecjusza. To, że nie był pewny, czy jeszcze zobaczy swoją kobietę, było stosunkowo niską ceną za uniknięcie najgorszego, nawet jeśli myśl o tym miała doprowadzać go do szaleństwa przez najbliższe dni i tygodnie. Zidentyfikowani przez wartowników ruszyli korytarzem w głąb gmachu. Minęli drzwi i znaleźli się w sali niemal tak wielkiej jak sądowa. Promienie słońca wpadające przez szerokie okna oświetlały rząd stołów ustawionych pośrodku. Pod oknami rozwieszono niezliczone mapy; jedna z nich była olbrzymia, zajmowała dwie ściany. Kilkudziesięciu ludzi pracowało w skupieniu, kopiując kolejne i wzbogacając komentarzami gotowe ilustracje na wielkich arkuszach welinu i papirusu. Jeden z piszących spostrzegł, jak weszli, skinął dłonią na powitanie i czym prędzej podszedł. Był to siwobrody mężczyzna noszący insygnia starszego trybuna fabri. Klepnął Flawiusza w ramię i zaraz niemal zgiął się wpół z bólu, odruchowo kładąc dłoń na plecach. – Nic mi nie pomaga – poskarżył się, pozwalając, by dwaj przybysze pomogli mu

spocząć na krześle. – Zbyt wiele czasu spędzam pochylony nad mapami, a za mało mam świeżego powietrza. I zbyt dużo czasu minęło, odkąd porzuciłem czynną służbę. – Kiedy walczyłeś? – spytał Artur. – Flawiusz ci powie. Obyło się bez odznaczeń, bez chwały. Ale sporo się nauczyłem o żołnierce. Potem przez lata starałem się przekazać jak najwięcej chłopcom przychodzącym do scholi. – Mów dalej, Gnejuszu – zachęcił go Flawiusz. – Artur dostał awans na trybuna foederati na polu walki, nie miał okazji uczyć się w szkole i skorzystać z twojego doświadczenia. Uago zapatrzył się w dal, marszcząc brwi. – Było to podczas buntu Berberów w piętnastym roku panowania Honoriusza, niemal czterdzieści lat temu. Byłem w pierwszym rzucie młodych trybunów, którzy ukończyli szkołę, założoną niewiele wcześniej, po tym jak Alaryk złupił Rzym. Jednym z moich pierwszych zadań w szeregach fabri było usuwanie gruzu z Kapitolu... pamiątki po tym, jak Goci próbowali zburzyć do gołej ziemi ruiny dawnej świątyni. Potem zgłosiłem się do służby na pograniczu i mianowano mnie zastępcą dowódcy oddziału fabri stacjonującego na skraju pustyni w prowincji Mauretania Tingitana. Garnizon na pograniczu był poważnie osłabiony, bo wielu żołnierzy przeniesiono, by zwiększyć liczebność afrykańskich comitatenses, więc gdy wybuchła rebelia, z konieczności nas spieszono. Ciężka to była kampania, wielu ludzi padło z wycieńczenia i chorób. Praktycznie nie toczyliśmy bitew, były jedynie gwałtowne potyczki i pogonie za cieniami w mroku. Pod koniec powróciliśmy do dawnej funkcji i jako fabri zajęliśmy się budową dróg, ulepszaniem fortyfikacji i kopaniem studzien, co podobało mi się znacznie bardziej niż polowanie na buntowników i palenie wiosek.

Wtedy właśnie zauważyłem, jak fascynującym zajęciem jest prowadzenie pomiarów i przygotowywanie map. Uznałem, że odnalazłem swoje powołanie. – Czterdzieści lat służby w armii to bardzo dużo – zauważył Artur. – Aecjusz przerwał mój stan spoczynku, gdy zapragnął mieć nową mapę, uwzględniającą podboje Attyli. Dał mi wolną rękę, mogłem wezwać na pomoc najlepszych kartografów z Aleksandrii i Babilonu. Kopiści pracują w moich skryptoriach dniem i nocą, by dowódcy polowi i pograniczni dostali na czas swoje egzemplarze map. – Właśnie dlatego tu jesteśmy – rzekł Artur. – Chcielibyśmy zobaczyć najnowszą mapę Ilirii, terenów wzdłuż Dunaju oraz ziem leżących dalej na wschód, aż po Bagna Meockie. Uago wstał, podparł się laską, którą podał mu dyskretnie jeden ze skrybów, po czym spojrzał przenikliwie na Artura. – Dziwny to kierunek podróży dla Bryta, dowódcy sprzymierzonych – rzekł. – Nie mylę się co do twego pochodzenia, nieprawdaż? W wolnych chwilach param się etymologią, zwłaszcza imion barbarzyńskich. – Wywodzę się z plemienia Brygantów, z rodu Budyki, choć moja babka ze strony matki była córką rzymskiego legionisty – odparł Artur. – Imię moje oznacza zaś w prastarej mowie Brytów „króla-niedźwiedzia”, a pochodzi z czasów, gdy lasy w moich ojczystych stronach pełne były niedźwiedzi. – Tak też sądziłem – ucieszył się Uago. – Chętnie skorzystałbym jeszcze z twojej wiedzy na temat brytańskich imion. Od lat tak właśnie robię: zagaduję żołnierzy z najdalszych zakątków imperium, którzy przychodzą tu, żeby zajrzeć do map. Teraz jednak zajmijmy się waszym życzeniem – dodał, wskazując laską na zwój rozwinięty

na ścianie. – Oto tabula cursorum. Tak w schematycznej postaci wygląda cursus publicus[22]. Arkusz ten sporządzili mnisi z Arles, pod wodzą Honoriusza, lecz tak naprawdę nie jest to mapa, jedynie graficzny zapis czyichś podróży, pełen wypaczeń, zbędnych ozdobników i anachronizmów, słowem: drobiazgów, w których lubują się mnisi, a które od razu wyprowadzają z równowagi kartografa. Tu, od dołu ku górze, macie południową Italię, Adriatyk i dalmackie wybrzeże, z łańcuchem górskim otaczającym dolinę Dunaju, ciągnącym się, w pewnym uproszczeniu, w głąb lądu. Pewnie jednak taki schemat zadowoli was tylko częściowo. Poznacie odległości i etapy pierwszej części podróży, z Rawenny czy Rzymu, drogami i dalej, przez morze, do portu takiego jak Spalatum, ale nie znajdziecie żadnych informacji o tym, co czeka was dalej, poza oficjalną siecią dróg. Jest to bowiem tablica zaprojektowana z myślą o oficjalnych podróżach oraz służbie pocztowej, nie jest przeznaczona dla tych, którzy udają się z tajną misją poza granice imperium. – Zbyt wiele sobie wyobrażasz na temat naszej wyprawy – wtrącił Artur. Gnejusz rozejrzał się, by mieć pewność, że nikt nie podsłuchuje. – Wiem, co to znaczy, gdy jeden ze specjalnych trybunów Aecjusza, zwykle należących do sprzymierzonych, przychodzi tu, by szukać map terytoriów leżących poza granicami cesarstwa – powiedział cicho. – I zamierzam dać wam to, czego potrzebujecie, nie zadając zbędnych pytań. Może i tkwię tu już jakiś czas, a wy działacie w terenie, lecz moje mapy to podstawa działalności wywiadowczej imperium, moja lojalność zaś wobec Aecjusza jest niezachwiana. Niegdyś był moim najlepszym uczniem, dziś to ja służę jemu. – Pokaż nam nową mapę – poprosił Flawiusz. Gnejusz cofnął się nieco i wskazał na płachtę welinu rozwieszoną powyżej tablicy. – Tę powinieneś znać, Flawiuszu: to mapa świata oparta na Geografii Klaudiusza

Ptolemeusza, którą zawsze miałem pod ręką, gdy nauczałem w szkole. Arturze, naturalnie rozpoznajesz rodzinną Brytanię po lewej, z wyraźnie zaznaczoną Walią i zachodnim półwyspem, krainą cyny. Aecjusz twierdzi, że tam właśnie toczą się najcięższe walki między Brytami a Sasami. Jako uproszczony obraz świata mapa ta jest znacznie lepsza od tablicy, lecz brak na niej precyzyjnie określonych odległości między znanymi punktami, a i kierunki zbyt trudno z niej odczytać, by mogła się na coś przydać nawigatorom i wędrowcom. Tak naprawdę potrzebowaliśmy krzyżówki mapy Ptolemeusza z informacjami o szlakach prezentowanymi na tablicy. I nad tym właśnie pracowaliśmy w ostatnich miesiącach. Sądzę, że cel został osiągnięty. To rzekłszy, Uago poprowadził gości ku stołom. Flawiusz mógł teraz przyjrzeć się mapom, nad którymi pracowali kartografowie. Pośrodku sali rozłożono największą z nich, zbliżoną do ptolemejskiej, ale pokrytą siatką trójkątów. Kopiści pochylali się nad nią raz po raz, by mierzyć poszczególne detale, a następnie nanosić je na swoich egzemplarzach. Uago minął kilku bez słowa, po czym zatrzymał się przy jednym ze swych ludzi, a ten natychmiast odłożył gęsie pióro i odsunął się od stołu. – Oto, czego wam trzeba. Tu widzicie rzekę Dunaj, biegnącą w tym miejscu równolegle do wybrzeża Dalmacji, przez długi wąwóz znany jako Żelazne Wrota i dalej na wschód, w stronę Morza Czarnego. Jeśli jednak cofniemy się nieco bliżej źródeł, zobaczymy wielkie stepy scytyjskie, ziemię Hunów. – Ich świat zawsze był trudny do zdefiniowania. W sensie strategicznym to jedna z ich mocnych stron – odezwał się Artur. – Jego kształt jest płynny, tak naprawdę za tereny graniczne uchodzą szerokie połacie prawie bezludnych stepów. Nawet na zachodzie Dunaj to bardziej przeszkoda do pokonania niż punkt graniczny. Sądzę, że Attyla nie dba zbytnio o takie drobiazgi jak granice, w czym bardzo się różni od

rzymskich strategów. Nieobcy jest mu koncept ojczyzny, ma nawet swoją warownię, ale huńskie imperium kończy się i zaczyna tam, gdzie Attyla zechce powalczyć o ziemię. W rezultacie kształt należących doń terytoriów zmieniać się może z miesiąca na miesiąc. Uago skinął głową. – To istny koszmar kartografa – odparł. – My lubimy nasze granice, podział na prowincje. Co się zaś tyczy Hunów, to wystarczą szerokie strzałki na mapach, w żaden sposób niezwiązane z punktami orientacyjnymi i liniami podziałów, które my uważamy za istotne. Flawiusz zmierzył palcami odległości na mapie. – Jeśli wierzyć skali, odległość między Żelaznymi Wrotami a początkiem stepów to mniej więcej trzy tysiące stadiów. Powiedzmy: sto trzydzieści mil – powiedział. – To oznacza tydzień marszu, ale my zamierzamy popłynąć Dunajem. – Pod prąd – zauważył Uago. – Jeśli dopisze wam szczęście, złapiecie południowy wiatr i pożeglujecie wbrew nurtowi, jak czynią to żeglarze na Nilu. Artur wpatrywał się w mapę. – Możemy dostać kopię? – Możecie wziąć nawet tę. – Uago odpiął i zwinął płachtę welinu, upewniwszy się najpierw, czy rysunek zdążył wyschnąć. – Nikomu jej nie pokazujcie i zwróćcie ją tu osobiście, gdy nie będzie wam potrzebna. Jeśli Aecjusz zaaprobuje ten wzór, wkrótce będzie to powszechnie dostępny obraz świata, ale do tego czasu mapa, którą wam daję, będzie bezcenna dla nieprzyjacielskich strategów, którym marzy się podbój Rzymu. – Jasne – odparł Artur, wkładając rulon pod tunikę. – Musimy już iść. Uago odprowadził ich do drzwi. Gdy przystanął, widać było, że cierpi, wspierając się

ciężko na lasce. – Jeżeli dotrzecie do celu – rzekł z wysiłkiem – może udałoby się wam sprowadzić tu jakiegoś Huna albo i dwóch? Gocki dialekt, którego nauczył mnie ojciec, bliski jest scytyjskiemu, ale diabelnie ciężko mi powiązać go jakoś z huńskim słownictwem. Byłoby mi łatwiej, gdybym porozumiał się z kimś znającym dobrze tę mowę. Możecie mi wierzyć, że trudniejszej nie spotkacie. Myślę o stworzeniu uniwersalnego języka, który pozwoliłby zapomnieć o takich problemach. Może gdyby wszyscy posługiwali się jedną mową, mielibyśmy mniej wojen. Mam nadzieję, że gdy Aecjusz pozwoli mi odejść, wystarczy mi czasu na to zadanie. Flawiusz uśmiechnął się szeroko i chwycił go pod ramię. – Zobaczymy, co się da zrobić. Artur uścisnął dłoń Gnejusza. – Chciałbym o coś spytać, zanim odejdziemy. Czego właściwie uczyłeś kandydatów na trybunów, korzystając z własnego doświadczenia? Gnejusz Uago namyślał się chwilę. – Może i nie walczyłem w wielu bitwach – rzekł wreszcie – ale moja służba była dostatecznie długa, bym zdążył zauważyć, że chwała wojenna to rzecz ulotna. Widziałem całe pokolenia młodych ludzi, moich uczniów, wyruszające na wojnę. Byli pełni optymizmu, żądni bohaterskich czynów. Gdy wracali... jeśli wracali... byli cieniami samych siebie. Lecz ledwie jedno pokolenie da się zemleć przez okrutną machinę wojny, już kolejne rwie się do bitki. Powtarzałem im więc, czego nauczyłem się na pustyni: wojna to nie chwała, wojna to ciężka praca, wytrwałość i troska o towarzyszy. Ta prawda więcej dla mnie znaczy niż wszelkie laury i odznaczenia, których nie zdobyłem, te ulotne chwile chwały.

Artur pokiwał głową. – Mądra rada, trybunie. Salve i do następnego spotkania. Ruszyli w stronę wyjścia, lecz zatrzymali się, gdy Uago zawołał: – Jeszcze jedno! – Co takiego? – spytał Flawiusz, odwracając się. – Chciałbym o coś spytać... Wiem, że byłeś w Kartaginie. Nie wpadły ci przypadkiem w ręce liście rośliny, którą Berberowie zwą catha? Otóż bardzo je polubiłem, gdy służyłem w Mauretanii. Może napar złagodziłby bóle w plecach. – Mój centurion, Makrobiusz, miał trochę, ale dawno wyczerpał zapasy. Opuszczaliśmy Afrykę jakby w pośpiechu. – Szkoda. Może sam się tam wybiorę. – Pewnie, musisz tylko pokonać drobne przeszkody: wandalską armię i jej niezbyt sympatycznego wodza, niejakiego Genzeryka. Uago z błyskiem w oku skinął głową w stronę swych ludzi. – Pamiętasz chyba, co mówiłem o moich podkomendnych sprzed lat, z kampanii mauretańskiej? To byli przede wszystkim żołnierze, a dopiero potem fabri. Ci tutaj są tacy sami. Myślę, że ich oddział poradzi sobie z małym barbarzyńskim utrapieńcem w rodzaju Genzeryka. Flawiusz błysnął zębami w uśmiechu i machnął mu na pożegnanie. – Salve, trybunie. Wyszli z gmachu na ruchliwą ulicę i znowu mieli przed sobą kolumnę Trajana. – Rzymowi potrzeba żołnierzy takich jak Gnejusz Uago – stwierdził Artur. – Mój stryj Aecjusz powiada, że oficerowie fabri to wyjątkowy gatunek – odparł Flawiusz. – Poświęcają się pracy bez reszty, są pilni, zwracając uwagę na wszelkie

detale, a przy tym lojalnie milczą na temat potknięć przełożonych. Gdy prowadzi armię w pole, najstarszym rangą oficerem sztabowym zawsze jest u niego trybun fabri. – Na wojnę, która go wkrótce czeka, będzie musiał zwerbować najlepszych. – Dokąd teraz? – Pokłonimy się Walentynianowi, a potem udamy się w sekretne miejsce, w którym poznasz nasz plan. Jutro wieczorem, jeśli wszystko pójdzie dobrze, ty, ja i Makrobiusz będziemy już w drodze na wschód. I gwarantuję ci, że żaden z nas nie brał nigdy udziału w bardziej niebezpiecznej misji. Pogrążony w gorączkowych myślach Flawiusz był ledwie świadomy, że mijają dawną siedzibę senatu i zaczynają wspinaczkę po schodach wiodących do pałacu cesarskiego. Minęło niemal osiem lat, odkąd po raz ostatni brał udział w walce. Nauczanie w szkole dało mu sporo satysfakcji, ale nie mógł się już doczekać powrotu do czynnej służby. Zastanawiał się, co jeszcze powinien załatwić, zanim wyruszą w drogę, z kim jeszcze powinien się zobaczyć, jaki zgromadzić ekwipunek. Stary gladius, który podarował mu Artur podczas ewakuacji z Kartaginy, wymagał ostrzenia i oliwienia. Flawiusz poczuł, że oddycha coraz szybciej, a serce bije coraz mocniej w jego piersi. Nie mógł się doczekać. [21] Pater patriae (łac.) – ojciec ojczyzny. [22] Cursus publicus (łac.) – oficjalna sieć dróg w cesarstwie.

10 Flawiusz stał na baczność, oparty plecami o ścianę, w długim szeregu oficerów – od

magister comitatenses po lewej, przy cesarskim tronie, poprzez najmłodszych trybunów, po stojących po prawej świeżych absolwentów szkoły, którzy jeszcze nie otrzymali przydziałów do jednostek bojowych. Po przeciwnej stronie stanęli w identycznej formacji oficerowie foederati, wśród nich Artur. Nie wyróżniał się niczym wśród Gotów, Swebów, Sasów i innych barbarzyńców, którzy stanowili ponad połowę rzymskiego korpusu oficerskiego – nie licząc tych, którzy jak Flawiusz służyli w regularnej armii, choć w ich żyłach płynęła obca krew. Tak wyglądały współczesny Rzym i jego armia, rzecz zupełnie nie do pomyślenia w czasach, gdy rzemieślnicy wykuwali kolumnę Trajana, a fundamentalną różnicę między Rzymianinem a barbarzyńcą uwiecznili w kamieniu. A przecież już od dawna cesarstwo nie miało armii równie silnej w obliczu zagrożenia granic, w obliczu niebezpieczeństwa, które Trajan i kilku innych cesarzy rozumiało tak dobrze, że uznali za konieczne poprowadzić rzymskie wojska ku lasom i stepom na północy. W przedsionku sali tronowej zagrały trąby i ci spośród zebranych, którzy jeszcze maskowali zdenerwowanie rozmową, teraz umilkli. Wszyscy mieli na sobie najbardziej odświętne tuniki, lśniące insygniami i odznaczeniami, lecz na rozkaz rzezańca Herakliusza przybyli bez pasów i broni. Z jednej strony rozsądek nakazywał ograniczać ryzyko zamachu, z drugiej jednak – było to chyba celowo uwłaczające posunięcie, jakby Herakliusz chciał zarazić swoją zniewieściałością żołnierzy, którymi bezgranicznie gardził. Wielkie velarium[23] załopotało nad głowami zebranych i wyprężyło się znowu, gdy żeglarze, którzy pilnowali tego prowizorycznego zadaszenia, mocniej napięli i uwiązali liny naciągu. Spotkanie z władcą zorganizowano na dawnym prywatnym hipodromie pałacu cesarskiego na Palatynie, w miejscu niegdyś otwartym, a teraz osłoniętym przed słońcem olbrzymią płachtą. Loża władcy

z widokiem na Circus Maximus – miejsce, z którego cesarz bywał widoczny dla niemal całej populacji Rzymu – została niedawno zamurowana od zewnętrznej strony, stając się jeszcze jedną salą tronową skierowaną ku wnętrzu gmachu. Imperator mógł teraz rządzić światem sztucznie stworzonym, zupełnie odcięty od ludu, nad którym miał ponoć panować. Mimo lat spędzonych w Rawennie i Rzymie, z reguły blisko Aecjusza, Flawiusz jeszcze nigdy nie widział cesarza na własne oczy. Myśl o tym sprawiła, że to miejsce wydawało mu się jeszcze bardziej nieziemskie, jakby nagle stał się elementem dekoracji, a ci, którzy mieli przed nim paradować, byli ledwie aktorami, porzucającymi swe role, gdy tylko schodzą z oczu publiczności. Pierwszy w procesji pojawił się biskup Rzymu, któremu Walentynian przyznał niedawno olbrzymie przywileje – jego decyzje miały teraz mieć wagę bezdyskusyjnych, ostatecznych wyroków, na równi ze Słowem Bożym. Był to korpulentny osobnik niosący cesarskie jabłko i pastorał w dłoniach. Jego palce ginęły pod złotymi pierścieniami, a inkrustowaną drogimi kamieniami szatę podtrzymywał tuzin małych chłopców. Flawiusz nie umiał sobie wyobrazić postaci bardziej niepodobnej do Jezusa z Nazaretu. Za biskupem podążała gromada egipskich kochanków Walentyniana – młodych, szczupłych mężczyzn, nagich, jeśli nie liczyć przepasek biodrowych. Ich ciemna skóra lśniła od oliwy. Za nimi wmaszerował oddział pięćdziesięciu groźnie wyglądających Swebów w szyku kwadratu, w którego wnętrzu kroczyła cesarska świta. Flawiusz ledwie dostrzegł wśród nich władcę, ale natychmiast rozpoznał jego profil, który znał z monet. Cesarz wznosił wysoko ramiona w powitalnym geście, a towarzyszyły mu dwie kobiety o wyjątkowo misternych fryzurach, zapewne jego siostra Honoria oraz żona Eudoksja. Minęło dziesięć lat od chwili, gdy wypłynąwszy z kartagińskiego portu, Flawiusz

przypatrywał się starej srebrnej monecie, rozmyślając o tych nowszych, złotych, z wizerunkiem Walentyniana. Dość czasu, by nabrać wątpliwości. Na pozór wydawało się, że Walentynian to właściwy człowiek na właściwym miejscu: mocno zarysowana szczęka budziła skojarzenia z twardymi cesarzami-żołnierzami sprzed wieków. Flawiusz wiedział jednak, że to tylko fasada, że ma przed sobą człowieka, który nigdy nie prowadził armii do boju, co najwyżej widywał ją na placu paradnym. Nawet pancerz legionisty, który nosił Walentynian, był oszustwem: wykonano go ze złotogłowia, kolczugę zaś upleciono z pasemek lśniącego jedwabiu. Podobnie jak biskup, władca i dwie damy spoglądali w górę, w najmniejszym stopniu niezainteresowani korpusem oficerskim. Miało to symbolizować pobożność, ale Flawiusz wiedział, że chodzi bardziej o podkreślenie własnego boskiego statusu. Cesarz i jego świta byli równie dalecy od Stwórcy jak od swego ludu. Na końcu, w otoczeniu chłopców rozrzucających płatki kwiatów, kroczył Herakliusz, chorobliwie otyły i wyższy nawet od Gotów. Sadło na jego licznych podbródkach i na brzuchu drżało obscenicznie przy każdym ruchu, gdy podskakiwał i gestykulował, jakby bawił się beztrosko w ogrodzie, gdy wzdychał i klaskał, podśpiewując z cicha piskliwym głosem. Był to spektakl gorszy od farsy, nie do zniesienia dla żołnierskich oczu, lecz jego wykonawca jako jedyny z jej bohaterów przynajmniej nie kierował oczu ku niebu, tylko rozglądał się nieustannie i rejestrował każdy detal. Flawiusz poczuł się nieswojo, gdy na ułamek sekundy spoczęło na nim spojrzenie tych czarnych jak smoła, zimnych i przerażających ślepi. W tej jednej chwili zrozumiał, dlaczego nawet Aecjusz obawiał się eunuchów: ich osobliwość fizyczna sprawiała, że działali inaczej niż zwykli mężczyźni; powodowały nimi zgoła odmienne motywacje, intencje kompletnie niezrozumiałe, obce tym, którzy chcieliby podważyć ich władzę.

Flawiusz pomyślał o innym starożytnym monumencie, który fascynował go od najmłodszych lat: o łuku triumfalnym Tytusa, wzniesionym po południowej stronie Forum. Zdobiące go płaskorzeźby przedstawiały sceny triumfu, niezmierzone skarby zdobyte i niesione przez rzymskich żołnierzy, uzbrojonych i uradowanych, w otoczeniu tłumu mieszkańców miasta. Sam cesarz stał dumnie przed nimi, doskonale widoczny, słuchając donośnych wiwatów. Jeśli ta procesja kochanków i eunuchów ma być współczesnym odpowiednikiem triumfalnych pochodów sprzed lat, to Rzym zaiste zszedł na psy, pomyślał Flawiusz. Najwyższy czas, by barbarzyńcy z korpusu oficerskiego powstali i zrobili porządek z tą żałosną farsą. Znowu zagrały trąby i swebscy gwardziści zaczęli przepychać oficerów w stronę wyjścia z hipodromu. Dla wielu jedyne w życiu spotkanie z cesarzem, za którego walczyli i umierali, dobiegło końca. Flawiusz starał się trzymać dystans do Artura, na pozór przyglądając się szerokiemu strumieniowi oficerów, którzy wyszedłszy z pałacu, kierowali się ku koszarom i Polu Marsowemu. Dogonił go dopiero na schodach prowadzących na stare forum. Makrobiusz siedział u ich podnóża, okryty płaszczem, pilnując dwóch wojskowych plecaków. Podał Flawiuszowi pas i miecz. – Sam go naostrzyłem i naoliwiłem – oznajmił. – Tobie zabrakłoby czasu. Flawiusz zapiął pas, spoglądając na centuriona. – Spodziewałem się, że będziesz czekał w mojej kwaterze. Makrobiusz wziął go na stronę i odezwał się szeptem: – Poprosiłem Unę, żeby opuszczając miasto, przyniosła mi twój ekwipunek. I dobrze się złożyło, bo zajrzałem potem do twojej kwatery, zastałem ją splądrowaną. Flawiusz popatrzył na niego w zdumieniu. – Splądrowana? Jak to?

Artur rozejrzał się, by mieć pewność, że nie są obserwowani, i zarzucił kaptur płaszcza na głowę. – To, że Herakliusz naśle na nas swoich agentów, było jedynie kwestią czasu. Musimy się spieszyć, jeśli mamy dotrzeć w umówione miejsce. – Mam i gorsze nowiny – dodał Makrobiusz. – Uago zniknął. Czterech ludzi czekało wieczorem przed kwaterą główną fabri. Rzucili się na niego, zakneblowali i zarzucili worek na głowę. Kapitan warty strzegącej kwatery jest moim przyjacielem. Widział wszystko, ale nie mógł interweniować: ci ludzie mieli purpurowe peleryny gwardii cesarskiej. – To ludzie Herakliusza – powtórzył Artur. – Obawiam się, że więcej nie zobaczymy Gnejusza. – Tylko że on nic nie wie – odpowiedział Flawiusz, czując dziwny chłód w żołądku. – Nie powinien płacić życiem za naszą wizytę w sali kartografów. – Skoro nic nie wie, to nic im nie powie – odparł ponuro Artur. – Zapomnij o nim. Wykonajmy naszą misję. To najlepsze, co możemy dla niego zrobić. – Nawet nie wiemy, na czym ma polegać. – Za mną. Jest już dość ciemno, nie powinniśmy się zbytnio rzucać w oczy. Pora wysłuchać rozkazów. Wymykając się nocą z miasta, Flawiusz znowu rozmyślał o procesji, której był świadkiem. Uważał ją za odpychające widowisko, a szczególnie odrażająca była myśl o tym, że znalazł się tak blisko człowieka, który najprawdopodobniej właśnie wydał rozkaz zamordowania jego ulubionego nauczyciela i przyjaciela. Najbardziej jednak cierpiał na myśl o tym, jak pusty okazał się wizerunek władcy. W czasach cesarzy, mimo korupcji i zepsucia, mimo brutalności Nerona i szaleństwa Kaliguli, nigdy nie

brakowało ludzi w cesarskiej purpurze gotowych poprowadzić Rzym na wojnę; władców-wojowników pokroju Trajana, za którymi każdy oficer szczerze pragnął ruszyć w bój. Niestety za czasów Honoriusza, a potem Walentyniana ten poziom odszedł w niepamięć. Flawiusz rozumiał teraz lepiej niż kiedykolwiek, dlaczego Artur i tak wielu innych ludzi wiernych armii darzyło tak ogromną estymą jego stryja Aecjusza, człowieka, który był niczym sam Juliusz Cezar u schyłku republiki: obaj starali się przywrócić Rzymowi honor i dawną chwałę. Cesarski eksperyment przyniósł wielkie dni, chwile niezrównanych triumfów i wydawało się, że pozycja władcy na zawsze pozostanie niepodważalna, lecz z czasem ustrój zboczył z obranego kursu i teraz tonął w bagnie, które sam stworzył. Flawiusz czuł, że jeśli powróci cało z tej misji, a samo imperium nie padnie łupem kolejnego barbarzyńskiego króla, Huna Attyli, to nie będzie już nigdy walczył w imię cesarza, co najwyżej w imię Rzymu, takiego, jakiego widzieli go ojcowie republiki. Rzymu, w którym człowiek pokroju Aecjusza mógłby znaleźć spełnienie jako obrońca ludu i państwa. Minęli mury Aureliana i żwawo pomaszerowali po wyślizganych kamieniach Drogi Appijskiej, mijając krypty największych rzymskich rodów. Flawiusz rozpoznał wejście do grobowca Scypionów, który odwiedził w młodości, by złożyć hołd innemu z wielkich bohaterów, zdobywcy Kartaginy, Emilianowi Scypionowi Afrykańskiemu. Wkrótce potem, podążając za Arturem, zeszli z drogi i skręcili w lewo, by minąć cyrk Maksencjusza i kompleks łaźni, za którym przystanęli, żeby sprawdzić, czy nikt nie idzie ich śladem. Bryt wskazał na niewysoki otwór w ścianie – wylot dawnego kanału ściekowego, a może tunel nieczynnego akweduktu – po czym schylił się i pierwszy wszedł do korytarza. Mniej więcej dziesięć kroków od wejścia zapalił łojową świecę, używając krzemienia i kawałka stali.

– To katakumby Kaliksta – oznajmił. – Użyliśmy tajnego wejścia, wykorzystywanego w czasach, gdy prześladowano chrześcijan. Zapomniano o nim po nawróceniu Konstantyna, gdy katakumby stały się miejscem powszechnie dostępnym. Od wieków nikt nie zagląda do korytarzy, które mamy pod spodem, odciętych od reszty systemu. To tam Aecjusz spotyka się ze swymi agentami. Przed nami pięć mil tuneli i przejść, a także tysiące zwłok. Uważajcie na głowy i trzymajcie się blisko mnie. Usiadł na skraju otworu w ścianie, przy której stali, po czym zsunął się wąskim kanałem o kondygnację niżej. Flawiusz podążył za nim, a zaraz potem Makrobiusz, ciągnący za sobą plecaki. Korytarz, który otwierał się przed nimi, wykuto byle jak w litej skale – z trudem mieścił na szerokość jedną osobę, w dodatku niemal zgiętą wpół. Flawiusz cieszył się w duchu, że wątły blask świecy Artura nie oddaje w pełni klaustrofobicznego charakteru tego miejsca. Spodziewał się, że poczuje mdlącosłodkawą woń rozkładu, którą nieraz czuł w pobliżu otworów drenażowych w kamiennych sarkofagach, ale powietrze było jedynie stęchłe i nieruchome – ostatnie zwłoki musiały rozłożyć się doszczętnie o kilka pokoleń wcześniej. Niemal od razu zaczęli mijać nisze i otwory w ścianach. W niektórych majaczyły ludzkie kształty owinięte strzępami płótna, w innych były jedynie stosiki kości – najwidoczniej komory te, cubicula, były używane przez rodziny wielokrotnie, może przez wieki. Za zakrętem napotkali pierwszy znak obecności wczesnych chrześcijan: mur zamykający jedną z nisz, opatrzony inskrypcją PRISCILLA IN PACE[24] oraz znakiem Chi Rho. Chwilę później znaleźli się w nieco obszerniejszej komorze, z ołtarzem i prymitywnym malowidłem naściennym przedstawiającym Chrystusa w koronie cierniowej i dwóch łotrów ukrzyżowanych na Golgocie. Flawiusz pomyślał o tych, którzy przychodzili tu, by oddawać cześć Bogu – być może byli wśród nich nawet apostołowie? Lecz zaraz,

drogą prostych skojarzeń, przypomniał sobie obsypanego złotem biskupa, którego widział tego dnia w pałacu, nieskończenie oddalonego od prostego i surowego świata pierwszych wyznawców Chrystusa. Za kolejnym zakrętem minęli poczerniałe, skurczone zwłoki, których ramię zwisało znad krawędzi niszy, i poszli dalej, coraz bardziej krętą drogą, aż wreszcie dostrzegli przed sobą blask ognia. Artur zdmuchnął świecę i po chwili stanęli w przestronnej sali rozświetlonej lampkami oliwnymi, naprzeciwko mężczyzny w habicie, siedzącego na krześle z księgą w dłoniach. Miał długie włosy i brodę, jak Bryt, tyle że zupełnie białe. Gdy uniósł głowę i uśmiechnął się, Artur dostrzegł kolejne podobieństwa: błękitne oczy i wysokie kości policzkowe, typowe u Brytów. Mężczyzna wstał niezgrabnie, lecz był zbyt rosły, by móc się wyprostować pod niskim sklepieniem. Podał rękę Arturowi, który zwrócił się do Flawiusza: – Przedstawiam ci Pelagiusza, mojego zwierzchnika w służbie wywiadowczej. – To rzekłszy, skinął ku ciemności w głębi sali, z której wychynęła kolejna postać. – A tego człowieka naturalnie już znasz. Mężczyzna ów miał na głowie kaptur, lecz nie był to kaptur habitu, ale wojskowej peleryny. Gdy wszedł w krąg światła, Flawiusz ze zdumieniem rozpoznał w nim swego stryja, Flawiusza Aecjusza Gaudencjusza, magister militum cesarstwa zachodniego, najpotężniejszego człowieka w znanym świecie, nie licząc Huna Attyli. Spróbował stanąć na baczność w niskiej sali, pozdrowił stryja, po czym spojrzał znowu na Pelagiusza. – Nie wiedziałem, że pracujesz dla Aecjusza. Pelagiusz usiadł i popatrzył na niego z ukosa. – Bo pewnie znasz mnie głównie z moich heretyckich pism skierowanych przeciwko

Augustynowi i Kościołowi rzymskiemu. W przeciwieństwie do Augustyna wierzę bowiem, że jesteśmy w stanie dokonywać wyborów, używać wolnej woli. Na przykład wyniki bitew nie są z góry ustalone w jakimś wielkim, boskim planie, ale zależą od decyzji podejmowanych przez poszczególne osoby. Moje chrześcijaństwo nie jest wojownicze w swej naturze, ale z pewnością lepiej służy żołnierzom niż wersja Augustyna, wedle której walczący jest ledwie narzędziem siły wyższej. – Nie czytałem twoich pism – odparł Flawiusz. – W Rzymie są zakazane, z rozkazu biskupa. Za to od Artura sporo o tobie słyszałem. – Moje przekonania wywodzą się z tego, co tu widzisz: z tego, co tak urzekło ludzi w nauce Jezusa, gdy nowa religia dotarła do Brytanii, ponad czterysta lat temu. Jestem chrześcijańskim mnichem, lecz wywodzę się z rodu druidów, duchowych przywódców Brytów. Noszę też inne, starsze imię, do którego zamierzam powrócić, gdy wraz z Arturem porzucimy służbę w Rzymie, by poprowadzić nasz lud przeciwko Sasom. – To mówiąc, uśmiechnął się do krajana, uścisnął mu ramię i dodał z powagą: – Tymczasem jednak musimy zająć się pilniejszymi sprawami. Od z górą piętnastu lat pracuję dla Aecjusza, to ja przedstawiłem mu Artura. Wcześniej jednak to Aecjusz przyszedł do mnie, podzielał bowiem moje poglądy, ja zaś zgodziłem się wykorzystać swoje kontakty wśród mnichów galijskich, by dostarczać mu danych wywiadowczych. Wtedy wierzyłem w jego sprawę i nadal w nią wierzę, nawet mocniej. Zaskoczony Flawiusz spojrzał na swego stryja. – Jesteś więc zwolennikiem Pelagiusza? Wiesz przecież, że grozi za to wyrok śmierci. – Widziałeś dziś biskupa Rzymu, jak sądzę – odparł z głębokim spokojem Aecjusz. – Umiałbyś pójść za takim człowiekiem?

Pelagiusz pochylił się ku Flawiuszowi. – Gdy upadnie cesarz – w nowym Rzymie nie będzie już biskupów, nie będzie kapłanów – powiedział. Zachęcimy ludzi, by szukali kontaktu z Bogiem bez pośredników. I bez strachu. – Gdy upadnie cesarz – powtórzył trybun niemal szeptem. – Czy o to właśnie chodzi? Planujecie przewrót? Aecjusz spojrzał na niego posępnie. – Nic się nie wydarzy, póki Attyla nie zostanie zniszczony. W tej chwili to jedyny cel, na którym skupiamy uwagę. I właśnie dlatego sprowadziliśmy tu ciebie i Makrobiusza. Za niespełna godzinę wyruszycie z misją, która może odmienić bieg historii. Flawiusz przykucnął. – Powiedz nam zatem, co mamy robić. Artur wyjął spod tuniki mapę, którą dostał od Gnejusza. Podał ją Aecjuszowi, a ten przyklęknął i rozwinął ją na posadzce. – Uago o niczym wam nie mówił? – Co masz na myśli? – spytał Flawiusz. – Należy do naszego kręgu – wyjaśnił Aecjusz. – Przez lata był moimi oczami i uszami w Rzymie. Właśnie dlatego tak długo nauczał w szkole. Dla jego bezpieczeństwa nikt nie wiedział o tej roli, nawet Artur. Flawiusz zerknął na Bryta. – W takim razie przynosimy ci złe wieści. Dziś po południu został uprowadzony przez czterech gwardzistów cesarskich. Aecjusz spuścił głowę i niemal niedostrzegalnie, mimowolnie zacisnął wargi.

– Zatem trzeba wam działać szybko – rzekł po chwili. – Uago wiedział, dokąd się udacie, ale cel tej wyprawy znamy tylko my, obecni w tej sali. Wiem, że spróbuje odebrać sobie życie, jeśli uzna, że ktoś może go zmusić do mówienia, ale oprawcy Herakliusza są brutalni i pomysłowi, fascynacja eunucha anatomią męskiego ciała będzie dla nich cenną wskazówką. Nie możemy ryzykować, agenci Herakliusza mogą być już w drodze, gotowi was przechwycić. – Umilkł, a po chwili wskazał punkt na mapie. – Wyruszycie przebrani za mnichów, Pelagiusz ma dla was habity. Popłyniecie w górę Dunaju, a stąd udacie się prosto do stolicy państwa Hunów, korzystając z wiedzy i kontaktów Artura. Gdy zdobędziecie to, czego potrzebujemy, powrócicie do Rzymu, by zostawić to w tym miejscu. Pelagiusz zabierze i ukryje waszą zdobycz do czasu, aż będzie potrzebna, czyli do chwili, w której od dawna oczekiwana bitwa będzie nieunikniona. – Ale co to takiego? – spytał Flawiusz, pochylając się ku stryjowi. Aecjusz długo patrzył mu w oczy. – Próbowaliśmy jakoś odbudować naszą potęgę z myślą o starciu z Attylą. Pracowałem nad wzmocnieniem comitatenses, nad poprawą systemu rekrutacji i szkolenia. Nakłoniłem najlepszych oficerów i centurionów, takich jak ty i Makrobiusz, by zajęli się nauczaniem młodzieży, wychowaniem nowego pokolenia trybunów. To dlatego zatrzymałem was w Rzymie, choć wiedziałem, jak bardzo palicie się do czynu. Usiłowaliśmy też budować nowe sojusze. Pelagiusz agitował za nami wśród mnichów w Galii, by postarali się zyskać przychylność Wizygotów. Artur właśnie powrócił z bardzo trudnej i nader tajnej wyprawy na dwór Sasanidów. Jednakże żadne z tych przedsięwzięć jeszcze nie przyniosło pożądanych skutków, dlatego potrzebujemy czegoś więcej, innego sposobu na skruszenie potęgi Attyli.

To rzekłszy, skinął na Pelagiusza. – Za każdym razem, gdy na świat przychodzi nowy huński książę – zaczął mnich – rzekomo magicznym sposobem ukazuje się zebranym miecz, którym następnie wycina się symbole wojownika na twarzy dziecka, by sprawdzić, czy potrafi ono znieść ból. Ci, którzy pomyślnie przejdą próbę, z czasem obejmują tron, miecz zaś pozostaje najpotężniejszym symbolem ich pozycji, podbudowującym morale wojowników podczas bitwy. Bez niego autorytet króla będzie znacznie słabszy, a to może wystarczyć, by przeważyć szalę zwycięstwa na korzyść wroga. Flawiusz spojrzał na stryja szeroko otwartymi oczami. – Chcesz, żebyśmy ukradli miecz Attyli. – Da się to zrobić – stwierdził Artur. Makrobiusz, który do tej pory stał za nimi i słuchał w milczeniu, zarzucił na plecy torby z ekwipunkiem. – To kiedy wyruszamy? – Natychmiast – odparł Aecjusz. – Artur ma dość złota, wystarczy wam na podróż. Zna też drogę. Flawiusz stanął przed stryjem. – Nie zawiodę cię. Aecjusz uścisnął mu prawicę. – Salve atque vale, Flawiuszu Aecjuszu Gaudencjuszu. Pelagiusz położył dłoń na księdze. – Z Bogiem.

[23] Velarium (łac.) – płócienna osłona rozpinana wokół amfiteatru.

[24] Priscilla in pace (łac.) – Priscilla [spoczywa] w pokoju.

CZĘŚĆ TRZECIA DUNAJ449 rok 11 Dziesięć dni później Flawiusz, Artur i Makrobiusz siedzieli w łodzi, mniej więcej w środkowym biegu Dunaju. Wiosła ułożyli wzdłuż burt; ku północy pchał ich teraz wydęty wiatrem żagiel. Podróż z Rawenny była nużąca i nieciekawa. Najpierw przebyli równinę przeciętą rzeką Pad, by u brzegów zatoki, w porcie zwanym wówczas Veneto, wsiąść na statek i przeprawić się przez Adriatyk. Następnie przebyli dolinami połać górzystej Ilirii i wreszcie – najpierw konno, potem pieszo – pokonali wysokie przełęcze dzielące ich od koryta wielkiej rzeki, by wieczorem dotrzeć do jej zachodniego brzegu – do granicy terytorium rzymskiego imperium. Podawali się za mnichów, więc nikt nie interesował się zbytnio, czego szukają w pobliżu ziem należących do barbarzyńców. Nikt też – ani współpodróżni, ani właściciele zajazdów, w których się zatrzymywali – nie zauważył broni, którą skrzętnie ukrywali pod habitami. Nie byli zresztą jedynymi gośćmi w tych stronach. Z wielu zakątków cesarstwa ściągali tu ludzie szukający swojej szansy – jedni chcieli wzbogacić się na naddunajskim handlu, inni szukali schronienia i anonimowości u granic cywilizacji, a jeszcze inni – prawdziwi zakonnicy – przeprawiali się na drugą stronę, by nawracać pogan. Jednakże tylko Flawiusz i jego towarzysze zamierzali podróżować w górę rzeki, by dotrzeć na dwór Huna Attyli. Makrobiusz siedział na rufie, u steru. Włosy miał podgolone zgodnie z zakonnym

zwyczajem, a twarz – co mu się zazwyczaj nie zdarzało – starannie ogoloną; na piersi nosił prosty, drewniany krzyż. Wychował się na iliryjskim wybrzeżu, miał więc dość wprawy w sterowaniu łodzią; on też uważnie obejrzał kadłub, zanim odkupili ją od starego siwego rybaka. Człowiek ów pokiwał palcem, gdy usłyszał, że zamierzają płynąć w górę rzeki, potem pokręcił głową i wreszcie wyrecytował długą listę niebezpieczeństw, które miały tam na nich czyhać, ale gdy Flawiusz wręczył mu sporą garść złotych solidów, nie zadał ani jednego pytania. Łódź cuchnęła rybami, a jej płaskie dno było usiane charakterystycznymi, wielkimi jak dłoń łuskami masowo tu odławianych jesiotrów. Makrobiusz dobrze znał ten typ łodzi, o niezbyt głęboko zanurzonym kilu i sporej ładowności – w zupełności wystarczającej dla trzech mężczyzn i ich bagażu. Najważniejsze było to, że miała składany maszt i kwadratowy żagiel, wystarczająco duży, by mogli podróżować pod prąd z południowo-wschodnim wiatrem, który zaczął wiać tego ranka. Flawiusz obejrzał się przez ramię. Właśnie przepłynęli między niszczejącymi, betonowymi filarami wielkiego mostu nad Dunajem, wzniesionego niegdyś przez cesarzy. Po wiodącej po nim, wyłożonej drewnem drodze, jak i po samych łukach piętrzących się nad nurtem nie było już śladu – pozostały jedynie podpory, rozpadające się pod naciskiem bezlitosnych fal. Na obu brzegach zachowały się także resztki castrum. Po rzymskiej stronie warowny obóz był w niezłym stanie – zapewne żyli jeszcze ludzie pamiętający czasy, gdy stacjonował w nim garnizon – ale ten po drugiej stronie wyglądał na dawno opuszczony. Mur otaczający obóz zbudowano z warstw cegieł przekładanych płaskimi płytkami; Artur twierdził, że ruiny podobnych rzymskich budowli widywał w Brytanii. Dziwnie się czuli, gdy spędziwszy noc w forcie, wsiadali rankiem do łodzi: oto porzucali siedzibę żołnierzy służących niegdyś

w tej samej formacji co oni: to byli limitanei, obrońcy granic, którym – zapewne na początku panowania Walentyniana – rozkazano opuścić obóz i których najprawdopodobniej wcielono w szeregi comitatenses. Dawniej można było powiedzieć, że tędy właśnie przebiegała granica cesarstwa, lecz pojęcie granicy radykalnie się zmieniło od czasu, gdy władcy tacy jak Trajan napierali na barbarzyńskie plemiona, tworząc tym samym granice wymagające nieustannej obrony – w tym wypadku naturalną linią demarkacyjną była wielka rzeka. Teraz zagrożenie było nawet większe, ale skoncentrowane daleko od tak zwanej granicy, w lasach i na stepach północy. To tam gromadziły się wielkie armie, gotowe wedrzeć się w głąb rzymskiego imperium – czy to wschodniego, czy zachodniego. Nawet najlepiej strzeżona granica nie zatrzymałaby takiej nawały, dlatego bardziej sensowne wydawało się wycofanie stacjonujących wzdłuż niej oddziałów i włączenie ich do armii, która mogłaby stanąć do decydujących bitew w dogodnym dla siebie miejscu. Wróg, który dotarłby tak daleko, byłby wyczerpany, a pośród wrogo nastawionej ludności miałby poważne problemy z zaopatrzeniem. Nie doszłoby do serii wyniszczających potyczek wzdłuż długiej linii granicznej – rozstrzygające starcie rozegrałoby się setki mil dalej, może w Galii, a może nawet w Italii. Flawiusz doskonale pamiętał, jak wbijano do głowy tę strategię kandydatom na trybunów, uczącym się w schola militarum, lecz gdy spoglądał na te ruiny, naszły go wątpliwości. Koncepcja wycofania wojsk znad granicy miała sens, lecz smętny widok opuszczonych warowni dobrze ilustrował jej najsłabszy punkt: podchodząc do rzeki, barbarzyńcy nie widzieli już rzymskich żołnierzy, rzymskiej potęgi militarnej; dla obu stron pierwszym spotkaniem z wrogiem i jedyną szansą na oszacowanie jego sił miały być chwile przed wielką, decydującą bitwą.

Przed dziobem łodzi, po obu stronach rzeki, kamienisty grunt wznosił się stopniowo, ustępując poszarpanym skałom. Płynęli teraz wąwozem, między dosłownie nieprzebytymi górami, które w naturalny sposób oddzielały ostatnie rzymskie posterunki od krainy stepów. Im węższe było koryto rzeki, tym bardziej wiatr się wzmagał. Makrobiusz zrefował żagiel do połowy, by zmniejszyć prędkość łodzi i umożliwić sobie omijanie podwodnych skał, przed którymi ostrzegali ich rybacy. Nurt był nieprzejrzysty, ale nie przypominał owej mlecznej wody z topniejących lodowców, którą Flawiusz widywał w Alpach. Dunaj był na tym odcinku ciemniejszy, miał odcień głębokiego brązu; Artur twierdził, że taką barwę nadają mu przecinające torfowiska północne dopływy. Nie był to zachęcający widok dla żeglarza, trudno bowiem było oszacować głębokość rzeki, a jeszcze trudniej wypatrzyć owe skały. Słuchając spotęgowanego echem wycia wiatru między urwiskami, Flawiusz poczuł grozę, która tak wielu przed nimi zmusiła do odwrotu, do płynięcia z prądem na południe, ku bezpieczniejszym stronom. Makrobiusz wskazał na zachodni klif, zwinął żagiel do reszty i pchnął rumpel tak, by ustawić łódź burtą do skały, a potem chwycił za wiosło, by utrzymać bezpieczny dystans od brzegu. Ujrzeli zatarty już nieco napis wykuty w skale: IMP.CAESAR.DIVI.NERVAE.F NERVA.TRAIANVS.AVG.GERM PONTIF.MAXIMUS.TRIB.POT.IIII PATER.PATRIAE.COS.III MONTIBVS.EXCISIS.ANCONIBVS SVBLATIS.VIAM.FECIT Flawiusz machnął ręką, dając Makrobiuszowi znak, by podpłynął jeszcze bliżej.

Zadarli głowy ku inskrypcji. – Jest stara, pamięta czasy cesarzy – stwierdził Flawiusz. – W Rzymie, jeszcze jako chłopiec, nauczyłem się od Dionizjusza odczytywać takie inskrypcje. – Umilkł, przyglądając się skróconym słowom. – „Cezar imperator, syn boskiego Nerwy, Nerwa Trajan August Germanik, pontifex maksimus, trybun po czterokroć, Ojciec Ojczyzny, trzykrotny konsul, przekopując góry i używając drewnianych belek, zbudował tę drogę”. – Flawiusz odwrócił się, by raz jeszcze spojrzeć na ruiny mostu. – Zatem dokonał tego cesarz Trajan, niemal czterysta pięćdziesiąt lat temu, podczas kampanii przeciwko Dakom – rzekł po chwili. – To nie tylko pamiątka wybudowania drogi dla jego wojsk, ale i najdalszy znak rzymskiej obecności nad tą rzeką. Nigdy, aż po dziś dzień, nie zaszliśmy dalej. – Patrzcie, co nas czeka – odezwał się Makrobiusz, spoglądając w górę. Widok rzeczywiście robił wrażenie. W miejscu, w którym wąwóz był najwęższy, niedaleko za pamiątkową inskrypcją, skaliste brzegi wznosiły się najwyżej, a koryto rzeki było najwęższe – jego szerokość nie przekraczała dwustu kroków. Jednakże nie zobaczyli tam poszarpanych skał, tylko wykute w niej, niebosiężne posągi ludzkich postaci. Stały po obu stronach nurtu, zwrócone twarzami do siebie, a ich głowy zdawały się sięgać chmur. Jeden posąg przedstawiał Rzymianina w napierśniku legionisty i z fryzurą typową dla cesarzy. Drugi wyobrażał brodatego barbarzyńskiego króla o długich, rozpuszczonych włosach. Obaj trzymali w dłoniach miecze zwrócone czubkami ku ziemi: gladius Rzymianina niewiele różnił się od broni Flawiusza, barbarzyńca zaś miał dłuższy miecz, typowy dla wojowników gockich i huńskich. Wyglądało to tak, jakby dwa olbrzymy przybyły na pojedynek i mocą bogów zostały zamienione w kamień tuż przed starciem, skazane na wieczną wartę.

– To Trajan i Decebal, król Daków – oznajmił Flawiusz. – Rzymianin i barbarzyńca; żaden z nich nie zwyciężył, żaden też nie został pokonany. – Nazywają to miejsce Żelaznymi Wrotami – dodał Artur. – Tu kończy się władztwo Rzymu, a zaczynają ziemie bezprawia, za którymi znajdziemy imperium Attyli. – Byłeś tu już, Arturze? – spytał Makrobiusz, na powrót stawiając żagiel. – Mam wrażenie, że mówisz o sprawach, które nie są ci obce. – O tym miejscu czytałem jedynie w raportach naszych zwiadowców i słuchałem relacji o nich jeszcze w Rawennie, choć niewielu ludzi się tu zapuściło. Gdy byłem z wizytą na dworze Attyli jako najemnik w straży przybocznej Genzeryka, dotarłem tam przez góry na północy, na wschód od Alp. Przeprawialiśmy się przez Dunaj w jego górnym biegu. – Gdzie się teraz zatrzymamy? – spytał Makrobiusz. Artur skinął głową ku zwężeniu wąwozu. – Może o dzień drogi stąd, jeśli wiatr się utrzyma, w miejscu, w którym rzeka znowu płynie szeroko, jest wyspa Ada-Kaleh, a na niej wolny port. Przybywają tam handlarze z całego wolnego świata, a i mieszkańcami są kupcy, którzy ponoć osiedlili się tam setki lat temu. Właśnie tam Hunowie kupują jedwab z Seriki, modny wśród ich kobiet, a także swoje ulubione kamienie szlachetne: zielone perydoty z rejonu Morza Czerwonego. Prawdę mówiąc, mogą sobie kupić wszystko, czego zapragną: złoto Teodozjusza płynie do kufrów Attyli szerokim strumieniem. Tak czy inaczej, miejsce to nie podlega niczyjej jurysdykcji; kupcy rządzą się sami, zatrudniając najemników, by przymusić przybyszów do przestrzegania zasad wolnego handlu. Czasem jednak zdarza się, że to najemnicy kontrolują sytuację. Przez dekady, a nawet całe pokolenia wyspa bywała jednym z najniebezpieczniejszych miejsc na świecie.

Można tu było zbić olbrzymi majątek, lecz ktokolwiek przypłynął ze złotem w kieszeniach, mógł liczyć w dniach, jeśli nie godzinach, życie, które mu jeszcze pozostało. Dlatego handlarze nauczyli się odwiedzać to miejsce na krótko i uciekać najszybciej, jak to możliwe. – A my? – spytał Makrobiusz, napierając na ster. – Po co mamy się zapuszczać do tej piekielnej otchłani? – Właśnie po to – odparł Bryt. – Płyniemy z krótką wizytą, załatwiamy interes i uciekamy. Tyle że ów interes załatwiamy z człowiekiem, który sam się ukrywa. Tylko on może nam wskazać najlepszą drogę do huńskiej stolicy i dorzucić najświeższe dane wywiadowcze na temat Attyli. – Powiesz nam o nim coś więcej? – poprosił Flawiusz. – Ten człowiek to Priskos z Panium. Przybył tu z Konstantynopola. Był oficjalnym wysłannikiem na dworze Attyli. – Mam nadzieję, że to nie kolejny eunuch – mruknął Makrobiusz. Artur pokręcił głową. – Teodozjusz popełnił już taki błąd. Posłał eunuchów i słuch o nich zaginął. Podobnie jak Walentynianowi, zupełnie brak mu wyczucia, nie ma pojęcia, jak barbarzyńcy mogą odebrać taki gest. Eunuchowie są świetni w prawieniu pochlebstw i prowadzeniu ksiąg rachunkowych, ale z pewnością nie zrobią wrażenia na najpotężniejszym wodzu świata. Wkrótce po ich wizycie Attyla postanowił uderzyć na Konstantynopol. – Zatem Priskos jest kimś w rodzaju dyplomaty? – indagował centurion. – Był – sprostował Artur. – W tej chwili jest w stanie zawieszenia. Ukrył się na wyspie i ponoć spisuje historię Hunów. – Sporo tych zawieszonych wśród twoich znajomych, Arturze – zauważył

Makrobiusz. – Pelagiusz ukrywa się w rzymskich katakumbach, Priskos na tej zapomnianej przez Boga wyspie... – Gdybyś miał za sobą takie życie jak ja, życie dezertera z rzymskiej armii w Galii, najemnika-renegata, za którego głowę wyznaczyła nagrodę połowa barbarzyńskich wodzów z północy, pewnie i ty nauczyłbyś się wiele o tym, co się dzieje z dala od ludzkich oczu. O miejscach, w których wyrzutkowie i zbiegowie mogą żyć w miarę spokojnie. – Skoro wyznaczono cenę za twoją głowę, jaki sens ma twój powrót na dwór Attyli? Bryt namyślał się chwilę. – To szczególne miejsce. Eunuch nie powinien się tam pokazywać, ale uczony pokroju Priskosa, który potrafi zainteresować Attylę swoją wiedzą, albo na przykład żołnierz, który umie dowieść swojej sprawności w boju, zostanie tam przyjęty bez zbędnych pytań. Attyla wie, że kto odwiedza jego dom, ten nie stroni od ryzyka, a ci, którzy nie są oficjalnymi emisariuszami albo kupcami, najprawdopodobniej są renegatami lub zbiegami i zamierzają znaleźć u niego schronienie przed własnymi kłopotami, a nie szpiegować czy próbować go zabić. Jest to też miejsce na swój sposób pociągające: ukryte królestwo, które zdaje się istnieć poza orbitą normalnego życia, groźne, ale i kuszące. Kto tam dotrze i da się oczarować Attyli i jego córkom, ten nie będzie chciał wracać. Makrobiusz spojrzał na niego z ukosa. – I jego córkom? Co masz na myśli? – Erekan, Eslas i Erdaka to córki Attyli. Ma też synów, ale to one odziedziczyły po ojcu i dziadku Mundzuku prawdziwy talent do walki. Eslas i Erdakę wydał za książąt ostrogockich, ale Erekan pozostała przy nim, na dworze. Z nią właśnie walczyłem bez

broni, gdy dwanaście lat temu byłem w huńskiej stolicy. Była ledwie nastolatką, ja zaś służyłem Genzerykowi. Makrobiusz zmrużył oczy, przypatrując się Arturowi. – Czy jest coś, o czym jeszcze nam nie powiedziałeś? – Co masz na myśli? – Czyżbyś wybrał się na tę misję, żeby odwiedzić swoją byłą dziewczynę? O to w tym wszystkim chodzi? Artur odwrócił się ku Makrobiuszowi i spojrzał na niego twardo. – Erekan jest jednym z powodów, dla których zgłosiłem się na ochotnika, ale nie chodzi mi o to, o czym teraz myślisz. Ona jest dumna ze swego huńskiego dziedzictwa, lecz nie kocha już swojego ojca. Jej matką była scytyjska niewolnica, służąca żony Attyli. Królewska para postanowiła jednak wychować nieślubne dziecko wśród własnych, w pełni praw. Erekan znała prawdę od najmłodszych lat, usłyszała ją w sekrecie z ust własnej matki i nigdy nie wątpiła w jej słowa, a to dlatego, że miały jednakowe oczy i rysy twarzy, z żoną Attyli zaś nie łączy jej najmniejsze nawet podobieństwo. Gdy w końcu stanęła przed ojcem i powiedziała mu, że już wie, dostał szału i kazał zabić jej matkę. Od tamtej pory Erekan go nienawidzi i żywi w sercu żądzę zemsty, która u Hunów jest silniejsza niż u którejkolwiek ze znanych mi ras barbarzyńskich. Opowiedziałem o tym wszystkim Aecjuszowi, a on uznał, że być może uda mi się przekonać Erekan, żeby nam pomogła. Makrobiusz chrząknął znacząco. – A przy okazji wdacie się w kolejną walkę bez broni? Artur uśmiechnął się smutno. – Masz żołnierską wyobraźnię, Makrobiuszu. Owszem, działam także z pobudek

osobistych, ale zgoła innego rodzaju. Jeżeli nie pokonamy Attyli, jego armia zmiażdży zachodnie cesarstwo i dotrze do morza na północy Galii. Dziś może nie zdołałby się z nią przeprawić przez kanał, ale prędzej czy później, sojuszem albo groźbą, wchłonie plemiona Sasów, Anglów i Jutów, które już teraz nękają Brytanię. Wykorzysta ich statki i umiejętności żeglarskie, by wylądować na brzegu mojej wyspy. Dla wielu mieszkańców Rzymu czy Rawenny Brytania to chłodne, wilgotne i bardzo dalekie miejsce, ale dla Hunów to przede wszystkim źródło cyny, miedzi, żelaza i złota. Miejsce, w którym kowale wykują dla Attyli tysiąc nowych mieczy. Robiąc, co w mojej mocy, żeby podkopać potęgę huńskiego wodza, walczę w istocie o przyszłość mojego ludu. – Opowiedz nam jeszcze o Priskosie – odezwał się Flawiusz. – Dwa lata temu – odpowiedział Artur po krótkiej pauzie – po tym, jak Teodozjusz wysłał eunuchów w roli negocjatorów i zostali zamordowani, Attyla przypuścił atak na Konstantynopol. Walentynian, choć bezpieczny w Rawennie, zaczął nagle bać się Boga, a i Aecjusz pojął, że Hunowie stanowią poważne zagrożenie także dla zachodniego cesarstwa. Attyla tymczasem w ostatniej chwili nakazał swojej armii odwrót, zniechęcony widokiem murów Konstantynopola, do których sforsowania nie miał odpowiedniego sprzętu. Brakowało mu też zapasów na długie oblężenie i dlatego powrócił na swoje stepy. Mimo to zamknięty w stolicy Teodozjusz był wstrząśnięty szybkością i zaciekłością huńskiej ofensywy. Postanowił wysłać do Attyli kolejnych przedstawicieli, z nowymi propozycjami pokojowymi. – Chcesz powiedzieć: z łapówką w złocie – wtrącił Flawiusz. Bryt skinął głową. – Wschodni cesarze podążali już wcześniej tą śliską ścieżką, nawet za czasów

Mundzuka. Nauczyli więc Hunów z góry oczekiwać okupu. Tym sposobem wojna z Attylą szybciej niszczy konstantynopolski skarbiec niż armię. Jeśli Walentynian nie będzie uważał, z zachodem będzie podobnie. Głównie dlatego Aecjuszowi tak zależy na osłabieniu pozycji Attyli, i to jak najszybciej, zanim Walentynian postanowi wysłać z Rawenny wozy wyładowane złotem. – Aecjusz aż za dobrze potrafi przewidzieć, ile kosztuje polityka ustępstw – powiedział Flawiusz. – Owszem, mogliśmy nadać ziemie w Galii i Hiszpanii Wizygotom i Alanom, bo to akurat zadziałało na naszą korzyść: ucywilizowaliśmy ich i uspokoiliśmy, zmieniliśmy wrogów w sprzymierzeńców. Ale rozdawanie złota to zupełnie inna sprawa. Zrób to, a nie będziesz miał czym opłacić armii. A problem z zaległym żołdem i tak mamy niemały. – Z jakim żołdem? – mruknął Makrobiusz. – Od ponad dziesięciu lat nie zobaczyłem ani jednego solida oficjalnej wypłaty. Artur znowu posłał mu twarde spojrzenie. – Jeśli uda nam się wejść do skarbca Attyli, będziesz mógł nacieszyć oczy większą ilością złota, niż ci się kiedykolwiek przyśniło. A wszystko to będzie ułamkiem kwoty, która powinna była trafić do naszych towarzyszy, żołnierzy armii wschodniorzymskiej. – Zdradzisz Priskosowi cel naszej wyprawy? – spytał Flawiusz. Bryt zapatrzył się w mętne wody Dunaju. – Teodozjusz powierzył misję poselską Maksyminowi, trybunowi konnicy wschodnich comitatenses, którego poznałem, gdy dostał się do niewoli. Służyłem wtedy Genzerykowi i po cichu pomogłem mu w ucieczce. Priskos był jego przyjacielem z dzieciństwa i razem wyruszyli z poselstwem... występował jako doradca i uczony, ktoś, kogo Attyla mógł uszanować, podobnie jak żołnierza Maksymina. Udało im się

dotrzeć na dwór w huńskiej stolicy, lecz wkrótce potem trybun otrzymał poufną wiadomość o spisku eunuchów w Konstantynopolu, którzy zamierzali przedstawić Attyli jego misję jako szpiegowską, a nie dyplomatyczną. Uznał, że należy skrócić pobyt wśród Hunów, zanim insynuacje dotrą do władcy. Ruszył w drogę powrotną do Konstantynopola z zamiarem odszukania winnych i przedstawienia ich Teodozjuszowi, ale Priskos bał się o swoje życie i postanowił zostać na wyspie Ada-Kaleh do czasu, aż spiskowcy zostaną ukarani. – Udało się Maksyminowi osiągnąć cel? – spytał Flawiusz. Artur skrzywił się. – Przekonał się, podobnie jak wcześniej Aecjusz, jak wielką władzę nad cesarzami mają eunuchowie. Spisek wymierzony w niego był ledwie pobocznym wątkiem w zażartej próbie sił między dwoma z nich. Ten, który wymyślił historyjkę o rzekomo szpiegowskim charakterze misji Maksymina, zamierzał oskarżyć o jej propagowanie konkurenta i tym sposobem nastawić Teodozjusza przeciwko niemu. Plan się powiódł: cesarz kazał stracić niewinnego eunucha, ale gdy Maksymin próbował zdemaskować prawdziwego sprawcę, napotkał zajadły opór, na tyle skuteczny, że i przeciwko niemu zwrócił się Teodozjusz. Sytuacja stała się naprawdę groźna, także dla Priskosa. Maksymin przeżył próby zamachu, ale jego przyjaciel byłby bezbronny, gdyby któryś z ludzi eunucha odkrył jego kryjówkę na wyspie. Powiadam wam, w porównaniu z machinacjami eunuchów w Konstantynopolu, wysiłki Herakliusza trącą amatorszczyzną, lecz mimo to nie wolno nam zapominać, że wraz ze swymi poplecznikami w Rawennie nie przestaje obserwować sąsiadów ze wschodu i z pewnością szybko się uczy. – A jednak ty w jakiś sposób odnalazłeś kryjówkę Priskosa.

– Gdy Aecjusz wtajemniczył mnie w swój plan i wiedziałem już, że wezmę udział w wyprawie na dwór Attyli, wysłałem wiadomość Maksyminowi, on zaś w odpowiedzi wyjawił mi, gdzie znajdę Priskosa, którego zarazem uprzedził o naszym przybyciu. Nie miałem okazji poznać człowieka, z którym mamy się spotkać. Będziemy musieli improwizować. Ważne jest to, że misja dyplomatyczna na huńskim dworze zakończyła się ledwie parę miesięcy temu, więc Priskos powinien wiedzieć co nieco o stanie umysłu Attyli. Możliwe, że jest najlepszym dostępnym informatorem. Flawiusz spojrzał za siebie. Żagiel znowu wypełnił się wiatrem i płynęli żwawo pod prąd, a lekka przeciwna fala dawała dodatkowe złudzenie szybkości. Im dłużej się nad tym zastanawiał, tym lepiej rozumiał, jak wiele czeka ich przeciwności. To, co wydawało się przygodą, zapowiadało się na śmiertelne wyzwanie w świecie jak najdalszym od tego, który znał, w którym zdobywał doświadczenie. W świecie, w którym prawo i moralność, nawet boska władza, były co najwyżej koncepcjami, które można odrzucić dla kaprysu. Wciąż jeszcze widział w oddali Żelazne Wrota, dwa olbrzymie posągi trzymające straż nad wąską czeluścią wąwozu. Był taki czas, gdy wszystkie spotkania Rzymian z barbarzyńcami wprost musiały kończyć się w taki sposób: trwałym patem. Cesarstwo rozciągnęło wtedy swoje granice do maksimum, a Trajan i Hadrian próbowali wykuć je w kamieniu. Ten czas jednak dawno minął i granice znowu stały się płynne. Barbarzyńcy przestali być zagrożeniem, przed którym należało chronić Rzym – stali się jego częścią, składnikiem wielkiej symbiozy, do której i on, Flawiusz, w głębi serca należał. A przecież z każdym wchłoniętym plemieniem, z każdym nowym ludem oswojonym i osiedlonym w granicach państwa pojawiało się nowe zagrożenie. Najnowsze i największe z nich właśnie nabierało sił gdzieś hen, w krainie należącej do Hunów.

Zmrużył oczy, spoglądając na posągi, których detale nikły już w dalekiej mgle. Może cesarze mieli rację? Może jedyną słuszną strategią było parcie naprzód i twarda obrona pogranicza? A może najlepsi z nich, tacy jak Trajan, wiedzieli i o tym, że w tej strategii czai się niebezpieczna słabość, że nie uda się obronić granic, gdy pewnego dnia zbierze się za nimi dostatecznie liczna armia i ruszy do zmasowanego ataku, zmiatając po drodze mury fortów i strażnic? Flawiusz patrzył długo na oddalające się, olbrzymie figury, a gdy zniknęły, wrócił na dziób łodzi. Wiedział, że nie da się zmienić przeszłości, tak jak nie można odwrócić biegu rzeki. Musiał więc skupić się na wyzwaniu, które przed nim postawiono. Już wkrótce czekały go wieczór i noc na rzece, długie godziny pełne niebezpieczeństw, o których opowiadał stary rybak: wirów, przełomów i przewężeń. A potem nowe zagrożenie: jezioro z wyspą Ada-Kaleh. Skinął głową w stronę Makrobiusza siedzącego u steru, sięgnął po wiosło leżące na dnie łodzi i zajął miejsce na ławie. Artur usiadł przy drugiej burcie i bez słowa zaczęli wiosłować ile sił w ramionach.

12 Następnego dnia, krótko po wschodzie słońca, wypłynęli spomiędzy ostatnich skał wąwozu, trzymając się z dala od środka nurtu, z którym nocą stoczyli tak ciężką walkę. Nad ranem udało im się złapać parę godzin snu, gdy zawinęli do małej zatoczki i uwiązali łódź do głazu, ale większość nocy spędzili na wodzie, zmieniając się przy sterze, zmagając się z silnym prądem rzeki i wypatrując podwodnych skał, które w blasku księżyca wydawały się zaskakująco białe. Wiatr praktycznie ustał i przez ostatnią godzinę przed brzaskiem jedynie siłą własnych ramion mogli posuwać się naprzód, aż w końcu dotarli do miejsca, w którym nurt rozlewał się szeroko, a prąd

wyraźnie osłabł. Uniknęli jego wpływu niemal całkowicie, obierając kurs wzdłuż brzegu wielkiego jeziora, przez które przepływał Dunaj. W pierwszych promieniach słońca żagiel załopotał nagle i po chwili wypełnił się wiatrem: mogli odpocząć, po raz pierwszy od wielu godzin. Makrobiusz pociągnął potężny łyk wody z bukłaka, który napełnili podczas nocnego postoju w zatoczce, a potem wyjął solidny kawał chleba i sera z plecaka z prowiantem. – Zdaje mi się, że już widzę zarys wyspy na północy, mniej więcej o milę stąd – powiedział, mlaskając głośno. – Będziemy musieli znowu pokonać prąd rzeki, żeby się tam dostać, ale mając wiatr w plecy, powinniśmy się uwinąć w godzinę. Flawiusz i Artur, rozebrani do pasa, leżeli na ławie przy wiosłach. Ich ciała pokryte były bliznami, pamiątkami dawnych bitew. Bryt podniósł się pierwszy, napił się z bukłaka, który podał mu centurion, a potem osłonił dłonią oczy i spojrzał na północ. – Jeden z moich informatorów wspominał, że wyspę niemal zawsze spowija mgła, nadając jej nieziemski wygląd albo całkiem ją ukrywając. Chyba masz rację, Makrobiuszu. Teraz i ja ją widzę. – Potrząsnął lekko ramieniem drzemiącego Flawiusza. – Pora włożyć habity. Nawet mnisi z zakonu pokutnego nie mają tylu blizn, lepiej, jeśli nie będziemy się nimi chwalić. Upał pewnie da się nam we znaki, ale musimy pozostać w przebraniu przynajmniej do chwili, gdy trafimy na pierwszy oddział Hunów. Wtedy, rzecz jasna, najlepiej będzie pozbyć się wszelkich chrześcijańskich symboli i wyjaśnić, kim naprawdę jesteśmy. Flawiusz z niechęcią wdział ciężki habit i zaraz wyciągnął rękę do Artura, by napić się wody. Makrobiusz tymczasem sterował w stronę tumanu mgły. Po chwili zanurzyli wiosła, by nie wytracić prędkości tam, gdzie nurt wydawał się żywszy, ale potem znowu mogli się zdać na siłę wiatru, który pchał ich ku północnej części jeziora. Im

bardziej zbliżali się do wyspy, tym lepiej rozumieli osobliwość tutejszego mikroklimatu: wysokie brzegi w górnym biegu rzeki i jeszcze głębszy jej wąwóz u wylotu jeziora powodowały, że południowy wiatr skręcał ku górze, to zaś oznaczało, że woda u brzegów wyspy była niemal stojąca i długo utrzymywała się nad nią poranna mgła, nawet jeśli nad innymi częściami jeziora już dawno zdążyła ustąpić. Żagiel załopotał, gdy wiatr przybrał na sile. Makrobiusz zrefował go pospiesznie, ustawił reję prostopadle do kadłuba łodzi, przewiązał i złożył cały maszt. Po chwili znowu siedział przy sterze, a Flawiusz i Artur w wolnym tempie wiosłowali w stronę mgły. Gdy ich wchłonęła, widoczność spadła do kilku kroków. Wkrótce zaczęli słyszeć dźwięki: ktoś stukał, ktoś kuł, jacyś ludzie rozmawiali. Wreszcie z półmroku wyłonił się rząd pali wbitych w dno w równych odległościach – nieomylny znak, że jezioro jest w tym miejscu płytsze. Zbliżali się do brzegu. Nad wodą unosił się smród gnijących ryb i ludzkich odchodów, jak to zwykle w pobliżu nadbrzeżnych osad. Chwilę później poczuli coś jeszcze: słodkawo-mdlący fetor, który jako doświadczeni żołnierze znali aż nadto dobrze. Makrobiusz pierwszy zauważył jego źródło i wyciągnął rękę w stronę słupów, które właśnie wyłoniły się z mgły. – Mamy towarzystwo – powiedział. Flawiusz dostrzegł je dopiero po chwili: były wyższe od pali wskazujących drogę do przystani i zaopatrzone u szczytu w poprzeczną belkę. Na każdej z nich wisiał poczerniały trup o nagiej piersi i brzuchu podziurawionym przez żarłoczne ptaki. Były w różnej fazie rozkładu; z niektórych zostały właściwie tylko korpusy, a brakowało głów i częściowo nóg. Flawiusz starał się nie oddychać, a mimo to omal nie zwymiotował, gdy

zaczęli je mijać. Makrobiusz wskazał na ostatniego z ukrzyżowanych. – Zdaje się, że nasze przebrania nie zagwarantują nam tu bezpieczeństwa. Istotnie, ostatni nieboszczyk miał na sobie strzępy charakterystycznego mnisiego habitu, a wokół nagich kości jego dłoni wciąż owinięty był rzemień z drewnianym krzyżem. Artur na chwilę przestał zasłaniać nos rękawem i natychmiast skrzywił się z odrazą. – Jako mnisi przynajmniej nie będziemy nagabywani przez handlarzy, nikt też nie pomyśli, że ukrywamy złoto. Prawdą jest jednak, że tu nikt nie jest bezpieczny. Na tej wyspie w każdym momencie będziemy ledwie o krok od noża wbitego w plecy. Jeden fałszywy krok może oznaczać wyrok. Trzeba nam uważać. Po prawej dostrzegli wreszcie zarys drewnianego pomostu, a chwilę później mgła w końcu się przerzedziła i ujrzeli przystań w całej okazałości, pełną niewielkich łodzi – podobnych do tej, którą podróżowali – oraz ludzi dźwigających jakieś pakunki,

wspinających się po drabinkach albo zrzucających ładunek z burty na brzeg. Ukrzyżowanych skazańców zostawili daleko w tyle, ale odór gnijących ciał ciągle im towarzyszył. Wolno płynęli wzdłuż rzędu cumujących jednostek, aż wreszcie znaleźli wolne miejsce. Flawiusz i Artur czym prędzej wciągnęli wiosła, a Makrobiusz pociągnął mocno rumpel i łódź posłusznie wpłynęła między dwie podobne. Nie wiadomo skąd pojawił się chłopiec w łachmanach, zeskoczył na pokład, sięgnął po linę zwiniętą na dziobie i uwiązał ją do najbliższego słupka. Zanim Artur i Flawiusz wyskoczyli na pomost, łódź była już zacumowana. Makrobiusz sięgnął po plecaki, ale Bryt go powstrzymał. – Lepiej zapłacić chłopakowi, żeby ich pilnował – powiedział cicho. – Cokolwiek zabierzemy z sobą, zostanie uznane za towar na sprzedaż lub wymianę, przeszukane i opodatkowane. A jeśli miejscowi będą chcieli przyjrzeć się naszym bagażom, to obszukają i nas. Będzie po nas, jeżeli znajdą broń. Gdyby ktoś nas przesłuchiwał, pamiętajcie: na przeciwległym końcu wyspy jest małe opactwo. Chcemy się tam zatrzymać w drodze na północ, tylko po to, by złożyć braciom wyrazy uszanowania i zaraz wyruszyć w dalszą drogę. Makrobiusz mruknął coś z niechęcią, ale zarzucił koc na plecaki i wyskoczył na pomost, omal nie dziurawiąc przy tym najbliższego słupka czubkiem miecza, który trzymał pod sutanną. Artur wyjął tymczasem złotą monetę. Chłopak pokręcił głową. Druga również nie zrobiła na nim wrażenia. Dopiero przy piątej mały wyrwał pieniądze z ręki Bryta i popędził nabrzeżem w stronę potężnie zbudowanego gockiego najemnika, który stojąc z ramionami skrzyżowanymi na piersi, przyglądał się ich poczynaniom. Wartownik przyjrzał się monetom i nagryzł jedną z nich, by sprawdzić, czy to na pewno złoto, a potem oddał jedną dzieciakowi. Widząc, że opłata została

przyjęta, Artur szybkim krokiem poprowadził towarzyszy na pokryty kamiennymi płytami brzeg, gdzie trwał w najlepsze handel świeżo przywiezionymi towarami. Goccy najemnicy byli dosłownie wszędzie, nadzorowali każdą transakcję, a każdemu towarzyszył chłopiec odpowiedzialny za zbieranie opłat. Malcy uwijali się między belami, amforami i beczkami, które zajmowały niemal każdy skrawek placu. Kupcy ze wszystkich stron świata ważyli swoje towary albo dzielili je, używając miarek objętości wydrążonych specjalnie w tym celu w marmurowych blatach. Panował tu nienaturalny wręcz porządek; brakowało chaosu i gwaru typowego targowiska. Zdaniem Flawiusza było w tym coś niepokojącego – nikt nie krzyczał, nikt nie targował się, używając teatralnych gestów, jakby o wszystkim na tej wyspie przesądzał strach, a nie normalne reguły handlu. Jakby dla podkreślenia panującego w porcie napięcia nagle od strony jednego ze stołów dobiegł donośny ryk. Gocki strażnik nadzorujący przebieg transakcji oplótł ramieniem szyję jednego z handlarzy i szarpnął go za gardło w górę, po czym – kwiczącego i gestykulującego, pociągnął gwałtownie w stronę metalowej klatki stojącej na końcu nabrzeża, frontem do ukrzyżowanych. Chłopiec towarzyszący Gotowi pozbierał złote monety, które wysypały się z rąk kupca, i bez słowa oddał je swemu panu, gdy tylko ten powrócił z nabrzeża. Chwilę później stali już znowu przy stole, a pozostali handlarze kontynuowali negocjacje, jakby nic się nie wydarzyło. Artur zarzucił kaptur nisko na oczy i poprowadził Rzymian w stronę otaczającego plac targowy ciasnego skupiska budynków. Większość z nich wybudowano z byle jak uciętych bali i obrzucono z zewnątrz rzecznym mułem, ale tylko na poziomie ulicy, by uszczelnić ścianę przed potokami nieczystości. Artur uniósł dłoń, dając towarzyszom sygnał, by się zatrzymali. Przepuścił wózek załadowany amforami z winem,

ułożonymi starannie na słomie i zabezpieczonymi innymi towarami. Flawiusz wyjrzał ostrożnie spod kaptura, lecz zaraz z drżącym sercem spuścił głowę i wbił wzrok w ziemię. Przed chłopcami ciągnącymi wózek zobaczył bowiem dwóch muskularnych mężczyzn w segmentowanych pancerzach. Czoła mieli płaskie, a włosy ciasno związane z tyłu głowy; ich policzki przecinały po trzy równoległe blizny. Flawiusz wiedział, kim są: oto po raz pierwszy miał w zasięgu miecza huńskich wojowników. Ich widok sprawił, że misja nabrała bardziej rzeczywistego wymiaru. Odprowadzając ich wzrokiem, oddychał płytko i czuł w ustach metaliczny posmak – niechybny znak specyficznej mieszaniny lęku i podniecenia, której zawsze doświadczał na krótko przed bitwą. Na skraju placu wypatrzył prostytutkę wychyloną z okna na piętrze – pierwszą kobietę, którą spotkali na tej wyspie. Zdążyła błysnąć nagimi piersiami, zanim wciągnął ją na powrót do środka jeden z Gotów, którzy złożyli jej wizytę. Chwilę później byli już w bocznej uliczce, wytrwale podążając za Arturem coraz dalej i dalej od portu. Droga była kręta i wspinała się coraz wyżej po kilku tarasach i skarpach. Krzywo pobudowane piętra budynków zdawały się pochylać nad nimi. Makrobiusz z trudem powstrzymał się od rzucenia głośnej wiązanki, gdy omal nie został oblany wiadrem pomyj i resztek wylanych z jednego z balkonów; cuchnąca ciecz tylko częściowo spłynęła rynsztokiem – reszta zasiliła liczne kałuże. Artur przystanął na skrzyżowaniu wąskich uliczek, po krótkim namyśle skręcił w lewo i zaraz potem w prawo. Znaleźli się w zadaszonym zaułku przypominającym tunel, by chwilę później przejść przez całą serię ciasnych podwórek. Czyjeś oczy śledziły z półmroku każdy ich ruch, oczy ukryte pod kapturami i za uchylonymi drzwiami. Flawiusz czuł się nieswojo i choć pod habitem zaciskał dłoń na rękojeści miecza, trawił go lęk. W takim miejscu

w każdej chwili mogli zostać napadnięci i zamordowani; nikt nawet nie domyśliłby się, jaki spotkał ich los. Ich ciała ktoś pociągnąłby w inny ciemny zaułek i zrzucił do rzeki. Artur przystanął na moment, przekrzywił głowę, jakby nasłuchując, po czym ruszył dalej. – Ktoś nas śledzi – powiedział półgłosem. – Idziemy, jakby nic się nie stało. Gdy się ukryję, natychmiast do mnie dołączcie. Minęli zapomniany ołtarzyk Matki Świętej, przy którym zatrzymali się jedynie na krótko, żeby się przeżegnać – tego wymagała rola, w którą się wcielili. Uliczkę, którą szli, zablokował tłum klientów okupujących stragan handlarza rybami – trwała licytacja dorodnego jesiotra, leżącego wprost na bruku. Artur zmienił kurs: schodzili w dół, zaułkiem wiodącym w stronę innego nabrzeża, jeszcze skąpanego we mgle. Nagle skręcił w prawo za kolumną i przytulił się do ściany, gestem przywołując pozostałych. Flawiusz nie słyszał niczego poza kapaniem rosy spływającej z dachówek na ulicę i cichego plusku rzecznych fal o nadbrzeżne kamienie. Nagle Bryt skoczył przed siebie i w mgnieniu oka przyciągnął pod ścianę jakiegoś człowieka, ramieniem dusząc go od tyłu, a drugą ręką zasłaniając mu usta. Był to niewysoki, niczym niewyróżniający się osobnik, śniady i brodaty jak większość rybaków, których Flawiusz widział w porcie. Możliwe, że był Trakiem znad dolnego biegu Dunaju. Artur zadarł mu głowę ku górze i przemówił cicho po grecku: – Dla kogo pracujesz? Mężczyzna usiłował coś powiedzieć, ale Artur wciąż zasłaniał mu usta. Szarpnął głowę jeszcze mocniej, a wtedy nieznajomy stęknął głucho. Jego oczy były pełne strachu, a z nosa popłynęły pierwsze krople krwi. – Pytałem, dla kogo pracujesz.

Bryt teraz dopiero cofnął rękę. Mężczyzna przez dłuższą chwilę dyszał, charczał, kaszlał i próbował zapanować nad torsjami. Artur stracił cierpliwość i znowu zasłonił mu usta. Tym razem rozległ się kwik wybitnie świńskiej natury, a krew z nosa trysnęła aż na ścianę. Artur znowu rozluźnił uścisk, za to wciąż otaczając ramieniem gardło mężczyzny, uniósł go jeszcze wyżej. – Trzeci raz nie zapytam – warknął. – Dla Iliryjczyka, niejakiego Segestusa – wycharczał nieznajomy przez zaciśnięte zęby. Mówił po grecku, ale z silnym, obcym akcentem. – Zapłacił mi, żebym wypatrywał trzech ludzi z zachodu przebranych za mnichów, którzy mieli zjawić się na wyspie. Miałem was śledzić i dowiedzieć się, z kim się spotykacie, a potem o wszystkim zameldować. Artur naprężył mięśnie i szpieg jęknął z bólu. – Komu? – rzucił groźnie Bryt. – Nie znam jego imienia – odpowiedział mężczyzna, plując krwią. – To jeden z Gotów, którzy tu rządzą. Puść mnie wolno, a więcej mnie nie zobaczysz. Artur znowu zasłonił mu usta, a potem szarpnął ramieniem i przez chwilę trzymał Traka w powietrzu. Flawiusz słyszał wyraźnie, jak chrupnął pękający kark, dlatego nie zdziwił się, że ciało niemal natychmiast zwiotczało. Artur zaniósł je na skraj nabrzeża, cicho opuścił do wody i odepchnął, by popłynęło z nurtem. Myjąc ręce, spoglądał w ślad za nim. Po chwili otrząsnął dłonie, wstał i wrócił do towarzyszy. – Segestus to jeden z agentów Herakliusza – oznajmił, wycierając ręce o habit. – Szukają Priskosa z Panium. Od czasu, gdy był posłem na dworze Attyli, eunuchowie z otoczenia Teodozjusza życzą mu śmierci. Bo choć prawdą jest, że to cesarz powierzył mu tę misję, to ich niechęć budzi to, że Priskos zdołał zaskarbić sobie zaufanie

huńskiego władcy. Szczególnie mierzi ich zaś to, że pisze historię tego plemienia, w której zapewne gotów jest przedstawić ich machinacje w niezbyt pozytywnym świetle. – Przecież Herakliusz to człowiek Walentyniana – zdziwił się Flawiusz. – Od dawna wiemy, że Herakliusz bierze pieniądze od eunuchów ze wschodu. Jest ich oczami i uszami na zachodnim dworze, a ponadto ma wpływ na Walentyniana i może sprawić, że będzie działał zgodnie z ich życzeniem. Aecjusz próbował już ostrzec cesarza, ale daremnie. Możemy jedynie ograniczyć szkody, nie informując Walentyniana o niczym istotnym, a tym samym zmniejszając szanse Herakliusza na podsłuchanie rozmów o strategicznym znaczeniu. Walentynian miał zadatki na niezłego władcę, ale dopóki towarzyszy mu ten eunuch, z naszego punktu widzenia nawet nieźle się składa, że żyje w swym pałacu w Rawennie w oderwaniu od rzeczywistości. Cokolwiek go łączy z tym bydlakiem Herakliuszem, w takim układzie jest rzeczą najmniej szkodliwą. – A jednak ktoś doniósł gdzie trzeba, że mamy się spotkać z Priskosem. – Herakliusz ma swych szpiegów wszędzie, pewnie nawet wśród zaufanych oficerów Aecjusza – odparł ponuro Artur. – Wie, że chcielibyśmy dobrać mu się do skóry i że już próbowaliśmy ograniczyć mu dostęp do ważnych informacji, dlatego działa ze zdwojoną energią, wysługując się własną armią agentów. To niekończąca się bitwa, zabawa w kotka i myszkę. – Sądzisz, że zna prawdziwy cel naszej misji? – Wiedział, że kierujemy się tutaj, żeby spotkać się z Priskosem, więc pewnie domyślił się, że zamierzamy ruszyć na dwór Attyli. Możemy jedynie zgadywać, czy wie cokolwiek na temat miecza. Musimy mieć się na baczności.

Wkrótce potem weszli pod kolejny łuk i znaleźli się na podwórku, z którego jedynym wyjściem było kilkoro niskich drzwi, prowadzących do wnętrz budynków. Nie było tam nikogo, tylko dwa wychudzone koty walczyły o rybi szkielet, a pod murami przemykały szczury. Artur obejrzał się przez ramię, jakby spodziewał się, że ktoś jeszcze może podążać ich śladem. – Zaczekajcie pod łukiem – zarządził. – Powiedziano mi, że mam szukać najdalszego podwórza na północ od portu, a potem otworzyć drugie drzwi od lewej. Zawołam was, kiedy je znajdę. Zaczął siąpić drobny deszcz. Flawiusz spojrzał na ciemnoszarą chmurę, która jakby zawisła i połączyła się z mglistym oparem spowijającym miasto na wyspie. – Miejmy nadzieję, że jest w domu, bo jeśli nie, to nie możemy na niego zaczekać. Przed zmrokiem musimy stąd odpłynąć. Pół godziny później Artur stanął na progu. Nie zdejmując kaptura, przywołał towarzyszy do siebie. Razem przeszli przez niski otwór drzwi, a potem wąskimi schodkami i niewiele szerszym korytarzem, na którego końcu znajdowała się cuchnąca rura zawieszona tuż nad wodą, a raczej nad ohydną masą, która nagromadziła się pod nią przez lata. Zanim jednak doszli do owej rury, Artur otworzył skrzypiące drzwi po lewej. Kolejny mroczny korytarz, jeszcze jeden próg i oto znaleźli się w skąpo oświetlonej izbie. W dalekim jej kącie, w marnym blasku skwierczącej lampki oliwnej, spostrzegli mężczyznę zgarbionego nad mnóstwem dokumentów leżących na stole. Słysząc kroki, człowiek ów uniósł głowę, odłożył polerowany kryształ pełniący rolę lupy i spojrzał na Flawiusza i Makrobiusza nieco wodnistymi, ale bystrymi oczami. – To co? – spytał po grecku, spoglądając na Artura. – Mam mówić po łacinie czy po grecku?

– Po łacinie, przez wzgląd na mego iliryjskiego przyjaciela, który jedynie udaje mnicha – odezwał się Flawiusz. – Właśnie widzę – odrzekł mężczyzna, płynnie przechodząc na łacinę i mierząc przybyłych bacznym spojrzeniem. – Jeśli Artur jest wiarygodnym przykładem, to zapewne i wy jesteście mnichami-wojownikami? Flawiusz dokonał prezentacji. – Ach, limitanei – westchnął gospodarz, usłyszawszy, kim jest Makrobiusz. – Jakże ich nam brakuje w tych stronach. Lepsi to żołnierze niż comitatenses, którzy nigdy nie zostają w jednym miejscu dłużej niż godzinę, nigdy nie zadają sobie trudu poznania tubylców i ich obyczajów, a na dodatek stacjonują o wiele za daleko od granic. – Święte słowa – mruknął Makrobiusz. – Jesteś Priskos z Panium, jak sądzę – odezwał się znowu Flawiusz. – Przyjmij ode mnie wyrazy szacunku za udział w poselstwie na dwór Attyli. – Obawiam się, że w Konstantynopolu oceniają moją postawę zgoła inaczej – odparł Priskos, wstając. – Z przyczyn, które jakoś umykają umysłowi biednego uczonego, znalazłem się na czarnej liście większości eunuchów Teodozjusza, stąd też moje samouwięzienie w tej zapadłej dziurze. – Był nadzwyczaj rosły, ale wyglądał na chorego i zachwiał się, gdy wziął głębszy wdech. – Przepraszam za ten fetor. Wszystkie nieczystości z tego gnijącego truchła miasta spływają prosto do rzeki, a prąd miłosiernie większość porywa, lecz nikomu jakoś nie przyszło do głowy, że są wzdłuż brzegu takie zatoczki, w których reszta się odkłada, zwłaszcza ta gęstsza... Niestety, nie bardzo mogę wezwać miejskich urinatores[25], by się tym zajęli. Nie zrobię tego też własnymi rękami, bo nie chcę ryzykować, że któryś z miejscowych łotrów, którymi zakażona jest cała wyspa, skoczy mi na kark. – Artur właśnie pozbył się jednego z nich – wyjaśnił Flawiusz.

– Wspomniał mi o tym i jestem mu wdzięczny, ale oni są jak szczury. Pozbędziesz się jednego, a pojawi się kolejnych dziesięciu. – Gwałtowny kaszel wstrząsnął całym kościstym ciałem Priskosa, który usiadł znowu, rzężąc niemiłosiernie i próbując się opanować. Flawiusz wiedział, że uczony jest niewiele starszy od niego, ale zapadnięte policzki i rzadkie włosy dodawały mu lat. – Poczęstowałbym was wodą, ale zmuszony jestem czerpać ją z rzeki, przez okno na tyłach tego domu, ledwie parę kroków od tego, co wylewa się z rury. Mogę natomiast – dodał, zdejmując pokrywkę z niewielkiego dzbanka i napełniając trzy kubki stojące obok jego ławy – zaproponować odrobinę judejskiego wina z zacnego rocznika. Mój niewolnik z Panium jest Dakiem z pochodzenia i całkiem udatnie podaje się tu za kupca. Korzystając z resztek mojego złota, zaopatruje mnie w żywność i wino, dostarczane z cywilizowanych części świata. Chyba tylko dlatego jeszcze żyję. Przyjęli wino z wdzięcznością i wypili, a gdy odstawili kubki, zasiedli na drewnianych stołkach wokół stołu. – Nie mamy wiele czasu – rzekł Flawiusz. – Chcemy wyruszyć w dalszą drogę przed zachodem słońca. – Bardzo mądrze – odparł Priskos. – Bo jeśli tego nie zrobicie, po zmroku wasza łódź zniknie w zagadkowych okolicznościach, a zaraz po niej najprawdopodobniej i wy. Flawiusz wskazał na arkusze rozrzucone po blacie. – Twoje dzieje Hunów? – spytał. – Artur mi o nich wspominał. – Spisuję je w formie kodeksu, trudno tu dostać przyzwoite zwoje, papirusowe czy welinowe. Istotnie, będzie to historia Hunów od najwcześniejszych czasów aż po dzień dzisiejszy, włącznie z moją wizytą u Attyli. Pomyślałem, że skoro za swoje wysiłki dostaję jedynie groźby śmierci od ludzi, którzy powinni stać po mojej stronie, to

przynajmniej zostawię potomnym uczciwą relację. – Najbardziej interesuje nas dzień dzisiejszy, nie potomność – odparł Flawiusz, nachylając się ku rozmówcy. Priskos sięgnął po gęsie pióro leżące na stole i wstawił je do garnuszka z atramentem, po czym spojrzał w skupieniu na Flawiusza. – Tyle mogę wam powiedzieć: Attyla zamierza pomaszerować na wschód, na Partię, mijając od północy Morze Czarne, nawrócić u stóp gór Kaukazu, przebyć równiny Anatolii i dotrzeć nad Eufrat. Teoretycznie. Bo tak naprawdę to tylko ćwiczenia, które mają utrzymać jego wojowników w dobrej formie. W rzeczywistości interesuje go jedynie Rzym. – Rzym? – powtórzył Flawiusz. – Nie Konstantynopol? Priskos potrząsnął głową. – On wie, że może rozbić armię Teodozjusza w otwartym polu, ale nie jest w stanie poprowadzić długotrwałego oblężenia, a tym bardziej uderzyć od strony morza, a to byłoby konieczne, żeby zdobyć miasto. Miejski garnizon może z powodzeniem bronić murów Konstantynopola, zwłaszcza w sytuacji, gdy wzmocni go wycofana armia polowa. Dopóki szlaki morskie przez Bosfor i Dardanele będą drożne, stolica będzie bezpieczna, i to praktycznie w nieskończoność, nawet gdyby całe wschodnie imperium się rozpadło. Z Rzymem jest jednak inaczej. Attyla wie, czego Goci dokonali czterdzieści lat temu, gdy Alaryk wdarł się do miasta i zatknął swój sztandar na starej świątyni kapitolińskiej, nad Forum Romanum. Może i Rzym stracił na znaczeniu, odkąd Rawenna jest stolicą zachodniego cesarstwa, ale złupienie go byłoby potężnym ciosem dla rzymskiego prestiżu. Podrażniłoby też ambicję innych wodzów plemion barbarzyńskich, którzy rychło stanęliby u naszych granic. Ojciec Attyli, Mundzuk, był

jednym z nich, a swoje wielkie plany zostawił w spadku synowi. – Tamta klęska była dla Rzymian sygnałem ostrzegawczym – przypomniał Flawiusz. – Po tym, jak Goci znudzili się i odeszli, mury miejskie zostały rozbudowane, a garnizon zreorganizowany. Założono też schola militarum, by kształcić młodych oficerów. Lekcja nie poszła na marne. – Żaden ze mnie strateg wojskowy, ale jeśli szkoła wojskowa w Rzymie w czymkolwiek przypomina tę w Konstantynopolu, to zapewne uczono cię, trybunie, ilu ludzi potrzeba, by obsadzić mury miejskie. Mój przyjaciel Maksymin próbował mi to kiedyś objaśnić, gdy spacerowaliśmy po fortyfikacjach Konstantynopola. Mury, które wzniósł wokół Rzymu cesarz Aurelian, są imponujące, ale ciągną się przez dwanaście mil i nie można ich obronić, nie dysponując siłami znacznie większymi od tamtejszego garnizonu... siłami, których nie da się utrzymać. Attyla wie o tym doskonale. Wie też, że gdyby pomaszerował na Rzym, najprawdopodobniej zdobyłby miasto. Zależy mu przede wszystkim na opuszczonym pałacu na Palatynie. Rzym stał się prowincjonalny, ale pod rządami Attyli rozkwitłby jako stolica nowego imperium, tym razem rządzonego przez huńską dynastię. – Znasz może liczebność jego armii? I czy wiadomo ci coś o jej sojusznikach? Priskos przygryzł wargę. – Gdy żegnałem się w pośpiechu z Maksyminem, przybyli dwaj inni emisariusze, jeden od ostrogockiego króla Walamera, a drugi od Gepidów, którymi rządzi Ardaryk. Były i inne sygnały o potencjalnych sojuszach... w końcu temu właśnie służyły małżeństwa dwóch córek Attyli z gockimi książętami. Maksymin uważał, że wespół z Ardarykiem i Walamerem Attyla mógłby wystawić armię liczącą pięćdziesiąt tysięcy wojowników.

– Pięćdziesiąt tysięcy wojowników – powtórzył Flawiusz, kręcąc głową z niedowierzaniem. Po chwili zwrócił się do Artura: – Aecjusz mógłby mu dorównać jedynie poprzez układ z Wizygotami. – Z Teodorykiem? – zainteresował się Priskos. – Ze swym zaprzysięgłym wrogiem? – Wschodni i zachodni Goci mocno się poróżnili. Ostrogoci mają Wizygotom za złe, że osiedlili się w Galii i Hiszpanii, że dali się zromanizować. Wizygoci z kolei gardzą Ostrogotami, uważając ich za barbarzyńców. Na rozlicznych konfliktach rodowych mógłby skorzystać Aecjusz, by zwerbować Wizygotów, choć z drugiej strony lepiej byłoby je zażegnać, gdyby Wizygoci mieli walczyć u boku comitatenses. Zadawnione spory źle służą dyscyplinie bojowej. Ludzie zaczynają myśleć o prywatnych sprawach, o zemście na znienawidzonym rywalu. – Aecjusz musiałby przekonać Teodoryka, że ewentualne połączenie sił z Attylą byłoby dlań posunięciem bez przyszłości – wtrącił Artur. – W takim wypadku bowiem Walamer, król Ostrogotów, stałby się najważniejszym z gockich władców. Ważne jest jednak coś jeszcze: żeby przekonać Teodoryka, by wszedł w układ z Aecjuszem, trzeba jasno wykazać, że taki sojusz gocko-rzymski naprawdę pozwoliłby zebrać armię równie liczną jak huńska, czyli pięćdziesięciotysięczną, a może nawet większą. Armię, która miałaby szanse na zwycięstwo. – Trudno będzie to osiągnąć – mruknął Flawiusz. – Na szczęście w zachodnich prowincjach nie brakuje najemników i renegatów z wojskową przeszłością. Może dzięki nim Aecjusz zdoła zebrać dość sprzymierzeńców, by znacząco wzmocnić comitatenses... tylko wtedy będzie miał się czym pochwalić przed Teodorykiem. Jeżeli to w ogóle możliwe, to tylko Aecjusz tego dokona. – Przy założeniu, że w ogóle dostrzega sens przymierza z Teodorykiem – wtrącił

Priskos. – Stawką jest przyszłość imperium – odparł trybun. – Może i są śmiertelnymi wrogami, ale przecież mówią jednym językiem. To okazja, żeby wykorzystać gockie pochodzenie mojego stryja. – Nie będą mieli wyboru – rzekł Priskos. – Jedna z córek Attyli, Erekan, ta, która pozostała na dworze, w ostatnią noc naszej misji przyszła w sekrecie do naszego obozu i opowiedziała Maksyminowi o planach ojca. Attyla zamierza zniszczyć Mediolan i Rawennę, a następnie pomaszerować na Rzym, ale wcześniej spotka się z armią Aecjusza w apokaliptycznej wręcz bitwie, największej i najkrwawszej w dziejach. Mówiła, że nazywał ją „matką wszystkich bitew”. – Matką wszystkich bitew – powtórzył Flawiusz, próbując ogarnąć wielkość planów huńskiego władcy. Po chwili zwrócił się do Artura: – Gdy tylko dotrzemy na dwór Attyli, musimy wysłać wiadomość do Aecjusza. Najwyższy czas, by zaczął gromadzić wojska. Priskos pochylił się ku Flawiuszowi. W blasku małej lampki jego blada skóra wydawała się półprzezroczysta. – Cokolwiek macie nadzieję tam wskórać, powinniście wiedzieć, co was czeka, co napotkacie poza tą wyspą, a nie są to sprawy dla ludzi słabych duchem – powiedział cichym, drżącym głosem. – Wszystko, czego dowiedzieliśmy się od czasów Trajana i wojen dackich, jest prawdą: tam jest inny świat, świat czarów, szamanów, ofiar z ludzi. Świat mężczyzn żyjących jak wilki i orły, wyjących nocą do księżyca. Zobaczycie rzeczy, które wami wstrząsną, lecz trzeba wam zachować spokój. Ci, którym udaje się dotrzeć do granic huńskiego królestwa, już zaliczyli pierwszą próbę. Mają szansę dostać się na dwór Attyli.

Artur spojrzał mu w oczy. – Jesteśmy gotowi, Priskosie – rzekł z naciskiem. – A teraz, jeśli pozwolisz, ostatnie życzenie. – Słucham. – Opowiedz nam wszystko, co wiesz o mieczu Attyli. [25] Urinator (łac.) – nurek.

13 Flawiusz siedział na dziobie łodzi, wpatrując się w tuman mgły. Habit służył mu teraz za posłanie, a insygnia trybuna na ramionach lśniły w mętnym świetle dnia. Minęły trzy dni, odkąd z głęboką ulgą opuścili wyspę. Żeglowali między urwiskami, przeprawiali się przez katarakty i omijali wiry, nieustannie walcząc z prądem wielkiej rzeki. W ostatnim dniu skalisty krajobraz zaczął się zmieniać, aż w końcu brzegi nie były już wyższe od masztu. Wtedy poczuli, że najgorszą część rzecznej odysei mają już za sobą. Wiatr na szczęście im sprzyjał – niemal przez cały czas pchał łódź w spacerowym tempie pod prąd i tylko z rana zdarzały się lodowate podmuchy z północnego wschodu, zapowiedź srogich wichrów smagających stepy, ku którym zmierzali. Priskos uprzedził ich, że poczują je na krótko przed dotarciem do skały, przy której mieli odbić na wschód, korytem jednego z dopływów Dunaju. Tam czekała na nich przystań, w której mieli rozpocząć ostatni etap podróży: tym razem lądem, przez trawiaste równiny. Flawiusz wrócił myślą do tego, co usłyszeli od Priskosa na temat miecza Attyli. Ponoć wykuto go przed wiekami, za życia dalekich przodków Mundzuka, zanim nastała epoka Trajana, Decebala i wojen trackich, zanim Rzymianie w ogóle podjęli

próbę spenetrowania ziem barbarzyńców na północy. Mówiło się, że kowale, którzy dokonali tej sztuki, przybyli szlakiem jedwabnym z tajemniczej wyspy leżącej jeszcze dalej niż Serika; z krainy, w której wytwarzano miecze tak ostre, że dotknięcie klingi oznaczało utratę palca. Mężowie o wąskich oczach otworzyli ponoć swą kuźnię w cienistej kotlinie pośród stepów – takie miejsca, pamiątki po dawno wyschniętych strumieniach, zawsze służyły Hunom za osłonę przed wiatrem. Mieszkali w nich, a na równiny wypuszczali się tylko po to, by polować, handlować albo toczyć wojny. Rzemieślnicy z dalekiej wyspy hartowali swą stal tak długo, aż nabrała niebywałej mocy, a przy tym pozostała sprężysta. Wzbogacili ją dodatkiem elektrum, które nadało jej niezwykły blask, widoczny nawet w typowym dla tej północnej krainy bladym świetle dnia. Wódz zamawiający u nich miecz, daleki przodek Mundzuka, dał kowalom kamień, który spadł z nieba, a który z kolei jego przodkowie znaleźli na dalekich polach lodowych, dokąd zapuszczali się na łowy. Kamień ów, który przyciągał żelazo, wykorzystali na głowicę miecza. Kowale pozostali wśród Hunów na zawsze: zostali zabici i spaleni wraz ze swą kuźnią, a następnie pochowani na dnie kotliny. Wódz odebrał im życie mieczem, który dla niego wykuli, by już nikt nie mógł skorzystać z ich umiejętności; by nikt nie stanął mu nigdy na drodze z równie doskonałą bronią w dłoni. Erekan, córka Attyli, opowiedziała Priskosowi i o tym, że to na rozkaz Mundzuka umieszczono miecz w ognisku, gdy miał się narodzić jego syn, przyszły król, i że tym właśnie ostrzem wycięto znaki na policzkach dziecka. Widząc, że chłopiec nawet nie zapłakał, Mundzuk uznał, że to dobra wróżba, i nadał mu imię, które od wieków nosił święty miecz Hunów. Zgodnie z tradycją, po ceremonii szaman, który odczytał znaki, zabrał broń, by ukryć ją w sekretnym miejscu – następca tronu miał ją znaleźć, gdy

osiągnie wiek, w którym będzie mógł zostać wojownikiem. Od tamtej pory Attyla wielokrotnie używał miecza przy uroczystych narodzinach własnych dzieci – Erekan także – i w walce, lecz na co dzień przechowywał go w skarbcu swej warowni, wraz ze złotem i najcenniejszymi łupami z wojen, które toczył na wschodzie i zachodzie, z każdym rokiem silniejszy, a motywowany chorobliwą wręcz ambicją. Jego córka twierdziła jednak, że nie dowierza szamanom; nie uważał, by miecz miał jakieś magiczne właściwości. Podobnie jak Aecjusz, który wbrew namowom mnichów nie chciał, by rzymska armia walczyła pod sztandarem Chrystusa, Attyla był zbyt dobrym dowódcą, by pozwolić mistycyzmowi i wierzeniom religijnym wpływać na jego osądy – chyba że ów wpływ podnosił morale żołnierzy. Wiedział, że prawdziwa wartość miecza nie pochodzi od bogów, ale jest owocem kunsztu kowali, którzy go wykuli. To dzięki nim dysponował bronią, która lśniła jak słońce nad polem bitwy, a ich umiejętności nie były darem od stwórcy, tylko efektem kumulacji doświadczeń całych pokoleń mieczników. Dokądkolwiek zawędrowali, w całym świecie znanym ówczesnemu człowiekowi, zbroili wojowników, którzy potrafili poznać się na ich talencie. Wreszcie przed dziobem łodzi pojawiła się skała: samotny biały strażnik na brzegu rzeki. Tuż przed nią Flawiusz dostrzegł zawirowanie mgły w miejscu, w którym z Dunajem łączył się jeden ze wschodnich dopływów. Uniósł rękę, a wtedy Makrobiusz pociągnął za rumpel. Zaraz potem zrefował żagiel i złożył maszt – ostatni etap podróży korytem rzeki mieli pokonać siłą własnych mięśni. Po gęstych iglastych lasach otaczających dolinę Dunaju nie było już śladu; jak okiem sięgnąć rozciągała się trawiasta równina, z rzadka naznaczona pojedynczymi, niepozornymi drzewkami. Dopływ był niewiele szerszy od strumienia. Wyczuwając dno czubkiem wiosła,

Flawiusz pomyślał, że muszą być już bardzo blisko celu. I rzeczywiście, wkrótce dostrzegł zatoczkę z kamienistą plażą, na której spoczywały dwie łodzie. Centurion znowu poruszył sterem i drewniane dno zachrobotało o brzeg. Flawiusz pierwszy wyskoczył na ląd, za nim Artur, a na końcu Makrobiusz z plecakami w dłoniach. Rzuciwszy bagaże na ziemię, wciągnął łódź nieco dalej i uwiązał cumę do tego samego słupka, do którego umocowano dwie krypy. Gdy skończył, zrzucił habit i wepchnął go do torby, którą zarzucił na plecy. Wsparłszy dłonie na biodrach, spojrzał na leniwy nurt rzeczki. – Co teraz? – spytał. – To – odparł Artur, ruchem głowy wskazując pobliski pagórek. Podążyli za jego wzrokiem i znieruchomieli. Na wzniesieniu stali rzędem huńscy wojownicy: konni, w hełmach, w płaszczach odrzuconych na plecy, ale z mieczami jeszcze w pochwach. Stożkowe hełmy na skórzanych czapach z nausznikami, niebieskie kaftany, jasnobrązowe spodnie, wysokie skórzane buty, okrywające korpus i ramiona charakterystyczne pancerze z gęsto naszytych żelaznych płytek – Flawiusz nie miał wątpliwości, z kim mają do czynienia. Dwaj jeźdźcy trzymali w dłoniach huńskie łuki – refleksyjne, z finezyjnie łączonych kawałków rogu, drewna i ścięgien. Dwaj inni byli uzbrojeni w topory bojowe, a wszyscy mieli u pasa długie miecze. W przeciwieństwie do Gotów czy Alanów byli raczej niewysocy, krępi i muskularni. Mieli twarze typowych mieszkańców smaganych wiatrem stepów i północnej tundry – ich naturalnym siedliskiem były ziemie od huńskiej kolebki w dorzeczu Dunaju aż po kraniec świata na wschodzie: po Serikę i jeszcze dalej. Jeden z jeźdźców spiął konia i kamienistą ścieżką zjechał na plażę. Zatrzymał się może dziesięć kroków od przybyszów. Pochylił się, by szepnąć coś do ucha wyraźnie

zaniepokojonego wierzchowca. W tym momencie Flawiusz zorientował się, że to kobieta. Nosiła taki sam pancerz jak pozostali, ale nie używała hełmu. Długie włosy, spięte ciasno z tyłu głowy, odsłaniały jej policzki naznaczone inicjacyjnymi bliznami. Spojrzała hardo najpierw na Rzymian, a potem na Artura, który wciąż ukrywał twarz pod kapturem. Po chwili zawróciła i cwałem wróciła do swych pobratymców, przemawiając do nich w gardłowej mowie Hunów. – To Erekan – powiedział cicho Artur, nie unosząc głowy. – Podobnie jak Attyla, dobrze zna łacinę. Uczyła się pod okiem mędrców sprowadzonych specjalnie w tym celu aż z Konstantynopola. Spośród wszystkich dzieci Attyli tylko ona przeszła pomyślnie ceremonię towarzyszącą przyjściu na świat... I dlatego została wychowana na księżniczkę-wojowniczkę. Gdy Erekan spojrzała przez ramię na przybyszów, Flawiusz zrobił krok naprzód i skłonił się lekko. – Jestem Flawiusz Aecjusz Gaudencjusz, trybun, bratanek naczelnego wodza Aecjusza i specjalny wysłannik cesarza Walentyniana na dwór Attyli. A to mój centurion Makrobiusz. – Służysz Walentynianowi czy Aecjuszowi? – spytała, zawracając konia. Głos miała dźwięczny i donośny. – Bo słyszałam, że Walentynianowi służą wyłącznie eunuchowie. – Walentynian jest moim cesarzem, a Aecjusz moim wodzem. Koń parsknął z cicha, gdy pociągnęła za wodze, by odwrócić go bardziej w stronę Artura. – A to kto? Bryt odrzucił kaptur i zdjął habit, odsłaniając długie włosy, brodę oraz tunikę i pas z mieczem dowódcy oddziałów sprzymierzonych.

– Artur z Brytów, były trybun foederati Britannorum, w północnej armii polowej. Popatrzyła na niego, po czym schyliła się i splunęła. – Nie znam tego człowieka. To rzekłszy, raz jeszcze spięła konia i galopem wróciła do swych towarzyszy. – Nie ruszajcie się – powiedział Artur, zachowując spokój. – To tylko teatr. – Tylko teatr? – zawołał cicho Makrobiusz. – A dobrze znasz tę kobietę? – Byłem jej wybrańcem. – To znaczy? – Była moją żoną. W pewnym sensie. – Żoną? Zatem łączyło was coś więcej niż walka bez broni. – Trochę więcej. Makrobiusz spojrzał przenikliwie na Bryta. – A gdy opuszczałeś te strony dwanaście lat temu, pożegnałeś się z nią jak należy? – Nie było na to czasu. A teraz już cicho. Wraca. Erekan ponownie zatrzymała konia przed trzema przybyszami, ale tym razem zeskoczyła na ziemię i podeszła prosto do Artura. Stanąwszy przed nim, popatrzyła mu prosto w oczy. Blizny na jej policzkach nabiegły krwią. Wyjęła nóż i przycisnęła ostrze do jego podbródka. – Wytłumacz się – zażądała. – Niepodobne to do przyszłego króla, tak uciekać z podkulonym ogonem. – Przyszłego króla?! – wyrwało się Makrobiuszowi. – Opowiadał mi te swoje mrzonki – odpowiedziała Erekan, wciąż grożąc Arturowi nożem. – O tym, jak pewnego dnia wróci do ojczystej Brytanii i zbierze ludzi do walki przeciwko Sasom. Jak stworzy królestwo, które będzie godnym spadkobiercą

rzymskich rządów. Gdy zostawił mnie bez pożegnania, zrozumiałam, że to były puste słowa. Że to jeszcze jeden renegat z manią wielkości, który zawitał w te strony. Zabiliśmy większość z nich i czułam, że to samo należało uczynić z Arturem. Teraz mam okazję. – Dwanaście lat temu przybyłem na dwór twojego ojca jako kapitan straży przybocznej Genzeryka – odparł Artur. – Mój kuzyn, także gwardzista, już nie żył... został zamordowany, a ja poprzysiągłem zemstę. Pewien Sas ze straży przybocznej, który z natury rzeczy nie przepadał za Brytami, powiedział Genzerykowi, że znam prawdę: wiem, że to on odpowiada za owo morderstwo, i planuję zemstę. Gdy się o tym dowiedziałem, nie miałem wyboru: wiedziałem, że muszę uciekać jeszcze tego samego dnia albo zabiją mnie we śnie. Ty byłaś na polowaniu, daleko na stepie. Nie mogłem zwlekać. Otarła ostrze noża o jego brodę. – I co? Zemściłeś się? Artur skinął głową w stronę Flawiusza. – Dzięki moim przyjaciołom, których tu widzisz, dwa lata później miałem okazję stanąć pod murami Kartaginy, by z mieczem w dłoni walczyć przeciwko armii Genzeryka. Zabiłem wtedy dwóch Alanów z jego gwardii i sześciu wandalskich wojowników, a także alaunta, psa bojowego. Uznałem, że to wystarczająca zapłata za śmierć mojego kuzyna. Dokonałem zemsty. – A potem? – Przywrócono mnie do służby w foederati. Walczyłem w szeregach rzymskiej armii. – Walczyłeś czy szpiegowałeś? – Erekan, musimy porozmawiać – odpowiedział półgłosem Artur. – Na osobności.

Schowała nóż do pochwy i razem odeszli na kilka kroków w stronę łodzi. – Żaden z moich Hunów nie zna łaciny. Poza tym są lojalni wobec mnie, nie wobec mojego ojca. Mów otwarcie. – To nie przypadek, że właśnie ty wyjechałaś nam na spotkanie, prawda? – Macie szczęście, że zdążyłam wrócić z polowania i że zamiast mnie nie zjawił się tu starszy brat ojca. Gdy Bleda się urodził, nie było znaków wskazujących na to, że mógłby zostać królem, ale przez całe życie stara się powetować sobie tę stratę. To on rozprawił się z eunuchami z Konstantynopola... wyrżnął ich własnoręcznie jak tłuste wieprze. Gdyby Priskos i Maksymin nie wynieśli się stąd w samą porę, spotkałby ich taki sam los. – Zatem wiedziałaś, że przypłyniemy. – Tak się złożyło, że Hunowie, którzy tuż przed wami opuścili wyspę, są w mojej służbie, dostarczają mi wino i żywność. Jeden z nich widział was w mieście i rozpoznał cię, choć dwanaście lat, broda i habit trochę cię odmieniły. – Wobec tego wiesz i o tym, że spotkaliśmy się z Priskosem z Panium. – To żadna tajemnica, że ukrywa się gdzieś na wyspie. Mój ojciec go lubił, podziwiał jego wiedzę; potrafili godzinami dyskutować o geografii najdalszych zakątków świata, opowiadał Priskosowi o wyprawach łowieckich Hunów na daleką północ, o polowaniu na walenie i foki o wielkich kłach. Niestety, jest z natury porywczy i na wieść z Konstantynopola o rzekomym szpiegowaniu naprawdę kazałby uśmiercić Priskosa. Nienawidzi intryg, a mężczyzn dzieli tylko na dwie kategorie: uczonych i wojowników. Dlatego teraz Priskos ma wrogów z obu stron i niewiele mogę dla niego zrobić. – O wszystkim nam opowiedział, Erekan. Także o twojej nocnej wizycie, o tym, że uprzedziłaś jego i Maksymina o planach Attyli. Pamiętasz o moich marzeniach

dotyczących Brytanii, ja zaś pamiętam, jak mówiłaś mi o nienawiści do ojca, który zamordował ci matkę. O pragnieniu odwetu. – Nic się nie zmieniło. Towarzyszy mi dniem i nocą. I dopnę swego albo na tym świecie, albo na następnym. – W takim razie muszę ci coś powiedzieć. Flawiusz i Makrobiusz wiedzą o tym tylko częściowo, ale może domyślili się prawdy. Piętnaście lat temu, gdy porzuciłem moją jednostkę, uczyniłem to nie tylko dlatego, że nie chciałem wykonać rozkazu, gdy kazano nam krwawo rozprawić się z chłopską rewoltą w północnej Galii. Gdy wyraziłem sprzeciw, zaprowadzono mnie do Aecjusza, on zaś wysłuchał mnie, wypytał o przeszłość, a następnie zwerbował do służby wywiadowczej. Wszystko, co uczyniłem od tamtej pory, włącznie z zaciągnięciem się do straży przybocznej Genzeryka i przybyciem na dwór huńskiego władcy, a także ze zdobyciem zaufania Augustyna... zostałem nawet jego sekretarzem... i wreszcie z misją, która nas tu przywiozła, uczyniłem na rozkaz Aecjusza. Aecjusz zaś niczego nie pragnie bardziej niż upadku Attyli. – Wobec tego znowu jesteś moim wybrańcem, Arturze. Tym razem jednak nie będzie niespodziewanych wyjazdów. Gdy nadejdzie pora, uciekniemy razem. – Zgoda. – Mamy dla was konie. Po drodze opowiesz mi dokładniej, jaki macie plan. Przez kilka godzin jechali równiną, nim dogonili dwóch Hunów i kupców, których wcześniej spotkali na wyspie. Wieźli swe amfory przytroczone do oślich grzbietów, baryłki i pakunki zaś spoczywały na wozie ciągniętym przez parę wołów. Erekan zatrzymała się przy nich, rozbiła szyjkę jednej z amfor i napełniła winem najpierw bukłak dla swoich ludzi, a następnie drugi, który podała Makrobiuszowi.

Pociągnąwszy solidny łyk, przekazał trunek Arturowi i Flawiuszowi. Wino pochodziło z Galii – Flawiusz od razu rozpoznał symbol na amforze: winnica w Lugdenese, niedaleko od terenów łowieckich, które jego dziadek Gaudencjusz otrzymał, gdy Rzymianie postanowili osiedlić Wizygotów w dawnej prowincji. W tamtych stronach wina wytwarzano od zawsze, raczyli się nimi już galijscy wodzowie, na długo przed tym, nim rozsmakowali się w nich germańscy wojownicy. Flawiusz pomyślał, że to całkiem logiczne, iż teraz po galijską specjalność sięgają nowe zastępy barbarzyńców, dla których jest ona nieodpartą pokusą. Rzucił bukłak na wóz zaprzężony w woły i razem z Makrobiuszem ruszyli kłusa w dalszą drogę, rozkoszując się przyjemnym ciepłem w żołądkach. Chwilę później, gdy uderzył w nich porywisty wiatr znad stepu, Flawiusz pożałował, że jeszcze nad rzeką zrzucił swój habit. Wjechali do parowu, który osłonił ich przed lodowatymi podmuchami, i wtedy zrównali się we trzech za plecami Hunów. – Niezła historia z tą twoją zemstą, Arturze – rzekł Makrobiusz. – Możliwe, że uratowała nam skórę. Bryt spojrzał na niego smętnie. – Jeśli kiedykolwiek będziesz chciał załagodzić zatarg z Hunem, powiedz mu, że szukasz odwetu. Takie wyznania to miód dla ich duszy, gotowi są wtedy wybaczyć niemal wszystko. – Zatem będziesz Arturem, królem Brytów? – odezwał się Flawiusz. – To Erekan użyła słowa król, nie ja. W tej chwili jestem ledwie specjalnym agentem naczelnego wodza, człowiekiem istniejącym jedynie na najciemniejszych kartach historii i wielce prawdopodobne jest, że nie zostawię po sobie żadnego śladu. – A może będzie odwrotnie.

Artur wstrzymał konia u wjazdu na wąski drewniany most. – Jeżeli nasza misja zakończy się sukcesem, ty i Makrobiusz wrócicie do żołnierskiej służby, jako ludzie, których wiedzę i doświadczenie Aecjusz bardzo sobie ceni, a cenić sobie będzie zwłaszcza relację z pierwszej ręki na temat Attyli i jego Hunów. Ze mną będzie jednak inaczej. Herakliusz już próbuje mnie dopaść, a wkrótce dowie się, jak rozległa była moja działalność wywiadowcza prowadzona na zlecenie Aecjusza. Może spróbuje przeciągnąć mnie na swoją stronę, ale ja nigdy nie będę służył eunuchowi. I dlatego to jest moja ostatnia misja dla Aecjusza. Prosto z kraju Hunów zamierzam powrócić na zachód, do moich ludzi, by dla ich dobra, dla zwycięstwa nad Sasami wykorzystać całą wiedzę zebraną podczas służby w rzymskiej armii. – Jeśli którykolwiek z nas przeżyje to, co nas tu czeka – wtrącił Makrobiusz. Ruszyli dalej, gdy kopyta ostatniego z huńskich koni zastukały na belkach mostu. Mieli przed sobą głęboką ranę w niezmierzonej połaci stepu: dawne koryto rzeczne, które erozja zmieniła w głęboki wąwóz. Wysoko nad nimi krążył orzeł, ciemny i groźny. Mocno pracował skrzydłami, by pokonać wiatr, którego niemal nie czuli na dnie wąwozu. Wydeptana, kręta ścieżka biegnąca wzdłuż strumienia prowadziła ich coraz dalej i dalej. Flawiusz rozmyślał o tym, jak łatwo byłoby bronić się w takim miejscu. Wystarczyło rozstawić łuczników i katapulty na zboczach wąwozu, którego zakręty rozerwałyby nieprzyjacielską armię na małe oddziały, łatwe do zniszczenia. Ujechali może milę, gdy wąwóz zaczął się rozszerzać i po obu stronach strumienia pojawiły się spore pasy zadbanej zieleni. Minąwszy kolejny zakręt, jechali jeszcze przez ćwierć mili, aż wreszcie dotarli do wysokiego wału przecinającego dolinę od ściany do ściany, a zwieńczonego drewnianą palisadą z blankami oraz kilkoma niskimi wieżami. Ktoś otworzył im bramę i w ślad za Erekan przejechali na drugą stronę, tym

razem otoczeni przez huńskich jeźdźców. Flawiusz uniósł głowę i jego oczom ukazał się spektakularny widok. Mieli przed sobą rozległą drewnianą warownię, wznoszącą się niemal do wysokości otaczających ją urwisk, jednak na tyle od nich daleką, że ostrzeliwanie jej z łuków, a nawet balist, byłoby niemożliwe. Na pierwszym planie ujrzeli jednak strzelnicę łuczniczą z licznymi celami, a po prawej tor wielkości rzymskiego hipodromu, po którym na złamanie karku galopowały grupki jeźdźców, wzbijając tumany kurzu. Wokół cytadeli rozrzucone były także obozowiska złożone z krytych skórami namiotów. Dym unosił się nad otworami w ich dachach, spętane konie pasły się opodal, a powietrze przesycał zapach gotowanego mięsa. Flawiusz przekonał się, że Priskos miał rację: to był obóz armii liczącej dziesiątki tysięcy żołnierzy, a należało sądzić, że wielu innych z braku miejsca rozbiło namioty na otwartym stepie, czekając tylko na wezwanie od władcy. Jednakże najbardziej intrygującym elementem pejzażu była dla Flawiusza sama warownia. Otaczała ją palisada, w której obrębie zamknięto teren co najmniej tak rozległy jak cały rzymski Palatyn i Forum Romanum. Pośrodku wznosiła się twierdza, ciasno otoczona rzędami niewysokich budynków, a kształtem przypominająca owe okrągłe namioty, w których obozowano wokół warowni. Palisadę zbudowano z masywnych pni cedrowych – Flawiusz widział tak dorodne drzewa jedynie w lasach otaczających wąwóz Dunaju w okolicy Żelaznych

Wrót. Wycięcie ich i przetransportowanie w głąb stepu było nie lada wyczynem, za który odpowiadali zapewne sowicie opłaceni drwale z leśnych plemion. W krainie, w której drewno było towarem luksusowym, a drzewa z natury karłowate, trudno było nie zachwycić się ciesielskim kunsztem Hunów: ściany budynków wykonano z krótkich desek różnej szerokości, połączonych praktycznie bezszczelinowo, niczym kadłuby statków, których konstruowaniu Flawiusz przyglądał się w dzieciństwie na nabrzeżu w Portus, opodal Rzymu. Z drugiej jednak strony, to właśnie budulec był słabym punktem warowni: mogła łatwo spłonąć, choć szanse wrogów na dotarcie w jej pobliże i użycie choćby ognistych kul były zaiste minimalne. Podstawą huńskiej strategii były działania ofensywne, toczenie wojen o setki mil od ojczystych stron, atakowanie z tymczasowych baz, w których nie było praktycznie niczego, co mogłoby zainteresować wroga żądnego łupów. Erekan zeskoczyła z konia u bramy w palisadzie, pożegnała swych wojowników i zaczekała, aż cwałem odjadą w stronę pobliskiego obozu. Wcześniej, zanim dotarli do warowni, trzymała się z Arturem na końcu grupy i z ożywieniem o czymś dyskutowali. Flawiusz nie był pewny, jak dalece zostanie wtajemniczona w plan wykradzenia miecza. Gdy wreszcie zsiedli z wierzchowców i oddali wodze czekającym na nich chłopcom, bez słowa podążyli za Erekan. Wojownicy trzymający wartę o nic nie pytali, gdy przybysze szerokimi schodami zmierzali wprost do serca twierdzy. Kiedy jednak córka Attyli była pewna, że jej nie usłyszą, zatrzymała się i zwróciła do Flawiusza:

– Artur jest twoim sługą, zbrojmistrzem. Pójdzie tym korytarzem i będzie na mnie czekał, później zaprowadzę go do skarbca. Najpierw jednak ty pójdziesz ze mną do sali audiencyjnej. Ojciec będzie miał dla ciebie niewiele czasu, bo wieczorem wyrusza do Partii. Szanuje jednak Aecjusza jako wodza, dlatego wysłucha, co masz do powiedzenia. – Miejmy nadzieję, że coś wymyślę, gdy go zobaczę – odparł Flawiusz. – Pamiętaj: nie oferuj mu ziemi, jak Rzym uczynił to, by ułagodzić Wizygotów i Alanów. Attyla uzna to za oznakę słabości. Złoto zwykł przyjmować od eunuchów z Konstantynopola, a zapewniam cię, że nie chciałbyś mu o nich przypominać. Gardzi nimi i tobą także by wzgardził. – Żadnych eunuchów – mruknął swoim zwyczajem Makrobiusz, kładąc dłoń na głowicy miecza. – Przynajmniej tyle mam wspólnego z Attylą. – Ręce z dala od broni. Pozwolą wam wejść z mieczami do sali audiencyjnej, bo ktokolwiek pozwala się rozbroić bez oporu, uważany jest za słabeusza. Jednak nie ważcie się ich dotknąć, bo czeka was natychmiastowa śmierć. – Zapowiada się kupa śmiechu – wymamrotał znowu Makrobiusz. Flawiusz spojrzał na niego z ukosa. – Będziemy mieli o czym opowiadać wnukom. – Najpierw przydałyby się dzieci, a mam wrażenie, że odwiedzając to miejsce, raczej nie zwiększam swoich szans na ojcostwo. Większość żołnierzy w moim wieku to już tylko weterani, wiodący spokojne życie na skrawku własnej ziemi, z żoną u boku i synami od dawna służącymi w armii. – Poczekaj, aż zobaczysz złoto Attyli – odpowiedziała mu Erekan. – Będziesz zadowolony, że tu trafiłeś.

– Teraz mówisz do rzeczy. – Po audiencji zaprowadzę was do skarbca. Potem pomyślimy o najlepszej drodze ucieczki. – Niezły plan. – I jeszcze jedno: uważajcie na Bledę. Jest lojalny wobec brata, ale zgorzkniały po tylu latach roztrząsania swojego nieszczęścia – żałuje, że los nie pozwolił mu zostać królem. Nienawidzi mnie, bo gdy się urodziłam, wziął sobie moją matkę i uważa, że to przeze mnie Attyla postanowił ją zgładzić. Wykorzysta każdy pretekst, żeby mnie zniszczyć. – Nie masz tu nikogo, na kim mogłabyś polegać? – Dwóch ludzi z mojej gwardii przybocznej, Optylę i Trastyllę. Dbają o moje bezpieczeństwo od dnia, w którym przyszłam na świat. Wyjadą razem z nami. – W porządku. Ruszajmy – zarządził Flawiusz. Artur i Makrobiusz zniknęli w korytarzu po lewej, Erekan zaś poprowadziła Flawiusza schodami w górę, do przestronnej komnaty otoczonej drewnianymi filarami. Całą posadzkę, a także ściany między kolumnami pokrywały zachodzące na siebie gęsto tkane kobierce o krzykliwych barwach. Przypominały trybunowi wystrój berberyjskich namiotów, które widział w Afryce na krótko przed upadkiem Kartaginy. To także były siedziby ludzi nawykłych bardziej do koczowniczego niż osiadłego trybu życia. Podobnie warownia Hunów, choć imponująca, nie miała nic z powagi i trwałości Rzymu czy Konstantynopola. Była chwilową stolicą i miała nią pozostać jedynie do czasu, aż władca zbierze siły wystarczające do ostatecznego, apokaliptycznego uderzenia na zachód. Erekan otworzyła przed nim jeszcze dwoje drzwi, a gdy wreszcie pociągnęła ku sobie

ostatnie, usunęła się na bok, przepuszczając Flawiusza. Znalazł się w kolejnej sali z kolumnadą, tyle że otwartej – przez szeroki okrągły otwór w sklepieniu dym z kamiennego paleniska leniwie ulatywał ku niebu. Przy drzwiach czuwali dwaj masywnie zbudowani goccy najemnicy uzbrojeni w topory. Za paleniskiem Flawiusz dostrzegł jeszcze jednego wojownika, tym razem Huna – zapewne Bledę – o włosach naznaczonych siwizną. Stał z ramionami skrzyżowanymi na piersi, spoglądając wilkiem na przybyłych. Blizny na jego policzkach zdawały się pulsować w migotliwym blasku ognia. Flawiusz wszedł o krok dalej i drzwi zamknęły się z trzaskiem za jego plecami. Obok huńskiego wojownika dostrzegł teraz dopiero kolejną postać, siedzącą na drewnianym tronie, przechyloną nieznacznie w bok, o płaskim czole i długich wąsach. I ten człowiek miał blizny na policzkach. Popijał ze złotego pucharu i ogryzał mięso z kości, spoglądając na Rzymianina ponad ogniskiem. Flawiusz dotarł do celu. To był Attyla.

14 Flawiusz stał przed kamiennym paleniskiem w sali audiencyjnej, starając się pod badawczym spojrzeniem Attyli i jego brata zachowywać w miarę swobodnie. – Jestem Flawiusz Aecjusz Gaudencjusz, trybun armii rzymskiej, bratanek Aecjusza tego samego imienia, naczelnego wodza armii zachodu. Przybywam do ciebie w jego imieniu. Bleda nachylił się ku Attyli i przemówił cicho w gardłowej mowie Hunów, mimowolnie napinając mięśnie i zaciskając pięści. Władca odpowiedział, a wtedy jego

starszy brat wyprostował się gwałtownie i z twarzą wykrzywioną wściekłością odmaszerował, by stanąć za tronem. – Mój brat chciałby cię zabić na miejscu – przemówił Attyla głębokim, dźwięcznym głosem. – Uważa, że poseł, który nie reprezentuje cesarza, w ogóle nie jest posłem, tylko obelgą dla huńskiego dworu. Flawiusz już wiedział, jak rozegra tę scenę. Ani słowa o ustępstwach, o nadaniach, o złocie. Będą rozmawiali jak mężczyźni, żołnierze, nie jak negocjatorzy. – Przybywam w imieniu Aecjusza, bo to jedyny wódz na świecie, który jest godnym przeciwnikiem Attyli. Walentynian jest słaby, służą mu eunuchowie. Nie zamierzam hańbić się reprezentowaniem kogoś takiego. Możesz przekazać moje słowa Bledzie, swojemu bratu, jak wojownik wojownikowi. – Mój brat rozumie każde twoje słowo. Dzięki mojemu ojcu, który zadbał o nasze wykształcenie, władamy łaciną i greką równie dobrze jak wszyscy ci goccy książęta, których rodziny posyłają do Rzymu. – Odgryzł spory kęs mięsa, przeżuł i połknął, a potem rzucił kość do ognia i spoglądając na Flawiusza, wytarł dłonie w tunikę. – My też nie lubimy eunuchów. Zwłaszcza Bleda. Gdy któryś wpadnie mu w ręce, zwykle kończy jako cel ćwiczebny, przebity włócznią na dziki. – To rzekłszy, Attyla popatrzył na Bledę, który mruknął coś, jakby łagodniejąc. Władca zwrócił się znowu do Flawiusza: – Zatem czego chcesz? – Przynoszę ci dar. Flawiusz zabrał się do otwierania sakwy, którą nosił przy boku, a wcześniej w plecaku, lecz niemal w tej samej chwili przyjął cios od jednego z gockich gwardzistów, który następnie wykręcił mu rękę za plecy i przyłożył nóż do gardła. Attyla chwilę przyglądał się temu z rozbawieniem, po czym skinął na Gota, który

natychmiast zwolnił uścisk. – Moja straż jest dość czuła na punkcie broni – wyjaśnił. – Trzej ostatni huńscy królowie zostali zamordowani właśnie w tej sali, włącznie z moim ojcem Mundzukiem. – To nie broń – odpowiedział Flawiusz, masując ramię. – To książka. Attyla, wyraźnie zainteresowany, znowu skinął na najemnika. Got cofnął się posłusznie, a Flawiusz rozpakował zawiniątko ukryte w sakwie. Był to mały, oprawny w skórę kodeks o welinowych stronicach – prezent, który dwanaście lat wcześniej otrzymał od Uago z okazji ukończenia szkoły wojskowej. Obok gladiusa była to bodaj najcenniejsza rzecz, jaką posiadał, i jedna z niewielu, które Una zdążyła wynieść z jego domu i przekazać Makrobiuszowi. Nie wiedział, gdzie mógłby ją przechować, dlatego zabrał ją w podróż. Rozmowa z Priskosem na temat zainteresowania Attyli geografią podsunęła mu pomysł: książka była dobrym pretekstem do wciągnięcia władcy w konwersację, podczas gdy Artur z Makrobiuszem mieliby dość czasu, by dostać się do skarbca. Podszedł do tronu, skłonił się i wręczył podarek królowi Hunów. – To kieszonkowa kompilacja map znanego świata, opartych na badaniach Ptolemeusza, ale z licznymi poprawkami, między innymi ze szczegółową mapą Brytanii. Pomyślałem, że przyda ci się, gdy będziesz planował nowe podboje. Attyla otworzył tomik i zaczął ostrożnie przewracać kartki. – Widzę, że brakuje najnowszych dokonań kartografów z kwatery głównej fabri w Rzymie. – Wiesz, panie, że tak daleko nie mógłbym się posunąć. Jednak dwanaście lat temu, gdy byłem kadetem w szkole wojskowej, stworzyli tę książkę ci sami ludzie, opierając się na najświeższych danych wywiadowczych. Attyla przez dłuższą chwilę wpatrywał się w jedną z map, wodząc po niej palcem.

W końcu pokręcił głową. – Ptolemeusz wszystko pomieszał, jeśli chodzi o ziemie na północny wschód od Dunaju, a jego błędy powtarzają się na wszystkich późniejszych mapach. Jezioro Meockie leży dalej na wschód, a pola lodowe o wiele dalej na północ. Ja sam jeszcze ich nie widziałem, ale Bleda i nasz ojciec, wówczas jeszcze młody, wybrali się kiedyś aż na skraj lodowej krainy i natknęli się na plemię łowców żyjących w chatach ze śniegu. Przywieźli stamtąd kły morsów. I ja chciałbym tam kiedyś dotrzeć. – Zostało ci jeszcze sporo świata do podbicia. – Do podbicia albo do zbadania. My, Hunowie, nie rościmy sobie prawa do ziemi. Te stepy należą do orła i wilka, a pola lodowe na północy do wielkiego białego niedźwiedzia. – I właśnie dlatego jesteście tak niebezpieczni – odparł z namysłem Flawiusz. – Rzymianie zdobywają, okupują, tworzą granice, stawiają forty, trwonią zasoby, by utrzymać kontrolę. Dla Hunów podbój to jedynie bitwy. Wszystkich wojowników i wszystkie środki rzucacie w środek jednej, gigantycznej bitwy. To dlatego imię Attyla budzi tak wielki strach na całym świecie. Władca spojrzał na niego przenikliwie, rozstawiając szeroko nogi i kładąc dłoń na kolanie. – A zatem, Flawiuszu Aecjuszu Gaudencjuszu, bratanku naczelnego wodza Aecjusza, co tak naprawdę sprowadza cię do mnie? Flawiusz spojrzał mu prosto w oczy. – Przyjechałem, żeby w imieniu Aecjusza wyzwać cię na bitwę. – Wyzwać mnie na bitwę – powtórzył Attyla, po czym wytarł nos i spojrzał na Bledę. – To coś nowego. Nie przypominam sobie, żeby któryś z eunuchów proponował mi coś

takiego. Ani ten chudy uczony Priskos i jego przyjaciel, trybun z Konstantynopola. – To dlatego, że przybyli tu, reprezentując cesarza, a nie wodza. Ja zaś nie jestem tu po to, by oferować ustępstwa. Oferuję ci wojnę. Może nie w tym roku, może nie w przyszłym, ale już wkrótce, w miejscu, które sam wybierzesz. To będzie matka wszystkich bitew. – Matka wszystkich bitew – powtórzył wolno Attyla, nie spuszczając Rzymianina z oczu. – Sam lepiej bym tego nie ujął. Flawiusz zbyt późno przypomniał sobie, że słowa te usłyszał od Priskosa, który cytował samego Attylę. Poczuł, że w tym momencie ważą się jego losy, i nie śmiał nawet spojrzeć na Bledę. Priskos i Maksymin opuścili ten dwór w wyjątkowo niesprzyjającym klimacie; gdyby władca zorientował się teraz, że Flawiusz się z nimi kontaktował, sprawy mogłyby przybrać nader niekorzystny obrót. Trybun starał się nie okazywać zdenerwowania, ale czuł doskonale, jak mocno bije mu serce i jak szerokim strumieniem płynie mu po plecach zimny pot. Attyla zmrużył oczy. – Przybyli z tobą dwaj inni. Kim są? – To mój centurion Makrobiusz i mój sługa i zbrojmistrz, Gal z Armoryki. Twoja córka prowadzi ich do zbrojowni. Potrzebne im koło szlifierskie do naostrzenia mieczy. Attyla trawił te słowa przez chwilę, a potem sapnął i wstał. Odłożywszy ostrożnie książkę, podszedł do ściany. – Podobno w Rzymie i w Konstantynopolu w szkołach wojskowych używa się makiet, żeby rozgrywać bitwy na niby – powiedział. – A oto mój plac zabaw. To rzekłszy, pchnął drewniane okiennice i wyprowadził Flawiusza na zalany słońcem balkon. Rzymianin osłonił oczy dłonią, mrugając intensywnie, by

przyzwyczaić wzrok do ostrego światła. Po chwili ujrzał to, co wcześniej widzieli z dołu: urwiska otaczające warownię, bezkresne stepy na ich szczytach, a także szlak wiodący dnem wąwozu ku palisadzie. Dopiero z tej wysokości, niemal ze szczytu cytadeli, mógł oszacować średnicę zagłębienia, w którym ją wzniesiono: wąwóz miał w tym miejscu co najmniej milę szerokości, a z balkonów otaczających salę tronową roztaczał się doskonały widok we wszystkich kierunkach. Attyla rozłożył szeroko ramiona. – Moi wojownicy wprawiają się w prawdziwych grach wojennych. Z ostatniej wyprawy przeciwko perskiemu imperium przywiozłem tysiąc partyjskich jeńców, pieszych i konnych, wraz z kompletnym ekwipunkiem i bronią. Ci, którzy przeżyją do zachodu słońca, będą wolni. Jeśli z ich rąk polegną moi wojownicy – trudno, widać tak było im pisane. Mogę kazać moim ludziom odtworzyć dowolną bitwę, wykorzystując równinę na wschodzie albo pagórkowaty teren na zachodzie. Czasem oglądam ich poczynania stąd, siedząc samotnie, a czasem z córką albo z moimi dowódcami. Lecz dziś zamierzam do nich dołączyć. Odwróciwszy się, Attyla spojrzał Flawiuszowi w oczy. – Pokażesz mi, ile jest wart bratanek Aecjusza. Pojedziesz ze mną. Flawiusz jeszcze nigdy – poza prawdziwą bitwą – nie przeżył równie emocjonujących czterech godzin, lecz zarazem była to bodaj najkrwawsza jatka, w której dane mu było uczestniczyć od czasu pamiętnego poranka sprzed dziesięciu lat, kiedy to pod murami Kartaginy zaczynał oficerską karierę. Attyla zażyczył sobie zainscenizowania dwóch zwycięskich bitew, które stoczył ostatniej zimy podczas kampanii partyjskiej. Młodsi wojownicy mieli się w ten sposób zaznajomić z huńską taktyką walki, a przy okazji rozsmakować się w zabijaniu. Pierwszą bitwę Flawiusz i Attyla oglądali z końskich

grzbietów, stojąc na wzniesieniu, na zachód od warowni. Partowie mieli atakować na oślep, nie rozpoznawszy wcześniej huńskich pozycji na grzbiecie wzgórza. Ginęli falami, trafiając pod ostrzał stojących równym szeregiem łuczników i nie mogąc się cofnąć, bo z tyłu napierali na nich nieświadomi zagrożenia towarzysze. Z niedobitkami rozprawiła się bezlitośnie huńska piechota, dosłownie rąbiąc ich na kawałki. Gdy było po wszystkim, zwycięzcy biegiem lub galopem przemknęli przed Attylą i Flawiuszem, wyjąc dziko i dzwoniąc orężem, by po chwili zająć pozycje w innej części „placu zabaw”, na wschodzie doliny. Drugi scenariusz przygotowano z większym rozmachem: uczestniczyło w nim co najmniej tysiąc konnych łuczników, włóczników i wojowników uzbrojonych w miecze, a także pięciuset pozostałych przy życiu Partów. Jeńcom rozkazano bronić taborów, które ustawiono w celowo zbyt ciasny krąg – wszyscy nie mogli skorzystać z ich osłony, a i zapewnienie wsparcia tym, którzy pozostali na zewnątrz, nie było możliwe. Ich szyk raz po raz rozbijały kolumny huńskiej jazdy, a odizolowane grupki wojowników błyskawicznie ginęły od strzał albo mieczy. Tym razem, ku zdumieniu i zadowoleniu Flawiusza, z rozkazu władcy podjechało do niego dwóch gwardzistów, by wsunąć na jego tunikę kolczugę i segmentowany kirys. Wręczyli mu też rękawice, hełm i nagolenniki, a do końskiej uprzęży podpięli długi miecz. Gdy skończyli, Flawiusz zdążył ledwie rozciągnąć zastałe ramiona i dobyć miecza, gdy Attyla nagle klepnął jego wierzchowca w zad. Wystraszony koń stanął dęba, a potem puścił się galopem wprost ku walczącym. Władca Hunów dogonił Rzymianina w mgnieniu oka i przez chwilę jechali razem, a potem dołączył do nich cały oddział jazdy. Mieli przed sobą bliskich paniki Partów, którzy rozbiegli się we wszystkich kierunkach, by uciec spod końskich kopyt.

Flawiusz podjechał do grupki, która próbowała się bronić. Od razu wyciął dwóch najgroźniejszych przeciwników, którzy mierzyli do niego z łuków. Potężne ciosy pozbawiły pierwszego głowy, drugiemu zaś niemal do połowy rozkroiły tors. Attyla przyglądał się temu z aprobatą, lecz zaraz zeskoczył z konia, zaczerpnął dłonią trochę krwi rozpołowionego Parta i ochlapał nią Flawiusza i jego wierzchowca, a potem przyciągnął trybuna ku sobie i wysmarował mu twarz. Uczyniwszy to, pozwolił trybunowi wyprostować się i obdarzył go szerokim uśmiechem. Zaraz potem zebrał siły i ryknął potężnie, a oddział konnych powtórzył jego zew i podtrzymał dźwięk długo, aż zmienił się w ryk stada rozwścieczonych byków. Attyla cofnął się o krok, dysząc i pocąc się obficie. Krew spływała mu po twarzy. – Założę się, że twój stryj Aecjusz tak nie potrafi! – zawołał i znowu zaryczał. Koń Flawiusza raz jeszcze stanął dęba – i w jego żyłach buzowała adrenalina – ale dał się uspokoić. Rzymianin schylił się, by podnieść czyjąś włócznię, po czym podjechał do kolejnego Parta i przebił go z impetem. Pozostawiwszy drzewce w ciele zabitego, odjechał z grupą łuczników, którzy wcześniej krążyli wokół niego. Jeden z nich rzucił mu łuk i przypięte doń trzy strzały. Flawiusz puścił wodze, w galopie kierując koniem jedynie kolanami. Naciągnął cięciwę i strzelił w kolejną gromadkę Partów. Trafił jednego z nich w nogę, ale omal nie spadł przy tym na ziemię – na szczęście w porę zacisnął uda i zdołał wrócić do pionu. Towarzyszący mu Hunowie zakrzyknęli z aprobatą, a zaraz potem nad polem walki znowu rozniosło się owo upiorne wycie. Raz jeszcze zmienili kierunek ataku, podążając za rozkazem wodza: mieli wykonać manewr okrążający i używając łuków, spróbować rozprawić się z grupą Partów kryjących się za taborami. Flawiusz wystrzelił pozostałe dwie strzały, ale nie był pewny, czy dosięgły celu. Zarzucił łuk na plecy i znowu sięgnął po miecz. Kontynuował galop z łucznikami, obserwując, jak zasypują jeńców

gradem strzał, aż nie pozostał wśród nich ani jeden żywy. Oddychał głęboko wonią bitwy: koni i pyłu, potu i adrenaliny, krwi i strachu Partów. Uświadomił sobie nagle, że sam wyje ile sił w płucach, ryczy jak zwierzę, ale jego głos tonie w zgiełku. Przeżywał niebywałe uniesienie, a jednocześnie uczył się, co znaczy być huńskim wojownikiem. Poznawał prawdę o tym, co popychało Attylę do działania. W końcu kurz zaczął opadać i oczom Flawiusza ukazała się ziemia usłana trupami Partów. Schował miecz do pochwy i spojrzawszy na Attylę, ruszył cwałem w stronę warowni. Bleda dogonił go po chwili, zatrzymał i okrążył, obserwując z pogardliwą miną. – Attyla ma inne sprawy do załatwienia. Mam cię zaprowadzić do towarzyszy i wyprawić w drogę. Nie oczekuj ode mnie przysług, Rzymianinie. Najchętniej zabiłbym cię wtedy, w sali tronowej, zanim zacząłeś te swoje bajki i pochlebstwa. Flawiusz zdjął pancerz, rzucił go na ziemię wraz z mieczem i podążył za Bledą. Powoli zaczynał się uspokajać. Pociągnął mocny łyk wody z bukłaka zawieszonego na końskiej szyi i obmył twarz, mocno pocierając skórę, by pozbyć się śladów krwi zabitego Parta. Minęło ponad pięć godzin, odkąd rozstał się z przyjaciółmi – w najśmielszych marzeniach nie spodziewali się, że zdołają zająć Attylę na tak długi czas. Miał nadzieję, że wizyta w królewskim skarbcu przebiegła równie gładko. Obecność Bledy była nieprzyjemną niespodzianką – był to człowiek podejrzliwy z natury i wrogo nastawiony. Gdyby się czegoś domyślił, misja Rzymian dobiegłaby końca w krwawy i gwałtowny sposób. Dotarłszy do bramy, uwiązali konie i weszli do środka. Szli tą samą trasą, którą wcześniej Erekan prowadziła swych gości. Byli już w korytarzu, którym Flawiusz kroczył samotnie do sali tronowej, gdy nagle Bleda skręcił w lewo, w wyłożony

kamiennymi płytami korytarz biegnący daleko w głąb twierdzy. Mniej więcej po stu krokach skręcili w prawo, a wtedy Flawiusz zamarł. Na posadzce leżały ciała dwóch huńskich wojowników – bez wątpienia strażników zbrojowni, do której właśnie się zbliżali. Mgnienie oka później z ciemnego kąta runął na Bledę Makrobiusz, z impetem spychając go na ścianę. Upadli razem, spleceni w uścisku. Hun warczał jak wściekły pies, a centurion bez powodzenia starał się zacisnąć dłonie na jego gardle. Flawiusz wyszarpnął z pochwy własny miecz i próbował go użyć, ale walczący zbyt szybko przewalali się po kamieniach w morderczym zwarciu. Nagle Makrobiusz podniósł się na kolana, obejmując rękami głowę Bledy, i z impetem huknął nią o podłogę. Cofnął się natychmiast i odskoczył, by uniknąć odruchowego ciosu. Hun poderwał się na chwiejnych nogach i od razu zaatakował, niczym wściekły byk. Makrobiusz zdążył dobyć miecza i z całej siły ciął w prawy biceps: ostrze rozpruło gruby mięsień, kość i skórę, pozbawiając Bledę większości ramienia. Ranny ryknął z bólu, bryzgając krwią z upiornego kikuta. Próbując sięgnąć po miecz, pośliznął się na własnej krwi i upadł ciężko plecami na masywny drewniany gzyms biegnący wzdłuż ściany. Jego kręgosłup pękł z okropnym trzaskiem. W korytarzu pojawiła się Erekan z łukiem w ręku, a za nią Artur. Bleda spróbował się poruszyć, dosięgnąć ich lewą ręką zbrojną w miecz, krzywiąc się z wściekłości i bólu. Córka Attyli opuściła łuk. Broń wyleciała ze słabnącej dłoni Bledy. Nie mógł poruszyć nogami; odruchowo zacisnął rękę na kikucie prawego ramienia. Gdy patrzył na Erekan, w jego oczach była bezgraniczna pogarda. – No, dalej, córko kurwy. Zabij mnie. – Szkoda mi strzały. – Twoja matka nie była tak żałosna, gdy ją zabijałem. Wierzgała i wrzeszczała jak

prawdziwa Hunka. – Więc to ty! – syknęła. – Twój ojciec nie chciał sobie brudzić rąk krwią kobiety. Dla mnie zaś brudna robota nigdy nie była problemem. – A ja sądziłam, że jesteś na mnie wściekły, bo powiedziałam Attyli, że wiem, kto jest moją prawdziwą matką. Że to przeze mnie kazał zabić twoją kochankę. – Phi – prychnął Bleda, plując krwią. – Kurwy nic nie kosztują. Byłem wściekły, bo ogarnął mnie szał bojowy. Skoro zabiłem kobietę, miałem ochotę zniszczyć i jej potomstwo. Erekan przez chwilę stała nieruchoma jak posąg, a potem wyszczerzyła zęby jak dzikie zwierzę i wycedziła kilka okrutnych słów w mowie Hunów. Usłyszawszy je, Bleda znowu spróbował sięgnąć po miecz, podpierając się łokciem. Kobieta zdjęła łuk z pleców, założyła strzałę i strzeliła prosto w głowę stryja, przebijając ją na wylot. Drewniany promień zaklekotał o posadzkę, z kawałkiem czaszki nabitym na grot. Z wielkiej dziury w głowie Bledy chlusnęła krew. Erekan przyglądała się temu przez moment, czekając, aż oczy zajdą mu mgłą, a żuchwa opadnie bezwładnie. – Teraz już naprawdę nie mogę tu zostać – oznajmiła, podnosząc się w szybko rosnącej kałuży krwi. – Nie mam nic przeciwko temu – odparł Artur. – W mojej armii przyda się huńska łuczniczka. – Naprawdę wracasz do Brytanii? – spytał Makrobiusz. Dyszał ciężko, wsparty na mieczu. Artur skinął głową. – Dla Rzymu zrobiłem już wszystko, co w mojej mocy.

Flawiusz spojrzał po twarzach towarzyszy. – I co? – Co co? – nie zrozumiała Erekan. – Pokażemy mu? – spytał z uśmiechem Artur. – Czemu nie – odpowiedziała. Poprowadziła ich korytarzem, obok zabitych strażników, do zbrojowni pełnej wszystkiego, czego mógłby potrzebować huński wojownik, głównie mieczy i łuków, a potem dalej, obok kolejnych trupów. Stanąwszy przed metalową kratą, zważyła w dłoni ciężki żelazny klucz. – Tylko córka Attyli wie, gdzie szukać tego klucza: w sekretnej komorze ukrytej pod wielkim bębnem, który służy do ogłaszania alarmu w warowni – wyjaśniła. – Zdaje się, że trafiliście na niewielki opór – zauważył Flawiusz, przestępując nad dwoma zakrwawionymi trupami w drodze do wąskich drzwi skarbca. – Na drugim końcu sali leży jeszcze trzech nieboszczyków. Flawiusz wśliznął się do środka i oniemiał. Poczuł się jak w legowisku smoka: zewsząd otaczało go złoto, pokłady monet wprost wylewały się z kufrów na posadzkę. Nie brakowało i innych przedmiotów z cennych kruszców ze wszystkich części świata, do których Attyla poprowadził swoją armię, od partyjskich złotych płytek po ciężkie srebrne talerze z Galii, dekorowane scenami klasycznymi i motywami chrześcijańskimi. Jednak dech w piersiach zaparł mu dopiero widok, który ukazał się jego oczom, gdy Erekan odchyliła postument pośrodku sali; widok, przy którym wszystko inne zbladło. Spoczywał tam długi miecz, broń stworzona dla jeźdźca, rozmiarami nieróżniąca się od tej, którą tak niedawno siekł nieszczęsnych Partów. Różnice były jednak oczywiste: klinga lśniła nieziemskim wręcz blaskiem, a rękojeść zdobił osobliwie połyskujący, czarny kamień.

– Miecz Attyli – powiedziała Erekan, podając go trybunowi. – Dbaj o niego. Flawiusz zacisnął dłoń na rękojeści. Broń była idealnie wyważona. Potrząsnął nią i poczuł nieznaczne sprężynowanie klingi. Ktokolwiek wykuł to ostrze – być może istotnie kowale z dalekowschodniej wyspy, jak twierdził Priskos – był nie lada mistrzem swego rzemiosła. Miecz był przepiękny, ale też doskonale nadawał się do walki. Flawiusz wpatrywał się weń, wciąż nie wierząc, że to nie sen. Wreszcie jednak przypomniał sobie, gdzie się znajduje i jak niewiele czasu pozostało do wszczęcia alarmu. Wsunął klingę do skórzanej pochwy, którą podała mu Erekan, po czym zawrócił w stronę wyjścia. – Musimy uciekać. Makrobiusz, który stał tuż za nim, spojrzał tęsknie na nieprzeliczone skarby, w nieładzie walające się po podłodze. – Proszę tylko o jedno: o skromną sumkę, za którą kupię małe gospodarstwo na wzgórzach Etrurii. Flawiusz poklepał go po ramieniu. – Zgoda, centurionie. Weź tyle, ile zdołasz zebrać w dwie minuty, ale pod warunkiem że podzielisz się sprawiedliwie z żołnierzami swojego oddziału. Tylko nie daj im za wiele, żeby nie zmiękli i nie porzucili wojaczki. Ciebie też to dotyczy. Makrobiusz spojrzał na niego, jakby nie rozumiejąc. – A czy my kiedykolwiek walczyliśmy dla pieniędzy? Już nie pamiętam, kiedy po raz ostatni dostałem żołd. – Racja. Tak czy owak, spiesz się. Makrobiusz przyklęknął i zaczął garściami ładować monety do plecaka. Skończył po chwili, zarzucił łup na plecy i pognał w ślad za Erekan i Flawiuszem. Gdy dołączył do

nich Artur, w pośpiechu zebrali broń i bagaże, by podążyć za córką Attyli nowym korytarzem, wiodącym wprost do zewnętrznej ściany warowni. Za niewielkimi drzwiami dostrzegli w półmroku dwóch huńskich wojowników z tuzinem koni. Makrobiusz natychmiast sięgnął po miecz, ale Erekan chwyciła go za rękę. – To Optyla i Trastylla, moja ochrona – wyjaśniła. – Rozkazałam im, żeby eskortowali was do samego Rzymu. Gdy tylko ojciec się dowie, że zniknęłam, a Bleda nie żyje, roześle jeźdźców wszystkimi znanymi szlakami. Na szczęście zyskamy sporą przewagę, jeśli wyruszymy teraz i spędzimy w drodze całą noc. Jeżeli jednak was złapie, nie spodziewajcie się ciepłego przyjęcia. Większość złodziei obdziera się żywcem ze skóry, ale za kradzież świętego miecza z pewnością znajdzie się bardziej oryginalna kara. – Jasne – mruknął Makrobiusz. Zarzucił plecaki na grzbiety dwóch koni i związał je tak, by móc je prowadzić jako juczne. Flawiusz tymczasem owinął miecz Attyli w swój habit i umocował sobie na plecach, po czym wskoczył na swego wierzchowca. Chwilę później pomknęli w stronę zachodzącego słońca, zostawiając w półmroku warownię i króla. Byli już daleko, gdy usłyszeli echo bicia w wielki bęben: w stolicy Hunów wszczęto alarm. Uciekali przed pewną śmiercią.

CZĘŚĆ CZWARTA POLA KATALAUNIJSKIE, GALIA451 rok

15 Flawiusz i Makrobiusz zatrzymali konie na dziedzińcu klasztoru w Katalauni[26]. Dawniej była to willa pewnego szlachetnie urodzonego, zamożnego Gota, obdarzonego klasycznie rzymskim gustem, lecz w czasach wielkiego nawrócenia Konstantyn uznał za słuszne oddać posiadłość Kościołowi, z przeznaczeniem na dom boży. Mnisi ochoczo powitali Aecjusza, spodziewając się, że jeśli tutaj urządzi swą kwaterę główną, zechce co najwyżej, by poprowadzili dla niego modlitwę przed bitwą. On tymczasem wygonił ich bezceremonialnie, kazał opróżnić najlepsze pokoje i ulokował w nich swoich oficerów, a w sali zgromadzeń – dawnym atrium – urządził kwaterę operacyjną swego sztabu. Wozy zaprzężone w woły wciąż jeszcze podjeżdżały pod frontowe drzwi willi, przywożąc ludzi i materiały niezbędne do funkcjonowania centrum dowodzenia. Flawiusz wiedział, że trzeba będzie uzbroić się w cierpliwość, by wreszcie zobaczyć się z wodzem. Korzystając z chwili spokoju, rozmyślał o wydarzeniach, które przywiodły go w to miejsce. Kampania trwała już trzy miesiące. Minęły niemal dwa lata, odkąd – skrajnie wyczerpani – wrócili z Makrobiuszem do Rzymu po udanej ucieczce z warowni Attyli. Z Arturem i Erekan rozstali się w południowych Alpach i tylko wzrokiem odprowadzili ich ku zachodowi, na szlaku wiodącym ku brzegom Atlantyku i dalej, do Brytanii. Gwardziści Erekan, Optyla i Trastylla, udali się inną drogą, na południe, prosto do Rawenny, by wstąpić do straży przybocznej Aecjusza i stać się, jak sam to ujął, jego oczami i uszami na cesarskim dworze. To, czego dzięki nim wkrótce się dowiedział, rozczarowało go, ale nie zdziwiło: eunuch Herakliusz zachęcił Honorię, coraz bardziej chorą na umyśle siostrę Walentyniana, by złożyła Attyli propozycję małżeństwa. Zażenowanie Aecjusza wzrosło jeszcze, gdy sam cesarz zaangażował się w sprawę,

wysyłając do Attyli emisariusza z zadaniem odwołania wszelkich planów matrymonialnych i kategorycznego zaprzeczenia deklaracjom Honorii, jakoby jej wianem miała być połowa zachodniego cesarstwa. Szalona siostra i jej stronnicy zostali uwięzieni w Rawennie, lecz zwolniono ich za wstawiennictwem Herakliusza, który nie przepuścił żadnej okazji do sabotowania planów Aecjusza. Fakt, że w dobie kryzysu i przygotowań do wojny władca cesarstwa zachodniego nawiązał kontakt z Attylą wyłącznie po to, by tłumaczyć się z wybryków swej niespełna rozumu siostry, był monumentalną wręcz farsą i ostatecznie upewnił Aecjusza, że słabość państwa leży u samych jego fundamentów i marzenia o nowych rzymskich podbojach trzeba odłożyć na półkę. Przez kilka miesięcy panowała jeszcze względna równowaga, a magister militum wykorzystał ten czas, by w pośpiechu zawierać sojusze – sen z oczu spędzało mu widmo odmowy Wizygotów. W końcu jednak skutek przyniosły wysiłki Pelagiusza, który przekonał galijski kler do poparcia idei sojuszu: Teodoryk w ostatniej chwili zgodził się na współpracę. Flawiusz pamiętał i o tym, że sam rzucił Attyli rękawicę – zaprosił go na tę wojnę. Wtedy był to jedynie sposób na zyskanie czasu, prowokacja znacznie milsza huńskiemu władcy niż błagania i oferty pokoju za wszelką cenę, z którymi zwykle przybywały doń poselstwa. Z perspektywy czasu słowa Flawiusza okazały się jednak prorocze: wydarzenia ostatnich dwóch lat nieuchronnie prowadziły do decydującego starcia. Wszystkie plany, wszystkie oczekiwania i lęki stały się rzeczywistością ledwie trzy miesiące wcześniej, gdy Attyla znowu wyprowadził swą armię poza ojczyste stepy i dotarł do Galii. Zajął Aurelianum, lecz zaraz ruszył dalej na północ, ku łagodnym, trawiastym pagórkom Pól Katalaunijskich. Niektórzy sądzili, że to przybycie Aecjusza i comitatenses zmusiło Attylę do opuszczenia miasta i bezładnej ucieczki ku północnej

Galii, a Aecjusz nie miał nic przeciwko takim pogłoskom. Flawiusz znał jednak prawdę. Pamiętał własne słowa, ofertę, którą złożył huńskiemu władcy: w miejscu, które sam wybierzesz. Attyla nie uciekał, tylko prowadził przeciwnika za sobą w miejsce, w którym miały się spotkać dwie armie, by stoczyć bój, o którym marzył, matkę wszystkich bitew. Cztery miesiące wcześniej Flawiusz w tajemnicy spotkał się z Pelagiuszem w klasztorze w Arles, gdy oddawał Aecjuszowi miecz Attyli, dniem i nocą ukryty w tym samym starym habicie, który pamiętał jeszcze wyprawę za Dunaj. Pelagiusz także wybierał się do Brytanii – twierdził, że w służbie naczelnego wodza zrobił już wszystko, co mógł. Flawiusz dobrze pamiętał ostatnie słowa Artura, wypowiedziane na alpejskim szlaku: i on dostał zaproszenie do Brytanii, z którego mógł skorzystać, gdyby Rzym stał się miejscem zbyt niebezpiecznym albo gdyby służba cesarstwu stała się nazbyt niewdzięczną robotą. W ostatnich dniach trybun rozmyślał o tym coraz częściej. Jaka przyszłość może czekać w rzymskiej armii ludzi takich jak Makrobiusz i ostatni żyjący żołnierze jego oddziału, sposobiący się do bitwy, która dla wielu z nich miała okazać się ostatnią? Zacisnął dłoń na cienkim skórzanym naszyjniku, z którym się nie rozstawał, odkąd przed dwoma laty Una podarowała mu go na plaży. Dotykając wypolerowanego kamienia, przestawał się o nią martwić – po prostu przypominał sobie ciepło jej obecności, nie myślał już o niebezpiecznej podróży, w którą wyruszyła, o jej niepewnym losie. Makrobiusz, zaprzysięgły kawaler, powtarzał mu zawsze, że żołnierska dola i długoterminowe związki nie krzyżują się z sobą. Jego słowa, choć słuszne, nie pomagały, gdy nachodziła go tęsknota, gdy leżał bezsenną nocą i zastanawiał się, co należało rozegrać inaczej. Po chwili wypuścił kamień z ręki

i mrużąc oczy, zapatrzył się w niebo. Żołnierka miała co najmniej jedną zaletę: pozwalała skupić myśli na praktycznych sprawach, na kwestiach chwili, a teraz nadeszła pora, by udzielić Aecjuszowi jak najlepszych rad co do prawdopodobnych planów taktycznych Attyli. Flawiusz nie mógł wykluczyć, że to jego ostatnie znaczące zadanie w służbie Rzymu, ale czuł ogromny ciężar odpowiedzialności i postanowił, że wywiąże się z niego najlepiej, jak potrafi. Wrócił myślami do Attyli. Jak zareagował władca na wieść o tym, że zaginął jego święty miecz? Nie mógł tego wiedzieć, z huńskiego dworu nie docierały żadne wiarygodne informacje. Śmierć Bledy z pewnością była ciosem. Zmienny i porywczy, mimo wszystko był doświadczonym doradcą wojennym, a przy tym rodzonym bratem Attyli. Z drugiej strony, na tym dworze ważne osobistości często ginęły gwałtowną śmiercią i nigdy nie brakowało następców. Na wieść sprzed trzech miesięcy, o tym, że barbarzyńcy jednak ruszyli na zachód, trybun poczuł zimny dreszcz zwątpienia. Attyla najwyraźniej nie stracił wiary we własne siły; nie stracił też zaufania swego ludu. Nie, postanowił Flawiusz, nie będę więcej o tym myślał, aż przyjdzie czas. Miecz to narzędzie wojny, symbol, który może przesądzić o losach bitwy, mocny dowód na to, że wyprawa na ziemie Hunów warta była swojej ceny: życia Uago i innych, którzy musieli zginąć. Oficer z insygniami trybuna wyszedł za próg, by powitać przybyłych – Flawiusz musiał wszak zameldować jednemu z milites trzymających straż na dziedzińcu o swoim przybyciu, on zaś czym prędzej zawiadomił Aecjusza. Trybun zasalutował i pomachał mu na powitanie, a Flawiusz odpowiedział skinieniem głową. Zaczekał jeszcze chwilę, trzymając koniowi wiadro z wodą u pyska, a potem oddał uzdę Makrobiuszowi. Długo jechali w upale; jeśli mieli przetrwać nadchodzący dzień,

zaspokajanie pragnienia – i zwierząt, i ludzi – było najważniejszą kwestią. Flawiusz rozpiął pas i oddał swój miecz Makrobiuszowi. Poleciwszy mu, by poszukał czegoś do jedzenia i picia, ruszył slalomem między końskimi odchodami i w ślad za trybunem wszedł do willi. Aecjusz stał przed ołtarzem, przyglądając się osmalonemu drewnianemu krzyżowi – zdaniem miejscowych zakonników był jednym z tych, które stały na szczycie Golgoty w dniu sądu nad Jezusem. Pięciu innych mężczyzn zgromadziło się wokół stołu: Toryzmund i dwaj inni Goci po jednej stronie, po drugiej zaś dwaj wodzowie z armii polowej – Flawiusz Aspar i Gajusz Petroniusz Anagast. Widząc wchodzącego bratanka, Aecjusz odstąpił od ołtarza i stanął u szczytu stołu. – Otwieram posiedzenie rady wojennej. Dwóch dowódców comitatenses nie muszę chyba przedstawiać. Flawiusz Aecjusz, mój bratanek, jest trybunem i walczył konno u boku Attyli. Teodoryk nie mógł przybyć. – Mój ojciec i brat dołączyli do naszych wojowników – odezwał się Toryzmund, zwracając się do Rzymian. – Zgodnie z tradycją, w przeddzień bitwy odwiedzają żołnierzy w obozie, potem zaś zaczną się uczty: w sali jadalnej dla króla i jego dowódców, a dla wojowników przy ogniskach. Woły dla żołnierzy zostały już ubite i upieczone; król będzie się raczył mięsem dzika i jelenia. Ja zaś reprezentuję ojca w tej radzie, wraz z moimi kuzynami, Radagajsem i Tiudymerem. Aecjusz rozwinął arkusz miękkiego welinu leżący na stole, a dwaj wodzowie przycisnęli jego końce swymi kubkami. Była to mapa, na której na czarno zaznaczono bieg rzek, a pozycje armii prostokątami w innych kolorach. Flawiusz rozumiał doskonale tę konwencję; znał ją niemal od piętnastu lat, z lekcji kartografii. Mimowolnie wrócił myślą do ostatniego spotkania z Toryzmundem: podobnie jak

teraz, pochylali się wtedy nad mapą, analizując bitwę pod Adrianopolem sprzed niemal siedemdziesięciu lat, a konkretnie taktykę Gotów, która pozwoliła im pokonać Rzymian. Aecjusz przemówił, wskazując na wybrane punkty na mapie: – Moi fabri przygotowali ją w ostatnich godzinach, na podstawie własnych pomiarów oraz informacji od zwiadowców z oddziału rozpoznawczego. Tu widzicie rzekę Aube, jej koryto biegnie ku północy, stanowiąc zachodnią krawędź pola bitwy. Na południu, o, tutaj – wskazał palcem – łączy się z Sekwaną. Ten właśnie trójkąt ziemi między dwiema rzekami to najniebezpieczniejsze miejsce: armia, która będzie napierać z północnego wschodu, może tam zamknąć i zniszczyć wroga. Teren jest łagodnie pofalowany i jedynie przez środek pola bitwy przebiega nieco wyższy grzbiet, niejako dzieląc je na dwie połowy. Dalej na wschodzie znowu otwarta przestrzeń i niewysokie wzniesienia. Aspar postukał palcem w mapę. – Nasza armia stoi na zachód od grzbietu i ma za plecami Aube. Armia Hunów stoi po drugiej stronie i ma za sobą otwartą przestrzeń na wschodzie. Nie licząc jednego brodu na rzece, praktycznie nie mamy drogi odwrotu. Aecjusz spojrzał na niego posępnie. – Zatem będziemy walczyć na śmierć i życie. – Ave, magister militum. – A co z samym polem walki? – wtrącił Flawiusz. – Tam, gdzie jechałem konno z moim centurionem, ziemia była bardzo twarda, prawie jak lita skała. – Nie padało od tygodni – odparł Aecjusz. – Z jednej strony, przynajmniej nie będziemy brnąć w błocie, za to mogą się pojawić inne problemy. Będzie bardzo ślisko,

gdy ziemia spłynie krwią. – I właśnie tam będę walczył, ramię w ramię z moimi ludźmi – odezwał się Got Radagajs. Głos miał chrapliwy i mówił po łacinie z silnym akcentem. – W miejscu śliskim od krwi Hunów. – Drzewa rosną jedynie wzdłuż rzeki – ciągnął Aecjusz. – Na polach pszenica jest jeszcze zbyt niska, by można się w niej ukryć. Przez środek pola bitwy, poniżej naszej strony grzbietu, przepływa strumień. Źródło znajduje się w pobliżu, a koryto jest na tyle wąskie, że bez trudu można je przeskoczyć. Z taktycznego punktu widzenia w zasadzie po żadnej stronie nie ma elementów krajobrazu, które dawałyby jakąkolwiek przewagę. Oczywiście poza samym grzbietem, który wznosi się na wysokość pięćdziesięciu, może siedemdziesięciu stóp ponad poziom równiny. Niewiele to, lecz ten, kto go zajmie, optycznie będzie dominował nad polem walki. – Jaki jest układ wojsk? – spytał Flawiusz. – Zwiadowcy donoszą, że Hunowie skupili się wokół swych taborów, tuż za grzbietem. Walamer i jego Ostrogoci stoją na północ od nich, Ardaryk i jego Gepidowie na południe. Po naszej stronie zaś comitatenses zajęli pozycje na północy, a Wizygoci na południu. Środkową część naszych linii, naprzeciwko huńskiej formacji, podzieliłem po równo między Rzymian i Wizygotów. – Niepotrzebny ten podział – poskarżył się Aspar. – Moi comitatenses mogą samodzielnie stawić czoło Hunom. Aecjusz spojrzał na niego karcąco. – Twoja wiara we własnych żołnierzy jest godna pochwały, ale do tej pory nie miałeś okazji stanąć do tak wielkiej bitwy przeciwko armii Attyli. Rzymscy milites są lepszymi łucznikami niż Wizygoci, którzy z kolei lepiej się sprawdzają w walce wręcz.

Nie możemy sobie pozwolić, by Hunowie przebili się przez środek naszej formacji, trzeba ją maksymalnie wzmocnić, bez względu na to, czy urazi to któregoś z dowódców. Jeżeli oznaczać to ma, że comitatenses będą dzielić to zadanie z Wizygotami, to niech tak będzie. – Doszliśmy do jeszcze jednego kompromisu – rzekł Toryzmund, spoglądając na dwóch rzymskich dowódców. – Pierwotnie chcieliśmy, żeby główne siły Wizygotów stanęły na północy, naprzeciwko Ostrogotów, ale mój ojciec Teodoryk zgodził się na to, by walczyły na południu z Gepidami. Ostrogotami zajmą się comitatenses. – Był czas, gdy twój ojciec był mi śmiertelnym wrogiem, ale dziś wiem, że jest mądrym i doświadczonym wodzem – odparł Aecjusz. – Konflikty rodowe, które poróżniły was z waszymi kuzynami Ostrogotami, być może wzmocniłyby w niektórych z was wolę walki, lecz w bitwie nie ma miejsca na prywatne sprawy. Owszem, któryś z wodzów mógłby skierować swych wojowników przeciwko grupie, której przewodzi szczególnie znienawidzony kuzyn, lecz inny mógłby czuć się zobowiązany do ulgowego traktowania tych, z którymi nie ma zatargów, a łączą go z nimi więzy krwi. Gdyby zostało spełnione życzenie niektórych wizygockich wodzów, gdyby pozwolono im stanąć naprzeciwko Ostrogotów, nasze siły w rezultacie byłyby rozłożone nierównomiernie. Wiem natomiast, że przeciwko Gepidom będziecie walczyli jako jedna armia. – A co z Sangibanem? – spytał Flawiusz. Aecjusz skrzywił się lekko. – Umieściłem Sangibana i jego Alanów między Rzymianami a Wizygotami, ale gdy tylko zacznie się bitwa, zastąpimy im drogę i zmusimy do przejścia do odwodu. Są naszą piętą achillesową. Przekupiłem Sangibana, oferując jego ludowi więcej ziem

w rejonie Orleanu oraz miejsce dla jego wojowników w szeregach rzymskiej armii, ale tylko dlatego, że zagroził oddaniem Orleanu Attyli i odnowieniem tradycyjnego przymierza między Alanami a Hunami. – To nie ci sami Alanowie, których widzieliśmy pod Kartaginą, z armią Genzeryka – zauważył Flawiusz. – W drodze z Nîmes widzieliśmy z Makrobiuszem Sangibana i jego ludzi. Wojownicy, którzy byli niegdyś symbolem mocy, są dziś tłuści i gnuśni; osiadłe życie zmiękczyło ich, odkąd niczego nie muszą sobie odmawiać. – I właśnie tego oczekiwaliśmy, dając im przed laty ziemię. Daj wrogowi łatwe życie, a wkrótce przestanie być groźny. Niestety, gdy byłem zmuszony negocjować z Sangibanem, jeszcze nie wiedziałem, czy Teodoryk stanie z nami przeciwko Attyli. Potrzebowałem wszystkich sprzymierzeńców, nawet tych niewygodnych. Gdybym wtedy wiedział, że będę mógł polegać na Wizygotach, z radością pognałbym Sangibana i jego chlew prosto w objęcia Attyli. – Skoro mają być odwodem i czekać nad rzeką, mogliby się przydać: niech dostarczają wodę naszym żołnierzom – zaproponował Anagast. – Zdaje się, że nawet na to nie starczy im sił – odpowiedział mu Aspar. – W takim upale pewnie padną jak muchy, nim zrobią dziesięć kroków. – Znacznie więcej zaufania mam do barbarzyńców w szeregach comitatenses – rzekł Aecjusz. – Formując w marszu tę armię, przyjąłem do niej Franków Salickich i Rypuarskich, Burgundów, Celtów z Armoryki, a nawet paru wygnańców z Brytanii. Nie mieliśmy czasu na szkolenie, brałem więc wyłącznie weteranów, oferując stałą służbę w comitatenses i rangę stosowną do doświadczenia, a także... co najważniejsze... uczciwy żołd, gdy bitwa dobiegnie końca. Walentynian zapewnił mnie, że złota nie zabraknie, ale ci weterani wiedzą aż za dobrze, ile jest warte słowo

cesarza, gdy chodzi o pieniądze. Przyjmując ich na służbę, z własnej kiesy wypłaciłem każdemu po pięć złotych solidów, a pewnie i resztę zapłacę sam, gdy ci, którzy przeżyją bitwę, zgłoszą się po pieniądze. – Jak to wszystko wygląda w liczbach? – spytał Flawiusz. – Siły są mniej więcej równe – odparł Anagast. – Mamy prawie trzydzieści tysięcy comitatenses i dwadzieścia tysięcy Wizygotów, przeciwko dwudziestu tysiącom Hunów i trzydziestu tysiącom Ostrogotów. W rzymskiej armii polowej więcej jest pieszych łuczników, w huńskiej zaś konnych. Aecjusz spojrzał na Flawiusza. – Zaprosiłem cię tu, bo brałeś udział w konnej walce u boku Attyli i poznałeś go osobiście. Jak widzisz jego taktykę? Flawiusz spojrzał na mapę, przypominając sobie Hunów na ich ojczystej ziemi i próbując wyobrazić sobie ich obóz tu, na Polach Katalaunijskich. – Attyla nigdy jeszcze nie wystawił swojej armii do tak statycznej bitwy. Zwykle jego wojska były w ruchu, zdarzały im się potyczki, krótkie starcia z wycofującym się lub dopiero maszerującym w bój przeciwnikiem, szybkie i zajadłe, niepoprzedzone analizą taktyczną ani przygotowaniami natury logistycznej. Hunowie nie mają stosownych linii zaopatrzenia i przyzwyczajeni są do prowadzenia działań bojowych na pustkowiach wschodu, gdzie brakuje osad, w których można by zarekwirować żywność – innymi słowy, wojna prowadzona siłami konnicy to dla nich konieczność, a nie kwestia wyboru. W przeciwieństwie do wielu gockich dowódców, takich choćby jak Teodoryk i Toryzmund albo ostrogocki wódz Walamer, Attyla nie ma za sobą szkoły wojskowej ani w Rzymie, ani w Konstantynopolu. Nie został przeszkolony w taktyce bitew statycznych, bo nie było mu to potrzebne... wystarczyło, że jego konni

wojownicy sieją strach. Dodajmy, że daleko zaszedł tym sposobem. Teraz jednak będzie inaczej. – Ma dobrych doradców? – Walamer jest kompetentnym taktykiem, ale podobnie jak goccy oficerowie, którzy ukończyli szkołę w Konstantynopolu, ma obsesję na punkcie bitwy pod Adrianopolem. Zresztą trudno się dziwić, skoro Goci w niej zwyciężyli, w dodatku o rzut kamieniem od murów wielkiej stolicy. Lecz wbrew obiegowej opinii, niewiele brakowało, a losy bitwy byłyby zgoła odmienne. Dlatego jest szansa, że jeśli Walamer zdołał zarazić Attylę obsesją na punkcie Adrianopola, będzie ona jutro jego największą słabością. – Masz na myśli tabory! – wykrzyknął Toryzmund. – Właśnie – przytaknął Flawiusz. – Jeżeli nasi zwiadowcy się nie mylą, Attyla popełnił błąd. Zrezygnował z tego, w czym jego wojownicy są najmocniejsi: z mobilności. Postawił na umocniony obóz, na krąg wozów, który pod Adrianopolem pozwolił Gotom przetrwać liczne ataki Rzymian i odpowiadać zbrojnymi wycieczkami. My jednak wyciągnęliśmy własne wnioski z tamtej bitwy i wiemy, jak nie popełnić ponownie tego samego błędu: na nic frontalne ataki w upalny dzień. Szturmujący tracą wtedy siły i ludzi, a obrońcy taborów kontratakują, aż do skutku. – Proponujesz więc otoczyć ich i wziąć głodem – stwierdził Toryzmund. – I zmusić do jak najczęstszych wypadów z wykorzystaniem konnych łuczników – zauważył kwaśno Anagast. – Do wypadów, które podnoszą morale broniących się i osłabiają nasze. Z drugiej jednak strony, jeśli utrzymamy mocną linię obrony, odeprzemy ich ataki, a z czasem ofiary po stronie huńskiej będą liczniejsze niż po naszej. – Nasi sagittarii używają broni o większym zasięgu niż łuki huńskiej jazdy –

zauważył Aecjusz. – Dokładnie badałem tę sprawę na strzelnicy, na rzymskim Polu Marsowym... z cesarzem Walentynianem, który w wolnych chwilach uwielbia szyć z łuku, jeśli tylko udaje mu się wyrwać ze szponów eunucha Herakliusza. Jeżeli uda nam się zająć wyżej położone pozycje i zalać obóz deszczem strzał, zwycięstwo może być nasze. Anagast cofnął się o krok, wsparł się pod boki i pokręcił głową. – Tak czy inaczej, będzie to bitwa na wyczerpanie. Mówimy zresztą o scenariuszu, w którym Attyla zostanie już zmuszony do cofnięcia się do taborów, a jeśli tak ma się stać, trzeba najpierw stawić mu czoło w otwartym polu i zepchnąć jego oddziały na drugą stronę grzbietu. Może to tylko niepozorny pagórek, ale jutro dla wielu żołnierzy będzie górą nie do zdobycia. – Mamy nad wrogiem jedną, decydującą przewagę – rzekł Aecjusz. – Możemy liczyć na zaopatrzenie, on zaś nie. Jeżeli uda się uniknąć szybkiej klęski, jeżeli przetrwamy więcej niż dwadzieścia cztery godziny, huńska armia zacznie tracić siły. Do tej pory Attyla zaopatrywał ją, plądrując okoliczne wioski... tak było, gdy posuwał się na wschód. My zaś możemy liczyć na zapasy zgromadzone w magazynach wojskowych w stolicach diecezji i prowincji. Gdy byłem kadetem w szkole oficerskiej, uczono nas o trzech podstawowych elementach każdej bitwy: strategii, taktyce i zaopatrzeniu. Możliwe, że w tej bitwie najważniejszy będzie ten trzeci. A teraz wybaczcie, ale muszę się spotkać z kwatermistrzami. – My zaś idziemy na ucztę – oświadczył Toryzmund, wstając. Dwaj pozostali Goci dołączyli do niego. – Skoro ciebie zabraknie, Aecjuszu, poproszę Flawiusza, by zastąpił cię w naszym namiocie. Aecjusz skinął bratankowi głową, ten zaś skłonił się przed Toryzmundem.

– Będę zaszczycony, mogąc ucztować z królem Teodorykiem, jego synami i oficerami. Dwaj rzymscy wodzowie także powstali. – Słońce stoi niemal w zenicie – rzekł Anagast. – Jutro czeka nas długi dzień, jak dotąd najdłuższy w całym roku. – I najdłuższy w życiu tych z nas, którym dane będzie przeżyć – odparł Aecjusz, sięgając po hełm. – Milites, to była nasza ostatnia narada wojenna. Następny mój rozkaz zostanie wydany już na polu bitwy. Pojadę na czele comitatenses, król Teodoryk zaś poprowadzi swoich Wizygotów. Radujcie się tym widokiem: oto dwaj zaciekli wrogowie łączą siły, by stawić czoło najgroźniejszemu przeciwnikowi. Powiem wam, jak będzie brzmiał ów rozkaz: do ataku! Walczyć do ostatniej kropli krwi. Zniszczyć Huna Attylę. Cztery godziny później Flawiusz siedział w zaimprowizowanym domu uczt wizygockiego króla, wypiwszy w ramach toastów cztery puchary wina solidnie zaprawionego wodą. Pożywił się też dziczyzną. Wiedział, że niektórzy ze współbiesiadników będą pić aż do rana i ruszą w bój w pijanym widzie. Sam jednak postanowił, że wstanie następnego dnia trzeźwy i nie pozwoli, by odwodnienie związane z nadmiarem wina odebrało mu siły. Najwyraźniej jednak ten tok myślenia był zupełnie obcy towarzyszom Toryzmunda, którzy właśnie po raz kolejny przekazywali sobie z rąk do rąk turzy róg inkrustowany złotem. Każdy opróżniał go duszkiem i na nowo napełniał piwem z dębowej baryłki. U szczytu stołu siedział Teodoryk, a obok niego sędziwy wuj, pełniący funkcję doradcy. Ogorzałą twarz i ręce siwowłosego starca pokrywało chyba więcej blizn niż ciała wszystkich pozostałych ucztujących razem wziętych. Niektórzy twierdzili, że walczył przeciwko Rzymianom

ponad siedemdziesiąt lat wcześniej, pod Adrianopolem. Przekrzykując nieznośny zgiełk, raczył Teodoryka i najbliżej siedzących opowieściami o dawnych wojnach, a rzeczywistość splatała się w jego historiach z mitologią. Flawiusz słyszał jego niski, głęboki głos i rozpoznawał stary, wschodniogocki dialekt. Wuj opowiadał właśnie o wielkiej bitwie gdzieś pod wałami górskiej twierdzy, daleko na północy: – Walczyliśmy wręcz, a bój to był zaciekły, chaotyczny, wspaniały, nieustępliwy. W całych dziejach nie było drugiej takiej bitwy. Czegośmy tam nie dokonali! Bohaterowie, których ominęła ta jatka, nie mogli nawet marzyć o tym, że przeżyją podobną. Flawiusz próbował słuchać dalej, lecz z naprzeciwka dobiegł nagle donośny ryk uciechy, bowiem ostatni z kapitanów właśnie dopił swoją porcję piwa, upuścił róg i rzęsiście zwymiotował na ziemię. Pozostali zaczęli bębnić rytmicznie dłońmi o stół. Sługa znowu napełnił róg i podał go kapitanowi, który tym razem zdołał wypić wszystko i nie oddał ani kropli, po czym beknął z satysfakcją i dołączył do ogólnej wrzawy. Flawiusz zauważył, że Toryzmund przygląda mu się dyskretnie, by po chwili gestem uciszyć towarzyszy. – A zatem, Flawiuszu Aecjuszu – rzekł głośno gocki książę, unosząc puchar. Skinął nim w stronę trybuna, ulewając przy tym nieco wina. – Twój dziadek Gaudencjusz był gockim wodzem, matka zaś wywodziła się z rodu Juliusza Cezara. Jesteś więc Gotem czy może Rzymianinem? Porykiwania i bębnienie ucichły nagle, a wszystkie oczy zwróciły się ku Flawiuszowi. Spojrzał po czerwonych twarzach pomniejszych wodzów, brodatych i długowłosych. Przed każdym z nich leżał hełm; ich szyje zdobiły obręcze z brązu, a ramiona – bransolety symbolizujące rangę i zasługi wojenne. Wyglądali, wypisz-

wymaluj, jak wrogowie cezarów – dawni barbarzyńcy, których wizerunki widywał jako mały chłopiec na bogato zdobionych płaskorzeźbami kolumnach i łukach w Rzymie. Trunek dodał im animuszu, ale także odsłonił to, kim naprawdę byli. Niektórzy barbarzyńcy zdołali się zromanizować – był wśród nich i dziadek Flawiusza – ale dwór Teodoryka wciąż był dworem gockich wodzów i Flawiusz czuł się tu obco. Przypomniał sobie słowa Aecjusza, wypowiedziane na zakończenie narady: do czasu najazdu Hunów Aecjusz i Teodoryk byli śmiertelnymi wrogami. To oznaczało, że i ludzie siedzący przy tym stole jeszcze niedawno marzyli głównie o zabijaniu Rzymian, bez względu na to, że spora część owych Rzymian była potomkami Gotów. Teraz byli pijani – i tym bardziej należało ostrożnie dobierać słowa. Flawiusz uniósł prawą rękę, świadom, że wszyscy mu się bacznie przyglądają, i podwinął rękaw, odsłaniając trzy równoległe blizny – pamiątki po walce z alauntem sprzed dwunastu lat, spod murów Kartaginy. – Ani jednym, ani drugim – oznajmił, patrząc Toryzmundowi w oczy. – Jestem wojownikiem. Zapadła cisza, przerywana jedynie trzaskaniem buzującego ognia. A potem ktoś ryknął z aprobatą i huknął pięścią w stół. Pozostali niemal natychmiast dołączyli. Toryzmund znowu podniósł rękę. – Jesteś więc wojownikiem, ale komu służysz? Wojownicy raz jeszcze umilkli, spoglądając wyczekująco na Flawiusza, który sięgnął po swój puchar i spojrzał na Teodoryka. Władca siedział u szczytu stołu, na pozór obojętny. Przyglądał się swoim żołnierzom, ale nie włączał się do ich zabaw. Flawiusz uniósł puchar ku niemu, wypił i z trzaskiem odstawił go na stół. – Służę – rzekł, ocierając usta – temu królowi, który okazuje największą zręczność

w boju. Temu, który prowadzi swoich ludzi do zwycięstwa lub chwalebnej śmierci. Toryzmund posłał mu nieprzeniknione spojrzenie, a potem rąbnął otwartą dłonią w blat i uniósł swój puchar. – Za naszego króla! – zawołał. – Za Teodoryka, króla Wizygotów. Niech bóg wojny darzy go łaską. Wypił, a za nim pozostali. Wielu beknęło donośnie i upomniało się o dolewkę. Flawiusz podał puchar niewolnikowi, ale nie chciał już pić. Wstał, skłonił się królowi i wyszedł z namiotu. Słońce zdążyło zajść, gdy ucztowali. W półmroku żarzyły się ogniska Gotów i Rzymian, rozpalone długą linią wzdłuż brzegu rzeki. Podszedł bliżej i stanął nad wodą. Wiatr rozpędził właśnie nisko płynące chmury i na niebie zajaśniał półksiężyc, rzucając na spokojny nurt miriady drżących odblasków. Zaszumiały drzewa porastające brzegi i Flawiusz poczuł na twarzy ciepły podmuch. Jeżeli nazajutrz czekała go bitwa, zanosiło się na to, że ciężko będzie znieść upał, a pragnienie będzie równie groźnym przeciwnikiem jak wojownicy Attyli. Wiedział, że będzie musiał dopilnować, by żołnierzom z jego oddziału nie zabrakło wody, by nikt nie został z pustym bukłakiem, gdy zabrzmi rozkaz do ataku. Usłyszał za plecami szelest i odwróciwszy się, ujrzał nadchodzącego Teodoryka. Król nosił u pasa oba swoje miecze – krótszy skramasaks przy lewym, a dłuższy, gocki miecz przy prawym boku. Przystając obok trybuna, położył dłonie na inkrustowanych klejnotami głowicach i zapatrzył się w leniwy nurt. Pokrywa chmur znowu się zamknęła i toń pociemniała złowrogo, niczym wody Styksu ze starożytnych mitów o wyprawie do podziemnego świata. Teodoryk odetchnął głęboko i powietrze zapachniało winem oraz dymem. – Jutro ta rzeka spłynie czerwienią – powiedział cicho. – Żołnierze zaspokoją

pierwsze pragnienie własną krwią. Flawiusz przypomniał sobie gockie powiedzenie, cytowane zwykle w przededniu bitwy. – Jutro będzie dobry dzień, by umrzeć. Teodoryk odwrócił się ku niemu i położył mu dłoń na ramieniu. – Mój czas dobiega końca – rzekł. – To moja ostatnia bitwa; wkrótce Toryzmund przejmie ode mnie brzemię władzy. Jeżeli przeżyjesz, Flawiuszu Aecjuszu, będziesz musiał się strzec. Ani wierność rzymskiemu cesarzowi, ani gockiemu królowi nie zagwarantuje ci, że doczekasz spokojnej starości. Jeśli sam sobie wybierasz boga wojny, za którym chcesz podążyć, wybieraj rozważnie. Flawiusz odprowadził gockiego króla spojrzeniem, gdy odchodził, by dołączyć do swych żołnierzy w namiocie, a potem popatrzył na północny wschód, na bezdrzewną, łagodnie pofalowaną równinę – w stronę obozu Attyli. Władca Hunów musiał tam być, zapewne siedział przy ognisku, a jego dowódcy pili i wymieniali się opowieściami, tak samo jak czynili to Goci. Krąg wozów zapewne przypominał mu bezpieczną warownię, którą zostawił daleko na stepach. Flawiusz pamiętał ją dobrze; pamiętał też pokryte bliznami policzki Attyli i jego przenikliwe spojrzenie. Zatęsknił za tamtą chwilą – żałował, że nie siedzi teraz przy ognisku, u boku władcy, rozpatrując bitwę nie w kategoriach taktyki i strategii, ale podniecenia i uniesienia, jak powinni to czynić ludzie zrodzeni do walki. Wiatr znowu przegnał chmury i Flawiusz miał wrażenie, że w tej właśnie chwili, gdzieś nad huńskim obozem, dostrzegł na niebie coś niezwykłego: ruchomy biały punkt wlokący za sobą długi ogon. Zjawisko zniknęło równie nagle, jak się pojawiło. Nie był pewny, czy to nie osobliwość księżycowego światła, odbitego od strzępów

chmur. Zaraz jednak przypomniał sobie, że jako chłopiec interesował się badaniem trajektorii komet, a całkiem niedawno słyszał od mnichów z Katalauni, że w tym roku ma się ponownie pojawić kometa zaobserwowana niegdyś przez Babilończyków. Nawet słudzy Boga wierzyli, że takie zjawisko zwiastuje wielkie rzeczy: narodziny lub śmierć wybitnych władców, porażki lub zwycięstwa w bitwach – wydarzenia, które kształtują obraz świata. Uczeni nie popierali wiary we wróżby, a i Flawiusz wiedział, że nie należy wierzyć w przeznaczenie. Jednakże teraz, gdy stał zapatrzony w cichą równinę, zastanawiał się, czy i szamani Attyli dostrzegli to niezwykłe zjawisko. A może byli zbyt zajęci odczytywaniem przyszłości ze spękanych od ognia wolich łopatek i przygotowywaniem własnych przepowiedni? Znowu spojrzał w niebo, lecz zobaczył jedynie ciemność. Jeżeli był to omen, to mógł oznaczać tylko jedno, ale... Flawiusz nie musiał wierzyć we wróżby, żeby wiedzieć, co go wkrótce czeka. Widział przygotowania, widział obozy, widział te pola, na których nazajutrz miała ucztować śmierć. To był omen wojny. [26] Katalauni lub Durokatalauni nad Matroną – dziś Châlons-sur-Marne.

16 Wiatr szeptał w łanach niskiej jeszcze pszenicy, co budziło niepokój wśród żołnierzy – unosili nerwowo głowy, leżąc jeszcze nad rzeką, gdzie od świtu czekali na rozkaz wymarszu. Przez cały ranek powietrze było nieruchome, a temperatura systematycznie rosła i teraz wszyscy bez wyjątku pocili się obficie pod pancerzami – dopiero podmuchy wiatru przyniosły im odrobinę ulgi. Flawiusz przyglądał się przez chwilę, jak kłosy falują na łagodnym stoku, który mieli przed sobą, a potem znowu

wbił spojrzenie w jego grzbiet, wypatrując sygnałów od zwiadowców, którzy pod osłoną nocy mieli obserwować nieprzyjacielski obóz po drugiej stronie wzniesienia. Oczekiwanie na znak przeciągało się w nieskończoność. Dobrze, pomyślał Flawiusz, że przynajmniej słońce jest już na tyle wysoko, iż podczas ataku nie będzie nam świecić w oczy; wróg najwyraźniej przeoczył tę oczywistą przewagę taktyczną. Teraz zapewne grał w tę samą grę: czekał na ruch przeciwnika, uważnie obserwując grzbiet wzniesienia, którego właściwe wykorzystanie – o czym doskonale wiedzieli dowódcy po obu stronach – mogło okazać się kluczem do zwycięstwa. Flawiusz machinalnie dotknął głowicy gladiusa i poprawił pas biegnący przez ramię, na którym nosił na plecach dodatkowy miecz, wsunięty do skórzanej pochwy i z rękojeścią owiniętą w wełnianą tkaninę. Przyjął bukłak z wodą od jednego z Alanów, którzy krążyli w tę i z powrotem między rzeką a grupkami żołnierzy, dbając o to, by nikt nie był spragniony. Sangiban, ich przywódca, krył się gdzieś na tyłach, zirytowany, iż nie zaproszono go na naradę wojenną. To jednak było najmniejszym ze zmartwień Aecjusza, bo Alanowie w obecnej kondycji nie stanowili żadnego zagrożenia dla porządku świata, a nosząc wodę, przynajmniej robili coś pożytecznego. Aecjusz podszedł do bratanka, wziął łyk z jego bukłaka i mrużąc oczy, spojrzał na grzbiet wzniesienia. – Pójdź ze mną, Flawiuszu. – Wyszli poza plac ugniecionego zboża, który służył jako stanowisko dowodzenia, i weszli w pszenicę może na dwadzieścia kroków przed linię rzymskiej armii. Tu nikt nie mógł ich podsłuchać. – Nadal jesteś pewny, że Attyla się złamie? – spytał cicho Aecjusz, nachylając się ku bratankowi. – Od świtu minęło już osiem godzin. Flawiusz skinął głową.

– Attyla jest przebiegłym taktykiem, ale brak mu cierpliwości. Na pewno rozkaże swym wojownikom atakować, zanim ty to uczynisz, wodzu. Aecjusz napił się jeszcze, otarł usta dłonią i oddał bukłak trybunowi. – W porządku. Zatem czekamy na sygnał od zwiadowców. Możemy się wstrzymać choćby i cały dzień, jeśli trzeba. – Attyla nie będzie zwlekał tak długo. W przeciwieństwie do nas nie ma zapasów prowiantu. Gdyby chciał zaczekać cały dzień, musiałby wysłać ludzi, żeby złupili okoliczne wioski, a tym samym osłabiłby swoją armię. Nie ma wyboru: musi zaatakować jeszcze dziś. Aecjusz kiwnął głową i wrócił do swych dowódców comitatenses, Aspara i Anagasta, by się z nimi naradzić. Układ jednostek rzymskich oparto na danych wywiadowczych, a jego podstawą był wypatrzony z grzbietu wzniesienia szyk wrogich oddziałów. Dwie armie miały w odpowiednim momencie wspiąć się po stoku na północnej flance i stanąć naprzeciwko Ostrogotów pod wodzą Walamera i – bliżej środka formacji – Hunów Attyli. Na wschodzie Wizygoci czekali na zbrojne starcie z Gepidami Ardaryka. Flawiusz dobrze pamiętał rozmowę, którą słyszał poprzedniego dnia: chodziło o to, by gockie armie nie stanęły do walki przeciwko sobie. Dowódcy mniejszego formatu być może umknęłyby takie niuanse, ale Aecjusz miał zmysł polityczny i zdolność szybkiej oceny sytuacji, zapewne po gockich przodkach, a przede wszystkim wiedział, co mogłoby sprawić, że jego sojusznicy straciliby głowę w wirze walki. Flawiusz pomyślał, że dowodzenie w tych czasach to znacznie trudniejsza sprawa niż w epoce pierwszych cesarzy, gdy łańcuch dowodzenia był sztywny, a legiony rzadko kiedy musiały współpracować w walce z siłami równie potężnymi jak one same, a bodaj nigdy z takimi, które ledwie kilka tygodni wcześniej były im jednoznacznie wrogie.

Król Wizygotów i jego synowie nie towarzyszyli Aecjuszowi – mieli własne stanowisko o pół mili dalej na południe i tam zgromadzili swoich wodzów. To także było elementem starannie przygotowanej strategii Aecjusza, a konkretnie realizacją obietnicy danej Teodorykowi, że nie będzie podwładnym, tylko równorzędnym sojusznikiem na polu walki. Przy okazji, utrzymując wizygockich dowódców z dala od sztabu comitatenses, unikał potencjalnych sporów, które łatwo mogły wybuchnąć między niedawnymi wrogami, w jednej chwili niszcząc wszelkie nadzieje na zwycięstwo. Aecjusz szukał równowagi na wielu poziomach jednocześnie, lecz był świadom, że wszystko jest kwestią czasu – także to, że zniecierpliwieni Wizygoci zaczną podważać jego strategię, a kto wie, może nawet przypuszczą atak na własną rękę, z katastrofalnym skutkiem. Flawiusz domyślał się, co się dzieje w umyśle stryja i dlaczego został wzięty na stronę i przepytany na temat Attyli. Rozumiał, że im szybciej Hunowie zaatakują, tym lepiej. Rozglądał się więc niecierpliwie po rozległym polu pszenicy. Falujące złote morze pomieściło ponad pięćdziesiąt tysięcy ludzi gotowych do walki – była to największa armia, jaką cesarstwo zachodnie kiedykolwiek zdołało wystawić. Myśl o tym przytłoczyła go na chwilę, jakby ciężar odpowiedzialności za tę bitwę spoczywał wyłącznie na jego barkach. Aecjusz mianował go swym specjalnym doradcą przez wzgląd na unikatową wiedzę, jaką zdobył, obcując z Attylą. Cały jego numerus, z Makrobiuszem na czele, uczynił zaś swoją strażą przyboczną. Był to wielki zaszczyt, ale i olbrzymia odpowiedzialność. A jeśli przypuszczenia Flawiusza okazałyby się błędne? Sam doradził Aecjuszowi, by nie wyprowadzał ataku uprzedzającego, tylko zaczekał na szturm Hunów; by spotkał się z nimi w zwarciu na grzbiecie wzniesienia i rozpoczął bitwę na wyczerpanie w nadziei, że Rzymianom starczy sił, by zwyciężyć.

Atak uprzedzający mógł się załamać na linii ukrytych łuczników Attyli; rzymskowizygockie oddziały zostałyby zmuszone do wycofania się za grzbiet, tracąc przy tym mnóstwo sił i ludzi, to zaś oznaczałoby znacznie mniejszą zdolność do odparcia nieuniknionego kontrataku. Flawiusz przypomniał sobie o wspaniałym zabytkowym mieczu, o chwili, w której po raz pierwszy trzymał go w dłoniach w pałacowym skarbcu Attyli. Jeżeli się nie mylił, to pożytek z owej przygody wykraczałby daleko poza to, że władca Hunów nie mógł walczyć swoją świętą bronią. O wiele ważniejsze byłoby, że naprawdę nauczył się czegoś podczas owych wspólnych chwil spędzonych w walce i teraz będzie mógł wykorzystać tę wiedzę przeciwko niemu tu, na Polach Katalaunijskich, gdzie wkrótce miały się rozstrzygnąć losy zachodniego świata. Spojrzał w prawo, na długi szereg wojowników, i dostrzegł swego kuzyna Kwintusa Aecjusza, wykrzykującego rozkazy pod adresem Wizygotów i Rzymian z mieszanego oddziału, który w ciągu paru miesięcy zmienił w jeden z najskuteczniejszych w całej armii. Młodzieniec był teraz muskularny i opalony, a jego szczękę i szyję przecinała gruba blizna. W niczym nie przypominał owego chłopca, który przed dwoma laty w rozpaczy opuszczał szkołę wojskową po tym, jak przypadkowo zadał śmierć swemu przyjacielowi Markowi Katonowi. Kadetów z owego rocznika było tu zresztą więcej, choć nie wszystkim udało się przeżyć. Jeden z nich służył w sztabie Aecjusza, dwaj byli trybunami fabri i nadzorowali budowę fortyfikacji wokół obozu na tyłach, a reszta dowodziła oddziałami jazdy i piechoty rozlokowanymi gdzieś na stoku wzgórza. Flawiusz spojrzał na Makrobiusza, który także przyglądał się poczynaniom Kwintusa. Uśmiechnęli się do siebie. Młodzieniec mógł imponować swoim ludziom odwagą i niezłomnością, lecz oni wiedzieli, że tego dnia duch Marka Katona będzie przy nim,

że przy każdym kroku w stronę grzbietu wzniesienia w uszach Kwintusa będą pobrzmiewały słowa, które owego feralnego dnia wykrzyczał mu prosto w twarz Makrobiusz. Albowiem młody trybun winien był to swemu przyjacielowi: musiał się zmierzyć ze swoją przeszłością jak mężczyzna i walczyć w imię honoru Rzymu. Flawiusz zmrużył oczy, spoglądając w niebo. Słońce wydało mu się jakby zamglone, ale wilgotność powietrza wyraźnie rosła. Poczuł na policzku strużkę potu i znowu popatrzył na wzgórze. I właśnie wtedy coś zauważył: postać biegnącą ile sił w nogach w dół stoku, pośród łanów pszenicy. Zaraz potem pojawiła się kolejna, a po niej jeszcze dwie poderwały się z ukrycia, gorączkowo machając chorągiewkami. Rozkazy, które otrzymali zwiadowcy, wyraźnie nakazywały im pozostać na grzbiecie, gdy rozpocznie się nieprzyjacielski atak, i meldować o ewentualnych przetasowaniach w szyku bojowym wroga, ale Flawiusz nawet rozumiał tych dwóch, którzy nie wytrzymali napięcia i biegli teraz ku względnemu bezpieczeństwu własnych linii, zamiast dać się zetrzeć na miazgę dwóm ścierającym się armiom. Aecjusz i jego dwaj wodzowie powstali natychmiast, wkładając hełmy. Flawiusz uczynił to samo. Za ich przykładem tysiące żołnierzy podniosły się z ziemi. Błysnęły miecze i włócznie. Jeźdźcy wskakiwali na siodła, a konie parskały i nerwowo drobiły kopytami. Przełożony klasztoru, który czekał na tę chwilę w ciężkiej szacie liturgicznej i z kropidłem w ręku, przystąpił do Aecjusza, lecz ten odepchnął go bezceremonialnie: nie miał teraz czasu dla Boga. Wybiegł przed pierwszą linię i odwrócił się. – Sposobić się do bitwy! – ryknął, po czym pierwszy puścił się biegiem w stronę grzbietu, z nagim mieczem w dłoni. Flawiusz dobył gladiusa i zerknął na Makrobiusza.

– Gotowyś, centurionie? – spytał, po czym zwrócił się do żołnierzy swego oddziału: – Apsachos? Maksymus? Katon? Gotowi? Zadźwięczały miecze. – Ave, trybunie. Flawiusz wskazał mieczem na biegnącego Aecjusza. – Zatem do ataku! Z początku armia ruszyła do ataku bez zbytniej pewności, że przeciwnik czyni to samo, grzbiet wzniesienia bowiem skutecznie maskował ruchy huńskich oddziałów i można było polegać jedynie na sygnałach dawanych chorągiewkami przez zwiadowców. Wreszcie ten, który pierwszy poderwał się do ucieczki, minął Aecjusza, krzycząc: – Hunowie idą! Hunowie idą! Aspar zdołał go złapać i zatrzymać na stoku. Wypuścił go po krótkim przesłuchaniu. – Wojownicy Attyli jak my nadciągają ławą po przeciwległym stoku! – zawołał w stronę Aecjusza. – Piechota z przodu. Miałeś rację! Flawiusz rozejrzał się. Konnica trzymała się blisko za plecami piechurów, gotowa rzucić się w wir walki albo rozdzielić się i zaatakować flankami. Wysłanie jej przodem, celem frontalnego ataku, wiązałoby się ze zbyt wielkim ryzykiem. Pojawiając się na szczycie wzgórza, rozpędzeni jeźdźcy stanowiliby łatwy cel dla łuczników. Attyla najwyraźniej rozumował podobnie i zatrzymał swą jazdę w odwodzie, wiedząc doskonale, że jego konni łucznicy to zbyt cenny materiał ludzki, by tak ich narażać. Najgroźniejszy byłby moment, w którym znaleźliby się na grzbiecie wzniesienia i przekonali się, że z przeciwka nie nadjeżdża rzymska konnica, a jedynie tłum piechurów. Biegnąc, Flawiusz czuł suchość w ustach, ale wiedział, że to nie

pragnienie, tylko uboczny efekt strachu i podniecenia – znał to uczucie już od czasu potyczki pod Kartaginą. Bitwa na Polach Katalaunijskich miała być starciem piechoty, najbrutalniejszym z możliwych, z udziałem tysięcy mężczyzn nadbiegających z przeciwka, by mieczami, maczugami i pięściami bić się o panowanie nad grzbietem wzniesienia i kontrolę nad całym polem walki. Na prawo od Flawiusza w stronę szczytu wzgórza posuwało się lewe skrzydło wizygockiej armii pod rozkazami Radagajsa i Tiudymera. Teodoryk i Toryzmund przewodzili oddziałom o kilka stadiów dalej na południe, gdzie oczekiwano głównego uderzenia ze strony Gepidów Ardaryka. Jeden z rzymskich żołnierzy, który wyrwał się przed szereg i biegł tuż za Aecjuszem, w pewnej chwili zwątpił w siebie – być może zdawszy sobie sprawę, jak wielka kroczy za nim armia i jak mało wobec niej znaczy – i chwiejnym krokiem zboczył na prawo, przed czoło wizygockiego oddziału. Nagle zatoczył się, upadł i ukrywszy twarz w dłoniach, zwinął się w kłębek. Widząc to, Radagajs podbiegł do niego z twarzą wykrzywioną wściekłością, podniósł nieszczęśnika za włosy i jednym ciosem miecza odrąbał mu głowę, po czym odwrócił się, by pokazać ją swoim ludziom. – Oto, jaki los czeka tchórzy! – wrzasnął, po czym cisnął czerep w stronę szczytu wzniesienia. Pofrunął szerokim łukiem, bryzgając krwią na wszystkie strony. Aecjusz był już zbyt daleko i za bardzo skupiał się na obserwowaniu grzbietu, by być świadkiem tej sceny, ale Flawiusz wiedział, że nawet gdyby było inaczej, nie próbowałby powstrzymać Radagajsa, bo w tej chwili liczyło się przede wszystkim tempo akcji. Przelanie krwi własnego żołnierza w celu zdyscyplinowania pozostałych nie było w takim momencie ani najgorszym rozwiązaniem, ani złym omenem – mogło wręcz wzmocnić w Rzymianach wolę walki. Z drugiej jednak strony to, że egzekucji

dokonał gocki wódz na oczach cesarskich oddziałów, mogło mieć fatalne konsekwencje dla sojuszu, w najgorszym razie prowadząc nawet do załamania ataku i wewnętrznej walki z Wizygotami, wywołanej pragnieniem zemsty za śmierć towarzysza. Na szczęście rozpędzeni żołnierze niemal natychmiast zapomnieli o tym, co zaszło; bezgłowy, stratowany trup został wkrótce daleko za plecami ostatnich wojowników. Flawiusz wiedział, że Radagajs nie próbuje sprowokować sojuszników i niewątpliwie uczyniłby to samo, gdyby którykolwiek z jego ludzi załamał się psychicznie czy choćby okazał niezdecydowanie. Rozprawiłby się z nim być może jeszcze okrutniej niż z Rzymianinem. Od grzbietu dzieliło ich już nie więcej niż trzysta kroków. Flawiusz dyszał ciężko, pot zalewał mu oczy, a serce biło jak werbel. Wyschnięta ziemia lekko nachylonego stoku dudniła i wibrowała pod stopami tysięcy opancerzonych wojowników. Wszystko, co zaprzątało ostatnio myśli żołnierzy, wszystkie plany i strategie odchodziły w niepamięć. Zostawiali je za sobą jak rozdeptane kłosy, skupieni bezgranicznie na tu i teraz, wkraczali do świata odczuwania i działania, w którym niewiele było miejsca na refleksję. Był to prastary mechanizm, któremu nieodmiennie podlegali wojownicy idący w bój: procesy myślowe musiały być spowolnione, by nie przytłoczyła ich skala wydarzeń i ich krwawa treść. Teraz liczyły się tylko mocny uścisk dłoni na rękojeści miecza, tupot tysięcy stóp, wyszkolenie oraz instynkt, który musiał dojść do głosu przy pierwszym kontakcie z nieprzyjacielem. Makrobiusz i jego ludzie przyspieszyli, by otoczyć i w razie potrzeby osłonić Aecjusza, a także by spróbować spowolnić go nieco i wciągnąć za pierwszy szereg żołnierzy. Nie był już potrzebny na czele armii, nie musiał już nikogo zachęcać do boju, natomiast niezmiernie ważne było, by przeżył pierwsze starcie i mógł kierować

swymi oddziałami w miarę rozwoju wydarzeń. Aecjusz oczywiście doskonale to rozumiał, dlatego zwolnił nieco i pozwolił, by numerus straży przybocznej otoczył go i dał się wchłonąć najbliższemu oddziałowi piechoty. Najszybszych z żołnierzy dzieliło od grzbietu niespełna dwieście kroków, lecz nawet oni nic jeszcze – prócz błękitnego nieba – nie widzieli ponad falującą połacią zboża. Flawiusz pomyślał przelotnie, że może to wszystko jest tylko snem, może Attyla i jego armia to tylko wytwór wyobraźni, miraż, który zrodził się w głowach zwiadowców pod wpływem upału. A może biegli nie ku grzbietowi wzniesienia, ale ku krawędzi świata, by lada chwila stoczyć się w otchłań bez dna...? I wtedy usłyszał. Wydało mu się nagle, że dudnienie tysięcy kroków podwaja się, że wibracje gwałtownie przybierają na sile, a basowy pogłos rani uszy. Nie, ziemia już nie drżała, tylko trzęsła się tak mocno, że dotąd ostro zarysowany wierzchołek pagórka niespodziewanie zaczął się rozmazywać. Nagle w polu widzenia Rzymian i Wizygotów, w odległości nie większej niż dziesięć kroków, ukazali się pierwsi huńscy wojownicy, a za nimi cała sfora złożona z tysięcy czarno odzianych, przeraźliwie ryczących mężczyzn. Flawiusz ledwie zdążył się zorientować w sytuacji, gdy dwie armie zderzyły się z potworną siłą. Ci z pierwszych szeregów zostali dosłownie sprasowani w jedną masę ciał. Impet odrzucił obie strony do tyłu, a wielu żołnierzy nie było na to gotowych: lądowali na ziemi, popchnięci przez tych, którzy dotąd biegli przed nimi. Flawiusz pozbierał się szybko i wbił w ciżbę walczących. Dudnienie ustało, ale zastąpiła je kakofonia krzyków i ryków, brzęku stali i trzasku kości łamanych maczugami. Splątana masa ciał była teraz linią frontu. Hunowie z jednej, a Wizygoci i milites z drugiej strony próbowali dosięgnąć się wzajemnie, częstokroć rażąc swych

towarzyszy, zbyt ciasno stłoczonych pod naporem tłumu, by móc wykonać unik. Ciała zabitych zaczynały piętrzyć się warstwami, aż wreszcie było ich tak wiele, że przeciwnicy nie mogli się już nawzajem dosięgnąć. Zaczęli więc wspinać się na oślizgły wał z trupów i – z powodu ciasnoty – nie mogąc używać broni, atakowali wroga rękami i zębami, próbując wybijać oczy i rozrywać gardła, tak jak ich tego nauczono. Ci, którzy znajdowali się poniżej grzbietu, wciąż napierali, dostarczając paliwa tej przedziwnej machinie do zabijania żołnierzy. Tysiące ludzi rozpaczliwie walczyły o życie na skrawku ziemi nie szerszym niż dziesięć kroków i usłanym ciałami zabitych. Krew zaczęła spływać po stoku lepką czerwoną rzeką, jakby to grzbiet wzniesienia broczył z jakiejś gigantycznej rany. Niosła ucięte palce i całe kończyny, a także, o zgrozo, kawałki mięsa, które wyglądały tak, jakby wyrwały je z żywego ciała kły dzikich, oszalałych z głodu zwierząt. Flawiusz był oszołomiony zaciekłością i chyżością ataku. Był pewny, że mniej więcej to samo czują tysiące ludzi z drugiej linii, która jeszcze nie włączyła się do walki. Wiedział jednak, że muszą zachować zimną krew i utrzymać swoje pozycje, gotowi przyjąć każdy atak i uniemożliwić Hunom atak z flanki. Widział przed sobą pierwszych, którym udało się wejść na stertę trupów i zeskoczyć po drugiej stronie. Rozpaczliwie walczyli, ale nie mieli najmniejszych szans, otoczeni przez wrogów napierających ze wszystkich stron. Chwilę później dostrzegł po raz pierwszy ową budzącą grozę broń Hunów: arkany z ołowianymi ciężarkami, podobne do gadzich języków. Trafieni w twarz Rzymianie i Wizygoci ginęli na miejscu; ci, którym rzemień oplótł się jedynie wokół szyi, żyli trochę dłużej, wleczeni wprost ku huńskim mieczom i pałkom. Desperacko starali się rozluźnić duszące pętle, ale już po chwili słabli, a z ich nosów i oczu tryskała krew.

Z pulsującej masy ciał wyskoczył nagle huński wojownik bez oka i ze straszliwie pokiereszowaną twarzą – wyglądał jak niedoszła ofiara wściekłego psa. Aecjusz uniósł miecz, ale Makrobiusz był szybszy: rzucił się naprzód i ciął prosto w szyję napastnika, po czym rzucił go na ziemię, daremnie usiłującego złapać oddech przez zalaną krwią, otwartą tchawicę. Zaraz jednak pojawiła się kolejna upiorna postać, lecz tym razem był to gocki wódz Radagajs. Z okolicy ust zwisała krwawa masa rozprutej skóry, a jedno oko wisiało ledwie na paru włóknach mięśni i nerwów – lecz to nie była cała cena, jaką zapłacił za pojedynek z Hunem: gdy zachwiał się i upadł na twarz, ujrzeli topór wojenny sterczący z jego pleców. Flawiusz spojrzał w lewo. Strugi krwi i kawałki ciał fruwały w powietrzu jak bryzgi błota spod kół rozpędzonego wozu: to numerus iberyjskich toporników wkroczył do akcji. Ich broń błyszczała w słońcu nad głowami Hunów, raz po raz opadając gwałtownie, przy wtórze upiornego trzasku rozbijanych czaszek i chlupotu rozrywanych trzewi. Flawiusz zastanawiał się, z iloma spośród wrogów, którzy teraz walczyli i ginęli na jego oczach, miał okazję ćwiczyć się w boju z Partami, gdy dwa lata wcześniej odwiedził huńską stolicę. A może władca Hunów nie był w stanie radować się wojną, gdy w jego dłoni brakowało świętego miecza? Flawiusz usilnie wypatrywał Attyli, ale bez skutku. Zaczynał wyczuwać spadek tempa walki: po obu stronach grzbietu żołnierze, którzy chwilę wcześniej rwali się do boju, teraz zaczynali się pomału wycofywać – pozwalał im na to słabnący napór dalszych szeregów, do tej pory miarowo pchających czoło armii do falowych ataków. Wszystko to przypominało oceaniczny przypływ, który zaczyna tracić moc i z dzikiej kipieli zmienia się z wolna w leniwą falę powrotną. To samo działo się po stronie Hunów. Było tak, jakby liczba ofiar, zmęczenie i szok wywołany gwałtownością starcia zaczynały docierać do

umysłów żołnierzy, działając na nich wręcz ogłuszająco, albo jakby napór tyłów był już niewystarczający, by skłonić kogokolwiek do deptania trupów towarzyszy. Dwie olbrzymie bestie wzięły się za łby i poraniły, a teraz wciąż warczały i toczyły pianę, ale brakło im siły do kolejnego zwarcia, jakby nie straciły jeszcze woli walki, lecz już za mało miały energii, by poruszać kończynami. Wydawało się, że bitwa osiągnęła punkt równowagi. Flawiusz pojmował, że w takiej chwili na pozór drobne wydarzenie może przesądzić o biegu historii: nagły przypływ energii u kilku najtwardszych żołnierzy pierwszej linii, krzyki oficera rzucającego się do ataku, by dodać ducha podkomendnym, a może przypadkowy znak na niebie – to wszystko mogło mieć ogromne znaczenie dla losów bitwy. Wiedział też, że znaku wypatrują walczący po przeciwnej stronie, że czekają tylko na właściwy moment, by znowu przycisnąć. I wtedy dostrzegł postać: konnego wojownika, który wyłonił się z ciemnego masywu huńskiej armii. Jego wierzchowiec płoszył się, parskał i przebierał kopytami, rzucając łbem to w prawo, to w lewo, lecz jeździec trwał niewzruszenie na jego grzbiecie, z rękami na biodrach, spoglądając prosto przed siebie. Zanim nawet rozpoznał jego rysy, Flawiusz już wiedział, że to może być tylko Attyla. Nie spodziewał się, że jeszcze kiedyś stanie tak blisko niego – że zobaczy wyraźnie linię jego wąsów i trzy białe blizny na każdym policzku. Władca stanął nagle w siodle i wyprężył się, a z jego piersi wyrwał się ryk godny byka. Osobliwy dźwięk poniósł się nad walczącymi jak huk grzmotu. Hunowie podchwycili bojowy okrzyk i dodając sobie odwagi wyzywającymi gestami, z odnowioną pasją zwrócili się ku Rzymianom i Wizygotom, stojącym ledwie o kilka kroków przed nimi. Ryk tysięcy gardeł utonął w szczęku broni, gdy miecze uderzyły w tarcze, a topory w nagolenice, a był to zgiełk takiej mocy, jakby wielka rzeka spływała wodospadem na

dno głębokiego wąwozu. W rzymskich oddziałach dało się wyczuć niepokój, a może nawet strach. Było zbyt późno, by Aecjusz mógł odpowiedzieć w podobny sposób; Attyla właśnie zdobył przewagę. Flawiusz wiedział jednak, że huński władca podjął też spore ryzyko: pojawił się bez broni w ręku. Być może chciał w ten sposób okazać Rzymianom pogardę, dowieść, że jest niezwyciężony nawet bez oręża, a tym samym dodać sił swym wojownikom, okazać, że ufa im bezgranicznie, że sami mogą zwyciężyć. Jednakże Flawiusz, Aecjusz i Makrobiusz znali całą prawdę i wiedzieli, że można wykorzystać ją przeciwko Attyli – z miażdżącym skutkiem. Trybun wyczuwał już po stronie Hunów przypływ energii; widać było, że przeciwnik szykuje się do nowego natarcia. Spojrzał na Aecjusza, a ten skinął głową. To był właściwy moment. – Makrobiuszu! – zawołał Flawiusz, odwracając się ku swojemu oddziałowi. – I wy, żołnierze. Unieście mnie w górę. Centurion zbliżył się natychmiast, schował miecz do pochwy i zaplótłszy dłonie w koszyk, podstawił je pod stopę Flawiusza. Optio Katon uczynił to samo, a Semproniusz i Maksymus dołączyli, by podeprzeć trybuna od tyłu. Stojąc na wysokości ramion swych żołnierzy i spoglądając z góry na tłum comitatenses i Wizygotów, a także doskonale widoczny od strony armii huńskiej, Flawiusz sięgnął za plecy, zdarł wełnianą zasłonę i wymacał dłonią nieregularny kamień głowicy. Zacisnął dłoń na rękojeści długiego miecza i jednym ruchem wyszarpnął go z pochwy. Wznosząc broń wysoko nad głową, rozejrzał się raz jeszcze, by się upewnić, czy wszyscy patrzą na niego. – Mamy miecz Attyli! – wykrzyknął. – Mamy miecz Attyli! Wieczorem przed bitwą Makrobiusz wypolerował klingę i cenny metal, mocą kowalskich młotów na zawsze związany z żelazem, który nadał jej nadzwyczajną

sprężystość, rozbłysnął niezwykłą jasnością, choć słońce wciąż było przymglone. Wyglądało to, jakby miecz wchłonął promienie gwiazdy i emanował własnym światłem, rażąc wpatrzonych weń ludzi. Flawiusz także zadarł głowę, mrużąc oczy. Pamiętał dobrze, co Erekan mówiła Priskosowi o tej broni, o jej tajemnicy, o władzy nad ludźmi – że jej źródłem nie była magia szamanów. Był nim kunszt kowalimieczników, przekazywana z pokolenia na pokolenie gruntowna wiedza o technice produkcji broni. Rzemieślnicy ci wiedzieli doskonale, że prawdziwa moc tego miecza, wykutego specjalnie dla króla, nie leży jedynie w jego wytrzymałości i ostrości, ale i w szczególnym, budzącym respekt wyglądzie. Widząc Flawiusza z orężem Attyli wzniesionym nad głową, Rzymianie zakrzyknęli ile tchu w piersiach. Władca Hunów ryknął zaś ponownie, lecz tym razem w jego głosie dało się wyczuć rozczarowanie. Jego rumak stanął dęba, omal nie zrzucając go na ziemię. Attyla zapanował nad nim z trudem, zawrócił i w tumanie kurzu zniknął za grzbietem wzniesienia. Hunowie z pierwszego szeregu odwrócili się, by odprowadzić go wzrokiem, przy okazji tracąc z oczu nieprzyjaciela. Emocje wyraźnie opadły, bojowy szał minął, a pojawiła się niepewność grożąca chaosem. Aecjusz dobrze wyczuł ten moment i rzucił się do ataku, z mieczem w dłoni. Za nim podążyli Makrobiusz i reszta straży przybocznej. Razem przełamali pierwszą linię, a za ich przykładem ruszyły większe siły comitatenses, tratując po drodze sterty trupów i z nową zaciekłością rzucając się na Hunów. W zaledwie kilka uderzeń serca wszystkie oddziały Rzymian i Wizygotów wykonały podobny ruch i tak oto grzbiet wzniesienia został zdobyty. Niżej stojące oddziały huńskie blokowały drogę tym, którzy próbowali w panice uciekać przed rzymską nawałą – i ginęli setkami. Zagrzmiały trąby: był to sygnał dla comitatenses, by wstrzymali atak, zadowalając się zdobyciem grzbietu.

Aecjusz wydał w tej sprawie jasne rozkazy: dowódcy mieli skonsolidować swoje oddziały i czekać na posiłki, a nie wypuszczać się w pogoń za uchodzącym wrogiem, co groziło nadzianiem się na przykład na umocnioną linię łuczników Attyli w niższej części stoku. Flawiusz wsunął do pochwy huński miecz, dobył gladiusa i przez chwilę przyglądał się odwrotowi barbarzyńskiej armii w stronę ufortyfikowanego obozu, który znajdował się gdzieś w dole, niewidoczny w tumanach pyłu. Odgłosy bitwy wyraźnie się zmieniły: szczęk mieczy i okrzyki bojowe milkły stopniowo, a ich miejsce zajmowały skomlenie i nawoływania rannych oraz jęki konających. Ofiarą odrażającej rzezi padły tysiące żołnierzy i trudno było uwierzyć, że mogło do tego dojść w tak krótkim czasie. Numerus Flawiusza, jako osobista ochrona Aecjusza, pozostał do tej pory nietknięty, ale ci, którzy atakowali grzbiet na czele swoich oddziałów, zapłacili straszliwą cenę. Zginęła większość trybunów z pierwszej linii comitatenses; brakowało też sporej grupy starszych oficerów. Aspar leżał zakrwawiony na stercie trupów, a medycy z jego straży próbowali udzielić mu pomocy. To, że jeszcze żył, było cudem, zważywszy na to, że huński arkan nieomalże urwał mu głowę. Prestiż Attyli bardzo ucierpiał w scenie, której bohaterem był Flawiusz, ale władca nadal żył, a jego konni łucznicy wciąż byli śmiertelnie niebezpiecznym przeciwnikiem. Wiedział, że i rzymska armia jest poważnie osłabiona, a wśród ofiar pierwszego starcia są ważni wodzowie rzymscy i goccy, tacy jak Radagajs, który jak zawsze ruszył do szturmu na czele swej armii, nie pozwolił się chronić, tak jak uczynił to

Aecjusz. Wynik bitwy na północy i południu – przeciwko Ostrogotom i Gepidom – był jeszcze niejasny. Aecjusz natychmiast po zajęciu środkowej części grzbietu rozesłał gońców w obu kierunkach, by zawiadomić wodzów o swym sukcesie i tym sposobem dodać im ducha. Teraz, gdy newralgiczny punkt pola bitwy został opanowany, Rzymianie zyskali cenną przewagę, zarówno w obronie, jak i w potencjalnej ofensywie: mogli z góry odpierać ewentualne kontrataki Hunów, a także nękać ich ostrzałem z daleka. Flawiusz zerknął przez ramię i ujrzał pierwszych łuczników, którzy opuściwszy swoje stanowiska na tyłach, właśnie zbliżali się do grzbietu. Oni także znali rozkazy Aecjusza: nadeszła pora, by zająć miejsca w najwyższym, najdogodniejszym punkcie terenu i przygotować się do zalania huńskiej armii deszczem strzał. Trybunowie fabri również robili swoje: kierowali pracą żołnierzy przy układaniu – i towarzyszy, i wrogów – w bardziej uporządkowany stos, stanowiący wał obronny, za którym sami mogli znaleźć schronienie przed ewentualnym ostrzałem z dołu. – Gratulacje, wodzu – rzekł Flawiusz, zwracając się do Aecjusza. – To największy triumf w dziejach. Aecjusz spojrzał na niego z kamienną twarzą. – Ta bitwa jeszcze się nie skończyła. Sytuacja może się jeszcze zmienić, trybunie. Zostań przy mnie, chcę wiedzieć, co twoim zdaniem uczyni teraz Attyla. – Ave, magister militum.

17 Przed oczami Flawiusza i Aecjusza rozciągał się pejzaż zaiste niezwykły. Teren po drugiej stronie grzbietu – stok wzniesienia łagodnie przechodzący w rozległą równinę

– różnił się od tego, z którego wyruszali w bój, jedynie tym, że krajobrazu nie urozmaicało koryto rzeki. Słoneczny żar oraz ciepło ciał tak wielu żywych, oddychających, poruszających się i krwawiących ludzi i koni, stłoczonych na niewielkiej przestrzeni, sprawiały, że powietrze drgało i jakby mgła unosiła się nad stokiem, ograniczając widoczność do kilku stadiów. Lecz nie więcej niż pięćset kroków poniżej grzbietu wzniesienia z owej mgły wyłaniało się czoło huńskiego obozu, utworzonego z wozów na kształt ściany fortu. Z góry widać było także jego wnętrze, ale obłok kurzawy przesłaniał szczegóły – Flawiusz dostrzegał od czasu do czasu jedynie błyski stali i cienie rozmazanych ruchem końskich kopyt. Słyszał też rżenie i parskanie, z trudem przebijające się przez rozsadzający obóz zgiełk ludzkich głosów, budzący skojarzenia z brzmieniem areny pełnej rozgorączkowanych widzów. Musiał podnieść głos, by porozumieć się z Aecjuszem. – Widziałem coś takiego w huńskiej stolicy. Attyla zagrzewa swych konnych łuczników do walki: jeździ z nimi dokoła we wnętrzu obozu; nakręca ich tym jak sprężyny, by byli lada chwila gotowi do gwałtownego ataku. Aecjusz spojrzał na Anagasta. – Powiedz trybunom sagittarii, żeby uformowali ciasny szyk w dwóch szeregach i przygotowali się do ostrzału salwami. Niech zapomną o strzelaniu w niebo i rażeniu wroga od góry. Mają czekać, aż cel znajdzie się w odległości pewnego strzału, aż zobaczą białka końskich oczu. A i wtedy zwolnią cięciwy wyłącznie na mój rozkaz. Anagast wydał rozkazy najbliżej stojącym oficerom, a ci przekazali je dalej. Flawiusz odwrócił się i zobaczył pierwszych łuczników z dwóch oddziałów liczących po pięciuset ludzi, którzy właśnie dotarli na grzbiet i szykowali broń do strzału. Do tej pory stanowili rezerwę – zbyt cenni, by uczestniczyć w pierwszym zwarciu – ale teraz

musieli jak najszybciej zająć stanowiska na wzniesieniu. Było ich coraz więcej; dyszeli ciężko, niosąc na plecach kołczany pełne strzał o żelaznych grotach, które ostrzyli ostatniej nocy. Od strony obozu dobiegł nowy dźwięk – ten także był Flawiuszowi znany. Osobliwe, gardłowe zaśpiewy były sygnałem, że za chwilę rozpocznie się szarża. Nie mylił się: spomiędzy rozsuniętych wozów wyłoniły się pierwsze sylwetki koni i jeźdźców. Oddział rozciągnął się na równinie i ruszył galopem w górę stoku. Sarmata Apsachos spojrzał na Makrobiusza. – Proszę o pozwolenie na dołączenie do łuczników, centurionie. – Pozwalam – warknął Makrobiusz, bacznie obserwując Hunów. – Tylko zachowaj ostatnią strzałę dla mnie, na wypadek gdybyś zauważył, że biorą mnie żywcem. Ziemia znowu zaczęła drżeć – huńska konnica była coraz bliżej. Flawiusz rozejrzał się, lustrując wzrokiem rzymskie jednostki. Daleko po prawej dostrzegł Kwintusa, zbryzganego krwią, ale stojącego prosto. Ci z jego ludzi, którzy przeżyli atak, stanęli w szyku obronnym niemal na końcu grzbietu. Jeszcze nie wszyscy łucznicy dotarli na swoje miejsca – co najwyżej po stu z każdego oddziału. Reszta wciąż jeszcze wspinała się na szczyt od zachodu. Być może jednak to, że linia obrony nie była maksymalnie zagęszczona, mogło obrócić się na korzyść Rzymian. Zanosiło się na to, że szarżując z tak dużą prędkością, Hunowie zdążą uderzyć jedynie w mniejszość oddziałów łuczniczych, a to oznaczało względnie niewielkie straty. Ci, którzy mieli dopiero zająć stanowiska, musieli zachować zimną krew, zastępując zabitych towarzyszy, ale od tej pory mieliby przewagę liczebną. Flawiusz zacisnął dłoń na rękojeści miecza. Hunowie byli ledwie o dwieście kroków przed nim, a to był dystans, przy którym zwykle sięgali po łuki. Wiedział, że Aecjusz nie wyda teraz rozkazu swoim strzelcom, że poświęci ich, by

osiągnąć maksymalną przewagę, gdy większość łuczników dotrze na swoje pozycje. Gdyby powitała Hunów zbyt rzadka salwa, mogliby nabrać fałszywego przekonania co do liczebności obrońców wzgórza, co sprawiłoby, że przy kolejnym najeździe walczyliby ze zdwojonym zapałem, w przekonaniu, że nie napotkają większego oporu, bo Aecjusz źle przygotował obronę. Jedyną szansą na pokonanie tak niebezpiecznego przeciwnika było dla rzymskiego wodza dopilnowanie, by wzmocniona już linia łuczników zadała Hunom decydujący cios. Jeźdźcy byli już w zasięgu strzału i cała formacja zmieniła kierunek ruchu na równoległy do grzbietu wzniesienia. Konie galopowały jak natchnione, a łucznicy obrócili się w siodłach, wznosząc łuki. Najbliżej stojący trybun łuczników spojrzał na Aecjusza. Twarz miał pobladłą i stężałą ze strachu, ale wódz nawet nie drgnął: stał jak skamieniały, spoglądając obojętnie przed siebie. Rozległ się kwik wystraszonych koni, gdy pierwsi Hunowie zwolnili cięciwy i natychmiast ściągnęli wodze, by zmusić wierzchowce do nagłego nawrotu w stronę obozu. Strzały mknęły do celu z przeraźliwym świstem, a Rzymianie broniący grzbietu wzniesienia padali jak kłosy pszenicy – po chwili co drugi, może co trzeci z łuczników, którzy zdążyli zająć pozycje, był już ranny lub martwy. Trybun, który z takim lękiem spoglądał na Aecjusza, siedział teraz na ziemi ze strzałą wbitą w udo, patrząc na rytmicznie tryskającą krew. Słabł szybko i po chwili leżał już nieruchomo. Za plecami Flawiusza charczał przeraźliwie i toczył krwawą pianę z ust optio Katon z jego oddziału; rzucił miecz i daremnie usiłował wyjąć strzałę sterczącą mu z gardła. Zaraz potem padł martwy, z wyrazem niedowierzania w szeroko otwartych oczach. Hunowie wykonali kolejny nawrót, tym razem przed frontem swego obozowiska, gotowi zaatakować ponownie. Powietrze wydawało się gęste i prawie nieprzejrzyste od

kurzu wznieconego końskimi kopytami. Aecjusz odwrócił się i chwycił Flawiusza za ramię. – Przejmij z Makrobiuszem południowy oddział łuczników. Ich centurion nie żyje. Łucznicy wciąż przybywają, weźcie ich pod swoją komendę i rozmieśćcie na stanowiskach. Wieczorem dostali ciężkie żelazne groty do strzał, powinni mieć dobrych dwadzieścia kroków przewagi w zasięgu nad huńskimi łukami. Czekajcie na moją komendę. Makrobiusz był już wśród żołnierzy i wrzaskiem mobilizował do pracy tych, którzy dopiero dotarli na stanowiska: trzeba było przenieść zabitych i rannych, by zrobić miejsce nowym strzelcom. W ciągu paru minut na grzbiecie wzniesienia zainstalowało się dwustu, a potem i trzystu łuczników; na końcu szyku osłaniały ich resztki oddziału Kwintusa. Licząc włącznie z obstawą drugiego skrzydła, zwykłych piechurów było mniej więcej tyle samo co strzelców. Była to masa krytyczna niezbędna do oddania skutecznej salwy, ale to nie oznaczało, że sprawa jest przesądzona. Hunowie już podjeżdżali, konie galopowały jak szalone, we własnym rytmie, zostawiając strzelcom pełną swobodę ruchów: naciągali już cięciwy, nieubłaganie zbliżając się do grzbietu. Makrobiusz biegał wzdłuż linii obrony, wykrzykując rozkazy. – Każdy wybiera cel w chwili, gdy będą nawracać, i śledzi jego ruch. Na rozkaz dowódcy pierwsi dwaj z prawej strzelają do pierwszego jeźdźca, a potem następne pary do kolejnych jeźdźców. Pamiętajcie: przeciwnik jest w galopie, trzeba mierzyć z zapasem. Czekać na rozkaz Aecjusza! Ziemia wibrowała, a tętent setek kopyt przypominał pogłos nadciągającej burzy. Pierwsi Hunowie wykonali ostry zwrot. – Naciągać! – ryknął Makrobiusz.

Z każdą chwilą coraz liczniejszy był szereg huńskich jeźdźców mknących wzdłuż grzbietu wzniesienia. – Teraz! – wykrzyknął Aecjusz. Pierwsi dwaj sagittarii zwolnili cięciwy i Hun gnający na czele konnicy zwalił się na ziemię. Zaraz potem żelazne groty dosięgły kolejnych. To, co chwilę wcześniej wydawało się niepowstrzymaną szarżą, zamieniło się w rzeź i kompletny chaos. Padali ludzie, padały zwierzęta, a ci, którym udało się uniknąć strzał, próbowali pierzchać na wszystkie strony, omijając szybko rosnącą stertę trupów, lecz rzymscy łucznicy i tych w większości zdołali dosięgnąć. Sagittarii już nie czekali na rozkaz; zasypywali Hunów dosłownie gradem strzał. Na wschodnim stoku wzgórza setki wojowników konały lub skonały, a konie, którym udało się przeżyć, ogarnięte amokiem galopowały z powrotem w stronę wozów, w większości bez jeźdźców. Flawiusz odetchnął głęboko, odwrócił się i spojrzał na Aecjusza. Jego plan wypalił. Podczas drugiej szarży nie zginął ani jeden Rzymianin, natomiast dla Hunów skończyła się ona katastrofą: niedobitki zamknęły się w kręgu wozów, w obozie niedostatecznie zaopatrzonym, w miejscu niemożliwym do długotrwałej obrony. Idąc w stronę stryja, przyklęknął na chwilę przy Katonie, by złamać i wyjąć strzałę z jego szyi, a następnie zamknąć mu oczy. Nie czuł nic, ani żalu, ani rozpaczy, jakby utrata w walce człowieka, którego znał od dwunastu lat, była rzeczą równie nieuniknioną i normalną jak fazy Księżyca. Pomyślał o małym synku Katona, który został w Rzymie, przy matce. Czy kiedykolwiek dowie się, jak zginął jego ojciec? Czy usłyszy, że oddał życie, stojąc twarzą w twarz z wrogiem, w największej bitwie z barbarzyńcami w dziejach Rzymu? Flawiusz wstał i podszedł do Aecjusza. Przez chwilę razem obserwowali masakrę

ludzi i koni, która dokonała się na stoku wzgórza. Sagittarii jeszcze nie próżnowali: szyli z łuków do wszystkich Hunów, którzy próbowali kuśtykać lub pełznąć w stronę swego obozu. – Attyla będzie wściekły, lecz szybko zrozumie, że już nie ma nadziei na zyskanie przewagi taktycznej – rzekł Flawiusz. – Zdecyduje się na jeszcze jedną wycieczkę, ale wie, że skutek będzie taki sam. Prędzej czy później głód i pragnienie zmuszą go do wymarszu. To jasne, że wygraliśmy tę część bitwy, ale to jeszcze nie koniec zabijania. Aecjusz skinął głową w stronę południowego skrzydła wojsk, gdzie nadal trwała bitwa między głównymi siłami Wizygotów a Gepidami pod wodzą Ardaryka. – Sagittarii pozostaną na swoich pozycjach, wraz z resztką comitatenses Aspara, żeby trzymać Attylę w szachu. Anagast może przerzucić swoich żołnierzy, by wesprzeć Teodoryka i Toryzmunda w walce z Gepidami. Oczywiście zakładam, że Teodoryk i jego synowie jeszcze żyją i w ogóle zechcą przyjąć pomoc od comitatenses. Teraz, gdy bitwa przebiega po naszej myśli, intencje i ambicje naszych sojuszników mogły ulec zmianie, Flawiuszu. To, co połączyło Rzymian i Wizygotów niczym małżeństwo z rozsądku, może stać się współzawodnictwem o to, kto wypełni pustkę, która powstanie na północy, gdy upadnie państwo Attyli. Wodzowie już tacy są: potrafią szybko przechodzić od planów taktycznych bitew do strategii polityki i gier o władzę. Możesz uważać się za szczęściarza, że jesteś wciąż tylko trybunem i możesz skupić się na wojaczce. Ja muszę już myśleć o zgoła innych sprawach. Od strony obozu Hunów dobiegł nagle nowy dźwięk: głuchy, potężny ryk, odbity echem od kręgu wozów, dobrze się niósł w wilgotnym powietrzu otaczającym grzbiet wzgórza. Żołnierze przerwali wszelkie zajęcia: łucznicy odłożyli kołczany, które napełniali nowymi strzałami, a Makrobiusz i kilku towarzyszy z jego oddziału

powstali znad ciała Katona, by spojrzeć na niezwykłe widowisko u podnóża wzniesienia. Pył wzniecony galopadą zdążył już opaść i wnętrze huńskiego obozu było dobrze widoczne. Ci, którym udało się przeżyć ostatni atak, siedzieli lub leżeli w cieniu wozów, a ich konie odpoczywały, uwiązane w pobliżu. Pośrodku piętrzyła się wielka sterta siodeł zdjętych z zabitych koni – co najmniej pięciokrotnie wyższa od przeciętnego człowieka – wzmocniona deskami i kołami z rozebranych rydwanów. Na jej szczycie umieszczono zaś platformę, na której stała w lekkim rozkroku postać w czarnym płaszczu i czarnym pancerzu, spoglądająca ku szczytowi wzgórza. Za każdym razem, gdy z jego gardzieli wydobywał się potężny ryk, mężczyzna ów unosił ramiona i zaciskał pięści, jakby rozsadzała go niepohamowana wściekłość. Flawiusz przyglądał mu się jak zahipnotyzowany. To był Attyla. – Co on wyrabia? – mruknął Aecjusz. – Wzniósł sobie stos pogrzebowy – odparł Flawiusz. – Chce nam powiedzieć, że może zdołaliśmy go uwięzić, ale to się wkrótce zmieni. Hun to wojownik stepów, wielkich, otwartych przestrzeni, nienawykły do zamykania się w fortecach czy miastach. Attyla gotów jest raczej zginąć z własnej ręki albo z ręki wroga, niż zmarnieć podczas długotrwałego oblężenia. Makrobiusz dołączył do nich. – Jest jak lew osłabiony ciosami włóczni myśliwych. Przechadza się w tę i z powrotem w swojej norze i nie ma odwagi skoczyć na swych prześladowców, ale ani na chwilę nie przestaje zastraszać ich swoim rykiem. Aecjusz zmrużył oczy. – Gdy tylko Wizygoci i comitatenses Anagasta uporają się z Gepidami i zniknie ryzyko kontrataku z flanki, rozkażę łucznikom zejść niżej i zająć pozycje, z których

będą mogli zasypać ten ich krąg wozów. Do grzbietu wzniesienia każę podejść konnicy comitatenses, by czekała w gotowości na ewentualną szarżę ostatniej szansy w wykonaniu huńskiej jazdy. Nie zamierzam spełniać żadnych życzeń Attyli, ale jeszcze nie wiem, czy zniszczę go dziś wraz z całą armią, czy pozwolę odejść ze świadomością klęski. Decyzja zależeć będzie od Wizygotów, a ściślej od tego, kto z najbliższego otoczenia Teodoryka przeżyje bitwę i jakie będzie miał zamiary. Uwagę Aecjusza i Flawiusza przykuł teraz inny dźwięk: daleki, stłumiony głos rogu dobiegał z południowego skrzydła, gdzie wciąż trwała walka między Wizygotami a Gepidami – najpierw jeden długi sygnał, a następnie krótki, jakby urwany. Flawiusz poczuł, że jeżą mu się włosy na karku, a mięśnie mimowolnie twardnieją w instynktownej reakcji na to, co działo się w jego duszy. Kiedyś już słyszał ten róg, gdy jego dziadek Gaudencjusz został otoczony przez wilki podczas polowania w głębi puszczy. Młody Flawiusz ruszył mu wtedy z pomocą, wraz z gromadą gockich kuzynów. Pamiętał też pytanie Toryzmunda o to, komu właściwie służy. Rzymska część jego jestestwa podpowiadała mu, że niewiele może zrobić dla Teodoryka, że jego miejsce jest przy Aecjuszu, że królowi Wizygotów nie pomoże już nic. Lecz część gocka była innego zdania: powinien ruszyć z odsieczą, nawet jeśli Teodoryk nie żyje, by wspomóc Toryzmunda i jego brata, by bronić ciała zabitego władcy, by dokonać zemsty na tych, którzy go uśmiercili. Flawiusz wiedział, że mimo niedawnej wrogości wobec Teodoryka, Aecjusz musiał czuć podobny zew krwi przodków, gdy słyszał ów róg bojowy – był wszak jeszcze bliższy swym gockim krewniakom – lecz jako wódz nie mógł ulegać instynktowi, musiał pozostać tu, gdzie był, i dowodzić bitwą. Flawiusz spojrzał na niego, ale nawet nie musiał pytać. Aecjusz wskazał na południe.

– Idź. Flawiusz odszukał wzrokiem Makrobiusza, który lustrował stanowiska łuczników. – Centurionie, za mną! Wepchnął miecz do pochwy i puścił się biegiem, a Makrobiusz i pozostali żołnierze oddziału podążyli za nim. Apsachos i Maksymus dołączyli po chwili, klucząc między stosami ciał i przeskakując nad pojedynczymi trupami, a zaraz potem nad strumieniem krwi, który spływał ze szczytu wzniesienia. Wszyscy pędzili ile sił w nogach w stronę odgłosów walki. Flawiusz dostrzegł pojedyncze sylwetki Wizygotów nadbiegających od strony rzeki. Z dzikim wrzaskiem mijali swych dowódców, gnając w stronę tłumu walczących. Widział też Gepidów, o dziwo, skutecznie odpierających wszystkie ataki – nie pozwalali nawet rozbić się na mniejsze grupki, które łatwiej byłoby zniszczyć. Przebiegł jeszcze dwieście kroków, po coraz wyżej piętrzącym się stosie ciał, i wtedy dopiero dobył miecza, by z bojowym okrzykiem rzucić się w wir walki. Makrobiusz i pozostali bez wahania poszli jego śladem. Cięcie, pchnięcie – pierwszy z przeciwników runął na ziemię z rozprutym gardłem, zdołał jednak pociągnąć za sobą Flawiusza, który pośliznął się na zakrwawionej ziemi, ale zaraz zerwał się na równe nogi, w samą porę, by zobaczyć, jak deszcz wizygockich strzał spada na Gepidów walczących po jego lewej stronie. Biegł w stronę miejsca, w którym najprawdopodobniej walczył Teodoryk, lecz nagle ujrzał coś, co sprawiło, że stanął jak wryty. Gepidowie, choć blisko spokrewnieni z Ostrogotami, byli od nich niżsi, bardziej krępi; używali też krótszych mieczy. Ci, których widział przed sobą, z całą pewnością nie byli Gepidami, lecz Ostrogotami – wyraźnie górowali nad swymi przeciwnikami wzrostem i muskulaturą. Aecjusz zrobił wszystko, by utrzymać

Wizygotów z dala od ich wschodnich kuzynów, lecz z jakiegoś powodu oddział Ostrogotów najwyraźniej został wcielony do armii Gepidów. Zbliżywszy się, zauważył coś jeszcze. Co najmniej kilku z walczących nosiło ozdobne hełmy i typowo huńskie, segmentowane pancerze. Ci z pewnością nie byli Ostrogotami wydzielonymi z armii Ardaryka, z którą zmagali się comitatenses na północnym krańcu grzbietu, ale członkami straży przybocznej samego Attyli, elitarnej jednostki złożonej z bodaj najlepszych wojowników, jakich miał do dyspozycji. To, że nie stali teraz u boku swego wodza, było nadzwyczajną okolicznością. Z pewnością powierzono im misję nadzwyczajnej wagi, a uczynić to mógł jedynie sam Attyla. Flawiusz zrozumiał nagle, że ostatnie słowo w tej bitwie może jednak należeć do wodza Hunów: teraz, gdy już wiedział, że jego armia została pokonana, a Aecjusz jest całkiem bezpieczny na szczycie wzgórza, zapewne postanowił zadać jedyny cios, na który było go jeszcze stać: zabić Teodoryka, wykorzystując w tym celu swych najlepszych ludzi. Flawiusz znowu skoczył naprzód, myśląc gorączkowo. Ślizgał się w kałużach krwi i potykał o ciała zabitych, niestrudzenie szukając wizygockiego króla. Pamiętał, co mówił Aecjusz o wypełnieniu politycznej pustki, która powstanie po bitwie, o niełatwym sojuszu Rzymian z Wizygotami. Attyla także o tym wiedział – wszak rozwścieczony król na szczycie stosu pogrzebowego, którego widzieli ledwie przed chwilą, był także mistrzem strategii, nie tylko taktyki. Flawiusz uzmysłowił sobie, że ryki na stosie były jedynie przedstawieniem. Po tym, jak jego konni łucznicy zostali zmasakrowani, musiał znaleźć jakiś sposób, by środek rzymskiej formacji nie interesował się sytuacją Wizygotów i nie udaremnił misji jego gwardzistom, wysłanym, by uśmiercić Teodoryka. Innymi słowy, Attyla próbował zabezpieczyć sobie przyszłość. Wiedział, że Aecjusz pomyśli dwa razy, zanim pozwoli nowemu,

ambitnemu księciu Wizygotów na pościg i zniszczenie resztek huńskiej potęgi, co mógłby wykorzystać do umocnienia własnej pozycji i – w niedalekiej przyszłości – do zwrócenia się przeciwko rzymskim sojusznikom i samemu Aecjuszowi. Makrobiusz dołączył do Flawiusza, zdyszany i ociekający krwią. Czubkiem miecza wskazał mu kierunek. – To Andag. Pamiętam go z warowni, należy do straży przybocznej Attyli. Flawiusz spojrzał na potężnego wojownika, stojącego może o dwadzieścia kroków dalej, przy stosie zabitych Wizygotów, i drwiącym głosem zachęcającego kolejnych, by spróbowali go powalić. W lewej dłoni trzymał morgenstern łańcuchowy, z wielką kulą najeżoną ostrymi kolcami. Wizygoci, stopniowo spychając Gepidów, zostawili mu sporo miejsca – dobrze znali zasięg jego broni. Powód, dla którego Andag nie ruszał się z miejsca, leżał przed nim na ziemi: był to strzaskany róg myśliwski. Potężny Hun był jak drapieżnik broniący swojej zdobyczy, stojący nad jej ciałem, by wszyscy zauważyli, jakie odniósł zwycięstwo. Wizygoci zostawili go w tyle na dobrych sto kroków i nadal spychali Gepidów w dół stoku, lecz Andag wciąż stał tam, gdzie postanowił pozostać, rozglądając się wyzywająco. Flawiusz ruszył ku niemu, mocniej ściskając miecz w dłoni. Makrobiusz szybko go dogonił. – Został sam, i tak nie przeżyje. Wystarczy zaczekać, zaraz ktoś powali go strzałą. Flawiusz pokręcił głową. – Nigdzie nie widzę Toryzmunda i jego brata. Inni wodzowie pewnie nie żyją albo prowadzą swych ludzi do boju daleko na flankach. Dlatego to ja muszę pomścić króla. Nagle zza ich pleców dobiegł krzyk. Flawiusz odwrócił się i zobaczył Maksymusa otoczonego przez grupkę Gepidów, którzy najwyraźniej przerwali kordon

napierających Wizygotów i zdecydowali się na ostatni, samobójczy wypad. Apsachos, który szukał zdatnych do użytku strzał, by napełnić swój kołczan, zerwał się i chwyciwszy miecz, ruszył z odsieczą, podobnie jak Makrobiusz i pozostali. Flawiusz jednak zostawił ich i znowu ruszył w kierunku Andaga. Zatrzymał się o kilka kroków przed nim, na skalnej półce otoczonej zewsząd ciałami Gepidów i Wizygotów. Spojrzał na resztki rogu i w masie zmasakrowanych ciał ociekających krwią dostrzegł miecz o złotej rękojeści, który zapamiętał ostatniej nocy, gdy Teodoryk dołączył doń na brzegu rzeki. Andag był istnym monstrum: olbrzym miał pękatą pierś, którą odsłonił, zrzuciwszy pancerz, a także mocarne bicepsy, jakich Flawiusz jeszcze nigdy nie widział. Nagle zamachnął się łańcuchem i kolczasta kula z przerażającą siłą spadła na głowę jednego z trupów, zamieniając ją na krwawą miazgę. Zaraz potem znowu uniósł broń i zakręcił łańcuchem nad głową, rozrzucając dokoła kawałki mózgu i kości. Po chwili opuścił broń i spojrzał na Flawiusza, dysząc i śliniąc się jak pies. – Król nie żyje – warknął pogardliwie, po łacinie, ale z silnym gockim akcentem. – Niech żyje cesarz. – Wasz cesarz jest w pułapce. Nie może uciec z obozu i już wzniósł sobie stos pogrzebowy – odpowiedział mu Flawiusz. – Nasi sagittarii zniszczyli jego konnych łuczników na stoku wzgórza. Ostrogoci tymczasem wyginęli z rąk comitatenses, a ty sam widzisz, jaki los spotkał Gepidów. Zostaliśmy tylko my dwaj, Andagu. Ta bitwa to ty i ja. – Po co więc stajesz przede mną? Dlaczego nie pozwolisz, żeby skończyli ze mną wasi łucznicy? Dlaczego nie chcesz, żebym po prostu uciekł? Flawiusz odpowiedział mu po gocku:

– Dlatego, że nie jesteś tchórzem. Dlatego, że będziesz stał przy swojej zdobyczy, póki ktoś nie rzuci ci wyzwania. I wreszcie dlatego, że Teodoryk był moim królem i chcę go pomścić. Skoczył na Andaga z gladiusem w dłoni, starając się unikać krwawych, śliskich plam na skale. Pchnął z całej siły w brzuch i poczuł, jak mięśnie zamykają się wokół klingi, która zniknęła w ciele gockiego najemnika aż po rękojeść. Szybkość tego ataku zaskoczyła Andaga. Ryknął z wściekłości i zdumienia, wznosząc łańcuch nad głowę. Potężny cios ledwie musnął pokryte starymi bliznami przedramię Flawiusza. Olbrzym zachwiał się i cofnął kilka kroków. Z rany, z której wyśliznął się gladius, popłynęła krew, ale Flawiusz wiedział już, że nie trafił w kręgosłup i Andag nie padnie od razu. Stał więc spięty i gotowy, czekając na kontratak ze wzniesionym mieczem ociekającym posoką. Pamiętał ów poranek sprzed wielu lat, gdy po raz pierwszy zabił wroga pod murami Kartaginy. Artur pokazał mu wtedy słaby punkt alańskich wojowników. Andag słabł w oczach; jego brzuch i nogi lśniły czerwienią krwi, ale znowu zamachnął się potężnie i skoczył naprzód, odsłaniając przy tym tors i szyję, jak niegdyś pierwsza ofiara młodego trybuna. Tym razem jednak Flawiusz nie docenił szybkości przeciwnika i mógł zrobić tylko jedno: rzucić się w przód z mieczem trzymanym na wprost, oburącz – zamienić się w ludzką włócznię. Usłyszał chrzęst, gdy klinga przebiła czoło Andaga. Ramiona zataczające krąg zwiotczały nagle i ciężki łańcuch pomknął w dal tuż nad głową Flawiusza. Niemal jednocześnie pośliznęli się w kałuży krwi i Andag jak długi runął na trybuna. Flawiusz uderzył potylicą o skałę i stracił oddech pod ciężarem olbrzymiego ciała. Przez chwilę jeszcze walczył z ciemnością, myśląc o tym, że to jednak nie brak miecza przesądził o klęsce Attyli, tylko brutalna siła mięśni, mordercza walka twarzą

w twarz z wrogiem, walka na śmierć i życie – taka jak ta, którą właśnie stoczył z Andagiem. A potem pochłonęła go czerń.

18 Flawiusz ocknął się, leżąc twarzą w dół w kałuży krwi, która za nic nie chciała wsiąknąć w twarde podłoże, tylko leniwie płynęła wokół jego głowy i ciała. Otworzywszy jedno oko, zobaczył, że jej źródłem jest sterta okrutnie zmasakrowanych ciał: niektóre miały częściowo odrąbane głowy, inne długie rany cięte na kończynach lub torsach, a jeszcze inne podziurawione brzuchy, z których zwisały blade girlandy jelit. Spróbował się poruszyć, ale był jakby sparaliżowany – nie doświadczył podobnego uczucia od czasu, gdy przed laty bawił się piłką ze swymi gockimi kuzynami i został przez nich powalony na ziemię. Myśl o tym przypomniała mu o Andagu, o rozpaczliwym ciosie mieczem i potężnym cielsku, które na niego spadło. Oczami wyobraźni ujrzał też tłum Wizygotów z wrzaskiem pędzących na pomoc Teodorykowi, triumfalne ryki i śpiewy Hunów, ostatnie kroki śmiertelnie rannego króla. Znowu spróbował się poruszyć i tym razem poczuł, że udało mu się zgiąć – najpierw kolana, a potem łokcie. Zmieniwszy pozycję, zobaczył ramię zwisające ze sterty martwych wojowników, skąpane we krwi i ledwie trzymające się ciała, którego nikt już by nie zidentyfikował, zamienionego w krwawą masę mięśni, włosów, kości i mózgu. Wpatrywał się uporczywie w dłoń trupa, wolno podnosząc się na kolana. Złoty pierścień na palcu wskazującym był nieomylnym znakiem. To Teodoryk! Flawiuszowi zakręciło się w głowie. Widział wyraźnie wygrawerowane w złocie litery: HEVA. Pamiętał ucztę w wielkiej sali w sercu puszczy, kiedy Teodoryk pokazywał mu ten

pierścień, pamiętał śmiech i opowieści o bohaterskich czynach, upojenie pitnym miodem i winem, a nawet zapach i smak dziczyzny. Król wyjaśnił mu wtedy, co oznaczają te litery: Hic est victoriae anulus. Oto pierścień zwycięstwa. Flawiusz rozejrzał się dokoła. Krew zaczynała krzepnąć, a nad oczami i ustami zabitych krążyły już muchy. Jeśli to naprawdę było zwycięstwo, to Teodoryk ucztuje już w niebie, pomyślał, spoglądając na krótszy miecz króla leżący w kałuży krwi i klingę dłuższego, wystającą z pleców zabitego Huna. Schylił się i naciągnął na dłoń władcy strzęp kolczugi, by pierścień nie kusił złodziei, a potem zacisnął martwe palce na rękojeści miecza. Postanowił, że odnajdzie Toryzmunda i jego brata, że sprowadzi ich tutaj, a pierścień będzie dowodem, że zmasakrowane zwłoki to rzeczywiście ich ojciec. Zobaczą wtedy, że Teodoryk zginął z bronią w ręku, w walce z wrogiem, w najkrwawszej bitwie, jaką kiedykolwiek stoczono w obronie ich królestwa oraz Rzymu. Powstał niespiesznie, oglądając świeżą ranę na przedramieniu, która rozcięła ukosem trzy stare blizny, pamiątkę po zębach alaunta. Pamiętał owo niesamowite pragnienie, które dręczyło go po tamtej bitwie sprzed lat – teraz czuł to samo, ale jednocześnie zdawało mu się, że przede wszystkim jego dusza wymaga pokrzepienia. Zrobił ostrożnie kilka kroków i zachwiał się, przystanął. Spojrzał na olbrzymie ciało Andaga, z czaszką przebitą na wylot jego mieczem – niesamowite było to, że najemnik, mimo tak potwornej rany, najwyraźniej zdołał jeszcze podnieść się i zrobić kilka kroków, nim upadł po raz drugi i wyzionął ducha, ściskając dłońmi głowę i spoglądając w niebo oczami pełnymi przerażenia. Flawiusz postawił stopę na jego głowie, schylił się i wyszarpnął gladius z rany. Uniósł go niepewnie i rozejrzał się, bo przyszło mu na myśl, że może ocaleli jeszcze

jacyś wojownicy Attyli, gotowi zaatakować go znienacka. Na polu bitwy zobaczył jednak wyłącznie oszołomionych walką, jakby nieprzytomnych rzymskich milites i Wizygotów, wałęsających się pośród trupów. Raz po raz któryś z nich przyklękał przy rannym czy zabitym towarzyszu albo używał miecza czy włóczni, by zakończyć agonię przyjaciela lub wroga. Był wśród nich Makrobiusz, a za nim Flawiusz wypatrzył jeszcze może kilku ludzi ze swego oddziału. Sarmata Apsachos podtrzymywał Maksymusa, kuśtykającego z głową obwiązaną zakrwawionym płótnem. Makrobiusz zdjął filcową czapkę i nagle wydał się Flawiuszowi bardzo stary. Siwowłosy, z twarzą pooraną zmarszczkami, gdy tak zbliżał się do swego trybuna, mimo wszystko wciąż był ponadczasowym uosobieniem rzymskiego wojownika. Flawiusz podał mu rękę. Po chwili dołączyli do nich pozostali żołnierze z oddziału, ale tym razem nikt nie miał ochoty na żarty. Byli wyczerpani i zakrwawieni, a rozmiary masakry, która dokonała się na tym wzgórzu, poraziły nawet Makrobiusza. – Muszę znaleźć Toryzmunda – odezwał się ochrypłym głosem Flawiusz. – Jego ojciec poległ, leży tam, w stercie zabitych. Makrobiusz wskazał na zachód, na grupkę żołnierzy, pieszych i konnych, stojącą w zagłębieniu terenu. – Naradza się z Aecjuszem. Toryzmund chciałby ścigać Attylę, ale Aecjusz ostrzega go, że to błąd. Attyla i tak jest bezsilny, a nowy król Wizygotów powinien jak najszybciej objąć tron w Tuluzie, a potem dopiero myśleć o nowych wojnach. – Pójdę do niego, ale najpierw znajdźmy wodę dla naszych ludzi. – Strumień, jest czerwony od krwi. Najbliższym źródłem jest więc rzeka powyżej miejsca, w którym wpada do niej ta struga, mniej więcej dwa stadia na zachód. Jeśli mamy tam dotrzeć przed zmrokiem, lepiej ruszajmy od razu.

Flawiusz położył dłoń na ramieniu Makrobiusza. – Ostatnia wielka bitwa Rzymu dobiegła końca. Spełniliśmy swój obowiązek, zachowaliśmy honor. Teraz pora zadbać o żołnierzy. – Ave, trybunie. Tego wieczoru Flawiusz stanął w ciemności nad rzeką Aube, tuż za kręgiem pochodni, który otaczał świeżą mogiłę. Od strony brodu dobiegało parskanie koni, osiodłanych, napojonych i gotowych do długiej drogi, w którą miały wyruszyć jeszcze nocą: ku stolicy państwa Wizygotów, Tuluzie, odległej o dziesięć dni marszu na południe. Niebo na wschodzie, nad polem bitwy, jarzyło się pomarańczową łuną fałszywego świtu: rozświetlały je stosy pogrzebowe zapalone przez Rzymian i Wizygotów, żegnających zabitych towarzyszy. Ciała Hunów i Ostrogotów zostawiono tam, gdzie dopadła je śmierć – były ucztą dla padlinożerców, a zwłaszcza dla sępów, które podążały za rzymskimi armiami od z górą tysiąca lat – od czasu pierwszych podbojów. Pochodnie zasyczały, gdy zaczął kropić deszcz. Flawiusz odwrócił się, by spojrzeć na wizygockich wodzów zgromadzonych wokół grobu. Pochylili głowy, dobyli mieczy i skierowali je przed siebie. Jedynym Rzymianinem wśród nich był Aecjusz, stojący w cieniu za rzędem pochodni. Przyglądał się ceremonii z powagą, trzymając w dłoniach swój hełm. Gdy Flawiusz doprowadził Toryzmunda i jego brata do zwłok ojca, zanieśli je właśnie tu i własnymi rękami wykopali grób. Miękki nadrzeczny piasek nie stawiał oporu. Dopiero gdy złożyli ciało ojca w ziemi, rozesłali wiadomość do wodzów, którzy zdążyli się rozejść do swoich obozów. Pogrzeb zorganizowano w pośpiechu i w tajemnicy, by nie był jego świadkiem żaden z rabusiów plądrujących groby, którzy już kręcili się w pobliżu pola bitwy, licząc na to, że uda im się zagrabić ekwipunek albo cenne przedmioty należące do zabitych. Toryzmund spieszył się

jednak i z innego ważnego powodu: wykorzystał okazję, by przyjąć przysięgę wierności od wodzów, których poparcie mogło okazać się dlań kluczem do szybkiego umocnienia się na tronie wizygockim. Niektórzy mieli wrócić do swych obozów, by od razu popracować nad rozbudzeniem lojalności swych wojowników wobec nowego władcy, inni zaś wybierali się do Tuluzy jako orszak Toryzmunda, mając nadzieję, że dotrą do stolicy szybciej niż wieść o śmierci Teodoryka i że zdołają potwierdzić prawo jego syna do tronu, zanim jego bracia spróbują zagarnąć władzę dla siebie. Z tego powodu ceremonia pogrzebowa nad grobem Teodoryka nie miała nic z klimatu zadumy i żalu; przypominała bardziej naradę wojenną. Flawiusz spojrzał na Aecjusza, próbując odgadnąć, jaką grę strategiczną spróbuje rozegrać rzymski wódz. Zanim nastał czas Attyli, Teodoryk był największym wrogiem Aecjusza, a Toryzmund dobrze o tym wiedział. Sojusz Rzymian i Wizygotów wyniknął z konieczności, z potrzeby walki ze wspólnym wrogiem. Teraz, gdy Hunowie przestali się liczyć, Aecjusz wiedział, że niechęć do cesarstwa może odrodzić się w synach Teodoryka ze zdwojoną siłą. Dlatego też nie przybył na pogrzeb, by opłakiwać śmierć króla, ale by się upewnić, że Toryzmund jeszcze tej nocy odjedzie ze swą armią do Tuluzy. Gdyby bowiem młody król zrealizował swój pierwotny plan, to jest podążył śladem Attyli, by zmiażdżyć resztki jego armii, mógłby pokusić się o coś więcej: o przejęcie roli, którą do tej pory odgrywał władca Hunów. Wyrzekłby się przymierza z Rzymem i ruszył ze swymi wojskami prosto na Rawennę. Aecjusz wiedział, że mając Wandalów Genzeryka z Kartaginy – od niedawna istną sforę wilków morskich nękającą italskie wybrzeże – za przeciwników od południa, Rzym nie zniesie jednoczesnego najazdu barbarzyńców z północy. Przekonując więc Toryzmunda, jak ważny dla jego prawa do tronu jest rychły powrót do Tuluzy, uwalniał Rzym od

zagrożenia, pozwalając, by wyczerpana bojem armia przegrupowała się i przygotowała do działania w myśl nowej strategii obronnej. Spośród wszystkich synów Teodoryka, Toryzmund wydawał się najżyczliwiej usposobiony do Rzymu i warto było zadbać, by się nie zmienił jako król. Studiował w rzymskiej schola militarum, a teraz stoczył zwycięską bitwę u boku rzymskiej armii – największą, w jakiej dane było uczestniczyć i Rzymianom, i Wizygotom. Teodoryk, najmłodszy syn zabitego króla, także walczył na Polach Katalaunijskich, ale znajdował się na dalekim miejscu w kolejce do sukcesji i zbytnio ulegał wpływowi Toryzmunda, by z nim konkurować – miał jeszcze czas, by zmienić zdanie. Żaden spośród pozostałych czterech braci – a byli to: Fryderyk, Euryk, Retimer i Himneryt – nie uczestniczył w bitwie i nie był zbyt mocno związany z Rzymem. Gdyby Toryzmund padł ofiarą ich machinacji, ten, który przeżyłby nieuniknioną wojnę o tron, znacznie prędzej zawarłby nowy sojusz z Genzerykiem, niż pielęgnował stary z Walentynianem, którego armia, pod wodzą Aecjusza, była teraz bardzo osłabiona. Flawiusz popatrzył na Toryzmunda, stojącego u szczytu mogiły. Pamiętał go jako młodzieńca, który dziesięć lat wcześniej odwiedził szkołę wojskową, gdy analizowali bitwę pod Adrianopolem. Choć wszyscy ówcześni kadeci sądzili, że znają już ohydną rzeczywistość wojny, bo dorastali, obserwując intrygi, zabójstwa i chwiejne sojusze zawierane przez ich ojców, stryjów i braci, to wedle ich wyobrażeń sednem wojny była taktyka na polu bitwy. Tło, które ich naprawdę interesowało, miało w istocie logistyczny charakter – ruchy armii, rozmiary i specjalności oddziałów, utrzymywanie linii zaopatrzenia, organizacja rekrutacji i szkolenia... W ciągu paru lat służby przekonali się jednak, że sprawa wygląda znacznie mroczniej i jest nieporównywalnie bardziej złożona; tak naprawdę niewiele mieli wspólnego z prawdziwą walką, z chwałą

zdobywaną z bronią w ręku. Bitwa na Polach Katalaunijskich była zaś nową formą prowadzenia działań wojennych, nie mającą wiele wspólnego z przestawianiem modeli na makiecie. Mądrość wodzów i niuanse taktyczne znaczyły w niej tyle co nic, ponieważ ostateczne zwycięstwo zależało tylko od sprawności fizycznej żołnierzy i uporu w mordowaniu wrogów. Teraz zaś Toryzmund grzebał ojca i miał przed sobą królewską przyszłość, w której musiało zabraknąć miejsca dla czterech z jego braci. Flawiusz nie zazdrościł mu ceny, którą trzeba było zapłacić za objęcie należnego mu tronu: brudu wewnętrznych walk, morderstw, lęku i nienawiści bratowych i ich dzieci, poczucia winy, które miało go prześladować aż do śmierci. Tego dnia kończyła się młodość Toryzmunda, a brzemię władzy miało mu ciążyć jak kamień. Takie były realia wojny i walki o władzę, która zawsze bywa jej tłem. Flawiusz cieszył się, że to już przeszłość, że jego dni służby i walki o wielkie sprawy Rzymu dobiegły końca. Wodzowie schowali miecze do pochew i się rozeszli. To był sygnał: dwaj Rzymianie mogli teraz złożyć wyrazy szacunku. Flawiusz i Aecjusz weszli w krąg pochodni i przystanęli obok grobu, z Toryzmundem przy jednym, jego bratem zaś przy drugim końcu wykopu. Flawiusz zerknął w dół, doskonale pamiętając upiornie zmasakrowane zwłoki, które znalazł na polu walki. Z ulgą stwierdził, że górną połowę ciała Teodoryka przykryto kocem i tylko ręce złożono na wierzchu, tak by złoty pierścień był dobrze widoczny. Obok króla ułożono przedmioty, które Toryzmund i jego brat zgromadzili, aby mieć pewność, że ich ojciec nie pójdzie na tamten świat z pustymi rękami: kilka pucharów z brązu, klamry ze złota i pozłacanego brązu wycięte z uprzęży królewskiego wierzchowca, złoty naszyjnik, który towarzyszył mu w bitwie, a także dwa miecze o rękojeściach zdobionych złotem i karbunkułami. Mniejszy z mieczy –

ten, który Flawiusz znalazł na polu bitwy i wcisnął w dłoń martwego Teodoryka – wciąż jeszcze był umazany krwią; gocki wojownik nie mógł marzyć o bardziej honorowej pamiątce niż dowód na to, że zginął w walce z wrogiem. Toryzmund odwrócił się ku Flawiuszowi. Trudno było wyczytać coś z jego ciemnych oczu, ale najpewniej myślał już o przyszłości. – Flawiuszu Aecjuszu, walczyłeś u boku mego ojca i próbowałeś ocalić go na polu bitwy. Nie zapomnę ci tego. Bądź pozdrowiony. Flawiusz skłonił się lekko w podziękowaniu, żegnając zarazem odchodzącego króla. Zerknął pytająco na Aecjusza i razem wycofali się poza krąg, aż na brzeg rzeki, pozostawiając Toryzmunda i jego brata sam na sam z ojcem. – Dzielnie walczyłeś, Flawiuszu, w obronie honoru Rzymu i swoich gockich przodków – odezwał się wódz. – Pokazując wojownikom miecz Attyli, symbol jego władzy, prawdopodobnie przechyliłeś szalę zwycięstwa na naszą korzyść. I ja cię za to pozdrawiam. – Nie mogę za to wrócić do Rzymu. Aecjusz cofnął rękę i zapatrzył się na płonące pochodnie, w których blasku Toryzmund i jego młodszy brat zgarniali piach z niskiego kopca do otwartej mogiły. – Dwór to niebezpieczne miejsce. Dla mnie też oczywiście, ale jestem naczelnym wodzem i żyję z tym balastem, odkąd pamiętam. To, że podstępem przyłożyłeś rękę do upadku cesarza... nawet jeśli był on śmiertelnym wrogiem Rzymu... dla innego będzie oznaczało, że i przeciwko niemu mógłbyś się zwrócić. Walentynian łatwo ulega podszeptom Herakliusza, który wie, co ty i twoi ludzie sądzicie na temat dworu pełnego eunuchów. Są zresztą i inni ludzie, którzy sterują naszym władcą – choćby popierający teorie Augustyna biskupi Rzymu i Rawenny, którzy dobrze wiedzą nawet

o twoich kontaktach z heretykiem Pelagiuszem. Już mówi się o paleniu ludzi na stosach, o chrześcijańskich czystkach wśród chrześcijan. Gdybyś wrócił do Rzymu, znalazłbyś się w kipieli nie mniej niebezpiecznej niż pole bitwy, za to takiej, w której nie umiałbyś sprawnie nawigować. – Muszę zatem prosić, abyś zwolnił mnie ze służby Rzymowi. – Toryzmund chętnie przyjmie cię do swojej wewnętrznej rady. Mógłbyś mi tam świadczyć nieocenione usługi, być moimi oczami i uszami na dworze ostatniego sprzymierzeńca Rzymu. Pewnego dnia, już wkrótce, jeśli nie za mojego życia, to na pewno za twojego gocki, książę zostanie rzymskim cesarzem. Flawiusz odpiął pozłacane insygnia od swego hełmu – insygnia trybuna, które zamówił u złotnika w Rawennie, zanim przed laty wyruszył do Kartaginy. Podał je Aecjuszowi. – Dowiedziałem się już, co znaczy być żołnierzem. Nie będę szpiegował, nie interesują mnie knowania i podstępy. Moje miejsce jest na czele oddziału, z mieczem w dłoni. Nie będę też służył Rzymowi, którego cesarzem steruje eunuch. Aecjusz zważył odznakę w dłoni. – Zatem tak się stanie. Zwalniam cię ze służby Rzymowi. Zachowaj jednak te insygnia, jako honorową pamiątkę. Jesteś wszak jednym z ostatnich prawdziwych wojowników tego kraju. – A moi ludzie? Makrobiusz? – Ich także zwalniam, jeśli takie jest ich życzenie. – Czekają przy koniach. Zaraz ich zapytam. – A ty? Co teraz poczniesz, Flawiuszu? Flawiusz spojrzał w zasnute deszczowymi chmurami niebo. Krople, które spłynęły

do jego ust, przyniosły słonawy smak potu i krwi. Łuna pogrzebowych stosów jeszcze nie zgasła i wydawało się, że samo niebo krwawi tej nocy. Ruchem głowy wskazał na linię rzeki, ograniczającą pole bitwy. – Pojadę nocą na północ, zabierając ludzi z mojego oddziału, którzy zechcą mi towarzyszyć. Znajdziemy korab, który zabierze nas na zachodnie wybrzeże Brytanii, gdzie znajdziemy twierdzę Artura. Jeśli się zgodzi, zostanę jego żołnierzem. – Wojnę masz we krwi, Flawiuszu. – W Brytanii będę mógł nadal walczyć za Rzym, ale nie za taki, który ją porzucił w czasach Honoriusza, tylko za Rzym, który dawno temu wykuł żelazną więź między legionistami a mieszkańcami tej wyspy, przodkami Artura i jego ludzi. To sprawa, w której słowo Rzym nie kojarzy się z intrygami, morderstwami i eunuchami; to także miejsce, w którym żołnierz może pozostać żołnierzem... i walczyć. Aecjusz otworzył dłoń, by złapać krople deszczu. – Skoro wybierasz się do Brytanii, będziesz musiał przywyknąć i do tego. – Bywałem już na afrykańskich pustyniach, gdzie walczyłem z Wandalami. Byłem też na stepach Attyli. Na pustyni i ziemiach jałowych, które ją otaczają, pełno jest pamiątek przeszłości, ukrytych jedynie pod cienką warstwą piasku. Z czasem takie relikty chwalebnych dziejów stają się brzemieniem, bo trudno wciąż myśleć o bitwach, których już nigdy nie rozegramy tak pięknie jak nasi przodkowie. Scypion Emilian dokonał cudu, zdobywając Kartaginę, lecz jego dziedzictwo ciąży nam, nie tylko inspiruje. Z Attylą było inaczej: gdy byłem w jego stolicy, czułem się tak, jakby płótno przeszłości było puste, nietknięte pędzlem – nie było cesarzy i Scypionów, których musiałbym naśladować, nie było zwycięstw, które musiałbym przyćmić, a przyszłość wydawała mi się nieznanym. Było w tym coś radosnego. Tu, na północy, czuję się

podobnie, jakby ten deszcz zmywał ze mnie brud przeszłości. Wkrótce krew z Pól Katalaunijskich wsiąknie w spękaną ziemię, zboże wyrośnie bujniejsze niż kiedykolwiek, a ludzie zapomną, że kiedyś rozegrała się tu straszliwa bitwa. Pewnego dnia być może będę starym wojownikiem, rozprawiającym o dawnych, chwalebnych dokonaniach. Teraz jednak, jako żołnierz, szukam miejsca, w którym ludzie spoglądają jedynie ku przyszłości. Aecjusz uśmiechnął się lekko. – Brytania może więc być dla ciebie najwłaściwszym miejscem. Artur zaś ma zadatki na króla. Mógłbyś trafić gorzej. – Potrzebna mu pomoc, jeśli ma pokonać Sasów. – A czy nie ma przy nim tej huńskiej kobiety? Erekan? – Ruszyła z nim do Brytanii, gdy uciekając z warowni Attyli, przeprawiliśmy się ponownie za Dunaj. Od tamtej pory nie miałem od nich wieści. Aecjusz pokręcił głową. – To wnuczka Mundzuka. Córka Attyli. Na miejscu jej wrogów poważnie bym się zastanowił. – Pamiętasz, jak uczyłeś mnie strzelać z łuku? Byłem jeszcze chłopcem, zabrałeś mnie na Pole Marsowe. Nie wierzyłem w twoje opowieści o huńskich łucznikach, którzy rzekomo potrafią przebić głowy dwóch wrogów jedną strzałą. Nie wierzyłem, aż w końcu zobaczyłem to na własne oczy. – Chciałem cię o coś spytać – powiedział Aecjusz. – Ten miecz... Co z nim zrobisz? – Z mieczem Attyli? Jego czas już minął. Pora na nowych królów, nowe miecze. Choć zgodnie z tradycją powinien trafić do potomka Attyli, do huńskiego wojownika, który podtrzyma ród.

– Czy także dlatego wybierasz się do Brytanii? – Moja historia pozostanie niedokończona, póki tam nie dotrę. To mój ostatni obowiązek wobec Rzymu, niedomknięta sprawa, której początkiem był twój rozkaz: wypraw się za Dunaj i znajdź miecz Attyli. Patrzyli jeszcze przez chwilę na Toryzmunda i jego brata, którzy wyrównywali piaskową mogiłę ojca, a potem zebrali pochodnie i cisnęli je w nurt rzeki. Zgasły z sykiem i brzeg utonął w ciemności. Gdzieś niedaleko zarżał koń, a potem zawył pies – jego przeszywający głos dobiegał od strony pola bitwy i długo niósł się echem nad rzeką. Flawiusz cofnął się o krok i wzniósł prawe ramię. – Ave atque vale, Flawiuszu Aecjuszu Gaudencjuszu. Aecjusz odpowiedział takim samym gestem. – Z Bogiem, Flawiuszu Aecjuszu Sekundusie, ostatni rzymski trybunie.

EPILOG Brytania, zima 455 roku Flawiusz złożył dłonie i chuchnął w nie energicznie. Obłok pary rozszedł się szybko w coraz intensywniej padającym śniegu. Widoczność się pogarszała, ale skaliste szczyty, które otaczały ich niczym gigantyczny amfiteatr, jeszcze nie zniknęły we mgle. Dotarli tu poprzedniego wieczoru jedynym istniejącym szlakiem: wąską, kamienistą ścieżką wiodącą z doliny na wschód. Po drodze mijali liczne jeziora, a każde położone wyżej niż poprzednie i zasilane wartkimi potokami białej wody. Brzegi ginęły w fantazyjnych kaskadach lodu, podobnie jak szlak, chwilami niebezpieczny dla koni i ludzi. Wreszcie dotarli do jeziora położonego najwyżej ze wszystkich. Artur nazywał je Glaslyn, a jego mroczna toń rozciągała się teraz przed

Flawiuszem, dobrze widoczna mimo mgły i wirujących w powietrzu płatków śniegu. Jak większość oddziału, spędził niespokojną noc zwinięty w kłębek pod płaszczem, u wejścia do szybu jednej z kopalń miedzi, którymi podziurawione było okoliczne zbocze. Schronili się tam bardziej przed kapryśną górską pogodą niż przed wrogiem, mało było bowiem wśród Sasów głupców gotowych zapuścić się w takie okolice. Wspinaczka w porywistym wietrze, którą odbyli wieczorem, była mocnym przeżyciem: z góry sypały się całkiem spore głazy, od czasu do czasu zmuszając ich do szukania schronienia pod skalnymi nawisami. Brytowie opowiadali mu o olbrzymie, który ponoć zamieszkiwał okoliczne szczyty. Nazywać się miał Rhitta Gawr, a w dawnych czasach rzekomo uwięziły go na wysokościach czapy lodowe na wierzchołkach gór, pod którymi pękały skały – owymi odłamkami miał on teraz rzucać w śmiałków odwiedzających te strony, gdy wicher psuł mu humor. To jego wycie niosło się ponoć echem wśród zboczy. Makrobiusz snuł zgoła inną opowieść, przekazaną mu przez legionistów, którzy stacjonowali niegdyś w zrujnowanym forcie u wylotu doliny, zbudowanym za czasów pierwszych cesarzy celem zapewnienia ochrony górnikom. Twierdzili oni, że gdy cesarz Konstantyn nawrócił się na wiarę chrześcijańską, rozwścieczony i zniesmaczony bóg wojny Mars zapędził się aż tutaj i od tamtej pory wędruje od

szczytu do szczytu, raz po raz ciskając głazy w dół, ku dolinie. Żaden rzymski żołnierz nie mógł czuć się bezpieczny w pobliżu urażonego boga, który nigdy nie wybaczył Konstantynowi. W końcu załoga fortu odmówiła zapuszczania się w góry i wkrótce potem kopalnie zostały porzucone. Słuchając tej historii, Flawiusz pochylił się mocniej. Kroczył ścieżką pod silny wiatr i spoglądając z respektem ku masywnym szczytom, ciaśniej owinął się wełnianym płaszczem, by zasłonić ostatni symbol łączący go z dawnym życiem: ciężki pas, do którego przypinał miecz podarowany mu dawno temu przez stryja Aecjusza. W tych stronach czuł się raczej daleki od Chrystusa i choćby z tej przyczyny postanowił nie lekceważyć opowieści Makrobiusza. I choć raz był zadowolony, że już nie walczy dla Rzymu. Centurion szedł ku niemu ścieżką pod górę, od strony ognisk, przy których szykowano strawę, niosąc bukłak w jednej ręce, a gotowany udziec w drugiej. Zatrzymał się u wejścia do szybu i usiadł ciężko na głazie obok Flawiusza. – Słabe piwo i baranina – oznajmił, podając bukłak trybunowi. – To wszystko, co mają. Flawiusz wyciągnął korek i pociągnął zdrowy łyk trunku. – Pamiętasz tę dziczyznę, którą jedliśmy przed Kartaginą? Zamknij oczy i wyobraź sobie, że to właśnie to. Makrobiusz także się napił, siorbiąc przy tym hałaśliwie i obficie polewając brodę. Po chwili zatkał bukłak i wytarł usta. – Jeśli dopisze nam szczęście, wkrótce znowu zjemy dziczyznę. Ostatnia z grup brytańskich wojowników dotarła tu parę godzin temu; Artur właśnie z nimi rozmawia. Plotka głosi, że niedługo zejdziemy na pogranicze, do doliny rzeki Dee, a to dawny leśny teren łowiecki legionu Dwudziestego. Będziemy ucztować jak królowie.

Flawiusz skrzywił się lekko. – Jeśli tam zejdziemy, to nie na jelenie będziemy polowali. Makrobiusz popatrzył z niechęcią na udziec. – Tylko barbarzyńcy jedzą owce. – Barbarzyńcy? – powtórzył Flawiusz, spoglądając nań z ukosa. – A przyglądałeś się sobie ostatnio? Na tym swoim warkoczu mógłbyś uciągnąć wóz, a brody pozazdrościłby ci niejeden germański kacyk. – Tak nam doradzał twój stryj Aecjusz, pamiętasz? „Upodabniajcie się do tubylców, inaczej ktoś was wypatrzy”. A poza tym... i kto to mówi? Flawiusz uśmiechnął się chytrze. – Cóż, skoro okazuje się, że jesteśmy barbarzyńcami, to chyba możemy jeść owce. Umieram z głodu. Makrobiusz palcami rozdzielił mięso z udźca na dwoje i oddawszy połowę Flawiuszowi, zaczął pałaszować swoją, mlaszcząc głośno i nie przejmując się zbytnio tym, że tłuszcz zaprawia mu nasączoną piwem brodę. Po chwili rozległo się rżenie konia zwielokrotnione górskim echem, a wtedy wstał, jakby sobie o czymś przypomniał, nie przestając żuć. – Pora zająć się zwierzętami – oznajmił z pełnymi ustami. Ruszył ścieżką w stronę głazów piętrzących się na brzegu jeziora, stukając czubkiem pochwy o przydrożne kamienie. Spętane na noc konie najpierw wystraszyły się burzy, a potem nie chciały wejść do tuneli, dlatego centurion pozostał przy nich, znajdując wątpliwe schronienie wśród owych głazów. Nieco dalej nad brzegiem jeziora Flawiusz dostrzegł teraz Artura i mniej więcej tuzin brytańskich wodzów, zebranych wokół okrągłego bloku skalnego, który ponoć od niepamiętnych czasów służył za stół

do narad. Trybun celowo nie dołączył do zgromadzenia; był Arturowi towarzyszem broni, nie doradcą, tak jak Makrobiusz był jego koniuszym i nikim więcej. Rola Flawiusza jako stratega i taktyka skończyła się na Polach Katalaunijskich, w chwili, gdy oddał swe insygnia Aecjuszowi i na zawsze odszedł z armii rzymskiej. Tutaj był zwykłym żołnierzem. Oderwał od kości ostatni kęs mięsa i pozwolił, by tłuszcz pociekł na klingę miecza leżącego na jego kolanach – zanim przyszedł Makrobiusz, zajęty był jego polerowaniem. Przesmarował ją teraz ponownie i odwrócił na drugą stronę, bacząc, by nasączyć tłuszczem zwłaszcza jedno miejsce tuż przy rękojeści, gdzie pod wpływem wilgotnego powietrza stal zaczęła rdzewieć. Wytarłszy ostrze do sucha skrajem płaszcza, przebiegł opuszkiem palca po szczerbach zbyt głębokich, by mógł je usunąć podczas ostrzenia. Popatrzył na szlak wiodący do doliny, częściowo zawiany już śniegiem. Przez cztery lata, które minęły od bitwy na Polach Katalaunijskich, walczył niemal bez przerwy i nigdzie nie zagrzał miejsca na dłużej. Z żołnierzy jego oddziału, którzy postanowili udać się z nim i Makrobiuszem za morze, do Brytanii, pozostała jedynie garstka. Nie byli już rzymskimi limitanei, ale zaprawionymi w bojach wybrańcami i gwardzistami Artura, a każdy z nich mógł walczyć jak równy z równym z dowolnym saskim wojownikiem. Była to wojna niekończących się pojedynków, potyczek i zasadzek. I choć jak wszystkie grupy Brytów, które jeszcze stawiały opór saskim najeźdźcom, musieli się z wolna cofać, powoli przybywało ochotników gotowych walczyć pod rozkazami Artura, a zewsząd dobiegały wieści o tym, że i lokalni wodzowie uznali go już za swego zwierzchnika, za króla. Aż wreszcie tu, w tej naturalnej górskiej warowni, ich wędrówka dobiegła końca. Dalej na zachód leżała już tylko Mona, prastara wyspa druidów, płaska i trudna do

obrony, a potem Hibernia i otwarty ocean, koniec świata. Było to miejsce, w którym czterysta lat wcześniej schronili się ostatni Brytowie broniący się przed rzymską inwazją. Teraz Artur i jego ludzie musieli podjąć tę samą ważką decyzję: czy pozostać w tych górach, których nie mógł sobie podporządkować żaden najeźdźca, i szukać w nich przyszłości dla swych dzieci pod złowrogim okiem boga skalistych szczytów, czy może zawrócić i walczyć, korzystając ze wsparcia setek ochotników, by dokonać czegoś, czego nie próbował jeszcze nikt: stawić Sasom czoło w otwartej bitwie, korzystając z rzymskiej taktyki, której wróg jeszcze nie znał. I właśnie nad tym dylematem zastanawiali się zebrani nad jeziorem, wokół okrągłego bloku skalnego. Flawiusz naturalnie wiedział, którą opcję wybierze Artur. To nie był człowiek gotów zniknąć z kart historii, jak ostatni brytańscy wojownicy sprzed czterystu lat, żyjący w górach niczym trolle, wiecznie w ruchu, zawsze ścigani. Wprawdzie byli to przodkowie Artura, lecz przecież byli nimi także rzymscy żołnierze, którzy przybyli do Brytanii i brali za żony miejscowe kobiety. Flawiusz nie miał wątpliwości, że tego dnia zwycięży rzymska krew. Jeśli mieli polec, to tylko jak żołnierze, na polu walki, stając dumnie jak ich rzymscy przodkowie, legioniści od tysiąca lat toczący wojny. Taka historia nie mogła dobiec końca w haniebny sposób; ostatni obrońcy tej ziemi nie mieli prawa wyrzec się dziedzictwa wojowników, którzy przysięgali bronić aż do śmierci honoru własnego i swych towarzyszy. Flawiusz spojrzał w niebo, na wirujące płatki śniegu. Choć minęły ledwie cztery lata od bitwy na Polach Katalaunijskich, sprawy Rzymu wydawały mu się teraz prehistorią, równie odległą jak wielkie wydarzenia wojen punickich, o których jako chłopiec czytał w dziełach Polibiusza i Tytusa Liwiusza. Przez długi czas po przybyciu do Brytanii niewiele słyszeli o tym, co działo się na kontynencie. Strzępy plotek

przekazywali im pojmani goccy najemnicy, którzy przeprawiali się przez kanał, by oferować swoje usługi Sasom – brakowało jednak informacji z pierwszej ręki. Aż wreszcie, po długiej i niebezpiecznej podróży z Italii, dołączył do nich kuzyn Flawiusza, Kwintus – ów były kadet rzymskiej szkoły, który, niestety, stracił życie ledwie przed tygodniem, samotnie powstrzymując atak Sasów opodal Wirokonium, po którym oddział Artura musiał się wycofać w góry. Wieści, które przywiózł, upewniły Flawiusza, że dobrze uczynił, w porę opuszczając Rzym. Znienawidzony eunuch Herakliusz przekonał Walentyniana, że Aecjusz pragnął cesarskiej purpury – zaskoczyli go we dwóch i pozbawili życia za pomocą sztyletu i pałki. Flawiusz zawsze wiedział, że pewnego dnia jego stryj padnie ofiarą dworskiej intrygi, ale śmierć w takich okolicznościach, z rąk ludzi, którzy nigdy nie stanęli do uczciwej bitwy, była upokorzeniem dla tak wybitnego wojownika, dla najlepszego rzymskiego wodza od wielu, wielu pokoleń – i dla ostatniej nadziei zachodniego cesarstwa. Flawiusz pochylił głowę, gdy usłyszał te nowiny. To, co nastąpiło po śmierci jego stryja, wydało mu się równie nieuniknione jak obserwowane od stuleci ruchy gwiazd. Huńscy gwardziści Aecjusza, Optyla i Trastylla, wywarli srogą pomstę za to, co spotkało ich pana: zamordowali Walentyniana podczas ćwiczeń łuczniczych na Polu Marsowym. Powodowała nimi wyłącznie lojalność wobec Aecjusza, nie Attyli, ale było coś symbolicznego w tym, że to właśnie huńscy wojownicy zgładzili ostatniego liczącego się cesarza w zachodniej części imperium. Jego następcy byli słabeuszami i marionetkami. Obawiając się o własne życie, cesarzowa Eudoksja postanowiła oddać się wraz z córkami w opiekę wandalskiemu królowi Genzerykowi. Niewiarygodnym zrządzeniem losu barbarzyńca, którego armia dała przed laty Flawiuszowi po raz pierwszy posmakować bitwy, teraz został wręcz zaproszony do Rzymu. Było tak, jakby

bogini Roma, wypędzona przez kapłanów Chrystusa, powróciła po raz ostatni z wygnania, by poprowadzić Rzym ku samozniszczeniu. Może nie mogąc znieść dalszego upadku swego miasta, wolała, by pochłonęła je, wraz z tysiącletnią tradycją, kraina umarłych. Kwintus przywiózł też wieści o Attyli. Człowiek, który pragnął zginąć od miecza, którego niedźwiedzie ryki Flawiusz słyszał na własne uszy na Polach Katalaunijskich, także doczekał niegodnego końca: udławił się własną juchą, gdy podczas kolejnej ceremonii ślubnej dostał krwotoku od nadmiaru trunków. Po swej ostatniej wielkiej bitwie przegrupował resztki swojej armii i pomaszerował na Rzym, rabując po drodze miasta północnej Italii, ale jego wojownikom brakowało już sił – wkrótce zawrócili ku swym zadunajskim stepom. Attyla nie zdołał więc podbić zachodniego cesarstwa siłą, ale mimo wszystko zwyciężył. Szpiedzy, którzy byli świadkami jego ceremonii pogrzebowej, donieśli, że wraz z nim złożono do gronu ogromną masę złotych rzymskich monet, pochodzących z cesarskich danin, które tak skutecznie opróżniły rzymskie skarbce. Cesarstwo podupadło między innymi z powodu takich wydatków, które uniemożliwiły uczciwe i terminowe wypłacanie żołdu. Flawiusz wiedział, że teraz dalsze wydarzenia są tylko kwestią czasu: Goci, najpoważniejsi wasale Attyli, muszą wkroczyć do Italii i obalić któregoś ze słabych następców Walentyniana, zajętych głównie doglądaniem ostatecznego rozpadu armii cesarstwa zachodniego. Owinął się szczelniej płaszczem, wspominając, jak czynił to samo przed tak wieloma laty, w zimny poranek pod murami Kartaginy, krótko przez atakiem Wandalów. Pamiętał też Artura w ów poranek – to wtedy zobaczył go po raz pierwszy, wyłaniającego się z tumanu pustynnego piasku. Wkrótce potem słuchał jego opinii na temat przyszłych wydarzeń, gdy razem czekali na ewakuację z twierdzy. Historia

przyznała im rację co najmniej w jednej sprawie: Wandalowie przestali być dzikusami z lasu; zdobywszy wspaniałe miasto portowe, szybko zmienili się w zdolnych nawigatorów i wojowników morza. Tak jak swego czasu Rzym nauczył się sporo od barbarzyńców, przejmując ich uzbrojenie i taktykę, tak barbarzyńcy nauczyli się wiele od Rzymu i przejęli kontrolę nad dziedziną, której, jak się wydawało, opanować nie mogli. Po raz pierwszy od pięciuset lat, kiedy to Pompejusz Wielki rozprawił się z plagą piractwa, Rzym utracił panowanie na morzu. W ciągu ledwie paru dziesięcioleci od pierwszego kontaktu z morzem, od przerzucenia armii z Hiszpanii do Afryki i marszu na Kartaginę, Genzeryk stał się mocarzem oceanów – zaadaptował taktykę leśnych ludzi do walki na morzu, unikając poważnych bitew z resztkami rzymskiej floty, a stawiając na wykorzystanie szybkich liburn do nękania wroga w błyskawicznych rajdach, zazwyczaj z doskonałym skutkiem. Władca Hunów zmarł, a okręty Wandalów stały już u ujścia Tybru – zwycięzcą okazał się więc Genzeryk, a nie Attyla, i to on miał triumfalnie wkroczyć do Rzymu, jednak fundamentem tej wiktorii był ów znaczący, o dekadę wcześniejszy moment, w którym to Attyla zadął w róg wojny i przeprowadził swych jeźdźców przez Dunaj. Odwrócił wówczas uwagę cesarstwa od zagrożenia z morza i tak przyczynił się do jego upadku. Zdaniem Flawiusza, ów upadek mógł się już dokonać – Wieczne Miasto pełne symboli, które w młodości tak go inspirowało, być może leżało już w gruzach i zgliszczach. Przypomniał sobie, co jeszcze Artur powiedział pod Kartaginą: o tym, że historia lubi się powtarzać. Utrata afrykańskiej spiżarni, którą przejęli Wandalowie, ogromnie osłabiła Rzym – podobnie jak sześćset lat wcześniej odebrała siły punickim gospodarzom Kartaginy, a wzmocniła Rzym. Flawiusz wrócił myślą do tomu, który

jako dzieciak przeglądał w rzymskiej bibliotece. Był to zbiór przepowiedni Sybilli. W jednej z nich była mowa o ponownym upadku Kartaginy i o tym, że Rzym zapłaci wysoką cenę za zrujnowanie miasta przez wojska Scypiona. Flawiusz naturalnie nauczył się nie wierzyć w pogańskie przepowiednie – to przecież ludzie, a nie bogowie decydują o losach miast, a gry wojenne nie są zależne od kaprysów istot nadprzyrodzonych, tylko od skuteczności strategii i taktyki, od równowagi sił, od słusznych i niesłusznych decyzji, zawsze podejmowanych przez ludzi. Teraz, gdy Genzeryk stał u bram Wiecznego Miasta, jedno wydawało się pewne: rozegrana przed stuleciami wojna z Kartaginą uczyniła Rym wielkim, a zniszczyła go utrata tej samej twierdzy, która stała się bazą wypadową dla barbarzyńców. Flawiusz wsunął miecz do pochwy i wstał. Schylił głowę u wyjścia z szybu i sięgnął po sakwę. Zarzuciwszy ją na ramię, wszedł na stertę kamieni wyrzuconych z tunelu przez górników. Przez płatki śniegu dostrzegł ruch nad brzegiem jeziora. Wodzowie, którzy do niedawna siedzieli wokół okrągłej płyty skalnej, właśnie się rozchodzili. Niektórzy wspinali się po zboczach, by dołączyć do swoich ludzi, inni kierowali się ku koniom. Flawiusz rozejrzał się i przy wyjściach z sąsiednich szybów zobaczył krzątających się towarzyszy broni; wielu było już na dole, bliżej jeziora, gdzie szukali ciepła przy ogniskach, zbierali broń i gromadzili dobytek. Makrobiusz prowadził właśnie siwego wierzchowca w hreczce ścieżką ku okrągłej skale; reszta koni – a zostało ich najwyżej tuzin – czekała na szlaku, pod opieką chłopców cierpliwie czekających na jeźdźców. Przy kamiennym stole został jedynie Artur; w pobliżu, nad samym jeziorem, Flawiusz dostrzegł jeszcze jedną postać. Wiedział, że czekają na niego. Nadszedł czas. Pół godziny później Flawiusz ześliznął się po zboczu ostatniej hałdy pozostawionej

przez górników i ruszył ścieżką w stronę jeziora, kilka kroków za Makrobiuszem prowadzącym kolejnego rumaka. Artur i jego towarzyszka wciąż czekali. Większość zbrojnych – wszystkiego może trzy setki – wraz z miejscowymi wodzami stała teraz przy wschodnim krańcu jeziora, na skrawku w miarę płaskiego terenu, przeciętego wartkim potokiem zasilającym niżej położony akwen i wpadającym do rzeki na dnie doliny, którą tu przybyli. Konie, którymi opiekował się Makrobiusz, trafiły do wodzów – i był to bodaj jedyny symbol statusu, który wyróżniał ich spośród reszty okutanych płaszczami postaci, stojących zwartą grupą na tle zaśnieżonego stoku. Jakże niewielu było tam żołnierzy z dawnego oddziału Flawiusza. Przyspieszył kroku, dotarłszy na twardy grunt. Nie chciał, by czekali na niego dłużej niż to konieczne, a poza tym miał nadzieję, że ruch pomoże mu rozgrzać zmarznięte kończyny. Chwilę później stał już wraz z Makrobiuszem przed Arturem, którego naznaczoną siwizną brodę ledwo można było dostrzec pod nisko nasuniętym kapturem. Jego towarzyszka właśnie wróciła znad wody; chodziła z odkrytą głową, nie zważając na wciąż padający śnieg. Długie brązowe włosy związała z tyłu głowy, a blizny na jej policzkach rumieniły się od chłodu. Lata wojny zahartowały Erekan, uczyniły ją dzikszą, ale i piękniejszą. Pod płaszczem wciąż skrywała tę samą łuskową zbroję, którą podarował jej Attyla, a pod nią starą, obszytą futrem tunikę i spodnie ze zwierzęcych skórek – strój, w którym polowała jeszcze na stepach swych przodków. Owinięty skórą łuk nosiła na plecach, a u pasa zwinięty arkan ze starannie złożonymi do wewnątrz metalowymi ostrzami, tak by tylko wróg mógł poznać ich śmiercionośne ukąszenia. Flawiusz spojrzał na Artura, który teraz dopiero zsunął kaptur. Wyglądał na znużonego, a z brodą i długimi włosami opadającymi na ramiona przypominał

Chrystusa z obrazków tworzonych przez ludzi północy, nie wiedzieć czemu nadających Mu własne rysy. Flawiusz oparł dłoń na głowicy miecza, patrząc przyjacielowi w oczy. – I co? Podjęliście decyzję? Artur skinął głową w stronę ścieżki. – Nie możemy tu zostać. Za parę godzin mokry śnieg zmieni się w lód, a ze zboczy już spływa mroźne powietrze. Na lodzie zaś i konie, i ludzie połamią nogi. – To znaczy, że postanowiłeś wrócić. Kontynuować wojnę. Artur posłał Flawiuszowi nieprzeniknione spojrzenie. – Pójdziesz za mną? – Moi ludzie są twoimi ludźmi, Arturze. – Ty zaś wciąż jesteś ich trybunem, Flawiuszu. A Makrobiusz centurionem. – To przeszłość. Rzym upada, pora zapomnieć o historii. Jesteś ich wodzem, kapitanem. Makrobiusz schylił się i podniósł z ziemi kawałek starej dachówki, bez wątpienia pozostałości po wartowni, którą niegdyś zbudowano poniżej kopalnianych szybów. Strzepnął z niej śnieg, odsłaniając głęboko odciśnięte litery: LEG XX. – Legion Dwudziesty – mruknął. Flawiusz pamiętał bodaj wszystkie pamiątki rzymskiej potęgi wojskowej, jakie napotkali, przemierzając zrujnowaną Brytanię: rozpadające się mury dawnej fortecy w Dewie, porośnięte trawą ruiny fortu u wylotu doliny – ziemia pochłaniała je wszystkie z zastraszającą prędkością. Makrobiusz odwrócił dachówkę, spojrzał na nią raz jeszcze, a potem rozbił ją o nadbrzeżny głaz. – I tak kończy Rzym – powiedział, spoglądając z ukosa na Artura. – Teraz nadszedł twój czas.

– Ave, centurionie – odrzekł Bryt. – Dopóki będziesz nosił tę starą filcową czapkę, będziesz dla mnie rzymskim żołnierzem. Cesarstwo może upada, ale żyją ci, którzy go bronili. Dołączyła do nich kolejna zakapturzona postać, z długim kosturem w dłoni. Niemłody już mężczyzna wskazał na okrągłą płytę skalną, przy której Artur odbył naradę wojenną. – Dawno, dawno temu takie głazy i kamienne kręgi wiele znaczyły dla naszych przodków, jako miejsca spotkań. Znajdziecie je wszędzie, jeśli tylko otworzycie oczy i będziecie wiedzieli, gdzie ich szukać. – W mowie coraz bardziej przypominasz mi druida, Pelagiuszu – zauważył Artur. – Niedługo zacznę używać twego dawnego brytańskiego imienia. – Jeszcze nie, Arturze. Dopiero gdy zostaniesz koronowanym królem. – Zatem długo jeszcze poczekasz, przyjacielu. Broda ci zbieleje i dosięgnie pasa, zanim to nastąpi. Tak czy inaczej, pamiętaj o tym, w co wierzyliśmy przez długi czas wraz z Aecjuszem: czas imperiów mija, nadchodzi czas republik. – Ech – mruknął Pelagiusz, kiwając palcem. – Tak było w Rzymie, ale jesteśmy w Brytanii. Ja zresztą nie mówię o imperium, tylko o królestwie. Może nawet o bardzo małym królestwie. Lecz jak wiadomo, z małych krzaczków wyrastają czasem wielkie i silne drzewa. – I znowu gadasz jak druid. Pora, żebyś się napił swojego naparu z jemioły. – Barbarzyńcy – mruknął Makrobiusz, odchodząc. – Wytrzymać z nimi nie można, ale bez nich gorzej. Odwrócili się w stronę jeziora. Woda miała dziwną barwę, jakby metalicznie lśniącej czerwieni – zabarwiła ją ruda miedzi z dawno porzuconych kopalń, wciąż jeszcze

spływająca z deszczem, jakby rany w górskich zboczach nadal krwawiły. Drugi brzeg był coraz słabiej widoczny za mgłą i tumanem śnieżnych płatków, ale Flawiusz doskonale wyczuwał niebosiężne ściany skalne wznoszące się nad taflą jeziora. Podobno w jego toni mieszkał inny górski olbrzym – Afanc, potwór z głębin, brat Rhitty Gawra, wrzucony do wody po tym, jak u zarania dziejów stoczył z nim tytaniczną walkę na szczytach gór. Niektórzy twierdzili, że jezioro to nie ma dna, że wrzucony doń kamień wleci aż do podziemnego świata. Dla starożytnych Brytów było to miejsce święte, miejsce składania ofiar, podobne do rozlicznych rzek i bagien, które czczono w całej Brytanii, uważając zbiorniki wodne za granicę między tym a następnym światem. Wojownicy, którzy wiedzieli, że ich koniec jest bliski, często rzucali w głębinę tarcze i miecze, wierząc, że gdy wydadzą ostatnie tchnienie i przejdą na drugą stronę życia, odnajdą je tam i będą gotowi do nowych bojów. Artur skinął głową Makrobiuszowi, który odpiął od sakwy wiszącej na końskim grzbiecie i wręczył mu długi pakunek. Bryt wyjął z zawiniątka miecz i podał go Erekan. Była to święta broń Attyli, ostrze boga wojny, przechowane pieczołowicie od czasu, gdy przed kilkoma laty zostało wykradzione ze skarbca w huńskiej warowni. Nie widziało światła od chwili, gdy Flawiusz użył go na Polach Katalaunijskich – zdążyło zblaknąć i pokryć się plamkami rdzy. Spojrzawszy na nie, a potem w ogniste oczy Erekan, Flawiusz zaczął się zastanawiać, czy aby na pewno owa misja, której celem było odebranie Attyli symbolu władzy, naprawdę zmieniła bieg historii. Jego kuzyn Kwintus wspominał, że po śmierci Attyli nowy cesarz ze wschodu, Marcjan, następca Teodozjusza, śnił nie o złamanym mieczu, ale o złamanym łuku. Huńscy wojownicy nie potrzebowali świętych symboli, by czuć pociąg do walki, podobnie jak rzymscy żołnierze nie potrzebowali ani chrześcijańskich krzyży, ani cesarskich orłów.

Zerknął na ogorzałą, porytą zmarszczkami twarz Makrobiusza i znowu wrócił myślą do wielkiej bitwy. Bodaj najsroższy bój w dziejach rozstrzygnął się nie dzięki świętemu mieczowi, ale dzięki sile rzymskiego oręża, dzięki potowi, krwi i determinacji ludzi takich jak ten centurion, skupiających w sobie całą moc tysiącletniego doświadczenia i militarnej wiedzy i gotowych posłużyć się nią dla dobra zachodniego cesarstwa rzymskiego. – Jesteś pewny? – spytał Flawiusz, zwracając się do Artura. Bryt skinął głową i wzruszył ramionami. – To miecz dobry dla jeźdźca, dla nas za długi. Walczymy przecież jako pedes. Dla piechura to tylko balast. – Święte słowa – mruknął Makrobiusz. – W każdej chwili zamieniłbym go na staromodny gladius. A konnica jest przereklamowana. – Przemawiasz jak prawdziwy żołnierz, przyjacielu – rzekł Artur, po czym zwrócił się do Erekan: – Choć oczywiście decyzja nie należy do mnie. Erekan zważyła miecz w ręku, spoglądając na nieco wyblakłe, złote pierścienie spowijające rękojeść, po czym odezwała się po grecku: – Wysyłam go memu ojcu, by spoczął obok niego w należytym miejscu, na tamtym świecie. Artur skłonił się lekko i wszyscy trzej odstąpili nieco, a Erekan chwyciła rękojeść lewą ręką, wzięła potężny zamach, sięgając czubkiem klingi aż do ziemi, a prawe ramię skierowała w stronę jeziora. Z gardłowym okrzykiem wyprostowała się jak sprężyna i cisnęła miecz ponad głową. Wirując, poszybował wysoko i zniknął we mgle. Usłyszeli tylko, jak przeciął taflę jeziora z cichym pluskiem – i już go nie było; została tylko mała zmarszczka na powierzchni wody. Erekan odwróciła się, podeszła do

Makrobiusza i odebrawszy odeń wodze, wskoczyła na grzbiet swego konia. Poklepała go czule po karku i szepnęła kilka słów prosto do jego ucha, w mowie swych przodków. Koń parsknął w odpowiedzi, a córka Attyli wyprostowała się w siodle. Odpięła arkan od pasa, zakręciła nim nad głową i strzeliła głośno, po czym na powrót zwinęła. – Gdy mój ojciec znalazł ten miecz, wiedział od razu, że będzie wielkim wodzem – powiedziała. – Jego armię nazwano potem wirem powietrznym. Pojedźcie ze mną w bój, a przekonacie się dlaczego. Flawiusz dostrzegł w jej oczach błysk. Znał to spojrzenie; widział je przed laty, daleko na stepie, gdy jechał u boku Attyli i jego łuczników w stronę partyjskich jeńców. Nagle zakręciło mu się w głowie i poczuł, że żyje właśnie dla takich chwil: to był znak, jak błysk świeżo naostrzonej klingi, znak, że zbliża się bitwa, że wróg jest już blisko. – Jesteś gotów, centurionie? – spytał, spoglądając na Makrobiusza. Makrobiusz wskazał na ludzi czekających na wschodnim brzegu jeziora. – Myślę tylko o naszych ludziach. O tym, czy najedli się do syta. Armia nie może maszerować o pustych żołądkach. Flawiusz uśmiechnął się krzywo. – Dopilnujesz tego. Centurion odetchnął głęboko, skinął głową, a potem wcisnął na czapkę swój stary poobijany hełm. – Naprzód, milites! – zawołał, maszerując ścieżką w stronę swych żołnierzy. Flawiusz zaczekał jeszcze chwilę, spoglądając na kawałki rozbitej dachówki. Ilu to rzymskich wojowników maszerowało przed nimi? – Naprzód, legioniści – powiedział cicho.

Erekan wstrzymała konia i nachyliła się ku Flawiuszowi. – Gdzie ona jest? – Kogo masz na myśli? – spytał zaskoczony. – Wciąż dotykasz tego kamienia, który nosisz na szyi. Na pewno dała ci go kobieta. Flawiusz spojrzał w dół i teraz dopiero uświadomił sobie, że zawiesił palec na naszyjniku, który podarowała mu Una. Wypuścił kamień, prędko schował go pod tuniką i spojrzał na Erekan. – Jest z Bogiem. Erekan popatrzyła na niego surowo. – Zatem znajdź sobie inną kobietę! – Nie – odparł Flawiusz. – Źle mnie zrozumiałaś. Chciałem powiedzieć, że zaniosła Boga, Jego słowo, swojemu ludowi. To wyjaśnienie nie zrobiło na Erekan wielkiego wrażenia. – A potrafi robić mieczem? Flawiusz zastanawiał się przez chwilę, zanim odpowiedział. – Potrafi biegać. Bardzo szybko i bardzo długo. – Zatem może się nam przydać. Gdy skończy się ten bój, koniecznie ją odszukaj – poradziła, po czym zawróciła i spięła konia, by dogonić Makrobiusza. – I jeśli chce, niech przyniesie z sobą Boga – rzuciła jeszcze przez ramię. – Przyda nam się każda pomoc. Odjechała galopem, a obok Flawiusza przystanął Artur. Trzymał w rękach hełm, który Aecjusz podarował bratankowi, gdy mianowano go trybunem. Ten sam, który Flawiusz podarował Arturowi, gdy dołączył do niego w Brytanii – niepotrzebny piechurowi, który nie walczył już o honor Rzymu. W tych stronach był to hełm godzien

jedynie króla. Flawiusz przypomniał sobie znowu pierwsze spotkanie z Arturem, ubranym w mnisi habit na afrykańskiej pustyni. Z człowiekiem, który wyrzekł się walki i ziemskich przyjemności, by oddawać się kontemplacji. Który porzucił swoich ludzi w obliczu barbarzyńskiej inwazji. Uśmiechnął się do własnych myśli, spoglądając na zaprawionego w bojach króla-wojownika, którego miał przed sobą. – Gotów? Artur włożył hełm i odetchnął głęboko. Wyjął miecz z pochwy i skierował klingę w stronę doliny. – Do boju!

Od autora

Kolejne stronice zawierają krótki przewodnik historyczny dla czytelników powieści z informacjami o świecie zachodnim u schyłku cesarstwa rzymskiego, o zarządzaniu imperium, chrześcijaństwie, świętym Augustynie i Pelagiuszu, o armii rzymskiej w V wieku oraz źródłach historycznych i świadectwach archeologicznych, na których opierał się Autor. Świat zachodni u schyłku cesarstwa rzymskiego Minęło niemal sześćset lat od wydarzeń opisanych w mojej pierwszej powieści z tej serii, zatytułowanej Total War: Rome. Zniszczyć Kartaginę. Rzym zdążył przekształcić się z młodej republiki prężącej muskuły w basenie Morza Śródziemnego w ośrodek największego imperium, jakie znał świat, o wpływach sięgających od Cieśniny Gibraltarskiej po Zatokę Bengalską i od skraju Sahary po północny kraniec Brytanii. Filarem jego potęgi była zaś przez całe stulecia armia, która trwała, gdy dyktatorzy

zmieniali się w imperatorów, a imperium drżało w posadach za sprawą korupcji, zepsucia i osobistych ambicji władców, gdy pojawiło się zagrożenie ze strony barbarzyńców i wreszcie gdy mieszkańcy cesarstwa byli zmuszeni przyjąć nową religię. Punkt zwrotny nastąpił za panowania cesarzy Dioklecjana oraz Konstantyna Wielkiego, na przełomie III i IV wieku. Dioklecjan zreformował armię, utrudniając potencjalnym uzurpatorom przejęcie kontroli nad nią i czyniąc ją bardziej skuteczną w obronie granic, a także dokonał podziału administracyjnego imperium na dwie części. Konstantyn zaś oficjalnie uznał chrześcijaństwo za religię państwową i przeniósł stolicę z Rzymu do dawnej greckiej kolonii zwanej Bizancjum, teraz zaś od jego imienia noszącej nazwę Konstantynopol. Za schyłkowy okres zachodniego cesarstwa rzymskiego uważa się półtora stulecia między panowaniem wspomnianych władców a obaleniem ostatniego cesarza Romulusa Augusta w roku 476. Pierwsza połowa owego okresu to czas względnego spokoju i dobrobytu – reformy Dioklecjana i Konstantyna przyniosły pożądane efekty. Ktokolwiek odwiedziłby wtedy Rzym, ujrzałby miasto wspanialsze niż kiedykolwiek, ozdobione nowymi bazylikami (wybudowano między innymi kościół Świętego Piotra). W drugiej połowie sprawy wyglądały zgoła inaczej. Bez względu na elastyczność strategii, mnogość traktatów i serie ustępstw, żadna siła nie mogła powstrzymać barbarzyńskiej nawały nadciągającej zza rzek granicznych – Renu i Dunaju. Rozpad imperium był już wówczas nieunikniony. W roku 376 doszło do bitwy pod Adrianopolem, w której połączone siły wschodniego i zachodniego cesarstwa zostały pokonane przez Gotów. Zwycięzcy ruszyli następnie na podbój Grecji i Italii, po czym splądrowali miasto Rzym – była to miażdżąca klęska w sensie psychologicznym. Choć nie brakowało zdolnych dowódców, armia rzymska wiele traciła przez słabość cesarzy,

bardziej zainteresowanych wykorzystywaniem jej do ochrony własnego bezpieczeństwa niż do obrony granic. W ślad za Gotami pojawili się i inni groźni barbarzyńcy, od Wandalów po Sasów – pierwsi przemaszerowali przez Galię i Hiszpanię, drudzy zaś zmusili Rzymian do ostatecznego wycofania się z Brytanii. Tak wyglądało tło historyczne, w które wpisana została akcja niniejszej powieści – tragedii o tym, co nieuniknione, ale także historii o odwadze i kunszcie wojskowym, dzięki którym armia upadającego imperium raz jeszcze nawiązała do najwspanialszych tradycji rzymskiego oręża. W latach trzydziestych piątego stulecia, to jest w momencie, w którym rozpoczyna się akcja powieści, Rzym ulegał głębokim przemianom. Sporą część warstwy rządzącej

stanowili potomkowie barbarzyńców, co było rezultatem przemyślanej akcji pacyfikacyjnej, w której ramach germańscy wodzowie posyłali swych synów na nauki do Italii, germańscy najemnicy mogli pełnić odpowiedzialne funkcje w strukturach wojskowych, a mieszane małżeństwa stały się codziennością. Im większy był strach przed kolejną inwazją wojowniczych plemion, tym bardziej zacierały się różnice między rodowitymi Rzymianami a dawnymi barbarzyńcami. Stylichon i Aecjusz, dwaj najzdolniejsi rzymscy dowódcy wojskowi w V wieku, wywodzili się z rodów wandalskich i gockich. Wielu zwykłych żołnierzy również miało przodków, którzy należeli do śmiertelnych wrogów Rzymu, a zamieszkiwali lasy za Renem i Dunajem ledwie kilka pokoleń wcześniej. Zachodziły również istotne zmiany w stylu życia i kulturze materialnej. Zwoje stopniowo zastępowano kodeksami – które dziś znane są jako książki – a zamiast togi coraz częściej noszono tuniki i spodnie. Dawny system pieniężny, oparty na srebrnym denarze, został zastąpiony nowym, opartym na złotym solidzie – ze względu na brak stabilności gospodarczej z czasem monety srebrne i niezawierające metali szlachetnych przestały być powszechnie akceptowane. Rzym, niebędący już stolicą imperium, zmieniał się także fizycznie. W czasach, w których toczyła się akcja pierwszej powieści – II w. p.n.e. – nie istniały jeszcze ani Koloseum, ani Panteon, ani pałace cesarskie. W V w. były one z kolei już reliktami wspaniałej przeszłości. Ostatni pokaz walk gladiatorów w Koloseum odbył się w 386 roku, pałace zaś ustępowały już klasą budowlom wzniesionym w nowych stolicach – Konstantynopolu na wschodzie oraz Mediolanie i Rawennie na zachodzie. Te, które miały przetrwać wieki – świątynie, sądy czy amfiteatry – ocalały jedynie dlatego, że zmieniano je w miejsca kultu chrześcijańskiego. W V w. kształtował się więc nowy porządek świata, który

w krótkim czasie miał ustąpić czasom nazywanym dziś średniowieczem. Wśród bezpośrednich przyczyn owego upadku wymienić należy przede wszystkim działalność najważniejszego z barbarzyńskich wodzów, budzącego postrach Huna Attyli. Zarządzanie imperium Pierwsi cesarze lubili twierdzić, że są jedynie opiekunami republiki, że tytuł princeps to tylko nowa wersja wyjątkowo nadanego tytułu dyktatora, którym posłużył się Juliusz Cezar, by przeprowadzić republikę przez czas wojen domowych. Rzecz jasna była to fikcja; od czasów Augusta starożytny Rzym już nigdy nie był republiką. Mimo to główne instytucje administracyjne tego ustroju przetrwały – zwłaszcza senat – a formy zarządzania prowincjami ustanowione u schyłku republiki stały się wzorcem dla tych, które funkcjonowały w okresie cesarstwa. Sukces tegoż systemu w nowych prowincjach zależał od wciągnięcia miejscowych elit w proces rządzenia – zachęcano ich przedstawicieli, by obejmowali stanowiska administracyjne w miastach, by dostrzegali pożytki płynące z romanizacji. Jeśli chodzi o monumentalne pamiątki z czasów cesarstwa – od amfiteatrów, przez akwedukty, po bazyliki – to w istocie niewielka ich część była zamawiana i fundowana przez Rzym; wiele z nich to owoc hojności miejscowej zromanizowanej nobilitas, ludzi pragnących zwiększyć własny prestiż i zapewnić sobie wybór na ten czy inny urząd. W prowincji takiej jak Brytania większość ludzi żyjących na rzymską modłę stanowili tubylcy, a żołnierze wycofani z czynnej służby byli jedyną liczącą się grupą imigrantów, w dodatku zintegrowaną z lokalną społecznością poprzez małżeństwa – a przecież i owi weterani nie zawsze byli Rzymianami z pochodzenia; wielu nie przyjechało nawet z Italii. System okazał się skuteczny w utrzymywaniu pokoju i dobrobytu w prowincjach; wytwarzał wystarczające bogactwo, by dostarczyć państwu poważne wpływy podatkowe,

a zarazem sfinansować narzędzia do ich pobierania poprzez rozwój miast i sieci dróg. Okolicznościami, które zmusiły cesarza Dioklecjana do reform, były: kompletne załamanie systemu zarządzania w III w. – rządy sprawowało wówczas ponad trzydziestu władców w ciągu trzydziestu lat – oraz presja graniczna ze strony barbarzyńców i zapaść gospodarcza, która groziła przerwaniem dostaw żywności dla armii i zablokowaniem wypłat żołdu. Zamiast przebudowywać stary system, Dioklecjan i jego doradcy stworzyli nowy, bardziej spójny, oparty na sieci mniejszych prowincji podzielonych na diecezje. Dla przykładu, dawna prowincja Africa Proconsularis została podzielona na trzy prowincje: Byzacenę, Zeugitanę oraz Tingitanę. Brytanię z kolei podzielono na dwie części, które nazwano Britannia Prima i Britannia Secunda. Jeszcze bardziej dramatyczną zmianą był podział imperium na zachodnie i wschodnie, z władzą tetrarchiczną, którą sprawować mieli dwaj cesarze każdej części cesarstwa (wyższych rangą nazywano augustami, a niższych cezarami). Reforma ta otworzyła Konstantynowi drogę do stworzenia nowej stolicy imperium nad Bosforem oraz do zmiany stolicy w samej Italii – przeniesiono ją z Rzymu do Mediolanu i Rawenny. Nie chodziło jedynie o praktyczne kwestie administracyjne; podział Dioklecjana odzwierciedlał głęboko osadzone różnice społeczne, ekonomiczne, lingwistyczne i religijne między wschodem a zachodem, a jego bezpośrednim skutkiem było oficjalne proklamowanie osobnych cesarstw w 386 roku. W czasach, w których toczy się akcja niniejszej powieści, żołnierze armii zachodniej nie przysięgali już wierności „starszemu” cesarzowi z Konstantynopola, lecz jedynie „swojemu”, z nowej stolicy ulokowanej w Mediolanie. Późniejsi cesarze rzymscy często wydają nam się bardziej autokratyczni i despotyczni niż ich poprzednicy. Po części był to skutek większej kontroli państwa

nad życiem gospodarczym, w tym nad produkcją żywności i sprzętu dla armii, a także prawa, które zobowiązywało ludzi do trzymania się jednego zawodu, przez co zawody stały się de facto dziedziczne. Innym czynnikiem było przesunięcie punktu ciężkości na wschód, gdzie tradycja władców uważających się za bogów była głębiej zakorzeniona. Podczas gdy w Rzymie cesarz i jego rodzina byli dobrze widocznymi postaciami, w Konstantynopolu – a potem i w nowych stolicach italskich – dwór cesarski miał nieporównywalnie bardziej oficjalny i oderwany od zwykłego życia charakter. Ów dystans najlepiej obrazuje pomnik Konstantyna, wzniesiony w nowej bazylice przy rzymskim Forum: olbrzymi, mocno stylizowany, wyobraża władcę spoglądającego raczej ku niebu niż w stronę ludzi. Jak na ironię, został zamówiony w czasie, gdy cesarz przygotowywał się do wyrzeczenia się pogańskich wierzeń i kultu imperatorów. Jeśli przyjrzymy się portretom cesarzy zachodnich figurującym na ówczesnych monetach, stwierdzimy, że różnią się znacząco: niektóre z surowym realizmem ukazują cesarzy-żołnierzy, dla których despotyzm oznaczał przede wszystkim wyniosłość i brutalność, niekoniecznie z domieszką boskości. Problemy systemowe pojawiły się przy próbach wprowadzenia sukcesji dynastycznej – słabi cesarze bywali sterowani przez ludzi nikczemnych, zdolni zaś dowódcy wojskowi pokroju Stylichona czy Aecjusza niekiedy więcej czasu musieli poświęcić walce z intrygami dworskimi niż z barbarzyńcami. Wszystko to, w połączeniu z walkami o władzę, odegrało niepoślednią rolę w upadku cesarstwa zachodniego jako całości administracyjnej w V w. Chrześcijaństwo Wielką przemianę w świecie późnej starożytności przyniosło pojawienie się chrześcijaństwa w roli religii państwowej. Zaczęło się od wojny – cesarz Konstantyn

nawrócił się wskutek wizji, której doświadczył w bitwie, a w roku jego śmierci, 331 roku, nowa wiara została przyjęta przez państwo. Jak się okazało, wiara w Chrystusa miała wiele do zaoferowania zwykłym mieszkańcom cesarstwa, dla których pogańskie wierzenia nie miały absolutnie nic. W najwcześniejszej formie, trzysta lat przed Konstantynem, chrześcijaństwo w zasadzie nie było postrzegane jako religio – pierwotnie to łacińskie słowo oznaczało „zobowiązanie” – ale coś w rodzaju nauczania o moralności, bardziej filozoficznego, interaktywnego i powiązanego z codziennym życiem niż religia pogańska. Było też otwarte ze swej natury, gotowe przyjąć wszystkich i każdego, podczas gdy dawne wierzenia na poziomie państwowym miały znacznie bardziej ekskluzywny charakter, ograniczały bowiem dostęp do rytuałów, udzielając go jedynie kapłanom i osobom uprzywilejowanym. W czasach, gdy okrucieństwo sterowane zwykłymi kaprysami było chlebem powszednim, nowa, judeochrześcijańska tradycja oferowała kodeks moralny, który nie miał odpowiednika w klasycznym świecie; nie było przecież w pogańskim Rzymie niczego w rodzaju dziesięciu przykazań, lecz jedynie zobowiązania do składania ofiar i oddawania czci pod karą boskiego gniewu skierowanego przeciwko tym, którzy tego nie uczynią. Chrześcijaństwo pociągało uciemiężonych, wskazując im, w jaki sposób mogą zyskać siłę dzięki przestrzeganiu zasad moralnych. Tym samym oferowało pocieszenie mniej uprzywilejowanym, których szanse na poprawę bytu społecznego i materialnego były dawniej mocno ograniczone. Błędem byłoby jednak sądzić, że władcy, którzy uczynili chrześcijaństwo religią państwową, działali właśnie z takich pobudek. Konstantynowi Wielkiemu chodziło raczej o realpolitik niż o prywatne objawienie, nawet jeśli publicznie twierdził, że „dostrzegł światło” podczas bitwy ze swym rywalem Maksencjuszem w roku 312.

Władca ów wiedział bowiem, w jaki sposób Sasanidzi rządzący Persją – arcywrogowie Rzymu na wschodzie – wykorzystali monoteizm do własnych celów, okiełznując zoroastryzm i tym samym wzmacniając swą władzę. Już w III w. rzymscy cesarze popierali kult „niezwyciężonego Słońca” (Sol Invictus), podobny do kultu boga-słońca w starożytnym Egipcie, łącząc go sprytnie z kultem władcy. Czyniąc to, utorowali drogę do usankcjonowania wiary w jednego, judeochrześcijańskiego Boga po roku 331. Przejście do monoteistycznego systemu wierzeń kosztowało cesarzy utratę statusu osoby boskiej, podstawy kultu władcy – mówiąc wprost, przestali być bogami – ale szybko pojawiła się nowa koncepcja: cesarz był teraz wybrańcem Boga, dorównującym rangą samym apostołom. W rezultacie imperatorzy wczesnej fazy chrześcijaństwa zachowaniem bardziej przypominali bogów niż niektórzy ich poprzednicy. Wielu potrafiło wykorzystać ten stan rzeczy, jednak co słabsi funkcjonowali jedynie jako symbole władzy, żyjąc z dala od rzeczywistego świata, w swych pałacach, w których w istocie sterowali nimi inni, silniejsi ludzie. Były i inne aspekty funkcjonowania państwa, które chrześcijaństwo zreformowało w znacznie mniejszym stopniu, niż można by się spodziewać. Dawna „triada kapitolińska” – bogowie i boginie Jowisz, Junona i Minerwa – zyskała nową postać, stając się Trójcą Świętą (Bogiem Ojcem, Synem Bożym i Duchem Świętym). Mater Magna stała się Dziewicą Marią, a wielu świętych wykreowanych w Italii przejęło rolę lokalnych bogów pogańskich. Idea kapłanów powołanych przez Boga, niezbędnych pośredników między wiernymi a Bogiem, dała klerowi pozycję podobną do tej, jaką cieszyli się kapłani pogańscy, tym mocniejszą, im bardziej skomplikowane stawały się chrześcijańskie obrzędy, poprzez zawiłą liturgię coraz bardziej oddalające się od wiary zwykłego człowieka. Chrześcijaństwo stopniowo nabierało cech, które dawniej

zniechęciły ludzi do wierzeń pogańskich. Tak jak przewidział Konstantyn, inkluzywny charakter chrześcijaństwa – którego konsekwencją była olbrzymia liczba wiernych – oznaczał, że populacją można było sterować poprzez Kościół. Korzenie chrześcijańskiej moralności, tkwiące w ideałach ubóstwa i wstrzemięźliwości, doskonale współgrały z cesarskim systemem wysokich podatków, dziedzicznych zawodów oraz służebności, która dla wielu mieszkańców Rzymu w praktyce równała się niewolnictwu – chrześcijanie chętnie akceptowali swój los. Nie była to transformacja od mroku, okrucieństwa i amoralności czasów pogaństwa do wielkiego oświecenia chrześcijańskiego – przeciwnie; nowa wiara stała się środkiem totalitarnej kontroli i ucisku wobec społeczeństwa, które zyskując większą swobodę, mogłoby popaść w anarchię i zwrócić się przeciwko władcy. W czasach, w których toczy się akcja powieści – sto lat po dobie Konstantyna – wiele instytucji późnochrześcijańskich działało już utartymi metodami: choćby papiestwo, biskupstwa i klasztory, często urządzane w typowych dla tego okresu ufortyfikowanych wiejskich willach. Zmieniła się też rachuba czasu – nie liczono już lat ab Urbe condita (od założenia miasta), ale anno domini iesu natu, czyli „od narodzin Pana”, których datę wyznaczył ormiański mnich Dionizjusz Mały.

W miastach pojawiła się pilna potrzeba wznoszenia budynków o takich rozmiarach, by mogły pomieścić całe zgromadzenia wiernych, by stały się prawdziwymi „domami bożymi”. W Konstantynopolu odpowiedzią na ową potrzebę był wielki Kościół Mądrości Bożej, Hagia Sophia, którego kopuła stała się wzorem dla licznych świątyń na wschodzie, w tym także pierwszych meczetów powstających w VII w. W Rzymie wzorem stały się dawne gmachy sądów, „bazyliki” – nazwa basilica wywodziła się od greckiego słowa basilikos, „królewski”, a także „sala królewska” – o podłużnych kształtach, otoczone kolumnadami, z apsydą na końcu; przykładem niech będzie Bazylika Świętego Piotra. Ponadto wiele świątyń pogańskich zaadaptowano na kościoły – choćby rzymski Panteon. Inne gmachy, na przykład Koloseum, ogłoszono miejscami świętymi przez ich związek z męczeństwem wczesnych chrześcijan, jak na ironię gwarantując tym samym ich przetrwanie aż do naszych czasów. Choć przed czasami Konstantyna chrześcijanie istotnie byli prześladowani, po wprowadzeniu nowej religii państwowej nie wprowadzono żadnych systemowych restrykcji wobec tych, którzy praktykowali wierzenia pogańskie po roku 331. Nie należy więc patrzeć na czasy późnorzymskie z perspektywy ekstremalnej nietolerancji religijnej Kościoła zachodniego, która rozwinęła się w średniowieczu. W ogólnym rozrachunku chrześcijaństwo było religią na tyle atrakcyjną, że przymusowe nawracanie po prostu nie było konieczne. Zabroniono składania ofiar pogańskim bogom, ale nie zakazano politeizmu. Religia pogańska na tyle podobała się cesarzowi Julianowi Apostacie, że jeszcze w połowie IV wieku wrócił do politeizmu i za swego panowania prześladował chrześcijan. Spośród czterech najważniejszych historyków z V w., najwcześniejszy z nich, Zosimos, był z gruntu antychrześcijańsko nastawiony i dopatrywał się przyczyny postępującego upadku imperium właśnie w odrzuceniu

dawnych bogów i przyjęciu nowej wiary. W armii rzymskiej ponad wszelką wątpliwość przetrwały praktyki pogańskie, a zwłaszcza kult bogów tradycyjnie faworyzowanych przez żołnierzy (byli to Mitra, Izyda i Sol Invictus). W samym Kościele coraz wyraźniej zaznaczały się rozmaite style praktykowania wiary; najbardziej widoczne były różnice między wschodem, a zachodem, istniejące zresztą do dziś. Z czasem owe rozbieżności zostały zinstytucjonalizowane; teolodzy zaczęli brnąć w debaty na temat doktryny, a praktyka religijna stawała się coraz mniej jasna – było to niejako odbiciem sofistycznej tradycji debaty filozoficznej okresu późnoklasycznego, kiedy to bardziej chodziło o formę, a mniej o treść. Fakt, że dyskusje bywały co najmniej zawiłe, sprzyjał kolejnym „schizmom”, następnie piętnowaniu strony przeciwnej jako „heretyckiej” i prześladowaniom, często kończącym się śmiercią. Bracia w wierze winni byli śmierci większej liczby chrześcijan niż lwy w czasach pogańskich cesarzy – taka była mroczna strona chrześcijaństwa w zachodnim cesarstwie, a jej zabójczy wpływ na życie Kościoła zaznaczał się jeszcze przez wiele stuleci. Święty Augustyn i Pelagiusz Dwaj uczeni z V w., o których wspominam w powieści, wyróżnili się wyjątkowym wpływem na myśl chrześcijańską, a także na relacje między rzymskim chrześcijaństwem a metodami prowadzenia wojen w ostatnich dziesięcioleciach istnienia cesarstwa zachodniego. Pierwszym z nich był biskup Augustyn z Hippony (Hippo Regius) w Afryce Północnej, później beatyfikowany jako św. Augustyn. Drugim był mnich Pelagiusz, najprawdopodobniej Bryt z pochodzenia. Wiemy bardzo wiele na temat Augustyna, ponieważ jego koncepcje trafiły do głównego nurtu myśli chrześcijańskiej na zachodzie, a to za sprawą dwóch najważniejszych dzieł,

zatytułowanych Wyznania oraz Państwo Boże. Z pism Pelagiusza, uznanego za heretyka, nie przetrwało nic. Państwo Boże Augustyna można uznać za reakcję na inwazje barbarzyńców dokonane za jego życia, a także na nieuleczalne słabości rzymskiego państwa. Ich analiza doprowadziła go do przekonania, że ziemskie imperia nie mają znaczenia, a zwycięskie może być jedynie duchowe królestwo Kościoła, owo państwo Boże. Naturalnie taka postawa nie znalazła wielu zwolenników wśród dowódców armii, którym potrzebny był bardziej bojowo nastawiony Kościół, przyciągający chętnych w jej szeregi, a nie propagujący model odrzucenia spraw przyziemnych i zapatrzenia w niebo. Z drugiej jednak strony, wiele koncepcji Augustyna podobało się duchownym i funkcjonariuszom państwa, a to dlatego, że postulowały zwiększenie władzy Kościoła nad ludźmi, choćby poprzez twierdzenie, że biskupi i kapłani realizują wolę Bożą, a każda ludzka działalność wymaga Bożej łaski, a tym samym wstawiennictwa rzeczonych kapłanów poprzez obrzędy kościelne. I właśnie w ostatnim punkcie Augustyn bardzo się różnił w poglądach z Pelagiuszem, który uważał, że ludzkie czyny nie wymagają boskiej – czy kapłańskiej – interwencji, że ludzie mogą działać zgodnie z wolną wolą. Myślenie Pelagiusza mogło być odbiciem wrodzonego indywidualizmu dominującego w życiu duchowym Brytanii pod rzymskim panowaniem, a także śladem dawnego, celtyckiego świata północnozachodniej Europy. Wielu podobnie myślących ludzi przyjęło z otwartymi ramionami naukę Jezusa, gdy we wczesnych latach istnienia cesarstwa dotarła ona do Brytanii, ale znacznie mniej chętnie powitało Kościół rzymski w jego późniejszej postaci. Dziedzictwo owej charakterystycznej, północno-zachodnioeuropejskiej tradycji, stojącej w opozycji do Kościoła rzymskiego, dało się zauważyć jeszcze tysiąc lat

później, w dobie protestanckiej rewolucji i rozprzestrzeniania się nonkonformizmu w Europie i poza jej granicami. Rozwój myśli religijnej w V w. miał więc wpływ nie tylko na ówczesną strategię wojskową – na zasadniczą kwestię tego, czy w ogóle warto walczyć o ziemskie imperium – ale także na nasze dzisiejsze rozumienie świata chrześcijańskiego. Armia rzymska w V w. Późnorzymska armia bardzo się różniła od armii republikańskiej, którą opisałem w poprzedniej powieści z tej serii. Łatwo wpaść w pułapkę uogólnień, gdy mówi się o długich okresach w historii świata – choćby o dziejach starożytnego Rzymu. Wydaje się, że wystarczy zacytować jeden dobrze udokumentowany wizerunek – żołnierzy, życia codziennego, budowli – by scharakteryzować całą epokę, a przecież mówimy o niezwykle długim czasie – o sześciuset latach dzielących oblężenie punickiej Kartaginy w drugim stuleciu przed Chrystusem od inwazji Hunów w piątym wieku naszej ery. To niemal tyle samo, ile dzieli bitwę pod Azincourt od dnia dzisiejszego! Zmiany, które możemy zaobserwować w armii rzymskiej u schyłku cesarstwa zachodniego mogą więc być po części odbiciem naturalnego postępu, który musiał nastąpić w tak długim okresie, ale są też owocem wspomnianych już reform wprowadzonych przez dwóch cesarzy: Dioklecjana i Konstantyna. Pod wieloma względami mniej wiemy o późnorzymskich siłach zbrojnych niż o tych z okresu republiki. O armii z II w. przeczytać możemy w rozległym traktacie Polibiusza, tymczasem żaden z historyków z V w., których prace przetrwały do dziś, nie był żołnierzem; żaden też nie interesował się zbytnio kwestiami wojskowymi. W Notitia dignitatum z IV w. znajdujemy spis urzędów cesarskich, który pozwala się rozeznać w strukturze naczelnego dowództwa, ale już niewiele mówi o organizacji na

poziomie jednostek. W przeciwieństwie do wcześniejszych nagrobków te ze schyłkowego okresu cesarstwa z rzadka opatrzone są inskrypcjami opisującymi przebieg kariery żołnierzy. Brakuje też materiałów archeologicznych i piśmienniczych nawet z tych fortów, w których poszczególne oddziały stacjonowały przez dłuższy czas. Co więcej, choć tak niewiele było zwycięskich oblężeń i bitew w tym okresie, Rzymianie najwyraźniej nie zadawali sobie trudu spisywania relacji naocznych świadków, poprzestając na paru linijkach tekstu, zwykle bez żadnych szczegółów opisujących taktykę walki, nie wspominając o numerach jednostek, które brały w niej udział. Naturalna tendencja do uogólnień, polegająca na zbieraniu nader fragmentarycznych materiałów i budowaniu z nich „pełnego” obrazu, nawet gdy pochodzą one z bardzo różnych okresów – a przecież w kontekście samej armii późnorzymskiej na zachodzie musimy brać pod uwagę okres stu pięćdziesięciu lat, od czasów Konstantyna Wielkiego po upadek cesarstwa zachodniego w roku 476 – sprawia, że współczesne opracowania na ten temat przedstawiają niekiedy zdumiewająco zawiły obraz owych czasów. A przecież oczywiste jest, że gdybyśmy znali szczegółowy obraz dowolnego punktu w czasie, najpewniej dostrzeglibyśmy jego

prostotę, porządek i sens. Pozorna różnorodność rang i nazw jednostek wojskowych, zwłaszcza na początku V w., dowodzi jedynie, że armia zmieniała się, ewoluowała błyskawicznie i dostosowywała się do nowych zagrożeń zewnętrznych, tarć wewnętrznych oraz nowej sytuacji kadrowej, związanej z wchłanianiem kolejnych oddziałów barbarzyńskich. Na to wszystko dodatkowo nakłada się świadomość, że wkrótce armia będzie musiała stawić czoło wrogowi z azjatyckich stepów w wielkiej bitwie o decydującym znaczeniu, jednej z najważniejszych w długiej historii Rzymu. Słowo „bizantyjski” kojarzy nam się dziś z nadmierną szczegółowością i zawiłością, a jego źródłem jest nazwa dawnej kolonii greckiej nad Bosforem, kolebki Konstantynopola. Określenie to często jest używane w odniesieniu do cesarstwa wschodniorzymskiego, od jego utworzenia w IV w. aż po upadek dokonany za sprawą Turków w roku 1453. Na pierwszy rzut oka może się wydawać, że późnorzymska armia zachodnia również miała „bizantyjską” organizację, że zbyt wiele w niej było funkcji administracyjnych, skalą skomplikowania zbliżonych do hierarchii nowych władz prowincji, utworzonych w IV w. Jednakże jeśli przyjrzymy się bliżej jej strukturze, jej żołnierzom, dostrzeżemy szybko, że byliśmy w błędzie, na tej podstawie oceniając jej zdolność bojową. Pod wieloma względami armia z początków cesarstwa była ściślej kontrolowana i mniej elastyczna; legiony przypominały wręcz sztywne jednostki wojsk europejskich z XVIII i XIX w. Odrzućmy jednak pozorną złożoność organizacyjną, a zauważymy inną armię z V w.: taką, w której na mniejszych jednostkach spoczywała większa odpowiedzialność taktyczna, w której dano większą swobodę dowódcom niższego szczebla, większej inicjatywy oczekiwano od poszczególnych żołnierzy. W tym właśnie kryła się siła owej armii i to właśnie starałem się przybliżyć czytelnikowi w powieści.

Dowódcy i inne rangi „Cursus honorum” – ciąg kolejnych stanowisk wojskowych lub cywilnych, składających się na sztywną ścieżkę kariery, typowy dla republiki i początków cesarstwa – odszedł do lamusa. Na początku V w. synowie arystokratów nadal mogli zostawać młodszymi oficerami, ale pod warunkiem że ukończyli szkołę trybunów. Obraz szkoły oficerskiej z II w. p.n.e., jaki nakreśliłem w pierwszej powieści, oparty był w sporej części na domniemaniach. Tym razem jest inaczej: schola militarum ze schyłkowego okresu cesarstwa naprawdę działała tak, jak to opisałem – istnieją na to świadectwa historyczne, z których zresztą korzystano przy zakładaniu współczesnych akademii wojskowych, takich jak Sandhurst czy West Point. Główna różnica między tymi dwiema epokami w szkolnictwie wojskowym polegała na tym, że w scholi z V w. nareszcie mogli się pojawić byli podoficerowie, rekomendowani przez wodzów armii polowych lub konkretnych jednostek frontowych. Innymi słowy, pod koniec istnienia cesarstwa do korpusu oficerskiego należało znacznie więcej ludzi mających za sobą żmudną drogę awansów niż w początkach imperium. W praktyce oznaczało to, że służba wojskowa nabrała zupełnie innego smaku: zwykli milites mogli aspirować do wysokich stanowisk oficerskich; zdarzali się ludzie skromnego pochodzenia, którzy zostawali cesarzami lub naczelnymi wodzami sił zbrojnych, a wszystko to dzięki zasługom na polu walki, a nie dobremu urodzeniu. Dawna ranga centuriona wciąż funkcjonowała w niektórych jednostkach, także w tych nielicznych, które dalej nazywano legionami. Ogólnie rzecz biorąc jednak, dawny, dobrze nam znany model legionu złożonego maksymalnie z siedmiu tysięcy ludzi, podzielonego na kohorty i centurie, w V w. już nie istniał, a jednostki, które nosiły tę dumną nazwę, nie różniły się specjalnie od znacznie mniejszych oddziałów,

najczęściej nazywanych numeri (o nominalnej liczebności od pięciuset do tysiąca ludzi), będących podstawą nowej armii rzymskiej. Rolę centurionów w dowodzeniu formacjami wielkości dzisiejszej kompanii przejęli trybunowie – jak już wspomniałem, byli to albo wywodzący się z dobrych rodzin młodzi absolwenci szkół oficerskich, albo weterani, byli podoficerowie, za zasługi skierowani przez przełożonych do tychże szkół. Ci ostatni byli liczniejsi i dlatego na młodych trybunów, obejmujących dowództwo bez doświadczenia bojowego, wywierano pewną presję: żołnierze służący pod rozkazami młodzika niezbyt przejmowali się jego pochodzeniem, oczekiwali natomiast, że zasłuży on na ich szacunek niełatwym sposobem: prowadząc ich do boju jak przystało na dowódcę. Słowo „trybun” nie powinno być rozumiane jako konkretna ranga, ale jako tytuł oznaczający dowódcę jednostki. Relacje pomiędzy poszczególnymi trybunami były zależne od tego, jakimi jednostkami dowodzili. Przyjmowano bez dyskusji na przykład to, że trybun oddziału z pogranicza (numerus limitanei), liczącego 80 czy 100 ludzi, znaczy mniej niż trybun jednostek takich jak equus comitatenses czy pedes homoerari, czyli elitarnej jazdy albo oddziału piechoty liczącego setki żołnierzy. Używając dzisiejszej terminologii, możemy powiedzieć, że trybun mógł być równie dobrze dowódcą plutonu, jak i batalionu, w randze od porucznika do podpułkownika. Jeśli chodzi o niższe rangi, dotyczące – znowu według dzisiejszej terminologii – młodszych podoficerów i szeregowych, to funkcjonowały one na podobnej zasadzie jak w niektórych współczesnych armiach, gdzie na przykład temu samemu stopniowi odpowiadają różne nazwy, w zależności od tradycji i przeznaczenia danej jednostki, co oznacza, że de facto tę samą rangę mają szeregowy, kanonier, saper, strzelec itd. W powieści szeregowców nazywam najczęściej pedes (dosłownie: piesi) albo milites.

Broń Ekwipunek i broń rzymskiego żołnierza zmieniały się dramatycznie na przestrzeni stuleci. Od czasów wczesnego cesarstwa zdążyły zniknąć lite pancerze, lorica segmentata, a także gołe nogi i sandały legionistów. Większość żołnierzy nosiła kolczugi, tuniki i spodnie, co w naszych oczach upodabnia ich raczej do postaci ze średniowiecza niż starożytności. Krótki, przeznaczony głównie do pchnięć miecz zwany gladiusem oraz włócznia legionistów, pilum, zostały zastąpione przez cały wachlarz nowych rodzajów broni, niekiedy pochodzenia barbarzyńskiego (podobnie jak ich użytkownicy), w tym także przez łuki kompozytowe. Miecze greckie, etruskie i wczesnorzymskie, od stuleci kopiowane przez germańskich kowali, zmieniały się systematycznie, dopasowywane do taktyki walki stosowanej przez barbarzyńców. Długi miecz znaleziony na Węgrzech w grobie wojownika z V w., ukazany na ilustracji w niniejszej powieści, stanowi dobrą ilustrację tego, jak owe kopie stały się inspiracją dla nowej rzymskiej broni. Technologia produkcji mieczy zatoczyła więc pełny krąg do połowy V w., kiedy to żołnierze walczący pod sztandarami Rzymu musieli stawić czoło barbarzyńskiej inwazji na niespotykaną skalę, prowadzonej przez człowieka, który widział się w roli przyszłego władcy świata. Organizacja Armia wczesnego cesarstwa była podzielona na dwie główne kategorie: legionistów, czyli obywateli-żołnierzy, oraz wojska pomocnicze, auxiliarii, czyli mieszkańców nowych prowincji, którzy mieli uzyskać rzymskie obywatelstwo po zakończeniu służby. Tworzono też oddziały foederati, w których skład wchodzili wojownicy z przygranicznych plemion, związanych sojuszem z Rzymem. Odkąd w 212 roku cesarz Karakalla nadał obywatelstwo wszystkim wolnym mieszkańcom cesarstwa,

zatarła się różnica między tymi kategoriami, choć w praktyce legiony dalej stacjonowały głównie w garnizonach poszczególnych prowincji, gotowe do natychmiastowego przerzutu, podczas gdy oddziały pomocnicze służyły zwykle na pograniczu. Reformy Dioklecjana i Konstantyna zniosły dawną strukturę armii. Legiony zastąpili comitatenses (dosłownie: towarzysze), a wojska pogranicza otrzymały nazwę limitanei (dosłownie: żołnierze granic). Nowe formacje do pewnego stopnia kontynuowały tradycyjny podział ról między legionistami a wojskami pomocniczymi, jednakże w ich wnętrzu dokonały się głębokie przemiany, a dotyczyło to zwłaszcza legionów/comitatenses. Legiony były dużymi jednostkami, liczącymi po pięć tysięcy żołnierzy i więcej, duchem przypominającymi współczesne pułki, choć rola taktyczna upodabniała je raczej do brygad. Gotowe były do bitew typowych dla okresu późnej republiki – toczono je choćby w okresie wojen punickich. Comitatenses zorganizowano zgoła inaczej: oddziały liczyły po 800, czasem 1000 żołnierzy i bardziej przypominały dzisiejsze bataliony. Zmniejszenie liczebności oddziałów wpłynęło korzystnie na mobilność i elastyczność armii polowej, dzięki czemu lepiej nadawała się do działań przeciwko najeźdźcom – barbarzyńcy niechętnie uczestniczyli w bitwach statycznych. Jednakże główny powód zmiany miał niewiele wspólnego z taktyką, a więcej z bezpieczeństwem cesarza: dowódcy legionów, którym zamarzyłaby się władza, mogli liczyć na lojalność dużych ugrupowań zbrojnych; znacznie trudniej było skrzyknąć liczne małe jednostki, mające własnych dowódców. Cesarz mógł spać spokojnie. Jak już wspomniałem, zamieszanie wprowadzały nieliczne jednostki, które wciąż nazywano legionami, np. legio II Adiutrix czy legio XX Valeria Victrix. Wydaje się

jednak, iż były one legionami jedynie z nazwy, utrzymanej głównie przez wzgląd na tradycję znanych w przeszłości oddziałów, co miało pozytywny wpływ na morale żołnierzy i skuteczność rekrutacji. I tu na miejscu wydaje się porównanie ze współczesnymi jednostkami, na przykład brytyjskimi, takimi jak The Black Watch, dawniej Royal Highland Regiment – taką nazwę nosi jedna z kompanii Royal Regiment of Scotland, a jest ona nawiązaniem do tradycji i symboliki jednostki, która przestała istnieć jako pułk. Wraz z nową organizacją armii pojawiła się nowa struktura dowodzenia. Zniknęli legaci, dowódcy legionów, zabrakło też konsulów i członków rodziny cesarskiej stojących na czele armii. Dowódcą limitanei był teraz dux, a nieco niżej w hierarchii stał comes (z tych nazw wywodzą się angielskie słowa duke oraz count, czyli książę i hrabia). Każdą z armii polowych comitatenses dowodził magister, naczelnym ich wodzem zaś był magister militum – prawa ręka cesarza i de facto druga osoba w państwie. Chcąc czuć się jeszcze bezpieczniej, cesarze powołali do życia specjalną formację comitatenses, będącą ich osobistą armią – osłabili tym samym armie poszczególnych prowincji. Zastąpili też gwardię pretoriańską nową, elitarną strażą pałacową, zwaną protectores domestici. Decyzja o utworzeniu sił bezpieczeństwa podległych władcy kosztem armii polowych i pogranicznych odbiła się oczywiście negatywnie na dotychczasowej przewadze taktycznej, którą gwarantowała nowa struktura sił zbrojnych. Wiedząc o tym, łatwiej zrozumieć, dlaczego cesarstwo było tak bezsilne wobec najazdów wrogów zewnętrznych. Rekrutacja Armia wczesnego cesarstwa była w większości ochotnicza. Kontynuowała tradycję

obywatelskiej armii republiki, włączając w nią doświadczonych żołnierzy z nowo utworzonych prowincji. Być legionistą oznaczało zaszczyt i prestiż; mogło też przynieść wymierny pożytek w postaci nadania ziemi z chwilą odejścia ze służby. Służba pomocnicza gwarantowała z kolei uzyskanie obywatelstwa. Najważniejsze jednak było to, że żołnierze byli dobrze opłacani – na tyle dobrze, że nie brakowało chętnych do służby. W praktyce każdy mógł zaoszczędzić dość pieniędzy, by samodzielnie kupić sobie kawałek ziemi i utrzymać rodzinę, a tym samym poprawić pozycję społeczną i zapewnić dzieciom lepszy start życiowy. W schyłkowej fazie istnienia imperium wiele się jednak zmieniło. Nadanie obywatelstwa wszystkim wolnym mieszkańcom cesarstwa – decyzją Karakalli w 212 roku – sprawiło, że nikt już nie garnął się do służby pomocniczej. Kryzys z trzeciego wieku, okres anarchii (czas wspomnianych już trzydziestu cesarzy), doprowadził do takiej dewaluacji pieniądza, że srebrne monety, którymi płacono żołnierzom, nie miały prawie żadnej wartości. Nawet wprowadzenie złotego pieniądza nie pomogło – przez następne dwa stulecia wypłaty żołdu były bardzo nieregularne, a czasem nie było ich wcale. Żołnierze byli zmuszeni polegać na łasce cesarzy lub co zamożniejszych dowódców, którzy płacili im z własnej sakiewki. Chory ten system pozwalał władcom lub ich przeciwnikom kupić lojalność armii w czasach, gdy powinna była ona pozostać zupełnie niezależna od polityki, a wszystkie swe siły skupić na walce z barbarzyńcami. Jak można się domyślić, tradycyjne powody, dla których przez wieki nie brakowało ochotników do służby wojskowej, w czwartym wieku praktycznie już nie istniały. Wielu comitatenses i limitanei wstępowało do armii niejako pod przymusem. Zdarzały się na przykład sytuacje, w których ojciec rodziny przeznaczał jednego z synów do służby wojskowej, by zostać zwolnionym z podatku, czy to w formie pieniężnej, czy w naturze. Jak w każdej armii z poboru, tak i w tej morale nie było najwyższe;

niewielu żołnierzy pragnęło walczyć dla chwały Rzymu, nie brakowało za to cyników i indywidualistów. A przecież i wśród tych, których los zmusił do służby, zdarzali się tacy, którzy w obliczu zagrożenia okazywali się zdolnymi i skutecznymi żołnierzami, tak więc pobór w rzymskiej armii u schyłku cesarstwa nie do końca był przejawem słabości systemu. Nawet najbardziej niechętni mogli zmienić zdanie, gdy uświadamiali sobie, że od ich postawy w armii zależy być może bezpieczeństwo rodzin, które zostawili w domach. Tak było z pewnością w Italii po tym, jak Goci splądrowali Rzym w roku 410. Innym ważnym czynnikiem mogła być duma z dokonań własnych i całej jednostki. Żołnierze ci wykazywali największą lojalność wobec towarzyszy broni i dowódców, którzy walczyli wraz z nimi, zasługując tym samym na szacunek. Zjawisko to jeszcze bardziej unaocznia kontrast między małymi, zwartymi i zżytymi oddziałami nowej armii a dawnymi legionami. Do szkół oficerskich nadal trafiali młodzieńcy z dobrych arystokratycznych rodzin, ale nowym źródłem kadetów były regiony o silnych tradycjach wojskowych, zwłaszcza naddunajska Panonia i północne Bałkany, a nade wszystko ziemie barbarzyńców, do niedawna wrogo nastawionych do Rzymu. W dobie młodego imperium oferowanie świeżo spacyfikowanym przeciwnikom możliwości służby w armii na dogodnych warunkach było jedną z oficjalnych metod ich romanizacji, a także sposobem na skanalizowanie ich wrodzonej bojowości, której nadmiar mógłby się skończyć rebelią. U schyłku cesarstwa sytuacja wyglądała zgoła inaczej: germańscy wodzowie, na mocy układu osiedleni w Galii i Hiszpanii, nie zostali ani pokonani, ani rozbrojeni, służbę w szeregach rzymskiej armii zaś postrzegali jako zaszczyt dla swych synów, a także formę obrony nowo nabytego terytorium przed napływem innych plemion barbarzyńskich. Owi synowie trafiali do przeróżnych oddziałów – niektórzy do

foederati na pograniczu (w skrajnych wypadkach były to wręcz wędrowne bandy wojowników), inni z czasem do szkół oficerskich i na stanowiska dowodzenia, zyskując nawet rangę dowódcy armii, co dawniej było nie do pomyślenia. Talent wojskowy owych potomków barbarzyńców, a także twarda natura cynicznych poborowych z Italii i starych prowincji pozwalają wyjaśnić nadzwyczajną odporność armii rzymskiej w ostatnich bitwach na zachodzie. O ich wyniku w mniejszym stopniu decydowały strategia i mobilność, a w większym upór zwykłych żołnierzy, dzielnie stających do walki wręcz z zaciekłym przeciwnikiem, o czym mówią liczne przekazy z tego przełomowego okresu dziejów. Źródła powieści Tytułowy miecz Attyli to przedmiot jak najbardziej autentyczny, opisany przez Priskosa z Panium słowami zacytowanymi na początku książki. Priskos, jeden z bohaterów powieści, jest w istocie głównym źródłem informacji na temat Attyli i Hunów z V w. Dosłownie wszystko, co możemy powiedzieć o huńskim władcy, pochodzi albo z jego bezpośredniej relacji, albo z późniejszych źródeł, które opierały się na jego pracy. Priskos urodził się w Panium nad morzem Marmara, niedaleko Konstantynopola, mniej więcej w 420 roku. W roku 449 (zaledwie dwa lata przed wielką ofensywą Hunów na zachód) udał się na dwór Attyli w imieniu cesarza Teodozjusza wraz ze swym przyjacielem Maksyminem, młodym oficerem armii. Priskos był przede wszystkim uczonym, autorem prac z dziedziny retoryki, a także doskonałych dzieł historycznych poświęconych cesarstwu wschodniemu i Attyli. Tekst traktujący o jego wyprawie na dwór huński jest jedną z najbarwniejszych relacji z pierwszej ręki, jakie zachowały się z całego okresu starożytności. Dowiadujemy się z niego o szczegółach, których nie zawierają żadne inne źródła: na przykład

o „bezszczelinowej” konstrukcji drewnianej fortecy Attyli, o rytualnym nacinaniu policzków wojowników, a także o roli szamana. Priskos pozwala nam też odczuć, jak bardzo złożone były czasy, w których przyszło mu żyć, czasy nieustających intryg i machinacji na obu dworach – wschodnim Teodozjusza i zachodnim Walentyniana. Jako że Hunowie byli ludem koczowniczym i tworzyli wyłącznie drewniane budowle – jeśli w ogóle – archeologiczne świadectwa ich istnienia są nieliczne i ograniczają się praktycznie do przypadkowo odnajdowanych miejsc pochówku. Z niektórych stanowisk wykopaliskowych wydobyto szkielety mężczyzn i kobiet, których czaszki nosiły wyraźne ślady spłaszczania, stąd takie opisy w mojej powieści. Odkryciem zgoła wyjątkowym było to z 1979 roku, dokonane w pobliżu klasztoru Benedyktynów w Pannonhalmie, opodal Budapesztu. Wśród znalezionych w grobie przedmiotów znajdowały się między innymi elementy złotej uprzęży końskiej, które zainspirowały mnie do opisania uprzęży wierzchowca Mundzuka w Prologu niniejszej powieści, a także piękny miecz, którego zdjęcie zdobi okładkę książki. Rękojeść otaczają paski złota, a pochwa posiada złote okucia. Wydaje się oczywiste, że huńscy miecznicy byli doskonałymi rzemieślnikami, traktującymi doskonałą broń z respektem i pietyzmem. Niemal tysiąc lat przed Priskosem grecki historyk Herodot opisał, jak Scytowie czcili swego boga wojny pod postacią żelaznego miecza. Kładli go na stercie chrustu i przed tak przygotowanym ołtarzem zabijali nie tylko ofiarne bydło czy konie, ale i schwytanych jeńców: „(...) podrzynali gardła ofiar i zbierali krew, a potem zanosili ją na szczyt pagórka i wylewali na miecz. U podnóża ołtarza wycinali z ciała prawe ramię wraz z barkiem i rzucali wysoko w powietrze, a potem zostawiali tam, gdzie upadło. Torsy kładli osobno” (Dzieje, 4,62).

Niestety Priskos nie był historykiem wojskowości, zostawił nam więc niewiele szczegółowych danych na temat kampanii i bojów; w żadnym z jego dzieł nie ma ani słowa o dwóch wielkich bitwach opisanych w powieści. Choć zdobycie rzymskiej Kartaginy przez Wandalów pod wodzą Genzeryka w roku 439 było kulminacją jednego z najniezwyklejszych podbojów w dziejach, znane jest nam zaledwie z kilku wersów spisanych przez innych historyków, a żaden z nich nie jest dłuższy niż jedno zdanie. Lepiej wyglądają źródła dotyczące bodaj największego starcia zbrojnego w dziejach starożytnego Rzymu, to jest bitwy na Polach Katalaunijskich, którą w roku 451 stoczyły połączone siły Rzymian i Wizygotów przeciwko armii Hunów, Ostrogotów i Gepidów, z udziałem wielu innych sojuszników po obu stronach, reprezentujących większość zdatnych do walki ludów europejskich. Wszystkie współczesne relacje z owego zdarzenia oparte są na „Historii Gotów” (Getica) Jordanesa, niezbyt znaczącego urzędnika z Konstantynopola, napisanej w połowie szóstego stulecia. On z kolei oparł swój tekst – także w części dotyczącej historii Huna Attyli – na zaginionych dziś tomach dzieła Priskosa. Relacja Jordanesa z bitwy na Polach Katalaunijskich składa się z ponad dwóch tysięcy słów, choć sporo miejsca zajmują fragmenty niewątpliwie fikcyjne, takie jak przemowa Attyli. Poznajemy tylko kilka szczegółów natury topograficznej i taktycznej, w tym opis grzbietu wzniesienia, układ wojsk, opis strumienia zabarwionego krwią oraz los gockiego króla Teodoryka „(...) zrzuconego z konia i stratowanego przez własnych ludzi (...) choć niektórzy mówią, że powaliła go włócznia Andaga z armii Ostrogotów, którzy byli wtedy pod wpływem Attyli” (Getica, 40). Jordanes wspomina też o komecie, którą widziano ponoć w przeddzień bitwy. Oceniając wartość jego pracy jako źródła historycznego, należy pamiętać, że nie tylko opisywał wydarzenia ze stuletnim opóźnieniem, ale także

korzystał z relacji Priskosa z Panium, który nie był ani naocznym świadkiem bitwy, ani historykiem wojskowości. Jeśli chodzi o utratę Kartaginy, to upokorzenie związane z tak wielką klęską oraz brak naocznego świadka-historyka – kogoś takiego jak Polibiusz, który uczestniczył w rzymskim, zwycięskim najeździe na tę twierdzę niemal sześćset lat wcześniej – pozwala zrozumieć, dlaczego brakuje pisemnej relacji ze strony Rzymian; sami Wandalowie nie mieli wówczas tradycji piśmienniczej. Po bitwie na Polach Katalaunijskich szok i wyczerpanie mogły sprawić, że nikt nie podjął się opisania wydarzeń, ale powodów mogło być więcej. Najważniejsi historycy z tego okresu, których prace zachowały się do naszych czasów – w tym Priskos i później Jordanes – byli związani z Konstantynopolem i koncentrowali się na sprawach wschodnich. W Rawennie i Rzymie, nawet jeśli były powody do świętowania zwycięstwa – w najlepszym razie dwuznacznego – to kolejne wydarzenia kazały szybko o nich zapomnieć. Sam Attyla nie był już może groźny, ale ledwie dwadzieścia siedem lat później, w roku 476, jego dawni sojusznicy, Ostrogoci, najechali na Italię, zdobyli Rawennę i ogłosili królem swego wodza Odoakra, tym samym kończąc historię cesarstwa zachodniorzymskiego. Pola Katalaunijskie leżą najprawdopodobniej w Szampanii, w północno-wschodniej Francji, opodal Chalôns (miejscowość ta pojawia się niekiedy w nazwie bitwy). Dla niektórych najważniejszym dowodem potwierdzającym trafność tej lokalizacji bitwy jest fakt, że w 1842 roku na południowym brzegu rzeki Aube odkryto mogiłę, w której spoczywał szkielet wojownika z dwoma mieczami oraz złotymi i srebrnymi ozdobami datowanymi na V w. Jedną z nich jest pierścień z inskrypcją HEVA, którą być może należy tłumaczyć tak, jak uczyniłem to w rozdziale osiemnastym niniejszej powieści.

Zawartość grobu odpowiada typowemu pochówkowi gockiego wodza-wojownika. Koncepcja, iż może to być mogiła króla Teodoryka, w pośpiechu pochowanego zaraz po bitwie, zrodziła się już w XIX w., a ja wykorzystałem ją jako podstawę do stworzenia sceny w rozdziale osiemnastym. Przedmioty wyjęte z grobu, znane jako „Skarb z Pouan”, można dziś oglądać w Musée Saint-Loup w Troyes. Jedną z głównych postaci powieści jest Artur, renegat z Brytanii z domieszką rzymskiej krwi, który służy wśród foederati w Galii, pracuje jako agent wywiadu dla naczelnego wodza Aecjusza i wreszcie powraca na ojczystą wyspę, by poprowadzić swój lud przeciwko saskim najeźdźcom. Okres w kilka dziesięcioleci po wycofaniu się Rzymian z Brytanii (w roku 410) zawsze wydawał mi się najodpowiedniejszym kontekstem do stworzenia takiej postaci. To czas wojennej zawieruchy, w którym ostateczny rozrachunek kolejnych najazdów nie był jeszcze znany. Charyzmatyczny przywódca po jednej ze stron naprawdę mógł przesądzić o losach Brytanii. W Galii było zapewne wielu brytańskich weteranów i poszukiwaczy przygód; niektórzy z nich bez wątpienia jednym okiem śledzili rozwój wydarzeń w rodzinnych stronach. Nie wierzę też, że na Polach Katalaunijskich co najmniej po jednej stronie nie znaleźli się najemnicy z Brytanii – niektórzy na pewno byli potomkami legionistów – walczący u boku Sasów, Anglów, Jutów i członków bodaj wszystkich wojowniczych plemion, z którymi w tym samym czasie zmagali się ich pobratymcy na walijskim i zachodnioangielskim pograniczu. To, czy naprawdę istniał Artur, człowiek zdolny założyć własne królestwo, o którym milczą przekazy historyczne, za to rozsławiony w mitologii, jest odrębną kwestią, ale wszystko było możliwe w owych mrocznych a fascynujących czasach, gdy Europa przybierała znane nam dzisiaj kształty. Cytaty z Ammianusa Marcellinusa dotyczące Hunów, zawarte w rozdziale piątym,

zawierają przekład z jego pracy Res gestae (księga XXXI), komentarz Uny zaś na temat modlitwy biskupa Kwodwoltdeusa z Kartaginy parafrazuje zdanie z przypisywanego mu kazania zatytułowanego „Święte niewiniątka”. W rozdziale dziewiątym przytoczyłem treść autentycznej inskrypcji widocznej u podstawy kolumny Trajana w Rzymie, w rozdziale jedenastym zaś – treść napisu z tabula Traiana, wykutego w skale u Żelaznych Wrót na Dunaju. Dziś tablicę tę można oglądać po serbskiej stronie, naprzeciwko wielkiej rzeźby wyobrażającej dackiego przeciwnika Trajana, Decebala – wyobraziłem sobie, że w starożytności mógł istnieć podobnych rozmiarów posąg stojący naprzeciwko. Wybudowanie tamy na Dunaju spowodowało podniesienie poziomu wody, w związku z czym tablicę przeniesiono w jej obecne miejsce. Ten sam proces fizyczny spowodował zatopienie wyspy Ada-Kaleh ze średniowiecznym wolnym portem i kryjówką przemytników, „o tysiącu krętych zaułków”. Założyłem, że wyglądała tak już w V w. W owym czasie po drugiej stronie starożytnego królestwa Etiopii rzeczywiście rozkwitało niezwykłe chrześcijańskie królestwo Aksum, opisane przez Unę w rozdziale ósmym. Dla wielu osób takich jak ona Aksum musiało stanowić bezpieczną przystań, oferującą schronienie przed prześladowaniami i szansę na nowy początek chrześcijaństwa. Bez wątpienia stało się podstawą opowieści o bajecznej krainie chrześcijan na wschodzie – włącznie z legendą o królestwie Księdza Jana – które przetrwały stulecia. Moneta, której wizerunek rozdziela części niniejszej powieści, to prawdziwy solid Walentyniana z mojej kolekcji. Więcej informacji o faktach ukrytych za fikcją, w tym także moje przekłady fragmentów relacji Priskosa o Hunach i Jordanesa o bitwie na Polach Katalaunijskich, a także zdjęcia wielkiego miecza Hunów i innych artefaktów

oraz miejsc opisanych w powieści można znaleźć pod adresami: www.davidgibbins.com oraz www.facebook.com/DavidGibbinsAuthor.

Miecz Atylli Spis treści Okładka Karta tytułowa *** O autorze Podziękowania Rys historyczny Słownik Osoby Mapy PROLOG CZĘŚĆ PIERWSZA 1 2 3 4 CZĘŚĆ DRUGA 5 6 7

8 9 10 CZĘŚĆ TRZECIA 11 12 13 14 CZĘŚĆ CZWARTA 15 16 17 18 EPILOG Od autora Karta redakcyjna

Tytuł oryginału: Total War Rome. The Sword of Attila First published 2015 by Pan Books an imprint of Pan Macmillan, a division of Macmillan Publishers Limited Pan Macmillan, 20 New Wharf Road, London N1 9RR Basingstoke and Oxford Associated companies throughout the world www.panmacmillan.com

Copyright © David John Lawrance Gibbins 2015 The right of David Gibbins to be identified as the author of this work has been asserted by him in accordance with the Copyright, Designs and Patents Act 1988. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form, or by any means (electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise) without the prior written permission of the publisher. Artwork © SEGA®. SEGA® and the SEGA® logo are either registered trade marks or trade marks of SEGA® Corporation. The Creative Assembly, the Creative Assembly logo, Total War, the Total War logo and Total War: Rome II are either registered trade marks or trade marks of The Creative Assembly Limited. All rights reserved. Cover artwork © SEGA. Creative Assembly Copyright © for the Polish e-book edition by REBIS Publishing House Ltd., Poznań 2015 Informacja o zabezpieczeniach W celu ochrony autorskich praw majątkowych przed prawnie niedozwolonym utrwalaniem, zwielokrotnianiem i rozpowszechnianiem każdy egzemplarz książki został cyfrowo zabezpieczony. Usuwanie lub zmiana zabezpieczeń stanowi naruszenie prawa. Redaktor: Małgorzata Chwałek Mapy: ML Design Opracowanie graficzne okładki: Sławomir Folkman Wydanie I e-book

(opracowane na podstawie wydania książkowego: Miecz Attyli, wyd. I, Poznań 2015)

ISBN 978-83-7818-349-5 Dom Wydawniczy REBIS Sp. z o.o. ul. Żmigrodzka 41/49, 60-171 Poznań tel. 61-867-47-08, 61-867-81-40; fax 61-867-37-74 e-mail: [email protected] www.rebis.com.pl Plik ePub przygotowała firma eLib.pl al. Szucha 8, 00-582 Warszawa e-mail: [email protected] www.eLib.pl

Document Outline

Karta tytułowa *** O autorze Podziękowania Rys historyczny Słownik Osoby Mapy PROLOG CZĘŚĆ PIERWSZA 1 2 3 4 CZĘŚĆ DRUGA 5 6 7 8 9 10 CZĘŚĆ TRZECIA 11 12 13 14 CZĘŚĆ CZWARTA 15 16 17 18 EPILOG Od autora Spis treści Karta redakcyjna