GRAMATYKA NA bardzo dobry GRAMATYKA NA BARDZO DOBRY książka pomocnicza do nauki gramatyki języka polskiego Opracowanie Krzysztof Gierymski Wstęp Ninie...
45 downloads
104 Views
16MB Size
GRAMATYKA NA
bardzo dobry
GRAMATYKA NA BARDZO DOBRY książka pomocnicza do nauki gramatyki języka polskiego Opracowanie Krzysztof Gierymski
Wstęp
Niniejsze opracowanie opiera się na obowiązującym program ie szkolnym z zakresu nauki o języku w klasach IV-VIII i ma za zadanie ułatw ić młodym Czytelnikom poznanie i utrw alenie podstawowych wiadom ości z gram atyki języka polskiego. Powinni po tę pozycję sięgnąć uczniowie szkół podstawowych, a zwłaszcza ci, których w niedalekiej przyszłości czeka egzamin do szkoły średniej. Z powodzeniem może z niej również korzystać m ło dzież przygotowująca się do egzaminów maturalnych, książka ta pomoże irn w powtórzeniu najważniejszych zagadnień z gramatyki języka polskiego. Sądzimy, że pokazanie w nowy, niekonwencjonalny sposób obow ią zujących w podręcznikach szkolnych teorii i reguł ułatwi poznanie często niełatwych problem ów gramatycznych. Ma temu służyć form ułow anie prostych definicji, grom adzenie zro zum iałych przykładów oraz przedstawienie zagadnień w postaci przej rzystych graficznie tablic. Liczym y na to, że zaproponowany w opracowaniu sposób pokazania m ateriału z gram atyki rzeczywiście pomoże naszym Czytelnikom opanować wiadom ości z tej dziedziny na bardzo dobry!
3
S A M O G Ł O S K I: a, ą, e, ę, i, o, u, (ó ), y.
GŁOSKI S P Ó Ł G Ł O S K I: b, c, cz, ć, d, dz, dź, dż, f, g, h, j, k, I, ł, m, n, ń, p, r, s, sz, ś, t, w, z, ź, ż.
GŁOSKA
to najmniejszy dźw ięk m ow y ludzkiej, który można w yodrębnić słuchem.
L IT E R A
to granczny (napisany, w yd ruko w an y) znak głoski.
3 głoski
□ □ E
E
□
E
3 litery
[B
□
E
4 głoski
□
□
□ E I
□ E
5 liter
E
4 głoski ►
6 liter
□ □ □ □ □ □ E f
R
- niektóre polskie g ło ski składają się więcej niż z jednej litery.
1 g ło s k a 2 lit e r y
5
NARZĄDY MOW Y:
SYLABA
biorą udział w pow staw aniu głosek.
to część wyrazu utworzona przez samogłoskę lub samogłoskę ze spółgłoską (spółgłoskam i).
u - pał Z płuc w ydycham y powietrze, które przez tchaw icę dostaje się do krtani, gdzie znajdują się wiązadła głosowe, których drgania pow odują powstanie dźwięku.
płuca tchaw ica z krtanią
—
AKCENT W YRAZOW Y podniebienie miękkie i twarde, wargi, język, zęby, dziąsła.
1 jama nosowa
4 litery 3 głoski 4 litery
w ! z a 4 głoski
G ło s k i u s tn e
-
G ło s k i nosow e
-
G ło s k i d ź w ię c z n e
—> ko - ło — >• nos
to silniejsze w ym ów ienie jednej z sylab w wyrazie.
akcent w języku polskim pada najczęś ciej na drugą sylabę od końca.
b
6
Sylaba otw arta - jest zakończona samogłoską. Sylaba zamknięta - jest zakończona spółgłoską.
jama gardłowa 1 jama ustna
sa - mo - lot
-
„ i ' przed samogłoską (e) nie jest sam o dzielną głoską, a jedynie zmiękcza s p ó ł głoskę poprzedzającą (b').
bi e i
„ i " przed spółgłoską (z) nie tylko zm ięk cza spółgłoskę poprzedzającą (w '), ale rów nież stanow i samodzielną głoskę.
w
szko - ła
pi - sa - li śmy pi - sal - bym gra - m a - ty - ka c z te - ry - sta Rzecz - po - sp o - li - ta
w tego typu wyrazach akcent pada na trzecią sylabę od końca.
w tych wyrazach akcent pada na czwartą sylabę od końca.
przy ich w ym aw ianiu powietrze prze chodzi tylko przez usta.
np. a, o, u, i, b, t, k, 1, r, f, w, z.
przy ich w ym aw ianiu powietrze prze chodzi nie tylko przez usta, ale też przez nos.
ą, ę, m, n' -> ni e m' -> mi ó d|
przy ich w ym aw ianiu drgają wiązadła głosowe.
b, d, g, z, ź, z, dz, dź, dż, w, j, m, n, 1, ł, r oraz wszystkie samogłoski.
n,
ń,
G ło s k i b e z d ź w ię c z n e
- przy ich w ym aw ianiu nie drgają w ią zadła głosowe.
p, t, k, s, ś, sz, c, ć, cz, f, ch.
S p ó łg ło s k i m ię k k ie
- środek języka wznosi się ku podniebie niu.
ś, ź, ć, dź, ń, p', b', f', w ', m', 1', k', g', ch', j.
S p ó łg ło s k i tw a rd e
- środek języka zajmuje inne położenie.
s, z, c, dz, n, p, b, f, w, m, 1, k, g, ch, t, d, sz, ż, cz, dż, r, ł.
AK C EN T Z D A N IO W Y
Pi pi
sa sa
by - śmy by - ście
to silniejsze w ym ów ienie jednego z wyrazów w zdaniu.
- najczęściej akcentujem y ostatni wyraz w zdaniu. W lipcu w yjadę na w c z a s y (a nie na kolonie). - czasami akcentujem y wyraz lub wyrazy znajdujące się w innym miejscu zdania, jeżeli zależy nam na ich uw ypukleniu lub chcemy zw rócić na nie czyjąś uwagę.
W lip c u wyjadę na wczasy (a nie w sierpniu). W lipcu w y ja d ę na wczasy (a nie zostanę w dom u).
1
g ro t żelazny - tak piszemy grod żelazny - tak m ów im y Bezdźwięczne „ t " pod w pływ em dźwięcznego „ ż " może stać się w w y m ow ie dźwięcznym „ d " .
>
udźwięcznienie
bieg krótki - tak piszemy biek krótki - tak m ów im y - Dźwięczne „ g " pod w pływ em bez dźwięcznego „ k " staje się w w ym ow ie bezdźwięcznym „ k " . ubezdźwięcznienie
U P R O S Z C Z E N IA G R U P SPÓ ŁG ŁO SKO W YC H
to opuszczanie spółgłosek podczas wym awiania niektórych grup s p ó łg ło skowych.
tak piszemy
tak m ów im y
kró le w ski
króleski
krakow ska
krakoska
sześćset
szejset
trz c in a
czcina
ja b łk o
ja p ko
p ie rw s z y
pierszy
pięćdziesiąt
piędziesiąt
sześset
8
9
10
11
lis - ek
FORMANTY
lis lis - isko ptasz - ek
dzięki nim t w o r z y m y wyrazy.
ptak ptasz - ysko
R O D Z IN A W Y R A Z Ó W
to grupa w y r a z ó w p o k re w n y c h .
Wyrazy pokrewne ma ją w s p ó ln y rdze ń.
F o rm a n ty ró ż n ic u ją zn a cze n ia w y ra z ó w .
R Z E C Z O W N IK I
R Z E C Z O W N IK I P O C H O D N E
kwiat
kwiaciarnia
kwiaci - a rn ia
kwiat
kwiaciarka
kwiaci - arka
hurt
hurtownia
hurt - o w n ia
hurt
hurtow nik
hurt - o w n ik
apteka
aptekarz
aptek
arz
P R Z Y M IO T N IK I w olny
—>
biały gruby
>
12
I : I
szkolny
waga
9 :ż
ważyć
duch
ch : sz
duszek
kot
t :c
kocur
wolność
w oln - ość
biel
biel - 0
rada
d : dz'
radzić
grubas
grub - as
stolarz
rz : r
stolarski
las
a:e s:ś
leśny
wóz
ó :o z : z'
wozić
C Z A S O W N IK I pracować
szkoła
- to wymiana sa m o g ło s e k lub s p ó ł
pracownik
praco w - n ik
pracować
płacownia
pracow - m a
palić
palacz
e :o m' : m
ziomek
pal - acz
palić
palarnia
pal - a rn ia
P' : P e :ó
pniak
ręka ziemia
ę:ą k : cz
O BOCZNOŚCI
g ło s e k (zachodząca między tematem wyrazu podstawowego a podstawą
rączka
słowotwórczą wyrazu pochodnego).
13
W Y R A Z Y ZŁOŻONE
z ło ż e n ia
to wyrazy pochodne m a jące dw ie podstaw y sło w o tw órcze połączone cząstką „ o " lub „ i" .
z ro s ty
to wyrażenia zrośnięte w jeden wyraz.
z e s ta w ie n ia
to wyrażenia składające się z dw óch lub więcej w yrazów pisanych o d dzielnie.
złożenia
zrosty
zestawienia
samochód
czcigodny
N o w y Rok
czarodziej
dobranoc
Boże Narodzenie
łam igłów ka
Krasnystaw
Zawisza Czarny
w yrw idą b
W ielkanoc
Ameryka Południow a
cudzoziemiec
pięćdziesiąt
dwadzieścia pięć
pięciobój
siedemdziesiąt
pociąg w idm o
pędziwiatr
pięćset
wrona pospolita
samosąd
osiemset
W ielki Piątek
w iercipięta
lekceważyć
Stare M iasto
czterowiersz
okam gnienie
M inisterstw o O chrony Środowiska
N e o lo g iz m y
FLEKSJA
- to dział gramatyki zajmujący się odmianą wyrazów.
- od m ien n e czę ści m ow y - n ieo dm ienn e części m ow y
to no w o powstałe, no w o utw orzone wyrazy; przestają być neologizmami, kiedy już na stałe stają się powszechnie używane.
oraz - funkcje składniow e części m o w y 14
15
Części m o w y
czę ści m o w y
C Z A S O W N IK
o d m ie n n a
n ie o d m ie n n a
p y ta n ia
—
c o ro b i? c o s ię z n im d zie je ? w ja k im je s t s ta n ie ?
—
k to ? co?
—
ja k i? ja ka ? ja k ie ? k tó ry ? k tó ra ? k tó re ? czyj? czyja ? czyje ?
—
ile? k t ó r y z k o le i?
odmienna
R Z E C Z O W N IK
odmienna
P R Z Y M IO T N IK
odmienna
L IC Z E B N IK
odmienna
Z A IM K I: rz e c z o w n e p rz y m io tn e lic z e b n e
odmienne
Części mowy:
—
o d p o w ia d a ją na p y ta n ia ty c h czę ści m o w y , k tó r e z a s tę p u ją .
PRZYSŁÓW EK
—
nieodmienna
ja k? g d zie ? k ie d y ?
Z A IM E K PRZYSŁOW NY
—
nieodmienna
o d p o w ia d a na p y t a n ia p rz y s łó w k a .
P R Z Y IM E K
—
nieodmienna
—
nieodmienna
—
nieodmienna
—
S P Ó J N IK W Y K R Z Y K N IK PARTYKUŁA
16
—
nieodmienna
O D M IE N N E
czasowniki, rzeczowniki, przym iotniki, li czebniki, zaimki: rzeczowne, przymiotne, liczebne.
N IE O D M IE N N E
przysłówki, zaimki przystawne, przyimki, spójniki, w ykrzykniki, partykuły.
S A M O D Z IE L N E
rzeczowniki, przym iotniki, liczebniki, czasowniki, zaimki, przysłówki, w ykrzyk niki - są samodzielnymi częściami w y powiedzenia.
N IE S A M O D Z IE L N E
spójniki, przyimki, partykuły nie są samodzielnymi częściami w yp ow ied ze nia.
Samochód jechał szybko, (trzy wyrazy i trzy części zdania)
i
Przyjechałem do ciebie z daleka, (pięć w yrazów i trzy części zdania)
17
CZASY
C ZAS T E R A Ź N IE JS Z Y
- jest odmienną mowy,
częścią
- odmienia się przez o s o b y, lic z b y , czasy, t r y by i s tr o n y .
osoba
liczba pojedyncza
osoba
liczba mnoga
1 - ja
piszę
1 - my
piszemy
2 - ty
piszesz
2 -■ w y
piszecie
CZAS PRZESZŁY
liczba pojedyncza
liczba pojedyncza
liczba pojedyncza
1
1 - c z y ta łe m
1
c z y ta m
2 - czytasz
c z y ta ła m
3 - czyta
2 - czytałeś
- czyta
czytałaś
- czyta
3 — czytał - czytała
3 - on
pisze
- ona
pisze
- ono
pisze
3 - oni - one
CZAS PRZYSZŁY
piszą
- czytało
bę d ę c z y ta ł bę dę c z y ta ła
b ę dę c z y ta ć 2 - będziesz czytał będziesz czytała będziesz czytać 3 - będzie czytał - będzie czytała
piszą
- będzie czytało
w liczbie pojedynczej występuje w trzech r o d z a ja c h : męskim, żeń skim i nijakim, a w liczbie mnogiej w dw óch: męskoosobowym i niemęskoosobowym :
- on pisał - ona pisała — ono pisało - oni pisali - one pisały
- będzie czytać
- r. m ę ski - r. żeń ski - r. n ija k i - r. m ę s k o o s o b o w y - r. n ie m ę s k o o s o b o w y
3. os. I. poj.
3. os. I. mn.
liczba mnoga
liczba mnoga
liczba mnoga
1 - czytamy
1 - czytaliśmy
1 - będziemy czytali
2 - czytacie
czytałyśmy
będziemy czytały
3 - czytają
2 - czytaliście
będziemy czytać
- czytają
czytałyście
2 - będziecie czytali
3 - czytali
będziecie czytały
- czytały
będziecie czytać 3 - będą czytali
K o n iu g a c ja - to odmiana czasownika przez osoby, liczby, czasy, tryby i strony.
- chłopiec ja d ł - dziewczyna ja d ła - dziecko ja d ło - chłopcy je d li - dziewczęta ja d ły - dzieci ja d ły
18
- r. męski - r. żeński - r. nijaki - r. męskoosobowy - r. niemęskoosobowy - r. niemęskoosobowy
3.os. I.poj.
- będą czytały - będą czytać
czas te ra ź n ie js z y czas p rz e s z ły
3. os. I. mn.
czas p rz y s z ły czas p rze szły czas p rz y s z ły
19
STRONY
TRYBY
TR Y B R O ZK AZU JĄ C Y
TRYB O R ZE KA JĄC Y
liczba pojedyncza
liczba pojedyncza
liczba pojedyncza
1
1
2 - czekaj
pisałabym
3 - rysuje
3
pisałbyś
niech czeka
Mama ubiera Kasię.
pisałbym
1 - rysuję 2 - rysujesz
-
CZYNNA
TR Y B P R Z Y P U S Z C Z A JĄ C Y
- rysuje
- niech czeka
pisałabyś
- rysuje
- niech czeka
pisałby
- to osobow a forma czasownika, podm iot jest w y k o nawcą czynności.
pisałaby pisałoby liczba mnoga
liczba mnoga
1 - rysujemy
1 - czekajmy
pisalibyśmy
2 - rysujecie
2 - czekajcie
pisałybyśmy
3 - rysują
3 - niech czekają - niech czekają
pisalibyście
- rysują
liczba mnoga
pisałybyście 3 - pisaliby pisałyby
- orzeka, inform uje o w y konaniu jakiejś czynności w czasach: teraźniejszym, przeszłym lub przyszłym.
r W id z ę
światło.
Z a p a liłe m lont...
- nie ma 1. osoby I. poj., w 3. osobie pojawia się sło w o ,,n ie c h " , - nie ma form czasów.
W y k o n a j to zadanie. Goście n ie c h w salonie.
c z e k a ją
Na pewno z w y c ię ż y m y . P o c z e k a jm y na niego.
20
U c z y łb y m się bez koń ca. Ona n a m a lo w a ła b y ten obraz bez tw ojej pomocy. W y k o n a lib y ś m y naszą pracę bez usterek.
Kasia ubiera się.
to osobowa forma czasownika „b y ć " lub „zo sta ć" i forma przy m iotnikow a czasow ni ka (im iesłów przym iot n ikow y bierny),
- to osobowa forma czasownika i zaimek zw rotny „się ",
t
- podm iot jest w y k o nawcą i odbiorcą czyn ności.
podm iot oznacza przedm iot czynności, a nie jej wykonaw cę.
-f
j
M echanik '! samochód.
n a p ra w ia
| Znany pisarz l książkę.
p is a ł - b y m osobow a cząstka fo r m a „b y m " c z a s o w n ik a nie ma form czasów.
Kasia jest ubierana przez mamę.
|
—
Sam ochód je s t n a p ra w ia n y przez m echani ka.
n a p is a ł
X Piotr u c z y się. Jola p rz e g lą d a w lustrze.
się
Książka z o s ta ła n a p i sana przez znanego p i sarza.
C Z A S O W N IK I P R Z E C H O D N IE
C Z A S O W N IK ! N IE P R Z E C H O D N IE
- to te, które posiadają form y strony j biernej, np.
- to te, które nie posiadają form strony biernej, np.
budow ał ~ był budowany reperuje - jest reperowany S zniszczyła - została zniszczona w ykona - zostanie wykonana będzie m alow ał — będzie m alowany
stać, leżeć, iść, wisieć, spać, hałaso wać, żyć, lecieć, fruwać, żartować, dostać.
21
C ZA S O W N IK I
N IED O K O N AN E
NIEO SO B O W A F O R M A C Z A S O W N IK A
OSOBOWA FORMA C Z A S O W N IK A
-• nieosobową i nieodm ienną formą czasownika jest - b e z o k o lic z n ik .
- to forma czasownika o d m ie n ia ją ca się przez: o s o b y , liczby, czasy, tryby, strony.
D O KO N A N E
inform ują o p rz e b ie g u lub t r w a n iu czynności.
- inform ują o czynności z a k o ń c z o n e j w przeszłości lub m a ją c e j się zakończyć w przyszłości.
czytał
przeczytał
robiła
zrobiła
wracało
w ró ciło
będę pisał
napiszę
¡LICZNIK T ’""'"''”
teraźniejszym
*
przeszłym
rg ra m
g ra łe m
”
- ć
czytać, grać, kłaść, zanieść, gryźć, znaleźć.
- c
biec, tłuc, strzec, piec, rzec, móc.
da) śpię' (ty ) sPafeś- ( ° n) b?dzie pracował, (ona) zobaczy, (ono) niech zrobi, (m y) m oglibyśm y, (w y) róbcie, (oni, one) bawią się.
nie występują w czasie tera źniejszym z a g ra łe m
przeszłym FORMY ZAKOŃCZONE NA -n o , -to : P rz y w ie z io n o skrzynie pełne srebra.
*■
przyszłym
b ę d ę g ra ł
z a g ra m
przyszłym
- zrobiono, w ykonano, czytano. - rozpoczęto, o d kryto , d o tkn ię to .
czas p rz y s z ły z ło ż o n y 1. poj.
czas p rz y s z ły p r o s ty I. mn.
I. poj.
I. mn.
1 - będę g o to w a ł
będziemy go tow a li
2 - będziesz go tow a ł
będziecie go tow a li
2 - ugotujesz
ugotujecie
3 - będzie g o tow a ł
będą go tow a li
3
ugotuje
ugotują
- ugotuje
ugotują
- będzie gotow ała będzie go tow a ło
22
R o z p o c z ę to przygotow anie do w e sela.
będą go tow a ły
1 - u g o tu ję
- ugotuje
ugotujem y
IM IESŁOW Y PRZYMIOTNIKOW E
- c z y n n e -» myślący, dotykające. - b ie rn e -» odkryty, widziana.
IM IESŁO W Y PRZYSŁÓWKOWE
- w s p ó łc z e s n e -» rysując, niosąc. - u p rz e d n ie -> ujrzawszy, zjadłszy.
23
pełni rolę różnych części zdania.
C ZASO W N IK
IMIESŁOWY
c
tw orzym y od czasowników.
•isasutsatKos
IMIESŁOWY PRZYMIOTNIKOWE
| w zdaniu mc że być:
1
Robert w y je c h a ł z miasta.
osobowa forma czasownika
P rz y g o to w a n o śniadanie.
forma zakończona na -no
Karol z o s ta ł marynarzem.
forma osobowa pochodząca od „zostać"
1 orzeczeniem
łącznikiem (w orzeczeni u imienriym)
Jurek b y ł grzeczny.
_ “27 7727777} 1 orzecznikiem (w orzeczeniu imiennym)
1
forma osobowa pochodząca od „b y ć ”
Praca została w y k o n a n a .
im iesłów przym iotnikow y bierny
Ten film jest p a s jo n u ją c y .
im iesłów przym iotnikow y czynny
U cz y ć s ię jest przyjemnie. podm iotem O c z e k u ją c y niecierpliw ili się.
CZYNNE - tw orzym y od te matu 3. osoby 1. m nogiej czasu te raźniejszego c z a s o w n ik ó w n ie dokonanych: myśl
,,ą '
za pomocą przy rostka:
BIERNE
WSPÓŁCZESNE
tw orzym y od te matu czasu prze szłego lub teraź niejszego c z a s o w n ik ó w p rz e c h o d n ic h :
tworzym y od te matu 3. osoby I. mnogiej czasu te raźniejszego c z a s o w n ik ó w n ie dokonanych:
czyta
ferii
z końców kam i p rz y m io tn ik o w y mi: -y, -a, -e, -e g o , -e j, itd.
m y ś l- ą c - y
za pomocą przy rostków: on - t z końców kam i p rz y m io tn ik o w y mi: -y, -a, -e, -e g o , -e j, itd. czytań
UPRZEDNIE tw orzym y od te matu czasu prze szłego c z a s o w n i ków dokona nych:
pisz
y
przeczyta
za pomocą przy rostka: i
bezokolicznik im iesłów przym iotnikow y czynny
IMIESŁOWY PRZYSŁÓWKOWE
-■ ąc
Jerff
za pomocą przy rostków : - w szy łs z y
I
pisz - ąc czytaj - ąc robi - ąc
przeczyta - wszy doszed - Iszy
rn y ś ią c
z ro b iw s z y z ja d łs z y
czytaj - ą c - a
r o b i- o n —a
id ą c
rysuj - ą c - e
o d k r y - t- e
p a trz ą c
p is z ą c y
p is a n y
ry s u ją c
b ie g n ą c a
o b ło ż o n a
w a lc z ą c
k rz y c z ą c e
u m y te
|
Lubię g ra ć w piłkę. bezokoliczniki
dopełnieniem Chcemy w y g r y w a ć . W a lc z ą c y bokserzy zostali rozdzieleni.
Imiesłów przym iotnikow y czynny
U d e rz o n y przeciwnik w ycofał się.
Imiesłów przym iotnikow y bierny
1 przydawką
Biegli krz y c z ą c . j okolicznikiem Szedł k u le ją c .
24
im iesłow y przysłów kow e współczesne
f w ykonaw szy u s ia d łs z y \
i
[s k o ń c z y w s z y ]
J
Im iesłow y przym iotnikow e mają w łaściw o ści czasow ników i przym iotników , ozna czają czynność lub stan, ale odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje.
Im iesłowy przysłówkowe mają właściw ości czasowników , oznaczają czynność lub stan, podobnie jednak jak przysłówki pozostają nieodmienne.
ODMIENNE
NIEODMIENNE 25
Im ie s łó w p r z y m io tn ik o w y
Im ie s łó w p r z y s łó w k o w y
czynny
b ie rn y
w s p ó łc z e s n y
u p rz e d n i
czytający
czytany
czytając
-
RZECZOWNIK
k to ?
co?
jest odmienną częścią mowy. czytać
własne przeczytać
—
przeczytana
przeczytawszy
skończyć
—
skończony
skończyw szy
spać
śpiąca
śpiąc
-----
leżeć
lezące
leżąc
-
przedmioty
robić
robiący
robiąc
-----
pióro zeszyt lampa
ro b io n y
żywotne
rzeka pies wieś parapet
kot człowiek wąż karp
nieżywotne długopis dywan chmura kaloryfer
oznacza:
osoby
zwierzęta, rośliny
Jurek pisarz mama
pies topola ptak
pojęcia
czynności
etyka prawo dobro
czytanie bieg trzepanie
cechy młodość wesołość wysokość
z ro b iw szy
zrob io ny
zrobić
Poznań Nowak Wenus Janek
pospolite
odmienia się przez przypadki i liczby: gotować
g o tu ją cy
g o to w a n y
go tują c
ugotować
—
ugotow ana
—
iść
idąca
—
przypadek
u g o to w a w szy
idąc
dojść
—
—
—
doszedłszy
rysować
rysujący
rysow any
rysując
—
ciągnąć
ciągnący
ciągnięty
ciągnąc
—
wyjechać
_
—
—
w yjecha w szy
O D M IE N N E
N IE O D M IE N N E
M ianow nik - kto? - co? Dopełniacz kogo? - czego? C elow nik - komu? “ czemu? Biernik - kogo? » co? Narzędnik - kim? - czym? M iejscow nik - o kim? “ o czym? Wołacz
liczba mnoga
rycerz
rycerze
rycerza
rycerzy
rycerzowi
rycerzom
rycerza
rycerzy
rycerzem
rycerzami
rycerzu
rycerzach
rycerzu!
rycerze!
D e k lin a c ja - to odmiana przez przypadki. te m a t m to część wyrazu, która pozostaje po oddzieleniu końcówki, k o ń c ó w k a ^ » zmieniająca się podczas odmiany część końcowa wyrazu. poi - e, poi - a, poi - u, poi - e, poi - em , poi - u, temat
26
liczba pojedyncza
końcówka
27
Różne postacie tego samego tematu nazywamy - te m a ta m i o b o c z n y m i.
R O D Z A J R Z E C Z O W N IK A
I. poj.
M ianow nik: drog - a Celownik: drodz — e
j'
drog J
rodzaj męski
I. mn.
: £ d ro d z j|
M ianownik: drog - i Dopełniacz: dróg - yS
drog
liczba pojedyncza
ten
rodzaj żeński
ta
rodzaj nijaki
to
dzban samochód
rzeka konwalia
okno podw órko
rodzaj gramatyczny
chłopiec
dziewczynka
dziecko
chłopcy
dziewczynki
dzieci
rodzaj naturalny
zawodnicy rycerze zeglarze
rzeki dzbany konwalie
okna samochody podwórka
rodzaj męskoosobowy
rodzaj niemęskoosobowy
dróg liczba
Oboczności tematu polegają na wymia nach samogłosek lub spółgłosek.
wąż
ą : ę
węż - a
mąk - a
k : c
mąc - e
las
a : e s : s'
lesi - e
mod - a
d : dz'
modzi - e
anioł
°
f
faniel - ej
baz - a
z : z'
I Rzeczownik w zdaniu może być:
bazi - e
te n
dorosły m ężczyzn a
r, męski
ta
ładna d z ie w c z y n a
r. żeński
to
grzeczne d z ie c k o
r. nijaki
dzielni ż o łn ie rz e
r. męskoosobowy
te
stylowe la m p y
r. niem ęskoosobowy
te
czarne k a p e lu sze
r. niem ęskoosobowy
te
wysokie d rz e w a
r. niemęskoosobowy
te
i. poj.
i. mn.
K rz e s ło stoi w pokoju, (co? - m ianow nik) Kot M ru c z e k skoczył na parapet, (jaki?)
[
orzecznikiem (w orzeczeniu imiennym )
Łukasz zostanie te n is is tą , (kim zostanie?)
dopełnieniem
J utro przeczytam ksią żkę, (co? - biernik)
j~okoliczn’ikiem " "™|
28
Będę wracał nocą. (kiedy?) M ów iła do mnie sz e p te m , (jak?)
i W Y R A Ż E N IE S P R Z Y IM K O W E
- to połączenie przyimka z rzeczownikiem, zaimkiem rze- 1 czownym, przymiotnikiem, liczebnikiem, przysłówkiem. 1
Pójdę do sklepu po pączki. Napiszę list do ciebie. Przebywałem z chorym i. Jestem um ów iony na piątą. Okręt podpłynął za blisko.
29
PRZYM IOTNIK
- jaki? jaka? jakie? - który? która? które? - czyj? czyja? czyje?
S T O P N IO W A N IE P R Z Y M IO T N IK Ó W
Stopniowanie jest odmienną częścią mowy, odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje.
m a ły chomik, d re w n ia n y most, s ta lo w y miecz, d o b r y piłkarz, n i s k ie drzewa, b łę k itn y kwiat, b ia ło -c z a rn e stroje.
-- oznacza w łaściw ości osób, zw ie rząt, przedmiotów, pojęć. - jest określeniem rzeczownika, wskazuje na jego wielkość, kolor, kształt, materiał:
Stopniowanie
proste
opisowe
regularne
nieregularne
stopień rów ny
mocny
dobry
słony
śliski
stopień wyższy
mocniejszy
lepszy
bardziej słony
mniej śliski
stopień najwyższy
najmocniejszy
najlepszy
najbardziej słony
najmniej śliski
M. I. poj. r. męski
M. I. poj. r. męski
b ia ły (jaki?)
r o w e r (kto? co?) — > związek zgody
przymiotnik
rzeczownik
liczba pojedyncza Przyp. M.
rodzaj męski
rodzaj żeński
wysoki
wysoka
rodzaj nijaki
D.
wysokiego
wysokiej
wysokiego
C.
wysokiemu
wysokiej
wysokiemu wysokie
B.
wysokiego, -i
wysoką
N.
wysokim
wysoką
wysokim
Ms.
wysokim
wysokiej
wysokim
W.
wysoki!
wysoka!
wysokie!
30
rodzaj męskoosobowy
Przymiotnik w zdaniu może być: ♦
liczba mnoga Przyp.
Przymiotnik dostosowuje się pod względem przypadka, liczby i rodzaju do formy grama tycznej określanego rzeczownika.
wysokie
i przydawką
G o rą ca woda wyciekała z kranu, (jaka?)
I podmiotem
K w a r c o w y nie wytrzym ał uderzenia, (kto?)
rodzaj niemęskoosobowy
M.
wysocy
wysokie
D.
wysokich
wysokich
C.
wysokim
wysokim
B.
w ysokich
wysokie
N.
wysokim i
wysokim i
Ms.
wysokich
wysokich
W.
wysocy!
wysokie!
orzecznikiem | (w orzeczeniu imiennym)
j dopełnieniem
Jutro będę m ąd rzejszy, (jaki będę?)
Marcin pokonał siln ie js z e g o , (kogo?)
31
w zdaniu mogą być:
PRZYSŁÓWEK przydawką
jak? - gdzie? - kiedy?
T w ó j list przyszedł za późno, (czyj?) Ł
orzecznikiem (w orzeczeniu imiennym)
->
jest nieodmienną częścią mowy.
Ten pies jest nasz. (czyj?)
Z A IM K I LIC Z E B N E - występują w funkcji liczebnika i odpowiadają na jego pytania: - ile? - k tó r y z k o le i?
oznacza różne okoliczności wykonania czynności: m iej sce, czas, sposób.
T w o rz y się g o n a jc z ę ś c ie j od p rz y m io tn ik a :
ile. tyle. w zdaniu mogą być: przydawką
I w z d a n iu je s t o k o lie z n ik ie m :
p r z y m io tn ik i
p rz y s łó w k i
wesoły
wesoło
zgrabny
zgrabnie
J
Dzisiaj dostałam t y le kw iatów , (ile?) Gepard biega szyb ko , (jak?)
okolicznik sposobu
Przyjechałem w c z o ra j, (kiedy?)
okolicznik czasu
Kraków jest b lis k o , (gdzie?)
okolicznik miejsca
stopniowanie regularne
stopniowanie nieregularne
stopień rów ny
ładnie
źle
słodko
stopień wyższy
ładniej
gorzej
bardziej słodko mniej starannie
stopień najwyższy
najładniej
najgorzej
najbardziej słodko
bardzo.
całkiem,
wczoraj,
jutro,
stopniowanie opisowe
zawsze,
starannie
najmniej starannie
wszędzie,
dziś.
T e p rz y s łó w k i n ie p o c h o d z ą od p r z y m io tn ik ó w .
34
35
W Y K R Z Y K N IK
jest nieodmienną częścią mowy.
wyraża uczucia, emocje, rozkazy, w olę mówiącego, wzruszenie, zawołanie. przyimki złożone
przyimki proste w, o, z, za, u, do, nad, na, dla, bez, przy, od, ku, mimo, śród, przed, po, pod, przez, między.
_
.
obok, około, oprócz, spod, spoza, zza, znad, ponad, poprzez, pośród, pomiędzy, wbrew, pomimo. 1
,
W YKRZYKNIKI: | ach! och! hej! hop! hen! hola! halo! ech! oj! aj! ej! o! hura! hi! ha! bęc! brzdęk!
H u ra ! Jesteśmy górą.
Nałożyłem garnitur w prążki. H a io ! M ó w jeszcze głośniej! Pojechałem z kolegą na wycieczkę.
" .-
■=»--- ..- .............. .. Ml, — -------
SPÓJNIK
O j, nie zdążę tego zrobić!
jest nieodmienną i niesamodzielną częścią mowy.
spaja, łączy wyrazy w zdaniu lub zdania składowe w zdaniach złożonych.
spójniki współrzędne i, oraz, a, ani, ale, lecz, jak również, jednak, zaś, natomiast, albo, lub, czy, bądź, więc, zatem, toteż, dlatego, czyli, przeto, tudzież.
spójniki podrzędne że, żeby, aby, jeżeli, iż, bo, ponieważ, gdyby, aż, chociaż, gdyż, gdy, choć, bowiem , zanim.
PARTYKUŁY: bym, byś, by, byśmy, byście, czy, nie, niech, oby, niechaj, byle, bodaj, chyba, no, -że, -ż, -li, (chodźże, czyż, znaszli).
Jacek i W acek nabroili w szkole.
O b y się spełniło moje życzenie.
Strzelałem, a le niestety nie trafiłem.
N ie byłem na tym koncercie.
Pilnie trenuję, że b y w przyszłości zwyciężać.
C zy wszystko dobrze się ułoży?
36
37
CZĘŚCI ZDANIA
SKŁADNIA
PRZYDAW KA
jaki? jaka? jakie? czyj? czyja? czyje? który? która? które? ile? czego? z czego?
P O D M IO T
k to ? co?
- c o ro b i? c o się z n im d zie je ? w ja k im je s t s ta n ie ?
O R Z E C Z E N IE
- to nauka o b u dow ie w ypow iedzeń, bada czę ści składow e w y p o w ie dzenia oraz sposoby ich łączenia.
kogo? czego? komu? czemu? kogo? co? kim? czym? - o kim? o czym?
DOPEŁNIENIE
-
O KOLICZNIK
jak? gdzie? kiedy? skąd?
-
po co? dlaczego? jak dtugo? mimo co?
Starszy kolega poszedł ze mną do kina.
starszy
jaki?
przydawka
drugorzędna część zdania
kolega
kto?
p o d m io t
głów na część zdania
poszedł
co zrobił?
o rz e c z e n ie
głów na część zdania
ze mną
z kim?
dopełnienie
drugorzędna część zdania
do kina
gdzie?
okolicznik
drugorzędna część zdania
39
Trzej nieznośni chłopcy I Duże brunatne niedźwiedzie
|
| powrzucali kamienie do studni. j leniw ie walczyły na arenie.
S y re n y w yły nieprzerwanie. O ni byłi niezwykle zajęci.
B ia li uderzyli znienacka. S zósta dochodziła na zegarze. W a lc z ą c y zostali rozdzieleni. U d e rz o n y zaczął się bronić. W y g r y w a ć jest przyjemnie. Błyskało w oddali.
40
z d a n ie b e z p o d m io to w e
41
Nasi piłkarze rozegrali dobry mecz. Szybko wracajcie do domu. Jutro odrobiłybyśmy zaległości. ORZECZENIE IMIENNE
składa się z dw óch części:
ŁĄCZNIKA - to osobowa forma czasowni ków: „ b y ć " , „ s t a ć s ię ” lub „ z o s ta ć " .
ORZECZNIKA i to różne części mowy: rzeczow nik; przymiotnik; zaimek rzeczowny, przymiotny; imiesłów przy m iotnikow y; liczebnik.
T jestem byłem będziesz stanę się jesteś zostanie jest było
pilotem (rzeczownik) dobry (przym iotnik) pierwszy (liczebnik) kimś (zaimek rzeczowny) interesująca (im iesłów przym iotnikowy czynny) wykonana (im iesłów przym iotnikowy bierny) ze stali (wyrażenie przyimkowe) sympatycznie (przysłówek)
Formy zakończone na -n o , - to mogą pełnić funkcję orzeczenia w zdaniach bezpodm iotowych. W Atomicach urządzono huczne wesele. Rozpoczęto polowanie w pobliskim borze.
42
43
-
OKOLICZNIK jest określeniem czasownika
może być w yra żony:
jak? - gdzie? - kiedy? dlaczego? - mimo co? w jakim celu? pod jakim warunkiem? wskazuje na okolicz ność w ykonyw ania ja kiejś czynności:
PRZYSŁÓWKIEM
Zachowuj się p o p ra w n ie , (jak?)
ZAIM KIEM PRZYSŁOWNYM
Pójdziemy ta m tę d y , (którędy?)
IMIESŁOW EM PRZYSŁÓWKOWYM W SPÓŁCZESNYM
Szedłem k u le ją c , (jak?)
WYRAŻENIEM PRZYI MIKOWYM
Wracamy d o d o m u . (gdzie?)
RZECZOWNIKIEM
Przyjechałem no cą. (kiedy?)
RODZAJE O KO LICZNIKA:
D O P E Ł N IE N IE B LIŻSZE
D O P E Ł N IE N IE D A LS ZE
- przy przekształceniu zdania ze strony czynnej na bierną staje się podm iotem .
- nie zmienia swojej funkcji składniowej; zachowuje sw oją formę.
zdanie w stronie czynnej
44
W okresie letnim wyjadę w g ó ry .
O K O L IC Z N IK CZASU
D łu g o myślałem nad zadaniem.
O K O L IC Z N IK CELU
Idę do sklepu p o c z e k o la d ę .
O K O L IC Z N IK PRZYCZYNY
Z p o w o d u n ie p o g o d y nie wyjedziemy.
O K O L IC Z N IK SPOSOBU
Będę uczył się p iln ie .
O K O L IC Z N IK P R Z Y Z W O L E N IA
P o m im o b ó lu dokończył bieg.
O K O L IC Z N IK W ARUNKU
W p rz y p a d k u c h o ro b y odłożę wyjazd.
1
Malarz i
maluje i
ł obraz i
farbami. i
podm iot (kto?)
orzeczenie (co robi?)
dopełnienie (co?)
dopełnienie (czym?)
i
zdanie w stronie biernej
r ~ O K O L IC Z N IK M IE J S C A
Obraz i
jest m alowany i
farbam i i
przez malarza. i
podm iot (co?)
orzeczenie Imienne (co się z nim dzieje?)
dopełnienie (czym?)
dopełnienie (przez kogo?)
gdzie? dokąd? skąd? którędy? kiedy? odkąd? dokąd? jak długo? po co? na co? w jakim celu? dlaczego? z jakiej przyczyny? jak? w jaki sposób? mimo co? mimo czego? pod jakim warunkiem? w jakim wypadku?
45
ZWIĄZEK RZĄDU
ZWIĄZEK ZGODY
W związku rządu czasownik łączy się z rzeczownikiem lub wyrażeniem przyimkowym w funkcji dopełnienia, a także rzeczownik z innym rzeczownikiem lub wyrażeniem przyimkowym. Czasami przym iotnik z rzeczownikiem.
o rz e c z e n ie
d o p e łn ie n ie
p rz e g lą d a m
(co?) 1 (kogo?) i
~T~
w ie rs z
(o czym?)
_ ....... T (z kim?)
(czyj?)
K a ro la
czasownik i - rzeczownik w funkcji dopełnienia
o film ie
czasownik i - wyrażenie przyimkowe w funkcji dopełnienia
z b ra te m
czasownik i - wyrażenie przyim kowe w funkcji dopeinienia
p o e ty
rzeczownik w m ianowniku i rzeczow nik w dopełniaczu
(z czego?)
z d re w n a
(czego?)
z a u fa n ia
godny
M . I. p o j. r. ż.
46
czasownik i - rzeczownik w funkcji dopełnienia
!
ro z m a w ia liś m y
dom
a lb u m 1
w id z im y
. ... ..... id z ie c ie
Wyraz nadrzędny d e c y d u je o formie gramatycznej wyrazu podrzędnego.
rzeczownik i wyrażenie przyimkowe przym iotnik i rzeczownik
D. I. p o j. r. ż.
47
ANALIZA GRAM AT Y CZNO-LOGICZNA ZDANIA POJEDYNCZEGO
ZWIĄZEK PRZYNALEŻNOŚCI
[Grupa orzeczenia]
[Grupa podm iotu] W zw ązku przynależności łączy się zazwycz aj czasownik z przysłówkiem, zaimkien t przysłownym, imiesłowem przysłówkt jw y m lub wyrażeniem przyimkow ym vv funkcji okolicznika.
b ie g n ę
(jak?)
p o le c ą
szedł
(gdzie?)
(po co?)
czasownik i - przysłówek w funkcji o ko liczni ka
d a le k o
(gdzie?)
(jak?)
w ra c a m y
id ę
szybko
(gdzie?)
p rz y s ia d ł się
Najczęściej wyraz podrzędny (określają cy) jest w y ra z e m n ie o d m ie n n y m .
czasownik i
ta m
przysłówek w funkcji okolicznika
czasownik i - zaimek przysłowny w fun kej i okolicznika
g w iż d ż ą c
czasownik i -
do w ó dcy
— > rzeczownik;
M. I
rzymskich
— > przym iotnik;
D. i. mn. r. niemęskoosobowy.
legionów
— > rzeczownik;
D. I. mn. r. niemęskoosobowy.
często
— > przysłówek.
przemawiali
— > czasownik; 3. osoba, l mn. r. m ęskoosobowy, czas przeszły, tryb orzekający, str. czynna, niedokonany.
do
— > przyirnek.
sw oich
— > zaimek przyrniotny; D. I. mn. r. m ęskoosobowy.
żołnierzy
— k rzeczownik; D. I. mn. r. męskoosobowy.
im iesłów przysłów kow y współczesny w funkcji okolicznika
do dom u
czasownik i -
wyrażenie przyimkowe w funkcji okolicznika
p o k s ią ż k ę
czasownik i -
wyrażenie przyimkowe w funkcji okolicznika
czasownik i -
bezokolicznik w funkcji okolicznika
w y je c ta li
o rz e c z e n ie
48
(po co?) p o d z ię k o w a ć \
(kiedy?)
- i -
czasownik i -■ wyrażenie przyim kowe w fun kcji okolicznika
p o t y g o d n iu
o k o lic z n ik
►
z w ią z e k p rz y n a le ż n o ś c i
rrin. r. m ęskoosobowy.
O (co robili?) dow ódcy
—
•+-
(czego?)
I le g io n ó w (przydawka 4 dopełniaczowa) (jakich?) | rz y m s k ic h (przydawka przymiotna)
p r z e m a w ia li
j
(kiedy?) c z ę s to (okolicznik czasu)
związek zgody
d o w ó dcy przemawiali p rz y s z e d łe m
często przemawiali do sw oich żołnierzy.
D ow ódcy rzymskich legionów
do w ó dcy legionów
—> związek rządu
rzymskich legionów
•••> związek zgody
przemawiali często
—> związek przynależności
przemawiali do żołnierzy
->
sw oich żołnierzy
—> związek zgody
f
(do kogo?) d o ż o łn ie rz y 4 (dopełnienie)
I
(czyich?) s w o ic h (przydawka przymiotna)
z w ią z e k g łó w n y
z w ią z k i p o b o c z n e
związek rządu
49
W YPO W IEDZENIA
R Ó W N O W A Ż N IK I Z D A Ń
Z D A N IA
zawierają czasownik w fo r mie osobowej (orzecze nie).
nie zawierają czasownika w form ie osobowej.
Gdzie jest Łukasz? Czytajcie! Proszę przechodzić tylko w miejscach dozw olonych.
Gdzie Łukasz? Czytać! Przechodzić tylko w miejscach dozwolonych.
Podziaf wypowiedzeń ze względu na cel wypow iedzi:
Przyjeżdżamy do Warsza w y we wtorek.
Przyjazd do W arszawy we wtorek.
0 której godzinie odlatuje samolot?
50
0 której godzinie od lo t sa molotu?
p y ta ją c e
Proszę zapiąć pasy.
4 --------
Zabieraj się stąd! Dostałem piątkę z fizyki! Kiedy pozmywasz?!
4 .......... w y k r z y k n ik o w e
ro z k a z u ją c e
—
►
------ &
Zapiąć pasy.
Zabierać się stąd! Nie niszczyć ławek! Cicho!
51
Zdanie
W YPO W IEDZENIA WSPÓŁRZĘDNIE ZŁOŻONE
musi zawierać orzeczenie.
Pisatem. Zaw odnicy rozegrali wspaniały mecz. I
Zdanie pojedyncze
zawiera jedno orzeczenie.
W ypowiedzenia współrzędnie złozone łą czne . Treści obu zdań składowych łączą się.
Piosenkarka śpiewała na estradzie.
1
2
spójniki:
Marek jest zdolny I uczy się pilnie.
Marek odprow adził koleżankę.
1
Zdanie pojedyncze n ierozw śnięte
i, oraz, a, ani, jak również.
2
zawiera orzeczenie lub podm iot i orzeczenie, ale bez określeń.
Czyta. 1
Pomarańcze dojrzewają.
spójniki:
2
Biegacze byli już zmęczeni, a le nie chcieli odpoczywać.
Zdanie pojedyncze ro z w in ię te
1 zawiera podm iot i orzeczenie rozwinięte za p o mocą określeń.
3.
M ój pies szczekał na przechodniów.
Zdanie złożone
2
——— ► -
<
—
W ypowiedzenia współrzędnie złożone ro złą czn e . Treści zdań współrzędnych wykluczają się.
1
zawiera dwa orzeczenia lub więcej.
spójniki:
2
Jutro pojadę na wycieczkę a lb o zostanę w domu. 1
Siedziałem na w id o w n i i oglądałem mecz piłkarski. Znany tenisista tak grał, że wszyscy go podziwiali. 4.
Zdanie w ie lo k r o tn ie złożone
to więcej niż dwa zdania składowe.
2
(cztery orzeczenia — > cztery zdania składowe)
albo, czy, lub, bądź.
W ypowiedzenia współrzędnie złożone w y n ik o w e . Treść drugiego zdania w ynika z treści pierwszego.
1 Gdy przyszliśmy na szkolną zabawę, okazało się, ze muzyka rozbrzmiewała już od dawna i wszyscy znakomicie się bawili.
52
ale, a, lecz, je d nak, zaś, nato miast.
2
Agnieszka jest pracowita, w ię c w szkole uzyskuje dobre oceny. 1
2
spójniki: więc, toteż, dla tego, zatem.
53
WYPOWIEDZENIA ZŁOŻONE Z PODRZĘDNYM PRZYDAWKOWYM Zdanie podrzędne zastępuje p rz y d a w k ę zdania nadrzędnego i odpowiada na pytania przydawki:
1P (podrzędne) 2N (nadrzędne) Kto próżnuje, ten nie zbiera plonów . Pyt.: K to nie zbiera plonów? Odp.: - (Ten), kto próżnuje.
Pytamy zdaniem n a d rz ę d n y m (określanym), a o d p o w iadam y zdaniem p o d rz ę d n y m (określającym).
-
jaki? jaka? jakie? który? która? które? czyj? czyja? czyje? ile? czego? z czego?
Książka, którą dostałem od rodziców, okazała się interesująca. 1a
1b
!
2
P: - K tó ra książka okazała się interesująca? 0: - (Ta), którą dostałem od rodziców.
2P 1N Otrzymałem wiadom ość, że mój faw oryt zwyciężył.
1N 2P Zdaje mi się, że już oglądałem ten film. 1 P: - C o mi się zdaje? 0 : - (To), że już oglądałem ten film.
P: - J a ką wiadom ość otrzymałem? 0 : - (Taką), ze mój faw o ryt zwyciężył.
WYPOWIEDZENIA ZŁOŻONE Z PODRZĘDNYM DOPEŁNIENIOWYM Zdanie podrzędne zastępuje d o p e łn ie n ie zda ----------► nia nadrzędnego i odpow iada na pytania d o pe ł nienia:
- kogo? czego? - komu? czemu? - kogo? co? - o kim? o czym?
1N 2P Ten obraz jest taki, jak go sobie wyobrażałem. P: O:
J a k i je s t ten obraz? (Jest taki), jak go sobie wyobrażałem.
1N 2P Jan był tym, kim chciał być. P: K im b y ł Jan? O: - (B ył tym ), kim chciał być.
54
1IM 2P Prosiłem kolegę, żeby mi pomógł. P: - O c o prosiłem kolegę? O: - (O to ), zeby mi pomógł.
1N 2P Będę w ierzył temu, kto mnie nie zawiedzie. P: - K o m u będę wierzył? O: - (Tem u), kto mnie nie zawiedzie.
55
WYPOWIEDZENIA ZŁOŻONE Z PODRZĘDNYM OKOLICZNIKOWYM CELU Zdanie podrzędne zastępuje o k o lic z n ik c e lu zdania nadrzędnego i odpowiada na pytania okolicznika celu:
1N 2P Pojadę tam, gdzie będą jechać moi przyjaciele.
po co? na co? w jakim celu?
1N 2P Poszedłem do lasu, żeby nazbierać jagód.
P: - G d zie pojadę? O: - (Tam), gdzie będą jechać moi przyjaciele.
P: - Po c o poszedłem do lasu? O: - (Po to), żeby nazbierać jagód.
1N 2P Idź tędy, którędy prowadzi ścieżka.
1N 2P Pożyczyłem koledze rower, aby mógł dojechać do domu.
1P 2N Gdy zaczął padać deszcz, zrobiło nam się smutno.
1N 2P Nie wyjechałem na wycieczkę, ponieważ źle się czułem.
P: - K ie d y zrobiło nam się smutno? O: - (W tedy), gdy zaczął padać deszcz.
1P 2N Odkąd zacząłeś pracować, zdobyłeś uznanie otoczenia.
P: - D la cze g o nie wyjechałem na wycieczkę? O: Ponieważ źle się czułem. 1P 2N Ponieważ ojciec był dobrym człowiekiem, wszyscy go szanowali
2 P: - O d k ie d y zdobyłeś uznanie otoczenia? O: ^ Odkąd zacząłeś pracować.
56
P: D la c z e g o wszyscy go szanowali? O: - Ponieważ ojciec był dobrym człowiekiem.
57
WYPOWIEDZENIA ZŁOŻONE Z PODRZĘDNYM OKO LICZNIKOWYM WARUNKU Zdanie podrzędne zastępuje o k o lic z n ik w a ru n k u zdania nadrzędnego i odpow iada na pytania okolicznika warunku:
1N 2P M a rtw ił się tak, że wszyscy mu w spółczuli.
IP 2N Jeżeli będziesz pilnie się uczył, osiągniesz sukces. P: - Pod ja k im w a r u n k ie m osiągniesz sukces? O: (Pod w arunkiem ), że będziesz pilnie się uczył.
P: J a k się martwił? O: - (Tak), że wszyscy mu współczuli.
1N 2P Sokół tak szybował, że patrzyliśmy zdumieni.
- pod jakim warunkiem? - w jakim wypadku?
1P 2N Gdybyś coś przeskrobał, m iałbyś później kłopoty.
2
P: J a k sokół szybował? O: - (Tak), że patrzyliśmy zdumieni.
1P 2N M im o że niezbyt dobrze się czułem, natychm iast wyjechałem. P: M im o c o natychm iast wyjechałem? O: - (M im o to ), że niezbyt dobrze się czułem.
.earaSBBiinmsa
P: 0:
W ja k im w y p a d k u miałbyś później kłopoty? (W w ypadku), gdybyś coś przeskrobał.
1 2 Wieczorem pójdę do kina albo przeczytam książkę, 3 którą ju tro muszę oddać do biblioteki. 1
1P 2N Chociaż padał śnieg, wszystkie drogi były przejezdne, 2 P: M im o c z e g o wszystkie drogi były przejezdne? 0 : - (M im o tego), że padał śnieg.
58
(którą?) 1 - 2 zdanie współrzędnie złożone rozłączne 3 zdanie podrzędne przydaw kowe
59
A N A L IZ A ZDAŃ W IELOKROTNIE ZŁOŻONYCH
A W yodrębniam y i numerujemy zdania - części składowe.
B Badamy relacje między poszcze gólnym i zdania mi składowym i.
1
2
C Szukamy zdania nadrzędnego.
D Zdaniem nadrzę dnym pytamy podrzędnym o d powiadamy.
M ój krew ny prosił mnie, żebym go odwiedził, 3 kiedy będę w Warszawie.
1
P: - O co prosił mnie mój krewny? O: - ( 0 to ), żebym go odwiedził. 1 - zdanie nadrzędne 2 - zdanie podrzędne dopełnieniow e P: - Kiedy go odwiedził? O: - (W tedy), kiedy będę w Warszawie. 3 - zdanie podrzędne okolicznikow e czasu
I
(o co?);
2
(kie dy? )|
3
1 2a W tedy zobaczyli, że duży pojazd pancerny, 3 2b któremu się przyglądali, zaw rócił nagle i pojechał w 4 odw ro tn ym kierunku. 1
(co?)!
2a
2b
(który?) I
3
1 - zdanie nadrzędne 2a 2b - zdanie podrzędne dopełnieniow e 3 - zdanie podrzędne przydawkowe 2a 2b - 4 zdanie współrzędnie złożone łączne
1
Kiedy ojciec w ró cił do nas, 2 3 nie m ógł się nami nacieszyć, bo zaraz w ezw ano go ponownie. - Szedłem do kolegi, zbytnio się nie śpiesząc.
2 1
;
(kiedy?)
60
;
3
(dlaczego?)
1 zdanie podrzędne okolicznikow e czasu 2 - zdanie nadrzędne 3 - zdanie podrzędne okolicznikow e przyczyny
N P - Szedłem do kolegi tak, ze zbytnio się nie śpieszyłem.
61
M O W A NIEZALEŻNA
MOW A ZALEŻNA ryiTT.p-jr.
■. -r. *__ ^
£,
■ - r. .
,
.
I M O W A N IE Z A L E Ż N A
M O W A Z A L E Ż’ N A
to dosłow ne przytoczenie cudzej lub własnej w ypow iedzi:
to przytoczenie cudzej lub własnej w y powiedzi nie dosłow nie, lecz w postaci zdania podrzędnego dopełnieniow ego:
Nauczyciel zapytał ucznia: „ P o p r a w is z s w o ją o c e n ę ? '
Nauczyciel zapytał, c z y u cze ń p o p ra w i s w o ją o ce n ę .
Uczeń odpowiedział: „ P o p r a w ię " .
Uczeń odpowiedział, że p o p ra w i.
O ficer rozkazał mi: „ W y k o n a j t o z a d a n ie !'
Oficer rozkazał mi, ż e b y m w y k o n a ł t o zad a n ie .
Z D A N IE W P R O W A D Z A J Ą C E
inform uje o tym, kto w ypow iada przy toczone słowa.
Z D A N IE W P R O W A D Z A N E
to przytoczenie cudzych lub własnych słó w w ich dosłow nym brzmieniu. „P ob ie gnij do dom u".
Ojciec pow iedział mi:
__
T zdanie w prowadzające
7
zdanie wprowadzane
....
1N
2P
Ojciec powiedział mi,
żebym pobiegł do domu.
L “L™
62
..
j
zc^an'e podrzędne dopełnieniow e
P: - C o ojciec powiedział mi? O: (To), żebym pobiegł do domu.
funkcje składniowe przysłów ka...............................................................
A L F A B E T Y C Z N Y W Y K A Z T E R M IN Ó W
A — akcent w y ra z o w y ............................................................................................
7
akcent z d a n io w y ............................................................................................
7
a lfa b e t..............................................................................................................
G — g ło s k a ............................................................................................................ głoski bezdźwięczne i dźw ięczne ...............................................................
49 60
I— B — bezokolicznik..................................................................................................
23
imiesłowowy równoważnik z d a n ia .......................................................... 61 imiesłowy przymiotnikowe bierne i c z y n n e ............................... 23, 25, 26 imiesłowy przysłówkowe uprzednie i w spółczesne
O — czas teraźniejszy...................................................................................
19, 22
czas przeszły.........................................................................................
19, 22
23, 25, 26, 61
in to n a c ja .........................................................................................................
2
czas p rzyszły......................................................................................... 19, 22 czas przyszły p ro s ty ..................................................................................... 22 czas przyszły z ło ż o n y ................................................................................... 22
K — ko n iu g a cja ................................................................................................... 18 k o ń c ó w k a .................................................................................................... 27
cza so w n ik................................................................ 12, 16, 17, 18— 24, 42 czasowniki dokonane iniedokonane............................................................ 22
L — liczba m n o g a liczba pojedyncza.......................................................... lic z e b n ik ...........................
czasownikinieprzechodnie iprzechodnie..................................................... 21 części mowy (klasyfikacja)................................................................... 16; 17
18, 19, 20, 27, 30 18, 19, 20, 27, 30 16, 17, 32, 33
liczebniki: główne, nieokreślone,
części zdania (klasyfikacja).......................................................................
39
porządkowe, ułamkowe, z b io ro w e ........................................
32
części zdania drugorzędne i g łó w n e ..........................................................
39
liczebniki proste i z ło z o n e ..........................................................................
32
lite ra ................................................................................................................ D — d eklin a cja ........................................................................................................ d o p ełn ien ie....................................................................................
5
27
dopełnienia bliższe i d a ls z e .......................................................................
44
Ł — łą c z n ik .......................................................................................................... 42
39. 44, 55
M — fle k s ja .............................................................................................................
15
fonetyka . ......................................................................................................... fo rm a n ty .................................................................................................. 1 1 ,1 2 formy zakończone na: - no, - t o ....................................................... 23, 42 funkcje składniowe czasow nika................................................................ 24 funkcje składniowe liczebnika................................................................... 33 funkcje składniowe przym iotnika.............................................................. 31
64
5 6
głoski nosowe i u s tn e ................................................................................. 6 grupa orzeczenia 40, 49 grupa p o d m io tu 40, 49
5
analiza gramatyczno-logiczna zdania pojedynczego............................... analiza zdań wielokrotnie zło żo n ych ..........................................................
F
35
funkcje składniowe rzeczow nika............................................................... 28 funkcje składniowe z a im k ó w ...................................................... 33, 34, 35
— mowa niezależna....................................................................................... mowa zależna............................................................................................
62 62
4
IM —
narządy m o w y ............................................................................................. 6 n eolog izm y................................................................................................... 14 nieodmienne części m o w y ............................................................... 16, 17 nieosobowe formy czasow nika.................................................................
23
niesamodzielne części m o w y ...................................................................
17
65
O — o b o czno ści.............................................................................................
13, 28
R — rd z e ń ................................................................................................................
13
odmienne części m o w y
16, 17
rodzaj
czasow nika.......................................................................................
18
o k o lic z n ik okoliczniki: c e lu
39, 45 45i 57
rodzaj
gram atyczny......................................................................................
29
rodzaj
lic ze b n ika ..........................................................................................
32
c z a s u .................................................................................
45, 56
rodzaj
n a tu ra ln y ...........................................................................................
29
m ie js c a .....................................................................
45, 56
rodzaj
przym iotnika.....................................................................................
30
przyczyn y..........................................................................
45, 57
rodzaj
rzeczow nika......................................................................................
29
przyzw olenia.....................................................................
45, 58
rodzaj
z a im k ó w ............................................................................................
33
s p o s o b u ............................................................................ w a ru n k u ............................................................................
45, 58 45, 59
rodzina w y ra z ó w ...........................................................................................
13
orzeczenie 39, 42 orzeczenie czaso w niko w e........................................................................... 42 orzeczenie im ie n n e ...................................................................................... orzecznik
42
równoważniki z d a ń ...................................................................................... 51 rze czo w n ik ....................................................................... 12, 16, 17, 27— 29 rzeczowniki nieżywotne i ż y w o tn e .............................................................
27
rzeczowniki pospolite i w ła s n e ....................................................................
27
S — samodzielne części m o w y ...........................................................................
17
42; 54
osobowa forma cza sow n ika 23, 42 o s o b y ............................................................................................................. 18
sam ogłoski
5, 6
s k ła d n ia ............................................................................................................ 38 P — p a rty k u ła .........................................................................................
16, 17, 37
p o d m io t 39, 41, 54 podmiot d o m y ś ln y ...................................................................................... 41
spójniki podrzędne i w spółrzędne...............................................................
36
podmiot sze re g ow y....................................................................................
41
s p ó łg ło s k i
podmiot w d o pe łn iaczu.............................................................................
41
spółgłoski miękkie i tw a rd e ...........................................................................
podmiot w m ia n o w n ik u .............................................................................
41
stopniowanie p rzym io tn ikó w ......................................................................
31
podstawa s ło w o tw ó rc z a ............................................................................. przedrostek....................................................................................................
11 11
stopniowanie
35
przyd aw ka ........................... 39, 43, 55 przydawka dopełn iaczow a........................................................................ 43 przydawka
p rzyim ko w a .............................................................................
5, 6
p rz ysłó w kó w ........................................................................
6
strony: bierna, czynna, z w ro tn a ................................................................. '2 1 s y la b a .................................................................................................................
7
sylaby otwarta i zam knięta.............................................................................
7
43
przydawka p rzym io tn a ...............................................................................
43
T — te m a t................................................................................................................
27
przydawka rzeczow na.................................................................................
43
tematy o b o c z n e .................. tryby: orzekający, przypuszczający, rozkazujący.........................................
28 20
p rzyim e k......................................................................................... 16, 17, 36 przyimki proste i z ło ż o n e ........................................................................... 36 p rz y m io tn ik............................................................... 12, 16, 17, 30, 31, 35 p rzypa d ki 27, 30 przyrostek...................................................................................................... 11 p rzysłó w e k.....................................................................................
66
s ło w o tw ó rs tw o ............................................................................................... 10 s p ó jn ik ........................................................................................ 16, 17, 36, 53
16, 17, 35
U — ubezdźwięcznienie..................................................................................... udźw ięcznienie upodobnienia
między w yra z o w e
8, 9 8, 9 8, 9
upodobnienia postępowe i w s te czn e ...........................................................
8
67
upodobnienia w ew nątrzw yrazow e............................................................. 8 u p o d o b nie nie ................................................................................................. 8 uproszczenia grup spółg łosko w ych.......................................................... 9 W
— wiązadła
g ło s o w e ........................................................................................
6
w y k rz y k n ik .................................................................................... 16, 17, 37 wypowiedzenia (kla syfika cja )............................................................ 50, 51 wypowiedzenia: oznajmujące, p yta jące ,................................................. 51
zaimki: nieokreślone, osobowe, przeczące, pytające, wskazujące, w zg lę d n e ,..................................................
34
zdania pojedyncze nierozwinięte i ro z w in ię te ...........................................
52
zdania wprowadzające i w prow adzane...................................................... 62 z d a n ie ...................................................................................................... 51, 52 zdanie bezpodm iotow e........................................................................ 41, 42 zdanie wielokrotnie z ło ż o n e ........................................................ 52, 59, 60 zdanie z ło z o n e
52, 53— 59
rozkazujące, w ykrzyknikow e ...................................... 51 wypowiedzenia pojedyncze................................................................. 50, 52
zespoły skła d n io w e .....................................................................................
wypowiedzenia wielokrotnie z ło ż o n e ............................... 50, 52, 59, 60 wypowiedzenia współrzędnie z ło ż o n e :................................................ 50, 53
zestawienia, złożenia, z ro s ty ........................................................................ 14 związek główny izwiązki p o b o czn e ..................................................... 40, 49
- łączne, przeciwstawne, rozłączne, w y n ik o w e 53 wypowiedzenia z ło ż o n e ....................................................................... 50, 52 wypowiedzenia złożone z podrzędnym :................................................. 50 - dop ełn ien iow ym ............................................................................ 55 - okolicznikowym: c e lu ................................................................. 57
związek
wyrazy wyrazy wyrazy wyrazy
c z a s u ............................................................... m ie js c a ............................................................ p rzyczyn y........................................................ przyzw olenia.................................................. s p o s o b u .......................................................... w a ru n k u ......................................................... orzecznikow ym ............................................................................. p o d m io to w y m ............................................................................... p rzydaw kow ym ............................................................................. niepodzielne ipodzielnes ło w o tw ó rc z o ........................................ pochodne ip o d s ta w o w e ............................................................... p o k re w n e ........................................................................................ z ło ż o n e ..........................................................................................
wyrażenie p rzyim kow e ..........................................................................
przynależności...............................................................................
40
48
związek rz ą d u ............................................................................................... 47 związek z g o d y ........................................................................................ 31, 46 związki
skła d n io w e
40, 46— 48
56 56 57 58 58 59 54 54 55 11 11 13 14
29, 36
Z — z a im k i: 16, 17, 33— 35 zaimek lic z e b n y .......................................................................................... 34 zaimek p rzym io tn y ...................................................................................... 33 zaimek p rz y s ło w n y ...................................................................................... 35 zaimek rzeczo w n y...................................................................................... 33 zaimek z w ro tn y .......................................................................................... 34
68
69
SPIS TREŚCI
Rodzaj rzeczownika. Wyrażenie przyimkowe.................................................. Cechy gramatyczne p rz y m io tn ik a ................................................................. Stopniowanie przymiotników. Funkcje składniowe przymiotnika.................
29 30 31
Cechy gramatyczne lic z e b n ik a ....................................................................... Funkcje składniowe liczebnika.......................................................................... Cechy gramatyczne z a im k ó w .......................................................................... Podział zaimków ze względu na znaczenie...................................................... Przysłówek. Zaimek p rz y s ło w n y ............................................................... Przyimek. S p ó jn ik ......................................................................................... W ykrzyknik. P a rty k u ła ..................................................................................
32 33 33 34 35 36 37 38 39 40 41
W s tę p ..................................................................................................................
3
F O N E TY K A ....................................................................................................... Alfabet, głoska, lite ra .........................................................................................
4 5
Narządy mowy. Podział głosek.......................................................................... Sylaba, akcent, intonacja..................................................................................
6 7
Upodobnienia wewnątrzwyrazowe i międzywyrazowe................................... Uproszczenia grup spółgłoskowych.................................................................
8 9
S K Ł A D N IA ........................................................................................................ Podział części zdania......................................................................................... Grupa podmiotu i grupa orzeczenia. Zespoły składniowe.............................. P o d m io t............................................................................................................
S ŁO W O TW Ó R STW O ..................................................................................... Wyrazy podstawowe i wyrazy pochodne........................................................ Funkcje form antów ...........................................................................................
10 11 12
O rz e c z e n ie ........................................................................................................ P rz y d a w k a ........................................................................................................ D o p e łn ie n ie ...................................................................................................... O k o lic z n ik .........................................................................................................
42 43 44 45
Rodzina wyrazów, wyrazy pokrewne; oboczności......................................... Wyrazy złożone. Neologizmy............................................................................
13 14
F L E K S J A ......................................................................................... Podział części m o w y .........................................................................................
15 16
Związki składniowe: Związek z g o d y .................................................................................................... Związek rzą d u .................................................................................................... Związek przynależności..................................................................................... Analiza gramatyczno-logiczna zdania pojedynczego.......................................
46 47 48 49
Odmienne i nieodmienne, samodzielne i niesamodzielne części m o w y Cechy gramatyczne czasownika. Koniugacja................................................ Czasy czasownika............................................................................................. Tryby czasownika.............................................................................................
17 18 19 20
Strony czasownika. Czasowniki przechodnie i nieprzechodnie..................... Czasowniki niedokonane i dokonane...............................................................
21 22
Osobowe i nieosobowe formy czasowników.................................................. Funkcje składniowe czasownika..................................................................... Imiesłowy przymiotnikowe i przysłówkowe.................................................... Imiesłowy - przykłady......................................................................................
23 24 25 26
Cechy gramatyczne rzeczownika. Deklinacja................................................ Tematy oboczne. Funkcje składniowo rzeczownika..............................
27 28
Rodzaje wypowiedzeń....................................................................................... Zdanie i równoważnik zd a n ia ............................................................................ Podział wypowiedzeń ze względu na celw ypow iedzi.................................... Rodzaje zdań ze względu na ilość orzeczeń.................................................... Wypowiedzenia współrzędnie złożone............................................................. Wypowiedzenia złozone zpodrzędnym podm iotowym ................................. Wypowiedzenia złożone zpodrzędnym orzecznikowym............................... Wypowiedzenia złożone zpodrzędnym przydawkowym............................... Wypowiedzenia złożone zpodrzędnym dopełnieniowym............................. Wypowiedzenia złożone zpodrzędnym okolicznikowymm iejsca................... Wypowiedzenia złożone zpodrzędnym okolicznikowym czasu.................... Wypowiedzenia złożone zpodrzędnym okolicznikowym c e lu .....................
50 51 51 52 53 54 54 55 55 56 56 57
70
71
Wypowiedzenia złożone zpodrzędnym okołicznikowym przyczyny. . . . . . Wypowiedzenia złożone zpodrzędnym okołicznikowym sposobu Wypowiedzenia złozone zpodrzędnym okołicznikowym przyzwolenia Wypowiedzenia złozone zpodrzędnym okołicznikowym warunku Wypowiedzenia wielokrotnie złożone " Analiza zdań wielokrotnie złożonych................. Imiesłowowy równoważnik zdaniaw zdaniu złożonym . . . . . . . . . . . . . Mowa niezależna i mowa zależna........................ Alfabetyczny wykaz term in ó w .......................... Spis treści . . . ...................................................................................................... ..................................................................................................
72
57 58
58 59
5g 60 61 g2 „. 70
