Gilbert Charles-Picard - Hannibal

Gilbert CHARLES-PICARD

HANNIBAL 

Księgozbiór DiGG

f

2010

WSTĘP Hannibal jest jedną z najbardziej fascynujących postaci starożytności i popularność jego bynajmniej się nie zmniejsza. Nie ma prawie roku, w którym nie ukazałyby się poświęcone mu dwie lub trzy książki w języku francuskim, angielskim, niemieckim czy włoskim. Nie wszyscy autorzy tych prac są specjalistami w historii starożytnej, wielu z nich pociągała osobowość wielkiego Kartagińczyka, jego dramatyczny los i przynależność do tajemniczego narodu. Czy zatem jest rzeczą pożyteczną i czy nie jest zuchwałością dodawać jeszcze jedną pozycję do tej olbrzymiej literatury? Zanim odpowiemy na to pytanie, musimy podkreślić, że Hannibal jest zarazem bardzo dobrze i bardzo mało znany. Jedną z przyczyn jego popularności jest rola, którą odgrywa w nauce klasycznej od z górą dwóch tysięcy lat. Hannibal jest nierozłącznie związany z Tytusem Liwiuszem. I nie przypadek, ale zainteresowanie uczonych późnego średniowiecza ocaliło z pogromu, który zniszczył trzy czwarte historii rzymskiej padewskiego pisarza, trzecią dekadę jego dzieła, której bohaterem jest Hannibal. Dziś jeszcze większość biografów Hannibala czerpie podstawowe wiadomości z Liwiusza, a że jest to ciągle jedna z najbogatszych i najpiękniejszych książek historycznych, słusznie powtarza się wciąż jej wydania i tłumaczenia, na przykład ostatnio w języku francuskim w przekładzie P. Grimala. Ale Liwiusz żył dwa wieki po Hannibalu, a poza tym był przepojony najgorętszym rzymskim patriotyzmem; opierał się na takim autorytecie jak Polibiusz, współczesny ostatniej wojnie punickiej, oraz na mnóstwie pisarzy greckich i rzymskich, prawdopodobnie dość średniej klasy, których dzieła zresztą zaginęły. Dzieło Polibiusza dotrwało do naszych czasów, lecz bardzo okrojone. Jego przekaz o tym, co dotyczy Zachodu, urywa się na bitwie pod Kannami. Co prawda, historyk achajski nie cieszy się dziś taką samą popularnością jak jego łaciński kolega, bo dzieło jego, nie należące do „dobrej epoki” hellenizmu, nie weszło do lektury szkolnej. Czytelnik (francuski - przyp. tłum.) nie może znaleźć zadowalającego tłumaczenia ani korzystać, o ile nie jest specjalistą, z doskonałych egzegetycznych opracowań, np. F. W. Walbanka, niestety jeszcze zbyt świeżych aby mogły znaleźć odbicie w podręcznikach. Polibiusz zresztą należy do obozu wrogów Hannibala. Jest Grekiem, przyjacielem Rzymian i tych Scypionów, którzy zwyciężyli Barkidę i zniszczyli jego ojczyznę. Nader sumienny, namiętnie dociekający prawdy dla niej samej, nie zawsze jednak umiał dostrzec tendencyjność w wypowiedziach ludzi wielkich, którzy górowali nad swą epoką i których słuchał z pełnym szacunku zachwytem. Czy możemy mieć nadzieję poznania Hannibala lepiej niż Polibiusz i Liwiusz? Od więcej niż stu lat specjaliści wszystkich krajów czynią wysiłki w tym kierunku. Przede wszystkim zajęli się gorliwie porównywaniem tych dwóch głównych źródeł między sobą, wreszcie z innymi, późniejszymi, a

mniej cennymi, które jednak mogą odzwierciedlać świadectwa zaniedbane przez obu wielkich historyków. Niestety, ta metoda nie pozwala na rozwiązanie wszystkich problemów. Wiele zdarzeń - tych na przykład, które wywołały wielkie konflikty między Rzymem a Kartaginą - było już namiętnie komentowanych przez współczesnych, a ostateczny wybór jakiejś wersji faktów albo jakiejś tezy zależy zawsze w dużej mierze od osobistej oceny historyka. Niekiedy, zwłaszcza gdy przystępujemy do badania ostatnich lat kariery Hannibala, braki w tekstach musimy uzupełniać domysłami. Ale dzisiaj możemy korzystać nie tylko z tradycji literackich. Nauki pomocnicze historii, szczególnie badania archeologiczne, odkrywają każdego dnia względnie dobrze zachowane ślady epoki Barkidów. Oczywiście chodzi najczęściej o dokumenty skromne, które rzucają tylko bardzo ograniczone światło na wydarzenia albo też mogą być interpretowane dopiero po bardzo długich i trudnych badaniach. W niektórych jednakże przypadkach osiągnięte wyniki mają decydujące znaczenie: tak np. opracowanie monet punickich z Hiszpanii przez numizmatyka angielskiego E.S.G. Robinsona pozwala nam poznać fizyczny wygląd samego Hannibala jak również jego ojca i szwagra - Hazdrubala. Potwierdza ono poza tym koncepcję polityczną Barkidów, której nie chcieli uznać najlepsi historycy. Na podstawie tych danych staraliśmy się zidentyfikować w muzeach popiersia Hannibala, z których najpiękniejsze odkryto w Maroku przed niespełna dwudziestu laty. Chcieliśmy w pracy niniejszej zostawić jak najwięcej miejsca dla dokumentów archeologicznych, numizmatycznych i zbyt rzadkich, niestety, epigraficznych. Mają one zasługę rzetelniejszego przedstawienia Hannibala na tle epoki. Powodzenia i porażki wielkiego Kartagińczyka nie były zależne wyłącznie od jego talentów czy omyłek ani od cnót czy błędów towarzyszy walk lub przeciwników. Aby je zrozumieć, trzeba brać pod uwagę całość sytuacji politycznej, ekonomicznej i społecznej świata śródziemnomorskiego, w którym żył Hannibal. Otóż odkrycia archeologiczne - w najszerszym tego słowa znaczeniu - dają nam obraz bardzo oddalony od tego, jaki sugerowały teksty. Najczęściej wyobrażano sobie walki Rzymu z Kartaginą jako przeciwstawienie potęgi wyłącznie militarnej - dosyć zacofanej pod względem ekonomicznym - państwu morskiemu, handlowemu i przemysłowemu. Jednakże analiza ceramiki odkrytej w rozmaitych miejscowościach Afryki, Hiszpanii i Galii dowodzi, że Związek Italski kierowany przez Rzym potrafił od połowy III wieku p.n.e. opanować zachodnie rynki śródziemnomorskie dzięki swemu przemysłowi i handlowi. Z drugiej strony większość historyków wyobraża sobie, iż w Kartaginie dominowały wyłącznie tradycje Wschodu. Historycy ci, mimo niedokładnych, ale niemniej oczywistych świadectw Polibiusza, wahają się uznać, że instytucje Kartaginy zostały zasadniczo zmienione w ciągu dziejów i że oligarchia nie zawsze utrzymywała władzę w tej republice, którą tak chętnie porównuje się z Wenecją. Tymczasem właściwie interpretowane wykopaliska świątyń, domów i nekropolii kartagińskich wykazują, że wierzenia Kartagińczyków nadal inspirowane w głównych zasadach przez teologię fenicką, były kilkakrotnie

zmieniane w sposób zasadniczy. Zdaje się, że te reformy religijne są związane z rewolucjami politycznymi. Możemy stwierdzić, że w III wieku p.n.e. atrakcyjność hellenizmu miała wpływ na wszystkie dziedziny życia duchowego, szczególnie życia prywatnego. Nieomylne oznaki wykazują, iż ten wpływ grecki rozciągał się także na politykę i że sprzyjał tendencjom demokratycznym przy jednoczesnym uznaniu władzy jednostki. Zasadniczy problem wzajemnego stosunku Hannibala i jego ojczyzny ukazuje się więc w nowym świetle. Te przyczyny tłumaczą, że ryzykujemy przedstawienie Hannibala dość różnego od wizerunku, jaki większość czytelników wytworzyła sobie na podstawie lektury. Różnego przede wszystkim fizycznie: piękny, młody człowiek z Wolubilis nie przypomina w niczym srogiego przywódcy wojsk najemnych, jakiego, począwszy od czasów odrodzenia, próbowała wskrzesić wyobraźnia tylu artystów. Być może, taka interpretacja nie wszystkim dogadza. Osobistości historyczne, z którymi zapoznaliśmy się w dzieciństwie, stanowią wokół nas mały światek, z którym zżyliśmy się i nie lubimy, by zmieniał swój charakter. Już Neron mniej potworny niż Neron Tacyta stał się przyczyną poważnych wymówek pod naszym adresem. Szczęśliwie Hannibal nie przedstawia, tak jak Neron, problemu moralnego! Staraliśmy się doszukać w nim raczej polityka niż żołnierza-dziedzica Aleksandra, raczej jednoczyciela świata śródziemnomorskiego niż zawziętego wroga Rzymu. Ten punkt widzenia jest zasadniczo potwierdzony przez nowe odkrycia; i tak na przykład najświeższe badania nad drogami handlu alpejskiego mogłyby stanowić wielką pomoc w studiach nad słynnym przejściem przez Alpy, a wykopaliska włoskie mogłyby potwierdzić dane topograficzne i strategiczne Trazymenu i Kann. Tymczasem prowadzone od jakichś trzydziestu lat rozliczne prace, których synteza została dokonana w 1961 roku na Convegno di Studi Annibalici w Kortonie i Peruzji, kierują uwagę nie tyle ku tym tradycyjnym problemom, co raczej ku więzom, jakie łączyły Kartaginę Barkidów ze światem hellenistycznym, i ku zalążkom rewolucyjnego państwa rzymskiego. W tym to szczególnie kierunku poszli autorzy dwóch najnowszych prac, które stanowiły dla nas wydatną pomoc, a mianowicie ostatni niemiecki biograf Hannibala - W. Hoffmann i włoski historyk republiki rzymskiej - F. Cassola. Wielkie zainteresowanie, jakie okazujemy światu hellenistycznemu, uważanemu aż do końca zeszłego stulecia za jeden z tych zagmatwanych schyłkowych okresów, od których historyk odwracał zasmucony wzrok, przyczynia się również bardzo do tego, by już nie rozpatrywać wojen punickich jako wyodrębnionej walki dwóch samotnych gigantów. W istocie chodzi - a wykazał to już dobrze Polibiusz - o prawdziwy konflikt światowy, który w kręgu śródziemnomorskim odgrywał rolę dającą się porównać z wojnami światowymi XX wieku. Podkreśla to właśnie A. J. Toynbee w swej mistrzowskiej pracy, która dotarła do nas dopiero, gdy niniejsza książka była już w druku. Pierwsza i druga wojna rzymsko-kartagińska - pisze we wstępie znakomity historyk angielski - toczyły się w okresie obejmującym mniej niż 2/3 wieku (264-201 r. p.n.e.), a kiedy jedna wielka wojna następuje po drugiej

w przeciągu jednego życia ludzkiego, to efekt łączny jest więcej niż dwukrotnie większy od tego, który wynika z jednej wielkiej wojny. Pokolenie współczesne zna to dobrze z własnego doświadczenia. Doskonale uświadamiamy sobie, jak wstrząsające skutki miała dla społeczeństw kumulacja dwóch wojen z lat 1914-1918 i 1939-1945. Dalszych konsekwencji obu tych wojen jesteśmy równie nieświadomi, jak Hannibal i Katon mogli być nieświadomi konsekwencji obu wojen rzymskokartagińskich. A że nie mieliśmy jeszcze czasu dojrzeć w perspektywie czegokolwiek poza pierwszymi skutkami tych wojen, będzie dla nas szczególnie interesujące badanie przykładów przeszłości, w których poznajemy pewien zamknięty okres historii. Można stwierdzić, że konsekwencje wojny prowadzonej przez Barkidów przeciwko Rzymowi nieskończenie przewyższyły nie tylko przyczyny, które je spowodowały, ale także intencje tych, którzy ją rozpętali, oraz że wpłynęły one radykalnie we wszelkich dziedzinach na strukturę społeczeństw i warunki życia poszczególnych ludzi, nawet gdy nie byli oni bezpośrednio zaangażowani w walkę. Do tych rewolucyjnych przemian zwyciężeni przyczyniają się często na równi ze zwycięzcami. A. J. Toynbee miał więc najzupełniejszą rację, nadając swej książce tytuł Hannibal’s legacy. Wysiłek Hannibala nie był bezowocny, chociaż umarł on zrozpaczony na wygnaniu, z dala od zrujnowanej ojczyzny, ścigany aż na koniec świata przez swych triumfujących wrogów.

ROZDZIAŁ I

RÓD BARKIDÓW Hannibal jest Barkidą, to znaczy, że należy do znakomitej rodziny kartagińskiej, której prawie wszyscy członkowie odgrywali zasadniczą rolę w walce swej ojczyzny przeciwko Rzymowi. Wymieńmy zatem ich imiona, które będą się nieustannie powtarzać. Przede wszystkim Hamilkar Barkas, ojciec Hannibala a zarazem założyciel licznego rodu, z którego znamy jedynie mężczyzn (Flaubert sięgnął do własnej wyobraźni po imię Salambo, jakim obdarzył jedną z sióstr Hannibala). Następnie Hazdrubal Starszy, zięć Hamilkara, który zarządzał interesami rodzinnymi, oczekując chwili, kiedy Hannibal będzie mógł zastąpić swego ojca. Wreszcie młodsi synowie Hamilkara, z których jeden nazywa się Hazdrubal Młodszy, jak jego szwagier, a drugi Magon. Od czasu do czasu ujrzymy sprzymierzeńców, jak np. króla Bomilkara II, żonatego z najstarszą córką Hamilkara. Z tego właśnie małżeństwa urodził się syn imieniem Hannon, który okrył się sławą, walcząc pod rozkazami swego wuja Hannibala. Ten pobieżny przegląd, który wkrótce omówimy bardziej szczegółowo, postawił nas od razu wobec jednej z najpoważniejszych trudności historii punickiej. Kartagińczycy posiadali bardzo niedoskonały system imienny. Podczas gdy Rzymianie mieli już, tak jak my, nazwiska i imiona, do których dorzucali często cognomen, czyli przydomek, Fenicjanie używali jedynie jednego imienia, do którego dodawali imię ojca (poprzedzone wyrazem ben, co oznacza syna) i ewentualnie imię dziadka. Zapewne w starożytności zadowalano się tym systemem, który przetrwał do dnia dzisiejszego u niektórych ludów muzułmańskich. Ale w przeciwieństwie do Greków i Galów Fenicjanie używali praktycznie tylko nader ograniczonej liczby imion indywidualnych. Imiona te są utworzone podobnie jak niektóre imiona arabskie, tzn. wyrażają związek między osobą, która je nosi, a bogiem, który się nią opiekuje. Hannibal na przykład znaczy „Baal sprzyjał”. Jest to dokładna paralela hebrajskiego Johannan („Jahwe sprzyjał”), skąd pochodzi nasz Jan. Można tu było także domyślać się nie wymówionego imienia boga i rzec jedynie „sprzyjał” - to, co oddaje imię Hannon. Hamilkar znaczy „sługa Melkarta”, podobnie jak Abdallah, tak pospolite u Arabów, znaczy „sługa Allaha”. Pobożność Kartagińczyków koncentrowała się na małej liczbie nieśmiertelnych, których przez szacunek określano często nie ich własnym imieniem, lecz epitetem albo pełnym czci tytułem, jak np. Baal, co znaczy „Pan” i jest stosowane do wielu bogów. Stąd mało odmian w imionach indywidualnych i zbijająca nas z tropu częstotliwość homonimów. W

Kartaginie w epoce Barkidów żyło kilka tysięcy Hannibalów, Hamilkarów, Hannonów, należących do wszystkich klas społecznych. Dla uniknięcia chaosu niektórzy z nich używali przydomków, do których wkrótce powrócimy, tłumacząc przydomek „Barkas”. Niestety nie możemy - i bardzo za to przepraszamy - skatalogować dokładnie wszystkich tych Hannibalów i Hannonów. Spróbujmy tylko, zanim prześledzimy w miarę możliwości dzieje rodziny Barkidów, zająć się kilku innymi rodami kartagińskimi, które z nią rywalizowały. Każda faza historii punickiej jest związana z panowaniem jednego z tych rodów arystokratycznych, które, nie sprawując nigdy władzy absolutnej, potrafiły swych najwybitniejszych członków wysunąć na stanowiska kierownicze, zwłaszcza wojskowe. Częstokroć wodzowie ci bywają obalani przez arystokrację i giną na torturach. Upadek ich jednak niekoniecznie jest równoznaczny z upadkiem ich domów, a syn skazanego osiąga często w dwadzieścia do trzydziestu lat po straceniu ojca ten sam szczebel władzy, z jakiego tamten był strącony. Najstarszą i najpotężniejszą z tych „dynastii” jest dynastia Magonidów. Panuje ona nie bez przeszkód i konfliktów od roku 550 p.n.e. do mniej więcej roku 396 p.n.e. Wrócimy do niej za chwilę, omawiając pochodzenie rodu Barkidów. Po upadku Himilkona, ostatniego znanego Magonidy, w roku 396 p.n.e. przewagę osiągają inne domy, z których najświetniejszy jest dom Hannonidów. Jeden z Hannonidów, zwany Hannonem Wielkim, sprawuje pewnego rodzaju pryncypat w drugiej ćwierci IV wieku p.n.e. Starając się pozbyć gerontów, zostaje przez nich uśmiercony około 360 roku p.n.e. Jego syn Giskon Hannonida i wnuk Hamilkar (ben Giskon) Hannonida otrzymują dowództwo armii; pierwszy w roku 339 p.n.e., a drugi w roku 317 p.n.e. Sądzimy, iż potomków ich odnajdziemy w III wieku p.n.e. w osobie Hannona II Wielkiego, współczesnego Hamilkarowi Barkidzie i zawziętego jego przeciwnika, oraz w osobie jego syna, Hannona III Wielkiego, który bez powodzenia zwalczał politykę Hannibala. To prawda, że opierają się oni na związkach oligarchicznych wielkich właścicieli ziemskich, które obaliły Hannona I Wielkiego, ale zdaje się, że politykę kartagińską wytyczała znacznie bardziej rywalizacja osób i interesów niż kierunki ideologiczne. Powrót Hannonidów mógł być zresztą wywołany rozgrywkami, w których pod koniec IV wieku p.n.e. uzyskali przewagę nad innym wielkim rodem. Rzeczywiście wiemy, że w roku 317 p.n.e. Hamilkar Hannonida miał jako kolegę i rywala innego Hamilkara. Ten ostatni był skazany za zdradę przez arystokratyczny Trybunał Stu Czterech. Lecz w siedem lat później dowództwo armii powierzono pewnemu Bomilkarowi, którego będziemy nazywać Bomilkarem I, a który był siostrzeńcem Hamilkara, przeciwnika Hannonidów, skazanego na śmierć w roku 317 p.n.e. Bomilkar I usiłował dokonać zamachu stanu posługując się ludem i również został ukrzyżowany na placu publicznym. Widzimy zatem, iż podjął on politykę przeciwoligarchiczną Hannona I Wielkiego, mimo że był wrogiem jego potomków. Rozumie się więc, że ci ostatni znaleźli się w partii arystokratycznej. Bomilkar I miał tytuł króla; ponieważ godność ta nie była

faktycznie dziedziczna, a nadawano ją na ogół członkom tej samej rodziny, przypuszczamy, że król Bomilkar II, zięć Hamilkara Barki, był potomkiem, prawdopodobnie wnukiem, ukrzyżowanego w r. 307 p.n.e.; dziecku bowiem często nadawano imię dziadka. Inne rody pojawiają się równocześnie z Barkidami w czasie wojny sycylijskiej, którą Rzymianie nazywają I wojną punicką, w latach 264-241 p.n.e. Na początku tego konfliktu pewien wódz, którego - dla odróżnienia od Barkidów - nazwiemy Hannibalem z Agrygentu, a który był synem niejakiego Giskona nie Hannonidy, zawdzięczał swe długotrwałe dowództwo poparciu partii oligarchicznej, mimo kolejnych niepowodzeń. Bronił on nadaremnie Agrygentu przed Rzymianami; został zwyciężony przez Duiliusa w słynnej bitwie morskiej pod Mylae i zginął marnie na Sardynii, ukrzyżowany przez swych własnych najemników. Jego syn a zarazem imiennik będzie dla nas Hannibalem II z Agrygentu. Nieco później obrona Sycylii została powierzona doskonałemu dowódcy, którego będziemy nazywać Hamilkarem z Paropos, od nazwy głównego zwycięstwa, jakie odniósł nad Rzymianami w roku 259 p.n.e. Syn tego Hamilkara nazywał się Hannibal; będziemy go nazywać Hannibalem z Paropos. Po wyróżniającej się służbie na Sycylii został wybrany przez Hannibala Barkasa na towarzysza w wojnie najemników. Uwięziony przez buntowników pod Tunisem został przez nich ukrzyżowany. Mamy powody (które później wyjaśnimy), by sądzić, że Hamilkar i Hannibal z Paropos byli spokrewnieni z Barkidami. W ostatnich latach wojny sycylijskiej najwybitniejszym wodzem punickim, obok Hamilkara Barkasa, był Giskon. Nie należy go mylić z jego imiennikami Hannonidami ani z ojcem Hannibala z Agrygentu. On to starał się pertraktować ze zbuntowanymi najemnikami, został przez nich pojmany i zginął w okropnych męczarniach. Syn jego - Hazdrubal, syn Giskona którego naturalnie nie należy mylić z oboma Hazdrubalami Barkidami, zięciem i synem Hamilkara, ukazuje się jako przywódca pewnego rodzaju trzeciej partii, pośredniej między związkiem ludowym i arystokratycznym. Pozostający w cieniu w pierwszych latach wojny Hannibala, pod jej koniec odgrywa ważną rolę w Hiszpanii, a zwłaszcza w Afryce, dzięki małżeństwu swej córki Sofonisby - jedynej Kartaginki, u której można dostrzec indywidualność - z królem numidyjskim Syfaksem. Chociaż staraliśmy się uprościć, o ile to było możliwe, te dane bardzo złożone, zawikłane i czasem sprzeczne, nasza znajomość struktury arystokracji punickiej jest nadal bardzo niedokładna i polega na domysłach. Wśród tej ciemności najmniejsze światełko jest nader pożądane. Dlatego też musimy obecnie nadzwyczaj uważnie rozpatrzeć dowód, sam w sobie raczej średniej wagi, który jednak stanowi nasz jedyny dokument w kwestii pochodzenia rodziny Barkidów. Siliusz Italikus był senatorem rzymskim; żył w końcu I w. n.e. i dla rozrywki pisał poematy epickie. Zamiast szukać tematów w baśniach greckich, wolał oddać wierszem księgi Tytusa Liwiusza poświęcone wojnie z Hannibalem, uzupełniając je zresztą przygodnymi zapożyczeniami z innych źródeł, bardziej przychylnych dla wielkiego wodza punickiego, oraz

niektórymi własnymi wiadomościami o Afryce i Hiszpanii. Fanatyczny wielbiciel Wergiliusza, którego dom nawet zakupił, uważał, iż powinny go obowiązywać kanony artystyczne wielkiego poety. Dlatego nadał swym bohaterom cechy bohaterów Eneidy. Ten szczególny amalgamat, wytworzony przez umysł dość ograniczony i mierny talent, zrodził dziwaczny poemat, w którym bajkowość miesza się stale z historią, co można ocenić choćby na podstawie następującego wyjątku: Hanc rabiem in fines Italum Saturniaque arua Addiderat quondam puero patrius furor: ortus Sarranu prisei Bareae de gente, uetustos A Belo numerabat auos: namque orba marito Cum fugeret Dido famuiam Tyrum, impiu diri Bedides iuuenis uitauerat arma tyranni Et se participem casus sociarat in omnes. („Punica”).

(Tę nienawiść w stosunku do Italii i do pól Saturna przekazała ongiś Hannibalowi-dziecku ojcowska pasja. Wywodząc się ze starego tyryjskiego rodu Barkidów, aż od Belusa liczył pradawnych przodków; gdy pozbawiona swego męża Dydona zbiegła z poddaństwa Tyru, młody syn Belusa uciekł z bezbożnych szeregów okrutnego tyrana i połączył się z nią, by dzielić wszystkie jej przygody.) Wiersze te, powtórzone prawie identycznie w XV księdze tej samej epopei, są jedynym świadectwem antycznym o pochodzeniu rodziny Hannibala. Dotychczas nikt jeszcze nie przywiązywał do nich wielkiej wagi, ale nie można zarzucić niedbalstwa tym, którzy tego nie uczynili. Zdaje się, że poeta łaciński w przytoczonym fragmencie, podobnie zresztą jak w całym swym długim utworze, rzeczywiście wypełniał braki informacji reminiscencjami epopei klasycznej. Zdarza się jednak, że przesada poetycka Siliusza ukrywa pewne dane historyczne i prawdopodobnie ma to miejsce także tutaj, jak to wkrótce zobaczymy. Barkidzi pochodzili z rodziny tyryjskiej bardzo dawno osiadłej w Afryce, a tak ściśle związanej przez kilka wieków z królami Kartaginy, iż, być może, była z nimi jednej krwi. Siliusz sądzi, że Barkas to imię towarzysza Dydony, przodka Hannibala. Barkas jest przedstawiony jako syn Belusa, a zatem jako brat Dydony. Wergiliusz uważał go także za syna tego samego króla. Otóż Belus nie jest bynajmniej osobistością legendarną. Około r. 670 p.n.e. król tyryjski nazywał się Baalu, a imię to zupełnie naturalnie latynizuje się w „Belus”. Według E. Forrera Kartagina miałaby być założona za jego panowania, około r. 666 p.n.e., przez dwie spośród jego córek - Dydonę i Annę, które uciekły z Tyru, ażeby umknąć Assurbanipalowi, gdy ten po zdobyciu miasta zamierzał je włączyć do swojego haremu. Teoria ta, bardziej romantyczna niż naukowa, nie zgadza się z danymi archeologicznymi, które dowodzą, że Kartagina istniała jeśli nie w r. 814 p.n.e. (data jej założenia według Timajosa i innych), to w każdym razie najpóźniej około połowy VIII w. p.n.e. Mamy jednak słuszne powody, by sądzić, że kolonię afrykańską zasiliła nowa fala przybyszy w

pierwszych latach VII w. p.n.e. Ci nowo przybyli mogli zostać zgrupowani w plemieniu określanym według zwyczajów semickich nazwą „synowie Belusa” (Bene Baalu). Imię Barkasa stawia nam inne zagadnienia. Semityści nie są zgodni co do jego znaczenia. Jedni wiążą je z rdzeniem, który znaczy „błogosławić”, a z którego pochodzi też arabskie „baraka”, inni zaś znajdują w nim określenie oznaczające „piorun”. W pierwszym przypadku mogłoby chodzić o nazwę rodziny lub klanu. Takiego zdania był Siliusz, który wyprowadzał jego pochodzenie od towarzysza Dydony, dalekiego przodka Hannibala. Ale znaczenie „piorun” wydaje się prawdopodobniejsze, i to zarówno z punktu widzenia filologicznego, jak i historycznego. Teksty zdają się wskazywać, że to zawołanie było stasowane najpierw do Hamilkara, ojca Hannibala. Był to prawdopodobnie jeden z tych poufałych przydomków, które we wszystkich armiach żołnierze lubią nadawać swym wodzom. Hamilkar byłby obdarzony tym tytułem, podobnie jak współczesny mu Ptolemeusz - awanturnik macedoński - był zwany „Keraunos”, co również znaczy „piorun”. Wielu Kartagińczyków owego czasu nosiło zresztą przydomki, które ich odróżniały od niezliczonych imienników. Mówiliśmy o trzech Hannonach Wielkich. Znamy Hazdrubala „Koziołka”, Hannibala „Szpaka”, Hannibala „Rodyjczyka”, Hannibala „Sabelskiego” (Sabeliowie ludy środkowej Italii). Jeden z oficerów wielkiego Hannibala Barkidy odróżniał się od swego dowódcy-imiennika przez grecki przydomek „Monomach” tzn. „Samotny Wojownik”. Podobnie jak łacińskie cognomina, przydomki te, wyprowadzane początkowo z jakiejś szczególnej cechy indywidualnej osobnika, mogły przechodzić na potomków ich pierwszego właściciela i stać się tym sposobem pewnego rodzaju nazwiskami rodzinnymi. Tak właśnie było z Barkidami, których nazwiskiem posługują się już autorzy starożytni dla oznaczenia potomków pierwszego Hamilkara, który je nosił, i ich stronników. Tytus Liwiusz mówi jakby o „związku Barkidów”. Rodzina Barkidów należała niewątpliwie do arystokracji punickiej. Niektórzy współcześni historycy podają z wielką pewnością, iż Hamilkar sam się wybił. Wysnuwają ten wniosek z polityki, jaką prowadził zaraz po wojnie najemników i jaką kontynuowali jego zięć Hazdrubal i syn Hannibal. Barkidzi istotnie opierali się na ludzie i byli zwalczani przez pewien odłam arystokracji. Zmodyfikowali ustrój kartagiński w kierunku jego demokratyzacji, lecz nie dowodzi to bynajmniej, iż sami nie należeli do tej arystokracji, którą zwalczali. Wielu dawnych i współczesnych reformatorów pochodziło z klasy uprzywilejowanej, przeciw której występowali. Z drugiej strony jest nieprawdopodobne, żeby rada starszych w Kartaginie, która miała w r. 247 p.n.e. decydujący wpływ na nominację wodzów, oddała główną komendę nisko urodzonemu. Zresztą obywatele puniccy byli mobilizowani masowo tylko w okolicznościach wyjątkowych. Jedynie młodzi nobilowie służyli regularnie jako oficerowie wojsk najemnych. Hamilkar zatem nie mógłby zdobyć doświadczenia wojskowego, jakie wykazał w r. 247 p.n.e., gdyby się urodził w skromnym środowisku. Zresztą jesteśmy pewni, że otrzymał rozległe wykształcenie, takie samo, jakie dał też swym dzieciom i jakie było udziałem tylko

młodych arystokratów. Jego przodkowie zaliczali się więc z pewnością do znacznych Kartagińczyków. Podstawą potęgi Barkidów było nie tylko ich arystokratyczne pochodzenie, ale i majątki ziemskie, jakie posiadali. Żadne świadectwo nie wyjaśnia nam bezpośrednio usytuowania i rozmiarów ich posiadłości. Ale historia ostatnich lat Hannibala wykazuje, że za każdym razem, gdy musiał się przeciwstawiać największym niebezpieczeństwom w Afryce, prosił o pomoc nie samą Kartaginę, lecz mieszkańców tej nadbrzeżnej okolicy Tunezji wschodniej, którą nazywano wówczas Byzacjum, a która dziś nosi nazwę Sahel. W roku 202 p.n.e., gdy Hannibal stawia jeszcze opór na Półwyspie Kalabryjskim, Kartagina odwołuje go dla obrony przed Scypionem, który, wspierany przez Numidów Masynissy, zajął już zachód i centrum Tunezji. Port Kartaginy jest wolny, jednakże Hannibal ląduje o dwieście kilometrów dalej na południe, w Leptis Minor, zakłada bazę w Hadrumetum, dzisiejszym Suss, i spędza tam kilka miesięcy na uzupełnianiu swych sił przed ostatecznym spotkaniem. Po wojnie musi odnowić swą armię i wtedy również prowadzi do Byzacjum swych weteranów, aby tam sadzili gaje oliwne. Wreszcie w r. 195 p.n.e. jako najwyższy dostojnik swej ojczyzny dowiaduje się, że Rzymianie zamierzają żądać jego wydania. I znowu uchodzi najpierw do Byzacjum, zanim schroni się na Wschodzie. Od Liwiusza dowiadujemy się przy tej okazji, że tam, niedaleko od miasta Sullectum, miał posiadłość, w której się zatrzymał. Dotychczas nie przywiązywano wagi do tej wskazówki, wyjaśniającej - jak sądzimy - inne fakty, o których wspominaliśmy. Można się domyślać, że poza posiadłością w Sullectum Barkida władał w tej prowincji dostatecznym obszarem, ażeby móc tam osadzić tysiące mężczyzn, i że miał tam poddanych zdolnych w każdej chwili do przeistoczenia się w bezwzględnie wiernych mu żołnierzy. Należałoby wiedzieć, kiedy mogło powstać wspomniane lenno. Posiadał je już w r. 202 p.n.e., ale jednocześnie o dacie tej wiadomo, że wtedy po raz pierwszy od trzydziestu pięciu lat postawił stopę na lądzie afrykańskim, cały czas swej nieobecności dzieląc mniej więcej równo między Hiszpanię i Italię. A zatem owe dobra w Byzacjum odziedziczył po ojcu. Natomiast sam Hamilkar spędził pierwszą część swego życia na Sycylii, a ostatnią w Hiszpanii. Kartagina widziała go tylko przez cztery lata w czasie wojny najemników. Czyż można przypuścić, że Hamilkar Barkas, któremu zazdrościła i którego śledziła partia wielkich właścicieli, mógłby w tym krótkim czasie zagarnąć dla siebie olbrzymie domeny, nie narażając się na najpoważniejsze oskarżenia? Ziemie w Byzacjum mogły być zatem tylko odziedziczone i dzięki tej fortunie mógł otrzymać - mimo młodego wieku stanowisko dowódcy nieosiągalne dla biedniejszych. Nie znaczy to oczywiście, żeby Barkidzi nie byli wpisani na listę obywateli Kartaginy. Wielu arystokratów punickich wykroiło sobie latyfundia w prowincjach, tak jak później zrobili senatorowie rzymscy. Zachowując swoją pozycję w metropolii utrzymywali pewien dystans w stosunku do mieszkańców miast sprzymierzonych. Tak było na przykład w Hadrumetum, którego mieszkańcy z racji swego fenickiego pochodzenia mogli oczekiwać zrównania w prawach z Punijczykami. Byli jednak z

nieufnością traktowani przez rząd, który podporządkował ich faktycznie, chociaż bezprawnie, nie tylko swoim urzędnikom wyższym, ale także i urzędnikom niższym, pochodzącym z plebsu wielkiego miasta. Nie było mowy o powierzeniu nawet najwybitniejszym z nich żadnych odpowiedzialnych funkcji politycznych czy wojskowych. Przodkowie Barkidów, mimo posiadania dóbr ziemskich, jakie utworzyły się w ciągu V w. p.n.e. w północnej Afryce, również nie zaliczali się do uprzywilejowanych reżimu plutokratycznego. Korzystając z uspokojenia w odwiecznym konflikcie z sycylijskimi Grekami Punijczycy najpierw uwolnili się od zależności, która od założenia miasta podporządkowywała ich sąsiednim plemionom libijskim. Potem zdobyli z kolei terytorium odpowiadające północno-zachodniej części obecnej Tunezji. Szlachetni potomkowie towarzyszy Dydony skorzystali z okazji, aby z marynarzy i kupców, którymi byli dotychczas, zmienić się we właścicieli ziemskich. Najbardziej uprzywilejowani na pewno zagarnęli dla siebie tereny najbliższe stolicy, a więc niziny Medżerdy wzdłuż brzegów Miliany, a przede wszystkim tereny na przylądku Bon. Mogli w ten sposób zarządzać folwarkami nie oddalając się zbytnio od miasta i godzić dbałość o własne interesy ekonomiczne z karierą polityczną. Przodkowie Hamilkara nie mieli tej szansy: usunięci dla jakiejś przyczyny z pierwszych podziałów musieli się zadowolić ziemią bardziej oddaloną, z pewnością żyzną, odpowiednią do uprawy zbóż i oliwek, lecz o klimacie bardziej kapryśnym niż klimat Tunezji i niewątpliwie mniej sprzyjającym wzbogaceniu się. Pierwsi Barkidzi, aby zarządzać majątkami według skodyfikowanych później przez Magona punickich zasad eksploatacji ekonomicznej, musieli przebywać w obronnych zamkach, a nawet budować wieże obserwacyjne dla dozorowania swych rolników libijskich i obrony przed koczowniczymi bandami. Nie mieli więc ani czasu, ani możliwości mieszania się do subtelnych intryg ściśle tajnych komitetów, które kierowały polityką Kartaginy. Nie zezwalając na naruszenie swych praw ani na ich przedawnienie, pozostawali z dala od środowisk rządzących, które krytykowali zarówno za posunięcia polityczne, jak i za przekonania religijne. Hamilkar i jego następcy nie zapomnieli nigdy, że ich przodkowie byli usunięci i uważani za podejrzanych przez rządzącą oligarchię i dlatego ich polityka wewnętrzna aż do końca będzie pozostawać pod wpływem uraz narosłych od pokoleń. Ażeby jednak zrozumieć tę niechęć i jej konsekwencje, trzeba sobie przypomnieć zmienne koleje losu Kartaginy w V i IV w. p.n.e., z którymi zapoznają nas najnowsze badania L. Maurina. Około r. 550 p.n.e. energiczny wódz imieniem Magon zaprowadził w nowym Tyrze władzę monarchiczną, którą potomkowie jego mieli zachować przez półtora wieku. Wprowadzenie jakiegoś mocnego reżimu było konieczne na skutek coraz to silniejszego nacisku kolonistów greckich na domenę Fenicjan zachodnich. Monarchia Magonidów była zasadniczo wojskowa, rzekomo wyposażona dziedzicznie w nadprzyrodzone dary duchowe o podłożu mistycznym, które im zapewniały zwycięstwa. Przywódcy Magonidów w końcu VI w. i na początku V w. p.n.e. prowadzili wojny z Sycylijczykami. L. Maurin wykazał, że klęska pod Himerą w r. 480 p.n.e. nie zachwiała wcale ich władzy, jak to dotychczas

przypuszczano. Zmieniając cel Magonidzi skierowali swą armię na podbój terytoriów odpowiadających dzisiejszej Tunezji. Dopiero w r. 409 p.n.e. wyprawili swą flotę na dalekie wybrzeża, aby dokonać straszliwej zemsty na Syrakuzańczykach. Ta nowa wojna sycylijska trwała aż do 396 r. p.n.e. Tego roku Himilkon, ostatni z Magonidów, zwyciężony nie przez ludzi, lecz przez bogów, musiał zawrzeć z Dionizjuszem pokój na niekorzystnych warunkach. Po szczególnej politycznej pokucie, która przypomina pokutę Dawida, odebrał sobie życie. Dynastia niedługo potem upadła, a arystokracja uzyskawszy kontrolę interesów ustanowiła trybunał polityczny Stu Czterech, aby uniknąć odnowy władzy jednostki. Rzeczywiście, w czasie całego IV w. p.n.e. arystokracja udaremniła kilka zamachów stanu, między innymi Hannona I Wielkiego (około r. 360 p.n.e.) i Bomilkara (ukrzyżowanego około r. 307 p.n.e.). Istniało zatem pewnego rodzaju ugrupowanie monarchiczne stojące w opozycji do władzy. Możemy przypuszczać, że Barkidzi należeli do tej partii. Ale hipoteza byłaby krucha, gdybyśmy mieli do dyspozycji tylko nieliczne dane o polityce, zebrane przez Justyna i Diodora. Szczęśliwie historia religii i archeologia dopełniają naszych informacji. Kilka lat temu wykazaliśmy, iż w Kartaginie, tak jak u wszystkich ludów semickich, rewolucje polityczne są nieodłączne od reform religijnych. Przyjmując tę zasadę L. Maurin przedstawił nową interpretację poprawiającą szczęśliwie tę, którą podaliśmy. Religia punicka wywodząca się z religii Tyru różni się jednakże od niej w dość istotnych szczegółach. Najpopularniejsze kulty kolonii są prawie nie znane w stolicy. Najważniejszy jest kult Baala-Hammona i Tanit w świątyni położonej na południowym krańcu miasta, blisko bramy, którą nazywamy dziś niewłaściwie „tofetem” od nazwy rowu, gdzie palono ogniska przeznaczone dla ofiar mobek, w czasie których dzieci były „poświęcane bogom”, tzn. przechodziły przez ogień; ich popioły zamknięte w urnach były grzebane pod kopcami. Wykopaliska odsłoniły tysiące takich kurhanów, nagromadzonych w kilku warstwach ziemi. Kurhanom towarzyszyły zazwyczaj kamienne pomniki, które około r. 400 p.n.e. przybierają kształt steli poświęconej Tanit i Baalowi-Hammonowi. Wcześniejsze pomniki miały formę masywnej półkolumny, zwykle pozbawionej napisu. Trzy pomniki jednakże mają napis, który w jednym przypadku wymienia samego Baala bez epitetu. Najstarszy aktualnie pomnik tofetu jest czymś w rodzaju kaplicy zawierającej gliniane naczynia egejskie z drugiej połowy VIII w. p.n.e. Z tych danych można wyprowadzić następujące wnioski: - kult tofetów sięga przynajmniej wieku VIII p.n.e. i prawdopodobnie samego założenia Kartaginy; - w ciągu długich stuleci miał on za przedmiot boga zwanego Baal, potem Baal-Hammon, którego Grecy co najmniej od wieku V p.n.e. identyfikują z Kronosem. Baal-Hammon miał przy sobie demony. Z nich właśnie wywodzi się bogini zwana Tanit Pene Baal („twarz Baala”), która na stelach jest wymieniana jako pierwsza, z tytułem „Pani” (rabbat). Ta rewolucja poprzedza prawdopodobnie zastąpienie stel przez półkolumny. Nastąpiło to

przypuszczalnie w ciągu V w. p.n.e. Rozwój kultu Tanit spowodował upadek kultów pochodzenia tyryjskiego, a głównie kultu Melkarta. Niechęć Kartagińczyków do Melkarta, podkreślana wyraźnie przez Diodora, jest potwierdzona niewielką liczbą posągów jego kultu w okresie poprzedzającym epokę Barkidów. Wreszcie, począwszy od r. 396 p.n.e., religia punicka podlega coraz bardziej wpływowi hellenizmu. Adoptuje ona bóstwa greckie: Demeter i Persefonę. Przyjmuje identyczność bogów greckich i fenickich: ReszepApollo, Eszmun-Asklepios, i nadaje im postacie klasyczne, a także wiele helleńskich rytuałów. Proponowalibyśmy dostrzec w wyniesieniu Tanit konsekwencje rewolucji arystokratycznej, która obaliła Magonidów. L. Maurin, wykazując, że ta rewolucja miała miejsce dopiero na początku IV w. p.n.e., przypisuje raczej właśnie Magonidom wprowadzenie „damy z Kartaginy” jako symbolu religijnego chęci uniezależnienia się Kartaginy zarówno od Tyru jak i od Greków. Partia oligarchiczna, skłonna do względnego pacyfizmu, sprzyjałaby raczej hellenizacji. My przyłączamy się całkowicie do tej interpretacji Istniały więc w Kartaginie, jak to zresztą wyczuł Flaubert, klasy religijne, które współzawodniczyły i przeciwstawiały się sobie, czasem bardzo gwałtownie. Tak zwana „Taryfa z Marsylii” i odnalezione epitafium wykazują, że te ugrupowania religijne nosiły, tak jak u hebrajczyków, nazwę sph, którą my tłumaczymy przez „klan”. W Biblii chodzi o grupę rodzin pochodzących od tego samego przodka, w Kartaginie członkowie jednego klanu są złączeni przez kult tego samego boga-patrona, czczonego za pomocą specjalnego rytuału. Rozwojowi tych związków sprzyjała wolność, z której korzystała każda rodzina a nawet każdy osobnik, w prywatnym praktykowaniu wybranych przez siebie kultów pod warunkiem brania udziału w obrzędach religii panującej. Ta swoboda, która panowała we wszystkich miastach starożytnych, a szczególnie w Grecji i Rzymie, pochodziła z istnienia kultów domowych. Każda rodzina posiadała w domu swój własny ołtarz. Najnowsze wykopaliska w Kerkuane na przylądku Bon, które odkryły małe miasteczko punickie z czasów Hannibala, pozwoliły odnaleźć kilka takich ołtarzy wznoszących się na środku dziedzińców. Przed ołtarzem stały posążki bogów. Odnaleziono wielką ilość tych posążków z wypalanej gliny. Nagromadzone w każdym domu świątki tworzyły lararium - mały panteon, zupełnie podobny do panteonów znajdujących się w dużych świątyniach. Wybór bogów i ich hierarchia odzwierciedlały tradycje rodzinne i dążenia właściwe głowie rodu. Przypadkiem znamy bardzo dokładnie panteon rodziny Barkidów. Przekazał go nam słynny tekst, wielokrotnie komentowany, którego prawdziwe znaczenie, jak sądzimy, nigdy jednak nie było zrozumiane. Fragment księgi VII Polibiusza zachował traktat zawarty przez Hannibala w r. 215 p.n.e. z Ateńczykiem Ksenofanesem, ambasadorem Filipa V Macedońskiego. Jego klauzule były zagwarantowane przysięgą wygłoszoną przez Hannibala, w której wzywał niektóre bóstwa: W obliczu Zeusa, Hery i Apolla, w obliczu geniusza [daimon] Kartagińczyków, i Heraklesa, i Jolaosa; w obliczu Aresa, Trytona,

Posejdona, w obliczu bogów, którzy walczą przy nas, i Słońca, i Księżyca, i Ziemi, w obliczu Rzek i Jezior, i Wód, w obliczu wszystkich bogów, którzy władają Kartaginą, w obliczu wszystkich bogów, którzy władają Macedonią i pozostałą Grecją, w obliczu wszystkich bogów, biorących udział w wyprawie, którzy są przytomni tej przysiędze, wódz Hannibal powiedział... Od dawna rozumiano, że w tej przysiędze Hannibala, który sam ją zredagował i wypowiedział, bogowie powołani na świadków są na pewno bogami punickimi, nazwanymi imionami greckimi według starożytnego zwyczaju, który tłumaczył imiona bogów na język współczesny, zamiast je zachować w formie oryginalnej. A jednak S. Gsell uznawał, że ten „pierwszorzędny dokument dla badania religii kartagińskiej” nie bardzo godził się z tym, cośmy o niej wiedzieli skądinąd. Rzeczywiście, nie widzimy tam odpowiedników greckich najbardziej znanych bogów punickich. Nie znajduje się tam ani Kronos (Baal-Hammon), ani Asklepios (Eszmun), ani Afrodyta (Astarte). Przypuszczano więc, że przyjęte tutaj odpowiedniki różniły się od tych, które są używane zazwyczaj. Jednak wszelkie wysiłki najbardziej uczonych i genialnych komentatorów nie potrafiły ani przyznać racji tym nieprawidłowościom, ani znaleźć do nich właściwego klucza. Na przykład twierdzi się na ogół, że Zeus reprezentuje Baala-Hammona, zidentyfikowanego z Kronosem we wszystkich innych tekstach greckich dotyczących religii punickiej, a szczególnie w napisach, które Grecy mu poświęcili w świątyni El-Hofra w pobliżu Konstantyny. W opisie Kartaginy Polibiusz podaje, że wzgórze panujące nad miastem poświęcone było Kronosowi prawdopodobnie dlatego, że wznosiła się nad nim świątynia tego boga. Chodzi tu z pewnością o Baala-Hammona, któremu Kartagińczycy chętnie poświęcali jakieś wzgórza w pobliżu bram swoich miast. Historyk achajski zastosował w tym przypadku prawidłową interpretację i nie widzimy przyczyny, dla której miałby jej zaniechać odtwarzając taki dokument jak owa przysięga. Czy możemy zatem przypisać tę pomyłkę interpretatorowi, który w obozie Hannibala tłumaczył tekst traktatu na język grecki, zrozumiały dla Ksenofanesa? Polibiusz jeszcze raz daje imię Zeusa najwyższemu bogu Hannibala, gdy przypomina akt religijny przyszłego zdobywcy: to w obecności Zeusa i w czasie ofiary składanej temu bogu przez Hamilkara w r. 237 p.n.e. mały Hannibal przysiągł Rzymianom wiekuistą nienawiść. Z wyjątkiem Marcjalisa, który dla przyczyn łatwo zrozumiałych, jak to później zobaczymy, zastępuje Zeusa Heraklesem-Melkartem, wszyscy starożytni Grecy czy Latynowie zgadzają się z Polibiuszem. Gdy Liwiusz w dwóch miejscach (XXI 1, 4 i XXXV 14, 2) przypomina przysięgę nienawiści, mówi po prostu o bogach; Korneliusz Nepos nie waha się powiedzieć wyraźnie „Jupiter Optimus Maximus”, chociaż mogłoby się wydawać zaskakujące i absurdalne, że największy wróg jego ojczyzny wzywał przeciwko niej samej jej protektora. Jest to ten sam Jowisz, który według Liwiusza i Cycerona zsyła Hannibalowi w Onussie proroczy sen, w którym potworny smok uosabia zagładę Italii. Jowiszowi wreszcie wódz kartagiński ofiarowuje jagnię przed bitwą nad rzeką Ticinus. Wszystkie te teksty, w których Kronos-Saturn czyli Baal-Hammon nigdy

się nie pojawia, są zbyt liczne, by można było podejrzewać jakąś omyłkę. Kilka z nich (przysięga Hannibala w r. 215 p.n.e. i sen w Onussie) są na pewno wiernym tłumaczeniem tekstów punickich, ułożonych przez samego Hannibala albo kogoś z jego otoczenia. Syn Hamilkara stawiał Baala w pierwszym rzędzie bogów. Jego własne imię (Hannibal = „Baal obdarzył swą łaską”) oznaczało przychylność bóstwa, które na pewno nie było Baalem-Hammonem. Dopiero od wielkiego teologa fenickiego Filona z Byblos dowiadujemy się, kim w rzeczywistości był Zeus lub Jowisz fenicki. Jest nim, co potwierdza św. Augustyn, Baal-Szamin, pan niebios, wielki bóg Tyru, któremu Hiram swego czasu wzniósł świątynię. Bliskie więzy łączyły go z Melkartem, uważanym prawdopodobnie za jego syna. Napisy dowodzą, że i w Kartaginie istniała jego świątynia i kapłani. Jego rola bardzo podobna jest do tej, jaką odgrywał Baal-Hammon, z którym w gruncie rzeczy nieraz go mylono, zwłaszcza w niektórych świątyniach Afryki. Niemniej, podobnie jak Jowisz w stosunku do Saturna, różnił się od niego łagodniejszym charakterem, mniej okrutnym kultem i nie żądał wcale ofiar z ludzi. Możemy mieć pewność, że Hannibal nie składał tych okrutnych ofiar, ponieważ Rzymianie nigdy mu tego nie zarzucali. Ofiara z r. 237 p.n.e. dowodzi, że Hamilkar praktykował już kult Baala-Szamina, zanim udał się do Hiszpanii. A więc nie sytuacja spowodowana podbojami wpłynęła na wprowadzenie tego kultu przez Barkidów. Oddanie się panu niebios było jedną z odrębnych tradycji rodzinnych; przedstawimy ją dokładniej podejmując badanie przysięgi z r. 215 p.n.e., której tekst podaliśmy wyżej. Według zwyczaju właściwego teologii fenickiej w tym tekście wszyscy bogowie zgrupowani są w trójcach. Uczono dawniej, że Fenicjanie nie mieli żadnego panteonu, a czcili tylko trzy bóstwa: Ojca, Matkę i Syna, których imiona były w każdym mieście inne. Ta zbyt prosta teoria została obalona przez krytykę R. Dussauda, zanim jeszcze odkrycia w Ugarit zadały jej ostateczny cios. Jest rzeczą pewną, że na wzór, być może, egipski kapłani z Tyru, Sydonu i z Kartaginy lubili grupować swych bogów w trójce, niekoniecznie rodzinne. Połączenie ojca, matki i syna jest równie częste, jak połączenie wielkiego boga lub bogini z innymi bogami. Pierwsza trójca Hannibala obejmuje razem z Baalem-Szaminem-Zeusem Herę i Apolla. Hera na pewno przedstawia tutaj Tanit, co było równie częste, jak identyfikacja Baala-Hammona z Saturnem. Wydaje się dziwne, że „damie z Kartaginy” nie towarzyszy jej zwykły paredros, lecz jakiś inny. Ale połączenie Baala-Hammona i Tanit, niekoniecznie małżeńskie, nie było trwałe. W samej Kartaginie zostało ono zerwane po zburzeniu miasta w r. 146 p.n.e. W kolonii rzymskiej odbudowanej w roku 44 p.n.e. Tanit-Caelestis emigrowała do innej świątyni, podczas gdy Baal-HammonSaturn pozostał panem pewnej części tofetu. W innych miastach Saturn panuje sam albo w towarzystwie jakiejś bogini, często przedstawianej w roli karmicielki, trzymającej dziecko na łonie. Obecność Tanit w panteonie Hannibala dowodzi, że rodzina Barkidów nie powstała obojętna na reformę w V w. p.n.e. Potwierdza to nieobecność Afrodyty, wielkiej bogini Tyru. Brak również drugiej wielkiej bogini, najważniejszej bohaterki epopei z Ugarit, fenickiej Anat, która

prawdopodobnie zapożyczyła imię i twarz od Ateny-Minerwy. Barkidzi przyjęli więc system, który w ciągu V w. p.n.e. skoncentrował w osobie Tanit wszystkie kompetencje bóstw żeńskich. Oczywiście nie możemy odgadnąć przyczyn, które to spowodowały, lecz należy podkreślić, że cześć oddawana Herze-Tanit ułatwiła porozumienie religijne pomiędzy Hannibalem a ludnością grecką i oskijską Italii południowej. Na przylądku Lacinium obok Krotony Hera argiwska posiadała słynną świątynię. Hannibal, który w ostatnim okresie wojny italskiej obozował niedaleko, poświęcił jej stele z inskrypcjami greckimi i punickimi mówiącymi o jego wyprawach; rytuał ten można porównać z owym, jakiego dokonał ongiś Magonida Hannon, poświęcając Baalowi-Hammonowi swą okrężną podróż morską. Barkida podkreślał w ten sposób identyczność swojej ojczystej bogini z królową greckiego Olimpu. Ta zręczna propaganda mogła mieć również wpływ na wiernych w innych świątyniach założonych przez tubylców, na przykład w świątyni u ujścia rzeki Silarus, a szczególnie w Kapui, gdzie Junona oskijska dawno się zhellenizowała. Ten chwyt psychologiczny był zresztą stosowany przez Hamilkara, ojca Hannibala, zaraz po jego przyjeździe do Hiszpanii. Jedna z najstarszych monet, wybita w jego mennicy w Gades (dziś Kadyks), na odwrocie nosi głowę bogini o przybraniu dokładnie takim samym jak głowa Junony z monet Kampanii. Trzecim bogiem pierwszej trójcy jest Apollo. Grecy i Rzymianie określali tym imieniem boga fenickiego, bardzo popularnego w Afryce. Posiadał on nawet w Utyce swoją świątynię zbudowaną przy końcu XII wieku. W Kartaginie miejsce jego kultu było usytuowane między bramami a Byrsą. Cypryjskie napisy pouczają nas, że na tej wyspie Reszep był uważany za równoznacznego z Apollem. O kulcie boga Reszepa w Kartaginie świadczą liczne dedykacje i pomniki. Przybrany jeszcze w swój strój azjatycki, składający się z wysokiej tiary z wstęgami, przepaski i długiego płaszcza, występuje, tak jak jego grecki brat, w towarzystwie gryfa i symboli słońca. Podobnie jak Apollo, grał na lirze i przypuszczalnie został mu poświęcony delfin. Wszystkie te podobieństwa musiały doprowadzić do całkowitej asymilacji. I właśnie grecki typ Apolla widzimy na monetach bitych przez Hazdrubala od czasów założenia Kartageny. Na czele drugiej trójcy, która zjawia się w przysiędze Hannibala, figuruje tajemnicza postać o dość niepokojącym imieniu: „Demon Kartagińczyków”. Miasta starożytne - jak i prywatni ludzie wybierały sobie jednego lub kilku boskich protektorów, od których oczekiwały tych samych mniej więcej korzyści, co chrześcijanie od swoich świętych patronów. W rzymskiej Afryce są oni określani słowem genius albo deus patrius. Często chodzi o bogów takich, jak Liber-Szadrapa i MelkartHerkules w Leptis, Merkury i Minerwa w Tyzdrus, Liber, Apollo i Ceres w Maktaris. Wielu uczonych usiłowało w Demonie Kartagińczyków rozpoznać Tanit albo jakieś inne bóstwo. S. Gsell znakomicie dowiódł niemożliwości takiej identyfikacji, posługując się argumentami, których nie trzeba powtarzać. Rozwiązania zagadki należy szukać na innej drodze. W miastach greckich często spotykamy kult Tyche - uosobienia pomyślności. To pojęcie, któremu Rzymianie nadali nazwę Fortuny, istniało ze swoimi cechami u Semitów, którzy je nazywali Gad. Istniał prawdopodobnie jakiś

Gad Kartaginy, chociaż nie ma wyraźnych śladów jego kultu. Gdy Cezar i August odbudowali miasto Dydony w formie kolonii rzymskiej, miejsce Gad zastało prawdopodobnie zajęte przez Geniusza, którego wyobrażenie wyryte na intaglii odkrył niedawno P. Véne. Naszym zdaniem Demon Polibiusza nie jest nikim innym, jak owym Gad. Ponieważ nazwa semicka była rodzaju męskiego, tłumacz wolał przełożyć ją raczej na „Demona” niż na żeńską „Tyche”. Ten geniusz ma za towarzyszy Heraklesa i Jolaosa. Bohater z Tyrynsu użycza na pewno swego imienia Melkartowi i co do tego nikt nie ma wątpliwości. Identyfikację tę przyjął już Herodot, ale wpływ na kult fenicki miała ona wywrzeć dopiero później. Zobaczymy, jak wykorzysta to Hamilkar Barkas i jego następcy, aby opierając się na starym kulcie rodzinnym rozpowszechnić kult dynastyczny typu hellenistycznego. Ale u ich przodków wierność kultowi tyryjskiemu jeszcze nie zhellenizowanemu wskazuje na konserwatyzm. Świadectwo Diodora, potwierdzone przez badania zabytków, pozwala się domyślać, że rozwojowi kultu Tanit towarzyszyło u większości Kartagińczyków zobojętnienie dla patrona ich stolicy. Barkidzi oparli się temu. W ich panteonie ścisły związek Geniusza - opiekuna Kartaginy z Melkartem dowodzi, że nie pochwalali oni wcale rozluźnienia więzi pomiędzy miastem Hirama i miastem Dydony. Jolaos był podrzędniejszym bogiem albo półbogiem, podporządkowanym Melkartowi. Grecy zrobili z niego woźnicę Heraklesa. Fenicjanie, którzy nadali jego imię miastu Jol, przemianowanemu przez Jubę II na Cezareę (dziś Cherchel), przypisywali mu moc leczenia, którą kilkakrotnie wypróbował z dobrym skutkiem na swym panu. Najpierw uwolnił go od jadu, którym zatruła go hydra lerneńska, stosując „kolokazjon”, tj. korzeń egipskiej rośliny wodnej rosnącej również w Libanie, potem zapachem pieczonej przepiórki przywrócił go do życia po nieszczęsnej walce z Tyfonem. Jolaosa poznajemy z kolei na rysunku wyrytym na odwrotnej stronie kultowej brzytwy z czasów Hannibala, znalezionej w grobie na cmentarzysku Św. Moniki. Druga strona ostrza przedstawia Heraklesa-Melkarta. Jolaos siedzi na fotelu ubrany w haftowany himation, w jednej ręce trzyma „kolokazjon”, a w drugiej - przepiórkę. Religia fenicka znała kilku boskich lekarzy. Eszmun utożsamiany był z Eskulapem, a Szadrapę mieszano z Bachusem; oni również uprawiali magiczną sztukę lekarską. Naturalnie, konkurujący ze sobą kapłani przeciwstawiali ich sobie. Jolaos cierpiał na skutek popularności swoich rywali. Dlaczego zdobył on zaufanie Barkidów, którzy nie uznawali ani Eszmuna, ani Szadrapy? Bez wątpienia dlatego, że lekarz cudotwórca, jako giermek, wyspecjalizował się w tym, co nazwalibyśmy medycyną wojskową, i z tego tytułu był przeznaczony do opiekowania się zdrowiem rodziny wojskowych. A może i dlatego, że kult jego był nadal popularny w Tyrze. Militarny charakter religii Barkidów ukazuje się wyraźnie, gdy weźmiemy pod uwagę trzecią trójcę wzywaną przez Hannibala w jego przysiędze: Aresa, Trytona i Posejdona. Jest bardzo trudno zidentyfikować boga punickiego określanego imieniem Ares. Bogów walczących nie brakuje na Wschodzie semickim i wielu z nich dorównywało greckiemu

bogu wojny. Wśród nich znajduje się Reszep i Melkart, ale możemy ich pominąć, ponieważ byli już wymieniani. Pozostaje Hadad, którego R. Dussaud zidentyfikował z Baalem Walczącym z Ugarit, znanym również pad imieniem Baala-Safona. Otóż Baal-Safon jest jednym z głównych bogów Kartaginy. Jego kultu dotyczy bardzo ważny zbiór przepisów sakralnych z końca IV w. p.n.e., znany pod nazwą „Taryfy z Marsylii”. Stela z tofetu Salambo przedstawia boga-jeźdźca w hełmie, trzymającego znak lub sztandar; punickie statuetki z terakoty oraz odciśnięta w glinie postać tego samego boga-jeźdźca, wyglądającego na wojownika, mają w rękach siekierę z ostrzem zaokrąglonym, która służy jednocześnie za broń i berło wojowniczym bogom wschodnim: Reszepowi, Melkartowi i Hadadowi. Tymczasem Mars punicki, przedstawiony razem z Saturnem-BaalemHammonem na steli z Mididi, pochodzącej z drugiej połowy II w. p.n.e., nosi polos, tzn. cylindryczne przybranie głowy podobne do tego, które posiada Jowisz Dolichenus, późniejsze wcielenie Hadada. Hipoteza R. Dussauda, nie dowiedziona przekonywająco, pozostaje problematyczna. Gdyby Mars punicki był identyczny z Hadadem, to chodziłoby o Hadada do głębi przeistoczonego. Teksty z Ugarit odnoszące się do Hadada przedstawiają go jako bóstwo kierujące siłami natury, zsyłające burze i deszcze. W przeciwieństwie do niego grecki Ares jest uosobieniem wojen między ludźmi; Mars italski uosabiał bohaterski ideał stanu rycerskiego. Tego rodzaju pojęcia są zupełnie obce semickiej myśli religijnej, która zawsze podporządkowuje wojownika kapłanowi. Otóż Mars punicki, który odżywa w Afryce rzymskiej, jest - według wyobrażeń z III i II wieku p.n.e. - bardzo bliski swoim imiennikom helleńskim i latyńskim i w podobnej do nich postaci, w zbroi i na koniu, pojawia się w świątyni opisanej przez Cartona w Salambo i na ołtarzu Kbor Klib koło Zamy. Jego profil w hełmie na monetach Hazdrubala daje się porównać z profilem ze steli tofetu. Na odwrocie monety znajduje się jeździec w skoku. Jest to zapożyczenie z wzorów rzymsko-kampańskich. Wprowadzenie tego rodzaju postaci do panteonu kartagińskiego daje się wytłumaczyć dwoma czynnikami: z jednej strony rozwojem warstwy wojowników w ścisłym tego słowa znaczeniu, z drugiej wpływem Greków italskich, a zwłaszcza wojowniczych sprzymierzeńców Rzymu. Wpływy te widzimy szczególnie wyraźnie w okresie od roku 550 p.n.e. do roku 396 p.n.e., co odpowiada epoce przewagi dynastii Magonidów. Pod wpływem tej rodziny królówżołnierzy, którzy doszli do władzy i utrzymali się przy niej dzięki dziedzicznemu charyzmatowi, wytworzyła się warstwa rycerzy, będąca w opozycji do dawnej arystokracji, armatorów i kupców, jak też i do plebejskich robotników i marynarzy. Walcząc przeciwko Hellenom i korzystając, przynajmniej do końca w. V p.n.e., z usług najemników oskijskich zapożyczyła od jednych i drugich, mniej lub bardziej świadomie, pojęcia ideologii wojskowej, których nie znalazła w rodzimej tradycji. Wpływ Magonidów na ukształtowanie się religii Barkidów jest potwierdzony przez skojarzenie Aresa z Posejdonem. Dynastie punickie w V w. p.n.e. rzeczywiście przypisywały bogu morza decydujący wpływ na los bitew. Na jego cześć i aby położyć kres zarazie dziesiątkującej armię po zajęciu Agrygentu, król Himilkon kazał w r. 406 p.n.e. wrzucić do morza

mnóstwo głów bydlęcych, a także poświęcił młodego chłopca BaalowiHammonowi. Ten Neptun punicki, który doznaje wielkiej czci w rzymskiej Afryce, jest przypuszczalnie Yamem - bogiem wód Ugaritu, którego przetrwanie jest potwierdzone, wobec braku napisów, przez imiona etymologicznie z nim związane. Stara epopeja odmalowuje go jako dzielnego wojownika toczącego srogie walki z Baalem. Yam uzależniał od siebie, poza bogami rzek, których odnajdziemy później w liście Hannibalowej, monstrualnego węża morskiego, identycznego z imienia i z wyglądu z biblijnym Lewiatanem. Czyżby ten potwór nieco zhumanizowany ukazywał się tutaj pod imieniem Trytona? Czy też jest to jeden z licznych ludzi-ryb albo z jeźdźców morskich, których przekazuje nam tradycja literacka i artystyczna całej historii Fenicji? Płytka ceramiczna z Kerkuane, uprzejmie udzielona mi przez pana Fantara, przedstawia jednego z tych jeźdźców morskich, dzierżącego trójząb i przystrojonego w punicką czapkę kapłańską. Podobna płytka, znaleziona w Liksos, również pokazuje takiego jeźdźca bez nakrycia głowy, godzącego lancą czy też trójzębem. Obydwaj dosiadają koni morskich podobnych do tego, którego widzimy pod dziobem galery na odwrocie jednej z monet Hazdrubala. Prawdopodobnie chodzi o pomocnika Yama, którego miejsce stosunkowo uprzywilejowane w panteonie tłumaczy się skłonnością teologów fenickich do łączenia większego boga z jakimś sługą, wykonującym jego wolę. Przypomnijmy sobie poza tym, że Tryton, od którego pochodzą nazwy wielkich jezior rejonu Małej Syrty (słone jeziora Fedżedż i Dżerid), miał się opiekować regionem najważniejszym dla punickiej gospodarki. Te trzy trójce stanowią, naszym zdaniem, właściwy panteon rodu Hannibala. Bogowie uosabiający siłę natury, którzy po nich następują, są zwykle wzywani w potrzebie wojennej. Do kwestii tej powrócimy zresztą jeszcze później. Potem następują odrębni od panteonu Barkidów bogowie Kartaginy, tzn. oficjalny panteon państwowy w tej samej randze co bogowie Macedonii i Grecji. Wreszcie bóstwa sprzymierzeńców i najemników, którzy, tworzyli ko polityczną armię Hannibala. Analiza, którą przeprowadziliśmy, umożliwia określenie skłonności religijnych Barkidów i wyprowadzenie pewnych wniosków z dziedziny historii czy socjologii. Przywiązanie do tradycji tyryjskich potwierdza się przede wszystkim w przewadze Baala-Szamina i roli nadawanej Melkartowi. Rodzina chełpiła się zatem - jak to słusznie stwierdza Siliusz Italikus - swym pochodzeniem z metropolii, co znamionuje arystokratów we wszystkich państwach kolonialnych. Usunięcie Baala-Hammona jest jeszcze bardziej znamienne. Barkidzi wyróżniają się przez to z całości środowiska kierującego Kartaginą łącznie z dynastią Magonidów, z którą jednakże łączyły ich, jak zobaczymy, szczególne więzy. Niewiedza nasza o historii kultu Baala-Hammona, boga żaru i kadzielnicy, nie pozwala nam na postawienie jakiejś prawdopodobnej hipotezy co do przyczyn tego usunięcia. Natomiast przodkowie Hannibala zgodzili się z królami i z większością swych współziomków na zastąpienie Astarty przez Tanit. L. Maurin wykazał, że „Pani z Kartaginy” odpowiadała aspiracjom zapatrzonej na Wschód,

patriotycznej arystokracji, przeciwstawiającej się hellenizującemu synkretyzmowi, inspirowanemu przez niejakiego Suniatona, który po upadku dynastii narzucił kult Ceres (r. 396 p.n.e.). Przynależność Barkidów do tego klanu objawia się nie tylko w ich wierności najstarszym bogom ojczystym, ale jeszcze w odrzuceniu bóstw przyjmowanych z innych religii, jak Cerery, a nawet kultów przenikniętych mistyką synkretyczną, jak kult Eszmuna i Szadrapy. Te dane, zestawione z tym, czegośmy się dowiedzieli o ich działalności, pozwalają przypuszczać, iż Barkidzi uniezależnili się od Magonidów i popadli u nich w niełaskę. W IV wieku p.n.e. w historii zagranicznej polityki Kartaginy dominuje walka z Syrakuzami o hegemonię na Sycylii, a w polityce wewnętrznej trwa nieustanny konflikt między zwolennikami „tyranii” a oligarchią, która zapewniła sobie przewagę po upadku Magonidów w roku 396 p.n.e., ograniczając władzę królewską kontrolą Trybunału Stu Czterech. Polityka zewnętrzna i wewnętrzna są zresztą ściśle związane, ponieważ arystokracja pragnie pokoju sprzyjającego rozwojowi interesów, a jej członków coraz bardziej pociąga cywilizacja helleńska. Zwolennicy natomiast władzy jednoosobowej podtrzymywali u ludu fanatyzm religijny i patriotyczny. Mamy prawo przypuszczać, że przodkowie Barkidów należeli do tej drugiej grupy i początkowo popierali Hannona I Wielkiego, ażeby później przyłączyć się do nowej dynastii Bomilkara I. Jeśli się nie mylimy, to ten ostatni (ukrzyżowany w r. 307 p.n.e.) był dziadkiem króla Bomilkara II, który ożenił się z najstarszą córką Hamilkara Barkasa. Związek ten wygląda na wynik dawnych koneksji między dwoma rodami, jak to zwykle ma miejsce w małżeństwach arystokratycznych. W tej epoce znamy kilku wodzów imieniem Hamilkar, którzy odgrywają ważną rolę. Jeden z nich na przykład dowodził korpusem ekspedycyjnym na Sycylii, podczas wojny przeciwko Agatoklesowi. Uwięziony przez Syrakuzan umarł w mękach (309 r. p.n.e.). Jest możliwe, że to on właśnie, urodzony około 350 albo 340 r. p.n.e., był dziadkiem Hamilkara Barkasa, urodzonego około r. 280 p.n.e. Imię Hamilkar jest tak jednak rozpowszechnione, że ta hipoteza, mimo wszystko, jest bardzo niepewna. W następnym pokoleniu wielkim wydarzeniem była wojna przeciwko Pyrrusowi, słynnemu królowi Epiru, któremu swego czasu omal nie udało się wypędzić Kartagińczyków z Sycylii przy pomocy tamtejszych Greków (278 do 276 r. p.n.e.). Hamilkar Barkas był wtedy dzieckiem, a więc ojciec jego, który według Korneliusza Neposa nazywał się Hannibal, powinien był brać czynny udział w walce. Niestety, imiona wodzów punickich, którzy się oparli Pyrrusowi, nie doszły do nas. Konflikt z Rzymem wybucha w r. 264 p.n.e. Wódz zwany Hannibalem, to jest ten, którego my nazywamy Hannibalem z Agrygentu, stoi na czele jednej z głównych armii punickich od r. 263 p.n.e., ale jesteśmy pewni, że jego osoba nie była związana żadnym pokrewieństwem z Barkidami. Należał do partii arystokratycznej, co mu oszczędziło skazania po klęsce, jaką mu zadał Duilius pod Mylae. Przeciwnie, wódz zwany przez nas Hamilkarem z Paropos, który ukazuje się w r. 260 p.n.e. i który w r. 256 p.n.e. bronił Kartaginy przed Regulusem, ma tyle podobieństwa z Hamilkarem Barkasem, że niektórzy autorzy starożytni, między innymi Cyceron, często

go z nim mylili. Pomyłki te są tym bardziej wybaczalne, iż ten sam Hamilkar z Paropos miał syna nazywanego Hannibalem, który był wybrany wodzem w czasie wojny najemników razem z Hamilkarem Barkasem. Ten wybór dowodzi, że ów Hannibal z Paropos cieszył się pełnym zaufaniem Barkasa, który polecił jego kandydaturę w wyborach zgromadzenia ludowego po obaleniu jego przeciwnika Hannona II Wielkiego. Występujące na przemian imiona Hamilkara i Hannibala w obu tych rodzinach pozwalają wierzyć w ich pokrewieństwo. Hipoteza ta nie miałaby większych podstaw, gdyby nie fakt, iż łączyła ich zgodność zapatrywań politycznych i interesów. Hamilkar z Paropos mógłby być na przykład wujem Hamilkara Barkasa. Po zbadaniu wszelkich najdrobniejszych wskazówek, po dopełnieniu ich przez dedukcję i hipotezy, trzeba przyznać, że bilans naszych wiadomości dotyczących przodków Hannibala jest szczególnie zawodny. Jedna z najbardziej arystokratycznych rodzin Kartaginy, która miała odgrywać przez kilka wieków dominującą rolę w dziejach swej ojczyzny, wyłania się nam z całkowitej ciemności dopiero wówczas, gdy jej członkowie stają się przywódcami w walce przeciwko Rzymowi. I ten mrok jeszcze nadal okrywa wszystkich tych, którzy nie są bezpośrednio aktorami dramatu, np. wszystkie kobiety, które jednak chyba nie były bladymi postaciami z haremu. I tutaj widzimy właśnie niedostatek naszych informacji o świecie punickim. Pisarze klasyczni, z wyjątkiem Arystotelesa i Trogusa Pompejusza, interesowali się nim tylko w takim stopniu, w jakim się przeciwstawiał ich własnej cywilizacji, a zainteresowanie ich pominęło to, co dla nas byłoby najbardziej ciekawe: życie intymne i osobiste tych ludzi i tego społeczeństwa, zarazem zbyt oddalone od nich, by przyciągnąć ich uwagę, i zbyt bliskie, żeby pobudzić ich wyobraźnię. Uświadamiamy to sobie, ale poradzić na to nic nie możemy. Zwróćmy się zatem ku wojnom punickim, które miały wreszcie wprowadzić Barkidów na scenę światową i zmusić zaskoczonych Greków i Rzymian do uznania wielkości ich charakteru; w tym hellenistycznym świecie, gdzie ramy społeczne nie stanowią przeszkody dla ludzi, którzy wszystko zawdzięczają swojej energii i swym zdolnościom, ci wspaniali synowie rodu nieznanych „barbarzyńców” będą w ciągu jednego pokolenia współzawodniczyć ze sławą Aleksandra i zaćmią chwałę jego następców.

ROZDZIAŁ II

WOJNA Z RZYMEM Wytłumaczenie wielkiego konfliktu, w którym Kartagina miała znaleźć swój kres, jest jednym z trudniejszych problemów w historii starożytnej. Na pierwszy rzut oka nic w trzydziestych latach III wieku p.n.e. nie usprawiedliwiało wojny między obiema potęgami - rzymską i punicką. Pierwsza, której ager przecinał półwysep Italii od wybrzeży Lacjum aż po daleką Ankonę, rządziła de facto wszystkimi miastami i plemionami Etrusków, Italików i Greków od rzeki Arno aż po Zatokę Tarencką, prowadząc subtelną grę obustronnych traktatów. Żyła z rolnictwa i prowadziła wojny wyłącznie lądowe. Drugie potężne państwo panowało nad terytorium odpowiadającym obszarowi prawie całej dzisiejszej Tunezji, kontrolowało zazdrośnie wybrzeża afrykańskie od Wielkiej Syrty aż po Gibraltar, utrzymywało poza tym w zależności od siebie dwie trzecie zachodniej Sycylii, wybrzeża Sardynii i Baleary, ale, nastawione na handel morski, niechętne było, mimo swej przewagi na morzu, wszelkim podbojom. Te dwie potęgi musiały się porozumiewać, ażeby powstrzymywać wzrost siły politycznej i militarnej Greków italskich czy sycylijskich. To przymierze zawiązało się zresztą w sposób zupełnie naturalny przeciwko Pyrrusowi i rzeczywiście dowiodło swej skuteczności, niwecząc plany króla Epiru. Zachodni świat hellenistyczny dzielił się od tej pory na trzy odłamy: Sycylię zachodnią, opanowaną przez Kartaginę, Wielką Grecję, podległą Rzymowi, a między nimi buforowe królestwo Syrakuz, wyraźnie sprowadzone do roli drugorzędnej. Przyjaźń rzymskopunicka opierała się nie tylko na interesach, ale i na długotrwałej tradycji, ponieważ traktaty regularnie odnawiane od kil ku wieków ustanawiały między tymi dwoma państwami określone stosunki dobrosąsiedzkie. Polibiusz datuje pierwszy traktat między Rzymem a Kartaginą na rok 509 p.n.e. Istnienie tego traktatu, nie znanego innym autorom starożytnym, było częstokroć podawane w wątpliwość, ale większość współczesnych historyków skłonna jest uznać jego autentyczność. W każdym razie stanowił on tenor trójprzymierza z VI wieku p.n.e.: Etrusków, Fenicjan i Persów przeciwko Grecji, a po jego upadku stał się zupełnie bezprzedmiotowy. Stosunki między Kartaginą i Rzymem zostały odnowione dopiero w połowie IV wieku p.n.e. Kartagina i Syrakuzy prowadziły przez sześćdziesiąt lat wyczerpującą i daremną walkę. Rząd punicki, korzystając z uspokojenia po upadku Dionizjusza, chciał skończyć z izolacją dyplomatyczną, w której znajdował się od początku V wieku p.n.e. Jednym z pierwszych jego poczynań było przywrócenie mocy dawnemu związkowi z Etrurią przez nadanie mu nawet tak ścisłego charakteru, że według

świadectwa Arystotelesa oba te narody zdawały się tworzyć jedno państwo. Ale Rzym wyzwolił się obecnie całkowicie spod opieki etruskiej. Układ z r. 348 p.n.e., który we wszystkich punktach odnawia dawniejszy traktat, jest jakby ściślejszym zagwarantowaniem wzajemnej pomocy, a także uzupełnieniem paktu zawartego z Etruskami. Główna wartość tego dokumentu mieści się w artykule, który z korsarzy punickich czynił pomocników Rzymu przeciwko jeszcze niezależnym miastom latyńskim. Zresztą Rzymianie zrezygnowali z żeglowania wzdłuż wybrzeży kontrolowanych przez Kartaginę (Afryka północna i południe Hiszpanii) i akceptowali ścisłą kontrolę swoich stosunków z Sycylią i Sardynią; klauzule te były mało ważne dla miasta, które nie miało wtedy ani marynarki handlowej, ani wojennej. Tak więc, choć traktat ten był narzucony przez Kartaginę i pozornie pomyślany jak najlepiej dla jej interesów, przynosił korzyści jedynie Rzymowi. Zorientowano się w tym natychmiast i podczas gdy Timoleon zwyciężał Kartagińczyków na Sycylii (341 r. p.n.e.), Rzymianie zawarli swoiste przymierze z Kapuą, uzależniając od siebie w ten podstępny sposób cały związek latyński, który prawie natychmiast utracił samodzielność (343-335 r. p.n.e.). To zdarzenie jest prawdopodobnie najważniejsze w całej historii Rzymu od Romulusa do Augusta. Jest to pierwszy wyraźny objaw imperializmu miasta, zamkniętego dotychczas w ciasnych granicach Lacjum, którego nawet nie zdołało opanować. Mała wojownicza chłopska gmina nad Tybrem złączyła się z bardziej ucywilizowanym pod każdym względem ludem, który był już zaliczany do pierwszych potęg przemysłowych i kupieckich Morza Śródziemnego. Wąskie ambicje patrycjuszy rzymskich zostaną skierowane przez ich kampańskich sprzymierzeńców, ludzi przedsiębiorczych i awanturniczych, ku nieograniczonym perspektywom. Nieuchronnymi konsekwencjami tego związku był konflikt z Kartaginą i wysłanie legionów za morze. W danej chwili władze punickie musiały rozstrzygnąć poważny problem. Między ich dawnymi sprzymierzeńcami z Etrurii i nową potęgą, która się wytworzyła na południe od Tybru, musiał wcześniej czy później wyniknąć konflikt. Kogo wybrać? Senat kartagiński zdawał się mieć dosyć przenikliwości, aby odgadnąć od samego początku, iż przyszłość należała do Rzymu, lecz nie dosyć, by zrozumieć, czym jego zbyt szybki wzrost zagrażał ich ojczyźnie. Punijczycy korzystali nawet ze swego przymierza z Etruskami, aby im przeszkodzić, wbrew ich widocznemu interesowi, w połączeniu się z Samnitami, którzy chcieli w samym zarodku zdeptać państwo rzymsko-kampańskie. Rzeczywiście, dopiero w r. 311 p.n.e. Etruskowie przyłączają swe siły do sił górali z Apeninów, wykrwawionych już przez śmiertelną walkę. I natychmiast przymierze Kartaginy z Etrurią zostaje zerwane. Flota etruska wpływa w r. 307 p.n.e. na wody sycylijskie, ażeby poprzeć nowego władcę Syrakuz, Agatoklesa, który w r. 310 p.n.e. podjął na nowo walkę przeciwko swemu odwiecznemu wrogowi punickiemu. Bez względu na to, czy pakt został zerwany przez Kartagińczyków, którzy nie chcieli się włączyć do koalicji przeciwrzymskiej, czy przez Etrusków, uważających nie bez racji, że zagrażał on ich najbardziej żywotnym interesom, ta zmiana układu sił na Sycylii i utworzenie Związku Italskiego wykazuje jasno, że dyplomacja

punicka dotychczas pracowała na korzyść Rzymu. Ten zaś w tym samym roku 310 p.n.e. po raz pierwszy zaznacza swą wolę stania się potęgą morską, ustanawiając duoviri navades, obarczonych bez wątpienia obowiązkiem obrony wybrzeży Lacjum przed korsarzami syrakuzańskimi i etruskimi. Liwiusz wspomina w swej IX księdze trzecie odnowienie przymierza z Kartaginą w r. 306 p.n.e. Kartagińczycy myśleli może, że potęga rzymsko-kampańska wchłonie Greków z Italii i Sycylii, w czym się nie mylili. Rzeczywiście, od końca wojen samnickich nie tylko niezależność polityczna kolonii Wielkiej Grecji staje się zagrożona przez posuwanie się legionów, ale także ich aktywność ekonomiczna zmniejsza się na korzyść Kampanii i Apulii. I jeśli Rzym wyciąga głównie korzyści wojskowe i polityczne z tego związku, to Kapua od samego początku czerpie zyski ekonomiczne. Dysproporcja między bogactwem tych dwóch odłamów rzymsko-kampańskiego państwa ukazuje się jasno, poczynając od r. 289 p.n.e., w dwoistości ich monet: Kampania bije drachmy srebrne na wzór greckich, podczas gdy Lacjum zadowala się jeszcze monetą z brązu, ciężką i dziwnie archaiczną. Ale już w tych ostatnich latach IV w, p.n.e. wielki Appiusz Klaudiusz Caecus zrozumiał konieczność postępu dla swej ojczyzny w dziedzinie ekonomicznej i konieczność zainicjowania polityki morskiej, i to wręcz dalekomorskiej. Ściśle związany z kapuańskimi ludźmi interesu przez własne sprawy i małżeństwa, okazuje się być rzeczywistym założycielem imperium rzymskiego. Zagrożeni utratą wolności jak też i swoich majątków przez zacieśnianie się więzów rzymsko-punickich Grecy z Italii uczynią ostatni wysiłek, żeby opóźnić utratę wolności i ruinę. Będzie to próba Pyrrusa, która, jak ostatnio wykazał Lévëque, nie była wcale tak absurdalna, jak przedstawiała ją tradycja. Rzymianie i Punijczycy zacieśnią przeciwko królom Epiru swe przymierze, nadając mu po raz pierwszy charakter wojskowy (279 r. p.n.e.). Trzeba jednak przyznać, że obaj partnerzy nie okazali szczerości w stosowaniu tego przymierza. Demonstracja morska Magona przed Ostią w 279 r. p.n.e. nie mogła przynieść Rzymianom żadnej korzyści w walce wyłącznie lądowej i chyba nie bez racji poczynania admirała punickiego wydały się podejrzane rzymskim senatorom. Właśnie w tej atmosferze nieufności zawarty został traktat, natychmiast zresztą pogwałcony przez obie strony: Rzymianie bardzo zadowoleni, że Pyrrus odwrócił się od Italii ku Sycylii, wystrzegają się dostarczania jakiejkolwiek pomocy swym sprzymierzeńcom; Kartagińczycy odpłacają im natychmiast ich własną monetą, zawierając z królem oddzielny pokój, którego traktat formalnie zabraniał, a nawet dostarczają mu okrętów, ażeby mógł ewakuować wyspę i ponownie podjąć walkę z legionami. W ten sposób to przymierze rzymsko-punickie, tak często odnawiane i w sumie bardzo korzystne dla obydwu mocarstw, było raczej jedynie obłudnym porozumieniem dwóch rozbójników, oszczędzających się wzajemnie w oczekiwaniu godziny nieuniknionego wyrównania rachunków. Początkowo umowa rozdziela między partnerów strefy wpływów albo raczej tereny łowów, nie przewidując najmniejszej współpracy. Doprowadziło to w końcu do sytuacji, w której każdy z partnerów obserwuje z satysfakcją ciosy zadawane drugiemu przez

wspólnego wroga, wystrzegając się starannie działań, które oszczędziłyby sprzymierzeńca. Tak więc można bez wahania uznać za autentyczną słynną wypowiedź Pyrrusa, który opuszczając Sycylię powiedział, że przygotowuje pole bitwy dla Rzymian i Kartagińczyków. Świadczy ona o zdrowym rozsądku i dalekowzroczności króla Epiru. Z tych wszystkich przyczyn nie przyjmujemy tezy A. Heussa, który jest powszechnie uznawany za autorytet w sprawie genezy I wojny punickiej (lata 264-241 p.n.e.), jakoby konflikt powstał z przypadku i rozwinął się na skutek nieporozumień, i że żaden z przeciwników nie miał należytego rozeznania sytuacji, a Rzymianie stali się w końcu panami Sycylii, wcale nie pragnąc jej zdobyć. Praca A. Heussa E, która zresztą opiera się całkowicie na pomysłowej, lecz arbitralnej chronologii, wyraźnie zdementowanej przez dokumenty zebrane przez J. Belocha, daje się wytłumaczyć prawdę mówiąc - przez bardzo rozpowszechnioną skłonność współczesnych historyków do odrzucania opatrzności, idei, którą Monteskiusz przejął od Liwiusza. Wyobrażeniu senatorów obdarzonych w nadnaturalny sposób wiarą w misję dziejową ich miasta, przeznaczonego, mimo skromnych początków, do władania nad światem, M. Holleaux przeciwstawia obraz przebiegłych, lecz ograniczonych wieśniaków, zainteresowanych jedynie namacalną rzeczywistością łatwych zdobyczy na Grekach, którzy rozpościerali przed nimi widmo urojonych niebezpieczeństw, żeby ich wciągnąć w swe zawiłe spory. A. Heuss całkowicie przyjął ten punkt widzenia. Sądzi on, że żaden Rzymianin nie przewidywał w r. 264 p.n.e. ani zdobycia Sycylii, ani długiej wojny przeciw Kartaginie. Legiony przekroczyły cieśninę tylko po to, by dopomóc Mamertynom, dawnym mieszkańcom Italii, od jednego pokolenia osiadłym w Messynie, którzy wzywali pomocy przeciwko koalicji kartagińsko-syrakuzańskiej. Rzymianie najchętniej poprzestaliby na zdobyciu Messyny, gdyby Kartagińczycy nie skoncentrowali sił pod Agrygentem, by odzyskać miasto. Po wzięciu Agrygentu Punijczycy na pewno kontynuowaliby ofensywę morską na wybrzeża Italii. Senat, rozumiejąc, jakie niebezpieczeństwo przedstawia dla półwyspu istnienie baz kartagińskich na Korsyce, Sardynii i Sycylii, musiałby prowadzić wojnę dalej, aż do przełamania okrążenia. Ostatnie badania F. Cassoli, a zwłaszcza J. Heurgona, nad historią Kapui przedstawiają sprawę w innym świetle. Wojna punicka mająca na celu zdobycie Sycylii była zamierzona i prowadzona przez potężną partię, która powstała w senacie. Partia ta, kierowana przez Klaudiuszów, była ściśle związana z Kampańczykami, którzy z końcem wieku V p.n.e. zaczęli się osiedlać na wyspie. Rzeczywiście, od pierwszej połowy wieku IV p.n.e. bandy oskijskie, samnickie i kampańskie, najmowane przez Dionizjusza lub Magonidów, stworzyły kosztem miast greckich małe państwa wojskowe. Platon podczas swej bytności w Syrakuzach w latach 388-387 p.n.e. przewidział upadek hellenizmu sycylijskiego, przygniecionego przewagą Fenicjan i Osków. Między 289 a 280 r. p.n.e. jedna z tych „wielkich kompanii” (wojskowych) złożona z Mamertynów, najęta przez Agatoklesa z Syrakuz, zdobyła Messynę, wycinając w pień ludność grecką, a następnie złupiła całą pół-

nocno-wschodnią część wyspy, zmuszając Greków do płacenia haraczu. J. Hewrgon wykazał, że powiązania rzymsko-kapuańskie zostały wzmocnione w drugiej połowie IV wieku p.n.e. na skutek przyjęcia kilku szlachetnych rodów kampańskich do senatu. Jeden z tych rodów, mianowicie Atiliusze, których najsłynniejszym przedstawicielem był Regulus, miał odegrać decydującą rolę w walce przeciwko Kartaginie. Jego przykład dowodzi, że zromanizowani Kampańczycy nadal prowadzili w senacie swą tradycyjną politykę. Udało im się pozyskać dla swych poglądów pewną liczbę patres latyńskich, którzy związali się z nimi przez małżeństwa. Tak więc utworzyła się w ostatnich latach partia kierowana przez wielkiego Appiusza Klaudiusza Caecusa, który starał się skierować ekspansję rzymską ku południowi i zbudować flotę morską. Utworzenie urzędu duoviri navaies w r. 310 p.n.e. jest na pewno dziełem Appiusza Klaudiusza; między 312 a 310 r. p.n.e. piastował on urząd cenzora, który go upoważniał do kierowania ogólną polityką republiki. Klaudiusz bronił tej polityki aż do śmierci. A kiedy zwycięski Pyrrus ofiarował Rzymowi pokój pod warunkiem wyrzeczenia się wszelkich ambicji na południu Kampanii, płomienna mowa starego męża stanu odwróciła senatorów od sugestii Cyneasza. To stronnictwo, które można już nazywać imperialistycznym, nie zawsze miało poparcie większości patres. Pewna grupa, kierowana przez potężną gens Fabia, oburzała się jego demagogicznym zuchwalstwem, niemoralnymi kompromisami z przedsiębiorczymi Kampańczykami i lekceważeniem tradycji religijnych. Opowiadano, iż Appiusz Klaudiusz utracił wzrok, ponieważ przywrócił na nowo, wbrew woli bogów, kult Herkulesa! Dla Fabiuszów i ich stronników przyszłość Rzymu leżała na północy, gdzie znajdowały się żyzne ziemie, zdatne do wyżywienia licznych wojowników. Hellenizmowi przeciwstawiano kulturę etruską, która dotychczas wystarczała do edukacji młodych patrycjuszów. Od północy wreszcie zawsze mógł nastąpić atak hord galijskich i uwaga konsulów nie powinna była nigdy odwracać się od przełęczy apenińskich. Po wojnie z Pyrrusem Fabiusze ponownie objęli władzę w republice. W roku 265 p.n.e. głowa rodu, Fabiusz Maksymus Gurges, po raz trzeci dzierżący konsulat, przywiódł legiony pod mury Volsinii, ośrodka religijnego federacji etruskiej, gdzie właśnie wybuchły zamieszki społeczne. Ale w czasie oblężenia konsul został niebezpiecznie ranny, w następstwie czego wkrótce zmarł. Rzecz osobliwa, syn jego nie znajduje się w fastes na liście najwyższych urzędników i żaden Fabiusz ze starszej ani z młodszej gałęzi rodu nie otrzymał konsulatu przed r. 247 p.n.e. Ta utrata wpływów nie może pochodzić wyłącznie z przypadku. Wynika ona raczej ze zniechęcenia ludu do wielkiego rodu konserwatystów. Rzeczywiście, w r. 264 p.n.e. comitia wynoszą na stanowisko konsula Appiusza Klaudiusza, którego tradycja przedstawia jako brata Caecusa, mimo wielkiej różnicy wieku. Ten Klaudiusz miał przydomek „Caudex”, co mniej więcej oznacza „pień”. Seneka wyjaśnia nam pochodzenie tego przezwiska: Klaudiusz zalecił budowę floty. Szedł więc za tradycją rodzinną. To on właśnie był tym, który mimo sprzeciwu senatu rozpętał wojnę przeciwko Kartaginie. Zmęczeni rabunkami Mamertynów Syrakuzańczycy oddali dowództwo

armii młodemu wodzowi imieniem Hieron, który po pierwszych zwycięstwach przyjął tytuł króla. Zwyciężeni w otwartej walce i wkrótce oblężeni awanturnicy oskijscy zostali zmuszeni do wezwania na pomoc admirała kartagińskiego, komendanta wielkiej bazy na Wyspach Liparyjskich, który nie dał się długo prosić i bardzo chętnie zajął ich cytadelę. Ale część ludności patrzyła złym okiem na tę obcą opiekę. Skontaktowano się z garnizonem rzymskim w Regium, dowodzonym właśnie przez krewnego konsula Klaudiusza. W jego to towarzystwie udała się do Rzymu delegacja Mamertynów z prośbą o interwencję. Senat bardzo się wahał z wyrażeniem zgody, ale konsul, zwracając się do ludu wbrew zwyczajowej procedurze, wywarł presję na senatorów. Oddział legionów zmyliwszy wojenne okręty punickie przeprawił się przez cieśninę i bez walki zajął Messynę, opuszczoną przez garnizon kartagiński wobec wrogości mieszkańców. Wynikła z tego krótka wojna przeciwko Punijczykom i sprzymierzonym z nimi Syrakuzanom (264-263 r. p.n.e.). Ale wkrótce Hieron, przeciwko któremu zwróciła się większość sił rzymskich, zawarł oddzielny pokój. Ceną znacznego zmniejszenia terytorium i obietnicy współpracy z Rzymem okupił dla swego królestwa pięćdziesiąt lat spokoju, który dla zachodniego hellenizmu był ostatnim, wspaniałym okresem rozkwitu kulturalnego. Jeżeli, jak sądzi A. Heuss, Rzymianie nie mieli innego celu niż dopomożenie Mamertynom, wojna mogła się była skończyć już w tamtym 263 r. p.n.e. Lecz podczas gdy konsul Waleriusz, obdarzony przydomkiem „Messala”, po wyprawie przeciw Syrakuzom wkraczał do urbs, by odbyć triumf, jego kolega Otacilius, pozostały w Messynie, zawierał przymierze z głównym miastem Elymów, Segestą, której niedokończony teatr i świątynia świadczą o głębokiej hellenizacji. Kartagina mogła była się zdecydować na oddanie Messyny, którą właściwie posiadała tylko przez kilka miesięcy, ale utrata Segesty, dawnego i wiernego sprzymierzeńca mieszczącego się w sercu jej prowincji, była zapowiedzią rychłego zupełnego wyrugowania jej z wyspy. Dotychczas jedyną reakcją oligarchii było ukrzyżowanie nieszczęsnego admirała, który utracił Messynę. Teraz wreszcie zdecydowała się ona na poważniejszą akcję wojsk lądowych i floty, koncentrując w Agrygencie najemników i marynarkę. Rzymianie ze swojej strony wysłali na Sycylię obu konsulów z wszystkimi siłami, jakimi dysponowali. Po kilku miesiącach zaciętych walk wódz kartagiński Hannibal, syn Giskona, wspomniany już Hannibal z Agrygentu, ewakuował miasto ratując swą armię. W ten sposób skończyła się w lutym 261 r. p.n.e. pierwsza faza wojny będąca nieprzerwanym ciągiem powodzeń Rzymian. W następnych pięciu latach operacje morskie przeważały nad lądowymi (261-256 r. p.n.e.). Kartagińczycy wreszcie włączyli do walki flotę i nasłali swych korsarzy na wybrzeża Italii. A. Heuss przypisuje wielkie znaczenie tej kontrofensywie, która wywołała z kolei decyzję Rzymu zniszczenia baz punickich w pobliżu Italii. W rzeczywistości tylko jedna wyprawa była skierowana przeciwko Sardynii, lecz i ona nie osiągnęła żadnego trwałego wyniku. Jeżeli Rzym podjął wysiłek zbudowania własnej floty, to dlatego, że

zrozumiał, iż bez likwidacji baz punickich i utrzymania w wierności portów greckich - przede wszystkim na Sycylii - nie zapewni sobie hegemonii na morzu. Podjęta przez senat decyzja sfinansowania tej imprezy została bez wątpienia przegłosowana przez Korneliuszów Scypionów. Ten świetny już od początku stulecia ród obejmuje obecnie kierownictwo partii wojennej. Jego członkowie dzierżący konsulat w latach 260, 259 i 257 p.n.e. będą uprawiali politykę imperialistyczną, która jednemu z nich przyniesie chwałę „Africanusa”, ale, niestety, ich zdolności nie dorównają ambicjom. Gnejusz Korneliusz Scypion, który pierwszy w roku 260 p.n.e. usiłował zaatakować bazę na Wyspach Liparyjskich, został pobity i musiał skapitulować wraz z siedemnastoma okrętami. Skutkiem tej porażki zyskał sobie przydomek „Oślica”, który historycy daremnie starają się wytłumaczyć, ale który niewątpliwie nie jest pochlebny. „Oślica” był zresztą konsulem jeszcze po raz drugi po złożeniu okupu, co dowodzi, że autorytet jego rodziny wyrównywał braki jego uzdolnień. Szczęśliwie dla Rzymu klęska na Wyspach Liparyjskich została powetowana pod Mylae w tym samym 260 r. p.n.e. przez innego konsula, mniej znamienitego, ale za to zręczniejszego - Gajusza Duiliusa. Wszyscy uczniowie wiedzą, iż to on unieruchamiał okręty punickie swoimi „krukami” i że jego współrodacy ofiarowali mu kolumnę ozdobioną przez rostra, której napis, powtórnie wyryty za Augusta, jest jednym z rzadkich bezpośrednich dokumentów, jakie posiadamy, z tej mglistej epoki. Bitwa pod Mylae dowiodła kruchości morskiej supremacji Kartaginy. Ale wodzowie puniccy, między którymi widzimy kilka wybitnych postaci, takich jak Hannibal z Agrygentu, pobity pod Mylae, lecz zwycięzca konsula Florusa w roku następnym, czy Hamilkar z Paropos, mieli niezaprzeczoną przewagę w sztuce oblężniczej dzięki technice hellenistycznej mało znanej Rzymianom. Opór kilku dobrze obwarowanych miejscowości, jak Palermo, Lilibeum i Drepanum, wystarczył dla zniweczenia sukcesów rzymskich i przedłużenia wojny, która zaczynała już męczyć Kwirytów. Najbardziej zażartymi zwolennikami tych walk byli jednakże południowi sprzymierzeńcy Rzymu, którzy walczyli dla własnych celów u boku legionistów, choć nieraz ze zmiennym szczęściem. Senatorowie italskiego pochodzenia z reguły dzielili dowództwo z przedstawicielami starych rodów rzymskich. Od roku 258 do 250 p.n.e. Atiliuszom kampańskim przypadło pięć konsulatów, a najwybitniejszy reprezentant tej rodziny, Regulus, przez patriotyzm annalistów przemieniony w „starego Rzymianina”, będzie usiłował, tak jak i jego ziomkowie Decjusze, zakończyć wojnę w r. 256 p.n.e., przenosząc ją metodą Agatoklesa do Afryki. Przedsięwzięcie tak niezgodne z tradycyjną ostrożnością nie napotkało poważnej opozycji, co dowodzi nadzwyczajnego wpływu na politykę rzymską zdobytego przez tych świeżo zasymilowanych obywateli. Zresztą Regulusowi omal się nie powiodło, ponieważ Afryka punicka była jak najgorzej broniona. Przylądek Bon, gdzie wylądowali Rzymianie, był najzamożniejszą okolicą i aprowizacja Kartaginy zależała w dużym stopniu od tamtejszego bydła, oliwek, winnic i sadów. Otóż dla obrony tego przylądka było tylko trochę miejscowych oddziałów bez żadnego wsparcia ze strony głównych sił kartagińskich. Aby oprzeć się inwazji, trzeba było,

by lud wyznaczył specjalnych dowódców, którzy by zorganizowali armię złożoną przeważnie z najemników, tak jak ta, która służyła do wielkich operacji militarnych na zewnątrz kraju. Jednakże powaga sytuacji zmusiła oligarchię, wbrew jej wszelkim zasadom, do czasowego przekazania dowództwa obcemu strategowi Spartaninowi Ksantipposowi. To skądinąd zbawienne posunięcie dowadzi jednak nieudolności punickiej organizacji wojskowej. Porażka Regulusa może byłaby zniechęciła Rzymian do wojny, gdyby nie została zrekompensowana przez znaczne powodzenie na Sycylii, mianowicie przez wzięcie Palermo, stolicy eparchii, czyli prowincji punickiej (254 r. p.n.e.). Jednakże partia Fabiuszów odzyskiwała z wolna kontrolę nad opinią. Od r. 252 p.n.e. senat zwolnił tempo budowy floty. Energiczni przywódcy kartagińscy potrafili wyzyskać tę sytuację. Skoro im się nie powiodło pod Palermo, to niechby przynajmniej dzielny wódz imieniem Himilkon, zamknięty w Lilibeum (dziś Marsala), wspierany przez flotę z Drepanum, wyczerpywał przez swój opór wojska konsulów. W roku 250 p.n.e. rzymska partia zwolenników wojny przeforsowała na komicjach wybór Appiusza Klaudiusza z przydomkiem „Pulcher” (syna lub wnuka „Caecusa” i blisko spokrewnionego z „Caudexem”}. Nowy konsul z zuchwałą pewnością siebie właściwą temu rodowi chlubił się, że zgniecie flotę z Drepanum. Tymczasem admirał Adherbal zadał mu największą klęskę, jaką Rzymianie ponieśli w czasie całej wojny. Fabiusze natychmiast wykorzystali to zdarzenie. Ich agenci, robiąc użytek z powszechnie znanego faktu bezbożności Klaudiuszów, opowiadali na forum historię świętych kurcząt. Wyrocznia oświadczyła Klaudiuszowi Pulcherowi, iż ptaki te odmawiają spożywania ziarna (co było złą wróżbą). Konsul krzyknął: „Jeżeli nie chcą jeść, niech piją!” i wrzucił je do morza. Rozgłaszano również, że jego siostra, która była westalką, dostawszy się razu jednego wraz ze swym pojazdem w zamęt uliczny, wyraziła głośno żal, że brat jej nie utopił raczej Rzymian. Senatorowie pochodzenia italskiego, którzy tak parli do wojny, odwrócili się teraz od Klaudiuszów, by zwrócić się do Fabiuszów. Ci ostatni mieli każdego roku (247, 246 i 245 p.n.e.) jednego konsula ze swego rodu. Nie kończąc wojny rozmowy rozpoczęte w r. 247 p.n.e. doprowadziły tylko do wymiany jeńców poświęcali jej jak najmniej pieniędzy i ludzi. Flota nie zastała odbudowana i korsarze puniccy znowu nawiedzali wybrzeża Italii. Konsulowie nawet nie zadawali sobie trudu, by jeździć na Sycylię, zostawiwszy dowództwo prokonsulom. Natomiast zostały założone nowe kolonie rzymskie w Alsium i Fregenae w tej części południowej Etrurii, która obejmowała pradawne posiadłości Fabiuszów, uważane przez nich zawsze za własne. Kartagina powinna była wykorzystać ten zwrot w polityce rzymskiej, zwłaszcza że dysponowała na Sycylii doskonałymi dowódcami: tam właśnie w r. 247 p.n.e. Hamilkar Barkas rozpoczął swą karierę jako dowódca „komandosów”. Inny, równie wartościowy wódz - Giskon, nadal trzymał w szachu Rzymian oblegających Lilibeum. Sytuacja armii punickiej nie była wcale gorsza niż w czasie wielkich ofensyw Dionizjusza i Pyrrusa, po których nastąpiło powtórne zdobycie utracanych pozycji. Z drugiej strony zobaczymy, że sytuacja ekonomiczna całej Afryki, żałosna

około r. 225 p.n.e., potem się nieco polepszyła. Dowódcy mieli prawo spodziewać się jeśli nie zwycięstwa, to przynajmniej rozejmu. Wtedy to kapitaliści rzymscy, zwolennicy wojny, po bitwie pod Drepanum zdobywają się na najwyższy wysiłek. Straciwszy zaufanie senatu, a nawet ludu, musieli tym razem ponieść wielkie ryzyko: zaproponowali wyłożenie potrzebnych sum na odbudowę dwustu pięciorzędowców, zakładając, że państwo im zwróci pieniądze tylko w wypadku zwycięstwa. Eskadra powierzona konsulowi Lutacjuszowi Katulusowi, człowiekowi nowemu podobnie jak Duilius, zatrzymała przy Wyspach Egadzkich przy zachodnim krańcu Sycylii duży konwój, mocno chroniony, wiozący posiłki dla Lilibeum. Wszystkie okręty admirała Hannona, nadmiernie obciążone ładunkiem i obsadzone przez nowicjuszy, poszły na dno lub zostały zdobyte. Klęska ta odjęła ostatecznie Punijczykom odwagę. Nastąpił pewien kompromis między partią pokojową i wojenną, ponieważ prowadzenie układów zostało powierzone Hamilkarowi Barkasowi. Zresztą warunki Lutacjusza były umiarkowane. Kartagina opuści Sycylię, zapłaci w ciągu dwudziestu lat odszkodowania wojenne w sumie 2200 talentów eubejskich (ok. 1.000.000 dolarów - przyp. tłum.), ale zachowa swe inne posiadłości, a jej siły zbrojne nie mają być ograniczone ani na morzu, ani na lądzie, ponadto jej wolność polityczna nie zostaje ograniczona, pod warunkiem ponownego zawarcia przymierza z Rzymem i zaprzestania wszelkich działań przeciwko Hieronowi. Gdy się weźmie pod uwagę, że Regulus w czasach swego powodzenia żądał Sardynii i chciał uszczuplić flotę i armię punicką sprowadzając ją do siły pomocniczej całkowicie podporządkowanej Rzymowi, musi się uznać obecne warunki rozejmu jako bardzo korzystne dla strony zwyciężonej. Senat rzymski był zresztą tego samego zdania i wysłał swoich komisarzy, ażeby zaostrzyli te warunki, ale ci decemviri ograniczyli się tylko do zaostrzenia klauzul finansowych, nie wtrącając się do zaleceń natury politycznej. Jest rzeczą nader prawdopodobną, że Lutacjusz, mimo swego proletariackiego pochodzenia, należał do stronnictwa Fabiuszów i że pragnął szczerze przywrócić zgodę między Kartaginą i Rzymem, obu miastami rządzonymi przez konserwatystów. Klęska Kartaginy nie była więc sama w sobie katastrofą, ale ujawniła poważne przyczyny słabości w państwie punickim i przygotowywała kryzys z wszystkimi opłakanymi skutkami wojny. Hamilkar Barkas żądając dumnie dla swoich ludzi i dla ludzi Giskona prawa zatrzymania przez nich wolności i broni, zmuszał konsula do przyznania, że Rzym nie odniósł zwycięstwa militarnego. O ile hoplici puniccy okazali się na ogół gorsi od legionistów, o tyle oddziały lekkie, kawaleria i słonie potrafiły wyrównać braki militarne Kartaginy. Na morzu obaj partnerzy zrównoważyli mniej więcej swoje powodzenia i klęski, co zresztą przynosiło zaszczyt Rzymowi, będącemu nowicjuszem w tej dziedzinie, chociaż wspomaganemu przez swych sprzymierzeńców italskich i etruskich, i to w stopniu na pewno większym, niż to przekazuje tradycja. Natomiast w sztuce oblężniczej Punijczycy utrzymali aż do końca swoją wyższość techniczną.

Oba systemy dowodzenia wykazały wiele braków i niedociągnięć. Rzym przez coroczne odnawianie konsulów odczuwał brak ciągłości w prowadzeniu kampanii, co często przeszkadzało w wykorzystaniu powodzenia pozornie decydującego. Wodzowie puniccy przeciwnie: byli strategami, pozostającymi wiele lat na czele swoich sił, ale ich poczynania były paraliżowane przez nadzór Trybunału Stu Czterech, powołanego w r. 396 p.n.e. dla podporządkowania dowództwa oligarchii. W pierwszych latach wojny punickiej sankcje - zawsze okrutne - stosowane przez tę jurysdykcję mogły wydawać się stosunkowo usprawiedliwione. Tak więc w r. 264 p.n.e. komendant twierdzy Messyny, Hannon, został ukrzyżowany za to, że pozwoliwszy się zaskoczyć, oddał Rzymianom to miasto bez bitwy. Ale począwszy od r. 250 p.n.e. torturowano nieszczęsnych dowódców, których całą winą było niepowodzenie lub brak doświadczenia. Tak więc w r. 250 p.n.e. torturowany był Hazdrubal, ponieważ nie zdołał odzyskać Palermo, a w r. 241 p.n.e. poddano torturom Hannona pobitego u Wysp Egadzkich. Najgorsze było to, że dowódcy naprawdę winni mogli uniknąć kary albo ją zmniejszyć przez intrygi polityczne. Tak więc w r. 261 p.n.e. inny Hannon, który okazał się niezdolny do dopomożenia Agrygentowi, został ukarany jedynie grzywną. Hannibal z Agrygentu po utracie floty pod Mylae (w r. 260 p.n.e.) wywinął się od kary przez wykręt tak grubymi nićmi szyty, iż mógł zwieść tylko ludzi szukających jakiegoś pretekstu. Inne jeszcze niebezpieczeństwo czyhało na wodzów punickich: brak dyscypliny ich najemników. Ten sam Hannibal z Agrygentu, tak zręczny w pozyskiwaniu uprzejmości gerontów, został ukrzyżowany przez swoich ludzi w Sulci na Sardynii po innej porażce. Jednakże jego syn, także Hannibal, który służył w Lilibeum pod rozkazami Himilkona, w r. 250 p.n.e. zapobiegł przejściu Galów na stronę Rzymian powiadomiwszy naczelnego wodza kartagińskiego o spisku niektórych oficerów, odkrytym przez pewnego Achajczyka imieniem Alekson. W tej wojnie wielką niespodzianką, która najbardziej przyczyniła się do klęski Kartaginy, była supremacja rzymskich sił morskich. W ciągu IV i III w. p.n.e. technika wojny morskiej uczyniła większe postępy niż w ciągu całej reszty starożytności. Dionizjusz z Syrakuz zbudował pierwsze galery pięciorzędowe w r. 398 p.n.e. Ale większość jego floty, która nie przekraczała 300 jednostek, składała się z trójrzędowców. Polibiusz ze zdziwieniem notuje, że flota rzymska i punicka nadzwyczajnie przewyższały poziomem flotę Demetriosa Poliorketesa i Ptolemeusza I, która swego czasu zadecydowała o losie imperium Aleksandra. W pierwszym rzucie w r. 260 p.n.e. Rzym zbudował 100 pięciorzędowców i 20 trójrzędowców. Ostatnia flota, którą Lutacjusz poprowadził do zwycięstwa, liczyła 200 pięciorzędowców. Raz widziano w bitwie więcej niż 500 pięciorzędowców, a jeszcze innym razem więcej niż 700. Ogólnie Rzymianie stracili ich 700, a Kartagińczycy 500. Budowa tych flot wymagała olbrzymich środków finansowych i technicznych. Ze strony rzymskiej środki te mogły się znaleźć tylko w Kampanii. Sama budowa floty w r. 260 p.n.e. wystarczyła do wykazania, że kraj ten stał się już wtedy pierwszą potęgą ekonomiczną basenu Morza

Śródziemnego. Rzymianie przez ambicję ukrywali starannie rolę finansjery kampańskiej, tak jak i umniejszali techniczną pomoc, otrzymywaną bez wątpienia od Greków italskich i sycylijskich. Polibiusz powtarza naiwną historyjkę o kopiowaniu przez Rzymian zdobycznych okrętów punickich, jak gdyby w arsenałach Tarentu czy Syrakuz nie było szkutników zdolnych do zrobienia takich samych. Oczywiście nie przeszkadza to przypuszczać, że konstruktorzy kartagińscy znali tajemnice, o których Rzymianie i ich pomocnicy dowiedzieli się bardzo późno. Polibiusz opowiada bardzo długo i szeroko o wyczynach kapitana-armatora, zwanego Hannibalem Rodyjskim, wynalazcy okrętu nowego typu, który Rzymianie zresztą w końcu zdobyli i później skopiowali seryjnie. Podczas gdy ekonomika italska wykazywała nieoczekiwaną żywotność, kartagińska - przeciwnie - okazywała się mało prężna. Zdarzyło się w tej wojnie to, co miało się często powtarzać w wielkich konfliktach światowych, w których technika i przemysł odgrywają rolę zasadniczą: przeciwnik technicznie słabszy zmuszony okolicznościami, wprowadzając od podstaw najnowocześniejszą technikę, przewyższa w końcu swego rywala, który za wszelką cenę próbował przystosować do nowych celów istniejące już urządzenia. Kartagina, która nigdy nie musiała na taką skalę przeprowadzać odbudowy swej floty, teraz przekonała się, że jej stocznie są zbyt małe, że brakuje jej drewna, że budulec - smołę, konopie i metale musi sprowadzać z bardzo daleka. Jesteśmy zdziwieni dowiadując się od Polibiusza, że w końcu nie miała nawet dostatecznej ilości marynarzy. Ale te niedobory możemy zrozumieć, uprzytamniając sobie, że przecież ta sama załoga okrętu musiała nie tylko walczyć, ale dowozić zaopatrzenie i bronić się przed napadami korsarskimi. Musiała więc być sprawna i w nawigacji, i w bitwie. Krach finansowy Kartaginy jest łatwy do wytłumaczenia: od r. 260 p.n.e. musiała się wyrzec większości dochodów z Sycylii. Wielka koncentracja morska, dokonana po upadku Agrygentu, pociągnęła z drugiej strony utratę dochodów z handlu, danin, lub piractwa z rejonów zachodnich z Hiszpanią włącznie. Handel ze wschodem mógł trwać nadal, w zależności od pozostałych środków transportowych, ponieważ korsarze italscy nie ryzykowali podróży po morzach greckich, ale brakowało środków wymiany przywożonych dawniej z zachodu, tak że obecnie transakcje mogły powodować tylko odpływ kapitału. Poza tym trzeba było rekrutować coraz to więcej najemników, których wymagania w oczywisty sposób się zwiększały. Wobec wszystkich tych wydatków, po stronie zysków można było zapisać jedynie efekty wypraw na wybrzeża italskie; początkowo dawały one korzyści, które jednak znacznie się zmniejszyły po zwycięstwie Duiliusa i po kontrofensywach rzymskich na Sardynii i Korsyce. Szczególnie wyprawa Regulusa była katastrofalna: po utracie dochodów z Sycylii odpadły także dochody z Afryki, bezpośrednio z powodu rabunków rzymskich, a pośrednio na skutek buntów libijskich wywołanych inwazją. Co więcej, trzeba było rekrutować biegłych w sztuce wojennej najemników greckich i wschodnich, którzy wymagali wysokiej zapłaty. Kartagina zwróciła się więc do Ptolemeusza II Filadelfosa może w tym czasie, a w każdym razie przed rokiem 264 p.n.e. (data jego śmierci), z

prośbą o pożyczkę 2000 talentów, której jednak nie mógł udzielić. Po roku 254 p.n.e. nastąpiła pewna poprawa sytuacji dzięki zwolnieniu tempa działań wojennych na Sycylii i na morzu, a szczególnie dzięki ustabilizowaniu się sytuacji w Afryce. Dwaj energiczni namiestnicy kazali drogo zapłacić plemionom Libii za ich zachcianki niezawisłości. Hamilkar z Paropos, który pierwszy zajmował to stanowisko, wycisnął z buntowników 1000 talentów srebra i 20.000 wołów. Jego następca, Hannon Wielki, rozszerzył terytorium punickie aż do Sahary. W roku 247 p.n.e. zajął Theveste (dziś Tebessa). Oszczędzając nowych poddanych, dawnych, pozbawionych przez sukcesy kartagińskie wszelkiej nadziei pomocy, traktował rzeczywiście po drakońsku. Rolnicy libijscy z ziem administrowanych bezpośrednio przez Kartaginę zmuszeni byli oddawać połowę swych zbiorów (normalnie oddawali przypuszczalnie jedną trzecią). Miasta, już bardzo liczne, zostały obciążone podwójną daniną, bez wątpienia w pieniądzach. Z drugiej strony po bitwie pod Drepanum korsarze ponowili swoje wyprawy na wybrzeża italskie i odnieśli kilka wybitnych sukcesów. Co prawda, żeglarze italscy nie pozostawali im dłużni. W tych warunkach jest zupełnie niezrozumiałe, iż Kartagina nie znalazła środków na wzmocnienie swej floty w latach, które nastąpiły po zwycięstwie pod Drepanum, że pozwoliła, ażeby Hamilkar Barkas, Himilkon i Giskon odczuwali braki w zaopatrzeniu, i że nie była zdolna do odbudowania floty zniszczonej przy Wyspach Egadzkich. Jej upadek ducha tłumaczy się na pewno nie tylko racjami wojskowymi i ekonomicznymi, które zanalizowaliśmy, ale także przyczynami czysto politycznymi. Na polu dyplomatycznym oligarchia punicka popełniała znacznie poważniejsze błędy niż w dziedzinie wojskowej. Podczas trwania całego konfliktu Kartagina w swej polityce zagranicznej doznawała tylko porażek. Od samego początku wojny oszukiwali ją najpierw Mamertyni, potem Hieron, wreszcie mieszkańcy Segesty. Ze strony Grecji i Wschodu nie mogła wiele oczekiwać, tylko Egipt mógłby ją wesprzeć ekonomicznie, gdyż jeszcze od początków tego wieku Kartaginę wiązały z nim ścisłe stosunki handlowe. Tymczasem Rzym sam nawiązał kontakty z Aleksandrią. Poselstwo, któremu przewodniczyli dwaj Fabiusze w r. 273 p.n.e., nie było zapewne, jak sądzi M. Holleaux, prostą wizytą grzecznościową. Istotnie, monety z lat 270-tych p.n.e. wykazują ślady wpływu ptolemejskiego na mennicę rzymską i zdradzają obecność w pracowniach Kapitolu mistrzów przybyłych z Egiptu. Ptolemeusz II Filadelfos miał więc poważne powody, by powołując się na swe przyjazne stosunki z Rzymem odmówić udzielenia pożyczki, o którą zabiegała Kartagina około r. 250 p.n.e. W końcu w samej Italii mogli Punijczycy szukać korzystniejszych kontaktów. Z pewnością Etruskowie nie byli już zdolni do interwencji, a Kartagińczycy mogli teraz ocenić smutne konsekwencje egoistycznego porzucenia dawnego sprzymierzeńca. Ale Galowie z Niziny Nadpadańskiej i z Emilii, a także Ligurowie z północnych Apeninów i z Piemontu zachowali swoje siły nietknięte; te wojownicze ludy, pozostające prawie stale w konflikcie z Rzymem, od r. 282 do 238 p.n.e. trwały w niezwykłej u nich bezczynności. A właśnie inwazja od północy około r. 250 p.n.e. byłaby zupełnie zmieniła losy wojny, ponieważ Rzym nie

mógłby jej odeprzeć inaczej, jak tylko odwołując swoje legiony z Sycylii. Agenci kartagińscy odwiedzali już plemiona liguryjskie i celtyckie jedynie po to, aby stamtąd rekrutować najemników; dziwić się tylko można, że rząd nie starał się ich wykorzystać dla swej dalekosiężnej polityki. Jest to niewątpliwie największy błąd, jaki popełniła Kartagina w ciągu całego konfliktu. Wynik wojny sycylijskiej ma więc jak najbardziej ludzkie przyczyny: z jednej strony aktywność i energię kapitalistów rzymskich, kampańskich i związanych z nimi rodów senatorskich, a z drugiej strony inercję najbardziej wpływowej grupy oligarchii punickiej, mianowicie grupy obszarników afrykańskich, której przewodnictwo objął młody Hannon II Wielki po zdobyciu Theveste w r. 247 p.n.e. To stronnictwo pocieszyło się łatwo po stracie Sycylii, którą uznało za aż nadto zrekompensowaną przez zwiększenie terytorium na kontynencie. Było to zgodne z polityką absolutnego nieangażowania się w sprawy Italii przyjętą od ostatniej ćwierci IV w. p.n.e., to znaczy od chwili, gdy zwycięska oligarchia Hannona I Wielkiego, a później Bomilkara II, mogła działać z całkowitą swobodą. Z tych powodów stronnictwo nie starało się wykorzystać Galów ani Liguryjczyków do akcji dywersyjnej. Nie ufało też rodom o skłonnościach wojskowych - Barkidom czy innym. Od czasu porażki zadanej przez Regulusa w sposób okrutny torturowało wszystkich nieszczęśliwych dowódców, zarówno aby terrorem utrzymać w lojalności pozostałych przy życiu, jak i po to, ażeby zniesławić w oczach opinii całą tę „zgraję”, którą uważało za kłopotliwą i nieproduktywną. Rzym go nie przerażał. Stronnictwo miało tam przyjaciół i na pewno z radością witało powrót do władzy tych Fabiuszów, którzy potrafili skierować ekspansję swoich ziomków na drogi jak najbardziej odległe od Kartaginy. Poza tym trzymało w swych rękach armię, ponieważ rządziło tą prowincją Afryki, która dostarczała zaopatrzenia potrzebnego do dalszego prowadzenia wojny. Ta polityka nie odznacza się wielkością, ale nie jest ani absurdalna, ani karygodna w swym założeniu. Dowodzi tego zawarty przez Katulusa w r. 241 p.n.e. pokój, który zostawia Kartaginie wszystkie zasadnicze elementy jej potęgi politycznej, ekonomicznej i nawet wojskowej, a nie zabiera jej żadnego terytorium integralnego - cywilizacja punicka nigdy nie wrosła naprawdę w Sycylię - i otwiera możliwość podziału Zachodu między dwie potęgi jeszcze równorzędne. W zamierzeniach Hannona II Wielkiego jak też i w zamierzeniach Fabiuszów ten pokój miał być punktem wyjścia dla „świętego przymierza” oligarchii zachodnich, którego Rzym miał być głową, ale który zostawiłby Kartaginie rolę satelity, nie pozbawionego wszakże splendoru i godności; a przede wszystkim korzyści. Te konszachty wywołały oburzenie ludności Afryki, które doprowadziło do pewnego rodzaju rewolucji społeczeństwa, a po jej upadku - do formalnej koalicji wszystkich czynników i ludzi na wszystkich szczeblach cywilizacji, nawet całkiem barbarzyńskich, którzy za wszelką cenę usiłowali przeszkodzić wprowadzeniu nowego porządku społecznego, opartego na całkiem nowych zasadach moralnych, kierowanego przez rzymskich patres, a utrzymywanego przez legiony.

ROZDZIAŁ III

HAMILKAR BARKAS W południowej Hiszpanii często znajduje się srebrne monety, których się nie spotyka gdzie indziej. Na pewno były one bite w mennicach fenickich, ponieważ ich ciężar jest określony według miernika tego ludu. Są to szekiele albo wielokrotność szekieli, a symbole wyryte na ich rewersach są często te same co na monetach kartagińskich. Metal, z którego je wybito, pochodzący z kopalni w Betyce, pozwala uważać je za monety puszczone w obieg przez Barkidów. Stwierdził to ostatecznie po całym stuleciu dyskusji numizmatyk angielski E. S. G. Robinson. Szerzej omówimy tę sprawę nieco później. Na razie interesują nas twarze na monetach, ponieważ niektóre są portretami Hamilkara Barkasa. Wybite po jego śmierci staraniem Hannibala, przedstawiają go w wieku mniej więcej pięćdziesięciu lat. Profil wydłużony przez krótką brodę, podobną do tych, jakie mają posągi męskie rzeźbione około 300 r. p.n.e. na wielu sarkofagach odkrytych w Kartaginie na cmentarzu Św. Moniki. Czoło wysokie i proste, poorane zmarszczkami, oddzielone jest od nosa jedynie bardzo mocno wystającymi łukami brwiowymi, które łącznie z policzkami twarzą głęboką oprawę oczu o wyraźnej źrenicy. Rytownik, prawdopodobnie Sycylijczyk, użył całego swojego dużego kunsztu, aby uwypuklić wyraz oczu i ust. Siła, energia i surowość emanują z tego obrazu. Widzimy w tym wpływ szkoły hellenistycznej. Sposób przedstawienia łuku brwi pochodzi od Skopasa i wielu rzeźbiarzy hellenistycznych, między innymi w Pergamonie, rzeźbiło podobnie. Niewątpliwie jednak mamy przed sobą portret, i to portret męża stanu i wojownika, a nie jakiegoś brodatego Heraklesa, pomimo towarzyszącej mu maczugi, symbolu boskości. Szczególnie nos mocno haczykowaty i bardzo długi, z grubymi nozdrzami, ma niezaprzeczalnie charakter semicki. Ten nos zresztą i struktura twarzy ukazują się znowu na monetach Hannibala, a także w jego posągach. Tytus Liwiusz jak nam to przypomniał J. Carcopino - znał to podobieństwo ojca i syna: Starzy żołnierze myśleli - mówi on, opisując przyjazd Hannibala do armii w Hiszpanii - że został im przywrócony Hamilkar w rozkwicie swej młodości. Widzieli znowu tę samą siłę w obliczu, tę samą potęgę spojrzenia, ten sam wyraz twarzy i rozpoznawali wszystkie jego rysy. Kiedy urodził się Hamilkar? Korneliusz Nepos twierdzi, że w r. 246 p.n.e. był on zupełnie młody (adulesceututus). Jednakże najstarsza jego córka poślubiła Bomilkara II najpóźniej w r. 240 p.n.e., ponieważ

zrodzonemu z tego związku synowi Hannonowi można było już w r. 219 p.n.e. powierzyć odpowiedzialne dowództwo w armii jego wuja, Hannibala. Matka Hannona musiała się zatem urodzić najpóźniej około r. 255 p.n.e., a Hamilkar Barkas, nawet gdybyśmy założyli, iż ożenił się bardzo młodo, nie mógł mieć w tym czasie mniej niż 20 lat. Nie wiemy nic o jego żonie, ale małżeństwo musiało być bardzo dobrane, bo wiemy o sześciorgu dzieciach, które dożyły wieku dojrzałego. Byłoby cudem w ówczesnych warunkach higienicznych, ażeby kilkoro innych nie zmarło w wieku niemowlęcym. Druga córka, urodzona około r. 252 p.n.e., poślubiła prawdopodobnie Hazdrubala między 241 a 237 r. p.n.e. Musiała umrzeć bardzo młodo, ponieważ Hazdrubal ożenił się po raz wtóry między r. 229 a 220 p.n.e. z księżniczką hiszpańską. Trzecia, która posłużyła Flaubertowi za pierwowzór do kreacji Salambo, została zaręczona przez swego ojca z Narawasem około r. 240 p.n.e. Mogła mieć wtedy zaledwie 10 lat. Nie wiemy, czy to małżeństwo zostało zawarte, ale jakaś wnuczka Hamilkara łączy się z innym księciem imieniem Oezalces, wujem Masynissy. Hannibal, najstarszy z synów, urodził się około r. 246 p.n.e., a po nim przyszli na świat dwaj inni chłopcy: Hazdrubal i Magon, którzy byli dorośli w r. 219 p.n.e. Ustalając datę ostatnich urodzin na r. 242 p.n.e. i zakładając, że okres płodności żony Hamilkara rozciągał się między jej piętnastym a trzydziestym rokiem życia, widzimy, że musiała urodzić się około r. 270 p.n.e. Hamilkar rozstał się z nią na pewno w r. 237 p.n.e., ponieważ wahał się wtedy, czy wziąć ze sobą najstarszego syna do Hiszpanii. Córki i młodsi synowie pozostali zapewne w Kartaginie wraz z matką. Zresztą Barkas był jeszcze w sile wieku, gdy walcząc zginął w r. 229 p.n.e. Można więc wnioskować, że urodził się między 280 a 275 r. p.n.e. Nominacja Hamilkara na wodza na Sycylii była wynikiem całkowitego odnowienia dowództwa. W tym samym mniej więcej czasie Hamilkar z Parogos zostaje pozbawiony władzy nad prowincją libijską na korzyść Hannona Wielkiego. Himilkon ma oddać dowództwo w Lilibeum Giskonowi, Adherbal i jego zastępca Kartalon tracą swą funkcję admirałów, a następuje po nich jakiś Hannon, skądinąd nie znany. Trzej usunięci wodzowie odnosili tylko sukcesy, pełnili zaś swe funkcje zaledwie od paru lat. Ich niełaska nie może być wytłumaczona inaczej, niż przez konflikt z władzą, którego przyczyna nie jest trudna do odgadnięcia. Nazajutrz po zwycięstwie pod Drepanum dowódcy zażądali zapewne ofensywy przeciwko Rzymowi. Jednak będąca u władzy partia obszarników osądziwszy, że powrót Fabiuszów do steru rządu w republice otwierał perspektywy pożądanego pokoju, z całą świadomością odmówiła wykorzystania osiągniętej przewagi. Jeden ze zdymisjonowanych dowódców, Hamilkar z Paropos, był prawdopodobnie - jak już wspomnieliśmy - spokrewniony z Barkasem. Adherbal i Himilkon z całą pewnością należeli do tego samego stronnictwa. W stosunku do nowo mianowanych Hannon Wielki przyjął punkt widzenia obszarników; Giskon również nie był przyjacielem Barkidów, a syn jego Hazdrubal wybierze politykę złotego środka między stronnictwem Hannibala i Hannona Wielkiego.

W tych warunkach nominacja Hamilkara zdaje się dość dziwna. Niewątpliwie trzeba w tym widzieć pewne ustępstwo uczynione przez partię rządzącą na rzecz opozycji. Może Bomilkar II nawiązał już z Barkasem stosunki przyjazne, które wkrótce miały zostać wzmocnione przez jego małżeństwo? Mógł więc przyczynić się do zjednania części senatorów dla Barkasa. Hamilkar Barkas, mimo dość ograniczonych środków, prowadził ofensywę przeciwko wybrzeżom Italii, zaplanowaną już przez swych poprzedników. Wkrótce jednakże musiał jej zaniechać albo na skutek braku środków, albo na skutek instrukcji otrzymanych z Kartaginy. Przedsięwziął wówczas, opierając się na bazie w Eirkte. wojnę partyzancką analogiczną do tej, którą Hamilkar z Paropos prowadził przed kilku laty. Celem było widocznie odzyskanie Panormos. Lecz i to przedsięwzięcie musiało z kolei zostać zaniechane i dowództwo przeniosło się do Eryks. Ta nowa zmiana została podyktowana chęcią prowadzenia wojny wyłącznie defensywnej, ograniczającej się do uwolnienia Lilibeum i Drepanum. Ślepo posłuszny - cokolwiek bądź by o tym myślał - instrukcjom gerontów, utrzymując się bez żądania dostaw żywności czy zaległego żołdu, młody wódz potrafił przełamać głęboką nieufność oligarchów. Tak więc powierzono mu w r. 241 p.n.e. prowadzenie układów z Katulusem. Misja była nader trudna i prawdopodobnie nie bez złośliwych intencji powierzono ją człowiekowi z opozycji. Nieprzejednani patrioci nie mogli protestować przeciwko ustępstwom, na które zgodzi się człowiek z ich partii. Hamilkar zresztą - a syn jego da później dowody takiego samego rozsądku - nie należał do ludzi egzaltowanych, którzy odmawiają uznania rzeczy nieuniknionych. Mimo rozjątrzenia porażką był zdecydowany nie próbować odwetu, dopóki nie stworzy odpowiednich warunków politycznych, ekonomicznych i militarnych. Misja dyplomatyczna, jaka mu przypadła, wydawała mu się prawdopodobnie wstępem do działania, które planował na przyszłość. Geronci, powierzając ją wodzowi, po raz pierwszy godzili się na złączenie władzy wojskowej z polityczną, których rozdział ustalili przed wiekiem jako regułę podstawową. W jednym tylko punkcie Hamilkar okazał się nieprzejednany; gdy chodziło o honor jego i jego żołnierzy, nie zgodził się, by ich traktowano jak jeńców wojennych. Gdy jednak układ został zawarty, Hamilkar zrzekł się władzy, oddał swe wojska Giskonowi i powrócił do Kartaginy jako człowiek prywatny. S. Gsell i inni podejrzewają, iż popadł w niełaskę. Ale jego wycofanie się musiało być dobrowolne, ponieważ najemnicy wymawiali mu, że ich opuścił. Nietrudno wytłumaczyć to nagłe wycofanie się. Hamilkar z pewnością przewidział, że po skończeniu wojny wybuchnie konflikt między rządem Kartaginy a jego dawnymi żołnierzami. Prawdopodobnie od niego tylko zależało, czy stanie na czele buntowników i sięgnie po władzę. Lecz wszyscy ci, którzy usiłowali siłą opanować miasto, zawsze doznawali porażki: przed groźbą tyranii wszyscy mieszkańcy Kartaginy, jakiegokolwiek byliby stanu, stawali ławą za gerontami i urzędnikami, energicznie zwalczając wszelkich spiskowców. W roku 307 p.n.e. Bomilkara I utrącił plebs, który z pięter wysokich domów zamienionych na

fortece raził jego najemników, gdy ci zajęli już agorę. Drobni mieszczanie Kartaginy przystosowali się dosyć dobrze do reżimu arystokratycznego, który umiał dbać o ich interesy, i nie bez powodu obawiali się dyktatora opierającego się na przeważnie obcych wojskach. Otóż w r. 241 p.n.e. ta solidarność nobilów z klasą średnią właśnie się załamywała. Widzieliśmy, że po r. 250 p.n.e. władzę całkowicie zagarnęli wielcy właściciele ziemscy, posiadający majątki na równinach dolnej Medżerdy i Ued Milian albo na przylądku Bon. Ci obszarnicy mieli swoich klientów miejskich, którzy chętnie przyjmowali korzystne stanowiska naczelników okręgów albo poborców podatkowych w jakichś libijskich mieścinach. Ale zupełnie nie mogli znaleźć wspólnego języka z marynarzami, dokerami, rzemieślnikami i drobnymi kupcami, którzy stanowili większość ludności miejskiej. Ci rzemieślnicy i kupcy, żyjący bezpośrednio lub pośrednio z morza, spostrzegli się, że układ Lutacjusza gotował im ruinę znosząc bariery celne, chroniące ich poprzednimi umowami przed konkurencją italską. Badanie grobów z cmentarzyska Św. Moniki w samej Kartaginie i z Kerkuane na przylądku Bon dowodzi, że rzeczywiście handel punicki został wtedy szybko zalany wytworami przemysłu italskiego, górującego nad wyrobami miejscowych pracowni. Najbardziej aktywna część ludności punickiej była na skutek tego gotowa przejść do opozycji za usuniętymi dowódcami wojskowymi i zrujnowanymi armatorami i importerami zboża sycylijskiego, a także za konserwatywnymi kapłanami, którym porażka Kartaginy groziła umocnieniem wpływów obcych kultów. Takiej partii potrzebny był przywódca, człowiek młody, wymowny i bogaty. Właśnie Hazdrubal Starszy ujawnił swe talenty jako przywódca ludu. Król Bomilkar II, któremu sprzykrzyło się posiadanie pustego tytułu, przyłączył się do niezadowolonych w nadziei, że odzyska nieco przywilejów, z których nobile ograbili jego poprzedników. Ktoś musiał uprzedzić Hamilkara o tym wrzeniu opozycji i przynaglić go, aby swym autorytetem poparł stronnictwo ludowe. Barkas przypieczętował natychmiast tę łączność, oddając swą starszą córkę w małżeństwo Bomilkarowi II. Hazdrubal Starszy miał się ożenić z młodszą, zapewne w kilka lat później. Gdy Hamilkar odszedł, Giskonowi powierzono likwidację garnizonu na Sycylii. Nie sprzyjając bynajmniej Barkasowi i jego stronnikom, czynił on lojalnie wszystko co było w jego mocy, aby ułatwić rządowi zadanie: żołnierzy odsyłał do Afryki małymi grupkami, choć prościej byłoby odesłać ich do domów po wypłaceniu im żołdu. Ale w takim załatwieniu kwestii finansowej kryło się dla oligarchii wielkie niebezpieczeństwo polityczne i społeczne. Przypuszczano, że zostanie ono zażegnane przez tradycyjne środki ostrożności, już wypróbowane. Spodziewano się, że prymitywizm najemników sam rozwiąże sprawę. Od dawna werbownicy chętniej przebiegali targowiska ludzkie w barbarzyńskich krajach zachodniej części basenu Morza Śródziemnego, gdzie taryfy najmu były niższe, a ludzie bardziej pierwotni a tym samym mniej zdolni do wszczynania rokoszów. Targowisk greckich raczej unikali. Wojsko, które walczyło na Sycylii, składało się przeważnie z Libijczyków, potem i Iberyjczyków, Galów, Ligurów i z Balearczyków. Służyła w nim także dość duża

liczba pół-Greków - jak mówił Polibiusz - pochodzących przeważnie z Sycylii i z Italii. Kartagińczycy spodziewali się, że ludzie ci, tak odrębni pod względem pochodzenia i obyczajów i nie mający wspólnego języka, nie będą mogli zorganizować jakiejś wspólnej akcji. Wojskowych niższych stopni rekrutowano wprawdzie z tych samych narodowości, ale prawdopodobnie służyli oni dłużej i korzystali z przywilejów, które gwarantowały ich wierność. Z wyjątkiem kilku techników greckich, odgrywających rolę doradców, wszyscy wyżsi oficerowie, wywodzący się z arystokracji punickiej, dostawali specjalne instrukcje, które zaznajamiały ich z obyczajami barbarzyńców i pozwalały trzymać ich w ryzach. W czasie oblężenia Lilibeum wódz Himilkon i jeden z jego oficerów Hannibal, syn Hannibala z Agrygentu, mogli dzięki swej znajomości Galów i swej dyplomacji udaremnić spisek, który miał oddać miasto Rzymianom, a który został im zdradzony przez oficera achajskiego imieniem Alekson. Prawdą jest, że ojciec tegoż Hannibala, obrońca Agrygentu, zwyciężony pod Mylae, zginął ukrzyżowany przez własnych żołnierzy na Sardynii i że jego rywal Hannon doznał tego samego losu. Ale te bunty miały jako przyczynę porażki owych wodzów i nie miało to raczej wcale charakteru zdrady Kartaginy. Utrzymywanie najemników przedstawiało wielkie ryzyko dla miast. Wielokrotnie widywano w Italii i na Sycylii oddziały najemników mordujące mężczyzn, gwałcące ich kobiety i rabujące ich majątek. W tego rodzaju wyczynach specjalistami byli Oskowie. Kartagińczycy nie zatrudniali już ludzi z tego plemienia; mimo to w ich wojsku było wielu niebezpiecznych awanturników: banda galijska, którą dowodził Autharit, została wygnana z kraju za zbrodnie, a „pół-Grecy” byli przeważnie zbiegłymi niewolnikami, dezerterami lub zbrodniarzami, którzy uciekli spod ręki kata. Właśnie z przyczyny owych mętów społecznych bunt pochodzący z konfliktu o wypłatę żołdu przerodził się w prawdziwy przewrót społeczny. Epoka sprzyjała takim ruchom: wielka dysproporcja majątków i warunków bytowych w świecie hellenistycznym, istnienie wielkich prywatnych środowisk przemysłowych lub rolniczych, w których niezliczeni niewolnicy byli niemiłosiernie wyzyskiwani, zniszczenie dawnych ram społecznych oddające ubogich na łaskę możnych niosły powiew rewolucji w całym basenie Morza Śródziemnego. Zduszenie tego ruchu przerastało możliwości rządów konserwatywnych. Miasto takie jak Sparta w ciągu III i II wieku p.n.e. było w stanie nieustannej rewolucji. Bunty nie omijały też Zachodu i w przededniu wojny przeciwko Kartaginie Rzymianie musieli zgnieść powstanie niewolników w Volsinii. Trzy fakty przemieniły burt w ruch społeczny: działalność samego Spendiosa, zbiegłego niewolnik a poszukiwanego przez właściciela, który chciał go ukrzyżować. Był to zhellenizowany Kampańczyk, obdarzony talentami przywódcy ludu, który karmiąc barbarzyńską masę strzępami teorii politycznych filozofów greckich narzucił się jako przywódca polityczny. Drugim faktem była krwawa czystka w kadrach usiłujących zachować kontakt z Kartaginą za pośrednictwem Giskona. Wreszcie trzecim, może najważniejszym, powstanie mas proletariatu wiejskiego

Libii, rozjątrzonego przez ucisk podatkowy Hannona Wielkiego. Kryzys przybiera w ten sposób kształt szczególnie współczesny, przypominając obecne wielkie walki klasowe; co jest zupełnie wyjątkowe, jeśli chodzi o starożytność. Wobec wielkiego wstrząsu samych podstaw potęgi Kartaginy, rządzący nią wykazali w swoim postępowaniu kompletny brak konsekwencji. Po doprowadzeniu najemników do ostateczności przez niedotrzymanie umów, przy pierwszych objawach buntu przyznawali im wszystko, czego tylko zażądali. Giskon został obarczony zadaniem naprawy skutków błędów, które zresztą sam wciąż popełniał, ale Spendios podburzył najemników przeciw oficerom, którzy przyjęli przychylnie swego dawnego wodza. Osiemdziesięciotysięczna masa najemników i Libijczyków obległa Kartaginę od Tunisu aż po Utykę. Partia oligarchów wobec powagi sytuacji mianowała głównodowodzącym Hannona Wielkiego. Zwycięzca spod Theveste, mający niemałą zasługę w zreorganizowaniu armii, tu okazał nieudolność, bo przyzwyczajony do wojny podjazdowej przeciwko krajowcom, nie umiał wyzyskać pierwszego sukcesu, jaki odniósł pod murami Utyki. Wszystko pracowało dla Hamilkara Barkasa: Giskon - uwięziony, Hannon Wielki - zniesławiony; nie pozostał już żaden wódz, którego prestiż dorównywałby jego prestiżowi. Przekazano mu dowództwo. Hannon przeszedł pod jego rozkazy, a dwa mistrzowskie posunięcia ugruntowały natychmiast sławę nowego stratega. Wprowadzając zuchwale swą armię na zalaną do połowy wodą plażę, łączącą Półwysep Kartagiński z mielizną Medżerdy, zaskoczył Spendiosa, zajętego oblężeniem Utyki. Na polu bitwy zręczny manewr, który jest zapowiedzią manewru Hannibala pod Kannami, pozwolił mu położyć trupem sześć tysięcy buntowników. Kartagina., uwolniona od strony północnej, mogła otrzymać posiłki i aprowizację, które napływały z zamorskich prowincji dochowujących jej wierności. Hamilkar jednakże nie zrezygnował z przynajmniej części swych dawnych wojsk, wcielając do swej armii tych spośród jeńców, którzy się zgadzali na zmianę obozu; innych odesłał do ich krajów. Wreszcie przez układy z Numidyjczykami doprowadził do rozbicia wielkich sił, kierowanych przez „kaida” Narawasa. W ten sposób krok za krokiem podważał powoli prestiż wodzów rewolucyjnych, Spendiosa i Libijczyka Matho. Ci reagowali przez terror. Kadry, które uniknęły pierwszej czystki, zostały wymordowane. Giskan zginął w męczarniach razem z jeńcami kartagińskimi. Wojna nabrała wówczas charakteru wojny „bezlitosnej”, a Barkas pokazał, iż w okrucieństwie potrafi dorównać swym najbardziej zajadłym przeciwnikom. Upadek polityki kompromisowej zmniejszył - rzecz oczywista - prestiż Hamilkara. Na domiar złego cała seria nieoczekiwanych katastrof spadła wówczas na Kartaginę. Utyka i Bizerta nagle zbuntowały się. Z kolei powstali najemnicy z Sardynii, a na domiar złego burza zatopiła flotę, która wiozła zaopatrzenie z Trypolitanii. Odcięta od wszelkich źródeł zaopatrzenia ze swego imperium - Kartagina mogła już tylko liczyć na wspaniałomyślność Rzymu, albo raczej na solidarność klasową, jaka

łączyła arystokrację z patres Latini. Nadzieja ta nie była zawodna. Senat nie przyjął oferty zgłaszających się do armii buntowników z Sardynii i z Utyki, zabronił też swym pełnomocnikom wszelkiego handlu z armią Spendiosa, a nawet zalecał im zaprowiantowanie Punijczyków. Ze swej strony Hieron z Syrakuz, troszcząc się o utrzymanie równowagi między dwiema potęgami, które mu zagrażały, oddał do dyspozycji Kartaginy olbrzymie zasoby ekonomiczne, które zgromadził dzięki rozważnej polityce administracyjnej. Ale jeśli chodzi o porozumienie z Rzymem i Hieronem, oligarchowie byli w lepszym położeniu niż Barkas, którego szowinizm i demokratyczne tendencje były powszechnie znane. Hannon Wielki, który pozostawał w bezczynności od czasu wyrządzonej mu zniewagi, starał się choć częściowo odzyskać autorytet, którego w gruncie rzeczy nigdy nie utracił. Wkrótce więc tarcia między dwoma wodzami dopełniły nieszczęść Kartaginy. Wtedy po raz pierwszy objawił się polityczny geniusz Hamilkara. Geronci, którzy mianowali wodzów, byli oczywiście w większości oddani Hannonowi. Lud natomiast popierał Barkasa. Ale konstytucja pozwalała mu jedynie na interwencję w rozsądzaniu konfliktów między królem i gerontami. Można przypuszczać, iż Barkasowi raz jeszcze dopomógł jego zięć Bomilkar. Wystarczyło, by ten przeciwstawił swe veto dekretowi gerontów, aby sprawy przekazać zgromadzeniu. Wiemy w każdym razie, że lud głosował za tekstem najwyraźniej przygotowanym przez Barkasa, który przyznawał wojsku prawo usunięcia jednego z wodzów. Akt jest rzeczywiście rewolucyjny. Być może, był on nawrotem do dawnych praktyk jako pewnego rodzaju inwestytura, przyznawana ongiś przez wojska kartagińskie wodzowi w chwili wyruszania na wyprawę wojenną. Ale faktycznie ten nawrót do dawnych zwyczajów wprowadza do Kartaginy obyczaje wojsk hellenistycznych, a więc w następstwie odbudowę władzy wojskowej, niezależnej od władzy cywilnej. Jest to innowacja tym poważniejsza, iż ta suwerenna armia liczyła w swych szeregach ogromną ilość obcokrajowców. Widzieliśmy wyraźnie, że lud punicki dotychczas mniej ufał wojskowym, których do władzy wyniosła fortuna, aniżeli oligarchom. Było więc mistrzowskim posunięciem zmienić ten pogląd ludu właśnie w chwili, gdy rewolucja buntowników groziła jego obaleniem. Zgromadzenie zresztą nie chciało przyznać wojsku wyłącznego prawa wyboru dowódców. Kiedy wojsko usunęłoby jednego z dwóch rywali, wakujące dowództwo miało być obsadzone wyłącznie z wyboru ludu. Geronci straciliby w ten sposób ostatecznie swoje przywileje. Armia wypowiedziała się przeciwko Hannonowi, a lud wybrał na jego miejsce Hannibala, syna Hamilkara z Paropos, który zapewne należał do rodziny Barkidów. Hannon i jego stronnicy nie omieszkali wykazać sprzeczności tych decyzji ludu, a każdy jurysta przyznałby im bez wątpienia rację. Usunięty wódz odmówił zgody na tę niełaskę i oświadczył, że jedynie siła może go pozbawić dowództwa. Zresztą wypadki rychło dały mu okazję do rewanżu. Hamilkarowi udało się zamknąć jedną z buntowniczych armii, mianowicie armię Spendiosa i Autharita, w wąwozie w Scie i zgnieść ją przy pomocy słoni. Ale Matos, zablokowany w Tunisie, uratował sytuację szczęśliwą

potyczką, w której wziął do niewoli nowego stratega - Hannibala, po czym go ukrzyżował. Bezpośrednim następstwem upadku oligarchów był przewrót w polityce rzymskiej. Począwszy od r. 238 p.n.e. partia imperialistyczna prowadzona wówczas przez Lentulów, boczną linię rodu Korneliuszów, odzyskała przychylność komicjów. Jej przywódca, Lucjusz Korneliusz Lentulus, pozostanie do końca zaciętym przeciwnikiem Kartaginy. On to niewątpliwie nakłonił senat w r. 238 p.n.e. do zezwolenia na zaciągi najemników z Sardynii, czego im odmówiono dwa lata wcześniej. Lentulowie prawdopodobnie zwrócili uwagę, że Rzym nie może już liczyć na życzliwość Kartaginy kierowanej przez Hamilkara Barkasa i że musi się zabezpieczyć przed odwetem. Rada Trzydziestu, ograniczony komitet gerontów, a jednocześnie ostoja oligarchii kartagińskiej, potrafiła wykorzystać nieszczęścia państwa, aby odebrać ludowi większość zdobytych uprawnień. Pod pozorem zjednoczenia sił zmusiła Hamilkara do uznania ważności pełnomocnictw Hannona i przez to samo stwierdzenia nielegalności usunięcia go ze stanowiska przez armię. Dwaj rywale znowu podzielili między siebie dowództwo i razem zniszczyli armię Matona, zmusili Utykę i Bizertę do uległości i srogo ukarali plemiona numidyjskie, które od nich odstąpiły. Lecz natychmiast po śmierci Matona oligarchowie próbowali pozbyć się ostatecznie Hamilkara. Rada Stu Czterech pociągnęła go do odpowiedzialności za cały szereg przestępstw, nawet popełnionych w czasie jego dowództwa na Sycylii. Appian zapewnia, że doszło nawet do tego, iż chciano go uczynić odpowiedzialnym za bunt najemników, których jakoby prowokował przez swe niewykonalne obietnice. Hazdrubal Starszy po raz drugi pojawia się na scenie. Najpierw udało mu się położyć kres nagonce skierowanej przeciwko teściowi. Nie wiemy, w jaki sposób do tego doszło, ale z faktu, że od tego czasu nie było już wypadku skazania wodza przez Trybunał Stu Czterech, należy wywnioskować, że uprawnienia tej groźnej instytucji w sprawach polityki zostały ograniczone i podporządkowane kompetencji zgromadzenia ludowego. Łatwość, z jaką Rada Trzydziestu zniweczyła pierwsze zwycięstwo demokratów, skłoniła Hazdrubala do postępowania z większą ostrożnością. Zadowolony przede wszystkim, że ocalił Hamilkara, nie zażądał na razie od ludu usunięcia z urzędu Hannona, natomiast zręczną propagandą przygotował opinię do jego utrącenia. Zgromadzenie odpowiednio zaagitowane mianowało wreszcie Barkasa jedynym głównodowodzącym na całą Afrykę. Ale Hannon nie był ścigany i mógł stać się przywódcą apozycji w Radzie Gerantów. W ciągu przynajmniej dwudziestu lat sprawowania tej funkcji nigdy nie folgował swej nienawiści do Barkidów. Na ten czas przypadła reforma konstytucji, znana jedynie z przelotnej wzmianki Polibiusza, niemniej radykalna na tyle, by nadać obywatelom Kartaginy uprawnienia polityczne większe od uprawnień ludu rzymskiego w tej samej epoce. Chociaż uprawnienia komicjów bynajmniej nie były błahe, to uprawnienia zgromadzenia kartagińskiego zdecydowanie je przewyższały. Sądzimy, że najważniejsza reforma polegała na przeniesieniu zasadniczej władzy wykonawczej i sądowej, sprawowanej

dotychczas przez komitety wybierane drogą kooptacji spośród nobilów, na dwóch sufetów wybieranych corocznie przez lud. Reforma ta nie stworzyła tego urzędu na nowo, gdyż istniał już od kilku wieków, ale sposób wybierania, liczba członków i zakres jego uprawnień zostały całkowicie zrewidowane. W nowej postaci urząd ten był bardzo podobny do konsulatu rzymskiego, który prawdopodobnie służył mu za wzór. Sufeci jednakże zostali odsunięci od dowodzenia armią, które było pierwszym przywilejem konsulów. Hamilkarowi nie zależało bynajmniej, by być trzymanym na pasku przez lud Kartaginy; wolał raczej oprzeć swój autorytet na przychylności bogów i zaufaniu żołnierzy. Jeżeli komitety wykonawcze zniknęły, to inne instytucje (Rada Gerontów, Rada Trzydziestu, Trybunał Stu Czterech) nie zostały zniesione, ale ich skład był bez wątpienia odnowiony w duchu bardziej demokratycznym. Przeciwnicy Hamilkara stanowiący w nich większość zostali teraz zepchnięci do roli mało znaczącej mniejszości. W ciągu niecałych czterech lat Hamilkar dzięki swemu talentowi wojskowemu i zmysłowi politycznemu, a także silnemu poparciu swych zięciów - Bomilkara II, a szczególnie Hazdrubala Starszego, stał się faktycznym panem Kartaginy. Jednak nie umiał na tym poprzestać. Nie był też człowiekiem zadowalającym się rolą szefa rządu w systemie demokratycznym; pod groźbą utraty popularności musiałby bowiem rządzić zgodnie z wolą partii, która go wyniosła. Zatriumfował nad Hannonem, ponieważ większość obywateli nie chciała zamienić żeglugi i handlu na uprawę roli. Lecz Rzym, który od dwudziestu lat zabiegał o ochronę interesów Kampanii, i to nawet o wiele bardziej niż o zboże sycylijskie (którego lwią część Hieron dalej gromadził w swych spichrzach), nie mógł zgodzić się na przejście rynków zbytu, uzyskanych w wielkiej rozgrywce, w ręce „gugasów”, jak popularnie nazywano kartagińskich kupców. Zadokumentował to natychmiast i w sposób jak najbardziej brutalny. Zaraz po osiągnięciu władzy i przywróceniu pokoju w Afryce postanowił wysłać ekspedycję na Sardynię, aby zaprowadzić porządek na wyspie. Było to jak najbardziej zgodne z układem Katulusa. Nie ryzykowano nawet konfliktu z najemnikami, którzy przez samo zerwanie umowy z Kartaginą przeszli na stronę Rzymu i uciskani przez nadbrzeżne miasta fenickie i przez dzikie plemiona z głębi wyspy, musieli ją opuścić. Kiedy zaś znaleźli się na terytorium Italii, byli zmuszeni zdać się na łaskę ludu rzymskiego. W tej sytuacji wypowiedzenie wojny Kartaginie, pod pozorem jej działań odwetowych, było aktem wyraźnie złej woli konsulów i senatu, czemu nie przeczy nawet Polibiusz, którego uczciwości tym razem nie zaciemniły sympatie polityczne. Opór był nie do pomyślenia. Kartagina musiała zapłacić sumę 1200 talentów jako pozostałość długu z kontrybucji nałożonej przez Katulusa. To ostatnie posunięcie zmierzało do bardzo wyraźnego celu: ostatecznie pozbawić handel i przemysł Kartaginy najmniejszej szansy podniesienia się z ruiny przez odjęcie armatorom i wytwórcom niezbędnych kapitałów. Ta wyrachowana brutalność kryła w sobie równocześnie cios wymierzony przeciwko Hamilkarowi, bo czyniła go odpowiedzialnym za drugie upokorzenie państwa.

Przynajmniej w tym punkcie obliczenia patres zawiodły. Wyraźna niesprawiedliwość rozjątrzająca dumę narodową Punijczyków przekonała ich o niemożliwości wszelkiej trwałej zgody z Rzymem. Niedorzecznemu odwetowi Lentulusów, mającemu stanowić zastraszenie, Kartagina przeciwstawiła racjonalny i mądrze obmyślany plan, który swą finezją przez przeszła dziesięć lat wprowadzał w błąd krótkowzrocznych Rzymian i stworzył dla miasta jedyne śmiertelne niebezpieczeństwo, jakie mu zagrażało w ciągu sześciu wieków.

ROZDZIAŁ IV

HISZPANIA Plan, który Hamilkar miał wykonać w ciągu ośmiu lat (237-229 r. p.n.e.), był niewątpliwie opracowany we wszystkich szczegółach. Żelazna konsekwencja i upór w jego realizacji nie dałyby się wytłumaczyć, gdyby twórca musiał improwizować w zależności od wydarzeń. Plan ten w sposób najbardziej logiczny usuwał trzy zasadnicze czynniki, które uniemożliwiły Kartaginie wygranie wojny na Sycylii. Przede wszystkim porażkę spowodował katastrofalny stan finansów Kartaginy, która nie mogła wytrzymać kosztów wojny; po wtóre - ustrój oligarchiczny, który podporządkowywał wodzów egoistycznej arystokracji, w większości skłonnej do szukania porozumienia z Rzymem; wreszcie po trzecie - oszukańcze machinacje wobec najemników. Żeby za jednym zamachem odciąć trzy głowy hydrze, trzeba było zdobyć kraj, którego zasoby mogłyby zaspokoić wszelkie potrzeby Kartaginy, którego niezależność polityczna broniłaby przed intrygami agary i gerontami, a przede wszystkim, którego ludność dostarczałaby armii raczej ochotników niż najemników. Myśl, ażeby rozstrzygnąć różnorodne problemy własnego społeczeństwa, wysoce cywilizowanego, lecz nader niestabilnego, przez zdobycie barbarzyńskiego terytorium, była dokładnie taka, jaką kierowali się Filip i Aleksander, atakując państwo perskie. Jest rzeczą pewną, że Hamilkar zapożyczył ją sobie od nich, podobnie jak zapożyczył wytyczne władzy politycznej i zasady strategii. Nie ma powodu doszukiwać się dróg pośrednich, które pozwoliłyby strategowi kartagińskiemu poznać historię i zastosować doktryny polityczne królów macedońskich. Tyr odbudowany i zhellenizowany oraz Egipt Lagidów stanowił główną drogę, którą idee świata hellenistycznego dotarły do stolicy afrykańskiej. Jedna z monet wybitych na Sycylii dla opłacania armii punickich jest kopią tetradrachmy Aleksandra z wizerunkiem Heraklesa. Jest to również pierwszy wypadek ukazania się podobizny bohatera greckiego na przedmiocie punickim. Zobaczymy, że Hannibal okazywał wielkiemu Macedończykowi wyraźny podziw, który mu wpoili greccy nauczyciele, niewątpliwie za aprobatą jego ojca. Wybór Hiszpanii jako obiektu podbojów był również głęboko przemyślany. Musiał to być kraj bogaty w zasoby rolnicze, a szczególnie w kruszce, dobrze zaludniony i dostatecznie oddalony od Italii, ażeby senat nie troszczył się zbytnio o to, co się tam dzieje. Iberia spełniała wszystkie te warunki. Poza tym Kartagińczycy znali ją doskonale, a mieszkańcy Tyru bywali tam nawet przed założeniem Kartaginy. Skarb Almunekara odkryty

w r. 1963 dowodzi, że żeglarze z Libanu odwiedzali królestwo Tartessos przynajmniej od IX wieku p.n.e. Na wybrzeżach półwyspu założono wówczas kilka faktorii tyryjskich, z których najważniejszą był Gades (dzisiaj Kadyks). Kartagina utrzymywała ścisłe kontakty z tą daleką i, być może, starszą siostrą. Pomagała jej w odpieraniu ataków barbarzyńców i Greków w czasie zaciekłych, a dla nas raczej nieznanych wojen. Zdaje się, że na początku V w. p.n.e. Magonidzi zmusili Fenicjan z dalekiego Zachodu do uznania swej hegemonii. I chociaż flota ich została zwyciężona przez Massaliotów u przylądka Nao, admirałowie puniccy mogli jeszcze przez pewien czas pruć fale oceanu wzdłuż wybrzeży Afryki i Europy. Ten związek, który Schulten nazwał bardzo nieściśle pierwszym imperium kartagińskim w Hiszpanii, znika prawdopodobnie wraz z dynastią, która go założyła. Około połowy IV w. p.n.e. Punijczycy przedsięwzięli wielką ofensywę wzdłuż wschodnich wybrzeży Hiszpanii. Ostatecznie wyparli Greków w północne rejony Katalonii, obracając przy tym w perzynę wiele osad iberyjskich, ale nie mogli utrzymać swych zdobyczy na stałe. Badania archeologiczne wykazują, że w Hiszpanii przed podbojami Barkidów nie było żadnej kolonii punickiej. Miasta fenickie zachowały nie tylko swą niezależność polityczną, ale i tradycje kulturalne, dość różne od tradycji kartagińskich, i nadal, wbrew traktatom, handlowały z Grekami. Jedynym terytorium, które faktycznie należało do Kartaginy, była Ibiza, jedna z Wysp Balearskich, zagarnięta w r. 654 p.n.e. Odkryty tam materiał archeologiczny różni się bardzo od tego, jaki znajdujemy w Hiszpanii, i zawiera przedmioty typowo kartagińskie. Ludność miejscowa bardzo niechętnie poddała się hegemonii fenickiej. Na wybrzeżu w rejonie Malagi tylko jedno plemię przyjęło język fenicki. Ci Bastulo-Poeni, jak ich nazywali Rzymianie, pochodzili od Tartezyjczyków, których dobry król Argantonios niegdyś, w VIII w. p.n.e., dał gościnę żeglarzom fenickim i greckim. Dwa inne ludy, mianowicie Turdetani z doliny dzisiejszego Gwadalkiwiru i Bastetani z okolicy Grenady, podzieliły się z nimi spuścizną po tym zamożnym królestwie. Inskrypcja w oryginalnym piśmie, powstałym zarówno pod wpływem fenickim, jak i greckim, oraz malowidła w olbrzymich grobowcach w Galerze i Todze obok Grenady świadczą, że w tych odległych wiekach istniała już wysoka cywilizacja. Ale za czasów Hamilkara głównych ognisk kultury iberyjskiej trzeba było szukać bardziej na północy. Od gór Nevada do Hérault, nad całym wybrzeżem Morza Śródziemnego mieszkał jednolity lud. I chociaż przodkowie tego iberyjskiego ludu osiedli na półwyspie już w epoce neolitycznej, na długo przed przyjściem indoeuropejczyków, na jego jedność kulturalną trzeba było czekać dosyć długo, bo prawie do V w. p.n.e. Jedność ta wyraża się używaniem wspólnego języka i pisma. Nie bardzo znane i trudno zrozumiałe narzecze zdaje się być spokrewnione z jednej strony z mową tartezyjską, z drugiej zaś z językami pirenejskokantabryjskimi, które przetrwały do dzisiaj w języku baskijskim. Pismo złożone z 29 znaków jest odmianą alfabetu tartezyjskiego. Ale wielkość i oryginalność kultury iberyjskiej przejawia się szczególnie w dziedzinie sztuki. „Damę z Elche”, rewindykowaną obecnie przez muzeum w Prado,

najnowsze badania próbują datować na IV w. p.n.e. To arcydzieło, które łączy ekspresję klasycyzmu greckiego z całkowicie wschodnią fantazją dekoracyjną, góruje nad całą masą posągów i posążków z kamienia i brązu. Są to najczęściej kobiety w dziwnych nakryciach głów albo w wysokich kopulastych czapkach; zawinięte są w mantyle i ciężkie peleryny albo ubrane w powłóczyste suknie o motywach łuski, nałożone na cienkie plisowane tuniki; noszą olbrzymie naszyjniki i kolczyki w uszach. Pierwowzory tych posągów pochodzą z Cypru. Tego typu rzeźb nie spotykamy na północ od Jukaru. W tej samej okolicy powstały również wyroby ceramiczne obrazujące całe zbytkowne życie bogaczy, ich obyczaje, święta, walki i zajęcia. Życie ich upływało wśród polowań, rybołówstwa, jazdy konnej, wśród wojen i rozrywek, z których walki byków były najpopularniejsze. Cieszyły ich także koncerty i wytworne spotkania towarzyskie w buduarach pałacowych. To życie dworskie, które w uderzający sposób przypomina życie Minosa kreteńskiego i królów mykeńskich, w czasach Aleksandra wydaje się już anachronizmem. Mimo bogactwa i zdolności artystycznych znacznie większych od zdolności Kartagińczyków i Rzymian Iberowie faktycznie pozostali zacofani w dziedzinie politycznej i społecznej. Nieliczne miasta, np. Sagunt, wzorowały swój ustrój na konstytucji Iberów. Ludność żyła we wsiach ufortyfikowanych, rządzonych przez pana, który zwykle wojował ze swymi sąsiadami albo czasem poddawał się zwierzchności kogoś mocniejszego od siebie. W ten sposób tworzyły się dość rozległe związki, zawsze efemeryczne, które rzadko przeżywały swego twórcę. Geograf grecki Strabon uważa Iberów za lud rozbójników oddanych grabieży, piractwu i buntujących się przeciwko wszelkiej władzy. We wschodniej części półwyspu, na płaskowyżu kastylijskim zamieszkiwanym przez plemiona celtyckie mniej lub bardziej zmieszane z Iberami, warunki życia były znacznie cięższe. Rdzenni natomiast Celtowie żyli tak samo jak ich rodacy, którzy pozostali na północ od Pirenejów. Ich broń i klejnoty należą do kultury lateńskiej. Iberowie celtyccy, o obyczajach łagodniejszych, mieszkali w miastach zbudowanych z kamienia, ufortyfikowanych i urządzonych na sposób śródziemnomorski. Jedno z nich - Numancja - przez swój heroiczny opór wobec Rzymian stanie się w II w. p.n.e. symbolem męstwa i umiłowania wolności tych dzikich plemion. Szczęśliwie dla Hamilkara obiekty podstawowe dla realizacji jego planów nie znajdowały się w rękach najgroźniejszych szczepów. Były to kopalnie złota i srebra w górach Morena, źródło dawnych bogactw królestwa Tartessos. Gades chętnie zgodził się na przyjęcie armii punickiej i jej dowódcy. Z tej bazy Barkas rozpoczął negocjacje, które dość szybko zapewniły mu przyłączenie się plemion „tartezyjskich”. Bastetani nie stawili żadnego oporu, natomiast trzeba było walczyć z Turdetanami, a raczej z bogatymi plemionami celtyckimi, które z nimi sąsiadowały od północy i którym Turdetanowie musieli płacić haracz. Do roku 236 p.n.e. zakończono pierwszą fazę podboju. Eksploatację kopalń natychmiast zorganizowano według nowych zasad i wkrótce mennica miasta Gades mogła obficie wybijać sykle, które w Hiszpanii zastąpiły monety z lichych

stopów, przywiezione przez Hamilkara z Afryki. Oczywiście od początku Barkas starał się zapewnić sobie niezależność ekonomiczną wybijając własną monetę, co bynajmniej nie przeszkodziło mu w kierowaniu do Kartaginy statków wyładowanych szlachetnymi metalami w ilości wystarczającej nie tylko do przywrócenia wartości pieniądza, ale także pozwalającej spłacić długi wojenne i z nawiązką zwrócić wielkie nakłady inwestorów kartagińskich na wyprawę wojenną. W ten sposób została szybko przywrócona równowaga wśród oligarchii punickiej - między armatorami, finansjerą i właścicielami majątków ziemskich, a lud zadowolony z ożywienia gospodarczego wywołanego ponownymi zbrojeniami był nadzwyczaj dobrze usposobiony do wszelkich poczynań Barkidów. Osiągnąwszy te pierwsze rezultaty, Hamilkar zaatakował Deitanów, najbardziej cywilizowanych spośród ludów iberyjskich, których wielkim ośrodkiem religijnym było Elche. Trzeba było czterech lat (235-231 r. p.n.e.), ażeby opanować ich bogaty choć górzysty kraj ciągnący się aż do ujścia Jukaru. Rozwój działań wojennych w kierunku północnym nie pozwolił na utrzymanie kwatery głównej w Gades, którego ludność nie chciała u siebie oglądać w nieskończoność armii kartagińskiej. Hamilkar przeniósł więc swe wojska do portu w pobliżu przylądka Nao, który znamy jedynie z nazwy greckiej Akraleuke, co znaczy „Przylądek Biały” i jest prawdopodobnie tłumaczeniem jakiejś nazwy punickiej. Proponowano utożsamienie tego miasta z miejscowością sąsiadującą z Alikante, tzn. z Tossalem Manisów, gdzie znajdują się ruiny miasta i imponujący cmentarz z epoki helleńskiej. Ludność jednak była tam wyraźnie iberyjska, a groby zawierały tylko niewielką ilość przedmiotów typowo kartagińskich, przywiezionych prawdopodobnie przez kupców. Po ujarzmieniu ludności wybrzeża Hamilkar skierował się do wnętrza kraju. Ale Iberowie z Mesety, usposobieni wojowniczo dzięki domieszce krwi celtyckiej, okazali się niebezpiecznymi przeciwnikami. Pewnego razu w r. 229 p.n.e. armia kartagińska zablokowała od strony Albacete osadę zwaną Helike, która odmawiała daniny. Miasteczko wcale nie wyglądało groźnie. Hamilkar pozostawił najlepsze wojska ze wszystkimi słoniami swojemu zięciowi Hazdrubalowi Starszemu, który walczył gdzie indziej. Nagle cały tłum wojowników otoczył obóz kartagiński. Byli to Oretanie z La Mancza, podjudzeni do powstania przez swego króla. Ten ostatni wysłał swych posłów do wodza punickiego. Mówił, że przyszedł jedynie po to, by pośredniczyć między dwoma obozami. Barkas w tej trudnej sytuacji przyjął honorową zgodę, którą mu proponowano, i zawrócił wybrzeżem wzdłuż Jukaru. Dochodzono właśnie do brodu, którym droga prowadziła przez rzekę, gdy barbarzyńcy ze wszystkich stron napadli na nie ubezpieczony oddział. Tylna straż wkrótce została zniesiona. Hamilkar, odosobniony, chciał dogonić główne siły swoich wojsk na przeciwległym brzegu. Rzucił się z koniem w nurty rzeki i zginął, uniesiony falami. Ta śmierć Hamilkara Barkasa wytworzyła specyficzną sytuację. Gdyby - jak sądzi S. Gsell - był on tylko wodzem o zwykłym prestiżu, szanującym republikańską praworządność, geronci mogliby znaleźć następcę wśród innych wodzów. Lecz tak proste rozwiązanie nie było możliwe w r. 229 p.n.e. nawet z

prawnego punktu widzenia, ponieważ wojska najemne, które zdobyły w czasie wojny prawo wyboru wodza, nie chciały z niego zrezygnować. Działanie psychologiczne od ośmiu lat wywierane na żołnierzy przez dowództwo przekonało ich, iż zawdzięczają zwycięstwa nie tylko talentom swego wodza, ale również nadnaturalnym darom, którymi obdarzyła go przychylność bogów. Zgodnie z powszechnie przyjętym w tej epoce poglądem, właściwości te były dziedziczne w tej samej rodzinie. Armia skłonna byłaby zatem przyznać swe głosy jedynie bliskiemu krewnemu Hamilkara. Ale trzej synowie, których zostawił, nie osiągnęli jeszcze wieku męskiego: Hannibal, najstarszy, miał dopiero siedemnaście lat. Chociaż on i jego szesnastoletni brat, Hazdrubal Młodszy, dali już dowody nie tylko odwagi, ale również autorytetu i talentów strategicznych, kiedy to zebrawszy weteranów po śmierci ojca odparli barbarzyńców i doprowadzili do Przylądka Białego całą pozostałą armię, jednakże nie można było żadnego z nich obarczyć odpowiedzialnością polityczną ani wojskową, które ciążyły na głównodowodzącym w Iberii. W rachubę wchodził raczej ich szwagier Hazdrubal Starszy, mąż jednej z ich starszych sióstr, zajmujący od kilku lat drugie miejsce w hierarchii wojskowej w Hiszpanii. Stopień admirała nie przeszkadzał mu dowodzić również wojskami lądowymi, bo przecież, jak wiemy, prowadził kampanię przeciwko buntownikom w chwili katastrofy nad Jukarem. Z drugiej strony jego przeszłość jako męża stanu - a przypominamy sobie, że dziesięć lat wcześniej walczył na czele demokratycznego stronnictwa Kartaginy - pozostawiła mu doświadczenie i stosunki nader pożyteczne. Mógł się spodziewać, że wybór jego, mimo niewątpliwego sprzeciwu konserwatystów, będzie w metropolii zatwierdzony, i że zdoła nadać terytorium raczej podbitemu przez Hamilkara niż zorganizowanemu skończoną formę kolonii autonomicznej. Tak więc Hazdrubal Starszy, zięć Hamilkara, został przedstawiony żołnierzom i obdarzony przez nich władzą. Zgromadzenie ludu kartagińskiego zatwierdziło bez oporu ich decyzję. Historyk łaciński Fabiusz Piktor sądzi, że Hazdrubal po swym wyborze udał się do Kartaginy i próbował tam ogłosić się królem. Gdy mu się to nie powiodło, powrócił jakoby do Hiszpanii i rządził od tej pory lekceważąc całkowicie instrukcje rządu punickiego. Polibiusz cytuje tę tezę tylko po to, by ją odrzucić, a prawdopodobnie została ona podsunięta przez stronnictwo Hannona, przyjaciela Fabiuszów. Jednak liczne wiarygodne fakty dowodzą, że zawierała część prawdy. Nic nie wskazuje na to, że Hazdrubal usiłował zagarnąć władzę w Kartaginie, ale jest rzeczą pewną, iż uczynił wszystko, by przenieść centrum potęgi fenickiej do Hiszpanii, i zachowywał się tam jak władca absolutny i niezależny. W pierwszym okresie swych rządów Hazdrubal Starszy wezwał do siebie przedstawicieli wszystkich ludów iberyjskich i zażądał, by go wybrali na swego naczelnego wodza. Ta inwestytura nie dodawała nic do władzy, którą mu powierzyła armia, ani do legalności, jaką otrzymał przez głosowanie zgromadzenia kartagińskiego. Zmieniała ona jednak charakter jego władzy w Hiszpanii; z obcego wodza-zdobywcy czyniła wodza rodzimego, z państwa kolonialnego raczej niezależne dominium. Umiłowanie wolności i duma nie były mniejsze w Hiszpanii starożytnej niż

we współczesnej. Mieszkańcy Saguntu, Numancji, a patem dzielny Wiriatus mieli pouczyć o tym Hannibala i Rzymian. Hazdrubal dobrze zrozumiał charakter ludu, nad którym obejmował rządy, i zręcznie go wykorzystał. Jako człowiek praktyczny nie zapomni zresztą przed rozwiązaniem zgromadzenia iberyjskiego ustalić wysokości daniny, która będzie składana przez każdy lud, i wziąć w charakterze zakładników po jednym członku rodzin poszczególnych władców, pod pozorem wprowadzenia ich w świat cywilizowany. Drugim istotnym posunięciem politycznym Hazdrubala Starszego w Hiszpanii było założenie stolicy. Miejsce zostało wybrane na południowozachodnim wybrzeżu, u wylotu drogi wiodącej z kopalni do dobrze osłoniętej przystani. Senatorowie kartagińscy, którzy byli obecni na inauguracji, z pewnością chwalili celowość tej decyzji. Ale zaskoczeni zostali nazwą nowego miasta. Brzmiała ona mianowicie Kart Hadaszt. Zuchwalstwo było prawie świętokradztwem. Żadna z niezliczonych kolonii tyryjskich czy punickich nie była nigdy tym mianem ochrzczona, z wyjątkiem samej Kartaginy i przez pewien czas Kitionu na Cyprze. Ta rzadkość dowodzi, że „Kart Hadaszt” oznacza coś więcej niż „nowe miasto”, a E. Forrer ma chyba zupełną rację dowodząc, że nazwa „Kart” oznacza „stolicę”. Hazdrubal odnowił akt Dydony i stworzył trzeci Tyr. Aby zrozumieć doniosłość tej decyzji, trzeba ją porównać z inicjatywą Konstantyna wznoszącego nowy Rzym na wybrzeżach Bosforu. Hazdrubal posunął się nawet dalej niż cesarz chrześcijański, dając nowemu miastu miano pierwowzoru i nie odróżniając go nawet przez jakiś epitet. Dopiero Rzymianie, z przyczyn praktycznych, zróżnicują Kartaginę hiszpańską przez przymiotnik nova, który wrastając w nazwę zrodzi z kolei Kartagenę. Najważniejszy budynek nowej Kartaginy nie miał równego sobie nawet w Afryce. Był to wspaniały pałac królewski. Nie można wątpić, że Hazdrubal prowadził w nim żywot monarchów hellenistycznych. Jego monety, wzorowane na monetach Hierona z Syrakuz i wybijane prawdopodobnie przez artystów sycylijskich, ukazują go w diademie. Nie wiadomo, czy córka Hamilkara zmarła, czy też Hazdrubal Starszy osądził jak zresztą wielu książąt greckich - iż poligamia jest monarchom dozwolona, dość, że poślubił córkę jednego z królów iberyjskich. Po elekcji dokonanej przez przedstawicieli plemiennych małżeństwo to legalizowało jego władzę w oczach Hiszpanów i kazało im zapomnieć o obcym pochodzeniu pana, którego musieli uznać. W rzeczywistości władza Hazdrubala Starszego, jak też i władza Hamilkara, miała swe źródło w poparciu armii; podobnie obejmowali władzę książęta hellenistyczni, legitymując się zawsze sukcesami wojskowymi. Ale według pojęć ówczesnych, przyjętych przez wszystkie ludy śródziemnomorskie, łaska zwycięstwa była nie tylko nagrodą za odwagę i talenty strategiczne: mogli ją jedynie osiągnąć i utrzymać ludzie do tego predestynowani, otoczeni specjalną aureolą boskości. U Iberów i Celtów, bliskich jeszcze barbarzyństwu, zarówno książęta, jak i dowódcy wojskowi, byli czarownikami, a dzięki praktykom magicznym osiągali takie przywiązanie do swej osoby, iż ludzie nieraz ślubowali, że ich nie przeżyją. Królowie Tyru, tak jak i królowie Izraela, byli wybrańcami

rodzimych bogów. Również Barkidzi czerpali z swych tradycji rodzinnych ów mistycyzm monarszy, który posiadającemu władzę dawał potęgę Melkarta. Od chwili swego przybycia do Gades Hamilkar w swym sanktuariun r.a zachodzie musiał czcić rodzinnego boga, którego imię otaczało splendorem jego własne. Przecież według legendy Melkart zdobył kiedyś Betykę i uprowadził jej woły do olbrzyma o trzech ciałach Geryona, przodka Iberów. Grecy i Italowie podawali, że bóg powrócił potem do swego 1’aju, przechodząc przez Galię i Italię, i że zwyciężył potwora Kakusa w jego grocie na Palatynie. Mit dawał w ten sposób ambicjom Barkidów podbudowę równie dogodną jak legenda o Dionizosie - ambicjom Aleksandra. Toteż Hamilkar i jego następcy przedstawiali się swym poddanym jako wcielenie Melkarta, którego maczuga towarzyszy ich profilom na monetach. Wielu władców hellenistycznych utożsamiało się w ten sposób z Heraklesem, którego i Aleksander zaliczał do swych przodków. Hannibal zresztą nie omieszka podkreślić podobieństwa swoich mitów z mitami Macedończyka. To on niewątpliwie umieści w świątyni w Gades posąg króla, u stóp którego będzie kiedyś marzyć młody Cezar, a Herakles Epitrapezjos Lizypa, mała grupa z brązu przedstawiająca siedzącego bohatera z maczugą w ręku, ozdobi stół wodza punickiego, podobnie jak ongiś zdobiła stół Aleksandra. Religia, którą Barkidzi rozpowszechniali w swoim hiszpańskim królestwie, jest zatem mieszaniną wierzeń fenickich, greckich i tubylczych. Mniej niż doktryny punickie nieprzejednana co do zasady wszechmocy boskiej - chociaż zachowała nietknięty majestat Baala-Szamina-Zeusa, którego synem i sługą jest Melkart - zdaje się być bardziej ogólnoludzka, nie tak ściśle regionalna, i pozbawiona fanatyzmu, który doprowadzał czcicieli Baala-Hammona do strasznych okrucieństw. Wielki bóg Kartaginy z pewnością nie będzie usunięty z panteonu hiszpańskiego. Miał on już swoją świątynię obok świątyni Melkarta w pobliżu Gades. Drugą świątynię wystawił mu Hazdrubal Starszy na jednym ze wzgórz otaczających Kartagenę: Baal-Hammon nie dostał się jednak do panteonu wojskowego, identycznego z panteonem Barkidów. Dwa inne wzgórza też były poświęcone: jedno bogu kopalni Kusorowi, Wulkanowi fenickiemu, drugie bohaterowi, który uchodził za odkrywcę metalowych bogactw gór iberyjskich. Najpopularniejszym kultem ludności cywilnej był kult greckich bogiń zboża, przyjęty w Kartaginie już półtora wieku wcześniej. Dowodzą tego liczne kadzielnice w kształcie popiersia Demetry, znalezione w hellenistycznych osiedlach Hiszpanii. Nie spotykamy natomiast, poza Ibizą, żadnego śladu kultu Tanit. Monarchia Barkidów, pewnie oparta na wojsku i na religii, dysponowała poza tym dużą potęgą ekonomiczną. Podstawa jej bogactwa leżała w kopalniach gór Morena, których zdobycie zapewniło Hamilkarowi niezależność ekonomiczną już w dwa lata po wylądowaniu. Widzieliśmy, że postarał się podkreślić tę niezależność bijąc natychmiast własną monetę, która, jako że nie kursowała poza Hiszpanią i nie miała żadnego napisu, nie była oficjalnie uznana przez Kartaginę. Ale doskonały stop monety sprawiał, iż była dobrym środkiem wymiennym wśród ludności półwyspu. Dowodem zamożności kraju jest przede wszystkim bogactwo cmentarzysk.

W Aliseda obok Caceres znaleziono skarb złożony z wspaniałych złotych klejnotów (diademów, naszyjników, bransolet, wisiorków i pasków) oraz szklaną wazę z napisem hieroglificznym. Niektóre z tych ozdób zostały wykonane już kilka wieków przedtem, zanim je pogrzebano, ale inne nie zdają się wyprzedzać III w. p.n.e. Cmentarzyska w Villaricos i Albufereta pochodzą również z tego okresu. Wielka ilość waz z Kampanii, które tam spotykamy, dowodzi, że Hiszpania mocno przyciągała kupców italskich i że żaden monopol nie ograniczał ich aktywności. E.S.G. Robinson wykazał zresztą, że kilka typów monet Hazdrubala, takich jak głowa Marsa w hełmie czy koń w skoku, stanowi naśladownictwo monet rzymskokampańskich, co sugeruje istnienie ścisłych stosunków handlowych wykorzystanych później przez Hannibala dla celów politycznych. Na razie trzeba było starać się, aby cała działalność gospodarcza kraju nie ograniczyła się jedynie do wydobywania cennego kruszcu. Rzeczywiście, Hazdrubal Starszy zajął się w Kartagenie zorganizowaniem potężnego ośrodka przemysłowego. Stworzył tam arsenały i państwowe wytwórnie, w których pracowało przynajmniej dwa tysiące robotników wszelkich specjalności. Ci robotnicy byli niewolnikami publicznymi. Górnicy, również niewolnicy, zmuszani byli do katorżniczej pracy. Diodor (V, 38) opisuje ich niedolę we wzruszających słowach: Ci, których używa się w kopalniach, dostarczają swym panom dochodów niewiarygodnej wysokości, ale sami przebywając dniem i nocą pod ziemią marnieją i masowo umierają na skutek nędzy. Nie mają ani ulgi, ani przerw w pracy. Pracują wśród najokropniejszych cierpień aż do chwili, gdy pod razami dozorców zakończą swe życie. Silniejsi fizycznie i moralnie dłużej tylko cierpią swą niedolę. Do czasów Diodora, to znaczy nieledwie do ery chrześcijańskiej, nic się nie zmieniło w górnictwie, odkąd zostało ono odkryte przez chciwość kartagińską. Prawdę mówiąc, Ateny nie lepiej traktowały nieszczęśników, którzy wydobywali srebro z gór Laurion, a kopalnie złota Ptolemeuszów w pustyni egipskiej były może jeszcze okropniejsze. Wprowadzenie nieco bardziej ludzkich warunków do tego piekła będzie zasługą cesarzy rzymskich. Napis z czasów Hadriana znaleziony w 1906 r. w Aljustrel w Portugalii (prowincja Beja), dowodzi znacznie już lepszej sytuacji. Jedni górnicy są niewolnikami, drudzy wolnymi najętymi kontraktowo. Regulamin nadany przez cesarza przyznaje jednym i drugim znaczne ulgi, a nawet pewne wygody. Na przykład do ich dyspozycji oddano łaźnie. Były one otwarte dla kobiet rano, dla mężczyzn mniej więcej od godziny trzeciej po południu, co pozwala sądzić, iż okres pracy właśnie wtedy się kończył, przynajmniej w pewne dni. Niewolnicy korzystali z łaźni tak samo jak ludzie wolni. Położenie robotników rolnych w Hiszpanii Barkidów nie było wiele lepsze niż położenie innych robotników. Zapiski historyczne i inskrypcje łacińskie z okresu po podboju rzymskim dowodzą, iż istniały całe wsie niewolników. Niektóre z nich były własnością arystokracji punickiej, ale większość należała bez wątpienia do Barkidów, co stało się wiadome,

kiedy ich majątki przeszły na własność ludu rzymskiego. W ten sposób Barkidzi wprowadzili w Hiszpanii system bezlitosnego wyzyskiwania pracy ludzkiej, który został doprowadzony do perfekcji przez ekonomistów greckich, a po podboju Aleksandra wprowadzony na prawie całym Bliskim Wschodzie. Hamilkar i Hazdrubal Starszy pozwalali niektórym swym rodakom współuczestniczyć w korzyściach z podboju. Kilku członków Rady Trzydziestu i senatu pozostawało przy nich i tworzyło ich radę przyboczną. Ich obecność stwarzała fikcję legalności związku państwa punickiego z hiszpańskim królestwem. Owi nobile nie byli tak zajęci swym urzędem, by nie mieli czasu czuwać nad własnymi interesami, a perspektywy popłatnych stanowisk przyciągały w metropolii nowych stronników do partii Barkidów. Dobrze urodzeni młodzi ludzie szybko robili karierę w wojsku. Hazdrubal nie zapominając, że najpierw był przywódcą stronnictwa ludowego, Chętnie dawał korzystne stanowiska także obywatelom klas średnich i niższych, a nawet mieszczanom sprzymierzonych miast fenickich, zawsze traktowanym przez oligarchię jako coś niższego. Tak więc „kaidowie” numidyjscy i mauretańscy byli często zapraszani do Hiszpanii, gdzie brali lekcje polityki, które nie poszły na marne: królestwa afrykańskie II i I w. p.n.e. powstawały pod bezpośrednim wpływem państwa Barkidów. Podobnie jak w monarchiach Lagidów i Seleucydów władca rządzący w Hiszpanii Barkidów jest jedynym łącznikiem między dwoma odrębnymi społeczeństwami: społeczeństwem kolonizatorów, złożonym z urzędników, żołnierzy i obywateli miast fenickich, oraz społeczeństwem krajowców. W tym ostatnim Hamilkar stworzył warunki umożliwiające najenergiczniejszym książętom skupienie pod swym autorytetem większego zbiorowiska plemion i małych miasteczek. W głębi kraju Culchas panuje nad dwudziestoma ośmioma „miastami”. Te państewka łączą się następnie w związek; Hazdrubal Starszy nakazał kongresowi książąt wybrać się jego głową. Natychmiast potem ogłosił, a może przeprowadził przez zgromadzenie, akt ustalający dla członków związku obowiązki finansowe i prawdopodobnie wojskowe. Zasada organizacji jest zatem zasadą lig, jakie rozpowszechniły się w świecie śródziemnomorskim po Filipie i Aleksandrze. Bez wątpienia i tu przykład grecko-macedoński był świadomie naśladowany. Poszczególni członkowie związku cieszą się autonomią. Ale wyłamujących się odstępców dosięgają straszne kary. Na przykład Hamilkar kazał torturować, oślepić, a wreszcie ukrzyżować króla Indortów, który przeciwstawił się zajęciu Betyki. Administracji bezpośredniej jednak nie wprowadzono, nawet werbownicy i poborcy podatkowi stale tam nie mieszkali, a podróżując po tych krajach nie używali eskorty. Wierność członków związku jest gwarantowana głównie przez utrzymywanie w Kartagenie zakładników, wybranych spośród ich najbliższych krewnych. Bez wątpienia agenci puniccy, mniej lub bardziej tajni, przebiegają ciągle terytorium związku dozorując książąt, pomagając najwierniejszym w ujarzmianiu sąsiadów, w razie potrzeby nie wahając się usuwać nieposłusznych. Hazdrubal wiele starań poświęcił organizacji tych służb dyplomatycznych i wywiadowczych.

Działał on więcej dyplomacją niż przemocą - mówi Liwiusz - a powiększył obszar panowania kartagińskiego nie tyle przez walki orężne, co przez osobiste stosunki z książętami i przez zawieranie przymierzy z całymi szczepami poprzez przyjaźń z książętami. Ta taktyka pozwoliła mu ominąć narzucone paktami zobowiązania wobec Rzymu. Kiedy zobowiązał się nie przekraczać ze swą armią Jukaru, stworzył tam po prostu dwa duże królestwa iberyjskie. Edekan zebrał plemiona z Maestrazgo i z równiny od Walencji aż po Saragossę w jeden lud, który miał zachować jego imię. Bardziej na północ Indibilis zdobył cały Aragon i południe Katalonii, od wybrzeża Tarragony aż po Leridę i Huesca. Jeden i drugi uznawali zwierzchnictwo punickie. Naturalnie, ten system miał swoje złe i dobre strony. Oparty na pewnego rodzaju więzach feudalnych, całkowicie zależał od osobistego prestiżu głowy całego związku. Niedługo po śmierci Hazdrubala Hannibal musiał podjąć ciężkie walki, by doprowadzić do uznania swego autorytetu. Budził niepokój fakt, że buntowały się nawet plemiona od dawna uległe. Wystarczyło, by w osiem lat później Scypion odważnym wypadem zajął Kartagenę, a już wszyscy książęta iberyjscy z Edekonem i Indibilisem na czele natychmiast mu się poddali i ogłosili go najwyższym władcą. Jak wszystkie monarchie hellenistyczne, tak i monarchia Barkidów była oparta na „teologii zwycięstwa”. Król tracił swe uprawnienia natychmiast, gdy opuściło go powodzenie. Wystarczyła jedna porażka, by zachwiać fundamentami państwa. Tworząc swoje państwo Hamilkar myślał tylko o odwecie na Rzymie. Ten jednakże pozwalał mu działać przez sześć lat. Prawdopodobnie patres z ulgą przyjęli fakt, że ich najgroźniejszy wróg wojuje na końcu świata. Zresztą mieli inne kłopoty. Cały patrycjat jest zgodny w latach 240-227 p.n.e. w chęci kierowania ekspansji na obiekty bliskie: Korsykę, Sardynię, Ligurię i tę południową część doliny Padu, która stanie się terenem przyszłego Parmezanu i Emilii. W roku 229 p.n.e. pierwszy konflikt z królową Ilirii, Teutą, wskazuje nawet na chęć ekspansji w kierunku Bałkanów; a od r. 233 p.n.e. Fabiusze z przyszłym Kunktatorem na czele, współdziałając z jakimś zagadkowym Flaminiuszem, ukazali rolnikom rzymskim perspektywy zajęcia bogatych w zboże ziem Galii Przedalpejskiej, ryzykując przy tym nawet konflikt z Galami, ciągle jeszcze groźnymi i wspomaganymi przez dzikich pobratymców, których hordy robiły wypady spoza Alp. Rzeczywiście, wiosną r. 225 p.n.e. Bojowie z Bolonii, Insubrowie z Mediolanu, Taurynowie z Piemontu złączywszy się z wielką liczbą awanturników zaalpejskich, prowadzonych przez królów Konkolitana i Aneroesta, przekroczyli przełęcze Apeninu i dotarli nawet do wojskowych strażnic etruskich. Nagłe obudzenie się strasznego niebezpieczeństwa, które jak sądzono - było już ostatecznie zażegnane, wzbudziło w Rzymie panikę. Mobilizacja wszystkich obywateli i sprzymierzeńców dała siedemset tysięcy ludzi. Te ogromne, jak na ową epokę, siły wystarczyły zaledwie konsulom Emiliuszowi Papusowi i Regulusowi, synowi bohatera z wojny punickiej, ażeby znieść najeźdźców północnych u przylądka Telamon.

Jest rzeczą zastanawiającą, dlaczego Rzym, poddany tej próbie w r. 226 p.n.e., nagle zaczął się zajmować sprawami Hiszpanii i zawarł z Hazdrubalem układ zabraniający wojskom punickim przekraczania rzeki Ebro.m Polibiusz interpretuje ten układ jako zabezpieczenie przed dywersją Kartagińczyków w czasie walk Rzymian z Galami. Lecz to nasuwa przypuszczenie, iż Rzymianie byli inspiratorami wojny przeciwko Celtom, podczas gdy wszystko inne wskazuje, że byli oni raczej zaskoczeni tym najazdem. Dlaczego zresztą mieliby się zwracać do Hazdrubala, a nie do rządu punickiego? Byłoby bardziej celowe układać się właśnie z rządem, opierając się na stronnictwie wrogim Barkidom, gdyż układ taki zabezpieczałby Italię zarówno przed atakiem ze strony Afryki jak i z Hiszpanii. Wreszcie, według Polibiusza, przede wszystkim Rzymianom zależało na traktacie. Tymczasem w tym układzie właśnie Hazdrubal czyni główne ustępstwo, nawet jeżeli przyjmiemy, co wcale nie jest pewne, że traktat równocześnie zabraniał legionom interwencji na południe od Ebro. Rozumie się samo przez się, że ekspedycja wojskowa do Galii Przedalpejskiej nie mogła jednocześnie prowadzić ofensywy w Hiszpanii. Zatem rzymscy informatorzy Polibiusza wprowadzili go w błąd co do układu z roku 226 p.n.e. Pragnąc obarczyć Hannibala całą odpowiedzialnością za wywołanie drugiej wojny punickiej, potrafili oni przekonać historyka achajskiego, że układ zawarty na równych prawach uznawał panowanie Barkidów w Hiszpanii i miał na celu jedynie bezpieczeństwo Rzymu. Otóż łatwo stwierdzić, że chodzi o wyraźny dyktat. Jego inspiratorzy nie troszczyli się wcale ani o groźbę ze strony Galów, której powagi wcale nie doceniali, ani o politykę śródziemnomorską w ogóle, a zajęci wyłącznie Hiszpanią starali się tam jak najbardziej ograniczyć ekspansję punicką. Grecy z Emporie i Roda, słusznie zaniepokojeni pierwszymi sukcesami Hamilkara w r. 237 p.n.e., alarmowali swych rodaków i protektorów massalskich. Ci znów, nie mając środków, żeby przeciwstawić się Punijczykom, zwrócili się do Rzymu, z którym od dawna już byli związani. Upłynęło jednak sporo czasu, zanim zainteresowano senat sprawą, która mu się wydawała bardzo odległa. Dopiero w r. 231 p.n.e. wysłano poselstwo do Hamilkara. Ten przyjął posłów bardzo dobrze, pozwolił im zwiedzić kopalnie i wytłumaczył, iż jedynym celem jego działalności było umożliwienie Kartaginie spłacenia długów wojennych. Chociaż patres nie mogli pozostać niewrażliwi na takie argumenty i powrócili zadowoleni, nie żądając żadnych zobowiązań politycznych, to jednak nieufność senatu została rozbudzona, a Massalioci czynili wszystko, by ją podsycać. Miał im w tym pomóc nowy sprzymierzeniec. Około trzydziestu kilometrów na północ od dzisiejszej Walencji wznosiło się miasto iberyjskie zwane Saguntem, bogatsze i kulturalniejsze niż inne dzięki swemu sąsiedztwu z morzem i tak bliskim stosunkom z Grekami, iż uchodziło za kolonię wyspy Zakynthos. Mieszkańcy Saguntu odmówili - może na wielkim zgromadzeniu zwołanym przez Hazdrubala po jego dojściu do władzy (r. 229 p.n.e.) - uznania hegemonii punickiej, a obawiając się, iż zostaną do tego zmuszeni, zawarli przymierze z Rzymem. Ten, poważnie już

zaangażowany w Hiszpanii, nie mógł nadal utrzymywać normalnych stosunków z państwem Barkidów. Zostało więc wysłane nowe poselstwo do Hazdrubala, a dla uniknięcia zwodniczych pokus, które omamiły poprzednich wysłanników, tekst przygotowano już uprzednio przy współudziale zainteresowanych mieszkańców Massalii i Saguntu, pozostawiając Hazdrubalowi tylko możliwość podpisania lub odrzucenia go w ogóle. Wszystkie transkrypcje układu, które do nas dotarły, mówią, iż zabraniał on armiom punickim przekraczania rzeki Iberus. Nazwa ta jest nieco tylko zniekształconą nazwą największej rzeki wschodniej Hiszpanii Ebro. Układ podyktowany był troską o bezpieczeństwo Saguntu, zagarnięcie go przez Hannibala musiałby Rzym uznać za casus belli. Lecz Sagunt znajduje się o sto trzydzieści kilometrów na południe od Ebro. Odpowiedzialność za wywołanie drugiej wojny punickiej była jednym z najbardziej skomplikowanych problemów historii starożytnej. Rozmaicie próbowano go rozwiązać, ale żadna teoria nie jest tak doskonale prosta, jak rozwiązanie proponowane przez J. Carcopino. Otóż chodziłoby tam o dwie rzeki o tej samej nazwie: Iberus północny, który jest rzeką Ebro, i Iberus południowy, który jest Jukarem. Ten ostatni przez układ z r. 226 p.n.e. był narzucony jako granica przedsiębiorczości Hazdrubala. Rzeczywiście, Appian umieszcza wyraźnie Sagunt na północ od rzeki Iberus, a Polibiusz zdaje się podzielać ten pogląd w rozdziale 30 księgi III, gdzie przedstawia przyczyny wojny. Teza J. Carcopino jest dobrze uzasadniona i nikt jej nie kwestionował, chociaż pewne argumenty, które ją popierają, nie mogą być utrzymane, jak to wykazał F. W. Walbank. F. Cassola odrzucił ją bez dyskusji, w słowach niepotrzebnie niegrzecznych, a rozwiązanie, które na jej miejsce proponuje, zarówno skomplikowane jak nie do sprawdzenia, opiera na Polibiuszowej interpretacji traktatu, która jest - jakeśmy już to powiedzieli nieprawdopodobna. Możemy zatem przyjąć, że traktat z r. 226 p.n.e. zabraniał Hazdrubalowi przekroczenia Jukaru. Ten zakaz równał się zakazowi wszelkiego nowego rozszerzania państwa Barkidów, ponieważ Hamilkar doszedł już do brzegów tej rzeki, gdzie zresztą znalazł śmierć w walkach z tamtejszą ludnością. Co więcej, jeżeli Diodor nie pomylił się twierdząc, że wszyscy Iberowie zebrani na zgromadzeniu proklamowali Hazdrubala najwyższym swoim zwierzchnikiem (w r. 229 p.n.e.), to traktat z r. 226 p.n.e., nie anulując formalnie tego poddaństwa, zabraniał użycia siły przeciwko plemionom, które miałyby ochotę wyzwolić się z niego. Tak twarde warunki traktatu musiały być podyktowane przez partię, która chciała skierować ekspansję rzymską ku Morzu Śródziemnemu, a zatem sprowadzić ostatecznie Kartaginę do roli państwa drugorzędnego. Jak sądzimy, F. Cassola ma rację twierdząc, że część opinii rzymskiej podzielała te poglądy, a część popierała grupę „ziemian” Fabiusza Maksymusa i Flaminiusza. Pomylił się tylko, przypisując zwolennikom Fabiuszów odpowiedzialność za traktat dotyczący Iberusu. Konsulat piastują wtedy: w r. 227 p.n.e. - P. Valerius Flaccus i M. Atilius Regulus, w r. 226 p.n.e. M. Valerius Messala, w r. 225 p.n.e. - C. Atilius Regulus. Nikt nie mógł bardziej nienawidzić Kartaginy niż Gajusz i Marek Regulusowie,

synowie bohatera zmarłego w więzieniach punickich. P. Valerius Flaccus w r. 219 p.n.e. postawi Hannibalowi ultimatum. Messala jest synem zdobywcy Messyny, zaś Apustius Fullo, jego kolega, jeden z rzadkich „ludzi nowych” tego czasu, był - według Cassoli - klientem Scypionów. Najgorsi wrogowie Kartaginy sprawowali władzę w komicjach przez całe lata. To oni narzucili Hazdrubalowi upokarzające warunki, które miały zniweczyć prestiż Barkidów u wojowniczych ludów iberyjskich i celtyckich i tym samym ocalić hellenizm hiszpański. Dodajmy zresztą, że Fabiusze i ich przyjaciele, choć na ogół dość dobrze usposobieni do oligarchii kartagińskiej, nienawidzili Barkidów, a szczególnie Hazdrubala. Ich rzecznik Fabiusz Piktor uważa wybujałą ambicję Hazdrubala za przyczynę drugiej wojny punickiej. Co prawda, Polibiusz z tym się nie zgadza i podziela raczej opinię Scypionów. Wszyscy Rzymianie, jakiekolwiek były ich poglądy, zgodni byli co do tego, że Barkidów należy w zdecydowany sposób upokorzyć (lata 226-225 p.n.e.). Często państwa raczej mocne niż przewidujące starają się w ten sposób odrobić skutki jakiegoś dawnego zaniedbania w stosunku do przedsiębiorczych przeciwników. W tej sytuacji Hamilkar i Hannibal na pewno by się nie ugięli i zdecydowali na próbę sił. Hazdrubal jednak miał inne usposobienie. Jego odpowiedź była dyplomatyczna i pokojowa. A tymczasem w Galii wybuchło ogólne powstanie Galów, do którego doszło, jak słusznie twierdzi L. Pareti i G. Gianelli, głównie za sprawą Barkidów. To oni prawdopodobnie nakłaniali plemiona Galii Przedalpejskiej do zjednoczenia się przeciwko wspólnemu wrogowi i namówili Konkolitana i Aneroesta do przejścia przez góry, aby ich rodaków zniewieściałych w dobrobycie podburzyć do dzikiego najazdu. O porozumieniu galo-punickim świadczy podział sił rzymskich na wiosnę r. 225 p.n.e. Równocześnie konsul Papus gromadził swe siły w Rimini, a Regulus swoimi dokonał desantu na Sardynii, zaś na Sycylii i w Wielkiej Grecji utworzono dwa legiony rezerwowe. Ten podział odzwierciedla antagonizm polityczny dwóch konsulów, ponieważ Emiliusz Papus był związany z Fabiuszami. Nawiasem mówiąc, nie przyniósł im chluby swoimi zdolnościami wojskowymi, gdyż dopuścił do wtargnięcia Galów przez lukę słabo obsadzoną przez wojska etruskie. Ale błędy strategiczne konsulów były wywołane obawą przed atakiem kartagińskim. Nie odczuwaliby jej, gdyby układ z Hazdrubalem był zawarty na zasadzie równości stron, jak to mówi Polibiusz. Patres dobrze rozumieli, że układ zawarty pod presją na szkodę Punijczyków mógł tylko pogłębić pretensje powstałe przez zagarnięcie Sardynii. Nie bardzo rozumiemy, co prawda, dlaczego Hazdrubal Starszy pozwolił bez żadnego sprzeciwu zgnieść swych sprzymierzeńców, kiedy zaatakowanie Sardynii byłoby przecież przeszkodziło Regulusowi w odprowadzeniu legionów do Pizy i użyciu ich przeciwko najeźdźcom. Ale zięć Hamilkara nie ma zuchwałości rodowitych Barkidów. Bardziej administrator i dyplomata niż wojownik zawahał się przed ryzykiem wplątania się w awanturę, w której mógł zaprzepaścić wieloletnie wysiłki. Zresztą mógłby interweniować jedynie od strony morza, a mimo wybudowania arsenału w Kartagenie flota Barkidów nie mogła już odebrać

hegemonii na morzu flocie rzymskiej. Hazdrubal, który był dowódcą floty Hamilkara aż do jego śmierci, zdawał sobie z tego sprawę lepiej niż ktokolwiek inny. Jego stanowisko, które mu wymawia F. Cassola, było zatem uzasadnione. Szybka porażka Galów zdumiała wodzów punickich. Natychmiast po niej nastąpił metodyczny podbój Galii Przedalpejskiej rozpoczęty przez Emiliusza Papusa, a kontynuowany przez szereg lat najpierw przez Fulwiusza i Manliusza, a potem przez Flaminiusza i Furiusza Philusa. Śmierć C. Regulusa na polu bitwy pod Telamonem, a zwłaszcza przerażenie wywołane najazdem dały wolną rękę ludziom, którzy chcieli definitywnie zniszczyć potęgę celtycką z tej strony Alp. Polityka śródziemnomorska została natychmiast porzucona albo raczej - przyjęła inny obrót. Od roku 221 p.n.e. wojska konsulów posuwały się już poza terytorium przyjaznych Wenetów ku Istrii, a w r. 219 p.n.e. Paulus Emiliusz i Liwiusz Salinator karząc Demetriosa z Faros umocnili protektorat rzymski nad Ilirią. Przez cztery lata, które mu zostały jeszcze do przeżycia, Hazdrubal cierpliwie prowadził swą politykę, naruszając na każdym kroku traktat z r. 226 p.n.e., a dyplomatycznie unikając otwartego konfliktu z Rzymem. Prawdopodobnie w tym czasie Indibilis i Edekon utworzyli swoje królestwa z pomocą Punijczyków, których suwerenność uznali składając hołd Kartagenie. Hazdrubal osiągnął również porozumienie z Torboletami, sąsiadami Saguntu. Udało mu się nawet zdobyć w samym Saguncie zwolenników, którzy zbuntowali się przeciwko rządowi sprzyjającemu Rzymowi. Ale rząd wspierany przez legionistów ostro stłumił rozruchy, a swych przeciwników posłał na męki. Fakt ten musiał mieć miejsce jeszcze za życia Hazdrubala Starszego, ponieważ Kartageńczycy dopuścili do tego bez sprzeciwu. Gdyby Hannibal kierował polityką, przypuszczalnie uważałby ten fakt za afront nie do zniesienia i na pewno nie pozostałby bierny. Inni tajni agenci puniccy działali u Celtów w Hiszpanii. Któryś z mniejszych władców tego ludu, który przeciwstawiał się ich intrygom, został zamordowany albo - według Siliusza Italikusa porwany i ukrzyżowany w Kartagenie. Człowiek ten miał przyjaciół, którzy zwyczajem swego narodu przysięgli, iż go nie przeżyją. Jeden z nich, gdy udało mu się być dopuszczonym przed oblicze Hazdrubala w Kartagenie, zasztyletował go (początek r. 221 p.n.e.). Morderca zatrzymany natychmiast umarł w mękach, których wyrafinowanie świadczy, że Kartageńczycy doszli do najwyższej doskonałości w sztuce „garbowania skóry”. Liwiusz zapewnia, że zdawał się on śmiać w czasie mąk, lecz chyba nie przez siłę ducha, jak to przypuszcza historyk łaciński, ale pod wpływem najrozkoszniejszego bólu, jak Chińczyk krajany na żywo na małe kawałeczki, którego twarz pokazał nam G. Ilumas w swym Traité de psychologie. Tak jak po śmierci Hamilkara armia wybrała natychmiast swego nowego wodza, nie czekając na sugestie Kartaginy. Hannibal, od trzech lat głównodowodzący jazdy, został wybrany jednogłośnie wśród entuzjazmu weteranów. Ostrożność Hazdrubala musiała mierzić tych starych żołnierzy,

którzy spodziewali się większej odwagi i śmiałości u dwudziestosześcioletniego człowieka, którym był w tym czasie Hannibal, a którego rysy i charakter żywo przypominały Hamilkara. Lud Kartaginy uznał decyzję wojska. Appian zapewnia, że partia Hannona mocno się niepokoiła i doprowadziła nawet do pozwania przed sąd kilku wpływowych członków partii Barkidów. Ale - jak to wykazał S. Gsell większość ludu i gerontów była związana z Hannibalem, którego miała popierać w dwa lata później, w czasie zaostrzenia konfliktu z Rzymem. Kryzys polityczny, jeśli rzeczywiście miał miejsce, pozostał bez echa, a jego doniosłość była podkreślana później celem przerzucenia na Hannibala odpowiedzialności za nieszczęścia Kartaginy. Państwo hiszpańskie Hamilkara trwało niewiele dłużej niż ćwierć wieku. Założyciel zawsze uważał je za narzędzie, które miało służyć jego wielkiemu planowi zemsty na Rzymie. Hannibal, kontynuując dzieło ojca po drugiej stronie Pirenejów, nie będzie już myślał o królestwie zachodnim, lecz będzie je traktował jedynie jako źródło pieniędzy, które utopi w imprezie italskiej. Hazdrubal Starszy był chyba jedynym człowiekiem interesującym się nowo powstałym państwem. Można go sobie wyobrazić jako podstarzałego, ustatkowanego, dożywającego swych dni w pałacu w Kartagenie jak nowy Argantonios albo jak ów Hieron z Syrakuz, który na pewno był mu wzorem. Małe królestwo hiszpańsko-punickie bez zaborczych ambicji, którego zamożność byłaby w ostatecznym rachunku zwiększyła własne bogactwo Rzymu, mogło być tolerowane. Ale to efemeryczne państwo odegrało znamienną rolę w rozwoju politycznym Zachodu. Było to drugie po Syrakuzach królestwo typu hellenistycznego. Lecz gdy Hieron panował tylko nad Grekami i niewieloma Sycylijczykami zupełnie zhellenizowanymi, Barkidzi grupowali pod swą władzą ludy o cywilizacjach bardzo różnych. W ten sposób dostarczyli Rzymianom wzoru do naśladowania, gdy ci z kolei zdobyli Hiszpanię. Scypion mógł był odziedziczyć wszelką władzę Hannibala wraz z tytułem króla, ofiarowanym mu przez kongres książąt iberyjskich. Africanus jednak wykazał dużo rozsądku i nie przyjął tej propozycji, chociaż na pewno nie bez żalu. Wspomnienie tej rezygnacji nieraz przejawiało się u niego w odruchach przeciwko porządkowi republikańskiemu jak również w swoistej tęsknocie za monarchią, której dowody dawał aż do śmierci. Zresztą - jeśli mamy wierzyć E. S. G. Robinsonowi - zatrzymał na pewien czas jedno przynajmniej z praw królewskich, a mianowicie prawo bicia monety ze swym wizerunkiem, co będzie także czynił na terenie Grecji T. Kwinktiusz Flamininus, pragnący mu dorównać. Po Scypionie Hiszpania pozostała przez pewien czas jakby przesiąknięta duchem rojalistycznym. R. Étienne wykazał to wyraźnie analizując posunięcia polityczne Sertoriusza, Metellusa i Pompejusza, ale mylił się tłumacząc tę skłonność „kultem jednostki”, popularnym w instytucjach iberyjskich i celtyckich, gdyż nie uwzględniał wpływów punickich. Sądzimy również, iż nasz uczony przyjaciel przesadził, imputując trybunowi A. Ampudiusowi przejęcie się wyłącznie wzorami iberyjskimi, gdy ten proklamował boskość Augusta. Czy Cezar marzący w Gades przed pomnikiem Aleksandra, wystawionym prawdopodobnie przez Hannibala, i August przyjmujący w Tarraganie

pierwsze dowody czci religijnej dla swej osoby nie przypominają w tym właśnie swego poprzednika Barkidy? Władcy Hiszpanii II w. p.n.e., przechodząc pod opiekę Herkulesa z Gades, wyraźnie go w tym naśladowali. Zresztą nie tylko w sprawach religijnych monarchia Barkidów dostarcza wzorów cesarstwu. Hazdrubal miał do rozstrzygnięcia ten sam problem polityczny, który stanie przed Augustem: połączyć rzeczywistą władzę królewską, opartą na zaufaniu wojska i mistyce zwycięstwa, z pozorami republikańskimi. Linia postępowania Barkidy przez swą ostrożną dwuznaczność jest bardzo podobna do tej, jaką pójdzie princeps rzymski. Jeden i drugi pozostawi zgromadzeniom ludowym i arystokratycznym jedynie prawo legalizacji władzy, której nawet nie są źródłem. Formuła Augustowska przypomina formułę Barkidy przez pomysłową giętkość, która przemienia senatorów, dziedziców i stróżów praworządności republikańskiej, w agentów i pomocników jedynowładztwa. Te zbieżności nie mogą pochodzić z przypadku. August na pewno nie przyznałby się do tego, niemniej ukazuje się on oczom historyka jako najzdolniejszy uczeń starożytnego Machiavellego - którym był Hazdrubal.

ROZDZIAŁ V

PORTRET HANNIBALA Historycy chwalili siłę Hannibala, jego odporność, bystrość spojrzenia, ale nie dali szczegółowego opisu jego osoby. Ponieważ muzea nie posiadają żadnego wizerunku, który by nosił jego imię, nie można było wyobrazić sobie wyglądu syna Hamilkara aż do chwili, gdy E. S. G. Robinson zidentyfikował jego monety. Monety te, bite w Hiszpanii w okresie między rokiem 221 a 219 p.n.e., mają wartość artystyczną dosyć nierówną. Najładniejsze z nich przedstawiają młodego człowieka o zaokrąglonej głowie i energicznym spojrzeniu. Cechami charakterystycznymi są bardzo wypukłe łuki brwiowe, nos długi o nozdrzach mocno rozchylonych, usta małe z opadającymi kącikami, wargi pełne, dolna mocno cofnięta, broda wyraźnie zaznaczona, lecz nie dochodząca do linii górnej wargi. Rytownik, zapewne Grek z Sycylii, umiał uwydatnić cechy osobowości swego modela na tyle, iż można rozpoznać Hannibala wśród nie zidentyfikowanych postaci zaludniających nasze galerie sztuki starożytnej. Istotnie, jest mało prawdopodobne, ażeby nie przetrwał żaden portret wielkiego wodza. Świadectwa tekstów i świadectwa monet są zgodne co do tego, iż Barkidzi byli portretowani za życia. Jeden z młodszych braci Hannibala, Hazdrubal, przewoził w swych łubach tarczę srebrną ozdobioną pośrodku jego własnym popiersiem. Sami Rzymianie wznosili później wiele posągów człowiekowi, który im przysporzył tyle strachu. Za czasów Pliniusza oglądano ich w Wiecznym Mieście co najmniej trzy. Hannibal był wówczas przedmiotem tylu rozpraw historycznych i retorycznych, iż z pewnością wielu ludzi wykształconych musiało przechowywać u siebie jego portret obok wizerunków strategów i królów greckich, których żywoty sąsiadowały z jego żywotem w księgach ich bibliotek. Pośród tych erudytów pierwszego okresu cesarstwa wyróżniał się autentyczny potomek rodu Barkidów - król Mauretanii Juba II, wasal Augusta, który wśród swych badań historycznych, geograficznych i przyrodniczych zapomniał o utraconej niepodległości. Otóż wuj Masynissy imieniem Oezalces poślubił w 207 r. p.n.e, jedną z wnuczek Hamilkara. Młoda kobieta wkrótce owdowiała i wyszła powtórnie za mąż za innego księcia numidyjskiego imieniem Mazaetulla. Zaciekły przeciwnik Cezara Juba I chlubił się tym rodzinnym powiązaniem w czasach, gdy marzył o odbudowaniu Kartaginy jako swej stolicy. Jego syn, mimo iż prowadził zupełnie odmienną politykę, nie miał żadnego powodu, by czynić z tego tajemnicę. Przecież jego żona Kleopatra Selene - w samej stolicy, Cezarei, wznosiła posągi swej matki wielkiej Kleopatry, chociaż ta była nawet po śmierci prześladowana

nienawiścią Augusta. Tak więc nie jest rzeczą dziwną, że popiersie Hannibala znaleziono w Wolubilis, zachodniej rezydencji królów Mauretanii, wśród całego skarbu artystycznych brązów, w których J. Carcopino rozpoznał z wielką bystrością szczątki zbiorów tego monarchyerudyty i estety. Kiedy została sformułowana ta odkrywcza teza, zbiór nie posiadał jeszcze dwóch głównych eksponatów, które odnaleziono dopiero w r. 1944 w pewnym mieszczańskim domu z III w. n.e., o bogatych mozaikowych posadzkach. Znajdowało się tam popiersie Hannibala naprzeciw portretu rzymskiego, zidentyfikowanego dzięki napisowi na piersi jako Katon z Utyki. Najsławniejszy zatem przodek dynastii sąsiadował z towarzyszem walk Juby I, z obrońcą wolności i ofiarą zasad stoickich. Rozpoznanie tego brązu jest naszym zdaniem wystarczająco udowodnione przez zestawienie z monetą hiszpańską: profile są identyczne. Profil popiersia posiada wszystkie cechy znamienne, jakie stwierdziliśmy na monetach. Jedyną różnicą, która na pierwszy rzut oka przeszkadza przyjęciu zupełnej zgodności tych dwóch wizerunków, jest to, że na monetach oko jest bardziej oddalone od nosa i umieszczone niżej niż na popiersiu. Fizjonomia nabywa przez to wyrazu groźnego, jakiego nie zauważa się na brązie marokańskim, Ale ta niezgodność traci na znaczeniu, jeśli wymierzymy rozstaw oczu na popiersiu z Wolubilis: osiąga on maksymalną długość możliwą w naturze. Rytownik, według praktyki przyjętej w jego sztuce, przesunął przesadnie oko na monecie, podkreślając w ten sposób cechę charakterystyczną swego modela. Jednakże brąz z Wolubilis jest uznawany przez najlepszych znawców między innymi przez J. Charbonneaux i Vagn Paulsena - za portrety Juby II. Rzeczywiście, istnieją w gliptotece Ny Carlsberg w Kopenhadze i w muzeum Prado w Madrycie dwa popiersia marmurowe, których podobieństwo z brązem z Wolubilis jest niezaprzeczalne, a które od dawna są uznawane za portrety króla Mauretanii. Dzieła te jednak różnią się bardzo od głów w diademach wykopanych w Cherchel, które są na pewno autentycznymi portretami władcy tego miasta. Zaznaczyliśmy wszystkie różnice w osobnym studium, do którego pozwalamy sobie odesłać czytelników zainteresowanych tym problemem. Tu wystarczy powiedzieć, że budowa czaszki i wygląd Juby różnią się zasadniczo od Hannibalowych. Mały, tłusty mieszczanin, zamknięty w sobie i chytry, w którego żyłach płynęła na pewno krew murzyńska, jest przeciwieństwem młodego człowieka, tryskającego siłą i energią, zaprawionego we wszelkich ćwiczeniach fizycznych, ożywionego dumą królewską, która przypomina dumę Aleksandra. Popiersie z Wolubilis znamionuje wdzięk nieco miękki, który zdaje się nie licować z osobą zdobywcy. Nie należy jednak zapominać, że oczy tego portretu - dziś puste - niegdyś były wypełnione emalią, która musiała ożywiać jego spojrzenie „groźnym płomieniem” podobnie jak spojrzenie głowy ze Starej Palestry na Delos, z którą się tę podobiznę słusznie porównuje. Siliusz Italikus wspomina, że widział takie spojrzenie pod zmarszczonym czołem na posągach Hannibala: ...toruaque oculos sub fronte minaces. (III, 76). To czoło mocno wypukłe przy brwiach, te oczy groźne odnajdujemy na

monetach. Ale piękność młodego Hannibala jest również dobrze znana autorom. Była ona przyczyną niechętnych i oszczerczych plotek o jego stosunkach z Hazdrubalem. Trzeba było cierpień wojennych, zakażenia oczu, którego się nabawił w lasach etruskich, a także wyobraźni przestraszonych Rzymian, aby uczynić z pięknego afrykańskiego młodzieńca - dzikiego cyklopa, dirus Hannibal wspomnianego przez Juwenalisa: Cum Gaetula ducem portaret bellua luscum. Piękność ta jednakże nie miała regularności klasycznej. Rzeźbiarz z Madrytu, mniej zręczny, ale wierniejszy, podkreśla brodę trójkątną, wydłużającą chude policzki, z których prawy jest nieco lepiej rozwinięty niż lewy. Ta sama asymetria, nieco złagodzona, ukazuje się jeszcze w portretach z Wolubilis i z Kopenhagi, chociaż jest odpowiednio zmodyfikowana przez artystę. A więc zachowały się trzy portrety. Brąz z Wolubilis, w każdym razie najlepszy, jest - być może - oryginałem z III wieku p.n.e., dziełem greckiego artysty przybyłego do Kartageny, by tu tworzyć podobnie jak ów Boetos, syn Apollodora, Kartagińczyk, którego podpis został odczytany na jednym z postumentów w Efezie. Niespodziankę stanowi znalezienie twarzy wyrytej na steli tofetu w Kartaginie, o uderzającym podobieństwie do Hannibala, chociaż rysy nie są identyczne: ma ona właśnie ten .wyraz patetyczny, prawie tęskny, który nas uderza w brązie z Wolubilis. Chodzi bez wątpienia o innego współczesnego dowódcę punickiego, może o jednego z młodszych synów Hamilkara. Dokument ten w każdym razie świadczy, że takie popiersia portretowe były często spotykane w hellenistycznej Kartaginie. Co do marmurów z Madrytu i Kopenhagi, są to oczywiście kopie z epoki rzymskiej, prawdopodobnie z końca I w. p.n.e. Jedne i drugie pochodzą w każdym razie, mniej lub więcej bezpośrednio, z portretu głowy państwa wystawionego w Kartagenie, kiedy to syn Hamilkara przejął najwyższą władzę. Wiek portretowanego jest dokładnie taki, w jakim był wówczas Hannibal. R. Thouvenot „księciu w diademie” z Wolubilis dał w przybliżeniu 25 lat. Te portrety władców, przeznaczone do ceremonii kultu dynastycznego, były wzorowane na portrecie, który Lizyp wykonał dla Aleksandra Wielkiego. Łatwo jest doszukać się podobieństwa między portretami Macedończyka i popiersiami z Wolubilis, Kopenhagi i Madrytu: pochylenie głowy na jedno ramię, bardzo wyraźne również na steli z Kartaginy, było tu jednym z obowiązujących kanonów. Piękność młodzieńcza; czasem nieco chmurna, zwykle łączyła się z wyrazem siły i męstwa. Diadem, oznaka królewskiej godności, podkreśla ceremonialny charakter posągu. Hannibal, wkładając go, idzie za przykładem Hazdrubala. „Portret władcy” jest skopiowany przez rytowników monet. Ale na monetach Hannibal, podobnie jak jego ojciec, którego portret każe równocześnie wybić, nosi laurowy wieniec zwycięzcy i maczugę Herkulesa: różnica emblematów nie pozbawiona znaczenia, ponieważ świadczy o woli nowego pana, by zgodnie z tradycją ojcowską kierować

się w polityce raczej siłą niż dyplomacją. O ile fizyczny portret Hannibala był dotychczas nie znany, to wiele pisano o jego duszy, tak że zbędny może się wydawać powrót do tego tematu. Obecne jego charakterystyki odzwierciedlają poglądy antyczne, których obiektywizm jest bardziej niż wątpliwy. W. Hoffmann podzielił na trzy grupy biografie zwycięzcy spod Kann. Najstarsze greckie, zatytułowane „Wyczyny Hannibala”, wiążą się z serią życiorysów wielkich wodzów, dla których wzorem był Aleksander Wielki. Mogłyby ewentualnie stanowić odpowiednik brązu z Wolubilis. Dzieło literackie, podobnie jak dzieło sztuki, wyraźnie przystosowuje rzeczywistość do wymagań stylu epoki; autor szuka efektów epickich, heroicznych i „homeryzuje” swego bohatera. Silenos z Kale Akte odzwierciedla najlepiej tę skłonność: jego popisowy fragment, który wykorzystuje zresztą dane religijne autentycznie punickie, chociaż je hellenizuje i klasycyzuje, to ów sen Hannibala, przejęty przez Cycerona i Liwiusza i zamieszczony z kolei w fragmencie epickim przez Siliusza Italikusa: w Onussie podczas ostatniej nocy, która poprzedza wymarsz na Italię, młody wódz widzi zjawę strasznego smoka. Zeus (Baal-Szamin), przed którego stawia go Hermes, objawia mu, że potwór jest uosobieniem zniszczenia, jakie ma spaść na wrogi kraj. Wykonawca gniewu bożego, syn Hamilkara, będzie prowadzony przez bogów poprzez Pireneje, Rodan i Alpy aż do ziemi, którą ma ukarać. Temu to półbogu Rzymianie, którzy go zwalczali, a więc Fabiusz Piktor, Cincjusz Alimentus, a zwłaszcza Enniusz, przeciwstawiają obraz bezlitosnego barbarzyńcy i bezbożnego niszczyciela. W niedawno znalezionym fikcyjnym liście na papirusie, pisanym w celach propagandowych w czasie III wojny punickiej, Hannibal wylicza z lubością trupy, których całe stosy zgromadził, i upaja się perspektywami niezmiernych sukcesów. Wiarołomność jest jego ulubionym orężem. Przez sprawiedliwy obrót losu zdradziecka Kapua osłabia tego wroga bogów i ludzi swymi zatrutymi rozkoszami i zemstę nad nim oddaje w ręce surowej cnoty, uosobionej przez wielkiego Fabiusza Kunktatora. Po tych nieprzychylnych i przesadzonych opisach z kolei Polibiusz wydaje obiektywny sąd męża stanu nie wierzącego w cuda i panującego nad swymi uczuciami. Hannibal dla niego nie jest nadczłowiekiem ani potworem, a wojna przeciwko Rzymowi nie jest już wyłącznie dziełem Hannibala. Ukazuje się ona jako faza konfliktu światowego rozciągniętego na kilka pokoleń. Hamilkar na równi ze swym synem miał wpływ na pokierowanie wypadkami, których właściwe przyczyny wymykają się jednak spod kontroli nawet najwybitniejszych ludzi. Zalety naszego bohatera, a szczególnie jego zdolności wojskowe, są już oceniane przez znawcę. Hannibal wzbudza podziw Polibiusza, nie tyle jako taktyk, ile jako człowiek umiejący rządzić ludźmi, zwłaszcza zaś jako wódz, który potrafi zespolić niejednolitą armię, zaszczepić jej swój entuzjazm i utrzymać dyscyplinę w czasie niepowodzeń. Co do moralności Hannibala, Polibiusz zajął się głównie oceną dwóch przypisywanych mu kardynalnych zarzutów: okrucieństwa i chciwości. Nie zadowolił się świadectwem Rzymian, ale badał Kartagińczyków, Numidów, a szczególnie Masynissę.

W wyniku tych badań Hannibal został rozgrzeszony z okrucieństwa, ale obciążony zarzutem zbytniego zamiłowania do pieniędzy, które sprawiło, że popełniał błędy polityczne i strategiczne. Trudno byłoby cokolwiek zarzucić tej ocenie, przygotowanej z taką ostrożnością. Niewątpliwie Polibiusz bardzo ulegał wpływom Scypionów, ale ci nie odczuwali ślepej nienawiści wobec Kartaginy. Pierwszy Scypion Afrykański, niszcząc imperium hiszpańskie, zbadał zasady polityki Barkidów i wyciągnął z niej pożyteczne wnioski. Odczuwał on na pewno niejaką żołnierską sympatię dla swego przeciwnika. Wyobrażona przez biografów przyjazna dyskusja w Efezie między tymi dwoma starymi wodzami jest na pewno apokryfem, ale doskonale odzwierciedla rzeczywistość. A zresztą czyż umniejszanie znaczenia Hannibala nie byłoby równoznaczne z umniejszaniem znaczenia jego zwycięzcy? Liwiusz zajmuje stanowisko bardziej ogólnikowe: dla niego zalety Hannibala ograniczają się do odwagi, wytrwałości i umiejętności dowodzenia. Okrucieństwa, wiarołomność oraz bezbożność przyjmuje bez dyskusji. Najbardziej wnikliwa analiza osobowości Hannibala znajduje się u Diona Kassjusza. Można przypuszczać, iż ten pisarz, .który żył w III w. n.e., zapożyczył ją wprost od Sosylosa, dawnego nauczyciela syna Hamilkara. Tylko człowiek stojący tak blisko Hannibala mógł śledzić rozwój jego umysłu. Według świadectwa Sosylosa Hannibal nie był ani popędliwy, ani zuchwały. Jego wielkie plany były przygotowywane długo podczas samotnych rozmyślań i rozważane z największą roztropnością. Lecz w chwili działania podejmował decyzję błyskawicznie, chwytając w lot okazję. Ryzykował czasem dużo, ale :nie upierał się nigdy przy niepotrzebnej obronie straconej pozycji. Z handlowych zdolności swojego narodu przejął sztukę przystosowywania się do rzeczy i ludzi, przekonywania ich i zjednywania, a także wyczucie „opłacalności”, które sprawia, że jest to najbardziej zrównoważony spośród wielkich zdobywców. Zwraca uwagę fakt, że nikt spośród starożytnych nie wysławiał w tym człowieku, który niemal złamał potęgę rzymską, obrońcy niepodległości ludów. Dopiero dziewiętnastowieczny romantyzm nada mu aureolę wielkiego bojownika o wolność. Niektórzy z Greków, zarówno z Zachodu jak i Wschodu, szukali z nim przymierza, ale nikt w tym tak trzeźwym narodzie nie motywował przymierza racjami ideologicznymi. Hannibal korzystał z parcia ludu w samej Kartaginie, Italii i miastach Grecji, ale nigdy nie działał jako demokrata. Nie kierował nim ani tak częsty u Semitów fanatyzm religijny, ani racje polityczne. Jedna pasja zastępowała u niego wszystkie inne: nienawiść do Rzymu. Jednakże umiał jej kazać milczeć w każdym wypadku, gdy rozum mu to nakazywał. Jego geniusz wojskowy nabrał dla nas cech, jakich współcześni zdawali się nie dostrzegać. Podziwiali w nim bardziej mistrza w operowaniu masami aniżeli taktyka. Dopiero strategiczna szkoła niemiecka XIX wieku odkryła w rozegranej przez niego bitwie pod Kannami rewolucję w sztuce prowadzenia wojny. Czy sam Hannibal był tego świadomy? Nigdy nie starał się powtórzyć w swych bitwach znakomitej taktyki oskrzydlenia,

nawet wtedy, gdy była najbardziej nieodzowna - w dniu Zamy, który był dla niego i Kartaginy dniem zguby. Prawdopodobnie ten manewr podyktowało mu bardziej natchnienie, jakie miewał w czasie akcji, aniżeli namysł i rozważanie, towarzyszące zwykle jego wielkim planom. Na ogół strategia Hannibala wywodzi się ze strategii Aleksandra i jego następców. Grecy podnieśli sztukę wojenną do godności nauki, której uczono i o której pisano dzieła. Młody Hannibal na pewno je studiował. Wyniósł z nich między innymi pomysłowe fortele, czasem dziecinne, szczególnie gdy używał zwierząt, które stanowiły świetny temat dla autorów anegdot. Od Macedończyka zapożyczył przede wszystkim dynamiczną koncepcję działań opartych na użyciu siły liczebnie małej, ale złożonej z ludzi gotowych na wszystko. Ta grupa uderzeniowa przenosi się na nieprawdopodobne odległości nie licząc się z żadnymi przeszkodami, lekceważy i omija punkty oporu wroga. Tak więc kawaleria jest bronią zasadniczą. Marynarka i artyleria, które stanowiły wielką siłę Punijczyków na Sycylii, są na dalszym planie. Sagunt zniechęcił Hannibala ostatecznie do oblegania miast i dlatego, chociaż było to uważane przez teoretyków za najwyższą formę sztuki wojennej, Hannibal nie przedsięweźmie już żadnego oblężenia i ominie miasta, których nie może zdobyć zaskoczeniem lub zdradą. Intendentura zostaje zmniejszona do najkonieczniejszego minimum. Opowiadano, że w chwili opuszczenia Hiszpanii jeden z oficerów sztabu głównego - Hannibal, noszący przydomek „Monomach”, zaproponował, żeby przyzwyczajać żołnierzy do odżywiania się mięsem ludzkim, aby móc całkowicie zlikwidować tabory. Barkida po namyśle miał odpowiedzieć, że powstałoby wówczas ryzyko wzajemnego zjadania się żołnierzy. Chociaż Polibiusz zebrał te banialuki, należą one niewątpliwie do kategorii „historyjek cyrulików”, którymi Achajczyk zwykle gardził, albo też jest to historia związana z tematem powszechnie pojawiającym się w historiografii hellenistycznej, której ślady odnajdujemy u Cezara. Wyraża ona jednak w sposób obrazowy pogardę syna Hamilkara dla przeszkód natury czysto materialnej. Hannibal wykorzystywał również punickie tradycje wojskowe. Jak jego poprzednicy posługiwał się najemnikami rekrutowanymi spośród ludów pierwotnych. Ale zrzekł się armii iberyjskiej, którą Hamilkar i Hazdrubal zaczęli tworzyć. Podstawę armii stanowią dla niego barbarzyńcy, bez litości poświęcani wymogom taktyki: rekrutowani, gdy miał się przeciwstawić licznemu nieprzyjacielowi, zwalniani, gdy miał przedsięwziąć długi marsz. We wszystkich wielkich bitwach Hannibal będzie świadomie narażać na śmierć żołnierzy-krajowców, przede wszystkim Galów. To, co jest w jego manewrach np. spod Kann najbardziej oryginalne, to właśnie szafowanie piechotą barbarzyńską. Raz używa jej jako przynęty dla wciągnięcia przeciwnika w zasadzkę, to znów pozwala na jej masakrę, ażeby zmęczyć legionistów, zanim wyśle do boju starą gwardię. To nieludzkie postępowanie zwróci się w końcu przeciwko niemu samemu w bitwie pod Zamą, gdzie najemnicy się zbuntują. Sprzymierzeńcy nie lepiej są traktowani: nawet najbardziej zasłużeni będą porzuceni na pastwę losu, gdy tylko nie będą mogli służyć dalej. Służba wywiadowcza jest przedmiotem wielkiej troski Hannibala.

Stwierdzono, że nie wahał się on osobiście odgrywać roli agenta i że woził ze sobą cały ekwipunek, godny najbardziej nieprawdopodobnych powieści szpiegowskich: peruki, sztuczne brody i przebrania. Używał ich z taką zręcznością, iż najlepsi jego przyjaciele z trudem go poznawali. W każdym razie wszędzie utrzymuje szpiegów. Rzymianie zdemaskowali jednego z nich w swym mieście, ukrywającego się tam od wielu lat. Odesłali go z obciętymi rękami. Sztab główny składa się przede wszystkim z członków rodziny Barkidów. Drugi syn Hamilkara - Hazdrubal Młodszy - pozostał w rządzie Hiszpanii. Zginął próbując przyjść bratu z pomocą w r. 207 p.n.e. Ostatni Barkida - Magon, poszedł za Hannibalem aż do Kann, po czym wrócił do Kartaginy, skąd wyruszył na wyprawę wojenną do Hiszpanii i Ligurii. Hannon, syn króla Bomilkara II i siostry Hannibala, wyróżnia się przy przejściu Rodanu, prowadzi prawe skrzydło pod Kannami i dowodzi przez jakiś czas armią afrykańską przeciwko Scypionowi. Inny kuzyn, zwany również Magonem, prowadzi wyprawę sardyńską. Niektórym oficerom poruczano szczególne zadania. Dowódcami kawalerii byli Kartalon i Maharbal, wsławiony przez żądanie natychmiastowego ataku na Rzym po bitwie pod Kannami. Pewien Hazdrubal, który kierował w tej samej bitwie lewym skrzydłem, miewał zwykle zlecaną organizację obozów. Mówiliśmy już o dzikim Hannibalu Monomachu. Pochodzący z Bizerty lub z Bon niejaki Muttin, dowódca „komandosów”, doskonale potrafił zawiadywać kawalerią numidyjską, ale w końcu przeszedł na stronę Rzymian i w ich służbie dokończył swej kariery. Hannibal otrzymał wykształcenie przede wszystkim wojskowe, tak jak być powinno. Hamilkar powierzając jego edukację Lacedemończykowi Sylosowi niezbyt odstąpił od ojczystych tradycji. Istniały dziwne, podkreślone przez Arystotelesa i potwierdzone przez archeologię, analogie między instytucjami punickimi i prawami Likurga, szczególnie w tym, co dotyczyło związków młodzieży i rytuału przy wkraczaniu w wiek męski. Zresztą wielu królów hellenistycznych poddawało synów surowej dyscyplinie, wymyślonej nad brzegami Eurotasu, aby ich przygotować do zawodu wodza w świecie, gdzie trony się zdobywało, utrzymywało i traciło na koniu i z mieczem w ręku. Oryginalność wykształcenia Hannibala polegała na tym, że było ono prowadzone w dwóch językach: greckim i fenickim. Kapłani zapewne go kształcili na świętych księgach. Według Diona Kassjusza Hannibal znał zasady sztuki ofiarnika, co pozwalało mu przepowiadać przyszłość z wnętrzności ofiar. Ta skomplikowana dziedzina umiejętności była mniej więcej taka sama u Kartagińczyków jak i u Rzymian, ponieważ i jedni, i drudzy przejęli ją od Chaldejczyków: pierwsi przez bezpośrednie zapożyczenie, drudzy za pośrednictwem Etrusków. Ponieważ zdarzało się często, że jakaś decyzja strategiczna wielkiej wagi zależała od wyroków owych „techników ofiarniczych”, było bardzo korzystne dla wodza, gdy mógł osobiście kontrolować pracę swych ekspertów, żeby im w razie potrzeby podsunąć odpowiednie sprostowanie. Każdy wie, że może istnieć kilka sposobów interpretowania wyników doświadczenia, a lepiej było nie być zmuszonym do używania energicznych sposobów Klaudiusza Pulchera, który topił święte kurczęta.

Dotykamy tu problemu bezbożności Hannibala. Zwycięzca spod Kann, podobnie jak współcześni mu Klaudiusz Pulcher i Flaminiusz, miał opinię gardzącego bogami. J. Carcopino wykazał na licznych przykładach niesprawiedliwość tej opinii. Chodzi jednak o znalezienie przyczyny tego zarzutu, który nie był całkowicie bezpodstawny. Zapewne bezbożność bywa związana z okrucieństwem, szczególnie w spotykanym u retorów portrecie tyrana, którego pewne cechy przypisywano Hannibalowi. Ale dlaczego na przykład Liwiusz wybrał akurat wadę, której nie uzasadnia żadnym przykładem, a której wręcz zaprzecza na każdej stronie swych roczników, cytując stale dowody pobożności Kartagińczyka? Jest to moim zdaniem - tym spowodowane, że zarzut nie powstał w Italii. Pochodził ze środowisk punickich i opierał się na argumentach, których Rzymianin nie mógł zrozumieć, ponieważ wymagały głębokiej znajomości teologii fenickiej. Wykazaliśmy już, że przodkowie Hamilkara zachowali prawie nie naruszoną religię swoich tyryjskich ojców, chroniąc ją przed zmianami, wprowadzonymi przez kapłanów kartagińskich. Szczególnie odmówili przyjęcia dominatu boga Baala-Hammona i degradacji Melkarta, a ograniczyli się do udzielenia Tanit miejsca zajmowanego dawniej przez Astarte w ich panteonie rodzinnym. Ten konserwatyzm dawał rodzinie pozory nieco dysydenckie, ale nie mógł jej obarczać zarzutem bezbożności. Inaczej było, gdy w Hiszpanii Hamilkar, a zwłaszcza Hazdrubal, używali swobodnie tradycji przodków, żeby stworzyć z niej religię polityczną, która doprowadzała do formalnego ubóstwienia władcy utożsamianego z Melkartem. Znaleziska archeologiczne wskazują, że Barkidzi nie czynili żadnych wysiłków, by przyciągnąć swych nowych poddanych do kultów rdzennie punickich. Świątynia Baala-Hammona, którą Hazdrubal zbudował na jednym ze wzgórz górujących nad jego hiszpańską stolicą, miała być odwiedzana wyłącznie przez kolonię kartagińską. A znów wielka ilość kadzielnic w kształcie popiersia Demetry na cmentarzach iberyjskich wskazuje, że kult półgrecki i półpunicki obu bogiń, ze swą ideologią zbawienia, był szeroko rozpowszechniony. Nie przeszkadzał on wcale kultowi władcy i znakomicie się z nim zgadzał dzięki związkowi od dawna ustalonemu między Heraklesem i bóstwami eleuzyńskimi. Gdyby religijna działalność Barkidów ograniczyła się tylko do terenu ich nowych posiadłości, kapłani kartagińscy byliby to zignorowali: w końcu mieszkańcy Gades, Liksos i inni Fenicjanie „dalekiego Zachodu” zawsze odznaczali się niezależnością duchową i nie wywoływali tym oburzenia najskrupulatniejszych z „kohanimów” punickich. Ale badanie świątyń i cmentarzy Kartaginy wykazuje, że prowadzono propagandę w samej stalicy na korzyść ideologii Barkidów i że osiągnęła ona znaczne powodzenie. Najlepiej znamy życie duchowe Kartaginy z epoki wojen punickich dzięki wykopaliskom prowadzonym przez ojca Delattre na cmentarzysku Św. Moniki od r. 1898 do r. 1906. Grobowce tego wielkiego cmentarza są głębokimi lochami, wydrążonymi w wapiennym zboczu płaskowyżu, który dominuje od północy nad równiną kartagińską. Ojciec Delattre otworzył około tysiąca takich komór i zebrał z nich znaleziska. Niestety nie zabezpieczył ich odpowiednio dla badań naukowych. Mimo tego

zaniedbania możemy być pewni, że ten cmentarz był używany w ciągu całego III wieku p.n.e. Najbardziej godne uwagi odkrycia uczonego zakonnika to wielkie sarkofagi o wiekach ozdobionych posągami. Obecnie część ich znajduje się w muzeum Lavigerie w Kartaginie, część zaś w Luwrze. Należały one do dygnitarzy, tj. „rabów” lub ich żon. Naszym zdaniem osobistości przedstawione na wieku sarkofagu to bogowie strzegący zmarłego, a nie, jak długo sądzono, sami zmarli. Najpiękniejszy z tych posągów przedstawia Tanit utożsamioną z Izys, inny - Persefonę, dwa wreszcie - brodatą postać w geście błogosławieństwa czy modlitwy. Styl takiego posągu jest pochodzenia etruskiego. Niedawno odkryto na cmentarzysku Tarkwinii identyczny sarkofag z wyobrażeniem mężczyzny. Nie należy mieszać tego rodzaju trumien z sarkofagami antropoidalnymi, jakie znajdujemy w samej Fenicji, na Sycylii i w Gades, ale nigdy w Kartaginie. Groby te byłyby wystarczającym przykładem, by dać nam pojęcie, czym była religia arystokracji kartagińskiej w okresie pierwszej wojny przeciwko Rzymowi. Świadczą one o ścisłych związkach duchowych z Egiptem Lagidów, Sycylią grecką, a szczególnie z Etrurią. Te kontakty wywołały mistycyzm duchowy skierowany ku indywidualnemu zbawieniu, który bardzo różnił się od starej religii fenickiej. Rzeczywiście, badanie steli tofetu wykazuje, że w pierwszej połowie III wieku p.n.e. mistycyzm synkretyczny stara się przetworzyć nawet kult Baala-Hammona i Tanit. Szadrapa, towarzysz niższego rzędu Pana i Pani Kartaginy, ma coraz to większe znaczenie. Utożsamia się go z Horusem i Dionizosem. Piękne stele, pokryte płaskorzeźbą z motywem krateru bachicznego, wydają się współczesne sarkofagom i ich posągom. Jest prawdopodobne, że od tej chwili ofiara molk przyjmuje charakter mniej okrutny, dzięki coraz to częstszemu zastępowaniu dziecka zwierzęciem, które ma być zabite na ofiarę. Jednakże słynna stela przedstawiająca kapłana niosącego w ramionach małą ofiarę, którą chce złożyć bogu, została wyrzeźbiona około r. 300 p.n.e. Piękny styl dzieła, ornamentyką zdradzający wpływy helleńskie, wskazuje, że istnieli jeszcze wśród arystokracji wierni nie wzdragający się przed praktykowaniem tego okropnego obrządku. Różne wskazówki pozwalają się domyślać zmiany uczuć religijnych w drugiej połowie III wieku p.n.e. Spostrzegamy ją mianowicie w ornamentach brzytew ofiarnych i klingach z brązu w formie siekierki, które były składane w grobach. W czasie pierwszej wojny przeciwko Rzymowi ozdabiano je motywami na wzór egipski. Później przeważają postacie w stylu greckim, z których najbardziej znamienna jest postać Heraklesa, tzn. zhellenizowanego Melkarta Barkidów. Ten sam bóg użycza jeszcze swych rysów jednej z kadzielnic w formie popiersia. Kadzielnice te zresztą zazwyczaj wyobrażały Demeter. Melkart-Herakles staje się więc także bogiemzbawicielem, a jego popularność współzawodniczy z popularnością TanitIzys, Dionizosa-Szadrapy, a nawet bogiń eleuzyńskich. Antypatia, jaka ich dzieli z Baalem-Hammonem, nie pozwala mu dostać się do tofetu. Liczne stele tego sanktuarium mają teraz symbole wykazujące wpływ ideologii Barkidów. Są to najpierw słoń i okręt wojenny, które zdobią również odwrotną stronę monet hiszpańskich, albo znak zwycięstwa. „Mars punicki” ukazuje się czasem osobiście, ale częściej bywa zastąpiony przez

swego rumaka. Do tej serii należy wspaniała stela z portretem hellenistycznym, którego podobieństwo z wizerunkiem Hannibala już podkreślaliśmy, przedstawiająca na pewno wodza kartagińskiego. Wierny, który ją ofiarował, pragnął niewątpliwie, aby wódz korzystał ze skuteczności ofiary złożonej dla jego zbawienia. W ten sposób rewolucja Barkidów zagrażała nie tylko ustrojowi politycznemu Kartaginy, ale również jej życiu religijnemu. Łatwo sobie wyobrazić, że ten totalistyczny ruch wywołał opory i że przywódcy opozycji krzyczeli o skandalu i o świętokradztwie. Siliusz Italikus przekazał nam echo, może zniekształcone, jednego z tych konfliktów religijnych. W IV księdze swej epopei opowiada, jak w przeddzień Trazymenu geronci puniccy pod wpływem Hannona Wielkiego postanawiają poświęcić Saturnowi syna Hannibala. Żona wodza - Imilce, która przebywa w stolicy wraz z synem, w długiej i pompatycznej tyradzie przeciwstawia się okrutnej ofierze. Uzyskuje to, że do Italii wyruszy delegacja, by o zamiarze poinformować Hannibala i jemu pozostawić decyzję. Hannibal odmawia wydania swego dziecka, ale obiecuje za to ofiarować tysiące nieprzyjaciół. Ten epizod, który obejmuje co najmniej sześćdziesiąt wierszy, zdaje się być wymyślony przez autora powieści w odcinkach. Na pewno nie ma w nim nic historycznego. Nawet istnienie syna Hannibala jest - jak to później zobaczymy - mocno wątpliwe. Jednakże poprzez retorykę, bajczarstwo romantyczne i naśladownictwa Wergiliusza przebijają może - jak to często u Siliusza - jakieś strzępy poważniejszej informacji. Poeta łaciński zdawał się wiedzieć, że „królowie” Kartaginy bywali zmuszani w niektórych okolicznościach do poświęcania swoich dzieci. Mógł gdzieś czytać, że Hannibal był oskarżony o zaniedbywanie bogów tofetu albo o wprowadzanie do ich kultu karygodnych innowacji. Te same oskarżenia pozbawione argumentów, które by je popierały, dotarły aż do Liwiusza za pośrednictwem annalistów i zrodziły legendę o bezbożności Hannibala. Siliusz Italikus także uzupełnił świadectwo Liwiusza o życiu prywatnym Hannibala. Historyk objaśnia nas, że ożenił się on z Hiszpanką, pochodzącą ze znacznej rodziny z Kastulo w Betyce. Poeta daje tej młodej kobiecie imię Imilce, ponieważ jej rodzinie przypisuje pochodzenie greckie; należy przypuszczać, że nadałby jej imię helleńskie, gdyby potrafił takie wymyślić. Otóż imię Imilce jest punickie. Siliusz podaje nawet dokładną jego etymologię w paru wierszach, których dowcip na pewno jest nie zamierzony: ...w czasach, gdy Bachus podporządkowywał sobie ludy iberyjskie, zajmując miejsce Kalpa, usuniętego w cień z poczesnego miejsca w „thiasos” i orszaku Menad, Milichus poczęty przez lubieżnego satyra i nimfę Myrice panował z dala na wybrzeżach, gdzie się urodził, nosząc na czole rogi na wzór swego ojca. Imilce od niego wywodziła swą ojczyznę, swą znakomitą rodzinę i swoje imię nieco tylko zniekształcone przez język barbarzyński... (III, 101-107). Milichus jest rzeczywiście wierną transkrypcją słowa punickiego mlk, które znaczy „król” i które służyło jako epitet niektórych bogów. Imilce

jest prawdopodobnie transkrypcją himilke, co znaczy „siostra króla”. Ludność tartezyjska z Kastulo przyjęła więc język i religię fenicką, uprawiała kult Szadrapy utożsamionego z Bachusem i kult Reszepa odpowiadającego Apollinowi; pozwala to Siliuszowi przedstawić Kastulo jako kolonię Delf. Poeta przypuszcza, że z tego związku urodziło się jakieś dziecko, lecz informacja wydaje się bardzo podejrzana. Jedynie Siliusz mówi o tym synu Hannibala, który nie pozostawia zresztą żadnego śladu w historii. Należy przypuszczać, jak to zresztą robi J. Carcopino, że dziecko umarło bardzo wcześnie. Ważniejsze, że poeta nie zna imienia tego potomka Barkidów. Doskonale widzimy przyczyny czysto literackie, które mogły doprowadzić naszego naśladowcę Wergiliusza i Homera do wyobrażenia sobie tej osobistości. Nadaje mu on rolę Astianaksa w wielkiej scenie pożegnania Hannibala z Imilce, oczywiście żywcem wziętej ze sceny pożegnania Hektora i Andromachy. Robi z tego dramatyczną wstawkę debaty religijnej o ofierze molk, o której już mówiliśmy. Oczywiście te wstawki obliczone na efekt nie mówią nic o uczuciach, jakie mogły łączyć Hannibala z Imilce. Tyrady małżonków, jeśli nie naśladują wiernie Homera, odzwierciedlają filozofię stoicką, modną w Rzymie za pierwszych cesarzy. Czystość Hannibala, wychwalana przez Justyna, jest jeszcze jedną z jego cnót konwencjonalnych, którą retorowie przypisywali pochlebnie idealnemu królowi-wojownikowi. Aleksander i Scypion również byli wysławiani za szacunek, jaki okazywali swym brankom. Mamy tu więc cechę zapożyczoną z pierwszej serii biografii wzorowanych na Silenosie. Annaliści rzymscy dali naturalnie wprost przeciwny obraz tyrana-rozpustnika, tarzającego się w ramionach kurtyzan z Kapui czy też Salapii, miasta apulijskiego. Dochodzimy zatem do zaskakującego wniosku: człowiek, który odegrał w historii tak wielką rolę i o którym tyle pisano, pozostaje dla nas nie znany we wszystkim, co jest w nim najbardziej osobistego. Los taki zresztą jest udziałem nie tylko Hannibala. Dotyczy on prawie wszystkich starożytnych, chyba że zostawili jakieś dzieło literackie, przez które możemy odtworzyć obraz autora, prawdopodobnie jednak zniekształcony przez nas, ludzi współczesnych. Dodajmy, że cywilizacja, w której wyrósł Hannibal, pozostaje dla nas tak obca i nie znana, iż nie łączy nas z nim to pokrewieństwo duchowe, jakie nas łączy z Grekami i Latynami. Musimy zatem pogodzić się z faktem, że poznamy Hannibala jedynie jako człowieka czynu, polityka i wodza. W ten sposób będziemy przynajmniej mieć satysfakcję ujrzenia go jeśli nawet nie takiego, jakim był w głębi swej istoty, to w każdym razie takiego, jakim go widzieli współcześni i jakim on sam pragnął się okazać.

ROZDZIAŁ VI

PLAN HANNIBALA W długich rozmyślaniach, w trakcie których dojrzewały plany Hannibala, nie mógł on ukrywać sam przed sobą, jak bardzo jego przedsięwzięcie było ryzykowne. Siła armii rzymskiej była mu znana: Polibiusz sporządził dokładny wykaz jej stanu z r. 225 p.n.e., z czasu najazdu Galów. Armia czynna, złożona z 6 legionów, miała w szeregach 32.000 piechoty i 1600 jazdy rzymskiej oraz 30.000 piechoty i 2000 jazdy sprzymierzeńców. Pierwsza rezerwa składała się z 20.000 piechoty i 1500 jazdy rzymskiej, wzmocnionej przez 30.000 piechoty i 2000 jazdy sprzymierzeńców. W drugiej rezerwie było zapisanych 273.000 obywateli rzymskich lub kampańskich, z których 23.000 służyło konno. Wojska różnych ludów italskich - dość poślednie - stanowiły masę 340.000 piechoty i 37.000 jazdy. W całości liczyły prawie 770.000 ludzi. Te obliczenia Polibiusza nie biorą jeszcze w rachubę floty, tej siły rzymskiej, która stała się najgroźniejszą przeszkodą dla Kartagińczyków. Chociaż druga wojna punicka nie upamiętniła się, tak jak pierwsza, wielkimi bitwami morskimi, Rzymianie pozostali panami morza. Dzięki temu mogli znieść straszne ciosy, jakie im zadał Hannibal. Gdyby Barkida mógł wysadzić z okrętów na wybrzeża italskie świeże wojska, zamiast przeprowadzać przez Alpy armię wyczerpaną i zdziesiątkowaną, gdyby mógł otrzymać posiłki z Afryki i Hiszpanii, gdyby wreszcie po bitwie pod Kannami mógł zablokować ujście Tybru, jest rzeczą prawdopodobną, że wszystkie wysiłki i upór rzymski poszłyby na marne. W ten sposób pierwszy problem, jaki ma przed sobą historyk, to problem przewagi morskiej, nieoczekiwanej i paradoksalnej, jeśli weźmiemy pod uwagę długą tradycję żeglarzy punickich jak też i małe zamiłowanie i uzdolnienia Rzymian do żeglarstwa. Wszyscy znani nam historycy przyznawali, że dysproporcja wynikała ze słabości marynarki punickiej, i poszukiwali jej przyczyn. S. Gsell zastanawiał się, czy tylko trudności ekonomiczne przeszkodziły rządowi punickiemu w odbudowaniu floty wojennej. Na pewno odbudowa okrętów i utrzymanie kosztowały bardzo drogo: J. Beloch obliczył, że w czasie wojen punickich utrzymanie dziesięciotysięcznej armii i floty złożonej z pięćdziesięciu galer kosztowało miesięcznie milion franków w złocie, to jest mniej więcej 180 talentów eubejskich. Zasoby Hiszpanii pozwalały łatwo na pokrycie takich wydatków. Kopalnie okolic Kartageny przynosiły każdego dnia 25.000 drachm, czyli 125 talentów na miesiąc. Inna kopalnia, zwana Baebelo, dostarczała Hannibalowi prawie taką samą ilość kruszcu. Zakładamy, że te dwie żyły były najobfitsze, ale prawdopodobnie nie były one jedyne, a skarbiec Barkidów zasilały poza tym różne rodzaje podatków

i danin. Odszkodowanie wojenne płacone Rzymowi corocznie, aż do r. 211 p.n.e., które wynosiło mniej niż 200 talentów rocznie, przedstawiało obciążenie bardzo umiarkowane. Wszystko wskazuje zresztą, że Barkidom nie brakowało pieniędzy. Inwestycje na Przylądku Białym, a zwłaszcza w Kartagenie, wyniosły oczywiście znacznie więcej niż budowa floty, nawet licznej. Te wydatki dają się wytłumaczyć tylko umiłowaniem przepychu, podobnie jak u królów hellenistycznych. Polegało ono głównie na przyciąganiu artystów i intelektualistów greckich i na kupowaniu sławnych dzieł sztuki. Dodajmy jeszcze, że z chwilą kiedy Hazdrubal stworzył arsenał Kartageny i ściągnął specjalistów, największe wydatki miał już poza sobą. W roku 218 p.n.e. flota Barkidów składała się z 50 pięciorzędowców, 2 czterorzędowców i 5 trójrzędowców; 18 pięciorzędowców nie było uzbrojonych. Siły te były znaczne, ale mniejsze od sił Rzymu, który mógł w r. 218 p.n.e. oddać do dyspozycji Scypiona 60 okrętów dla zaatakowania Hiszpanii, gromadząc jednocześnie na Sycylii eskadrę 160 pięciorzędowców. Poza tym zasoby broni Kartageny były raczej średnie. Hazdrubal, syn Hamilkara, nie mógł wyrównać strat, które poniósł nad Ebro, i kiedy Scypion Afrykański zdobył stolicę Barkidów, znalazł w porcie tylko 8 galer. Hannibal bez wątpienia przeniósł kredyty z floty na armię i zmienił produkcję arsenału. Zamiast okrętów Scypion zdobył artylerię. Niemniej flota afrykańska ciągle się jeszcze liczyła. Sytuacja finansowa Kartaginy nie mogła być gorsza niż w r. 264 p.n.e. Utrata dochodów z Sycylii i Sardynii została z nawiązką wyrównana przez zwiększenie się dziedziny afrykańskiej i pozyskanie części bogactw hiszpańskich, które Barkidzi wysyłali do stolicy, budżet wojskowy był zmniejszony o żołd najemników poprzednio stale utrzymywanych na tych dwóch dużych wyspach i o wydatki na utrzymanie fortec, jakie ich broniły. Armia Barkidów nic nie kosztowała Kartaginę, a garnizony miast afrykańskich też zapewne żyły dostatnio na koszt ludności miejscowej. Wykopaliska dzielnic mieszkaniowych, świątyń i cmentarzysk dowodzą, że stopa życiowa obywateli była bardzo wysoka. Kwitł handel, a celnicy pobierali znaczne cła. Na przykład cła z Trypolitanii przynosiły skarbowi jeden talent dziennie. Były więc środki na budowę okrętów. Stan eskadr kartagińskich jest nam zresztą częściowo znany i nie wydaje się taki liczebnie słaby. W latach 216-215 p.n.e. około 100 galer wysłano do Hiszpanii i na Sardynię. W latach 213-212 p.n.e., w czasie oblężenia Syrakuz, Bomilkar miał pod swymi rozkazami do 255 galer i 700 okrętów transportowych, ale nie ośmielił się zaatakować mniejszej liczebnie floty rzymskiej i Syrakuzy utracił. Potem został wysłany dla zawarcia przymierza z Filipem Macedońskim. M. Halleaux wykazał, że ta misja zaniepokoiła Rzymian wystarczająco, by całkowicie zwrócić ich uwagę w stronę Grecji. Lecz gdy w r. 208 p.n.e. Bomilkar został pobity przez Lewinusa, Kartagina straciła ostatnią szansę zwycięstwa. Ta niechęć do użycia floty pozwala wątpić, że Hannibal był lojalnie popierany przez swych współziomków. S. Gsell jednak dowiódł, że Hannon Wielki i jego partia oligarchiczna zaczęli odzyskiwać zaufanie opinii dopiero w r. 207 p.n.e. Nie można również podtrzymywać hipotezy

A. Cavaignaca, jakoby Hannibal zrezygnował z użycia floty, by ludowi Kartaginy, którego poparcie było mu potrzebne, oszczędzić trudów i niebezpieczeństw służby na morzu. Łatwo było przecież przyciągnąć oficerów i techników obietnicą wysokiego żołdu, a porty Hiszpanii posiadały dość rybaków i piratów, z których łatwo było zrobić marynarzy i wioślarzy. W rzeczywistości Hannibal nie chciał się posługiwać flotą. Ta całkiem świadoma decyzja daje się wytłumaczyć tymi samymi przyczynami, co bezczynność Bomilkara. Wodzowie i admirałowie puniccy wiedzieli, że flota rzymska panuje nad morzem i że spotkanie z nią byłoby katastrofalne. To, co wymaga wyjaśnienia, to nie słabość marynarki punickiej, lecz siła floty rzymskiej. W roku 241 p.n.e. Rzym stał się największą potęgą na Morzu Śródziemnym. Polibiusz w rozdziale 75 księgi I porównuje zbrojenia pierwszej wojny punickiej ze zbrojeniami najsłynniejszych książąt hellenistycznych. Ale Latynom nigdy nie imponowało panowanie na morzu: świadczy o tym na przykład fakt, że we flocie, która zwyciężyła Hannibala, Rzymianie byli tylko dowódcami; okręty, kapitanowie, sternicy i załoga byli to Grecy italscy. Tak więc druga wojna punicka przedstawia się nam jako ostatni epizod pojedynku, który prowadziły od wieków dwa kolonizatorskie ludy Zachodu. Wszystkie ludy panujące w starożytności nad Morzem Śródziemnym opierały swą supremację na wielkiej produkcji przemysłowej i na handlu, które umożliwiały polityczne uzależnienie pozyskanych rynków zbytu. Imperium rzymskie na pierwszy rzut oka stanowi wyjątek, ale jest to wrażenie tylko pozorne. Wykazaliśmy uprzednio, że rezultat drugiej wojny punickiej, po której wszyscy nadbrzeżni mieszkańcy Morza Śródziemnego znaleźli się na łasce legionów, jest wynikiem właśnie wyższości floty italskiej. Flota ta służyła przecież kupcom i producentom Italii i Kampanii do ugruntowania wpływów na wszystkich wybrzeżach zachodniej części Morza Śródziemnego. Najlepiej uwidacznia te wpływy archeologia, odkrywając we wszystkich miejscowościach, które bada, czy to w Afryce, czy w Hiszpanii, czy też w Galii, tę samą ceramikę kampańską o czarnej polewie, rozpowszechnioną równie szeroko, jak w VI i V w. p.n.e. ceramika ateńska czarnofigurowa, a później czerwonofigurowa. Ceramika służyła głównie do przewożenia kosztownych produktów świata antycznego, przede wszystkim oliwy i wina. Hegemonia ekonomiczna jakiegoś ludu sięga zwykle tak daleko, jak daleko dociera jego ceramika. Konieczność zapewnienia bezpieczeństwa transportu na trapionych przez piratów morzach i bezpieczeństwa kupców w obcych portach zmusza ten lud do stworzenia silnej floty wojennej. Hegemonia handlowa zatem pociąga za sobą powstanie imperium morskiego. Starożytni nazywali to talassokracją. W warstwach archeologicznych północnoafrykańskich drugiej połowy III w. p.n.e. naczynia kampańskie są jedyną ceramiką obcą z wyjątkiem amfor do wina z Rodos, które było w tym czasie panem wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Prowadzone przez J. Vercouttera i P. Cintasa poszukiwania importów egipskich w wyposażeniach grobów kartagińskich

wykazują, że stosunki handlowe z królestwem Lagidów, które były bardzo ożywione około r. 300 p.n.e., szybko upadają. Natomiast pani Scott Ryberg analizując znaleziska archeologiczne Rzymu nie trafiła na żaden przedmiot, który by pochodził z Kartaginy. Kupcy puniccy na pewno zawijali do portów italskich. Ażeby to udowodnić, wystarczyłaby komedia Plauta Poenutus. Dobytek Hannona, bohatera tej sztuki, składał się z łyżek, z wypalanych rur glinianych, orzechów i „szczurów z Afryki”. Kartagina zatem kupowała w Rzymie drogie produkty, a odprzedawała Rzymianom surowce albo przedmioty małej wartości. Wprowadzenie techniki punickiej do murarki i urządzeń domowych wskazuje może, że rzemieślnicy kartagińscy osiedlali się w Italii w nadziei, iż znajdą tam lepszą klientelę. Lecz jest prawdopodobniejsze, że byli oni jeńcami wojennymi. Zdaje się w każdym razie, że poprawa ekonomiczna dokonana przez Barkidów nie wystarczała do uniezależnienia gospodarczego Fenicjan z Zachodu od Italii. Ta zależność, w którą popadli w r. 241 p.n.e., tłumaczy się zresztą łatwo. Kopalnie hiszpańskie dały Kartaginie mnóstwo szlachetnego metalu. Lecz ten zastrzyk pieniędzy w budżecie już zachwianym przez wojnę nie mógł zastąpić produkcji. Przeciwnie: Kartagińczycy zużyli pieniądze, które im spadły z nieba, na zakup produktów przemysłu italskiego. W ten sposób bogactwa iberyjskie trafiły wkrótce do rywali Kartaginy. W analogiczny sposób w XVI wieku szlachetne metale z Ameryki, przepływające tylko przez Hiszpanię, wzbogacają Holendrów i Anglików. Porównanie jest tym bardziej uderzające, że tak królestwo Barkidów, jak i Karola V czy Filipa II, poświęca całą swą energię wojnie i zarówno Hannibal, jak i Filip II na skutek braków w zaopatrzeniu nie będą mogli wyciągnąć korzyści z przewagi swych armii. Zupełnie inną politykę prowadzili w połowie VI w. p.n.e. Magonidzi, mając na celu podniesienie ekonomiczne Kartaginy. Wobec supremacji helleńskiej Kartagina zamknęła swoje rynki. Wielka rzadkość, jeśli nie zupełny brak, ateńskiej ceramiki czerwonofigurowej w grobach punickich z tego czasu wskazuje, pod jakimi rygorami był stosowany zakaz handlu z nieprzyjacielem. Wynik był taki, że przy końcu V wieku p.n.e. Kartagina zgromadziła, wedle świadectwa Tucydydesa, skarb wojenny, któremu równy posiadał tylko wielki król Persji. Ale Magonidom przy wprowadzaniu surowych ograniczeń pomagał fanatyzm religijny. Natomiast w III wieku p.n.e. elementy purytańskie znalazły się w opozycji. Barkidzi, opierający się na elementach zhellenizowanych, nie mogli żądać wyrzeczenia się wygód nieodłącznych od hellenistycznego trybu życia. Hazdrubal i Hannibal zdawali sobie sprawę z niebezpieczeństwa. Widzieliśmy, że pierwszy usiłował zaprowadzić w Hiszpanii gospodarkę na wzór Lagidów i Hierona z Syrakuz. Gdyby eksperyment się powiódł, pozwoliłoby to na zbudowanie floty w Kartagenie, ale trzeba by dużo czasu, ażeby bogactwo płynące z rolnictwa betyckiego i mennic państwowych pozwoliło kupcom hiszpańskim konkurować z mieszkańcami Italii. Hannibal uznał, że nie może czekać, i prawdopodobnie miał rację,

ponieważ rzymska finansjera na pewno znalazłaby jakiś pretekst do zniszczenia konkurencji, zagrażającej jej życiowym interesom. Plan Hannibala był bardziej finezyjny, a jednocześnie brutalniejszy niż plan jego szwagra. Po zbadaniu i zrozumieniu zasad systemu ekonomicznego i politycznego, który stworzył potęgę Italii, zdecydował się rozbić ją w proch jednym uderzeniem. Oryginalność imperium rzymskiego polega w istocie na tym, że było ono stworzone przez połączenie się dwóch narodów. Rzymianie - żołnierze i politycy - połączyli się z Kampańczykami i Italikami - finansjerą i armatorami. Chwała i potęga przypadły w udziale tym pierwszym, drudzy zachowali na długo lwią część zysków. Widzieliśmy, jak Kampańczycy namówili Rzymian na zdobycie Sycylii. Wydaje się nam obecnie, że odegrali oni razem z Grekami italskimi decydującą rolę w drugiej fazie pojedynku z Kartaginą. Przy końcu III w. p.n.e. równowaga związku została zachwiana. Dawna wspólnota latyńska, długo zacofana ekonomicznie, starała się teraz zagarnąć dla siebie coraz więcej korzyści ze zdobyczy, które przedtem pozostawiała sojusznikom. Wielu jej członków zrozumiało, że zwycięstwo może przynieść korzyści trwalsze niż tylko łup. Niewątpliwie pewna część arystokracji rzymskiej, reprezentowana zwłaszcza przez Klaudiuszów, od początku połączyła się z kampańską finansjerą. Obecnie coraz więcej finansistów i kupców latyńskich decydowało się na tworzenie własnych przedsiębiorstw. W ten sposób rodziła się konkurencja, która miała poróżnić dawnych wspólników. Możemy śledzić tę ewolucję dzięki historii monet rzymskich. Ta gałąź numizmatyki antycznej była dotychczas bardzo niepewna z przyczyny niezgodności w obliczeniach chronologicznych, co przeciwstawiło sobie dwie szkoły specjalistów: włoską, uznającą daty wcześniejsze przekazane przez tradycję, i angielską, która chciała je znacznie obniżyć. Pośrednią, najprawdopodobniejszą teorię, bo opartą na najsolidniejszych argumentach, przedstawił w r. 1961 duński uczony Rudi Thomsen. Zasadnicze fakty przedstawiają się następująco: w pierwszej fazie unia rzymsko-kampańska miała dwa typy monet, odzwierciedlające dwoistość ekonomiczną. Zapewne w Kampanii, a w każdym razie na południe od Rzymu, mennice wybijały na zlecenie Rzymian monety srebrne typu greckiego. Jednakże Lacjum zadowalało się ciężką monetą z brązu, czasem w formie prostokątnych sztabek, a właściwie stemplowanych cegiełek, a czasem w kształcie okrągłych prymitywnych monet zwanych asami, które ważyły nie mniej niż funt (r. 327 p.n.e.). W drugiej fazie srebrne monety bito już nie według wzoru greckiego, tylko italskiego. Zwykle oznaczano je na odwrocie obrazem Jowisza w kwadrydze - stąd powstała nazwa „kwadrygaty”. Po wielu dewaluacjach, które dotyczą zarówno kwadrygatu jak asa, ukazuje się wreszcie moneta ostateczna. Jednostką podstawową jest denar srebrny ważący 4,6 grama oraz as, który waży już tylko jeden sekstans (1/6 funta albo 54,6 grama), o wartości 0,1 denara. Wszystkie pieniądze są odtąd wybijane w Rzymie, w mennicy przylegającej do świątyni Junony Monety. W chronologii tradycyjnej, opartej przede wszystkim na świadectwie Pliniusza i przyjętej przez szkołę italską, pierwsza faza

rzymsko-kampańska trwa od r. 326 do 289 p.n.e., druga - faza kwadrygatu - od r. 289 do 269 p.n.e., a denar ukazuje się w r. 269 p.n.e. Według szkoły angielskiej: pierwsza faza zaczyna się dopiero w r. 269 p.n.e., druga w r. 222 p.n.e., a denar ukazuje się dopiero w r. 187 p.n.e. Wreszcie według teorii R. Thomsena: pierwsza faza rozpoczyna się w r. 289 p.n.e. W roku 269 p.n.e. wybijano w Rzymie monety srebrne wzorowane jeszcze na didrachmie greckiej, nadal bijąc ciężkiego asa. Kwadrygat rodzi się w r. 235 p.n.e. Między r. 225 a 220 p.n.e. obie te monety, a szczególnie brązowa, mocno się zdewaluowały; dewaluacja jeszcze się pogłębi po wypowiedzeniu wojny. Denar wreszcie pojawił się w r. 213 p.n.e. Kontrowersje, któreśmy zresztą uprościli, wydadzą się prawdopodobnie wielu czytelnikom bardzo jałowe, chociaż pasjonują numizmatyków, niemniej koniecznie trzeba mieć o tym jakieś pojęcie, aby zrozumieć ewolucję gospodarczą Italii. Oczywiście, stopniowe przejęcie przez Rzym bicia srebrnej monety, dotychczas wyłącznie wybijanej w Kampanii, i zastąpienie wzorów greckich italskimi świadczą o przyłączeniu się Lacjum do ekonomiki świata śródziemnomorskiego i o rozwoju produkcji przemysłowej i rolnej nie tylko dla wyżywienia rolniczej ludności i wojska, ale dla dostarczenia ogromnych zysków finansjerze rzymskiej. Daty ustalone przez R. Thomsena wykazują, że ten ruch rozpoczął się natychmiast po wojnie z Pyrrusem. Ale dopiero nazajutrz po pierwszej wojnie punickiej rdzennie rzymska finansjera okazuje swą przewagę, narzucając własnego kwadrygata. Archeologia potwierdza wnioski numizmatyków. Wyśledziła ona najpierw rozwój ważnego przemysłu przedmiotów zbytku u bram Rzymu. Praeneste, dziś Palestrina, leżące zaledwie 35 km od Urbs, wytwarzało w IV i II wieku p.n.e. zwierciadła i szkatułki z brązu z subtelnie grawerowanymi scenami z mitologii wzorowanymi zwykle na malarstwie hellenistycznym. Ta sztuka rozwinęła się najpierw w Toskanii, a przeniesienie jej głównego ośrodkae do Lacjum jest najwyraźniej związane z politycznym upadkiem Etrurii w drugiej połowie IV w. p.n.e. Mieszkańcy Praeneste, zachowując pewną autonomię, korzystali, tak jak i mieszkańcy Kampanii, z praw obywateli rzymskich (civitas Romana). Plautiuszowie, jedna z ich znaczniejszych rodzin, zostali członkami senatu już od połowy IV w. p.n.e. I. Scott Ryberg ma więc rację uważając, że największe pracownie należały do patronów rzymskich. Najoryginalniejsza z tych szkatułek albo puszek z brązu, ozdobiona wspaniałą sceną przedstawiającą pochód triumfalny, jest chyba pierwowzorem płaskorzeźb upamiętniających zwycięstwa oręża rzymskiego, tej najbardziej charakterystycznej formy sztuki latyńskiej. Badaczka amerykańska doszukała się w samym Rzymie pracowni ceramicznych przeniesionych z Kampanii. Te przeszczepienia nie mogłyby się udać, gdyby społeczeństwo zachowało patriarchalną surowość starych patrycjuszy. Narodziny literatury latyńskiej, stworzonej przez dwóch imigrantów, Tarentyjczyka Liwiusza Andronika i Kampańczyka Newiusza (których kariera rozpoczyna się nazajutrz po pokoju Katulusa, a kończy się w czasie wojny z Hannibalem), wskazują na wzbogacenie się arystokracji,

która zaczyna naśladować wspaniałe życie magnatów i książąt wschodnich. Ale opinia rzymska nie tolerowała robienia interesów przez przywódców politycznych i wojskowych, gardziła też Grekami i Kampańczykami, którzy wybierali kupców na urzędników i dowódców. Rozwój ekonomiczny Rzymu daje więc początek burżuazji finansowej, odrębnej od senatorskiej szlachty. Liwiusz wymienia najstarszych przedstawicieli tej warstwy podczas wojen punickich. Są to niezbyt sympatyczni awanturnicy. Jeden z nich, Tytus Pomponiusz Wejentanus, był dość bogaty, żeby utrzymywać na swój koszt oddział o znacznej sile bojowej, walczący przeciwko Kartagińczykom w Bruttium. Jego wspólnik M. Postumiusz Pyrgi, postawiony przed komicjami pod zarzutem nadużyć, nie wahał się wyprowadzić na ulicę swoich stronników dla uniknięcia skazującego wyroku, który jednakże mimo tego zebranie uchwaliło. W roku 215 p.n.e, dziewiętnastu „kapitalistów” zgrupowanych w trzech stowarzyszeniach zawarło z republiką kontrakt na utrzymywanie armii hiszpańskiej. F. Cassola stwierdził, że to wyspecjalizowanie się niektórych Rzymian w handlu i finansach nie było zjawiskiem nowym w końcu III w. p.n.e. Według niego od stu czy dwustu lat żeglarze rzymscy już przemierzali morza, zajmując się handlem i piractwem. Ale ta teza, opierająca się tylko na bardzo rzadkich tekstach literackich albo epigraficznych o niepewnej interpretacji, jest dementowana przez numizmatykę i archeologię. Uczony z Triestu przyjmuje zbyt wczesną chronologię monetarną, proponowaną przez jego rodaczkę L. Breglia. Ponadto nie zainteresował się odkryciami dokonanymi na brzegach Tybru w samym Rzymie lub w Ostii. J. Le Gall, specjalista od historii tej rzeki, uważa port rzeczny Rzymu za tak podrzędny, że aż do wojny z Hannibalem nie pozostawił żadnego śladu; co prawda, arsenał funkcjonował tam w czasie wojny, ale pierwsze magazyny były wybudowane dopiero w r. 193 p.n.e. Co się tyczy kolonii założonej w r. 335 p.n.e. przy ujściu Tybru, pozostała ona przynajmniej przez 100 lat zwykłym posterunkiem strażniczym, którego obrońcy nie mieli nawet możliwości, by skutecznie zagrodzić drogę napastnikom. Jest rzeczą jasną, iż miasto pozbawione prawdziwego portu nie może być wielkim ośrodkiem handlowym. Wszystko zatem wskazuje, że dopiero po pierwszej wojnie punickiej i dzięki systematycznej eksploatacji pierwszych prowincji: Sycylii i Sardynii, których status prawny pochodzi z r. 227 p.n.e., ekonomia rzymska zaczęła wychodzić ze stanu prymitywnego. W tym czasie zwiększa się warstwa ludzi zajmujących się interesami, zresztą przeważnie imigrantów z innych okolic Italii, jak wspomniani już Wejentanus i Pyrgi - bez wątpienia pochodzenia etruskiego - którzy uznali za korzystne przeniesienie tam głównej siedziby swoich przedsiębiorstw. Wszystko to musiało wywołać wstrząs nie tylko w samym Rzymie, ale także i u sprzymierzeńców. W Rzymie rozwój handlu i głębokie przeobrażenia systemu monetarnego z natury rzeczy wprowadziły zaburzenia w porządku społecznym, opartym na eksploatacji ziemi przez małych lub średnich właścicieli ziemskich i na hierarchii jednocześnie politycznej, religijnej i wojskowej. Otóż przy końcu wojny przeciwko Kartaginie władza polityczna powróciła do rodzin najbardziej przywiązanych do porządku tradycyjnego, patrycjuszowskich, takich jak

ród Fabiuszów, któremu przewodził od tego czasu wielki Fabiusz Maksymus Verrucosus, przyszły Kunktator, oraz plebejskich, takich jak Fulwiusze, Postumiusze i Klaudiusze Marcellowie. Ci nobile opierali swoją władzę na klienteli rolniczej. Przeprowadzili ustawę tworzącą dwie nowe tribus czyli okręgi terytorialne (już ostatnie), przez co zreorganizowali comitia centuriata, wybierające konsulów. Te zmiany miały na celu zwiększenie liczby głosów chłopskich i ograniczenie władzy plebejuszów „miejskich”, złożonych z rzemieślników i kupców, oraz zahamowanie imigracji Italików do Rzymu. Ale konserwatyści nie potrafili uchronić rolników przed zwyżką kosztów utrzymania i obniżeniem cen ich wytworów. W obronie interesów wiejskich występował wówczas C. Flaminiusz Nepos, kolejno trybun, konsul, cenzor i po raz drugi konsul w r. 216 p.n.e. Jest on jedną z najbardziej pociągających i najbardziej zagadkowych postaci tego czasu. Historycy zrobili sobie z niego kozła ofiarnego, przypisując mu cechy klasycznego demagoga, które zapożyczali jedni od retorów greckich, a inni od popularnych „leaderów” z końca II w. p.n.e. Trzeba było zresztą z konsula zwyciężonego przez Hannibala zrobić winowajcę, aby prestiż moralny Rzymu nie został naruszony przez jego przegraną. W rzeczywistości - jak to wykazał F. Cassola - nie istnieje jeszcze prawdziwe stronnictwo demokratyczne w Rzymie III wieku p.n.e. Flaminiusz, daleki od tego, aby być przysięgłym wrogiem nobilów, znalazł się przy boku Fabiusza Maksymusa, który kreował go wodzem jazdy na czas jednej ze swych dyktatur. Ci dwaj ludzie byli zgodni w chęci skierowania ekspansji rzymskiej ku północy i odwrócenia jej od spraw morskich. Patrycjusz sprzeciwiał się tylko temu, co było ryzykowne w przedsięwzięciach wojskowych czy społecznych trybuna. Obydwaj nie mieli zaufania do patrycjuszowskich rodzin „imperialistycznych”, takich jak ród Appiuszów Klaudiuszów, Korneliuszów, Emiliuszów, Liwiuszów, a także do wszystkich nowobogackich. Świadczy o tym plebiscyt przeprowadzony w 219 r. p.n.e., w którym na wniosek trybuna Klaudiusza i za poparciem Flaminiusza zabroniono senatorom posiadania okrętów o dużym tonażu. Nie było to wcale skierowane przeciwko nobilom, wręcz przeciwnie, chodziło o odsunięcie od kurii ludzi zajmujących się interesami. Flaminiusz nie był konserwatystą. Podczas gdy Fabiusze odznaczali się szczególną bigoterią, on w sprawach religijnych popełniał takie zuchwalstwa, że naraził się, podobnie jak Hannibal, na opinię bezbożnika. Widziano go, jak jawnie gardził wróżbami; w czasie swej cenzury stwarza nowe centrum kultu na południe od Pola Marsowego, w pobliżu okolicy niewątpliwie drogiej jego rodzinie, jak to wskazuje nazwa „Łąki Flamińskie”, nadana tej części równiny nad Tybrem. Wybudowanie cyrku w tej dzielnicy miało na celu nie tylko dostarczanie nowych rozrywek plebsowi. Szybkie powstawanie wokół niego licznych świątyń, z których kilka do dziś widzimy w Largo Argentina, dowodzi, że chodziło o stworzenie konkurencji dla Wielkiego Cyrku, miejsca tradycyjnych obchodów, wokół którego również wznosiły się dostojne świątynie. Flaminiusz ukazuje się nam w ten sposób jako polityk najbardziej oryginalny w tej epoce, a równocześnie jako jeden z najmniej znanych i jak najgorzej przedstawianych przez tradycję historyczną.

W grupie „imperialistów” spotykamy najpierw świetną rodzinę patrycjuszowską Korneliuszów Scypionów, reprezentowaną przez dwóch braci: Gnejusza, przezwanego „Łysym”, i Publiusza, ojca Scypiona Afrykańskiego. Byli to najzawziętsi wrogowie Barkidów. W przymierzu z obywatelami Massalii i Emporie planowali podbój Hiszpanii i próbowali to urzeczywistnić natychmiast po wypowiedzeniu wojny. Większość współczesnych historyków uważa, że polityka ta była popierana również przez Emiliuszów, których gałęzią stojącą najwyżej na świeczniku w tej epoce jest ród Paulusa Emiliusza. Małżonka Scypiona Afrykańskiego była właśnie córką Emiliusza Paulusa, konsula z lat 219 i 216 p.n.e., tego samego, który padnie na polu bitwy pod Kannami. Patrycjuszowski ród Klaudiuszów w tym okresie jest mniej czynny, ale wyznaje te same zasady polityczne. Nie należy ich mylić z Klaudiuszami plebejuszami, których wybitnym przedstawicielem jest Marcellus, należący do stronnictwa Fabiuszów. Ci ambitni i dzielni nobile znajdowali swe główne oparcie w przedsiębiorczym plebsie miejskim osiadłym w Rzymie albo w innych miastach sprzymierzonych. Niewątpliwie sprzyjali oni karierze ludzi nowych, pochodzących z tej warstwy, takich jak Minucjusz Rufus, dowódca niesfornej jazdy dyktatora Fabiusza Maksymusa i zwyciężonego pod Kannami Terencjusza Warrona. Warron, prześladowany przez historyków na równi z Flaminiuszem, ukazuje się nam w klasycznej postaci demagoga. Polibiusz czerpiący informacje z otoczenia Scypionów nie jest dlań bardziej przychylny niż pisarze inspirowani przez Fabiusza Piktora. Jest więc rzeczą prawdopodobną, że Korneliusze wkrótce porzucili tego niezręcznego i niebezpiecznego sprzymierzeńca. To współzawodnictwo partii rzymskich nie dawało Hannibalowi żadnych możliwości wygrywania jednych przeciwko drugim. Na pewno grupa Fabiusza była bezpośrednio mniej groźna dla niego niż Korneliusze, którzy chcieli podjąć ofensywę w Hiszpanii, ale jeżeli Fabiusze mieli jakieś sympatie kartagińskie, to tylko w stosunku do Hannona Wielkiego i jego stronnictwa oligarchicznego. Fabiusz Piktor jest niewątpliwie źródłem tradycji przypisującej Hannonowi dość znaczną rolę polityczną. Również jemu przypisuje się zaciekłe mowy antybarkidowskie, zapewne całkowicie zmyślone. W każdym razie od dnia, gdy Hannibal postanowił opanować Italię posługując się Galami, mógł oczekiwać, że Fabiusze zwrócą się przeciwko niemu z równie wielką energią jak Scypionowie. Tradycja, która dzieli chwałę zwycięstwa między Kunktatora i Scypiona Afrykańskiego, odzwierciedla dość dokładnie tę sytuację. Natomiast polityka Barkidów mogła wygrać urazy sprzymierzeńców wobec Rzymu, który dzięki ewolucji ekonomicznej zagarniał coraz więcej zdobyczy. Odstępstwo Kapui w r. 216 p.n.e., Tarentu w r. 215 p.n.e. i decyzja Syrakuz w r. 215 p.n.e. nie są wynikiem nierozwagi ani prostym następstwem klęsk rzymskich. Były one na pewno spowodowane głębokimi przyczynami ekonomicznymi i politycznymi, a przeprowadzone przez ludzi, którzy czekali tylko na najkorzystniejszą okazję, ażeby zrealizować gotowy od dawna plan. Jest rzeczą charakterystyczną, że odstępstwa dokonali Kampańczycy i Grecy, to znaczy ludy, które najpierw wykorzystały dla swego przemysłu i handlu zjednoczenie Italii, a teraz

spotkały się z konkurencją ze strony rozwijającej się gospodarki rzymskiej. Oderwanie się Kapui spowodował Pakuwiusz Kalawiusz, pochodzący z jednej z najznakomitszych rodzin tego miasta, ożeniony z Rzymianką z rodu Appiuszów Klaudiuszów i na pozór zainteresowany w utrzymaniu istniejącego porządku. Jego wspólnik Wirriusz był również arystokratą. Ale i jeden, i drugi zawdzięczali swą fortunę interesom, a nie rolnictwu, co potępia Liwiusz zgodnie z zasadami moralności rzymskiej i niektórych filozofów greckich. Historyk rzymski uważa ponadto, że ci dwaj ludzie byli powodowani strachem przed rewolucją społeczną, której kierownictwo woleli raczej objąć niż oczekiwać, by się zwróciła przeciwko nim. Prawdopodobnie i gospodarka Kapui, przez długi czas kwitnącej, przechodziła kryzys spowodowany konkurencją rzymską. Pakuwiusz i Wirriusz nie tylko byli narażeni na straty, ale widzieli również wrzenie plebsu zagrożonego bezrobociem. Podobnie wyglądały sprawy w Tarencie. P. Wuilleumier słusznie zauważył, że inicjatorzy odstępstwa, Filemenes Nikon i Demokrates, młodzi arystokraci sympatyzujący z ludem, zbuntowali się przeciwko Rzymowi na skutek upadku gospodarczego swej ojczyzny. Nie waha się nawet nazwać ich „narodowymi socjalistami”. Italczycy, którzy współdziałali z Hannibalem, mieli rzeczywiście wyraźne skłonności demokratyczne, nawet jeśli pochodzili z nobilów. W Kapui rewolucji sprzyjała konstytucja, która dawała ludowi znacznie większe prawa niż konstytucja rzymska; zwłaszcza w wyborze i odwoływaniu senatorów. W Syrakuzach Hippokrates i Epicyd, agenci Hannibala, zwracając się do mas potrafili wciągnąć miasto do związku punickiego. Demokraci musieli odczuwać naturalną sympatię dla Barkidów, którzy w swej ojczyźnie opierali się na stronnictwie ludowym. Ale ta sympatia zapewne nie byłaby wystarczyła do podjęcia takiego ryzyka, gdyby jednocześnie nie służyła ich bezpośrednim interesom. Niekiedy, jak w przypadku Lokri, zjednoczenie z Kartaginą nie pociągnęło za sobą upadku oligarchii. Problem stanowi zbadanie, kiedy ustaliły się pierwsze związki między Punijczykami, Kampańczykami i Grekami italskimi. Stan rzeczy w Kapui wykazuje, że chodzi o proces długo przygotowywany w kolejnych etapach, a nie o przedsięwzięcie improwizowane. Pakuwiusz Kalawiusz, poparty przez lud, sięgnął po władzę nazajutrz po Trazymenie, a potem czekał jeszcze rok, zanim wyjawił swe prawdziwe zamiary. Należy sądzić, że kontakty były już nawiązane od przyjścia Hannibala. Pośredników nietrudno było znaleźć między kupcami punickimi, którzy handlowali w Italii, alba między kupcami kampańskimi, którzy sprzedawali wyroby swego przemysłu w portach iberyjskich. Rozmowy o interesach dawały okazję do przekazania wiadomości o źródłach niezadowolenia, co Punijczycy oczywiście wykorzystali dla celów politycznych. Nawet gdy nie było żadnych zobowiązań formalnych z jednej lub z drugiej strony, Hannibalowi wystarczała świadomość, że mógł liczyć na poparcie na półwyspie, gdy tylko potęga rzymska będzie tam dostatecznie zachwiana. Pomysł zaatakowania Italii drogą lądową przestawał w tej perspektywie być heroicznym szaleństwem i stawał się jednym z tych zuchwałych przedsięwzięć, które mają szanse powodzenia, To one właśnie stworzyły

chwałę Aleksandra, ale i przyczyniły się do upadku Pyrrusa. Rzymska przewaga morska była jedynie „handicapem” chwilowym: Barkidzi liczyli prawdopodobnie na to, że osłabione legiony z miast nadmorskich czuły się zagrożone w swoich obozach. Trzeba było tylko strzec się przed zbyt wczesnym zaangażowaniem floty przygotowanej pod osłoną portu Kartaginy, by mogła ona w decydującej chwili wystąpić nienaruszona i związać eskadry rzymskie na czas dostatecznie długi, żeby Kampańczycy i Italikowie zdołali odbudować własną marynarkę. Najważniejszą rzeczą, którą należało natychmiast wykonać, było takie zagrożenie warowni rzymskiej przez armię hiszpańską, aby zamknięci w niej wraz z obrońcami wpływowi ludzie nabrali przeświadczenia, że oddanie Rzymu będzie dla niego jedyną szansą uniknięcia zupełnej zagłady. Z dwóch stron Alp istniały masy dzikich ludzi, których zalew już raz pogrążył ludy śródziemnomorskie. Były to ludy krzepkie, ożywione dziedziczną nienawiścią do Rzymu, który zresztą czuł przed nimi instynktowny strach. Trzeba było zatem zmobilizować przedalpejskich i zaalpejskich Galów i rzucić ich przeciw Rzymowi, a także uwolnić spod jego ucisku niezadowolonych Italików, aby z ich pomocą odzyskać hegemonię na morzu. Przeprowadzenie tego planu zapewniłoby pełny odwet Kartaginie, a z Hannibala zrobiłoby pana imperium zachodniego, bogatszego w siły ludzkie i zasoby materialne niż państwo Aleksandra.

ROZDZIAŁ VII

SAGUNT Odważyliśmy się odtworzyć plany Hannibala w takim stopniu, w jakim dalszy przebieg wojny pozwala je sobie wyobrazić. Nie jesteśmy w tym odosobnieni. Liwiusz we wspaniałym wstępie do swej XXI księgi pokazuje, jak nienawiść do Rzymu od samego dzieciństwa narastała u syna Hamilkara, a w 5 rozdziale dodaje, że Hannibal od dnia obwołania go wodzem działał tak, jak gdyby Italia była mu przydzielona jako prowincja i jakby dostał polecenie wypowiedzenia wojny Rzymowi. Zdecydowany był nie odwlekać jej ani na chwilę z obawy, by nie zdarzył mu się jaki wypadek, jak to miało miejsce z jego ojcem, Hamilkarem, a później z Hazdrubalem. Dlatego postanowił wszcząć wojnę z Saguntem, ponieważ nie było żadnych wątpliwości, że gdy tylko go zaatakuje, ruszy się armia rzymska. Sąd Polibiusza jest podobny. Ponadto jako główną przyczynę wojny, poza sprawą Saguntu, podaje gorącą chęć odwetu Barkidów, nienawiść Hannibala i jego przysięgę złożoną w dzieciństwie. Ale jest to punkt widzenia Rzymian. Czy nie można by raczej przypuszczać, że Hannibal myślał przede wszystkim o utrzymaniu i powiększeniu imperium hiszpańskiego, które Hazdrubal tak zorganizował, że mogło zadowolić ambicje młodego wodza, i że zdecydował się zaatakować Rzym dopiero wówczas, gdy spostrzegł, iż zachłanność latyńska sięga nawet po te odległe ziemie? Trzeba to wziąć pod uwagę, ponieważ dwa pierwsze lata rządów Hannibala były poświęcone przede wszystkim na wyprawy do zachodniej części Półwyspu Iberyjskiego, bardzo daleko od uczęszczanych przez Rzymian okolic, i że - według wielu współczesnych historyków nawet późniejsze zaatakowanie Saguntu nie musiało pociągnąć za sobą zerwania z Rzymem. Od roku 221 p.n.e. Hannibal atakuje celtycki lud Olkadów, który żył między górnym biegiem Jukaru i górnym biegiem Tagu, w części Nowej Kastylii najbardziej wysuniętej na wschód. Może oskarżał ich o współudział w zabójstwie Hazdrubala? Księciu, którego śmierć w męczarniach chciał pomścić zabójca, Siliusz Italikus daje imię rzeki Tag, co każe przypuszczać, że jego plemię żyło w tych okolicach. Następnego roku armia punicka wtargnęła do kraju, który zamieszkiwali Wakcejowie, najpotężniejsi Celtowie Hiszpanii. Stolicą ich była Salamanka, a podlegała im znaczna część starej Kastylii, a nawet prowincja Leon. Salamankę wzięto, ale powodzenie zostało unicestwione przez zwycięskie powstanie Celtyberów i Karpetanów, którzy zamieszkiwali okolice Madrytu i Toledo między Olkadami i Wakcejami. Wszystkie ludy Kastylii pozostały

jednocześnie, mając łącznie ponad 100.000 wojowników. Hannibal otoczony przez powstańców wycofał się poza Tag i w momencie, kiedy ścigający go przekraczali rzekę, zwrócił się przeciwko nim i zmasakrował większość hordy słoniami, a wodzów zmusił do prośby o pokój. Jeśli przyjmiemy, wedle interpretacji klasycznej, że układ z r. 226 p.n.e. ograniczał strefę wpływów Kartagińczyków do rzeki Ebro, to na razie żadne z ich działań nie było skierowane przeciwko Rzymowi. Zupełnie inne światło rzuca interpretacja J. Carcopino, który umieszcza tę granicę na Jukarze. Przyjrzyjmy się mapie. Dolny, stupięćdziesięciokilometrowy odcinek rzeki kieruje się na zachód, a górny jej odcinek na północ. Olkadowie, zamieszkujący prawe wybrzeże górnego biegu rzeki, nie byli więc objęci przez układ, chociaż ich kraj jest położony dokładnie na wysokości Saguntu. Rzymscy sygnatariusze układu, znający tylko wybrzeża Hiszpanii, nie orientowali się w tej sytuacji. Wykorzystując ich nieznajomość geografii, Hannibal bez naruszania umowy zawartej przez swego poprzednika okrążał pozycje, których jeszcze nie odważał się atakować bezpośrednio. Dopiero w r. 220 p.n.e., lekceważąc zobowiązania, którymi patrycjusze chcieli ograniczyć ambicje Hazdrubala Starszego, przekracza linię rzeki Jukar na zachód od jej źródeł. Poddanie się Celtów pozwoliło mu wejść w bezpośredni kontakt poprzez Mesetę z władcami Aragonii i Katalonii Indibilisem i Edekonem, których Hazdrubal Starszy pozyskał już dla związku punickiego. Tak więc sprzymierzeńcy Rzymu zostali odcięci na wąskim pasie przybrzeżnym, między morzem i groźną konfederacją barbarzyńską, inspirowaną przez Barkidę. Liwiusz ma więc całkowicie rację, przedstawiając te dwie wyprawy jako przygotowanie do ataku na Sagunt. Między plemionami celtyckimi, które musiały uznać suwerenność Hannibala, znajdowali się Torboletowie, których terytorium odpowiadające mniej więcej prowincji Teruel ciągnęło się poza Jukar. Wciągnięcie ich do ligi punickiej nie było zatem złamaniem traktatu z r. 226 p.n.e., ponieważ nie zabraniał on Kartagińczykom zawierania politycznych przymierzy z ludami zamieszkującymi terytoria, do których ich wojska nie miały prawa wkraczać. Między Torboletami i Saguntyjczykami wybuchł pewien incydent graniczny. Jedni historycy współcześni przypisują odpowiedzialność za to Hannibalowi, inni znów sprzymierzeńcom Rzymu. Pierwsza teza wydaje się bardziej prawdopodobna, ponieważ wiąże się logicznie z polityką prowadzoną przez Barkidę w latach poprzednich. Saguntyjczycy znów nigdy by nie prowokowali swych nieprzyjaciół orientując się, że Rzym w tym czasie nie byłby skłonny udzielić im pomocy. A może właśnie liczyli na to, że Hannibal nie zechce naruszyć układu, by wesprzeć swoich sprzymierzeńców, i że gdyby nawet to zrobił, to Rzym byłby zmuszony do interwencji. W tym wypadku ich obliczenia okazały się całkowicie zawodne. Punijczyk zdecydowanie poparł Torboletów, aby odpłacić władcom Saguntu, którzy kilka lat przedtem skazali u siebie na śmierć przywódców partii kartagińskiej. Widzieliśmy, że kryzys ten miał miejsce przed śmiercią Hazdrubala, a nie jak sądził Gsell - w r. 220 lub 219 p.n.e. Rzymski korpus interwencyjny, którego wylądowanie pozwoliło władzom Saguntu zgnieść powstanie, odjechał już chyba dawno, w przeciwnym razie byłby na pewno brał udział

w obronie miasta przed Punijczykami, a Rzym byłby automatycznie popadł w konflikt, od którego starał się trzymać z daleka. Wycofanie się korpusu rzymskiego mogło mieć miejsce jedynie w chwili, gdy Sagunt zdawał się nie być bezpośrednio zagrożony, tzn. najpóźniej w chwili zabójstwa Hazdrubala albo zaraz potem. Hannibal zatem wznawiał starą sprawę, w której jego poprzednik nie uważał za stosowne brać udziału. Nic nie wykazuje wyraźniej świadomie agresywnego charakteru jego polityki i jego obojętności na wszelkie ryzyko konfliktów. W oczach opinii międzynarodowej wódz punicki starał się usprawiedliwić swoje stanowisko twierdząc, że Sagunt, miasto iberyjskie, organicznie należał do założonej przez Hazdrubala ligi tych ludów. Przypominamy sobie, że kongres wszystkich wodzów hiszpańskich ogłosił Hazdrubala najwyższym wodzem ligi. Żadne z naszych źródeł nie wskazuje, żeby Hannibal ubiegał się o tę samą inwestyturę. Ale wydaje się dziwne, by wyrzekł się postępowania mogącego zwiększyć jego prestiż. Iberyjczycy uważali zgromadzenie ogólne za instytucję prawną i najwyższą swoją instancję polityczną, skoro zwołali je w r. 209 p.n.e., żeby ofiarować Scypionowi władzę królewską. Wolno przypuszczać, że kongres iberyjski był zwołany w Kartagenie w zimie 220/219 r. p.n.e., po zwycięskich wyprawach, które rozszerzyły ligę, i że Sagunt został też zaproszony. Saguntyjczycy odmówiwszy wysłania swych przedstawicieli; musieliby zostać wykluczeni ze związku, zwłaszcza po mowie Hannibala, wypominającego zabójstwo patriotów, którzy wzniecili powstanie. Stanowisko Barkidy było brzemienne w skutki, ponieważ kwestia przynależności Saguntu do wspólnoty iberyjskiej nie była obojętna Rzymianom. Ci rzeczywiście to podchwycili i zaczęli głosić; że miasto było kolonią grecką, a nawet, że zostało założone przez Rutulów, którzy przywędrowali z Lacjum. Autorami pierwszej legendy byli bez wątpienia mieszkańcy Emporie, a druga, sugerowana być może przez mgliste wspomnienia dawnej żeglugi etruskiej u wybrzeży hiszpańskich, miała oczywiście na celu usprawiedliwienie włączenia miasta do Związku Italskiego. Rzymianie stanęli przed alternatywą: porzucić swoich sprzymierzeńców i wyrzec się wielkiej polityki hiszpańskiej albo rozpętać wojnę. Otóż większość ich wojsk była jeszcze zaangażowana w nie dokończonej wyprawie do Galii Przedalpejskiej, a rząd był uwikłany w walki partyjne. Od czasu wielkiej inwazji galijskiej legiony nieustannie były w akcji na nizinie Padu. Flaminiusz, cenzor z r. 220 p.n.e., wciągnął lud do wielkiego dzieła skolonizowania bogatych ziem północnych. Ułatwił to przez zbudowanie drogi, która jeszcze dotychczas nosi jego imię. Główne siły floty były zajęte na Adriatyku poskramianiem Demetriosa z Faros. Jednak rzecz ciekawa - zdobywcy Cyzalpiny nie byli popierani jednogłośnie ani nawet większością w senacie i na komicjach. F. Cassola słusznie zauważył, że w latach 223 i 222 p.n.e. Flaminiusz i Marcellus zaatakowali Galów wbrew poglądom patres; w r. 223 p.n.e., gdy konsulowie Flaminiusz i Filon byli w polu, senat unieważnił ich elekcję pod pretekstem nieprawidłowości religijnej, stwierdzonej przez augurów. Ale Flaminiusz otworzył list, który go usuwał ze stanowiska, dopiero po odniesieniu

zwycięstwa. W r. 222 p.n.e. komicja wybrały jednocześnie z Marcellusem jego przeciwnika Scypiona „Łysego”. Gdy Insubrowie z Galii prosili o pokój, na co senat już miał się zgodzić, Marcellus sprawił, że rokowania zerwano. Przebaczono mu to dopiero po bitwie pod Clastidium, kiedy w aureoli zwycięzcy jak Romulus paradował po Rzymie objuczony bogatym łupem zdartym z wodza galijskiego Wisdomara, którego miał szczęście zabić własną ręką. Scypion, który chcąc nie chcąc musiał iść za swym rywalem, przeprowadził skrycie przeciwko niemu oszczerczą kampanię, której echo odnajdujemy jeszcze u Polibiusza, i przypisał sobie całą zasługę zdobycia Mediolanu. W roku następnym, po ustaniu działań wojennych, klan Scypionów przeprowadził na komicjach wybór Scypiona „Oślicy” kuzyna „Łysego” - razem z Minucjuszem, plebejskim klientem rodu. Flaminiusz, na pociechę mianowany cenzorem, przeprowadził akcję kolonizatorską, która miała doprowadzić w r. 218 p.n.e. do założenia Kremony i Placencji. Tak więc Rzym ukazuje się nam w tych latach sukcesów rozdarty sprzecznościami, które rozbijając każdą klasę społeczną na dwa stronnictwa potęgują się jeszcze przez konflikty religijne i nieustabilizowany system monetarny. Hannibal rozporządzał swobodą działania autokraty nie liczącego się z instytucjami parlamentarnymi. Sam zdecydował się, mimo swych mniejszych sił, wyzwać Rzymian - czyn, na który już nikt inny się nie poważy. Czy od samego początku uznał, że wojna ogólna była nieunikniona, czy też miał nadzieję ograniczyć konflikt do terenu Hiszpanii? Po powodzeniu Scypionów w wyborach mógł przewidywać, że zwolennicy interwencji przeważą nad stronnictwem umiarkowanym. Zresztą nie mógł sobie pozwolić na czekanie, by Flaminiusz wykonał swoje plany, gdyż zupełne zromanizowanie niziny Padu uniemożliwiłoby mu przejście przez Alpy. Otóż po poddaniu się Insubrów spośród wszystkich Celtów zaalpejskich niezależność zachowali jedynie Taurynowie z Piemontu. Hannibal potrzebował zatem natychmiastowej wojny. Gdyby Rzym pozwolił mu zgnieść Sagunt i Emporie, to prawdopodobnie upomniałby się na przykład o Sardynię. Polibiusz, który przypisuje Barkidzie winę w sprawie hiszpańskiej, uważa, że byłoby słuszne wymaganie zadośćuczynienia grabieży z r. 238 p.n.e., której wyraźna niesprawiedliwość oburzyła wielu Greków. Ale żaden Rzymianin nie mógł dopuścić do zwrotu Sardynii i wszelkie takie żądania zespoliłyby wszystkie stronnictwa, podczas gdy sprawa Saguntu tylko pogłębiała rozdźwięki. Hannibal nie był zresztą jedynym korzystającym ze słabości Rzymu. Również Demetrios z Faros, któremu zwycięstwo rzymskie z r. 229 p.n.e. ugruntowało przecież pozycję w Ilirii, uznał swego protektora za dostatecznie osłabionego, by móc go zdradzić. Nawiązał stosunki z regentem Macedonii, Antygonosem Dosonem, a potem z młodym królem Filipem V a wysłał swoją piracką flotyllę na rozbój na Morze Egejskie, znieważając tym eskadry rzymskie. Porozumienie Demetriosa z Dosonem sięga r. 223 p.n.e. Według Polibiusza Demetrios zdradzając Rzym skorzystał z inwazji galijskiej, a perspektywa wojny rzymsko-punickiej dodała mu jeszcze odwagi. Od chwili pojawienia się Hannibala uważano więc konflikt za nieunikniony, a gdy Rzym nie czynił nic, by go

sprowokować, agresywne plany Hannibala sięgały aż do brzegów Adriatyku. Dywersja Demetriosa nadzwyczajnie pomogła Hannibalowi i niewątpliwie dodała mu odwagi w akcji przeciw Saguntowi. Tymczasem stronnictwo Scypionów wygrało jeszcze raz wybory w r. 220 p.n.e. Konsulami zostali Emiliusz Paulus - przyszły teść Scypiona Afrykańskiego, i jeden z najbezczelniejszych aferzystów w senacie - M. Liwiusz nazwany później „Solarzem”. Ożeniwszy się z córką Pakuwiusza Kalawiusza, Liwiusz wszedł w środowisko rzymsko-kampańskie. Obaj konsulowie zatem powinni byli użyć wszelkich środków dla ratowania Saguntu i w razie potrzeby zmusić senat do wypowiedzenia wojny, nawet podburzając przeciwko niemu lud, tak jak to uczynił w r. 264 p.n.e. Klaudiusz Caudex. Ale interesy handlowe nad Adriatykiem okazały się równie dobre jak nad Morzem Tyrreńskim, a zainteresowani nimi liczyli się w obozie „imperialistów”. Już konsulowie z r. 221 p.n.e., Veturius i Gaius Lutatius, pozostawiwszy Galów, wysłali legiony do Istrii. Liwiusz i Emiliusz Paulus natychmiast po wyborze zaczęli przygotowywać wyprawę, która miała na wiosnę r. 219 p.n.e., po osaczeniu i ukaraniu Demetriosa, umocnić protektorat rzymski nad Epirem. Tak więc dwaj ludzie najbardziej zainteresowani w utrzymaniu Saguntu zostali zmuszeni wytworzoną sytuacją do rezygnacji z własnej linii politycznej na rzecz swych tradycyjnych przeciwników w senacie. Skutkiem tego nieszczęśni Saguntyjczycy, mimo zabiegów, nie zdołali zachwiać obojętności patres. Po roku 220 p.n.e. wysłannicy Saguntu przemawiali już na próżno. Nawet Emporie nie mogły udzielić pomocy. Hannibal przecież tylko groził, ale jego wojska nie przekroczyły Jukaru. Jednak na wiosnę r. 219 p.n.e. armia punicka ukazała się pod murami Saguntu. Miasto, nawet odcięte, mogło się bronić. Jego akropol, rozsiadły na krańcu wzgórz Calderiny, które według starożytnych dzieliły Iberyjczyków od Celtyberów, od północy panuje nad doliną Palencji, od wschodu zaś i południowego wschodu - nad niziną, przez którą obecnie prowadzi linia kolejowa i droga do Walencji. Stoki są mniej strome ku zachodowi, ale za to potężne wały obronne, zbudowane jak mury Cyklopów, według zwyczaju iberyjskiego otaczają twierdzę. Hannibal nie mógł marzyć o zdobyciu tego miejsca szturmem i przygotował się na długie oblężenie. Korzystając z zahamowania działań wojennych przez zimę, Saguntyjczycy wysłali do Rzymu ostatnie poselstwo. Tym razem senatorowie musieli przyznać, że obawy ich sprzymierzeńców nie były przesadzone. Postanowiono jak najszybciej wysłać misję do Hannibala, ale gdy doszło do układania warunków, dyskusje rozpoczęły się na nowo. Scypionowie i ich przyjaciele, grożąc wojną, chcieli wezwać Barkidę, by się wycofał. Fabiusz i jego stronnictwo chcieli tylko zyskać na czasie, oczekując prawdopodobnie na interwencję oligarchii kartagińskiej, która zapobiegłaby katastrofie. Ich zdanie przeważyło: zdecydowano, że jeśli Hannibal odmówi pozostawienia Saguntu w spokoju, zażąda się przez posłów odwołania go do Kartaginy. Lecz dla rekompensaty posłowie ci zostali wybrani spośród zwolenników wojny. Szef poselstwa, Publiusz

Waleriasz Flakkus, były konsul z r. 227 p.n.e., przygotowywał swego czasu z synami Regulusa układ o Jukarze i znał bardzo dobrze sprawy hiszpańskie. Nie można go uważać za przyjaciela Kartaginy ani - cokolwiek by o tym mówił F. Cassola - za stronnika pokoju. Jego kolega Baebius Tamphilus, mniej znany i mniej zasłużony, zdaje się być związany ze Scypionami. Posłowie tak się pospieszyli, że przyjechali do Hiszpanii przed początkiem oblężenia, nawet zanim Hannibal przekroczył Jukar. Liwiusz, który każe im przybić do lądu w trakcie walk, na pewno pomylił się w datach i świadectwa Polibiusza są wiarygodniejsze od jego świadectw. Historyk achajski dał też najprawdopodobniejsze sprawozdanie z tego spotkania. Waleriusz wyraził się w słowach krótkich a zarazem uroczystych: biorąc bogów za świadków i wspominając zobowiązania Hazdrubala wzywał Barkidę, by nie przekraczał Jukaru i zostawił Saguntyjczyków w spokoju. Hannibal odpowiedział ostro, że to Rzymianie pogwałcili niezależność miasta iberyjskiego, skazując na śmierć przywódców stronnictwa ludowego, i że on właśnie ma obowiązek pomścić tę niesprawiedliwość. W ten sposób wystąpił w roli obrońcy demokracji wszystkich ludów, co miało mu przysporzyć wiele popularności. Jednak jego stanowisko - jakkolwiek wydawało się szlachetne i odważne pozbawione było wszelkiej podstawy prawnej. Natychmiast więc zerwano układy i posłowie popłynęli do Kartaginy. Hannibal uprzedził ich jednak i przedstawił ziomkom przez swego zaufanego własną wersję sprawy. Appian twierdzi, że po śmierci Hazdrubala Starszego punickie stronnictwo oligarchiczne wystąpiło z wielką ofensywą polityczną przeciw Barkidom, oskarżając ich oraz ich głównych stronników w stolicy o sprzeniewierzanie grosza publicznego. Niektórzy z obwinionych byli jakoby skazani na ciężkie grzywny. Te informacje są co najmniej przesadzone. Zgromadzenie ludowe, które zatwierdziło wybór Hannibala, pozostawało mu wierne, a i między samymi gerontami przyjaciele Hannona Wielkiego byli w mniejszości. Niewątpliwie stary arystokrata wywierał nacisk, jak mówi Liwiusz, na kolegium, by głosowało za wnioskiem potępiającym Hannibala, ale bez powodzenia. Odpowiedziano Waleriuszowi, który zresztą wygłosił mowę bardzo umiarkowaną, że to Saguntyjczycy ponoszą odpowiedzialność za wojnę, że poza tym Kartagina była dawniejszym sprzymierzeńcem Rzymu, który popełniłby niesprawiedliwość, przedkładając swych nowych przyjaciół nad dawnych. W tym czasie Hannibal energicznie prowadził akcję oblężniczą. Od zachodu poprowadził kryte podkopy, którymi można było bezpiecznie podciągnąć tarany pod same mury. Jednakże wysokość wież, a przede wszystkim bohaterstwo obrońców, czyniących nieustanne wycieczki, dawały się mocno we znaki oblegającym. Sam Hannibal został uderzony w biodro pociskiem z machiny wojennej. Jego rana wpłynęła na zwolnienie działań wojennych. Mimo broni zapalającej w postaci żelaznych oszczepów zaopatrzonych w płonące konopie, którymi Saguntyjczycy zasypywali roboty, Kartagińczykom udało się wreszcie posunąć ze swymi taranami aż pod wały obronne. Trzy wieże i wał, który je łączył, rozsypały się z okropnym hukiem pod uderzeniami. Ale oblężeni bronili wyłomu z

taką zaciętością, że trzeba było wstrzymać atak i dać wojskom kilka dni wypoczynku. W czasie tej przerwy Iberowie zbudowali za wyłomem nowy mur. Ponowny atak wsparty artylerią i podkopami sforsował świeżo zbudowany wał. Saguntyjczycy okopali się wówczas w innej dzielnicy. Ich agonia została przedłużona o kilka dni przez niespodziewaną pomoc: Hannibal dla potrzeb oblężenia i przyszłych wypraw, jakie przewidywał, znacznie zwiększył podatki, które jego poddani musieli płacić w pieniądzach i naturze. Karpetanowie z okolic Madrytu, zaledwie ujarzmieni, i Oretanie z La Manczy, którzy zabili Hamilkara, uwięzili werbowników i poborców. Wódz musiał tam pospieszyć, by stłumić powstanie. Po powrocie z jeszcze większą siłą zaatakował to, co zostało z nieszczęsnego miasta. Wreszcie kilku zrozpaczonych mieszkańców poprosiło o układy. Wodzowie stronnictwa rzymskiego, wiedząc, że nie mogą się spodziewać przebaczenia, popełnili samobójstwo. Podczas gdy zgromadzenie słuchało warunków, jakie im przyniósł wysłannik Hannibala, Punijczycy wdarli się przez nie bronione mury. Wszystkich mężczyzn wycięto w pień. Kobiety, dzieci i dobra, które ocalały przed ogniem, zostały sprzedane na licytacji. Przez osiem miesięcy Rzym spoglądał obojętnie na martyrologię swoich sprzymierzeńców. Liwiusz przypuszcza, że Waleriusz i Baebius powrócili z Kartaginy dopiero w chwili upadku Saguntu, ale jego chronologia, jakeśmy to zauważyli, jest mało dokładna. Niewątpliwie, annaliści - jego poprzednicy - umyślnie poplątali daty, żeby ukryć haniebną bezczynność senatu. Appian opisuje, jak po powrocie poselstwa na nowo rozgorzała dyskusja, która poróżniła patres, dążących do wojny, z tymi, którzy uważali, że układ zawarty z Saguntem nie zobowiązywał do bezpośredniej interwencji. Upadek miasta wywołał powszechne oburzenie. Drugi ze Scypionów - ojciec Scypiona Afrykańskiego, i Semproniusz Longus - również zdecydowany przeciwnik Kartaginy, zostali wybrani konsulami na r. 218 p.n.e. Obydwaj zaczęli przygotowywać ofensywę. Pierwszy przeciwko Hiszpanii, drugi w Afryce. Jednak stronnictwo Fabiuszów miało jeszcze duże znaczenie w senacie. Oczywiście nie starali się już bronić Hannibala, dla którego zresztą nigdy nie odczuwali sympatii, ale sprawozdanie Waleriusza wykazywało - o ile można było mu wierzyć - że istnieli jeszcze rozsądni Kartagińczycy, tacy jak Hannon i jego przyjaciele. Jakiś zdecydowany krok mógł wzmocnić ich stanowisko i uwolnić Rzym od Barkidów bez konieczności angażowania się w daleką i kosztowną wojnę. Ich pogląd raz jeszcze przeważył i zostało wybrane nowe poselstwo. Ażeby zwiększyć jego powagę i szanse powodzenia, postawiono na czele starego Kwintusa Fabiusza Buteo, głowę jednej z młodszych gałęzi dostojnego rodu. Ale pozostali posłowie: M. Liwiusz, L. Emiliusz, C. Licyniusz i Q. Baebius, byli zwolennikami natychmiastowej wojny. Tym razem postawiono gerontom kartagińskim jasne i proste ultimatum: żądano nie tylko ewakuacji Saguntu i przywrócenia wolności tym, którzy przeżyli, ale także wydania Hannibala i jego oficerów, aby zostali sądzeni i ukarani jako zbrodniarze wojenni. Buteo musiał się zresztą spostrzec od razu, że żaden z gerontów nie mógł się zgodzić na podobne warunki. Nawet Hannon Wielki milczał. Inny mówca jednak zabrał głos, a jego argumentacja szczególnie

zasługuje na uwagę. Układ z r. 226 p.n.e. był z jego punktu widzenia jedynie aktem prywatnym Hazdrubala, który nie obchodził wcale Kartaginy. Stosunki Kartaginy z Rzymem były uregulowane przez układ z r. 241 p.n.e., który nie wspominał ani o Hiszpanii, ani o Saguntyjczykach. To rozumowanie nie było pozbawione walorów prawnych, ponieważ Kartagina nigdy nie uznała oficjalnie suwerenności Barkidów, ale miało i słabą stronę, ponieważ nigdy formalnie jej nie zaprzeczyła. Punijczyk nie znalazłby się nigdy w takiej sytuacji, gdyby traktat z r. 226 p.n.e. nie był go tak osaczył. Mamy więc tutaj dowód, iż ten układ chronił Sagunt i ustalał granice na Jukarze. W ten sposób konflikt okazał się nie do rozwiązania politycznie i prawnie. Nie pozostawało nic innego, jak dokonać aktu zerwania. Rzymianin ukazał fałdę togi: „Przynosimy wam tu - rzekł - pokój lub wojnę; wybierzcie, co wam się podoba.” Król Kartagińczyków, który przewodził posiedzeniu, wezwał Fabiusza, żeby sam dokonał wyboru, i została postanowiona wojna wśród ogólnej aklamacji. Ta dramatyczna scena, która zadecydowała o losie świata śródziemnomorskiego, zaskakuje nas swą nowoczesnością. Pomysłowość w zrzuceniu winy za zerwanie traktatu na przeciwnika, przed którym mimo wszystko odczuwa się strach, godzenie się z nieuniknionym, pasja z przymieszką najsubtelniejszych argumentów, brutalność obok najwyszukańszej kurtuazji - to wszystko bardzo przypomina rozgrywki polityczne XIX wieku. Rzymianie i Kartagińczycy nie tylko chcieli być w zgodzie ze swoim sumieniem, ale przede wszystkim bronili swego stanowiska przed międzynarodową opinią publiczną, której sądu obawiano się najbardziej. Od czasów Aleksandra świat mimo dzielących go interesów i namiętności miał jednak wspólną kulturę i pojęcia moralne. Nikt nie chciał uchodzić za wiarołomcę. Starano się zachowywać chociaż pozory. Mężowie stanu i wodzowie chętnie korzystali z pomocy „trustu mózgów” i ideologów. Pewien ustęp z Polibiusza informuje nas, że najbardziej wzięci rzecznicy stronnictw, Grek Philinos i Rzymianin Fabiusz Piktor, należeli do jakiejś poważnej i surowej sekty filozoficznej, prawdopodobnie Pitagorejczyków albo stoików Zenona. Ich wysoka moralność stanowiła o autorytecie, którym się cieszyli, co Achajczyk podkreśla z uznaniem, zanim o całej sprawie nie wyda sądu raczej niepochlebnego. Sam przywiązuje wielką wagę do etyki, mimo że w sprawach religijnych jest raczej sceptykiem. Tak więc, choć nie czuje wcale sympatii do Hannibala, któremu zarzuca niepohamowaną gwałtowność i lekceważenie formalnej strony całej sprawy, co do istoty zagadnienia jednak przyznaje mu słuszność. Ta troska o propagandę ideologiczną, którą są przesycone świadectwa, nie przyczynia się wcale do wyjaśnienia faktów, już i tak dostatecznie zagmatwanych. Ogólnie, o ile polityka Hannibala wydaje się logiczna i prosta, o tyle niezdecydowana i niezrozumiała polityka Rzymu poza Italią przynosi fatalne rezultaty. Najtrudniejsza do zrozumienia jest bezczynność Rzymu podczas oblężenia Saguntu, i to wtedy, gdy najbardziej wrogie Kartaginie stronnictwo cieszyło się powszechnym poparciem. W obecnym stanie naszych wiadomości tę tak niezwykłą bierność można wytłumaczyć jedynie powagą kryzysu z r. 225 p.n.e. Lud rzymski pod wpływem strachu

przed Galami i bardziej jeszcze na skutek zbyt szybkich zmian, które w okresie jednego pokolenia naruszyły podstawy jego równowagi społecznej, zdaje się przechodzić jeden z tych kryzysów duchowych, które budzą pesymizm i każą wątpić w jego misję dziejową. Ekspansja rozpraszana na zbyt wiele celów uczyni go na jakiś czas niezdecydowanym i pozbawi prężności. Sąsiedzi Italii widzieli to wyraźnie, a zbyt szybki wzrost tego żarłocznego olbrzyma zaczynał ich niepokoić. Przeceniając ten kryzys a także oznaki niezadowolenia u Italików, Hannibal, Lemetrios z Faros i Filip Macedoński sądzili, że widzą upadek Rzymu. Wszyscy trzej mniej więcej w tym samym czasie doszli do przekonania, że godzina działania nadeszła, a że żadnemu z tych wielkich wodzów hellenistycznych nie brakowało temperamentu gracza, postanowili zaryzykować wszystko, aby wyzyskać okazję. Stąd w Hannibalu ten pośpiech, który Polibiusz przypisuje młodzieńczemu brakowi zastanowienia i brakowi opanowania właściwemu barbarzyńcy, a który, przeciwnie, jest pośpiechem kalkulatora, pewnego swych planów, gdy widzi koniunktur najbardziej sprzyjającą ich realizacji.

ROZDZIAŁ VIII

HANNIBAL W GALII Na wiosnę r. 218 p.n.e. Hannibal wyruszył z Kartageny z wojskiem afrykańskim i iberyjskim, które Polibiusz ocenia na 102.000 ludzi. Po przekroczeniu Ebro natknął się na żywy opór Iberyjczyków z północnej Katalonii, Ilergetów, Barguzjów, Ausetanów i Lacetanów. Niektóre z tych plemion dopiero niedawno związały się z Rzymem. Pokonał je jednak szybko, chociaż za cenę dość ciężkich strat. Zorganizował natychmiast swą nową prowincję pod zarządem jakiegoś Hannona i nie troszcząc się o miasta Emporie i Roda, które stawiły opór, przekroczył wąwóz Perthus. Następnie wkroczył do przedgórza południowych Pirenejów (dzisiejsze Rousillon), które niedawno zajęło galijskie plemię Wolków, a że był dobrze przyjęty przez pewną część tego ludu i przez Saliów, mógł bez przeszkód dotrzeć do Rodanu. Jednakże wielu Galów chwyciło za broń i przeszkadzało w przeprawie. Wobec tego część wojska oddał Hannibal pod rozkazy swego siostrzeńca Hannona, syna króla Bomilkara II, który z tą armią przekroczył rzekę w jej górnym biegu i, atakując Galów z boku i z tyłu, zmusił ich do uwolnienia przejścia. Armia punicka, unikając Scypiona, który po wylądowaniu w delcie Rodanu ścigał ją nadaremnie, poszła lewym brzegiem w górę rzeki aż do kraju Allobrogów, gdzie Hannibal rozsądził spór między dwoma kandydatami do tronu. Wspomagany przez Brankusa, osadzonego przez siebie na tronie, zagłębił się w Alpy, idąc pewnie przez dolinę Maurienne i Mont Cenis. Nadeszła jesień, zaczął padać śnieg, górale liguryjscy byli wrogo nastawieni. Armia ucierpiała bardzo i kiedy doszła do doliny Padu, pozostało z niej tylko 20.000 piechoty i 6000 jazdy. Problem marszu Hannibala przez Galię i Alpy był roztrząsany w dyskusjach uczonych już za czasów Seneki. Powodem jest to, że teksty, które opisują tę drogę, nie są zupełnie jasne. Najnowsze prace, których tak znakomitą syntezę dał F. Benoit na kongresie Association Guillaume-Budé w Aix w r. 1963, są oparte na badaniach archeologicznych. Chodzi przede wszystkim o rozpatrzenie wszelkich możliwych dróg, którymi kiedykolwiek Celtowie przekraczali Alpy, i wybranie spośród nich tej, która najbardziej odpowiada opisom Polibiusza i Liwiusza lub późniejszych autorów. Polibiusz i Liwiusz mówią, że Hannibal poszedł w górę Rodanu, aż do ujścia Izery. Liczni uczeni, między nimi: C. Jullian, S. Gsell i ostatnio R. Dion, sądzą, że następnie szedł wzdłuż Maurienne, przez Wielką Przełęcz Św. Bernarda, Mont Cenis i wąwóz Clapier albo wąwóz Petit-Mont-Cenis. Odkrycie znacznej ilości monet punickich w okolicach Przełęczy Św. Bernarda stanowi poważny argument na korzyść tej tezy.

Nie jesteśmy więc wcale przekonani wymyślnymi hipotezami, które każą iść Kartagińczykom krótszym szlakiem południowym prowadzącym przez przełęcz Alp Nadmorskich, zwłaszcza jeżeli utożsamiają rzekę Izerę (której nazwa brzmi bardzo rozmaicie w rękopisach Polibiusza) z rzeką Aygues, płynącą obok miasta Orange. Gdyby Hannibal szedł tą drogą, nie przechodziłby przez kraj Allobrogów. Jeden z najnowszych obrońców marszu drogą południową - sir Gavin de Beer, przypuszcza, że Liwiusz pomylił się co do narodowości króla Brankusa, sprzymierzeńca Hannibala. Jest ta chyba zbyt dalekie posunięcie się w dziedzinę przypuszczeń. Od drogi, która miała najmniej przeszkód naturalnych, Punijczyk wolał tę, która dawała mu najlepsze możliwości polityczne. Jego wybór nie zależał ani od rozlokowania wojsk i floty rzymskiej, mającej oparcie w nadbrzeżnych warowniach Fokejczyków, ani od zabiegów dyplomacji messalskiej. Przypuszczać należy, że był rezultatem długiej pracy przygotowawczej, biorącej w rachubę najdokładniejsze i najbardziej aktualne informacje o świecie celtyckim. Dla przeciętnego współczesnego człowieka Hannibal pozostaje przede wszystkim tym, który przeprowadził słonie przez Alpy. O tym, jak wyczyn ten do dnia dzisiejszego pobudza wyobraźnię zarówno uczonych jak i szarego człowieka, świadczy rozgłos, jaki zyskała próba powtórzenia go, podjęta przez pewnego młodego dziennikarza angielskiego. Niestety, słoń cyrkowy Jumbo nie chciał wejść do wąwozu, mimo że ubrano go w specjalne buty turystyczne. Świat hellenistyczny był równie żądny sensacji jak i nasz, toteż Sosylos i Silenos, zajmujący się w wojsku Hannibala redagowaniem komunikatów wojennych, rozreklamowali marsz należycie. Pisma tych „dziennikarzy” wywołują niesmak u Polibiusza - rzecz normalna u intelektualisty, czytającego kaczki dziennikarskie. Niektórzy z tych, co pisali o tym przejściu - jak czytamy w jego dziele chcąc czytelników wprawić w podziw opowiadaniem niewiarygodnych rzeczy o wspomnianych okolicach, popadają niepostrzeżenie w dwa błędy, które obce są wszelkiej historii; są bowiem zmuszeni kłamać i pisać niezgodne ze sobą szczegóły. Wszak przedstawiając Hannibala jako niezrównanego w śmiałości i rozumie wodza, jednocześnie pokazują nam go wyraźnie jako zupełnie nierozważnego; po wtóre, nie mogąc znaleźć końca ani wyjścia z kłamstwa, wprowadzają bogów i synów bożych do historii, która przecież mówi o rzeczywistych zdarzeniach. Mianowicie, opisując Góry Alpejskie jako tak strome i skaliste, że nie tylko konie i całe wojska, a z nimi słonie, lecz nawet lekkozbrojna piechota nie mogłaby ich łatwo przejść, i tak samo malując nam okolicę jako tak pustynną, że gdyby jakiś bóg albo półbóg nie był zjawił się Hannibalowi i nie wskazał mu dróg, to wszyscy, bezradni, musieliby zginąć - niewątpliwie wskutek tego popadają w oba wymienione błędy. Najprzód bowiem jakiż strateg okazałby się nierozważniejszy od Hannibala i jakiż wódz niezręczniejszy od niego, który - przewodząc tak wielkim siłom zbrojnym i pokładając w nich największe nadzieje szczęśliwego wyniku całego przedsięwzięcia - nie znałby ani dróg, ani okolic, jak oni mówią, ani w ogóle celu swego marszu albo ludów, do których miał przy-

być, a wreszcie nawet nie wiedziałby, czy zgoła możliwych podejmuje się rzeczy. Napoleon okazał się bardziej jeszcze sceptyczny niż Polibiusz: Marsz Hannibala od Collioure aż do Turynu był najzwyklejszą podróżą. Wybrał drogę krótszą, Rzymianie mu w niczym nie przeszkadzali, a armii Scypiona, będącej w drodze do Hiszpanii, w ogóle nie brał w rachubę. Zanim wyruszył z Kartageny, był pewny współpracy Galów cyzalpejskich, którzy mieli wpływ na mieszkańców Alp; historycy mówią nawet, że Galowie z Bolonii i Mediolanu przysłali mu posłów z prośbą o przyspieszenie marszu, których przyjął w swoim obozie nad Rodanem. Zaś co do trudności przejścia przez Alpy, to były one przesadzone, a właściwie nie było żadnych, jedynie słonie mogły sprawić jakiś kłopot. Od roku 600 p.n.e., to znaczy już na 300 lat przed Hannibalem, Galowie mieli zwyczaj przechodzić przez Alpy i pustoszyć Italię. Więc Polibiusz i Napoleon mają prawdopodobnie rację. Hannibal nie bawił się w przejście Galii i w przejście Alp, by dokonać wyczynu sportowego. Na pewno chętnie dodał sławę odkrywcy do sławy wojskowej; to dopełniało osobowości „Aleksandra Zachodu”, którego rolę postanowił odgrywać. Dlatego, doceniając znaczenie publikacji propagandowych, polecił Sosylosowi i Silenosowi fabrykowanie awanturniczych opowieści na użytek klientów balwierzy, jak to mówi Polibiusz w innym rozdziale, poświęconym ich pobratymcom. Stwierdzić należy, że ten długi marsz poprzez kraj źle znany, trudny i nieraz wrogi był częścią składową planu doskonale obmyślonego. Zdecydował się na drogę lądową nie tylko dlatego, by uniknąć spotkania z flotą rzymską, potężniejszą od jego własnej. Intencją jego było wykorzystanie olbrzymiej siły ludzkiej świata północnego, którą znał jako jeszcze nie osiadłą i w każdej chwili gotową do wyprawy na kraje śródziemnomorskie, jak to już miało miejsce kilkakrotnie w ciągu poprzednich wieków. I chyba nieprzypadkowa była zbieżność ofensywy kartagińskiej przeciwko Italii z ostatnimi ruchami ludów celtyckich i z osiedlaniem się ich plemion na miejscach, gdzie miały ostatecznie zapuścić korzenie. Wiemy dziś, że skoro Celtowie zamieszkujący w II tysiącleciu p.n.e. środkowe i zachodnie części dzisiejszych Niemiec uświadomili sobie swoją odrębność etniczną, wywędrowali w kilku grupach bardzo daleko na zachód i południe. Prawie całkowicie wyparli nieindoeuropejską ludność terytorium Francji, Hiszpanii i Wysp Brytyjskich. W IV w. p.n.e. dotarli do Półwyspu Apenińskiego, Bałkanów, a nawet do Azji Mniejszej. W procesie tym najbardziej brzemienna w skutki była połowa III w. p.n.e. Około r. 250 p.n.e. Germanie, kontynuując wędrówkę trwającą już od kilku wieków, zepchnęli Celtów na zachód i południe od ich właściwych dziedzin, które mając za oś rzekę Ren obejmowały z jednej strony tereny dzisiejszej wschodniej Francji, a z drugiej zachodnich Niemiec i Czech. Dopiero od tego czasu Francja stała się krajem całkowicie celtyckim. Ludy osiadły w miejscach, na których zastanie je Cezar i ostatecznie je ustabilizuje.

Również założenie głównych miast, a przede wszystkim późniejszej stolicy Francji, można datować około roku 250 p.n.e. P.-M. Duval w pracy o antycznym Paryżu bardzo jasno przedstawia, jak te sprawy przebiegały w dolinie Sekwany. Paryzjowie - założyciele Lutecji - należą do grupy Marnów, przedstawicieli kultury lateńskiej, która objęła na początku V wieku p.n.e. ziemie leżące w Szampanii. Dolina Sekwany stanowiła wtedy granicę między Marnami i dawniej już osiadłymi Celtami reprezentującymi kulturę halsztacką. Potomkowie tych Celtów wyrzuceni ze swych pierwotnych siedzib przetrwali na terenach położonych na zachód od Basenu Paryskiego i na Półwyspie Bretońskim, zmieszani z nieindoeuropejskimi potomkami twórców budowli megalitycznych. Około roku 250 p.n.e. Germanie, schodząc w doliny Sary i Mozeli, zwyciężają Marnów i odrzucają ich na zachód. Wówczas to Paryzjowie osiedlili się nad środkową Sekwaną wokół wyspy Lutecji. Nie pozostało to bez wpływu na dalsze okolice. Według R. Étienne założenie Bordeaux można datować na tę samą epokę co założenie Paryża. Dokonał tego jakiś odłam Biturygów, którzy, kolonizując lewy brzeg Żyrondy, bezpośrednio zetknęli się z Akwitanami. Jeszcze ciekawsze są odkrycia w Ensérune w sąsiedztwie Béziers. Badanie stratygraficzne wałów ochronnych pozwoliło nieodżałowanemu J. Jannorayowi ustalić z największą dokładnością poszczególne fazy narastania grodu. Mniej więcej od 425 r. p.n.e. dolina była zamieszkała przez ludność iberyjską, która chętnie widziała kupców greckich i zaczynała przejmować ich cywilizację. Utrzymywała również kontakt z sąsiednimi Galami, od których kupowała broń i narzędzia metalowe, choć czuła przed nimi respekt, o czym świadczy konstrukcja murów z IV w. p.n.e. wzmacniających naturalną obronność terenu. Ten nacisk celtycki jeszcze się zwiększa pod koniec III w. p.n.e.; proces krystalizacji społeczeństwa mniej więcej około 230 r. p.n.e. najlepiej przedstawia J. Jannoray: Znów z tego powstaje nowe miasto albo raczej miasto odnowione, którego wygląd nie jest zasadniczo różny od poprzedniego, ponieważ odnajdujemy tutaj uszeregowane w tarasy takie same domy o jednej izbie z dotium [beczka na wino] zagłębionym w ziemi. Ta ciągłość nie pozwala nam jeszcze myśleć o jakichś głębokich zmianach etnicznych różniących jedną i drugą epokę. Świadczy o tym utrzymywanie oppidum przez coraz to inną ludność rolniczą, która się tam osiedlała w pierwszym okresie epoki żelaza. Obserwujemy tu, że mimo zmiennych kolei losów i postronnych wpływów utrzymywała się pewna ciągłość form cywilizacji pierwotnej. Jednakże w czasie trzeciego najazdu w okolicy Zatoki Lwiej zapanowała obca cywilizacja. Dotychczas skutki wędrówek ludów, które z Celtycji drugiego okresu epoki żelaza zrobiły kocioł, w którym się wszystko mieszało, nie dały się odczuć w tej prowincji śródziemnomorskiej aż do schyłku III w. p.n.e., to jest do chwili gdy w Ensérune doszło do ostatniego najazdu, o którym właśnie wspomnieliśmy. Tak więc infiltracja plemion galijskich, która objęła tereny między Rodanem i Pirenejami, dotarła teraz do strefy nadbrzeżnej. Fakt, że cywilizacja pozostała od dawna raczej niezmieniona, nasuwa przypuszczenie, że tubylcy nie byli wypędzeni ani zasymilowani

przez najeźdźców, ale przeciwnie, że przybysze, pojawiający się początkowo małymi grupami wojowników, mieszali się z biegiem czasu z autochtonami poddanymi ich władzy, jak to miało miejsce z Celtami i Ligurami w Italii czy Iberami w Hiszpanii. Zestawiając wnioski archeologów z tekstami, można przypuszczać, że pod władzą galijską wytworzyły się z gmin iberyjskich dwie wielkie federacje: Wolków Arekoników ze stolicą w Nîmes, których ziemie rozciągały się aż do Pirenejów, i Wolków Tektosagów, panów akwitańskiej Langwedocji, którzy założyli swą stolicę w Tuluzie. Oba te ludy wyszły z tego samego pnia, na co wskazuje podobieństwo nazw. Można zatem mówić o prawdziwej jedności Langwedocji, gdzie przez Bramę Langwedocką prowadzi droga od Morza Śródziemnego do Atlantyku. Odkrycia O. i J. Taffanelów w Cayla de Mailhac położonym o 30 km od Ensérune potwierdzają wnioski J. Jannoraya; panowanie Wolków zostało narzucone, a osiedle iberyjskie spalone. Zobaczymy wkrótce, iż zdobycie wybrzeża langwedockiego przez Wolków, które nastąpiło bezpośrednio przed wyprawą Hannibala, bardzo wodzowi punickiemu pomogło, a zniweczyło plan kontrataku w Hiszpanii, przygotowany przez braci Scypionów. W Prowansji, o której mamy mniej dokładne wiadomości, sytuacja polityczna przedstawiała się podobnie jak w Langwedocji. Między Alpami i Rodanem założyła Massalia w IV w. p.n.e. wielką liczbę dobrze ufortyfikowanych osiedli nadmorskich. Jak wykazują badania archeologiczne H. Rollanda w Saint-Blaise i F. Coupry w Olbii, kolonie te były doskonale zorganizowane, ale mogły się z sobą kontaktować tylko drogą morską. Otoczone były i faktycznie strzeżone przez wielką ilość fortyfikacji liguryjskich. Zachodnia gałąź tego plemienia, które mieszkało między Alpami i Rodanem, znajdowała się w stosunku do Galów w takiej sytuacji, jak Iberowie w Langwedocji. Ligurowie, bezlitośnie wypędzeni przez Celtów w V w. p.n.e. z doliny środkowego Rodanu, uznali w końcu suwerenność uciążliwych sąsiadów i założyli pod ich hegemonią związek Saliów sięgający do Durance, a nawet do Var, ze stolicą w Entremont powyżej Aix. Chociaż Celtowie liguryjscy handlując z Grekami pozostawali pod wpływem ich kultury, co widać po charakterystycznej rzeźbie, byli jednak ludem dzikim. O ich okrucieństwie najlepiej świadczą krwawe rytuały religijne. Główną ozdobą ich miast, doskonale zresztą zaplanowanych i zbudowanych, były powbijane na pale, zmumifikowane głowy wrogów. Również nie można patrzeć bez wstrętu na portal z Roquepertuse zrekonstruowany w muzeum Borely w Marsylii, mimo że odznacza się on nawet pewną monumentalnością, ze statuą orła czy sępa na szczycie. Saliowie i ich pobratymcy nie cierpieli Greków jeszcze bardziej niż Wolkowie i chętnie zawarli przymierze z Kartagińczykami. Zanim dokonano odkryć archeologicznych, C. Jullian wykrył powiązanie galijskiego ciążenia ku Morzu Śródziemnemu z wydarzeniami w Cyzalpinie. Można dziś uważać, że powstanie Galów w 225 r. p.n.e. było wywołane przejściem przez Alpy Gaesów pod wodzą Aneroesta i Kankolitana. Ściśle mówiąc, Gaesowie nie byli ludem, tylko bandą

awanturników; nazwę zawdzięczają swej broni, ciężkiemu dzirytowi zwanemu gaesum. Przyłączyli się do nich Celtowie wygnani z Germanii, a także i sami Germanie. Poza Gaesami pozostawała jeszcze w dolinie Rodanu cała masa wojowników z północy, których 30-tysięczną armię poprowadzi na pomoc Cymbrom Wirdomar w 223 roku p.n.e. Inskrypcja upamiętniająca zwycięstwo Marcellusa, przepisana na łuku triumfalnym Augusta, stwierdza, że byli wśród nich także Germanie. To ciążenie Galów ku Morzu Śródziemnemu musiało doprowadzić do starcia z załogami rzymskimi w północnej Italii i ich marsylskimi sprzymierzeńcami w południowej Galii. Kartagińczycy otrzymali więc pomoc, o którą nawet nie potrzebowali się starać. Już najazd w r. 225 p.n.e. poważnie zachwiał Związkiem Italskim, a łatwo sobie wyobrazić, co by nastąpiło, gdyby do hord celtyckich dodano armię weteranów, która odbyła już 10 kampanii, i to pod rozkazami wodza wychowanego w szkole najlepszych strategów greckich. Jest rzeczą zupełnie oczywistą, że Hannibal w swoich planach brał pod uwagę współpracę z Galami. Pozostaje tylko zbadać, czy to on pierwszy wpadł na ten pomysł, czy też maże Hamilkar i Hazdrubal już wcześniej o tym myśleli. Warto by się też dowiedzieć, na jakiego rodzaju pomoc Barkida liczył w Galii i jakie obietnice otrzymał od poszczególnych plemion. Inaczej mówiąc, musimy spróbować ocenić jakość i dokładność informacji o Galii, jakie Hannibal mógł posiadać. Dotychczas nie podlegała wątpliwości teza, że Kartagińczycy znali bardzo dobrze przynajmniej zachodnią część tego kraju. Tyryjczycy sądzono - utrzymywali stosunki handlowe z Wyspani Brytyjskimi od początku I tysiąclecia p.n.e. I chociaż żaden ślad materialny tego nie potwierdza, przypisuje się Fenicjanom z zachodu opanowanie jednego ze szlaków cynowych, łączącego Słupy Heraklesa z Kornwalią. Szlak prowadzący od Gades odkryty został prawdopodobnie w V wieku p.n.e. przez admirała kartagińskiego Himilkona, a powtórnie z końcem IV wieku p.n.e. przez mieszkańca Massalii Pyteasa w czasie chwilowego uspokojenia w stosunkach grecko-punickich. Lecz takie bezpośrednie kontakty były zupełnie wyjątkowe. Najczęściej wymiana odbywała się krótkimi etapami według tradycji sięgającej jeszcze kultury megalitycznej, a każdy z pośredników znał tylko najbliższych sąsiadów. Kupcy z Gades, ostatnie ogniwo tego łańcucha, niechętnym okiem spoglądali na Kartagińczyków korzystających z ich doświadczeń i znajomości drogi. Wreszcie ludność, z której gościnności żeglarze mogli korzystać, nie była rdzennie celtycka, ale zmieszana z armoryckimi potomkami twórców budowli megalitycznych, nie odgrywającymi zresztą żadnej roli w wielkich wydarzeniach III wieku p.n.e. Może się to wydawać paradoksalne, ale ślady handlu punickiego, które nie istnieją wedle naszych wiadomości na wybrzeżach Atlantyku, istnieją w samym sercu dziedziny celtyckiej. J. Dechelette już w r. 1814 sygnalizował, że w grobie z 300 r. p.n.e. w Saint-Sulpice (kanton de Vaud w Szwajcarii) znaleziono amulety z kolorowego szkła. Ten sam uczony w Szampanii widział szczątek autentycznego amuletu wydobytego z cmentarzyska w Vitry-lès-Reims. Sam identyfikowałem podobny wisiorek

w Ensérune razem z przedmiotami bez wątpienia punickimi, do których jeszcze powrócimy. Pochodzenie tych amuletów nie podlega dyskusji. Znajduje się je masowo w grobach punickich z czasów wojen przeciwko Rzymowi, najczęściej w Bordż Dżedid i na cmentarzysku w. Moniki. Materiał amuletów jest identyczny ze szkłem, które było wytwarzane w hutach kartagińskich, a ich przeznaczenie daje się wytłumaczyć wierzeniami fenickimi. Duża ilość szklanych paciorków, znalezionych w grobowcach Galów należących do kultury lateńskiej, pochodzi bez wątpienia z tych samych wytwórni. Monety punickie spotyka się w wielkiej obfitości nie tylko w Prowansji, dokąd zresztą mogły być przyniesione przez armię Hannibala, ale i w Basenie Paryskim od Maine aż po Szampanię. Rzecz ciekawa, nie znaleziono ich u ludów armoryckich. Najnowsza teoria, zwalczana, ale bardzo prawdopodobna, utrzymuje, że były to naśladownictwa wypuszczane przez mennice niektórych ludów, przede wszystkim Arwernów i Paryzjów, chociaż ci naśladowali głównie tetradrachmy macedońskie. Odkryto także kartagińskie amfory w Ruscino, Roussillon i kilku miejscowościach Prowansji. Wszystkie te przedmioty pochodzą z okresu wojen punickich. Wpływy ekonomiczne Kartaginy w kraju Galów były w tym okresie dosyć znaczne. Nie było to chyba spowodowane akcją werbunkową kupców, bo rekrutujący nie lubili się zapuszczać zbyt głęboko w krainy Celtów: armia, która walczyła w czasie wojny sycylijskiej i którą potem Autharit wciągnął w rewoltę Matona, zorganizowała się spontanicznie po wypędzeniu jej z ojczyzny. Naszym zdaniem zdobycie Hiszpanii dodało odwagi kupcom kartagińskim do wejścia w głąb Galii albo drogą przez Pireneje, albo szlakiem wzdłuż Atlantyku i następnie dolinami Sekwany i Loary. Co do oficjalnych stosunków dyplomatycznych, to wydaje się, że najpierw nawiązano je z ludami Cyzalpiny. Wiemy, że w r. 241 p.n.e. Kartagina nie utrzymywała z nimi jeszcze żadnych stosunków. Pierwsze wiarygodne świadectwo pochodzi z roku 230 p.n.e. Według streszczenia dzieła Diona Kassjusza dokonanego przez Bizantyjczyka Zonarasa (VIII, 19) konsulowie L. Emiliusz i M. Liwiusz działający w Ligurii natknęli się na Punijczyków, których podejrzewano o przygotowanie napadu na Italię, ale którzy twierdzili, że przyszli pomóc Rzymianom. Ci ludzie mogli być prostymi rekrutami zwerbowanymi przez kupców, ale prawdopodobniejsze jest, że Hamilkar obarczył ich zadaniem zbadania nastrojów Liguryjczyków i Cyzalpinów, gdyż poczynania Rzymian pod jego bokiem w poprzednim roku przekonały go, że konflikt jest nieunikniony i że trzeba się przed nim zabezpieczyć. Tak więc możemy podzielić pogląd większości współczesnych historyków, że dyplomacja punicka przyczyniła się do wywołania powstania w r. 225 p.n.e. F. Cassola, opierając się na Polibiuszu (III, 34, 1-6), przedstawia sprawę zupełnie inaczej. Ukazuje nam Hannibala oczekującego z niecierpliwością (w r. 218 p.n.e.) powrotu agentów, których wysłał do Galii Zaalpejskiej i Przedalpejskiej z zadaniem przeprowadzenia szczegółowego wywiadu o liczbie ludności, jej gotowości do wojny, nastawieniu w stosunku do Rzymu, a także dla zorientowania się w

topografii kraju. Trudno nam uwierzyć, żeby Kartagińczycy do tej chwili niczego o Galach nie wiedzieli. Plan marszu przez Galię z konieczności musiał mieć dwie wersje: ogólną i szczegółową. Dokładne dane do planu szczegółowego, których oczekiwał Hannibal na wiosnę 218 r. p.n.e., mogły być zebrane dopiero w ostatniej chwili, ponieważ chodziło o okolice, gdzie warunki polityczne z roku na rok zmieniały się radykalnie. Rozumie się samo przez się, że sprawozdanie z r. 226 p.n.e. o siłach Cyzalpinów, jakie Hannibal posiadał w swych archiwach, po siedmiu latach wojny, którą prowadzili oni z legionami, nie przedstawiało większej wartości. Mogło tylko służyć jako podkładka do planu ogólnego. Liwiusz, na którego świadectwie opiera się F. Cassola, wyraźnie rozróżnia te dwie wersje planu. Rzymianie orientowali się w ogólnym planie inwazji, ponieważ po niepowodzeniu swej misji w Kartaginie poselstwo z Fabiuszem Buteo na czele odwiedziło ludy Katalonii i południowej Galii, żądając, aby odmówiły zgody na przejście Kartagińczyków. Zabiegi te były jednak bezowocne, bo sprzeczne z ostatnio zawartym traktatem galo-punickim, o którym posłowie dowiedzieli się dopiero po przybyciu do Massalii. Uczony włoski, pomijając początek rozdziału, bierze pod uwagę tylko ostatni jego ustęp. Tymczasem Liwiusz wykazuje, że P. Scypion znał tylko plan ogólny. Nie wiedział o przymierzu Hannibala z Wolkami i Saliami i ustalał swoje plany strategiczne zakładając, że wrogo nastawieni Galowie opóźnią marsz Punijczyka. Jest rzeczą oczywistą, że nawiązanie przyjaznych stosunków z nieskończoną ilością ludów barbarzyńskich nie mogło nastąpić z dnia na dzień. Wymagało to najpierw zbadania kraju, a potem wyszkolenia agentów, którzy musieli poznać obyczaje celtyckie i nauczyć się zdobywać zaufanie władców. I tu F. Cassola popełnia błąd, który już Polibiusz wytykał Silenosowi i Sosylosowi, Hannibal bowiem byłby najbardziej nieostrożnym z wodzów, gdyby zaryzykował całą swą fortunę i przeprowadził wywiad w ostatniej chwili przed wkroczeniem do kraju zupełnie nieznanego. Przeciwnie, wszystko wskazuje na to, że w czasie gdy zdecydował się na wojnę z Rzymem, to znaczy najpóźniej na przełomie r. 220 i 219 p.n.e., miał już gotowy ogólny plan kampanii. Nic - jakeśmy już powiedzieli - nie przyczyniło się bardziej do powodzenia Hannibala niż zdobycie Niziny Langwedockiej przez Wolków. Ponieważ panowali nad całym krajem od Pirenejów do Rodanu, wystarczyło wodzowi porozumieć się z nimi, aby zapewnić sobie swobodny przemarsz przez połowę trasy galijskiej i nie zważać na przeszkody ze strony Massalii. Widzieliśmy, że J. Jannoray, który, nawiasem mówiąc, zupełnie inaczej niż my przedstawiał konsekwencje tego podboju, mógł - dzięki pojawieniu się charakterystycznych form ceramiki kampańskiej - zupełnie dokładnie datować go na lata 230 do 225 p.n.e. Nastąpiło to więc w przeddzień przybycia Hannibala, który został przyjaźnie przyjęty w Ensérune. Zidentyfikowaliśmy nawet w muzeum przedmiot, który świadczy niezawodnie o pobycie załogi punickiej w tym mieście. Jest to figurka młodego i pozbawionego zarostu boga na tronie, mającego na głowie owalną tiarę i uzbrojonego w siekierę o zaokrąglonym ostrzu. Wiele podobnych figurek współczesnych Hannibalowi znaleziono

w Kartaginie, głównie na cmentarzysku Św. Moniki i w domach na Wzgórzu Św. Ludwika. Wspomniana figurka mogła mieć znaczenie religijne tylko dla Kartagińczyka i musiała należeć do oficera lub żołnierza z sił okupacyjnych. J. Jannoray wykazał, że Ensérune, skolonizowane przez Fokejczyków, nie miało żadnych związków handlowych z południową Hiszpanią ani z państwem punickim w ogóle. Tak więc statuetka ta nie została zgubiona przez kupca. Maska-amulet ze szkła i dwie gliniane kadzielnice w kształcie popiersia Cerery były prawdopodobnie również przywiezione przez Kartagińczyków. Te ślady wskazują, że jakiś oddział armii Barkidy musiał dosyć długo przebywać w tym mieście, prawdopodobnie od r. 218 do 208 p.n.e. Jak wiemy, wykopaliska z tego okresu nie wykazały żadnych śladów gwałtownego zniszczenia. Było to więc wprowadzenie załogi za zgodą Wolków, wówczas suwerenów tego grodu. J. Jannoray przypuszcza, że Wolkowie również nie byli wrogo nastawieni do Fokejczyków, ale ten wniosek jest oparty wyłącznie na stwierdzeniu wpływów helleńskich, które wykazuje ich kultura. Tymczasem Saliowie podlegali tym samym wpływom, a jednak nie przeszkadzało im to wcale być zaciętymi wrogami Massalii. Barkidzi, sami głęboko zhellenizowani, wystrzegali się mieszania zagadnień kulturowych z polityką. Postawa Wolków w r. 218 p.n.e. jest zresztą dobrze znana dzięki Liwiuszowi; ich zgromadzenie odrzuciło z pogardą propozycję posłów rzymskich i ostro im wymawiało spustoszenie kraju Celtów zaalpejskich. Gdy Hannibal zjawił się we własnej osobie, Wolkowie i ich wasale zebrali swoją armię w Ruscino, ale wcale nie mieli zamiaru walczyć i po krótkich pertraktacjach pozwolili Punijczykom przejść swobodnie. Historyk rzymski dodaje co prawda później, że powstał u nich rozłam i znaczna część tego ludu usiłowała przeszkodzić przejściu Punijczyków przez Rodan. Ale popełnia na pewno błąd mówiąc, że Wolkowie opanowali dwa brzegi rzeki. Armia galijska, którą Hannibal dojrzał przed sobą, musiała być złożona przede wszystkim z wojowników małych plemion zamieszkujących deltę Rodanu, które Massalia zaczęła gruntownie hellenizować, jak to wykazują wykopaliska z Clanum. Tak więc chętnie przyjęlibyśmy za sir Gavinem de Beer, że cała sprawa rozegrała się w okolicy Arelate, dziś Arles. Jednak jest nader prawdopodobne, że tak u Wolków jak i u Allobrogów mogła się znaleźć jakaś miejscowość wroga Kartagińczykom. Ta wrogość mogła się wzmóc przez zachowanie Punijczyków, którzy traktowali Langwedocję jak kraj zdobyty. Silne załogi wojskowe zostały wprowadzone nie tylko do Ensérune, ale i do kilku innych miejscowości; fakt ten, dotychczas nie znany, zdaje się przynosić rozwiązanie długo rozważanego zagadnienia siły armii punickiej. Polibiusz ze swą zwykłą dokładnością mówi, że Hannibal wyruszył z Kartaginy z 90.000 piechoty i 12.000 jazdy. Pozostawił 10.000 piechoty i 1000 jeźdźców Hannonowi do obrony Katalonii. Zdemobilizował taką samą liczbę Iberyjczyków, u których nie wyczuwał chęci wyprawiania się poza własny kraj, a przekroczył Pireneje tylko z 50.000 piechoty i 9000 jazdy. Tak więc byłby stracił na północ od Ebro 21.000 ludzi zabitych, rannych lub dezerterów; liczba znaczna, lecz prawdopodobna. Nad Rodanem

pozostało mu już tylko 38.000 piechoty i 8000 jazdy. To zmniejszenie się armii w czasie prawie zupełnie spokojnego marszu wydawało się nieprawdopodobne. Można to zrozumieć doskonale, jeżeli brakujących znajdziemy w oppidach langwedockich. Liczba ich jest mniej więcej taka sama jak liczebność oddziału pozostawionego Hannonowi w Katalonii, a ilościowy stosunek piechoty do jazdy właściwy przy obronie fortec. Dzięki tej okupacji w r. 208 p.n.e., gdy cały północny wschód Hiszpanii był już w rękach Rzymian, Hazdrubal Młodszy mógł nie tylko spokojnie przemaszerować przez południową Galię i tam przezimować, ale i zdobyć ludzi, których Hannibal sam nie zdołał zwerbować. Podczas tych dziesięciu lat kraj Wolków pozostawał pod protektoratem punickim. Decyzja Hannibala była podyktowana przede wszystkim względami strategicznymi: potrzebne było utrzymanie wolnej drogi lądowej między Italią a Hiszpanią. Ale i względy ekonomiczne grały niemałą rolę. Powiedzieliśmy, że M. C. Claustres odkrył w Ruscino trzydzieści amfor, których pochodzenie punickie jest udowodnione zarówno przez ich kształt, jak i przez cechę, jaką niektóre z nich są oznaczone. Uczony widzi w tym ślady handlu pośredniego z Hiszpanią punicką, ale odkrycia J. Jannoraya w Ensérune wykazują, że te stosunki nie istniały aż do końca III wieku p.n.e. Sądzimy więc, że import mógł nastąpić jedynie w czasie okupacji Langwedocji przez Barkidów. Hannibal albo zarządca, którego zostawił w Galii, liczył bez wątpienia na wykorzystanie drogi śródziemnomorskoatlantyckiej prowadzącej przez Bramę Langwedocką. Ruscino miało tu odegrać taką rolę, jaką w sto lat później odegrała dla Rzymian ich kolonią w Narbonie. Jeżeli hipotezy te są słuszne, to należy przypuszczać, że zwycięski Hannibal nie byłby ewakuował południowej Galii, tylko stworzyłby z niej jedną prowincję swojego państwa. Zrozumiałe jest, że nie wszyscy krajowcy docenili te intencje. Widzieliśmy, że według Liwiusza część Wolków zbuntowała się i połączyła z tymi plemionami dolnego Rodanu, które pozostały w Związku Marsylskim. Opory tego rodzaju tłumaczyć może zniszczenie oppidum Pech Maho, o jakieś 20 km na południe od Narbony, które od końca III w. p.n.e. nie jest już zamieszkane, a którego zburzenie J. Campardou przypisał Kartagińczykom. Mogli to zresztą zrobić sami Wolkowie. Jaki był dla samego Hannibala bilans jego kampanii galijskiej? Z punktu widzenia wojskowego na pierwszy rzut oka zdaje się katastrofalny: armia, która dotarła do Turynu, nie liczyła już nawet piątej części piechoty i połowy jazdy, które pięć miesięcy temu wyruszyły z Kartageny. Jeżeli przyjmiemy liczby Polibiusza, kwestionowane zresztą przez większość badaczy współczesnych, to 20.000 ludzi zniknęłoby w Alpach. Dowódca, który nigdy nie oszczędzał krwi swoich żołnierzy, poświęcił ich gwoli jak najszybszego dojścia do Italii. Widzieliśmy już, że za przykładem Aleksandra szedł prosto do celu, podporządkowując mu wszystkie środki, nie kierując się żadnymi względami moralnymi czy uczuciowymi. Ta koncepcja „armii topniejącej”, złożonej z niewielkiego jądra otoczonego ciągle uzupełnianą masą wojsk manewrujących, jest typowa dla strategii Barkidów.

Galii jednakże Hannibal nie uzupełnił swej „masy manewrującej”. Jeżeli marzył o pociągnięciu za sobą Celtów zdolnych do zgniecenia Italii, to nadzieja jego została zawiedziona. C. Jullian szukając przyczyny tego braku entuzjazmu wywnioskował, że Galowie nie mieli żadnego powodu, aby wybierać między Barkidami, którzy pobili ich pobratymców w Hiszpanii, i Rzymianami zajętymi tępieniem Cyzalpińczyków. Uważamy dziś za anachroniczne uczucia narodowe, które ten historyk przypisuje Galom, chociaż przemowa, którą Liwiusz wkłada w usta Wolków w czasie ich dyskusji z Fabiuszem Buteo, wskazuje, że Transalpejczycy odczuwali pewną solidarność z Celtami w Italii. Ale przyczyny, dla których Galowie odmówili pójścia za Hannibalem, były bez wątpienia bardziej praktyczne niż uczuciowe. Pięć czy sześć lat wcześniej Barkida byłby spotkał bandy awanturników gotowych na wszystko. Jest bardzo możliwe, że nawet oparł swe plany na sprawozdaniach przedstawiających sytuację taką, jaka była wówczas. W chwili gdy maszerował, wielkie wędrówki plemion germańsko-belgijskich były już na ukończeniu. Nie było już Gaesów w dolinie Rodanu; większość plemion celtyckich zdobyła nowe terytoria i osiedliła tam nadmiar swojej ludności. Rynek rzemiosła wojskowego nie przedstawiał się zatem korzystnie. Zresztą nie jest rzeczą pewną, czy Hannibal tak dbał o powiększenie stanu liczebnego swej armii przed przekroczeniem Alp. Przejście byłoby przez to trudniejsze, a nowi niezdyscyplinowani rekruci barbarzyńscy mogli się stać niebezpieczni. Przed dojściem do wielkich przełęczy odesłał przecież kontyngent Allobrogów, który król Brankus oddał do jego dyspozycji. Zresztą nie było kłopotów z werbunkiem. W chwili, gdy osiągnięto Rodan, wysłannik Galów cyzalpińskich, król Magil, w towarzystwie delegacji Bojów przyszedł go zawiadomić o powstaniu w całej Cyzalpinie: Bojowie i Insubrowie wziąwszy do niewoli komisarzy, którzy zakładali na ich ziemi kolonie w Placencji i Kremonie, przystąpili do oblegania Modeny. Jeden z dowódców rzymskich - pretor Manliusz został zaskoczony i zmuszony do okopania się w małej fortecy w pobliżu Brescii. Był to pierwszy wielki sukces Hannibala, wystarczający już dla zmuszenia Rzymu do spiesznego zastąpienia swoich planów ofensywnych przez strategię obronną. Konsul Semproniusz, który został wysłany na podbój Afryki i zajął już Maltę, musiał zostawić tam swą flotę i powrócić spiesznie na północ. Od tej chwili było już oczywiste, że Hannibal przejął inicjatywę w swoje ręce i że Rzym nie mógł uczynić nic więcej, jak tylko odpierać jego ataki.

ROZDZIAŁ IX

WIELKIE ZWYCIĘSTWA Gdy Hannibal po zdobyciu Turynu wkroczył w dolinę Padu (koniec września roku 218 p.n.e.), zagrodził mu drogę Publiusz Scypion, który pospiesznie wrócił do Genui pozostawiwszy w Massalii pod dowództwem brata większą część swojej armii, mającej podbić Hiszpanię. Konsulowi chodziło przede wszystkim o to, żeby przeszkodzić Punijczykom w połączeniu się z Insubrami z okolic Mediolanu; został jednak zwyciężony i poważnie ranny w bitwie pod Wercelle. Przeprawił się wówczas na prawy brzeg Padu i ponownie zagrodził im drogę pod Placencją. Hannibal, ścigając go, również przeprawił się przez rzekę i zajął pozycję nad Trebią. Zaszło teraz bardzo znamienne zdarzenie, które po raz pierwszy okazało skuteczność kontaktów nawiązanych przez Barkidów w południowej Italii. Otóż za obozem punickim znajdowało się silnie obwarowane Clastidium, pod którym Marcellus ongiś zmusił Celtów do ucieczki. Stacjonujący tam garnizon sprzymierzeńców pozostawał pod rozkazami niejakiego Dasjusza, potomka arystokratycznej rodziny z Brundyzjum, który zdradził i oddał miejscowość Hannibalowi. Tymczasem drugi konsul - Semproniusz Longus - zostawiwszy Sycylię pod strażą wiernego Hierona, przybył, by połączyć się ze Scypionem. Chociaż mieli podobne poglądy polityczne, nienawidzili się nawzajem. Semproniusz, korzystając z tego, że jego towarzysz był ranny, zamierzał sam odnieść zwycięstwo, którego cała zasługa byłaby mu przypisana. Nie przeczuwając, że idzie na rękę Hannibalowi, zmusił swych ludzi do przeprawienia się przez Trebię o głodzie i w chłodzie zimnego grudniowego poranka i do zaatakowania obozu punickiego górującego nad doliną. Nie zauważył ukrytego na brzegu rzeki nieprzyjacielskiego oddziału pod wodzą Magona, brata Hannibala. Gdy tylko bitwa się zaczęła, Magon wypadł z ukrycia i uderzył na Rzymian od tyłu. Sernproniusz wprawdzie uciekł z 10.000 legionistów, ale dwie trzecie armii zostało stracone. Zwycięstwo nad Trebią (koniec grudnia 218 r. p.n.e.) oddało ostatecznie Hannibalowi władzę nad Cyzalpiną. Jednakże Cenomanowie z Brundyzjum, wsparci przez swych sąsiadów Wenetów, tradycyjnych sprzymierzeńców Rzymian, odmówili połączenia się z obozem zwycięskim. Łodzie Wenetów płynąc w górę Padu zaopatrywały Kremonę i Placencję, które dzięki temu mogły się bohatersko oprzeć wszystkim atakom. Nawet Insubrom i Bojom przysłowiowy celtycki brak dyscypliny pozwolił zapomnieć o początkowym entuzjazmie. Kilka tysięcy ochotników, którzy wstąpili do armii punickiej, pod Trebią na własnej

skórze odczuło, jak szczodrze Hannibal szafował życiem swych ludzi. Mimo wielkiego bogactwa kraju rolnicy buntowali się przeciw rekwizycjom intendentury. Ta kampania zimowa doświadczała zresztą ciężko także wojska afrykańskie i iberyjskie. Słonie, które przeżyły przejście przez Alpy, wyginęły z wyjątkiem jednego. W sumie przysparzały więcej kłopotów, niż oddawały usług. Ten, który przeżył, zwany Syrius, co zdaje się wskazywać, że pochodził z Azji, służył już teraz tylko do robienia wrażenia na ludności, nosząc wodza na grzbiecie w czasie wkraczania do miast. W tym czasie lud rzymski wybierał swoich nowych wodzów. Flaminiusz, który zdobył powtórnie konsulat wespół z Gnejuszem Geminusem, mógł z łatwością zarzucić niedołęstwo Scypionom i ich ludziom. Publiusz Scypion otrzymał jednakże od senatu prokonsulat z zadaniem przyłączenia się do swego brata w Hiszpanii. Zachowali oni swoje dawne legiony. W dziedzinie ekonomicznej wybór Flaminiusza dał się odczuć natychmiast. Konsul przeprowadził uchwałę obniżającą wartość monety brązowej. Mniej więcej od r. 225 p.n.e. as przechodził gwałtowną dewaluację. Obniżony wówczas do wagi 1/2 funta, w ciągu następnych lat tracił ciągle na wartości, zmieniając się kolejno w triensa (1/3 funta lub 4 uncje), potem w quadransa (3 uncje), a wreszcie w 1 uncję. Ta obniżka przynosiła ulgę rolnikom, zmniejszając wysokość ich długów. W „kapitalistów” nie godziła bezpośrednio, ponieważ moneta srebrna nie była objęta uchwałą. Jedynymi ofiarami tej operacji mieli być lichwiarze, dla których nikt nie odczuwał wiele sympatii. Klasa chłopska, widząc troskę o swój byt materialny, łatwiej znosiła ciężar wojny. Konsulowi zależało przede wszystkim na ugruntowaniu opinii wielkiego wodza, którą zdobył dzięki zwycięstwu nad Galami. Nie tracąc czasu na ceremonie religijne, co mu zresztą ostro wypominano, zajął się doprowadzeniem armii do gotowości bojowej. Niedobitków znad Trebii przegrupował w Rimini i wzmocnił nowymi zaciągami. Tymczasem Hannibal przezimował w Bolonii, skąd mógł kontynuować atak zarówno wzdłuż wybrzeża adriatyckiego, jak i przekroczyć Apeniny i zająć Etrurię, tak jak Galowie w roku 225 p.n.e., co było korzystniejsze, ponieważ wiele tamtejszych miast nie ukrywało swej sympatii do Punijczyków. Niektóre z nich nawet wybijały monety ozdobione słoniem Barkidów. Donoszono także, że flota kartagińska zamierza płynąć do Sardynii, gdzie koloniści feniccy oczekiwali wyzwolenia, i że stamtąd popłynie do Pizy. Miało to na celu zatrzymanie legionistów na wyspie. W tych warunkach konsulowie mogli jedynie rozdzielić armię. Serwiliusz został w Rimini z dwoma legionami, a Flaminiusz stanął w Arezzo z dwoma pozostałymi. Zdarzenia pierwszych miesięcy r. 217 p.n.e. są bardzo trudne do odtworzenia z przyczyny niezgodności źródeł. Polibiusz pomija milczeniem fakty, które właśnie przytaczają Liwiusz, Appian i Zonaras. Po raz drugi nie mamy żadnej pewności co do marszruty wojsk. W końcu marca lub na początku kwietnia Hannibal próbował zejść na wybrzeże liguryjskie, ale przeszkodziła mu w tym okropna pogoda i powodzie. Przez trzy noce żołnierze przemoczeni i przemarznięci nie

zaznali odpoczynku. Wielu zachorowało, a sam Hannibal stracił oko skutkiem zapalenia, którego się nabawił. Galowie nie ukrywali swego niezadowolenia. Musiał zatem zarządzić odwrót i wyrzec się nadziei na połączenie z flotą. Skutki tego niepowodzenia naprawił Hannibal dopiero w końcu maja. Omijając drogę zbudowaną przed trzema laty przez Flaminiusza, dotarł przez stromy wąwóz rzeki Arno na płaskowyż od strony Fiesole. Następnie mijając Arezzo skierował się na Rzym drogą przez Kortonę. Flaminiusz, nie czekając na Serwiliusza spieszącego przez Via Flaminia, zdecydował się powstrzymać Hannibala i puścić się za nim w pogoń ze swoimi legionami. Hannibal wciągnął go jednak w prawdziwą zasadzkę, którą była równina nad Jeziorem Trazymeńskim. Najeżone trudnościami problemy związane z umiejscowieniem tej bitwy zostały szczęśliwie rozwiązane przez G. Gentilego dzięki współudziałowi geologów, którzy mu dopomogli odtworzyć topografię antyczną pola bitwy, dziś bardzo zmienionego przez opadnięcie wód jeziora. 21 czerwca 217 roku p.n.e. Rzymianie, napadnięci w czasie marszu we mgle, zostali krwawo pobici z konsulem na czele, którego jakiś jeździec insubryjski przebił lancą. 15.000 ludzi znalazło śmierć, a 10.000 zostało wziętych do niewoli. W kilka dni później Maharbal, wódz jazdy punickiej, zaatakował i starł przednią straż złożoną z 4000 ludzi, których Serwiliusz wysłał na ratunek swego towarzysza. Po tych świetnych sukcesach Hannibal zebrał swych oficerów na naradę. Niektórzy wyobrażają sobie, iż pytał ich, czy należy zaatakować Rzym natychmiast, czy też może lepiej najpierw skaptować rzymskich sprzymierzeńców. My nie sądzimy, by wódz punicki w ogóle ten problem postawił. Na pozór druzgocące klęski Trebii i Trazymenu kosztowały Rzym tylko kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy. Rząd nie widział więc jeszcze konieczności ogłoszenia nadzwyczajnej mobilizacji. Większa część potencjału wojskowego była nietknięta. Miasto tworzyło obóz oszańcowany groźnymi jedenastokilometrowymi murami, których armia punicka nie mogła nawet w całości otoczyć. Hannibal, który tyle się natrudził ze zdobyciem Saguntu i który nie śmiał zaatakować ani Emporie, ani Massalii, nie mógł sobie pozwolić na wielomiesięczne unieruchomienie armii przed tą przeszkodą nie do zdobycia. Wspomnieliśmy już, że przed opuszczeniem Kartageny przeprowadził wywiady u pewnych polityków italskich i otrzymał obietnicę ich pomocy. Jednym z tych tajnych sprzymierzeńców był Pakuwiusz Kalawiusz, meddix tuticus, tzn. urzędnik najwyższy Kapui i teoretycznie przynajmniej całego ludu Kampanii. Pakuwiusz, gdy tylko wiadomość o Trazymenie doszła do niego, natychmiast przystąpił do akcji. Zwołał senat, oświadczył, że lud chciał go zabić, żeby oddać miasto Kartagińczykom, ale on sam potrafi zażegnać niebezpieczeństwo, byleby mu powierzono pełną władzę. Zaproponował potem zgromadzeniu, żeby po kolei sądziło senatorów i usuwało tych, którzy mu się będą wydawać podejrzani; wreszcie tak to urządził, że zatwierdził wszystkich członków rady, którzy odtąd zależni byli od jego łaski. Najosobliwsze jest to, iż wszystko odbyło się bez najmniejszej interwencji Rzymu, z którym Kapua faktycznie zerwała, chociaż Pakuwiusz, najgorętszy zwolennik zerwania, odwlekał na razie otwarte ogłoszenie

buntu. Hannibal starał się wszelkimi siłami wciągnąć inne miasta italskie do wstąpienia na tę samą drogę. Po każdej bitwie zwalniał jeńców italskich, podczas gdy Rzymianie pozostawali w niewoli i byli traktowani jak najsurowiej. Na razie wyniki były dość skromne: nawet w Etrurii tendencje separatystyczne wcale się nie potwierdziły. Arystokracja obawiała się, być może, rewolucji politycznej i społecznej, która na pewno towarzyszyłaby zmianie obozu, dopuszczając plebs do rządów. Jedynie na Sardynii, gdzie wódz fenicki Hannon i tamtejszy wódz Hampsikora doszli do porozumienia, przygotowywało się powstanie, ale Serwiliusz Geminus w czasie przeprawy na wyspę rozproszył flotę punicką, którą okręty rzymskie ścigały aż do Pantalerii, i wziął zakładników od wszystkich ludów Sardynii. Z tej strony również nadzieje Hannibala zawiodły. Wobec tego postanowił udać się do Kampanii, ale drogą bardzo okólną, żeby móc złupić możliwie największą część kraju i lepiej wykazać bezsilność Rzymian. Najpierw napadł na kolonię latyńską Spoletum, która opierała mu się skutecznie, i zagroził kolonii Narnia. Potem, przekraczając Apeniny, przeszedł przez Picenum, gdzie potomkowie Galów Senonów, złupieni przez Flaminiusza w 232 r. p.n.e., przyjęli go jak wybawcę. W miasteczkach, które się poddały, Rzymianie i ich stronnicy byli bezlitośnie wycinani. Ten bogaty kraj dostarczył armii punickiej zapasów żywności, której już bardzo brakowało. Potem Hannibal przeszedł do Apulii i już miał się zwrócić ku zachodowi, gdy pod Vibinum napotkał wojsko dyktatora Fabiusza Maksymusa. Po klęsce koło Trazymenu Rzym znalazł się bez rządu. Flaminiusz zginął i nie można było skontaktować się z konsulem Serwiliuszem. Przyjęto więc postępowanie wyjątkowe: lud wybrał prodyktatorem Fabiusza Maksymusa dając mu Minucjusza Rufusa jako dowódcę jazdy. To wszystko nie było zgodne ani z prawem, ani ze zwyczajami: normalnie tylko sam konsul mógł mianować dyktatora; zresztą od dawna już nie nadawano tego wyjątkowego urzędu. Z drugiej strony tylko samemu dyktatorowi przysługiwało prawo mianowania dowódcy jazdy. Widać z tego, że rozstrzygnięcie było wynikiem kompromisu między partiami, ponieważ Fabiusz i Minucjusz byli różnych poglądów i niedługo zresztą czekali z ujawnieniem swej niezgody. Kwintus Fabiusz Maksymus, pięciokrotny konsul, dwukrotny dyktator, cenzor i princeps ukazuje się jako typ tradycyjnego rzymskiego arystokraty, pochodzącego z najświetniejszych rodów patrycjuszowskich, ale skromnej fortuny. Dziadek jego utracił majątek, a ojciec pozostawał całkowicie w cieniu. Nie był to też umysł wybitnie się wyróżniający. Nazywano go poufale „Ovicula”, to znaczy „Owieczka”, a to „dla łagodności, spóźnionego refleksu i pewnej od dzieciństwa okazywanej ociężałości” (Amyot). Ta ociężałość umysłowa nie przeszkodziła mu w osiągnięciu kultury, którą podziwiał Cyceron, ani w przejściu przez wszystkie szczeble kariery politycznej w rytmie normalnym dla człowieka jego stanu. Zaszczytna zaś wyprawa przeciw Ligurom dodała pewnego splendoru jego pierwszemu konsulatowi. Tak więc z powadzeniem mógł narzucić swe zwierzchnictwo temu odłamowi społeczeństwa, który można

by określić mianem „konserwatywnego ziemiaństwa”. Ta pozycja zmusiła go z konieczności do częstszego kontaktowania się - na pewno nie bez rezerwy i odrazy - z Flaminiuszem, który był przywódcą drobnych rolników. W stosunku do Kartaginy i spraw hiszpańskich bronił polityki nieinterwencji, która była tradycyjna w jego rodzie, a Kartagińczycy, z którymi starał się porozumieć, byli przeciwnikami Barkidów. Odkąd jednak Hannibal wszedł do Italii i pociągnął za sobą Galów, Fabiusz tym bardziej musiał w nim widzieć nieprzejednanego nieprzyjaciela. Jeżeli jako dyktator prowadził wojnę bardziej opieszale i mniej odważnie niż jego poprzednicy, wynikało to nie z założenia, ale raczej z jego usposobienia. Po śmierci Flaminiusza drobni rolnicy z jego obozu naturalną koleją rzeczy zgrupowali się wokół arystokracji, której program polityczny był najbliższy programowi Flaminiusza. Tym zbliżeniem stronnictw tłumaczy się wybór Fabiusza. Ale nowy dyktator natychmiast stał się przedmiotem niechęci plebsu miejskiego prowadzonego przez M. Minucjusza Rufusa, C. Terencjusza Warrona i trybuna plebejskiego P. Metyliusza. Jak widzieliśmy, stronnictwu temu udało się doprowadzić do wybrania Minucjusza głównodowodzącym jazdy. Tak więc od początku utworzono dwoistość władzy niezgodną z samą zasadą dyktatury, której skuteczność została przez to bardzo osłabiona. Pierwszym staraniem Fabiusza było naprawić - zgodnie z tradycją jego rodziny - uchybienie religijne popełnione przez Flaminiusza. Dwa świeżo sformowane legiony połączono z legionami, które Serwiliusz przyprowadził wreszcie z Sycylii. Z tą siłą Fabiusz dogonił Hannibala w Apulii i zaczął go uporczywie nękać, unikając ciągle bitwy i ograniczając się do utrudniania nieprzyjacielowi zaopatrywania armii. Po ograbieniu Samnium Kartagińczyk doszedł do Kampanii. Spustoszył przede wszystkim wzgórza falerneńskie, już wówczas sławne z uprawy winorośli i produkcji doskonałego wina. Kraj ten już w poprzednim roku zaanektowali Rzymianie. Ta grabież była jednym z głównych powodów żalu patriotów kapuańskich; Hannibal wycinając winnice kolonizatorów rzymskich uzurpował sobie rolę mściciela, a równocześnie pozbawiał handel italski najcenniejszego z produktów eksportowych. Uderzał zarazem w interesy „kapitalistów”, nastawiając ich przeciwko Fabiuszowi. Aby wywołać jeszcze większe zadrażnienie, wydał rozkaz oszczędzania majątków dyktatora. Ten jednakże pozostał nadal ostrożny, a wiedząc dobrze, jaki był główny cel Kartagińczyków, obsadził mocnymi garnizonami główne miasta kampańskie, szczególnie Casilinum, które otrzymało dziś nazwę Kapui, a jest odległe od dawnej metropolii zaledwie o kilka kilometrów. Pakuwiusz został w ten sposób pozbawiony swobody działania, mając przeciwko sobie opinię większości nobilów i mieszczan, którzy musieli dochować Rzymowi wierności, obawiając się represji przeciwko swym synom, wcielonym do wojska rzymskiego. Nie mając oparcia w żadnym mieście, Hannibal mógł być łatwo otoczony, tym bardziej że Fabiusz obsadzał wszystkie przesmyki. Wódz punicki nie chciał także plądrować ziem, których Rzymianie sobie nie przywłaszczyli. Zdecydował się więc opuścić Kampanię używając prostego podstępu: wyprowadził w pole jeden z posterunków rzymskich, który opuścił stanowisko i począł ścigać stado

wołów z płonącymi pochodniami przywiązanymi do rogów, sam zaś bezpiecznie przeszedł do Apulii. Tam stanął na kilka miesięcy w dobrze zaopatrzonym Gerunium, leżącym w pobliżu półwyspu Gargano. Względne powodzenie oręża rzymskiego było przez wrogów Fabiusza przedstawiane jako klęska. Według nich osaczony Hannibal byłby zmuszony do kapitulacji, gdyby wódz rzymski okazał się mniej tchórzliwy i opieszały. Trybun Metyliusz uzyskał wreszcie od komicjów plebejskich prawo zapewniające dowódcy jazdy taką samą władzę, jaką miał dyktator, a nawet zapewne sam tytuł dyktatora. Legiony zostały podzielone między dwóch wodzów i Minucjusz, korzystając ze swej nowej władzy, natychmiast zaatakował Hannibala i odniósł nawet sukces w niewielkiej potyczce. Lecz gdy doszło do spotkania obu armii w regularnej bitwie, Minucjusz byłby uległ, gdyby Fabiusz nie przyszedł mu z pomocą. Tradycja, bardzo przychylna dla Fabiusza - szczególnie na skutek starań jego kuzyna Piktora, który dał jeden z pierwszych opisów wojny przedstawia we wspaniałym świetle wielkoduszność szlachetnego Rzymianina. Zapewnia, że Minucjusz przepraszał i obiecał iść odtąd za jego wskazówkami. Tymczasem dyktatura ustalona na sześć miesięcy zbliżała się do końca i nikt nie miał ochoty jej przedłużać. Na okres od stycznia do marca 216 roku p.n.e. konsul Serwiliusz Geminus wrócił do swego urzędu. Dla zastąpienia Flaminiusza komicja dodały mu pozostałego przy życiu syna wielkiego Regulusa. Ten wybór człowieka, którego poglądy zgadzały się mniej więcej z poglądami Scypionów, wskazywał, że stronnictwo „imperialistyczne” odzyskało zaufanie. Do tej zmiany sytuacji politycznej przyczyniły się wiadomości z Hiszpanii. Dwaj bracia Scypionowie odnieśli tam rzeczywiście w latach 218 i 217 p.n.e. zwycięstwa, które miały poważny wpływ na dalszy bieg wydarzeń. Gnejusz („Łysy”), pozostawiwszy swego brata w Massalii, pożeglował do Emporie, których Hannon, gubernator punicki w Katalonii, lekkomyślnie nie zablokował. Kartagińczyk drogo zapłacił za swą nieostrożność, a raczej nieostrożność Hannibala, którego bez wątpienia należy za nią winić. Gnejusz, dobrze przyjęty w greckim mieście, stanął na czele plemion zwyciężonych w poprzednim roku. Mimo pomocy Indibilisa i Edekona Hannon został zwyciężony i wzięty do niewoli, gdyż Hazdrubal Młodszy przyszedł mu zbyt późno na ratunek. Prokonsul na leża zimowe wybrał miasto Cissos (późniejsza Tarragona), w którym jego niefortunny przeciwnik miał swoją rezydencję. W roku 217 p.n.e. Hazdrubal przeprowadził kontratak na lądzie i na morzu, ale flota jego została prawie doszczętnie zniszczona u ujścia Ebro, głównie dzięki Massalczykom, których okręty, chociaż mniej potężne niż okręty Rzymian, miały bardziej doświadczonych sterników. W tym samym czasie rozgromienie floty kartagińskiej na wodach sardyńskich zwolniło nowe okręty, które Publiusz Scypion skierował do Hiszpanii. W ten sposób obydwaj bracia mogli się posunąć aż do Saguntu, gdzie przebywali liczni zakładnicy iberyjscy, których uwolnili. Okazało się wtedy, jaka była kruchość imperium Barkidów: powstania wybuchały aż po Betykę, a równocześnie we flocie punickiej pojawiły się oznaki niesubordynacji. Tymczasem komicja wybrały konsulami w r. 216 p.n.e. dwóch

stronników Scypionów: patrycjusza Paulusa Emiliusza, którego córka miała poślubić Scypiona Afrykańskiego, oraz jednego z głównych potwarców Fabiusza - Terencjusza Warrona, syna kupca, co było uważane przez nobilów za zniewagę. Tradycja historyczna, przedstawiając nam stosunki polityczne w Rzymie jako walkę między arystokratami i demokratami i przypisując tym ostatnim odpowiedzialność za wszystkie klęski, utrzymuje, że również ci dwaj urzędnicy różnili się w poglądach na prowadzenie wojny. Paulus Emiliusz chciałby zachować umiar Fabiusza, Warron, przeciwnie, był zwolennikiem ofensywy, aż do ostatecznego rozstrzygnięcia. Konsulowie - zgodnie z uchwałą senatu - wydali dekret o mobilizacji, której rozmiar dowodzi, że zdecydowali się na wielkie uderzenie. Osiem legionów postawiono w gotowości bojowej, grupując je w oddziałach dwukrotnie większych niż u Hannibala. Była to najsilniejsza armia rzymska, jaka kiedykolwiek poszła w bój. Byłoby bezsensowne i nieopłacalne, żeby dokonać tak wielkiego wysiłku i ograniczyć się do pilnowania Hannibala bez walki. Konsulowie połączyli się z Serwiliuszem i Minucjuszem, podczas gdy Fabiusz został pozbawiony wszelkiej władzy. Hannibal, dotąd okopany w Gerunium, z początkiem lata zaczął schodzić ku bogatym równinom południowej Apulii nie tylko dlatego, by się tam zaopatrzyć, ale również by zwabić Rzymian na teren sprzyjający szerokim manewrom. Decydująca bitwa rozpoczęła się na brzegach Aufidu (dziś Ofanto) 2 sierpnia 216 r. p.n.e. Ta bitwa pod Kannami, najsłynniejsza może w całej starożytności, a w każdym razie najbardziej interesująca dla strategów, nadal przedstawia wiele problemów topograficznych. Nie wiadomo właściwie, czy bitwa się odbyła na prawym czy na lewym brzegu Aufidu, który wielokrotnie zresztą zmieniał łożysko w ciągu dwóch tysięcy lat. Odkrycie w roku 1937 na południowy zachód od Kann cmentarzyska, gdzie w kamiennych skrzyniach znaleziono tysiące szkieletów, zdawało się stanowić decydujący argument na korzyść brzegu prawego. Niestety, trumny te w niczym nie przypominają grobów punickich, a raczej przedstawiają typ grobu dobrze znany z późnego średniowiecza. Są one czasem znaczone krzyżem i nie zawierają żadnych przedmiotów antycznych. Szkielety należą w większości do starców, kobiet albo małych dzieci. Jak to wykazali N. Degrassi i pani F. Bertocchi w roku 1961 na sympozjum poświęconym badaniom nad Hannibalem, chodzi najwidoczniej o cmentarz z V lub VI wieku n.e. Lecz obalenie tej tezy nie wystarcza do przyznania racji stronnikom brzegu lewego, reprezentowanym szczególnie przez de Sanctisa, wbrew opinii najlepszych znawców historii wojskowej, a szczególnie wbrew opinii Kromayera. Przebieg bitwy jest znany. Wiadomo, jak Hannibal rozciągnął swe wojsko na jednej linii tej samej długości co linia Rzymian, która była jednak znacznie głębsza na skutek przewagi liczebnej armii; jak nadał tej linii kształt łuku wypukłego w środku, gdzie byli zgrupowani Celtowie i Iberyjczycy, ażeby skoncentrować na tym wybrzuszeniu główny atak Rzymian; jak wreszcie przewidział, że gdy Galowie cofną się pod naciskiem legionów, wciągną nieprzyjaciela do kotła, który zamknie jazda numidyjska z prawego skrzydła. To użycie jazdy w manewrze

oskrzydlającym było wzorowane na Aleksandrze. Ale zamaskowanie centrum jest już własną genialną inwencją Hannibala, bez odpowiednika w całej historii wojen starożytnych. Źródłem jej jest umiejętność odróżniania oddziałów słabych od mocnych, którą syn Hamilkara wyniósł z tradycji punickich i z której tego dnia zrobił użytek, tak rewolucyjny, że taktycy ówcześni nie zrozumieli jego doniosłości, pozostawiając swym dziedzicom z czasów obecnych zrobienie z tego manewru klasycznego wzoru dla swych uczniów. Skutki były przerażające. Jeżeli liczba 70.000 zabitych plus 10.000 jeńców podawana przez Polibiusza jest bez wątpienia przesadzona, to na pewno dane Liwiusza (46.200 zabitych, a około 30.000 jeńców) nie są nieprawdopodobne. Przypomnijmy sobie, że Polibiusz oceniał na 325.000 ludzi wszystkich obywateli rzymskich i kampańskich zdatnych do służby wojskowej, że Trebia już skosiła przynajmniej 15.000, Trazymen i jego następstwa więcej niż 20.000. Licząc teraz 40.000 obywateli niezdolnych do walki i biorąc pod uwagę bardziej niż wątpliwą wierność Kampańczyków, widzimy, że przynajmniej jedna trzecia rezerw ludzkich Rzymu została zniszczona. W tej liczbie znajdowali się ludzie najzdolniejsi do walki ze względu na wiek czy doświadczenie. Konsekwencje ekonomiczne były nie mniej katastrofalne, ale klęska pod Kannami najbardziej zaważyła na sytuacji politycznej. Był to cios taranu wymierzony w Związek Italski i wykazujący jego słabość. Doprowadziwszy do końca czysto wojskową stronę swej działalności, Hannibal mógł się teraz zająć sprawami politycznymi. Wielką pokusą był marsz na sam Rzym i zdobycie go przez zaskoczenie, co wydawało się możliwe dzięki panującemu tam rozprzężeniu. Mówią, że Maharbal, dowódca jazdy, proponował to swemu dowódcy. Ten jednak odrzucił propozycję i dobrze uczynił. Osłabienie wojska rzymskiego w polu tutaj niczego w zasadniczy sposób nie zmieniło. Co więcej, w ciągu tego raku mury rzymskie zostały wzmocnione i dwa legiony normalnego garnizonu pod dowództwem Furiusza Philusa, towarzysza Flaminiusza, zupełnie wystarczyłyby do obrony. A oblężenie tak długo musiałoby być bezskuteczne, jak długo po Tybrze mogła swobodnie żeglować nienaruszona a zwycięska flota rzymska. Hannibal nie był zresztą człowiekiem, który by porzucił dobrze obmyślony plan, aby próbować pochwycić szansę nieprzewidzianą i ryzykowną, zwłaszcza w chwili, gdy plan ten wydawał owoce bez wątpienia bogatsze, niż ośmielał się przewidywać. Nigdy zresztą nie brał pod uwagę, że druga wojna przeciwko Rzymowi mogłaby się rozegrać gdzie indziej i inaczej niż pierwsza, tzn. jako wojna na morzu w rejonie Sycylii. Długi marsz poprzez Galię i Italię był tylko przygotowaniem, rodzajem gigantycznego manewru oskrzydlającego, podobnego - oczywiście odpowiednich proporcjach - do manewru, który uwolnił przejście przez Rodan. Po Trazymenie Hannibal świadomie wyrzekł się wykorzystania swego powodzenia w Etrurii i posunął się ku Kampanii. Aby przywrócić Kartaginie hegemonię ekonomiczną i morską, trzeba było przede wszystkim na południu odnieść decydujące zwycięstwo i dopiero wówczas wykorzystać od dawna nawiązane kontakty z miastami przemysłowymi i nadmorskimi. Po Kannach nadeszła chwila wykonania

drugiej części planu. Hannibal osobiście uda się do Kampanii, by zdobyć Kapuę, którą Pakuwiusz Kalawiusz gotów był mu ofiarować, i zniszczyć ten dwugłowy związek, który całą Italię skupił wokół siebie. Jego brat Magon miał zejść ku południowi, ażeby przyjaciołom Kartaginy dać znak do rozpoczęcia akcji u Osków południowych, Brutiów, a przede wszystkim w greckich miastach Italii. Stamtąd miał się udać do Kartaginy, nie dla zaimponowania swym ziomkom ani by prosić o pomoc, której zwycięzca spod Kann nie potrzebował, ale żeby zawiadomić admiralicję, że nadeszła chwila, kiedy do akcji powinna wkroczyć trzymana dotychczas w rezerwie flota, aby jej interwencja połączona z rewoltą sprzymierzeńców morskich rozgromiła marynarkę rzymską. Inni agenci mieli udać się na Sycylię, wezwać lud Syrakuz do powstania przeciw patriarchalnym rządom starego Hierona, który umierał bez zapewnionego następcy, i obudzić wszystkie sympatie, które ciężki wyzysk rzymski zwrócił u Greków ku Kartaginie w jej dawnej eparchii. Na Sardynii nie było potrzeby agitowania Hampsikory i Hannona, którzy teraz mogli podburzyć całą wyspę, ale byłoby pożyteczne posłać im pomoc. W Cyzalpinie wreszcie Galowie byli w trakcie likwidowania ośrodków oporu rzymskiego. Jedynie w Hiszpanii sytuacja przedstawiała się dość pomyślnie dla Rzymian, ale Scypionowie, chociaż odzyskali granice Jukaru, jednak nie dotarli do najżywotniejszych ośrodków państwa Barkidów. Zależeli zresztą całkowicie od floty rzymskiej, ponieważ Galia południowa była coraz mocniej trzymana przez Punijczyków dzięki przymierzu z Arwernami, najpotężniejszym ludem galijskim. Hannibal mógł się nie troszczyć nadmiernie o ten drugi front, który zresztą zatrzymywał dwa legiony z dala od Italii. Plany Barkidy rozciągały się nawet na wschodnie rejony Morza Śródziemnego. Półwysep Bałkański był opanowany przez Macedonię; jej młody król, Filip V, który doszedł do władzy w tym samym czasie co Hannibal, od razu okazał się wodzem energicznym, aż do brutalności. W Grecji jedynie Związek Etolski zdolny był stawić mu czoła. Ale wrogość tych prymitywnych zbójników góralskich z nawiązką wyrównywał sojusz ze Związkiem Achajskim. Jego stary wódz Aratos zdecydował się w 230 r. p.n.e. poświęcić swej polityce zjednoczenia Peloponezu marzenia o niepodległej ojczyźnie, które w młodości przyniosły mu chwałę. W latach od 219 do 217 p.n.e. Macedończycy z Achajami zatriumfowali nad Etolami. Strateg etolski podpisując traktat w Naupaktos namawiał Filipa, by ten włączył Greków do wielkiej wojny zdobywczej na zachodzie. Ale było to nawracaniem nawróconego, bo już w 217 r. p.n.e. król Macedonii zlecił Demetriosowi z Faros zorganizowanie flotylli korsarskiej dla zaatakowania Italii. Mimo że pierwsza próba skończyła się niepowodzeniem, gdyż do powstrzymania ataku wystarczyło dziesięć okrętów rzymskich, przymierze punicko-macedońskie już istniało faktycznie, zanim w 215 r. p.n.e. zostało usankcjonowane przez uroczysty traktat. Daleko na wschodzie istniały już pewne powiązania - przynajmniej handlowe - Rzymu z Rodos, który dominował wtedy nad całą wschodnią częścią basenu Morza Śródziemnego. Ale ta wielka republika kupiecka

utrzymywała również dobre stosunki handlowe z Kartaginą, czego dowodzi duża ilość amfor z Rodos, które odkrywa się w domach i portach punickich. W każdym razie Rodos było zagrożone równocześnie przez ambicje macedońskie i przez ambicje Antiocha III. W trzeciej ćwierci tego wieku nastąpił na Bliskim Wschodzie całkowity przewrót polityczny. Po śmierci Ptolemeusza II w r. 246 p.n.e. w Egipcie, który był wówczas dominującą potęgą, nastąpił całkowity upadek życia politycznego, ekonomicznego i społecznego. Doprowadziło to do fizycznej i moralnej degeneracji jego królów i do tendencji separatystycznych. Tymczasem około r. 223 p.n.e. rozległa monarchia Seleucydów pod rządami Antiocha III otrząsnęła się nagle ze swojej tradycyjnej słabości. Ten władca należący do tego samego pokolenia co Hannibal i Filip V postanowił przywrócić jedność swoich państw od przesmyku Suezu do Indusu i Bosforu. W roku 219 p.n.e. Antioch III zaatakował Ptolemeusza starając się zdobyć Fenicję i Palestynę, o które obie dynastie wiodły odwieczny spór. Lecz w bitwie pod Rafią w 217 r. p.n.e. Egipcjanie zwyciężyli. Ta klęska wyparła Antiocha z wybrzeża syryjskiego na przeciąg piętnastu lat. Ponieważ Egipt natychmiast potem pogrążył się w anarchii, żadna potęga z tej strony nie mogła odegrać roli w konflikcie rzymsko-punickim. Dopiero po Zamie Hannibal będzie mógł wykorzystać stosunki, jakie zawsze łączyły nowy Tyr z jego krajem macierzystym, i wrogość, jaka powstała między Rzymianami a Seleucydami. W ten sposób od Słupów Herkulesa aż do wybrzeży Azji cały okrąg Morza Śródziemnego był wciągnięty mniej lub bardziej bezpośrednio w wielki konflikt, którego ośrodek stanowiła Italia.

ROZDZIAŁ X

KLĘSKA Plan Hannibala realizował się w sposób zupełnie zadowalający aż do końca 216 r. p.n.e. W ciągu kilku tygodni cała Italia południowa praktycznie przeszła do obozu Hannibala, idąc za przykładem Kapui, gdzie Pakuwiusz i tegoroczny meddix, Wibiusz Wirriusz, przyjęli entuzjastycznie armię punicką. Istniały jeszcze tu i ówdzie rzymskie punkty oporu. Najsilniejszym był przede wszystkim Neapol, a inne to Brundyzjum, Regium i Tarent, gdzie aż do r. 213 p.n.e. garnizon i flota nie pozwoliły ludności greckiej otworzyć bram przed Kartagińczykami. Ale były to tylko wyspy wśród wrogiej ludności i wiele z nich uległo, zanim nadeszła pomoc. W Syrakuzach Hieron umarł w ostatnich dniach roku 216 p.n.e. Na tron wstąpił jego piętnastoletni wnuk Hieronim. Pod wpływem dwóch emisariuszy Hannibala, Syrakuzańczyków Hippokratesa i Epicyda, zrodzonych z matki punickiej, zerwał on przymierze z Rzymem i zawarł traktat z Kartaginą. Magon Barkida, który po Kannach udał się do Afryki, nie miał trudności w przekonaniu swych ziomków o potrzebie rzucenia wszystkich sił w wir wojny. Mimo sprzeciwów Hannona Wielkiego geronci i lud postanowili postawić na stopie wojennej swą flotę. Miała ona działać na wodach Sycylii i Wielkiej Grecji i osłaniać konwój przywożący Hannibalowi do Italii 4000 jeźdźców numidyjskich i 40 słoni. Dla Magona utworzono armię złożoną z 12.000 piechoty, 1500 jeźdźców, 10 słoni i 60 galer; celem jej była najpierw Sardynia, gdzie Hannon i Hampsikora właśnie dali sygnał do powstania. Ale przed wyjazdem otrzymano złe wiadomości z Hiszpanii: Hazdrubal Młodszy zaatakował Scypionów u ujścia Ebro i chociaż próbował zastosować taktykę z Kann, został zwyciężony. Postanowiono zatem, że Magon uda się do swego brata do Hiszpanii, dopomoże mu w zlikwidowaniu rzymskiego korpusu ekspedycyjnego i następnie razem zorganizują nowy przemarsz przez Galię. Inny wódz, Hazdrubal „Łysy”, został mianowany komendantem Sardynii. Oddano do jego dyspozycji siły prawie tak wielkie jak siły Magona. Kartagińczycy uzbroili zatem w całości więcej niż 120 okrętów, prawdopodobnie około 200. Nie znamy stanu floty italskiej, lecz jest oczywiste, iż nie mogła być mniejsza od eskadry rzymskiej w Lilibeum, będącej wówczas pod rozkazami pretora Furiusza Philusa. Ten starał się wylądować w Afryce, aby zapobiec wyprawie punickiej, ale został zwyciężony i poważnie ranny. Galowie cyzalpejscy odnieśli przed końcem roku 216 p.n.e. poważne zwycięstwo. Armia Postumiusza, wyznaczonego konsulem na rok

następny, w sile 25.000 ludzi (w tym dwa pełne legiony) została zaskoczona w lesie Litana i wybita co do nogi. Rzym zdecydował na skutek tej klęski pozostawić całkowicie swemu losowi Placencję i Kremonę, którym nadal pomagali już tylko Wenetowie. Hannibal nie zawiódł się również na Macedończykach. Pierwsze ich poselstwo wysłane do niego do Kapui zostało ujęte przez Rzymian, ale drugie zawarło korzystny układ we właściwej formie, Filip zobowiązał się do wylądowania w Italii z 200 okrętami, a Hannibal do pomocy królowi we wszystkich jego przedsięwzięciach, gdy wreszcie zakończy się wojna. Italia weszłaby w sferę wpływów punickich, a Grecja byłaby zastrzeżona dla Macedończyków. Tekst tego układu, zachowany przez Polibiusza, jest nader cenny dzięki wiadomościom, które nam daje na temat Hannibala i jego zdolności dyplomatycznych. Układ zawarty przez wodza z gwarancją gerontów, którzy tworzyli jego radę przyboczną, dotyczył nie tylko Kartaginy, ale także Utyki, Ligurii i Galów. To pozwala nam wyobrazić sobie, jaki byłby porządek świata śródziemnomorskiego, gdyby Hannibal zwyciężył. Co ciekawe, układ nie przewidywał zniszczenia Rzymu. Nieszczęściem dla Hannibala szereg niepowodzeń, pozornie nie przewidzianych, odwrócił w ciągu miesięcy sytuację prawie na wszystkich frontach na korzyść Rzymu. Bezpośrednio po zawarciu traktatu przez Hieronima wystąpiły na Sycylii kłopoty, które zniweczyły wszystkie korzyści, jakie Kartagina mogła z niego wyciągnąć. Młody król został zabity, przywrócono republikę, a arystokracja, która przejęła władzę, zdecydowała się odnowić przymierze z Rzymem. Hippakratesowi i Epicydowi udało się wówczas rozpętać rewolucję demokratyczną, która przywróciła przymierze z Kartaginą. Ale Rzym zdążył zabezpieczyć swoje prawa. Appiusz Klaudiusz Pulcher, dziedzic interesów i wpływów swojego rodu na wyspie, i Marcellus, który został tam wysłany z końcem roku 214 p.n.e. z trzema legionami, zablokowali Syrakuzy ad strony lądu i morza. Kartagińczycy interweniowali bezpośrednio dopiero w roku 213 p.n.e. Himilkon przyprowadził 25.000 piechoty, 3000 jazdy i 12 słoni. Sycylijczycy powstali masowo po jego przybyciu, a Agrygent przyjął triumfalnie swych dawnych sprzymierzeńców. Eskadra 55 okrętów wpłynęła do portu w Syrakuzach. Na froncie hiszpańskim przybycie Magona Barkidy dopomogło z początku Barkidom do odniesienia kilku sukcesów. Ale Scypionowie zręcznie przejęli metody działania psychologicznego, które tak dobrze posłużyły Hazdrubalowi Starszemu. Ażeby pozyskać przychylność Iberyjczyków, nadali wielki rozgłos odbudowaniu Saguntu i sprzedali w niewolę wszystkich Torboletów, których mogli pochwycić. Ich agenci ośmielili się dotrzeć do Afryki i wejść w kontakt z niezadowolonymi tubylczymi wodzami. Zdołali nawet skaptować jednego z książąt numidyjskich, Syfaksa. W Grecji pretor Marek Waleriusz Lewinus wsparty przez flotę z Brundyzjum paraliżował skutecznie politykę macedońską, przeszkadzając w przeprawie przez Adriatyk statkom iliryjskim, zbudowanym przez Demetriosa dla króla, i podburzając Etolów i innych wrogów Filipa Macedońskiego do napaści na jego królestwo.

Tak więc w kilka miesięcy po Kannach Hannibal ze wszystkich stron trzymany był w szachu. Jakie są przyczyny tak szybkiej odmiany? Główną była spoistość właściwego państwa rzymskiego, na które składało się 35 tribus i 25.000 km2 kraju ciągnącego się pasmem poprzez Apeniny od Zatoki Gaetańskiej do Ankony. Od stu lat systematycznie prowadzona kolonizacja wewnętrzna doprowadziła do wchłonięcia dawnych mieszkańców przez lud dominujący i stworzyła spoisty organizm, którego Hannibal nie mógł poważnie naruszyć. W powszechnej mobilizacji mogło stanąć pod bronią 28 legionów żołnierzy-chłopów, którzy zawsze dawali dowody odwagi i dyscypliny godnej podziwu. Rząd państwa złożony z „konserwatywnych ziemian” cieszy się ich zaufaniem. Wtedy to znacznie bardziej niż w czasie dyktatury z 217 roku p.n.e. Fabiusz Maksymus okazuje się wielkim mężem stanu i wojownikiem. Wybrany został konsulem w roku 215 p.n.e., a potem za sprawą dyktatora Juniusza Pery w roku 214 p.n.e. i jeszcze raz w roku 207 p.n.e. Dwaj jego najbliżsi przyjaciele w życiu politycznym, Marcellus i Fulwiusz Flakkus, osiągną najwyższe urzędy, jeden dwukrotnie, drugi trzykrotnie w tym samym okresie. Pojawienie się w tym kolegium Semproniusza Grakchusa, zwyciężonego pod Trebią, i Appiusza Klaudiusza Pulchera wyraźnie wskazuje na tendencje do zbliżenia różnych grup nobilów w pewnego rodzaju unii, która pozwoli Scypionom prowadzić swobodnie wojnę w Hiszpanii. Jednakże niektórych ich stronników napastowano pod rozmaitymi pretekstami; nawet M. Liwiusz, konsul z roku 219 p.n.e., był na wygnaniu od roku 216 do 208 p.n.e. „Ziemianie” objawiali w dziedzinie religijnej konserwatyzm wręcz archaiczny, dochodzący aż do barbarzyństwa: np. w roku 216 p.n.e. jako ofiary ekspiacyjne pogrzebano żywcem razem z westalką winną przekroczenia ślubów Greka z Greczynką i Gala z Galijką. „Ofiara niegodna rzymskiego ludu” - mówi Liwiusz. Gdy chodziło o zastąpienie senatorów zabitych pod Kannami, stary Fabiusz Buteo, mianowany w tym celu dyktatorem, trzyma się ściśle reguł tradycyjnych i z wyraźną aprobatą swego kuzyna Fabiusza Maksymusa usuwa nobilów latyńskich, których proponował przyjąć Spuriusz Karwiliusz. Ten nieustępliwy szowinizm spowodował jawne tendencje separatystyczne u Latynów. W roku 209 p.n.e. dwanaście spośród trzydziestu kolonii odmówiło posłuszeństwa i pomocy w prowadzeniu wojny. Jednakże konserwatyści postarali się wyrównać te straty, mobilizując wyzwolonych niewolników i zależnych od siebie klientów. Musieli także zwrócić się o pomoc do finansjery, aby wydobyć się z katastrofalnej sytuacji ekonomicznej. W tym też okresie po raz pierwszy pojawiają się związki zawodowe dzierżawiących podatki publikanów zjednoczonych w spółki kapitałowe. Widzimy, że koncentracja italskiego potencjału gospodarczego wokół Rzymu była dostateczna, by wynagrodzić utratę Apulii i większej części Kampanii, bądź co bądź najzamożniejszych okolic, i nie dopuścić do tego, by cały wojenny wysiłek poszedł na marne. Dzięki publikanom i finansjerze mogła republika ocalić swój kredyt i wybić w roku 216 p.n.e., roku Kann, monetę złotą, której dobry stop wzbudził zaufanie bankierów, a także dokonać w roku 213 p.n.e. ostatecznej stabilizacji swojej monety srebrnej. Odkrycie denara w mieście sycylijskim Morgantina, zniszczonym

w r. 211 p.n.e., dowodzi, że ta moneta, która miała pozostać aż do końca rzeczypospolitej podstawową jednostką mennicy rzymskiej, została wprowadzona do obiegu w okresie wojny, a nie dopiero w II wieku p.n.e., jak to przypuszczali numizmatycy angielscy. Publikanie nie ograniczyli się do ratowania finansów państwa. Stworzyli oni na swój koszt oddziały ochotników, a także w znacznym stopniu ponosili koszty utrzymania wojsk poza granicami państwa, np. armii Scypionów w Hiszpanii czy floty Waleriusza Lewinusa na Adriatyku. I wcale nie przypadkiem w r. 210 p.n.e. wynagrodzono tego ostatniego konsulatem za politykę bałkańską, nakłonienie senatorów do udzielenia mniej lub bardziej dobrowolnej pożyczki (Liwiusz XXVI, 36) i wyciśnięcie maksymalnych dostaw z rolnictwa sycylijskiego (Liwiusz XXVI, 40). Chodziło wyraźnie o specjalistę od zagadnień finansowych, który reprezentowałby interesy finansjery wobec rządu. Oczywiście, porozumienie między osobistościami o tak różnych umysłowościach i interesach musiało być nietrwałe, ale utrzymało się aż do roku 210 p.n.e. Ta odporność ekonomiczna Rzymu była przyczyną poważnego zawodu dla Hannibala. Zawiodła go również nadzieja podporządkowania sobie całej Kampanii w ślad za pozyskaną już Kapuą. Gdy minął pierwszy entuzjazm, trzeba było uznać, że samo miasto nie miało większego znaczenia wojskowego. Tylko nobilowie mieli tradycje wojenne, ale młodzież rycerska została przez armię rzymską zatrzymana na Sycylii w charakterze zakładników, a zarazem wojsk posiłkowych. Hannibal poratował się za to ekonomicznie przez nałożenie kontrybucji, która poważnie naruszyła zasoby Kapui. Z kruszców jej skarbca wybito ogromne ilości monet ze srebra i elektronu. Także zbrojmistrze i inni rzemieślnicy bardzo się przydali dla uzupełnienia ekwipunku armii punickiej, która po trzech latach nieprzerwanego marszu i walk bardzo tego potrzebowała. Paradny pancerz kampański z grobu punickiego z III wieku p.n.e., odkrytego w Ksur es-Saf na wschodnim wybrzeżu Tunezji, musiał być przywieziony przez jakiegoś wracającego weterana rodem z tych okolic, gdzie rodzina Barkidów miała swoje dobra i swoich poddanych. Żołnierze po raz pierwszy od wyruszenia z Kartageny korzystali z wygodnych kwater zimowych, chociaż propaganda rzymska przedstawia ten zasłużony wypoczynek jako „grzeszne rozkosze”. Ale to wszystko nie wyrównywało braku jakiejś morskiej bazy, która by mogła służyć do nawiązania bezpośredniej łączności z Afryką i do przeszkodzenia żegludze między Tybrem a Sycylią. Tradycyjna nienawiść Greków i Osków, a także rywalizacja ekonomiczna i konserwatyzm rządów oligarchicznych przyczyniły się do utrzymania w związku rzymskim Neapolu, Kume, a nawet kampańskiej Noli. Między rokiem 216 a 214 p.n.e. Hannibal zrobił wszystko, aby złamać ich opór, ale nigdzie nie mógł przebić się do morza. Zwróciwszy się na północ próbował zniszczyć tamtejsze kolonie rzymskie i latyńskie, nie aby - jak to się ogólnie mówi - otworzyć sobie drogę do Rzymu, ale by uwolnić Kapuę od wielkich ośrodków przemysłowych, które z nią konkurowały. Dotarł jednak tylko do Casilinum (dzisiejsza Kapua), które zdobył, ale nie mógł już dotrzeć do Cales, gdzie wielkie rodziny rzymskie i latyńskie posiadały doskonale prosperujące zakłady

ceramiczne. Wobec daremności tych wysiłków Hannibal ze swym zwykłym realizmem pozostawia w r. 214 p.n.e. niepotrzebną mu już Kapuę na pastwę rzymskiej zemsty. Więcej nie będzie jej pomagał, chyba jedynie krótkimi wypadami, które mu pozwolą w r. 213 p.n.e., po śmierci Semproniusza Grakchusa zabitego przez Lukanów, znieść szesnastotysięczny oddział ochotników, a w r. 211 p.n.e. urągać nawet rzymskim murom. Ten ostatni wyczyn stworzył legendę Kartagińczyka, jedynego wroga - jak mówi Pliniusz - „który ośmielił się uderzyć taranem w nasze mury”. Będzie to wdzięcznym tematem dla poetów, począwszy od Juwenalisa aż po Wiktora Hugo. Miało to zresztą jedynie wartość psychologiczną, gdyż nawet nie odciągnęło legionów od oblężenia Kapui, która uległa w tym samym roku. Faktycznie w r. 213 p.n.e. nadzieje Hannibala zwróciły się już w inną stronę. Opuszczając Kampanię udał się najpierw do Apulii, żeby oczekiwać tam wylądowania Macedończyka. Ale flota królewska nie nadciągała, a armie rzymskie koncentrowały się wokół obozu punickiego. Wtedy nastąpiło zdarzenie, które pozwoliło znowu wierzyć w szczęśliwą gwiazdę Barkidów: w jesieni 213 r. p.n.e. Tarent, doprowadzony de ostateczności okrucieństwem Rzymian bestialsko mordujących ich zakładników za próbę ucieczki, szeroko otworzył swe bramy dla Punijczyka. Hannibal dysponował nareszcie portem i arsenałami, z którym wiązał takie nadzieje. Turie, Metapont i Herakleja poszły nieco później za przykładem wielkiej kolonii lacedemońskiej. Było to tym cenniejsze, że zbiegało się z powstaniem przeciw Rzymowi prowincji sycylijskiej, dzięki czemu Himilkon zajął tyły Rzymian oblegających Syrakuzy. Kierujący Kartaginą stanęli raz jeszcze na wysokości zadania. Powierzyli admirałowi Bomilkarowi dowództwo najpotężniejszej floty, jaka kiedykolwiek wypłynęła z ich portu od czasu bitwy u Wysp Egadzkich. Hellenowie z Zachodu i Fenicjanie poniechali odwiecznych walk i złączyli się w heroicznym wysiłku obrony swej wolności. Ale Tarent miał się okazać równie zawodny jak Kapua. Komendant rzymski M. Liwiusz utrzymał się z 5000 ludzi w twierdzy, która blokowała port. Flota tarencka nie mogła stamtąd wyjść ani kartagińska wpłynąć. Mimo że Hannibal rzucił tutaj wszystkie swoje rezerwy nadające się do oblegania miast, nie zdołał jednak zdobyć fortecy, co dowodzi, jak bardzo byłby bezsilny wobec Rzymu. Udało mu się jedynie przeciągnąć lądem okręty tarenckie poza przystań. W ten sposób połączyła się flota grecka i punicka. Nieco później admirał Demokrates zniszczył flotę rzymską złożoną z 20 okrętów. Ale zarówno flota Tarentu, jak i flota Bomilkara nie mogły schronić się do portu ani korzystać z arsenału. Hannibal raz jeszcze stracił nadzieję stworzenia wielkiej bazy morskiej, a tym samym nadzieję panowania na morzu. Rok 211 p.n.e. był najczarniejszy z całej wojny dla stronników Kartaginy. Kapua i Syrakuzy padły. Rzymianie chcieli, by los ich dawnych sprzymierzeńców był przykładem dla tych wszystkich, którzy mieliby pokusę ich opuścić. Wibiusz Wirriusz i główni odpowiedzialni za odstępstwo popełnili samobójstwo przed kapitulacją. Inni senatorzy oczekiwali jakiejś pomocy od krewnych i przyjaciół, których mieli w

Rzymie. Jeden z konsulów z r. 210 p.n.e., Appiusz Klaudiusz Pulcher, ze względu na dawne tradycje rodzinne rzeczywiście usiłował ich wyratować, ale jego towarzysz Fulwiusz Flakkus, przyjaciel Fabiusza Maksymusa, lekceważąc instrukcje senatu sprawił, że wszyscy zginęli pod rózgami i toporem. Syrakuzy korzystały ze względnej pobłażliwości. Marcellus nie chciał się pozbyć przyszłych klientów. Nie mógł jednak zapobiec ani zamordowaniu Archimedesa, ani wielu innych i dopuścił do tak doszczętnego złupienia miasta, że wpadło ono w nędzę, z której już nigdy się nie podniosło. Jednak tego samego roku Rzymianie omal że nie przegrali wojny ostatecznie, i to z własnej winy. Święte przymierze upadło z najbardziej przyziemnych powodów. Fabiusz i jego przyjaciele nie zamierzali wcale oddać w ręce finansjery zysków z wtórnego podboju. Dawny dyktator wybrał sobie za pole do działania Wielką Grecję, pozostawiając Sycylię Marcellusowi. Ten podział nie przypadł do smaku publikanom i związanym z nimi senatorom. Konserwatyści postanowili wtenczas skompromitować ich w oczach ludu. W roku 213 p.n.e. pretor M. Emiliusz oskarżył przed senatem dwóch głównych dostawców wojskowych, Postumiusza i T. Pomponiusza, o defraudację. Tymczasem w roku 212 p.n.e. Pomponiusz i wszyscy jego ochotnicy zostali w pień wycięci przez Kartagińczyków, przy czym wielu praworządnych otwarcie się tym cieszyło. Sam tylko Postumiusz stanął przed zgromadzeniem plebejuszów. Zrazu udało mu się uniknąć skazania dzięki własnym stronnikom, którzy wywołali rozruchy na forum, ale natychmiast oskarżony o zamach na, bezpieczeństwo państwa, musiał pójść na wygnanie. W roku 210 p.n.e. ostry konflikt wybuchł pomiędzy Marcellusem i Lewinusem, którzy wyrywali sobie resztki łupów na Sycylii. Konsekwencje tych sporów majątkowych okazały się katastrofalne. Bracia Scypionowie nadal prowadzili wojnę w Hiszpanii metodami Barkidów. Nie otrzymując zupełnie pomocy z Rzymu, podwoili oba swoje legiony, wcielając 20.000 Celtyberów. Ośmielili się zająć Betykę na przekór Barkidom w osobach Hazdrubala Młodszego i Magona, z którymi połączyła się właśnie trzecia armia punicka, dowodzona przez Hazdrubala, syna Giskona, dawnego obrońcy Lilibeum, uśmierconego przez własne wojska najemne. Niespodziewanie w r. 211 p.n.e. Hiszpanie gremialnie opuścili Rzymian, mordując ich wraz z dwoma wodzami. Ten nagły zwrot w postępowaniu krajowców nie da się chyba wytłumaczyć samą zręcznością Hazdrubala Młodszego. Następuje tak bezpośrednio po niełasce publikanów, iż musi mieć z nią jakiś związek. Rzeczywiście, głównie Pomponiusz i Postumiusz zajmowali się zaopatrywaniem armii hiszpańskiej i w tej swojej działalności popełnili nadużycia, które przyczyniły się do ich własnej zguby. Brak tych dwóch publikanów pozbawiał Scypionów dostaw koniecznych dla ich zuchwałego przedsięwzięcia. Fabiusz i Marcellus, faktycznie rządzący w Rzymie w tym zakresie, ponoszą tym samym - przynajmniej pośrednio - dużą odpowiedzialność za tę klęskę. Łatwo też można sobie wytłumaczyć zaciekłą nienawiść, jaką ich darzył syn i bratanek ofiar - Publiusz Scypion, przyszły „Africanus”.

W jednej chwili cały ośmioletni wysiłek w Hiszpanii poszedł na marne. Nawet jeżeli tradycja przesadziła sukcesy Scypionów, ich działanie wiązało przynajmniej siły Barkidów w Hiszpanii i zatrzymywało na półwyspie dwie wielkie armie kartagińskie. Te siły nagle zostały uwolnione i umożliwiły Hazdrubalowi Młodszemu przejście Alp śladami swego brata. Hazdrubal nie chciał jednak wyruszyć przed poskromieniem plemion, które wykorzystały wojnę do odzyskania wolności. Zresztą syn Giskona nie był bynajmniej w zgodzie z Barkidami i krzyżował plany marszu na Italię. Ponadto niedobitki Rzymian ocalałe po klęsce utrzymywały ciągle stan wojny. Podczas gdy Hazdrubal Młodszy stawiał czoło tym trudnościom, Rzym zatroszczył się o wysłanie nowego wodza do Hiszpanii. Pierwszy wybór senatu padł na przedstawiciela gens Claudia - Nerona, przyszłego zwycięzcę w bitwie nad rzeką Metaurus. Ten wybór okazał się zupełnie nieszczęśliwy. Wówczas syn Publiusza Scypiona prosił lud, by mu pozwolił pomścić ojca i stryja. Było to wbrew wszelkim zwyczajom, ponieważ mianowanie dowódców należało do uprawnień senatu, a on sam mając dopiero dwadzieścia cztery lata doszedł zaledwie do najniższego urzędu edyla. Ale młody Scypion był uszczęśliwiony, że zaczyna karierę, dając lekcję arystokratom odpowiedzialnym za katastrofę jego rodziny. Miał zamiar prowadzić wojnę na swój sposób, stosownie do taktyki Barkidów; wzorując się na Aleksandrze uważał, że wodza będącego wybrańcem bogów nie obowiązują żadne dyrektywy i ograniczenia. Przyjaciele jego rozgłaszali, że był synem Jowisza i nic nie przedsiębrał bez poufnego porozumienia się z tym bogiem. Bajki te zyskiwały wiarę u ludu, który zresztą już zaczynał mieć dosyć intryg kurii. W tej sytuacji Scypion został wybrany prokonsulem wśród powszechnego entuzjazmu, a patres musieli się z tym pogodzić. Równocześnie Fabiusz i jego stronnicy ugruntowali swoją pozycję w Italii. Młody wódz natychmiast mistrzowskim posunięciem dowiódł słuszności swego wyboru. Omijając zuchwale wojska punickie, wiosną r. 209 p.n.e. zdobył Kartagenę, bronioną przez słaby garnizon, jako że uchodziła za twierdzę nie do zdobycia. Uwięził siedemnastu senatorów kartageńskich, z których dwaj byli członkami Rady Trzydziestu. Zdobył również dużo broni i pieniędzy, a w mennicy podobizna Scypiona zastąpiła podobizny Barkidów. W stolicy przede wszystkim wziął trzystu zakładników spośród żon i dzieci starszyzny. Młody wódz, choć nie pozbawiony temperamentu, traktował te damy i panny z pełną szacunku kurtuazją. Ich ojcowie i mężowie, zachwyceni tymi dwornymi manierami, za namową Indibilisa i Edekona ofiarowali Scypionowi królestwo iberyjskie. Zastosowali tu po prostu podstawową regułę monarchii hellenistycznych, która bezapelacyjnie przenosiła prawo do tronu ze zwyciężonego na zwycięzcę. Prokonsul nie dał swym nieprzyjaciołom satysfakcji i nie przyjął tego znienawidzonego tytułu, ale wziął wszelkie atrybuty z nim związane. Jednakże mimo wzięcia Kartageny trzy armie punickie pozostały nietknięte. Wiosną roku 208 p.n.e. Scypion po przezimowaniu w Tarragonie zwyciężył Hazdrubala Młodszego pod Bekulą. Ale drugi syn Hamilkara, podobnie jak jego ojciec i brat, traktował Hiszpanię tylko jako bazę przeciwko Rzymowi i nie troszcząc się o postępy, jakie tam czynił nieprzyjaciel, postanowił połączyć się z Hanniba-

lem w Italii, przyprowadzając mu jak najwięcej Celtów. Nie można już było przejść przez Katalonię i Perthus pozostające w ręku plemion związanych ze Scypionem. Toteż armie punickie przeniosły się do zachodniej części półwyspu, w okolice zupełnie nie znane Rzymianom. Syn Giskona właśnie tam zamierzał stworzyć bazę do działań odwetowych przeciwko Rzymianom. Rada wojenna postanowiła, że Hazdrubal Barkida przejdzie do Galii przez zachodnie Pireneje, syn Giskona przystąpi do wykonania swojego planu, a Magon uda się na Baleary. Praktycznie więc kraj iberyjski został wydany Rzymianom, ale pozostawiono tam oddział ochotniczej kawalerii numidyjskiej pod dowództwem młodego księcia tego ludu imieniem Masynissa. Hazdrubal natychmiast wyruszył w drogę i dotarł bez przeszkód do Galii. Znalazł teren doskonale przygotowany. Oficerowie, których tam Hannibal pozostawił, nawiązali użyteczne stosunki z najpotężniejszymi plemionami, przede wszystkim z Arwernami, których król ustanawiał właśnie pewnego rodzaju zwierzchnictwo nad wszystkimi innymi książętami celtyckimi. Hazdrubal, dobrze przyjęty przez tego potentata i jego wasali, przebył zimę 208/207 r. p.n.e. w Langwedocji i na wiosnę wyruszył w drogę, wzmocniwszy swą armię posiłkami galijskimi. Sukces przyszedł w samą porę, aby nadać lepszy obrót sprawom punickim w Italii. W ciągu trzech poprzednich lat (211 do 208 p.n.e.) „grecki plan” Hannibala rozpadł się w gruzy. W roku 211 p.n.e. Lewinus poparty przez Etolów, Messeńczyków, Spartan i króla Pergamonu podjął ofensywę przeciwko bazom macedońskim nad Adriatykiem. Zwycięstwa odniesione przez Filipa w Grecji zostały unicestwione przez przewagę morską Rzymian, którzy zajęli nawet Eginę. Zgodnie z instrukcjami Hannibala Bomilkar usiłował królowi dopomóc, ale nie mógł się nawet z nim połączyć. Filip zrozumiał zbyt późno, że powinien za wszelką cenę zbudować flotę wojenną. Rzym zresztą przestał się interesować Grecją, gdy tylko uświadomił sobie swą przewagę nad Macedonią, a opuszczeni Etolowie musieli w r. 207 p.n.e. przyjąć w Fojnike warunki króla. W tym czasie Hannibal pod naciskiem wielkiej koncentracji wojsk rzymskich dowodzonych przez Marcellusa musiał się cofać krok za krokiem. Nawet zwycięstwo pod Herdoneą i śmierć pretora Fulwiusza Centumalusa (210 r. p.n.e.) nie wynagrodziły mu wydartej zdradziecko apulijskiej Salapii. Następnego roku Fabiusz Maksymus, znów wybrany konsulem, zaatakował Tarent, podczas gdy Marcellus i drugi konsul Fulwiusz Flakkus wiązali wojska Hannibala. Odzyskanie wielkiego miasta doryckiego przekreśliło ostatnie nadzieje na odrodzenie hellenizmu zachodniego. Hannibal musiał cofnąć się na półwysep Bruttium, gdzie znalazł się w sytuacji oblężonego. Ale jeżeli nadzieja zupełnego zwycięstwa punickiego stała się całkowicie iluzoryczna, to pozostała jeszcze nadzieja na zawarcie honorowego pokoju. Twardy kurs konserwatystów był mocno atakowany nawet w Rzymie, gdzie trybunowie nieustannie mieli pretensje do Marcellusa. Cenzorowie, zrobiwszy spis obywateli, znaleźli ich tylko 137.000 zamiast 270.000 z r. 233 p.n.e. Wyczuwało się jakiś powiew pokoju, szczególnie u Latynów i sprzymierzeńców doprowadzonych do ostateczności przez mobilizacje, podatki i rekwizycje, które uniemożliwiały

odbudowę ekonomiczną kraju wyczerpanego przez wojnę. Czterysta miast i osiedli zostało zniszczonych. Jeszcze więcej było doszczętnie złupionych przez jedną lub drugą stronę. W roku 209 p.n.e. dwanaście spośród trzydziestu kolonii latyńskich kategorycznie odmówiło współudziału. Co gorsza, Etruskowie zaczęli się burzyć. Także nobile z Arezzo otwarcie się buntowali. Wreszcie przypadek wojenny pozbawił Rzym jednego z najsławniejszych wodzów, a konserwatystów - jednego z ich najbardziej zagorzałych stronników, Klaudiusza Marcellusa, wybranego konsulem w r. 208 p.n.e. razem z Kwinktiuszem Kryspinusem, który służył pod jego rozkazami na Sycylii. Starał się on jeszcze bardziej ograniczyć teren zajęty przez Hannibala, usiłując odbić Lokri. W czasie nieostrożnego rekonesansu obaj konsulowie zostali zaskoczeni przez oddział numidyjski. Marcellus został zabity na miejscu, Kryspinus śmiertelnie ranny. W zamęcie, który nastąpił, Hannibal zdołał odzyskać pozycje, które pozwalały mu wycofać się z półwyspu Bruttium, gdyby miał na to ochotę. Tymczasem Hazdrubal Młodszy przekroczył Alpy, a Ligurowie pozyskani z kolei przez dyplomację punicką wstrzymali się od zaatakowania go. Zszedł więc do Cyzalpiny, w której nawet uzyskał pomoc. Kremona i Placencja trzymały się jeszcze, ale wojska rzymskie nie śmiały już przekroczyć linii Rimini-Arezzo, gdzie na razie zdołały powstrzymać próby odstępstwa. Wydawało się, że dla Rzymu wybiła czarna godzina. Jeżeli Hazdrubal zdołałby połączyć się z bratem, niebezpieczeństwo byłoby niewiele mniejsze niż w chwili Trazymenu i Kann. Co więcej, konsulowie wybrani na ten rok nie wzbudzali nadmiernego zaufania. M. Liwiusz, zięć Pakuwiusza Kalawiusza, były konsul z r. 219 p.n.e., powrócił dopiero co z wygnania, na które zesłali go konserwatyści w r. 216 p.n.e. za konszachty z Kapuą, za przyjaźń dla Scypionów i za afery. Jego towarzysz Neron, z patrycjuszowskiego rodu Klaudiuszów, znany był dotychczas jedynie z niefortunnego dowództwa w Hiszpanii. Pierwszy należał do koterii Scypionów, drugi, którego rodzina powoli wyzbywała się dawnej pychy, żeby się włączyć w tradycyjną arystokrację, nie czuł najmniejszej sympatii dla Publiusza Scypiona, który zajął jego miejsce w Hiszpanii. W każdym razie ci dwaj ludzie nienawidzili się i Fabiuszowi Maksymusowi nie udało się ich pogodzić. Nieszczęściem dla Kartaginy szanse jej zniweczył brak koordynacji między jej armiami i niespodziewany talent strategiczny, który wykazał Neron. Nadzwyczajna szybkość marszu Hazdrubala Młodszego zmyliła jego brata, który wyszedł zbyt późno z Bruttium. Poza tym wysłannicy Hazdrubala zostali przejęci przez Rzymian. Wówczas w przebłysku geniuszu Neron dokonał posunięcia godnego jego przeciwnika: pozorując zagrodzenie drogi Hannibalowi, spiesznym marszem połączył się ze swoim kolegą w dawnym kraju Senonów między Rimini i Ankoną. Decydująca bitwa rozegrała się nad brzegami rzeki Metaurus. Zaskoczony przeważającymi siłami, drugi syn Hamilkara został zwyciężony i zabity. Neron przywiózł jego głowę do Kanuzjum obok Kann, gdzie obozował Hannibal, i kazał ją wrzucić do okopów punickich (czerwiec lub lipiec 207 r. p.n.e.).

Oczekiwanie kapitulacji Rzymu po tej klęsce było zupełnym absurdem. Ale można jeszcze było mieć nadzieję, że przedłużając wojnę i utrzymując na ziemi italskiej kilka ognisk zapalnych, które by nie pozwoliły Rzymianom, Latynom i ich sprzymierzeńcom czuć się bezpiecznie, zmęczy się ich i uzyska dla Kartaginy przynajmniej honorowy pokój. Wówczas zajęte terytoria służyłyby za monetę wymienną. Począwszy od roku 207 p.n.e. Hannibal zdawał się ograniczać swe ambicje do tego skromnego celu. Powrócił do Bruttium, gdzie strome góry zawsze sprzyjały wojnom partyzanckim, i bronił krok za krokiem pozycji, które się z każdym dniem coraz bardziej kurczyły wokół Krotony. Obawa, jaką wzbudzał w Rzymianach, była jeszcze dostatecznie duża, by nie zapuszczali się chętnie do jego „jaskini”, skąd nigdy nie wychodzili bez ciężkich strat. Liwiusz przedstawił nam piękny portret tego nieprzyjacielskiego wodza, większego w przeciwnościach niż w czasie tryumfu, który potrafił samym swoim prestiżem utrzymać spoistość armii złożonej z najrozmaitszych ludów. Lukanowie i Brutiowie byli tam teraz w większości, złączeni przez prawie bałwochwalcze uwielbienie dla swego wodza. Wtedy to Hannibal, wspominając z melancholią swe zwycięstwa, dał z nich sprawozdanie w długim napisie wyrytym w świątyni Hery na przylądku Lacinium, gdzie Polibiusz mógł go jeszcze odczytać. W tym niewdzięcznym zadaniu, przypominającym zadanie Hamilkara z końca wojny sycylijskiej, wspomagał Hannibala aktywnie jego najmłodszy brat, Magon, który udał się na Baleary w roku 209 p.n.e. Najpierw odważnie próbował odebrać Hiszpanię Scypionowi. Ale ten u r. 206 p.n.e. rozbił ostatnią armię kartagińską w bitwie pod Ilipą, co zapewniło mu kontrolę nad prowincją Betyką. Tymczasem Iberowie szybko się spostrzegli, że wybrali sobie władcę bardziej wymagającego od Barkidów. Książęta katalońscy Indibilis i Mandoniusz podburzyli swoje ludy. Scypion wzięty w dwa ognie przez tę rewoltę i atakowany przez Magona byłby się znalazł w trudnej sytuacji, gdyby nie zdrada Gades. Stara kolonia tyryjska nigdy nie przyjęła dobrym sercem młodszej siostry, której zazdrościła. Z zimnym wyrachowaniem jej kierownicy uznali, że nadeszła godzina, w której należy dać pierwszeństwo interesom przed patriotyzmem. Oficer rzymski, którego wysłał do nich Scypion, ofiarowywał bardzo korzystne warunki. Autonomia miasta miała być uszanowana, a handel miał pozostać wolny. Układ został zawarty i trwał przez dwa wieki. Gades tyle skorzystał, że nie s tracił swej samodzielności aż do chwili, kiedy jego wzbogaceni mieszczanie stali się po prostu rzymskimi nobilami. Magon, oburzony, pochwycił i ukrzyżował urzędników odpowiedzialnych za tę zdradę, ale nie pozostało mu nic innego, jak ostatecznie opuścić Hiszpanię. Wracając przez Baleary Magon wylądował w Zatoce Genueńskiej u Ligurów, którzy chętnie go przyjęli. Pozostał tam od 205 do 203 r. p.n.e. organizując liczne plemiona, zacieśniając związki z Galami i intrygując nawet wśród Etrusków. Wielu historyków przypisuje mu zamiar kontynuowania usiłowań Hazdrubala. Byłoby to jednak szaleństwem wobec faktu, że Hannibal nie był już w stanie wyjść z Bruttium ani Galowie nie mogli już marzyć o zdobyciu Italii. Ale Góry Liguryjskie, tak jak góry Bruttium, nadają się doskonale do partyzantki, a poza tym Barkida

mógł ze swej bazy ochronić Galów przed powtórnym zaborem. Broniąc Insubrów spotkał się w r. 203 p.n.e. z armią prokonsula Cethegusa. W potyczce został zwyciężony i ranny. Cała ta polityka na ogół nie została zrozumiana przez nowoczesnych historyków. Tylko niektórzy doszli do wniosku, że Hannibal, obawiając się niechęci swych ziomków, zamierzał sobie wykroić księstwo w Kalabrii. Nie było to takie absurdalne. Wyniszczona Italia marzyła o pokoju. Ludzie, którzy prowadzili ruch oporu, poumierali albo byli już starzy; Fabiusz Kunktator przekroczył już 70 lat. Ich główną troską było teraz wyleczenie ran i ponowne stworzenie rolnikom i rzemieślnikom warunków do pracy. Mimo olbrzymich zdobyczy w Tarencie i Syrakuzach finanse bynajmniej nie były w kwitnącym stanie. Zawsze sobie wrodzy Liwiusz i Klaudiusz Neron, cenzorowie z r. 204 p.n.e., musieli nałożyć bardzo niepopularny podatek na sól. Ceny zboża z roku na rok błyskawicznie wzrastały. Prawdopodobnie skończyłoby się na rokowaniach z Kartaginą, jak w r. 241 p.n.e., gdyby Scypion nie przeforsował ofensywy. Zwycięzca Hiszpanii przybył do Rzymu w r. 206 p.n.e., ażeby zdyskontować swoje zwycięstwo a przedstawić ludowi swoje plany. Kilku senatorom, którzy mu gratulowali wspaniałych zwycięstw, odpowiedział, że wojna dopiero się zaczęła, a jego zamiarem jest wykorzystanie przeciwko Kartaginie budzących się separatystycznych dążności ludów afrykańskich, przede wszystkim Numidów, którzy niegdyś dopomogli Regulusowi. Lud ten dzielił się na dwa szczepy, które żyły w ciągłej niezgodzie: Massesyliów i Massyliów ze środkowej Tunezji. W roku 213 p.n.e. król Massesyliów, Syfaks, niezadowolony z punickiej polityki, połączył się ze Scypionami. Gaia, król Massyliów, wysłał swego syna Masynissę, aby walczył w Hiszpanii w armii Barkidów. Jednakże w r. 207 p.n.e. Hazdrubal, syn Giskona, opuszczając Hiszpanię pozyskał Syfaksa, dając mu za żonę swą córkę Sofonisbę. Masynissa przeszedł wtedy do obozu rzymskiego, ale wzięty w dwa ognie przez Massesyliów i Punijczyków stracił swe królestwo i pędził życie w górach, wyjęty spod prawa. Z tej strony więc perspektywy nie bardzo były pomyślne. Przeciw zamysłom Scypiona przemawiało też znużenie legionów i wspomnienie klęski Regulusa. Natomiast poparcie, i to silne, znalazł u finansjery i przemysłowców nie tylko w Rzymie, ale także wśród sprzymierzeńców, którzy wraz ze swoją plebejską klientelą stanęli po jego stronie. Jego admirał i bliski przyjaciel Leliusz był sprzymierzeńcem, który miał otrzymać obywatelstwo rzymskie dopiero w r. 202 p.n.e. F. Cassola wyszukał w otoczeniu Scypiona kilku innych oficerów należących do tej samej klasy, pochodzących przeważnie z Etrurii. Stąd też może pochodziła Pomponia, matka Publiusza. Tymi powiązaniami można wytłumaczyć tak znaczne subwencjonowanie ekspedycji afrykańskiej przez dobrowolne daniny miast italskich, a szczególnie etruskich. Zastrzeżenia natury finansowej, których nie omieszkali wysunąć rolnicy, stały się tym samym bezprzedmiotowe. Osobisty prestiż młodego wodza-zwycięzcy oddziaływał ponadto silnie na komicja, które wyniosły go na konsulat w r. 205 p.n.e. Jego stronnicy w senacie wyrobili mu namiestnictwo na Sycylii. Jednak przeciwnicy bynajmniej nie złożyli broni. Wykorzystali incydent, który

rzuca złe światło na awanturników, jakimi Scypion zwykł się otaczać. Kiedy konsul szczęśliwym zbiegiem okoliczności znowu położył rękę na Lokri, dał tam, chyba w chwili słabości, całkowite pełnomocnictwo niejakiemu Pleminiuszowi, który w straszliwy sposób tyranizował nie tylko mieszkańców, ale także swoje własne wojsko. Wyniknął z tego wielki skandal. Sam Fabiusz Kunktator zażądał odwołania Scypiona, który popełnił przestępstwo nie tylko wobec sprawiedliwości, ale także wobec pragmatyki administracyjnej, rządząc się w mieście będącym w gestii jego kolegi. Pewien młody senator bardzo żywo przyłączył się do tej nagonki. Był to Katon, później zwany Cenzorem. Senat poszedł drogą, którą zwykle wybierają parlamenty w kłopotliwej sytuacji. Wybrał komisję, która odwiedziła Sycylię, nadzwyczajnie zachwyciła się zarówno zarządzeniami Scypiona w dziedzinie wojskowej jak i usiłowaniami podniesienia z nędzy tej nieszczęśliwej prowincji i w rezultacie zatwierdziła go na stanowisku namiestnika. Konsul, wylądowawszy z końcem lata w pobliżu Utyki, założył warowny obóz u ujścia rzeki Bagradas (obecnie Medżerda) i, nie starając się bezpośrednio atakować Kartaginy, zamierzał ją tylko odizolować. Wkrótce ujrzał armię punicką pod dowództwem Hazdrubala, syna Giskona, wspomaganą przez jego zięcia Syfaksa, stającego na czele silniej armii numidyjskiej. Król wyobrażał sobie, iż będąc kolejno sprzymierzeńcem obu stron jest najbardziej predestynowany do służenia im za pośrednika. Ta inicjatywa godna pochwały, chociaż nieco dziwaczna, dowodzi przynajmniej, że „idea kompromisu wisiała w powietrzu”. Ale Scypion był niewątpliwie ostatnim Rzymianinem, któremu można by to zaproponować. Udając, że się interesuje propozycjami króla, przewlekał rozmowy przez całą zimę. Tymczasem zaraz na początku wiosny zupełnie niespodzianie zaatakował i podpalił obozy nieprzyjacielskie. Padło wówczas 40.000 nieprzyjaciół, a 5000 dostało się do niewoli. Hazdrubal, syn Giskona, i Syfaks wzmocnieni kontyngentami Celtyberów daremnie próbowali wziąć odwet. Zostali jeszcze raz zwyciężeni na Wielkich Równinach leżących nad środkowym biegiem Medżerdy, tam gdzie dziś leży miejscowość Beża. Ta bogata w zboże okolica, uprawiana przez spunicyzowanych Libijczyków, była jednym ze spichrzów Kartaginy. Zwycięstwo to otwarło Masynissie dostęp do jego królestwa massylskiego. Gdy je odzyskał, ścigał Syfaksa z pomocą Leliusza aż do Cyrty, która w ostatniej bitwie 24 czerwca 204 r. p.n.e. poddała się, i król wpadł w ich ręce. Królowa Sofonisbe dostała się również w ręce zwycięzców: ta młoda kobieta, równie piękna, jak inteligentna i kulturalna, była, jak mówiono, niegdyś narzeczoną Masynissy, który był w niej nadal gorąco zakochany. Nietrudno jej było zdobyć go z powrotem i osiągnęła to, iż ożenił się z nią tego samego dnia. Jednak ten romantyczny związek nie przypadł do gustu Rzymianom. Córka Hazdrubala była niebezpiecznym graczem politycznym, a dwulicowość Numidyjczyków dobrze znano. Dlatego Scypion zmusił swojego sprzymierzeńca, aby przesłał puchar trucizny swojej żonie. Sofonisbe wypiła ją ze stoicyzmem. Uważa się, że zakończenie tego dramatu jest przedstawiane na fresku pompejańskim. Gdyby to była

prawda, to byłby to jeden z rzadkich epizodów historii rzymskiej, który przeniknął do tematyki malarstwa klasycznego. Jednak - jak to zauważył już S. Gsell - osoby otaczające łoże, na którym spoczywa młoda, otyła kobieta, nie mają wyglądu Numidyjczyków lub oficerów rzymskich. Zorientowano się niedawno, że liczne w naszych miastach popiersia człowieka o ogolonej głowie, które brano za portrety Scypiona, przedstawiają w rzeczywistości kapłanów bogini Izydy. Ich podobieństwo z człowiekiem stojącym obok łoża nasunęło interpretację, której dzisiaj już nic nie usprawiedliwia. Klęska Syfaksa wywołała ogromną konsternację w Kartaginie. Wobec zmniejszonej w ostatnich latach popularności Hannibala dotychczasowi przeciwnicy Barkidów, którzy aprobowali wojnę, lecz nie sposób jej prowadzenia, przeszli na stronę Hannona Wielkiego. Najpopularniejszym z nich był Hazdrubal, syn Giskona, który już w Hiszpanii miewał częste konflikty z Barkidami. Mianowanie go naczelnikiem sił afrykańskich było niewątpliwie ciosem wymierzonym w stronnictwo Hannibala. Jednak jego popularność wkrótce zmniejszyły nikłe sukcesy wojenne. Po klęsce na Wielkich Równinach został zastąpiony przez Hannona, syna króla Bomilkara, a siostrzeńca Hannibala. Według Appiana Hazdrubal, syn Giskona, skazany zaocznie na śmierć za zdradę, nadal prowadził jednak wojnę na własny rachunek, stojąc na czele wiernych „komandosów”. Stronnictwo ludowe czyli stronnictwo Barkidów powracało zatem do władzy. Wysłano pilne poselstwo do Hannibala, aby czym prędzej przybył bronić ojczyzny. W tym czasie Scypion przebywający w Tunisie blokował miasto. Początkowo pewną nadzieję dawało zwycięstwo w bitwie morskiej pod Utyką, świadczące o przewadze marynarki kartagińskiej nad flotą napastników, ale wkrótce doniesiono o upadku Cyrty, a Hannibal ciągle nie powracał. Wówczas oligarchowie ponowili nalegania o pokój, a stronnictwo ludowe po raz pierwszy zgodziło się z nimi, nie dlatego, że miało zaufanie do pomyślnych wyników negocjacji, ale w nadziei, że zatrzymają one Scypiona do czasu przyjazdu Hannibala. Rada Trzydziestu wybrała się w pełnym składzie do prokonsula; według ceremoniału egipskiego, dochowywanego przez tradycję tyryjską, członkowie jej padli do nóg zwycięzcy i całowali mu stopy. Warunki pokoju wyproszone u zwycięzcy okazały się stosunkowo umiarkowane. Scypion żądał tylko ewakuacji wojsk z Italii, wyrzeczenia się Hiszpanii, Sycylii i Sardynii oraz wydania marynarki wojennej oprócz 20 okrętów. Z wyjątkiem tej ostatniej klauzuli, która świadczy o sile, jaką zachowała flota punicka, było to właściwie powrotem do pokoju Katulusa. To względne umiarkowanie da się wytłumaczyć dwiema przyczynami: z jednej strony Scypionowi nie zależało wcale na podjęciu oblężenia Kartaginy, które wymagałoby olbrzymiego wysiłku Rzymu wyczerpanego przez piętnaście lat wojny, z drugiej strony nie chciał zniszczyć państwa punickiego dla wielu przyczyn politycznych i ludzkich, do których wrócimy za chwilę. Zwycięstwo morskie pod Utyką pozwoliło wreszcie flocie punickiej wyruszyć po Hannibala do Krotony. Z końcem lata 203 r. p.n.e. Hannibal wsiadł ze swymi najlepszymi wojskami na okręty i skierował się do Leptis Minor, portu zachodniego wybrzeża Tunezji, a stamtąd do Hadrumetum,

które obrał za kwaterę główną. Wybór Byzacjum jako bazy operacyjnej był podyktowany zarówno przyczynami osobistymi jak i strategicznymi. Syn Hamilkara znajdował się pośród swoich włości i klientów własnej rodziny. Wiedział, że łatwiej może tu zgromadzić siły i zasoby potrzebne do wyprawy wojennej. Z drugiej strony Hadrumetum jest punktem wyjścia prostej i łatwej drogi, która łączy je z Sicca Veneria (dziś El-Kef), blisko obecnej granicy algierskiej, wiodąc początkowo przez Grzbiet Tunezyjski, a następnie poprzez łagodne wąwozy i żyzne doliny. W tym kierunku poprowadzona ofensywa rozcięłaby na dwie części siły nieprzyjacielskie, odrzucając Scypiona do nie zdobytych murów Kartaginy, a Masynissę wtłaczając w góry Cyrty. Ponadto, sięgając do serca kraju Massyliów, którego stolica, Zama, była jedną z głównych stacji wspomnianej drogi, pozbawiłaby króla Numidów jego najwierniejszych stronników. Drugi syn Hamilkara, Magon, wsiadł na okręt równocześnie z bratem, pozostawiając w górach Ligurii oddział „komandosów”, którzy jeszcze przez pewien czas prowadzili partyzantkę. Zdaje się, że młody Barkida umarł w czasie tej podróży morskiej na skutek ran. Jego wojska powiększyły armię Hannibala. Hannon, syn Bomilkara, oddał się pod komendę swego wuja. Uroczyste poselstwo punickie udało się do Rzymu, gdzie senat i komicja ratyfikowały zawieszenie broni Scypiona. Tymczasem Kartagina popełniła błąd zrywając dobrowolny układ, który w danych okolicznościach nie był niekorzystny. Jakiś konwój rzymski znalazł się w pobliżu miasta. Kierując się instrukcjami zgromadzenia, admiralicja punicka kazała go pochwycić. To samo zgromadzenie odmówiło odpowiedzi oficerom, których Scypion posłał dla zaprotestowania przeciwko temu zamachowi. Okręt, którym oficerowie odpływali do obozu, został napadnięty przez trójrzędowce punickie i tylko cudem im umknął. Scypion natychmiast wznowił kroki wojenne i zaczął pustoszyć równiny. Hannibal pozostał jeszcze przez pewien czas w Hadrumetum, kończąc swe przygotowania i starając się przede wszystkim pozyskać Numidów. Potem wyruszył dragą, o której wspomnieliśmy, i szybko doszedł pod Zamę. Z umiejscowieniem bitwy, która miała położyć kres drugiej wojnie punickiej, jest jeszcze więcej trudności niż z umiejscowieniem bitew nad Jeziorem Trazymeńskim i pod Kannami. W epoce cesarstwa istniały przynajmniej dwa miasta o nazwie Zama. Bardziej znaczne było odróżniane przez epitet maior lub nazwę Regia, podobnie jak pewna liczba miast królestwa numidyjskiego, które miały homonimy na terytorium kartagińskim. Ta Zama-Regia jest, jak sądzimy, identyczna z obecną wsią Dżama, która kryje liczne zabytki numidyjskie. Umiejscowienie jej o 140 km na południowy zachód od Kartaginy odpowiada odległości pięciu godzin marszu, wskazanych u Polibiusza. Dżama zbudowana jest na północnym krańcu łańcucha wzgórz ciągnących się od południowego zachodu na północny wschód i zwanych górami Massuga. Góry te rozdzielają dwie żyzne równiny: na wschodzie dolina Siliany, nawadniana przez dopływ Medżerdy, i dolina Ued Kebir, która schodzi ku równinie Tunisu. Obie te doliny mają dogodne połączenia. Na zachód zaś rozciąga się basen

Sersu. Droga z Hadrumetum do Sicca Veneria, przecinając te dwie równiny, przekraczała pasmo gór Massuga o jakieś 10 km od Dżamy przez przełęcz Vicus Maracitanus, na terytorium należącym do miasta ZamaRegia. Na tej samej przełęczy wznosi się pomnik, nie mający równego sobie w Afryce. Kbor Klib - jak nazywają go Arabowie - jest olbrzymim prostokątnym ołtarzem, ozdobionym niegdyś fryzem z ornamentem trofeów, które wskazują na jego tryumfalny charakter. Styl tych rzeźb nie pozwala ich datować później niż na I wiek p.n.e. Tak więc sądzimy, mimo przeciwnego poglądu architekta A. Lezine, że Kbor Klib upamiętnia nie bitwę pod Zamą, ale zdobycie samego miasta w r. 46 p.n.e. przez Cezara. Z tymi ruinami wiąże się legenda, według której miały one być grobowcem olbrzyma; jego zagadkowe arabskie imię Klib przypomina, być może, dekorację pancerzy (clypei), które były tam wyrzeźbione. Bitwa pod Zamą miała miejsce w pewnej odległości od miasta o tej nazwie. Hannibal obozował pod jego murami, gdy dowiedział się o przybyciu Scypiona. Nie wiemy, jaką drogą postępował ten ostatni od ujścia Medżerdy ku środkowi Tunezji; być może, szedł w górę doliny Medżerdy i doliną Siliany. Najprostsza jednak droga prowadzi przez dolinę Ued Milian i Ued Kebir, kończąc się w dolinie Siliany. W niej to właśnie umieścilibyśmy najchętniej to spotkanie, gdyż Hannibal wyszedł naprzeciw Rzymianom. Data bitwy jest nie znana tak samo jak i jej topografia. Prawdopodobnie miała miejsce z końcem lata albo w jesieni roku 202 p.n.e. Przed walką obaj wodzowie się spotkali. Hannibal wyraził zgodę na wyrzeczenie się wszystkich posiadłości punickich poza Afryką, ale nie zgodził się na oddanie floty wojennej. Scypion nie mógł oczywiście przyznać lepszych warunków od tych, które zawierał układ zerwany przez Kartaginę. Spotkanie nie doprowadziło do niczego. Według Appiana Hannibal rozporządzał 50.000 ludzi, weteranami wszystkich dawnych wypraw, najemnikami rekrutowanymi przez Magona u Galów i Liguryjczyków, ponadto miał Kartagińczyków, a także Libijczyków, którzy właśnie zostali zmobilizowani. Jego piechota była liczniejsza od piechoty Rzymian, ale kawaleria (2000 Numidyjczyków i oddział Kartagińczyków) słabsza. 80 słoni wyrównywało nieco tę dysproporcję. Barkida starał się przede wszystkim przełamać centrum rzymskie, gdzie byli skomasowani legioniści, kolejnymi atakami najpierw słoni, a potem różnych formacji wojskowych. Najpierw rzucił do walki najsłabsze oddziały. Stara gwardia weteranów miała wkroczyć na końcu dla zadania ostatecznego ciosu. Scypion zabezpieczył się przeciw uderzeniu słoni, zastępując zwykły szyk kwinkunksa kolumnami oddzielonymi od siebie jakby korytarzami, które miały przepuścić nacierające zwierzęta. Korzystając z przewagi swojej kawalerii, wydał rozkaz Leliuszowi i Masynissie, z których każdy dowodził jednym skrzydłem, aby zaatakowali jeźdźców Hannibala, a potem uderzyli na centrum. Bitwa rozgrywała się w dwóch fazach. W pierwszej fale punickie rozbiły się o legionistów, w drugiej zaś zwycięska jazda rzymska napadła od tyłu falangę kartagińską i zupełnie ją zniosła. Ze wszystkich wielkich bitew Hannibala bitwa pod Zamą najmniej

pozwala ujawnić jego geniusz. Jak zwykle wykorzystał różnice jakości między swymi oddziałami, jednak tym razem na siwoją szkodę, ponieważ najemnicy zdali sobie sprawę, iż zostali poświęceni, i w decydującym momencie zwrócili się przeciw Kartagińczykom, którzy za nimi tworzyli drugą linię. Nie mógł tu ani wykorzystać terenu jak nad Trebią i Trazymenem, ani jak pod Kannami wciągnąć nieprzyjaciela w pułapkę utworzoną przez własne wojska. Prawdopodobnie miał do czynienia z lepszym taktykiem niż Flaminiusz lub Warron, chociaż Scypion nie wymyślił żadnego nowego posunięcia strategicznego, a jedynie ograniczył się do wykorzystania możliwości wspaniałej machiny wojennej, jaką stanowiły legiony. O wyniku bitwy przesądziła raczej wartość wojska niż talent wodzów. Wieczorem po bitwie Hannibal z kilkoma zaledwie jeźdźcami rzucił się galopem ku Hadrumetum i przebył tę drogę jednym tchem. Po nim przybyło jeszcze kilka tysięcy uciekinierów. Wódz przegrupował ich, ale już nie było czasu na walkę. Możliwie najprędzej wsiadł na okręt i odpłynął do Kartaginy. Kilka dni po jego powrocie awiza rzymskie, które strzegły portu kartagińskiego, ujrzały wychodzący z niego okręt pokryty całkowicie wstęgami i gałęziami oliwnymi. Wielki kaduceusz wznosił się na dziobie, a na pokładzie dziesięciu ludzi czyniło gesty błagalne: pełnomocnicy puniccy przybywali prosić o pokój.

ROZDZIAŁ XI

KRES HANNIBALA Nazajutrz pa Zamie sytuacja w Kartaginie nie była chyba gorsza niż sytuacja w Rzymie po Kannach. Miasto było nietknięte, bardzo wielu z jego mieszkańców w ogóle jeszcze nie brało udziału walce, a flota była nadal potężna. Gdyby Rzymianie przystąpili do oblężenia, napotkaliby większe trudności, niż to miało miejsce później, w roku 149 p.n.e., i na pewno kosztowałoby to ich wiele lat wysiłków. Byli więc także i zwolennicy zaciętego oporu. Jeden z nich, imieniem Giskon, gdy warunki zawieszenia broni zostały odczytane ludowi, rozpoczął mowę przeciwko pokojowi. Hannibal rzucił się jednak na niego i ściągnął z trybuny. Ten akt przemocy wywołał wielkie oburzenie. Wódz musiał się tłumaczyć ze swych żołnierskich manier i z nieznajomości zwyczajów parlamentarnych. Giskon należał prawdopodobnie do stronnictwa ludowego, które dziś nazwalibyśmy skrajną lewicą. To właśnie stronnictwo doprowadziło do zerwania zawieszenia broni, gdy patriotyzm jego przedstawicieli naparty fanatyzmem religijnym zmienił się w bezrozumną pasję. Hannibal, przeciwnie, nie pozwalał, by jego nienawiść do Rzymu wzięła górę nad chłodnym rozsądkiem. Wiedział doskonale, że w obecnej sytuacji Kartagina nie mogła oczekiwać żadnej pomocy z zewnątrz. Jedynie król Macedonii może byłby skłonny jej pomóc, lecz już się przekonano, jak niewiele mógł zdziałać poza Bałkanami. Na przedłużaniu niepotrzebnego oporu nie zyskałoby się nic prócz rozjątrzenia Rzymian, a ryzykowało się, że na miejsce Scypiona zjawi się wódz mniej rozsądny i ludzki. Publiusz rzeczywiście nie pragnął zburzenia Kartaginy, jak to wykazał F. Cassola, jako jeden z pierwszych wodzów rzymskich uszlachetnił on imperializm, zastępując brudną wojnę, prowadzoną z tym okrucieństwem tylko dla zdobycia łupów, przez ideał hegemonii zarazem sprawiedliwej i mocnej, wywodzącej się zarówno z tradycyjnej moralności latyńskiej, jak i z filozofii greckiej. Zamiast przyłączać bez końca nowe terytoria, pragnął otoczyć Rzym kołem państw-klientów i władców uzależnionych od siebie, ale autonomicznych, mogących swobodnie rozwijać swoją kulturę. Ta postawa zdobyłaby dla Rzymu szacunek opinii międzynarodowej, który był mu bardzo potrzebny w chwili, gdy miał być zmuszony do poważnego zaangażowania się w politykę grecką. Zresztą protektorat często był bardziej dochodowy niż bezpośrednia administracja. Na pewno opłacało się położyć rękę na bogactwach Hiszpanii, ale burząc Kartaginę niszczyło się jednocześnie klasę wielkich właścicieli, którzy racjonalnie zorganizowali podniesienie wydajności ziemi afrykańskiej. Znacznie lepiej było wyciągnąć w formie kontrybucji część ich majątku niż zastąpić ich przez

niekompetentnych użytkowników. Tak więc polityka Scypiona stawała się bardzo podobna do polityki jego starego przeciwnika Fabiusza Maksymusa, który zawsze marzył o porozumieniu między obszarnikami afrykańskimi i agrariuszami Italii. Wzajemna niechęć tych dwóch rodzin miała zresztą zniknąć w następnym pokoleniu. Wnuk Fabiusza Maksymusa i syn Scypiona zobowiązali się zaadoptować po jednym synu Emiliusza Paulusa. Tymczasem wpływowa grupa senatorów chciała prowadzić wojnę aż do całkowitego zniszczenia Kartaginy. Na czele tej grupy znajdowali się dwaj bracia Korneliusze Lentulusowie, z których jeden dzierżył konsulat w raku 201 p.n.e. Ci patrycjusze, bardzo dalecy krewni Scypionów, należeli zawsze do najzagorzalszych zwolenników polityki podbojów. Popierał ich Klaudiusz Neron, zwycięzca znad rzeki Metaurus, osobisty rywal Scypionów, oraz Waleriusz Lewinus, dawny admirał floty adriatyckiej. Postawa ich była podyktowana nie tylko przez szowinizm, lecz również przez interes. Kartagina, nawet pozbawiona wszelkiej siły politycznej i wojskowej, pozostawała potęgą ekonomiczną, która mogła stanowić konkurencję dla eksportu italskiego dzięki jakości swych produktów rolniczych i przemysłowych, a szczególnie dzięki wyrobowi i barwieniu tkanin i szkła. Ludzie, którzy właśnie w tej epoce myśleli o przestawieniu rolnictwa Italii z mniej dochodowej uprawy zbóż na uprawę winnej latorośli i oliwek, stanowiących podstawowy artykuł spekulacji płodami rolnymi, nie mogli patrzeć przychylnym okiem na bogactwa afrykańskie. Te względy ekonomiczne zdecydowały przede wszystkim o postawie wybijającego się człowieka, który był jeszcze nie znany w roku 201 p.n.e., ale już okazał Scypionowi swą wrogość osobistą, i który będzie bezustannie żądał zniszczenia Kartaginy. Jest nim Katon, przyszły cenzor, który, przybierając pozę starego Rzymianina, obrońcy włościaństwa i kontynuatora polityki Fabiusza Kunktatora, przez ogłoszenie swego traktatu De agricultura przyczyni się więcej niż ktokolwiek inny do rozpowszechnienia w Italii rolnictwa spekulacyjnego kosztem małych i średnich gospodarstw tradycyjnych. Ta sytuacja polityczna tłumaczy zarówno postawę Scypiona, jak i Hannibala. „Imperator” udając, że traktuje twardo i z pogardą Kartagińczyków, wymawiając im surowo nielojalne zerwanie poprzedniego układu, nie zaostrza jednak zbytnio warunków pokoju. Szczęśliwy przypadek pozostawił nam fragment piętnastej księgi Polibiusza, w znacznej części zniszczonej, który zawiera propozycje przedstawione pełnomocnikom punickim: Mogą zatrzymać w Afryce te miasta, które posiadali przed wydaniem tej ostatniej wojny Rzymowi, a także kraj dawny, bydło, służbę i resztę mienia. Mają też od danego dnia nie doznawać szkód, mogą używać własnych zwyczajów i praw bez trzymania obcej załogi w mieście. To były warunki podyktowane łagodnością. Natomiast reszta warunków brzmiała: Kartagińczycy zobowiązują się naprawić Rzymowi wszystkie szkody zadane Rzymianom w czasie rozejmu. Muszą wydać jeńców i zbiegów wojennych z całego okresu wojny, wydać wszystkie okręty wojenne z wyjątkiem

dziesięciu trier, podobnie słonie. Wojny nie wypowiadać nikomu poza Afryką [...] a w Afryce tylko za zgodą Rzymian. Domy, ziemie, miasta i wszystko, cokolwiek należy do króla Masynissy lub jego przodków w obrębie granic, jakie im zostaną wskazane, oddać Masynissie. Dostarczyć wyżywienia dla wojska rzymskiego na trzy miesiące i płacić mu żołd tak długo, dopóki z Rzymu nie nadejdzie odpowiedź co do warunków pokoju. Wypłacić Rzymowi dziesięć tysięcy talentów w ciągu pięćdziesięciu lat, ratami po dwieście talentów eubejskich rocznie. Jako porękę wydać stu zakładników, których wybierze sam wódz rzymski spośród młodych ludzi w wieku od czternastu do trzydziestu lat. (Polibiusz XV, 18) Scypion nie zaostrzył warunków traktatu zawartego przed powrotem Hannibala, poza dwoma punktami: flota pozostawiona Kartaginie została zmniejszona do dziesięciu trójrzędowców, zamiast do dwudziestu, a kontrybucja wojenna została podwojona. Mimo wszystko klauzule afrykańskie były nadal bardzo korzystne dla Kartaginy. Pod koniec III wieku p.n.e. państwo punickie składało się z jednolitego terytorium, ograniczonego fosą i kilku warowniami, takimi jak Sicca Veneria (El-Kef) czy Theveste (Tebessa), które stanowiły enklawy w kraju Numidów. Dzięki Appianowi, którego tekst jest w tym punkcie znacznie dokładniejszy niż Polibiusza, wiemy, że Kartagińczycy musieli ewakuować te enklawy i że fosa punicka stanowiła od tego czasu granicę między ich państwem a królestwem Masynissy. Ale niektóre terytoria poza fosą były zabrane Numidyjczykom stosunkowo niedawno, a ich ludność libijska nie została jeszcze spunicyzowana. Tak było z okolicą Wielkich Równin wokół Vaga i przede wszystkim z terytorium Thusca, które obejmowało nie mniej niż pięćdziesiąt miast. Masynissa zagarnął te dwa okręgi dopiero w czterdzieści lat później. Położenie geograficzne okręgu Thusca było sporne aż do niedawna. S. Gsell identyfikował ten okręg z okolicą miasta Thugga, inni z rejonem Krumirii w Tunezji. Dopiero napis łaciński znaleziony w r. 1961 w Maktaris i napis punicki odkryty na górze Massuga objaśniły nas, że to miasto będące stolicą swego okręgu znajdowało się tylko o 20 km na południe od Zamy. Wykopaliska, które prowadziłem w Maktaris między rokiem 1945 a 1955, wykazują, że było ono zamieszkałe głównie przez Massyliów, a prócz tego przez niewielu kolonistów punickich. Naokół znajduje się dużo dolmenów i innych pomników megalitycznych, które służyły Numidyjczykom za grobowce; często występują na nich napisy w języku i alfabecie Numidyjczyków. Masynissa miał więc słuszne powody, aby żądać obszaru zaludnionego przez jego ziomków, który do niedawna na pewno należał do jego przodków. Jest tym bardziej znamienne, że Scypion nie przyznał mu tego. Decyzja „imperatora” była powzięta zarówno ze względu na racje polityczne, jak i ekonomiczne. Masynissa był stronnikiem cennym, ale ambicja jego była widoczna, a dwulicowość dobrze znana. Byłoby niebezpieczne wzmóc jego potęgę! Z drugiej strony Kartagina powinna uiścić bardzo ciężką kontrybucję, dwa razy większą od zapłaconej po pierwszej wojnie. Pozbawiona więc obecnie swych zewnętrznych posiadłości nie mogłaby sprostać zobowiązaniom, gdyby jej dziedziny afrykańskie zostały zbyt okrojone. Natomiast ziemie należące do

Masynissy nie przyniosłyby Rzymowi żadnych korzyści. Do Rzymu zostało wysłane poselstwo złożone z dziesięciu członków pod przewodnictwem jednego z przywódców stronnictwa oligarchicznego Hazdrubala, zwanego „Koziołkiem”. Miało się starać ono o zatwierdzenie warunków Scypiona, przyjętych już przez lud Kartaginy. W senacie podniosła się burzliwa dyskusja między stronnikami pokoju, reprezentowanymi przez Kwintusa Cecyliusza Metellusa, a nieprzejednanymi wrogami Kartaginy, którym przewodził konsul Gnejusz Korneliusz Lentulus. Wówczas trybunowie przedstawili całą sprawę ludowi, którego olbrzymia większość pragnęła przede wszystkim pokoju. Komicja ratyfikowały układ, a Kartagińczycy go skwapliwie wykonali. Jaka mogła być od tego czasu rola Hannibala? Przyjął on, jako zło mniejsze, traktat, który przekreślał wszelkie nadzieje, dla jakich żył dotychczas. Logicznie powinien był się usunąć, pozostawić kierownictwo Kartaginy Hannonowi Wielkiemu albo Hazdrubalowi „Koziołkowi”, ludziom najbardziej nadającym się do prowadzenia polityki współpracy z Rzymem. Ale oligarchowie ci byli bardzo niepopularni. Jeżeli Hazdrubal stanął na czele poselstwa, to było to wyraźnie za zgodą Hannibala i w trosce o zjednoczenie wszystkich stronnictw. I na pewno wybrano raczej jego niż Hannona, ponieważ był mniej znaczny. Również nie było mowy o powierzeniu stronnictwu oligarchicznemu kierowania sprawami publicznymi. Kilka lat przedtem inne, bardziej umiarkowane stronnictwo oligarchiczne uzyskało przychylność ludu dzięki prestiżowi swego szefa Hazdrubala, syna Giskona. Lecz po jego klęsce opinia publiczna zwróciła się przeciwko niemu. Przed Zamą Hazdrubal oddał swoich ochotników do dyspozycji Hannibala, który interweniował po jego stronie i sprawił, że anulowano wyrok skazujący go zaocznie na śmierć. Ale gdy skazany wrócił do Kartaginy, lud zbuntował się i zażądał jego głowy. Hazdrubal, ścigany przez motłoch, schronił się do mauzoleum, które wzniesiono dla jego ojca, i tam się otruł, a jego głowę zatkniętą na końcu piki obnoszono po mieście. Appian opisuje nam Kartaginę owego czasu, rządzoną przez stronnictwo ludowe wśród gwałtownych zaburzeń. Obraz, jaki ten autor kreśli, chociaż bardzo spóźniony i mało krytyczny, jest prawdopodobny. Po upadku Hazdrubala, syna Giskona, lud przejął władzę. Jego zgromadzenie decydowało autorytatywnie o pokoju i wojnie już w czasie pierwszych układów ze Scypionem jak też i po Zamie. Jest rzeczą zupełnie naturalną, iż tak wielkie zgromadzenie ludzi dotkniętych w swym patriotyzmie i wierze religijnej, cierpiących niedostatek, a bezpośrednio nie odczuwających potęgi wroga, gotowe było na wszelkie szaleństwa. Tylko Hannibal miał dość prestiżu, aby je pohamować, a i to czasem musiał ulegać demagogom. Oligarchowie, którzy go najbardziej nienawidzili, tolerowali go jako jedyną ostoję przeciwko rewolucji. Tak więc, cokolwiek by utrzymywał Dion Kassjusz, jest rzeczą bardzo nieprawdopodobną, ażeby Hannibal był pociągany do odpowiedzialności za sposób prowadzenia wojny. Według Korneliusza Neposa Hannibal był jeszcze w tej chwili głównym wodzem Kartaginy. Nie ma powodu, ażeby w to wątpić. Zwykle wodzowie armii punickich byli naznaczani tylko dla jednego terenu działania. Ale

sposób, w jaki wojna się rozegrała, wymagał, ażeby Hannibal miał dowództwo nieograniczone tak w przestrzeni jak i w czasie. Podpisanie pokoju z Rzymem nie musiało go pozbawić władzy, ponieważ traktat tylko ograniczał siły punickie, ale ich nie znosił, gdyż trzeba było utrzymywać siłę policyjną, żeby zapewnić wykonanie warunków pokoju. Wielu jednak Rzymian nie czuło się bezpiecznie tak długo, jak długo ich najgroźniejszy wróg zachowywał dowództwo. Ciągle domagano się jego usunięcia, zwłaszcza - według Neposa - w r. 200 p.n.e., w chwili, gdy rozpoczynano wojnę z Macedonią. Żaden tekst nie mówi wyraźnie, co robił Hannibal w ciągu następnych pięciu lat. Prawdopodobnie usunął się do swoich dóbr w Byzacjum. Zdaje się, że do tego okresu jego życia powinno się odnieść wzmiankę Aureliusza Wiktora, historyka z IV wieku n.e., o plantacjach oliwek, gdzie zatrudniał swoich żołnierzy, których bezczynność wydawała się niebezpieczna dla państwa. S. Gsell przypuszczał, że było to w okresie po jego powrocie do Afryki w ciągu miesięcy poprzedzających Zamę. Ale Hannibal miał wtenczas inne troski i byłby bardzo nieostrożny rozpraszając swoje wojska na wsi i narażając się na jakiś zamach. Rozumie się raczej, że chciał dopiero po zawarciu pokoju zabezpieczyć byt zdemobilizowanym weteranom, oszczędzając jednocześnie ojczyźnie ryzyka nowego powstania najemników. Określenia, którymi posługuje się Aureliusz Wiktor, i porównanie, które przeprowadza między wodzem punickim i cesarzem rzymskim Probusem, pozwalają się domyślać, że dawni kombatanci zachowywali swoje kadry. Chodziło zatem o wielkie zamierzenia w dziedzinie kultury oparte na doświadczeniach, jakie Barkidzi przeprowadzali w Hiszpanii. Pozwalało to zresztą Hannibalowi uchronić swych ludzi od rozproszenia na wypadek ewentualnej mobilizacji lub wyborów. Z punktu widzenia ekonomicznego inicjatywa jest podwójnie interesująca. Byzacjum rzeczywiście nie było podówczas obsadzone drzewami oliwnymi, uprawiano tam wyłącznie zboże. Tymczasem jego klimat odpowiada znacznie lepiej drzewom i do dziś ten kraj zawdzięcza swój dobrobyt uprawie oliwek. Tak więc na tle czasów od starożytności aż po dzień dzisiejszy, kiedy to T. Bourde wskrzesił „gaj Sfaksu”, Hannibal okazał się rolnikiem bardzo przewidującym. Lecz gaj oliwny zaczyna przynosić zyski dopiero w jakieś dziesięć lat po założeniu. Barkida zatem nie przewidywał szybkiego wyjścia ze swego ustronia ani angażowania Kartaginy w konflikty, które miały zadecydować o losie wschodniej części Morza Śródziemnego. Musiał jednakże pilnie śledzić ich rozwój. W chwili gdy kończył się pojedynek rzymsko-punicki, Antioch III Wielki wrócił triumfalnie do świata śródziemnomorskiego z wielkiej wyprawy wojennej na wschód, która na jakiś czas zespoliła elementy jego zbyt rozległego imperium. W roku 203 p.n.e. zawarł z Filipem V przymierze, które dzieliło dziedzictwo Aleksandra między Seleucydów i Antygonidów kosztem Egiptu i pośrednich państw: Rodos i Pergamonu. Natychmiast Antioch zwrócił się przeciwko królestwu Lagidów, wziął odwet za Rafię i zagarnął ostatecznie Fenicję i Palestynę. Tyr przypadł mu również, ale związki, które łączyły metropolię z tą kolonią, zapewniły jej lepsze traktowanie. W roku 201

p.n.e. flota Filipa pobiła flotę Rodos i jego armia zapewniła sobie kontrolę nad Bosforem. Te zdarzenia natychmiast pobudziły do działania grupę rzymskich zwolenników podbojów. Natychmiast po podpisaniu traktatu z Kartagińczykami grupa ta wymusiła na komicjach wypowiedzenie wojny Macedonii. Ale ofensywa prowadzona przez Sulpicjusza Galbę w r. 199 p.n.e. poprzez Bałkany nie dawała żadnego decydującego rozstrzygnięcia. Można było przewidzieć, że jeżeli konflikt potrwa dłużej, to Antioch będzie musiał przyjść z pomocą swemu sprzymierzeńcowi, mimo sporów, które powstały między nimi zaraz po zawarciu przymierza, a wówczas Rzymowi nie wystarczyłoby sił, ażeby stawić czoła groźnej koalicji tych dwu monarchów. Hannibal na pewno liczył na wyciągnięcie korzyści z tej sytuacji, a mamy wszelkie dane. by sądzić, że był w kontakcie z Antiochem. Bez wątpienia nie miał zamiaru wciągnąć w nowy konflikt swej zaledwie podnoszącej się z upadku ojczyzny. Spodziewał się tylko, że Rzym zajęty gdzie indziej osłabi ucisk i że Kartagina będzie mogła prowadzić politykę niezależną. Ale na to trzeba było, aby on sam objął kierownictwo rządu bez obciążenia drobiazgową kontrolą zgromadzeń i żeby wobec braku środków do prowadzenia działań wojennych mógł w razie potrzeby rozporządzać wszystkimi gospodarczymi zasobami Afryki. W tym zamiarze przeprowadził w r. 197 p.n.e. swój wybór na sufeta na rok 196 p.n.e. Od czasu reform Hamilkara obaj corocznie wybierani przez lud posiadacze tego tytułu stawali się kierownikami rządu. Mieli władzę daleko mniejszą niż konsulowie, a zwłaszcza nie mieli żadnego znaczenia wojskowego. Ich zasadniczym zadaniem było wymierzanie sprawiedliwości, co zmuszało ich do zasiadania każdego dnia w trybunale na środku placu publicznego. Mieli prawo zwoływać Radę i lud i przedstawiać im projekty ustaw, a że zgromadzenie obywateli przywykło do decydowania o wszystkich ważnych zagadnieniach, rządzący mógł z jego pomocą kierować ogólną polityką państwa. Pierwszą troską Hannibala było zwiększenie autorytetu swego urzędu przez usunięcie pozostałości dawnej konstytucji arystokratycznej, w której, według opisu Arystotelesa, autorytet nie należał ani do urzędników, ani do ludu, ale do wielu anonimowych rad lub komitetów, z których najważniejsza była Rada Trzydziestu. Szczególnie groźna władza policyjna była powierzona Trybunałowi Stu Czterech, który w każdej chwili mógł wezwać do siebie każdego urzędnika lub obywatela i skazać go na najcięższe kary. Reformy Hamilkara ograniczyły kompetencje tego wysokiego urzędu, pozbawiając go najważniejszych prerogatyw władzy politycznej. Skład tego Trybunału konstytuował się podobnie jak w senacie rzymskim, to znaczy co roku wchodzili do niego najwyżsi urzędnicy, których mandaty właśnie wygasały. Lud, który rozdawał te godności, był źródłem autorytetu sędziów, ale nienaruszalność, z której korzystali, pozwalała im nie liczyć się wcale z wolą ludu. W ten sposób Trybunał Stu Czterech stał się z powrotem główną ostoją oligarchii. Wreszcie publiczne prawo punickie, tak jak i rzymskie, gwarantowało niezależność każdego urzędnika w jego sferze działania i trwałość jego mandatu. Na przykład sufeci nie mieli żadnego wpływu na sprawy finansowe, które należały do

generalnego skarbnika, zwanego przez historyków rzymskich kwestorem. Konflikty, które z konieczności następowały między różnymi władzami, dawały więc okazję radom arystokratycznym do odgrywania roli arbitrów. Hannibal najpierw zaatakował niezależność kwestora. Arystokratycznej zasadzie niezależności urzędu przeciwstawiał zasadę suwerenności ludu, sformułowaną i wprowadzoną w życie przez demokratów greckich. Lud był władcą, a człowiek, którego obdarzył swym zaufaniem, winien być mu posłuszny. Podobny konflikt prawny miał powstać w Rzymie w następnym wieku. Tyberiusz przy pomocy zgromadzenia złożył wówczas z urzędu trybuna Oktawiusza, który sprzeniewierzył się otrzymanemu mandatowi i został przez konserwatystów oskarżony o pogwałcenie konstytucji. Kiedy, zapewne nie bez wpływu Hannibala, na drugiego sufeta wybrano jego dobrego kolegę, tak mało znaczącego, że imię jego do nas nie dotarło, Hannibal wezwał kwestora, by mu zdał sprawę ze swej działalności. Zrobił to nie tylko dla samej zasady, ale i dla zorientowania się, na jakie środki finansowe może liczyć w swojej polityce, tym bardziej że nobile, gdy już minął okres zamieszania związanego z zakończeniem wojny, przejmowali po cichu administrację, troszcząc się przede wszystkim o zabezpieczenie swoich przywilejów, a przerzucając na innych wszelkie obciążenia wynikające z klęski. A że ogłoszono właśnie, iż trzeba będzie nałożyć nowe podatki, poczynania Hannibala zostały przez ogół przychylnie przyjęte. Kwestor należał widocznie do partii oligarchicznej i odmówił podporządkowania się rozkazowi, nawiasem mówiąc nielegalnemu. Trybunał Stu Czterech, który miał go do siebie wezwać, gdy skończy się jego kadencja, zapewnił go o swej przychylności. Hannibal kazał wtedy aresztować swego przeciwnika i oskarżył go przed zgromadzeniem ludowym, które - jak wspomnieliśmy - odziedziczyło po Trybunale część jurysdykcji politycznej. W gwałtownej mowie sufet oskarżył cały najwyższy sąd. Gdy lud okazał niedwuznacznie swoją aprobatę, Hannibal natychmiast przedstawił i przegłosował ustawę, która zupełnie pozbawiła znaczenia tę oligarchiczną instytucję. Sędziowie mieli być odtąd wybierani przez lud na okres jednego roku i nie mogli kandydować po raz wtóry. Kwestor został oczywiście zdjęty z urzędu. Opierając się na jego następcy i na nowym Trybunale, sufet przeprowadził wnikliwe badania dotyczące administracji lat ubiegłych i wkrótce mógł przedstawić zgromadzeniu raport, z którego wynikało, że nowe podatki w żadnym razie nie były potrzebne i że państwo łatwo mogło sprostać wszelkim zobowiązaniom, ukrócając wszystkich złodziei grosza publicznego. Wypadki łapówkarstwa i płatnej protekcji, które zostały wydobyte na światło dzienne, sięgały długich lat wstecz, czasem nawet do poprzednich pokoleń, a uzyskane tą drogą korzyści były zainwestowane w różnego rodzaju dobra i przedsiębiorstwa. Wyegzekwowanie tych sum i ściągnięcie nałożonych grzywien musiało zrujnować większość magnackich rodzin w Kartaginie. Chodziło więc o prawdziwą rewolucję społeczną, która oczywiście wzbudziła oburzenie jej ofiar. Zawsze i wszędzie w podobnych wypadkach posiadacze chętnie zapominają o patriotyzmie. Posiadacze kartagińscy wysłali do Rzymu rozpaczliwe poselstwo denuncjujące stosunki Hannibala z wielkim królem Antiochem. Gdy w senacie otworzono na ten temat

dyskusję, Publiusz Scypion Afrykański stanął energicznie w obronie swego dawnego wroga, traktując pogardliwie zarzuty dotyczące Antiocha. Utrzymywał, że sprawa dotyczy tylko Kartagińczyków, a Rzym nie powinien się mieszać w walki stronnictw niezawisłego państwa. Ale wszystkie te argumenty pozostały bez echa u konserwatystów. Na szczęście mowa Scypiona pozostała w archiwach rodzinnych, gdzie miał ją odkryć Polibiusz. Liwiusz z kolei przepisał ją z dzieła Achajczyka. I tu ten bardzo konserwatywny historyk, który swe wiadomości zaczerpnął od drugiego konserwatysty, zaskakuje nas faktem, iż całkowicie stanął po stronie Hannibala. Stosunki bowiem Barkidy z Antiochem pominął zupełnym milczeniem, aż do chwili, gdy posłowie rzymscy wyjaśnili prawdziwy cel swej misji. Podobnie przemilczał pewną bezprawność wezwania skierowanego do kwestora. W Rzymie sprawy przewlekały się aż do końca kadencji Hannibala. Wreszcie w roku 195 p.n.e. senat wysłał do Kartaginy poselstwo złożone z Gnejusza Serwiliusza, Klaudiusza Marcellusa i Terenejusza Kulleona. Pierwszy, bardzo sędziwy, był dawnym konsulem z raku 217 p.n.e.; drugi, syn zdobywcy Syrakuz, właśnie piastował urząd konsula; co się tyczy Kulleona, jeńca wojennego wyzwolonego przez Scypiona, objawił on swego czasu swą wdzięczność w sposób ostentacyjny, paradując w czasie triumfu w czapce wyzwoleńca, co nie przeszkodziło mu jednakże później świadczyć na niekorzyść w procesie, który wytoczono bratu Scypiona Afrykańskiego. Ci trzej senatorowie, niezbyt dumni ze swej misji, rozpuścili wieści, że jadą do Kartaginy rozsądzić spory o granicę, wszczęte przez Masynissę. Hannibal nie dał się wywieść w pole, a obawiał się, prawdopodobnie nie bez przyczyny, iż zostanie porwany bez możności obrony. Jego ucieczka - mówi Liwiusz - była przygotowana od dawna. Spędził więc dzień na placu publicznym, zajmując się rozmaitymi sprawami, a gdy noc zapadła, nie powrócił do siebie, lecz ciągle ubrany w urzędowe szaty przeszedł potajemnie bramy miasta z dwoma służącymi, którzy nie byli wtajemniczeni w jego projekty. Oczekiwały go konie. Zmieniając wierzchowce, bez odpoczynku przebył w ciągu jednej nocy i połowy dnia 200 km, które dzielą Kartaginę od przylądka dziś zwanego Kabudia, krańcowego punktu Tunezji na wschodzie. Jeden z jego „zamków” wznosił się tam na wybrzeżu, a okręt był gotowy do poniesienia kotwicy. Uciekinier dostał się najpierw na wyspę Cercynę, przy której zakotwiczyło kilka fenickich statków handlowych. Ich załoga jeszcze o niczym nie wiedziała. Hannibal oświadczył im, że jedzie z misją do Tyru; potem, by któryś z kupców nie dał znać o jego obecności do Kartaginy lub Hadrumetum, zanim on sam nie znalazłby się w bezpiecznym miejscu, nakłonił kapitanów do składania ofiar, po których nastąpiła uczta. Z wszystkich okrętów pożyczył maszty i żagle, by zbudować ogromny namiot, w którym miało się odbyć przyjęcie. Sam zaś swój okręt miał w pogotowiu. Gdy tylko spojeni biesiadnicy usnęli, cichaczem pozbawił ich swego towarzystwa. Biorąc w obronę Hannibala, Scypion sądził prawdopodobnie, że jego dawny przeciwnik był mniej niebezpieczny w Kartaginie niż na wygnaniu. Szansą Rzymu było to, że jak dotychczas jego nieprzyjaciele nie potrafili

nigdy uzgodnić swego działania. Filip Macedoński przestał się interesować wojną punicką po zawarciu pokoju w Foinike. Pilnie bacząc, by Antioch sam nie zagarnął resztek spuścizny po Egipcie, dał się pobić pod Kynoskefalaj w lecie 197 roku p.n.e., nie doczekawszy się jakiejkolwiek pomocy ze strony Seleucydy. Obaj monarchowie, zwaśnieni rywalizacją, nie po myśleli o wykorzystaniu kłopotów Rzymu na zachodzie, tylko starali się zdobyć kontrolę nad cieśninami. A przecież właśnie w tym czasie w Betyce i w Hiszpanii (Katalonia i Aragonia) wybuchło ogólne powstanie, które zniosło ze szczętem wojska pretora Senproniusza Tuditanusa (196 r. p.n.e.). W tych samych latach Ligurowie oraz przed- i zaalpejscy Galowie nadal dzielnie bronili swej niezawisłości, wspomagani przez kilka ochotniczych oddziałów punickich, jakie pozostały po armii Magona. Jedynie Hannibal był zdolny zagarnąć całość polityki śródziemnomorskiej i ukazać oczom władców grecko-macedońskich ich wspólny cel. Przyjechał na wschód poprzedzany ogromną sławą. Mieszkańcy Tyru, do którego najpierw się udał, przyjęli go jak współobywatela i wielu z nich oddało się całkowicie do jego dyspozycji, by po móc w zrealizowaniu jego planów; służyli mu najczęściej jaka agenci w kontaktach z Kartaginą. Z Fenicji Hannibal udał się do Efezu, gdzie przebywał Seleucyda. Król był właśnie zajęty podbojem Azji Mniejszej i Tracji mimo sprzeciwów Kwinktiusza Flamininusa, zwycięzcy spod Kynoskefalaj, który przybrał postawę protektora greckiej wolności. Antioch powitał Hannibala z otwartymi ramionami. Ci dwaj ludzie mieli na pewno wiele płaszczyzn porozumienia, choćby tylko wspólny kult dla Aleksandra. Kartagińczyk nie czuł się wcale obco w tym świecie hellenistycznym, bogatym i rycerskim, gdzie niezliczone zastępy i olbrzymie bogactwa zdawały się być gotowe do poparcia jego dalekosiężnych planów. Jednakże nieporozumienia i zawody objawiły się dość szybko. Antioch chciał wykorzystać Hannibala jako wybitnego eksperta, i polecił mu przeprowadzenie reorganizacji swej armii. Pozwolił mu nawet brać udział w naradach, ale przez myśl mu nie przeszła, żeby powierzyć Barkidzie kierownictwo swojej polityki. Pomysł interwencji na Zachodzie zdawał się wielkiemu królowi chimerą; byłby on chętnie pertraktował z Rzymem, gdyby ten zastawił mu wolną rękę w Azji. Punijczyk, przeciwnie, twierdził, że jedynym sposobem zatrzymania ekspansji rzymskiej byłoby przeniesienie wojny do Italii. Zrobił nawet dokładny plan kampanii. Antioch miał mu pożyczyć tylko 100 statków, 10.000 piechoty i 10.000 jeźdźców. Hannibal nie wątpił, iż z tymi siłami mógłby powrócić da Kartaginy i wciągnąć ją ponownie do wojny. Stamtąd szedłby do Italii, podałby ręce Cyzalpińczykom, a nawet wzniecił powstanie Etrusków. Co się tyczy króla, miałby on tylko zająć Grecję, ażeby tam unieruchomić siły rzymskie i przygotować obronę przed odwetem, który by prawdopodobnie w ogóle nie nastąpił. Ten wielki plan, który Liwiusz przedstawia w rozdziale 60 swojej XXXIV księgi, jest rzeczywiście w stylu Hannibala i nie powinniśmy wątpić w jego autentyczność. Szczególnie interesujące jest stwierdzenie, że Barkida żałował teraz, iż zbytnia liczył na mieszkańców południowej Italii, a za mało ufał Galom i Etruskom. Ten jego plan wszedł już nawet w

pierwszą fazę realizacji. Nazajutrz po ucieczce Hannibala klienci jego, jak zwykle, przyszli go pozdrowić. Stwierdziwszy, że wcale się nie pokazuje, sądzili najpierw, że Rzymianie kazali go zabić. Wzburzony tłum zaczął się zbierać na placach. Ale wkrótce nadszedł jeden z kupców, który widział uciekiniera na Cercynie. Opuszczeni przez swego wodza demokraci kartagińscy stracili rezon. Tymczasem posłowie senatu przyprowadzeni przed gerontów zapewnili, że posiadają formalne dowody stosunków Hannibala z Antiochem i oskarżyli Barkidę, że chciał wywołać wojnę. Nikt nie odważył się sprzeciwić; zresztą nawet między dawnymi stronnikami Hannibala znajdowało się bez wątpienia wielu ludzi, których przerażała perspektywa ponownego podjęcia wrogich kroków. Oligarchowie skorzystali z tej sytuacji, aby znieść prawo ustanawiające trybunał ludowy, a wprowadzić z powrotem Trybunał Stu Czterech. Ten skazał Hannibala i kazał ogołocić jego dom. Jednakże stronnictwo ludowe bynajmniej nie zniknęło. Jego przywódców wkrótce odwiedził Tyryjczyk imieniem Ariston, którego Hannibal wziął ze sobą do Efezu i w którym zyskał znakomitego tajnego agenta. Ariston został przyjęty przed wyjazdem do Kartaginy przez samego króla, który go zapewnił o swej zgodzie na plany Hannibala. Prawdopodobnie Antioch, nie zgadzając się na nie absolutnie, chciał tylko wypróbować wartość atutów, które goszczący u niego wódz jakoby posiadał. Ariston udał się zatem do Kartaginy rzekomo dla interesów i skontaktował się z ludźmi, których Hannibal mu wskazał. Niestety, nie byli oni dyskretni. Wkrótce na zebraniach i proszonych obiadach mówiono już tylko o misji Tyryjczyka, i to tak jawnie, że jeden z gerontów ze stronnictwa arystokratycznego przedstawił sprawę na walnym posiedzeniu. Koledzy jego zarządzili wszczęcie śledztwa i zatrzymanie Aristona, którego zamierzali odesłać do Rzymu. Chytry Fenicjanin potrafił jednak wyjść obronną ręką z pierwszych indagacji, a ponieważ strzegł się zabierania jakiegokolwiek dokumentu i sam nic nie pisał, nie istniał żaden materialny dowód jego działalności. Ale sprawy ułożyły się mniej pomyślnie, gdy komisarze, doświadczeni ludzie interesu, starali się dowiedzieć o rodzaju negocjacji, które Ariston miał jakoby uprawiać. Zdziwili się, że wszyscy, z którymi się stykał, należeli do stronnictwa ludowego. Część komisarzy chciała, żeby Tyryjczyka zamknąć w więzieniu, inni zapewniali, że ów zamach na wolny handel mocno zaszkodzi ożywionym stosunkom gospodarczym, które Kartagińczycy utrzymywali w portach fenickich, oraz wszystkim tym, którzy pozostawali w zależności od wielkiego króla. Tego rodzaju argumenty nie były dla nikogo obojętne i Ariston został z geruzji wypuszczony na wolność. Nie miał wcale zamiaru opóźniać swego wyjazdu, ale zanim doszedł do portu, znalazł jeszcze czas, ażeby na publicznym placu, w ciemnościach nocy, zawiesić na trybunie sufetów obwieszczenie, które nazajutrz każdy mógł odczytać. Zawierało ono oświadczenie, że instrukcje dane Aristonowi nie zwracały się do nikogo osobiście, ale ogólnie do wszystkich miłujących stary porządek. Ponieważ wielu dygnitarzy nie miało czystego sumienia, postanowiono uważać rzecz za skończoną i ograniczyć się do wysłania

sprawozdania do Rzymu. Ażeby nie dopuścić, by konsulowie i senat wzięli rzecz zbyt serio, posłowie otrzymali jednocześnie polecenie uskarżania się na ciągłe naruszanie granic przez Masynissę, który wyraźnie korzystał ze sporów wewnętrznych Kartaginy, aby próbować położyć rękę na Trypolitanii. Senat wysłuchał posłów z Kartaginy, potem tych, których z kolei wysłał król numidyjski, i zdecydował nie bez słuszności, że wszystko to jest zbyt pogmatwane, a wierność Kartaginy bardzo wątpliwa, i zakończył wysłaniem na miejsce Scypiona Afrykańskiego, aby spróbował się w tym rozeznać. Tymczasem niepowodzenie Aristona bynajmniej nie poprawiło spraw Hannibala na dworze. Ministrowie i wodzowie zaczęli być znużeni Punijczykiem, który nie hamował się w krytykowaniu wszystkiego, szczególnie w dziedzinie wojskowości, i proponował codziennie jakąś nową reformę, którą biura z reguły wrzucały do kosza. Poseł rzymski, Publiusz Williusz, przyjechał do Apamei, gdzie aktualnie mieszkał władca. Ale król, który właśnie stracił syna, użył swojej żałoby za pretekst, by posłowi odmówić przyjęcia. W tej sytuacji senator starał się przynajmniej spotkać jak najwięcej osób wpływowych, a szczególnie Hannibala, z którym przeprowadził kilka rozmów. Te spotkania zrodziły - jak to wykazał J. Carcopino - legendę o spotkaniu między zwycięzcą i zwyciężonym spod Zamy. Nieprzyjaciele Kartagińczyka natychmiast donieśli o tym królowi, insynuując, że jego gość zamierza go zdradzić. Hannibal, aby usunąć podejrzenia, opowiedział o przysiędze danej niegdyś swemu ojcu. Jednakże nie został wezwany na radę, na której miano rozpatrywać plany wojny. Antioch rzeczywiście postanowił wojnę, zrozumiawszy, że Rzym nie opuści ani króla Pergamonu, którego chciał sobie podporządkować, ani wolnych miast Azji Mniejszej, między innymi Ilionu, który wykorzystywał przy tej okazji legendę Eneasza, aby wyprosić pomoc, ani wreszcie Egiptu. W Grecji zresztą wielu niezadowolonych wzywało Seleucydę. Flamininus jednak proklamował uroczyście wolność Hellenów na igrzyskach istmijskich w r. 196 p.n.e., ale szybko spostrzeżono, że wolność ta przynosiła korzyść jedynie bogatym. Nieoczekiwanie senat, który wszędzie wspierał oligarchów, sprzymierzył się najpierw z demokratami etolskimi przeciw konserwatystom achajskim. Ale po Kynoskefalaj wielka liga peloponeska potrafiła zdobyć łaski Flamininusa, podczas gdy Etolowie mieli tysiące uzasadnionych przyczyn, aby uskarżać się na przymierze, które im przyniosło znacznie więcej utrapień niż korzyści. Tymczasem w Apamei w pałacu królewskim aż tłoczno było od sławnych wodzów ofiarowujących królowi swoje usługi. Jednym z nich był Akarnańczyk Aleksander, dawny doradca Filipa, teraz mianowany ministrem Antiocha do spraw greckich. Plan jego polegał na zajęciu Grecji, gdzie Etolowie i zażarty wróg Achajczyków, „socjalistyczny” tyran Sparty Nabis, mieli powstać na wieść o zbliżaniu się króla. Co do Hannibala, jego rola miała być ograniczona do prowadzenia akcji dywersyjnej w Afryce. Ten projekt Aleksandra w zasadniczej linii pokrywał się z planem Hannibala, ale przesuwał punkt ciężkości z operacji na zachodzie na działania na Półwyspie Bałkańskim. Antioch przyjął ten plan, zmienił go

jednak w dwóch punktach: wyrzekł się starań o przymierze z Macedonią i odmówił Hannibalowi dowództwa nawet nad małą eskadrą okrętów wojennych, którą zaczęto dla niego przygotowywać. Barkida tymczasem znowu został dopuszczony do rady. Znalazł tam jednak nowego przeciwnika w osobie Etolczyka Toasa, który pobudzając zazdrość króla w stosunku do wielkiego wygnańca namawiał Antiocha do skoncentrowania wszystkich sił w Grecji. Jego rady podobały się królowi, tym bardziej iż odpowiadały jego intencji, by angażować jak najmniej własnych sił w działaniach, natomiast cały ciężar wojny przerzucić na Greków, gotowych, wedle zapowiedzi Toasa, do powszechnego powstania na tyłach Etolów. Hannibal, pozbawiony możności odegrania jakiejkolwiek roli, udał się złorzecząc na małą wyprawę, która w jesieni 192 r. p.n.e. wylądowała na wybrzeżu Tesalii. Pierwsze zdarzenia zdawały się zaprzeczać jego pesymizmowi: król i jego sprzymierzeńcy zdobyli szybko władzę nad Grecją środkową i północną, zajmując wielką warownię Chalkis na Eubei, „bazę strategiczną”, którą stworzył Filip II dla kontrolowania Hellady. W ciągu zimy, na przełomie roku 193 na 192 p.n.e. Antioch zwołał radę w Demetrias; udzielono głosu Hannibalowi, który jednak nie uczynił nic dla odzyskania przychylności króla. Sukcesy uzyskane dotychczas oświadczył - są małej wagi i przyłączyły do obozu króla, poza Etolami, wyłącznie ludy pozbawione wszelkiej wartości wojskowej. Jedyną pomocą skuteczną byłaby pomoc Macedonii i było rzeczą najważniejszą uzyskać ją dyplomacją lub siłą. Poza tym trzeba przenieść wszystkie wysiłki na morze, ściągnąć całą flotę, którą król mógł dysponować, i stworzyć dwie eskadry. Jedna, której towarzyszyłoby wojsko desantowe, operowałaby na Morzu Jońskim, podczas gdy druga zagroziłaby zachodnim wybrzeżom Italii. Mowa w Demetrias, której autentyczność niesłusznie podają w wątpliwość niektórzy współcześni badacze, jest bardzo interesującą, ponieważ przedstawia strategiczną myśl Hannibala. Tak teraz jak i na początku swojej kariery Barkida kładł zasadniczy nacisk na opanowanie morza. Zmienił on swój plan z Apamei na skutek biegu wypadków. Ciągle ubolewając nad zarzuceniem planu wyprawy afrykańskiej połączonej z desantem w północnej Italii, z konieczności godził się już jedynie na demonstrację floty w basenie zachodnim, która miała ułatwić desant w Wielkiej Grecji lub w Apulii. Mówca wyraźnie podkreślał, że chodzi o podjęcie planów Pyrrusa - stworzenie wielkiej koalicji świata greckiego. Liwiusz zapewnia, że dowódcy i wyżsi urzędnicy uprzejmie temu przyklasnęli, po czym zupełnie nie wzięto pod uwagę poglądów zwycięzcy spod Kann, który powrócił rozgoryczony do swego schronienia. A w rok później Antioch nie miał już w Grecji ani jednego człowieka. Hannibal nie brał żadnego udziału w walce. Po klęsce pod Termopilami na wiosnę roku 191 p.n.e. Antioch, który schronił się do Efezu, żałował, że odrzucił poglądy Kartagińczyka, i postanowił zastosować wreszcie przynajmniej część jego planu. Hannibal mógł zatem udać się do Tyru, by zorganizować flotę. Jest rzeczą bardzo interesującą wykazać tutaj, że patriotyzm fenicki, bardzo osłabiony na zachodzie, jak to wykazuje przykład Gades, był jeszcze dość żywy w Azji. Ale w chwili, kiedy eskadra miała odpłynąć, Rzymianie, wsparci przez

Filipa Macedońskiego i Rodyjczyków, przepłynęli Morze Egejskie i zajęli Azję Mniejszą. Zamiast zatem natychmiast przejść do ofensywy, Hannibal musiał skierować się ku północy na ratunek floty Seleucydów, która broniła się zresztą dzielnie pod wodzą Poliksenidasa. W jesieni 190 r. p.n.e. spotkał pod Side, u wybrzeży Karii, eskadrę marynarki rodyjskiej, która mu zastąpiła drogę. Walka była nierozstrzygnięta. Hannibal miał przewagę na lewym skrzydle, którym dowodził, podczas gdy admirał syryjski Apolonios, przeciwko któremu Rodyjczycy skierowali swe główne siły, został pobity. Niedługo potem Poliksenidas stracił swą flotę pod Myonnessos. Morze Egejskie było od tej pory pod kontrolą Rzymian i ich sprzymierzeńców. Wobec tego Hannibal skierował się ku Krecie, skąd miał nadzieję dotrzeć do Afryki. Historia wielkiego Kartagińczyka podczas trzech ostatnich lat wojen Antiocha jest zupełnie ciemna. Znamy ją w ogóle tylko na podstawie przekazów dwóch przeciętnych autorów: Korneliusza Neposa i Justyna, którzy podając fakty zupełnie pomieszali chronologię. Wiemy przede wszystkim, że Hannibal nie brał żadnego udziału w wyprawie do Azji Mniejszej, prowadzonej ze strony rzymskiej przez Scypiona Afrykańskiego w zastępstwie jego brata. Nepos i Justyn zgadzają się w twierdzeniu, że na końcu wojny Barkida schronił się na Krecie w mieście Gortyna, gdzie przebywał dosyć długo, a cała chytrość punicka ledwo mu wystarczała, by mógł zabezpieczyć swe bogactwa przed chciwością mieszkańców. W. Hoffmann przypomniał, że w lecie r. 189 p.n.e. eskadra rzymska zmusiła mieszkańców Gortyny do zwolnienia jeńców rzymskich, których Antioch im sprzedał jako niewolników. Przyjazd Hannibala na Kretę poprzedza zatem tę datę, a nie jest jak twierdzi tradycja - późniejszy niż pokój w Apamei zawarty dopiero w 188 r. p.n.e. Demonstracja morska Rzymian miała zapewne przede wszystkim na celu skłonienie Gortyny do odmówienia oparcia i schronienia ich zajadłemu wrogowi. Wreszcie Nepos pisze, że w r. 193 p.n.e. Hannibal na czele flotylli złożonej z pięciu okrętów wylądował w Cyrenie mając nadzieję, że wciągnie swych rodaków do stronnictwa Antiocha. Informacja ta nie jest oczywiście do przyjęcia. Nepos pomieszał datę tego udzielenia pomocy z datą misji Aristona, o której zresztą nie wspomina. Jeżeliby Hannibal był tuż przy granicy Trypolitanii w chwili, gdy agenta tyryjskiego zatrzymano w Kartaginie, to ani rząd punicki, ani Rzymianie nie mieliby najmniejszej wątpliwości co do jego zamiarów. Czyż trzeba jednak na skutek tej pomyłki chronologicznej odrzucić zdecydowanie sam fakt? Sądzimy, że wystarczy opóźnić go o trzy lub cztery lata, ponieważ Nepos mógł pomylić konsulat Lucjusza Korneliusza Meruli z 193 r. p.n.e. z konsulatem Lucjusza Korneliusza Scypiona z 190 r. p.n.e. Kreta, której piloci przeprowadzili niegdyś do Libii statki z Tery z założycielami kolonii Cyreny, stanowiła znakomitą bazę do zaatakowania Afryki. W epoce hellenistycznej było to gniazdo piratów i najemników. Hannibal zresztą nigdzie nie mógłby znaleźć lepszych i zdolniejszych pomocników do naprawienia ciężkich strat poniesionych pod Side i tak chętnych do udania się z nim na nową wyprawę, która go miała sprowadzić z powrotem na Zachód. Dlaczego w tych warunkach Hannibal nie ominął Cyreny? Musiał się

chyba dowiedzieć, że warunki polityczne w Afryce były jak najbardziej nie sprzyjające dla jego planu. Po sprawie Aristona stronnictwo oligarchiczne i prorzymskie wzmocniło swą władzę w Kartaginie. Wysłało nawet kilka galer, które im pozostały, do walki z Antiochem. O nastawieniu miast trypolitańskich trzeba by było się najpierw upewnić. Zresztą Masynissa miał je na oku i byłby je zajął przy pierwszej okazji. Tak więc przedsiębiorczość Antiocha i również, trzeba przyznać, upór Hannibala, żeby rozpoczynać ciągle od nowa wojnę z Italią, doprowadziły do takiej paradoksalnej sytuacji, że król był pozbawiony pomocy największego stratega swoich czasów w chwili decydującej walki, a Barkida, który nigdy nie dowodził na morzu, rozpoczynał w wieku około sześćdziesięciu lat karierę admirała i korsarza. W okresie rozmów w Apamei Rzymianie zażądali wydania tych swoich sojuszników, którzy się im sprzeniewierzyli, walcząc po stronie Antiocha. Jednym z nich był właśnie Hannibal, który prawdopodobnie w jakiś czas po powrocie z Krety schronił się w Fenicji. Stamtąd mógł łatwo dotrzeć do królestwa Armenii, którego władca, Artakses, obwarowany w górach, uniezależnił się od Seleucydy i potrzebował ekspertów do zorganizowania swego na pół barbarzyńskiego królestwa. Żeby odpłacić mu za gościnność, Hannibal zmienił się z kolei w urbanistę. Wybrał miejsce na stolicę i nakreślił jej plany. Mógłby prawdopodobnie spokojnie zakończyć życie w tym odległym schronieniu, ale nie zrezygnował z walki, która ciągle była racją jego życia. Azja Mniejsza, z której pokój w Apamei wypędził Antiocha, była przedmiotem sporów między kilkoma władcami małych państewek. Chcieli oni wyrwać królowi Pergamonu, Eumenesowi, korzyści, które przynosiło mu jego służalstwo wobec Rzymu. Hannibal ofiarował swoje usługi jednemu z nich, Pruzjaszowi, królowi Bitynii, figurze dość nieciekawej, którego dobry wizerunek dał Corneille w Nikomedesie. Tam jeszcze raz Hannibal dał ujście swemu nowemu talentowi architekta, zakładając stolicę, Brussę, która dotąd nosi imię jego protektora. Ale wkrótce ucieszył się możliwością ponownego chwycenia za broń przeciwko sprzymierzeńcom Rzymu. Na wodach morza Marmara, dowodząc flotą bityńską, Barkida odniósł swe ostatnie zwycięstwo nad eskadrą pergameńską. Nepos lubujący się zawsze w poszukiwaniu osobliwych szczegółów opowiada, że wzniecił popłoch wśród nieprzyjaciół, bombardując ich okręty glinianymi garnkami pełnymi żywych żmij. Ten pomysłowy manewr, który odnajdujemy potem w Salambo Flauberta, wydaje się nie mniej godny podziwu niż manewr pod Kannami. Hannibal starał się również wyciągnąć korzyści ze sporów między Eumenesem a republiką rodyjską, drugim wiernym stronnikiem Rzymu. Rozpowszechniał tam greckie dziełko opisujące gwałty i rabunki, którymi Manliusz Wulson splamił swą wyprawę przeciwko Galatom. Wszystko to było bardziej irytujące dla Rzymu niż niebezpieczne, tym więcej iż nie posiadał on jeszcze terytoriów ani bezpośrednich interesów w Azji. Ale gdy tylko Antioch wycofał się do Syrii, Filip Macedoński zrozumiał pomyłkę, jaką popełnił przyczyniając się do jego klęski, i coraz jawniej przygotowywał wojnę odwetową. Jego dyplomacja działała w Azji

Mniejszej, na Rodos, a może nawet w Kartaginie. Jest oczywiste, że Hannibal niczego bardziej by nie pragnął, jak tylko dopomóc mu w tych planach, gdyby mu zostawiono na to czas. Nie było więc ze strony senatu bezcelowym okrucieństwem, że wysłał do Anatolii zwycięzcę spod Kynoskefalaj, Tytusa Kwinktiusza Flamininusa, zarówno dla zmuszenia Eumenesa i Pruzjasza do zawarcia pokoju, jak i dla pochwycenia nieposkromionego wygnańca. Ten, mając aż nadto wiele powodów do nieufania swemu gospodarzowi, zamieszkiwał prawdziwą lisią jamę o wielu wyjściach. Ale Bityńczyk potrafił utrzymać w tajemnicy przybycie poselstwa i kazał w nocy wszystkie te wyjścia obstawić. Gdy słudzy przyszli zawiadomić Hannibala o całkowitym zablokowaniu jego schronienia, Hannibal zażył truciznę, którą zawsze nosił w oprawie swego pierścienia. Już starożytni wahali się, który rok: 183, 182 czy 181 p.n.e., wskazać jako datę tego wydarzenia. Najstarsza zdaje się najprawdopodobniejsza. Urodzony w roku 246 p.n.e. syn Hamilkara miałby wówczas sześćdziesiąt trzy lata. W tych smutnych latach Hannibal zdaje się być niewolnikiem swej osobowości i swojej legendy. Powodowany obsesją klęski, której przyczyn nieustannie się doszukiwał, próbował z uporem pechowego gracza rozpoczynać ciągle tę samą partię, podtrzymując nieufność Rzymu, który wyolbrzymiał niebezpieczeństwo grożące mu ze strony samotnego starca. Równocześnie Hannibal zniechęcał do siebie wszystkich, którzy go przyjmowali, żeby wykorzystać jego geniusz, lecz nie chcieli być narzędziem jego bezpłodnej nienawiści. Bez wątpienia okazał nadzwyczajną bystrość, oceniając trafnie słabość Etolów i ich sprzymierzeńców i kładąc nacisk na konieczność ścisłego porozumienia między Macedończykiem a Seleucydą, gdyż to jedynie mogło uratować Grecję przed imperializmem rzymskim. Ale mimo swego zhellenizowania nie doceniał uroku, jaki idea niezależności jeszcze wywierała na wszystkich Greków. I nie można się zbytnio dziwić doradcom i wodzom Antiocha, że trudno im było znosić wieczne krytyki tego genialnego, ale i uciążliwego gościa, ani samemu królowi, iż wątpił w możliwość i skuteczność dywersji na Zachodzie. Najgorsze, że chcąc przywrócić swej ojczyźnie wielkość, której przywrócić już nie było można, dawał do ręki atuty rzymskiemu stronnictwu najzacieklej dążącemu do jej zguby. Niewątpliwie opromienił ostatnie lata Kartaginy, tak jak Demostenes uświetnił ostatnim blaskiem chwałę Aten, ale może byłoby lepiej, tak dla Kartagińczyków, jak i dla Ateńczyków, aby ich przywódcy na tych trudnych zakrętach historii kierowali się mniej ambicją, a bardziej realnymi warunkami politycznymi.

ROZDZIAŁ XII

CZY HISTORIA MOGŁA POTOCZYĆ SIĘ INACZEJ? Wojna zakończona całkowitym zniszczeniem zwyciężonego często jest podobna do procesu eliminacji biologicznej, który powoduje zniknięcie przeżytego społeczeństwa, niezdolnego do przystosowania się do nowych warunków, a przynosi korzyść organizmowi młodemu, aktywnemu, prężnemu. Podbój imperium perskiego przez Aleksandra jest typowym przykładem tego rodzaju konfliktu. Wojny punickie mają zupełnie inny charakter. Są one walką dwóch zapaśników o prawie równych siłach, cały czas dających wspaniałe dowody żywotności i energii. Zbyt często wyobrażamy sobie Kartaginę skostniałą, konserwatywną, zajętą wyłącznie interesami materialnymi albo sparaliżowaną przez bigoterię. Sam fakt, że wydała Barkidów, że poszła za nimi i popierała ich, świadczy, że bynajmniej jeszcze nie wkroczyła w okres schyłkowy. Jednym z celów niniejszej pracy było wykazanie, że Hamilkar i jego spadkobiercy są nie tylko mężami stanu i wojownikami, ale także twórcami i krzewicielami oryginalnej formy kultury hellenistycznej. Na początku IV wieku p.n.e. Kartagina zaczęła silnie ulegać wpływom Greków z Zachodu. Od roku 396 p.n.e. (data wprowadzenia kultu Demeter) aż do mniej więcej 330 r. p.n.e. ta kultura może być określana jako „prehellenistyczna” (jak np. kultura Sydonu z tej samej epoki). Pierwszy okres hellenistyczny przypada na lata 330 do 237 p.n.e. i charakteryzuje się przewagą wpływów Aleksandrii. Wielkie sarkofagi z postaciami na cmentarzysku Św. Moniki są pomnikami najbardziej typowymi dla tego okresu. Świadczą one o ścisłych stosunkach z królestwem Lagidów i jednocześnie z Etrurią, której geniusz nie zaczął jeszcze zmierzchać. W roku 237 p.n.e. rozpoczyna się okres Barkidów, który trwał aż do zniszczenia miasta w 146 a. p.n.e. Kartagina w tym czasie jest pokrewna Wschodowi przez swój ustrój polityczny w zasadzie monarchistyczny, a jednocześnie militarny, nie pozbawiony nawet elementów mistycyzmu. Absolutyzm władcy jest łagodzony przez związki z miastami, którymi rządzą stronnictwa ludowe. Ten reżim, którego właściwym twórcą był Hazdrubal Starszy, nigdy naprawdę nie dojrzał. I choć to było tylko fikcją prawną, ciągle traktowano Barkidę jako obywatela i wodza republiki kartagińskiej. Ta formuła, która długo wprowadzała w błąd nowoczesnych historyków, miała ten sam charakter co fikcja, według której Sulla, Pompejusz i Cezar byli tylko urzędnikami republiki rzymskiej. Można być pewnym, że gdyby Hannibal zwyciężył, ostatnie ślady tej fikcji do reszty

zniknęłyby, a Kartagina byłaby pierwszym miastem państwa kosmopolitycznego, gdzie suwerenność należałaby do syna Hamilkara nie tylko faktycznie, lecz również i prawnie. Liwiusz (XXI, 45) podaje, że Hannibal przyrzekł uroczyście obywatelstwo punickie wszystkim swym żołnierzom, którzy o to poproszą po zwycięstwie. Ta obietnica była logiczną konsekwencją polityki Hamilkara, który przyznawał wszystkim członkom armii, bez różnicy stanu prawnego, przywilej wyboru swego wodza. W rezultacie mogło bo doprowadzić do likwidacji istniejącego dualizmu republiki cywilnej i monarchii wojskowej przez wchłonięcie pierwszej z nich przez drugą. Istniała zasadnicza różnica pomiędzy monarchią następców Aleksandra a monarchią Barkidów, w tej bowiem Grecy nie sprawowali władzy politycznej odgrywając jedynie rolę doradców i ekspertów. Pod tym względem imperium Barkidów byłoby w mniejszym stopniu pokrewne imperium Lagidów lub Seleucydów niż królestwom Partów, Armeńczyków, Kapadocyjczyków i innych, które konstytuują się w tym samym czasie. Państwo Barkidów, jak to wykazuje bardzo słusznie W. Hoffmann, należy do drugiej fazy historii hellenistycznej, którą - używając określenia współczesnego - można by nazwać „fazą dekolonizacji”. Po państwach całkowicie kierowanych przez napływową arystokracje europejską następują państwa kierowane przez przedstawicieli ludności miejscowej, ale pragnące zachować kulturę, która im przyniesiono, ściągające w tym celu specjalistów należących do narodów dawnych zwierzchników. Ta kultura jest z konieczności synkretyczna i kosmopolityczna. Widzieliśmy przy badaniu portretu Hannibala, że w dziedzinie estetyki kultura Barkidów jest całkowicie grecka. Szczegółowsze badania stel wotywnych tofetu, które przedstawiłem na VIII Międzynarodowym Kongresie Archeologów, wykazują, że i tej sztuce istniała rzeczywiście, obok kierunku reprezentowanego przez brąz z Wolubilis, sztuka ludowa, w której elementy helleńskie są przetworzone przez miejscowy „prymitywizm”. To zjawisko powstaje zresztą w tej epoce wszędzie wokół Morza Śródziemnego, w Italii, w Iberii, u Ligurów i Celtów tak jak i u Partów, aż do Baktrii, i wreszcie w Indiach północnych, gdzie da początek sztuce grecko-buddyjskiej . Niestety, nie posiadamy prawie żadnej literatury z okresu Barkidów. Punickie napisy tej epoki są zbyt krótkie, aby dozwoliły na analizę literacką i filologiczną. Zresztą, jako prawie wyłącznie religijne, zredagowane są w formie tradycyjnej. Istnieją jednakże dwa ważne dokumenty. Jeden z nich to słynne porozumienie Hannibala z Filipem Macedońskim, gdzie E. Bickermann odnalazł pod greckim tekstem Polibiusza zwroty semickie. Drugi jest długą tyradą punicką, którą Plaut włożył w usta swego Hannona. Wydanie tego tekstu i jego interpretacja przez M. Sznycera, które mają być niedługo opublikowane, znacznie dopomogą w poznaniu kultury okresu Barkidów. Mamy wreszcie pochodzące prawdopodobnie z tego czasu greckie tłumaczenie periplu - locji Hannona, której osobliwości filologiczne doskonale zanalizował J. Germain, niesłusznie naszym zdaniem kwestionując jej autentyczność. Mamy tu pozostałości literatury dwujęzycznej, podobnej do tej, która rozwijała się w tym samym czasie w

Rzymie. Który z dwóch języków byłby zapanował ostatecznie? Możliwe, że klęska Hannibala przedłużyła paradoksalnie o kilka wieków życie języka punickiego, który z trudem broniłby swej pozycji w międzynarodowej Kartaginie, gdzie potomkowie tyryjskich kolonistów byliby w mniejszości. Nie powrócimy już do religii tego mieszanego społeczeństwa, ponieważ odtwarzając ewolucję duchową przodków Hannibala i rozważając jego „bezbożność” stwierdziliśmy już przedtem szybką ewolucję wierzeń, polegającą na przekształcaniu się teologii opartej głównie na transcendencji boskiej w wiarę bliższą troskom człowieka, a mniej związaną z tradycjami i ustrojem społecznym. Wreszcie życiu codziennemu poświęciliśmy swego czasu odrębną pracę (Życie codzienne w Kartaginie w czasach Hannibala, Warszawa 1962); przypomnijmy tylko, że wykopaliska w Kerkuane w Tunezji, na Sardynii i w Liksos w Maroku wykazują architekturę wzorowaną na hellenistycznej. W tym otoczeniu mężczyźni i kobiety prowadzą życie bardzo bliskie obyczajom helleńskim. Ubiór jednak, ceremonie religijne i pewne zwyczaje etykietalne, jak padanie na twarz, przypominają jeszcze tradycje wschodnie. Te jednakże zakorzeniły się silniej w Aleksandrii i w Antiochii, gdzie nawet zaczęli je przyjmować niektórzy Grecy. Rzym, przeciwnie, chociaż niewiele młodszy od Kartaginy, sprawia wrażenie miasta mało rozwiniętego. Starożytni Rzymianie sami zdawali sobie sprawę z tego zacofania, ale odwrotnie niż my uważali to za cnotę. Badania współczesne wykazały, że mieli rację, i to jeszcze bardziej, niż przypuszczali. Dla językoznawców łacina jest językiem najbardziej prymitywnym spośród języków italickich. Wnikliwość G. Dumezila wykryła w religii rzymskiej prawdziwą kopalnię pozostałości z okresu neolitycznego, jeszcze sprzed rozdzielenia się ludów indoeuropejskich. Na przykład nazwa stanu kapłańskiego flaminów jest identyczna z nazwą braminów. Mówiliśmy już, że aż do pierwszej wojny punickiej podstawą gospodarki było rolnictwo, a pierwsza moneta z brązu, ciężka i niewygodna, pojawiła się dopiero w 289 r. p.n.e. W dziedzinie politycznej wszechwładza klanów patriarchalnych, złamanych w Atenach już przez Solona około r. 600 p.n.e., oparła się nawet postępowym królom etruskim i przetrwała aż do IV wieku p.n.e. Zwyciężona wreszcie przez prawa Licyniusza około roku 366 p.n.e., pozostała jeszcze dosyć silna aż do końca III wieku p.n.e. Właśnie dwaj mężowie, którzy kierowali polityką rzymską w czasie wojny z Hannibalem, Fabiusz Maksymus i Scypion Afrykański, wyszli z najznakomitszych rodów patrycjuszowskich, których było sześć. Walki, które ożywiają życie polityczne, przeciwstawiają sobie grupy nobilów, skupiając wokół nich klientelę pochodzącą ze wszystkich klas społecznych. Zjawisko najbardziej charakterystyczne dla hellenizmu, mianowicie wyzwolenie z ram społecznych, sprzyjające co prawda rozwojowi osobowości, ale i wydające słabszych na łaskę silnych z wszystkimi konsekwencjami z tego wynikającymi: monarchią wojskową i walką klas, jest w Rzymie nie znane, podczas gdy w Kartaginie objawia się buntem najemników i wyniesieniem Barkidów. Rzym pozostaje zatem na marginesie świata hellenistycznego ostoją tradycji, której integralność jest tym bardziej znamienna, że nie jest

odizolowany. Jego sąsiedzi italscy, sprzymierzeni lub podbici, Kampańczycy i Etruskowie, żyją całkowicie w swojej epoce. Sam Rzym nie ignoruje Greków, pozostaje z nimi w stałych związkach i od swego powstania wiele od nich przejmuje. Ale stosunki te ograniczają się do hellenizmu zachodniego. Wielkie królestwa wschodnie są dla Rzymu innym światem, do którego się ryzykuje czasem jakiś wypad czy z którego się zapożycza jakąś niezbędną nowość (medalierzy egipscy są zatrudniani w pracowniach Kapitolu), ale się nim gardzi albo nawet obawia. Najśmielsi z nobilów i z mieszczan - ci w większości obcego pochodzenia - którzy w kontakcie z Kampańczykami lub Apulijczykami czy Etruskami zaczęli się wciągać w handel morski i obliczać, jakie korzyści można by wy ciągnąć z eksploatacji bogatych terenów pozaitalskich doprowadzonych do poddaństwa, nie sięgają wzrokiem poza morza, które otaczają półwysep. Wkroczono na Bałkany, by zapewnić bezpieczeństwo na Adriatyku, ale ta pierwsza wyprawa osiągnęła tylko dzikie krainy odpowiadające dzisiejszej Albanii. Misja Fabiusza Piktora w Delfach po bitwie pod Kannami jest wydarzeniem nadzwyczajnym i trzeba było aż tej miary katastrofy, żeby ją usprawiedliwić. I jakiekolwiek moglibyśmy mieć dzisiaj zastrzeżenia do tez M. Holleaux, to pozostają one prawdziwe w rzeczy zasadniczej: to Hannibal zaprowadzi Rzymian do Grecji przez swe coraz to nowe przymierza. Historycy konserwatywni, przede wszystkim Polibiusz, a następnie Liwiusz, znaleźli wielką satysfakcję w tym zwycięstwie przedstawicieli dawnych „dobrych” czasów nad „postępowcem” Hannibalem. Ta skłonność pociągnęła za sobą wyolbrzymienie roli Fabiusza Kunktatora, uciszyła niesnaski między klanami nobilów, a Flaminiusza i Terencjusza Warrona przemieniła w demagogów i kozłów ofiarnych. Ale było coś, czego starożytni historycy nie widzieli ani nie mogli widzieć: społeczeństwo przywiązane do tradycji, prawie zacofane, nieświadomie tworzyło formy polityczne przyszłości. W roku 220 p.n.e. Rzym nie jest już miastem, lecz prawie narodem. Jego instytucje szczątkowe, ale zdumiewająco skuteczne, praktycznie rozwiązały problem zespolenia terytorium zbyt rozległego, aby jego mieszkańcy mogli się co dzień komunikować, i wpojenia im poczucia wspólnoty, bez zmuszania do rezygnacji z własnej osobowości na rzecz wodza. Nawet polityczny talent Greków nie mógł temu podołać. Cały ogromny wysiłek Hannibala rozbił się o spoistość państwa rzymskiego, złożonego z trzydziestu pięciu plemion organicznie ze sobą związanych. Nawet po Kannach Hannibal nie mógł maszerować na Rzym, obawiając się całkowitego wytępienia swej armii pod murami stolicy prawie nie do zdobycia, z zapleczem nietkniętego a żywotnego państwa rzymskiego, które by się zamknęło wokół intruzów i całkowicie by ich zniszczyło. Żywotność narodu za każdym razem wyrównywała upływ krwi spowodowany przez najeźdźcę. Wreszcie na nieszczęście Hannibala jego atak na państwo rzymskie przypadł na moment, kiedy wyszło już ono z okresu embrionalnego, w którym musiało żyć w symbiozie z Kampanią, aby wyrównać braki w swej prymitywnej gospodarce. Odpadnięcie Kapui było ciosem bardzo ciężkim, ale nie naruszyło zasadniczo wojennych możliwości państwa. Ludzie interesu, owi

publikanie, tak źle traktowani przez konserwatywnych historyków, rozporządzali dostateczną ilością kapitałów, by nadal móc wyposażać armie i floty. Ten potencjał ekonomiczny, nagle ujawniony, będzie musiał po zwycięstwie znaleźć ujście na terenach nie budzących dotychczas zainteresowania Rzymian. Na te tereny Hannibal, szukając wszędzie sprzymierzeńców, mimowolnie skieruje ich ambicje. Właśnie opanowanie przez italskich handlowców rynków Egei jest bezpośrednią konsekwencją drugiej wojny punickiej. Hannibal nie mógł w swoich kalkulacjach brać pad uwagę tej siły narodu rzymskiego, ponieważ chodziło o zjawisko zupełnie nowe w ewolucji ludzkości. On sam opierał się jedynie na mieście-państwie i królestwie typu hellenistycznego. Kartagina sprawowała w Afryce samodzielną kontrolę nad obszarem większym niż obszar zajmowany przez trzydzieści pięć tribus rzymskich. Zorganizowała go starannie i podzieliła na prowincje, jak dowodzi tego tekst z kamienia granicznego Micipsy, wyjaśniony przez napis z Maktaris odkryty w r. 1962. Założyła tam wyposażone w instytucje municypalne miasta, które w pewnych okolicach, jak np. na równinie Fahs, były bardzo liczne. Ale nie potrafiła w mieszkańcach równin wzbudzić patriotyzmu, który ożywiał tylko mieszkańców stolicy. Obywatele miast sprzymierzonych, chociaż pochodzenia fenickiego, i mieszkańcy miast interioru, a zwłaszcza libijscy hodowcy z równin, chociaż zaczynali przyjmować obyczaje punickie, bynajmniej nie czuli się Kartagińczykami. Widzieliśmy, że Hazdrubal w Hiszpanii próbował zorganizować Iberyjczyków w ligę analogiczną do ligi korynckiej, którą Filip II Macedoński złączył miasta greckie. Zabrakło mu jednak czasu, by ten organizm osiągnął dostateczną spoistość. Zresztą jest bardzo wątpliwe, by Iberowie na stałe tolerowali Kartagińczyka jako wodza narodowego. Co się tyczy miast fenickich od strony cieśnin Gades i Liksos, to odrębność ich rozwoju kulturalnego w stosunku do Kartaginy pozwoliła im z czystym sumieniem opuścić Punijczyków w chwili, gdy ich pomoc byłaby najpotrzebniejsza. W Afryce i w Hiszpanii Kartagińczycy nie przestali być kolonizatorami przeciwstawiającymi się masie krajowców. Bardzo dobrze wyraża to mowa do posłów Masynissy przytoczona przez Liwiusza (XXXIV, 62): Gdyby chciano szukać prawdziwych źródeł praw, jakież terytorium Kartagińczycy mogliby właściwie rewindykować w Afryce? Imigranci otrzymali z łaski przestrzeń, którą mogli otoczyć paskami wyciętymi z jednej skóry wołowej, ażeby tam zbudować jedno jedyne miasto, a wszystko, co zamieszkiwali poza Byrsą, było zdobyte niesprawiedliwością i gwałtem. To kalectwo państwa punickiego było wspólne wszystkim państwom greckim, jakakolwiek była ich konstytucja. Miasta były zbyt małe, związkom brakło spoistości, a w monarchiach mieszały się różnorodne elementy, złączone jedynie siłą armii oraz wymagającym ciągłych sukcesów prestiżem jakiegoś księcia. W rzeczywistości określenie „państwo”, którego używamy w braku innego, nie jest stosowne dla żadnej z tych form, podczas gdy dla republiki rzymskiej nadaje się jak najbardziej.

Z różnych powodów w miastach, tak jak i w monarchiach, liczba ludzi gotowych poświęcić się dla dobra publicznego była żenująco mała. Grecy byli zdumieni, gdy zobaczyli tych kilka tysięcy żołnierzy tworzących armię Antiocha, którego imperium rozciągało się przecież od syryjskiego wybrzeża Morza Śródziemnego do Indusu. To samo ubóstwo rezerw nieustannie gnębiło Hannibala. Jego geniusz potrafił z początku wyrównywać mniejszą liczebność i niższą wartość bojową własnego wojska, ale w końcu kosztowało go to Zamę, gdzie przecież miał nawet przewagę liczebną. Mimo lojalnego poparcia rządu punickiego nie miał nigdy dość okrętów, by wyzyskać klęski floty italskiej i zadawać nowe ciosy, ani nawet nie mógł zapewnić komunikacji z Macedonią. Hannibal miał zatem nikłe szanse zwycięstwa. Zdaje się, że rzeczywiście odniósł już wszelkie sukcesy, jakich przy użyciu środków stojących do jego dyspozycji mógł oczekiwać w granicach rozsądku. Błędy, które mu wypominano, były nie do uniknięcia albo były wyimaginowane, jak np. decyzja, by nie atakować Rzymu w r. 216 p.n.e. Można sobie wyobrazić, że Rzym byłby zmuszony do rokowań po całkowitym wykrwawieniu i utracie wszystkich swoich wojsk, ale chyba jego wodzowie byliby szaleni, gdyby porzucili po Kannach ostrożną taktykę Fabiusza. Prawdopodobnie najgorsze dla Kartagińczyków było to, że Kapua, Tarent i Syrakuzy nie odpadły od Rzymu w tym samym czasie, a także że skutki odstąpienia dwóch ostatnich zostały sprowadzone niemal do zera przez serię niepomyślnych wypadków. Wylądowanie wielkiej armii macedońskiej w r. 215 p.n.e. mogłoby również zmienić bieg wydarzeń. Trzeba by było, aby Filip zbudował na czas flotę i by zrozumiał, że wojna z Italią jest dla niego o całe niebo ważniejsza od sporów politycznych świata greckiego. W roku 207 p.n.e. było już za późno i nawet gdyby Hazdrubal Młodszy mógł połączyć się z bratem, nie można sobie wyobrazić powtórnego zdobycia tego wszystkiego, co Rzym odzyskał. Jedynie może zmęczenie ludu i sprzymierzeńców mogłoby narzucić pokój zwracający Kartaginie przynajmniej Sardynię i zostawiający jej Hiszpanię. Kilka lat wcześniej Hannibal miał nadzieję uzależnić od siebie Italię i to właśnie przewidywał traktat z Filipem V. Jednakże przymierze z Kapuą obiecywało jej prymat na półwyspie. Oba te plany bynajmniej nie były sprzeczne. Barkida sądził prawdopodobnie, że Italia pod hegemonią Kampanii zjednoczy się w jedną całość dostatecznie podatną na to, by on objął jej kierownictwo. To imperium punickie byłaby prawdopodobnie mniej scentralizowane niż rzymskie, a podobniejsze do monarchii Seleucydów, gdzie różne ludy zachowały szeroką autonomię pod dość odległą kontrolą gubernatorów skrępowanych poza tym licznymi ograniczeniami. Pewnego rodzaju „prowincja” była już zorganizowana np. w Katalonii i powierzona niejakiemu Hannonowi, którego autorytet zupełnie nie krępował wielkich „feudałów” iberyjskich. W każdym razie jest rzeczą bardzo wątpliwą, by owo imperium punickie mogło mieć solidność i trwałość rzymskiego. Nie mając narodu jako podstawy, jedność swą opierałoby jedynie na osobie władcy i jego armii; przykład Aleksandra i jego następców wykazuje, jak wielka była kruchość podobnego tworu. Gdy ten plan upadł, jedynym wynikiem działalności Barkidów było -

paradoksalnie - rozbudzenie imperializmu rzymskiego. To właśnie z powodu Barkidów zostały wysłane legiony rzymskie do Hiszpanii, do Afryki, a nawet do Grecji. Gdyby nie oni, ambicja senatu byłaby się prawdopodobnie długo ograniczała do Italii i jej najbliższego otoczenia. Nikt zwłaszcza nie wpadłby na pomysł atakowania Kartaginy na jej terytorium. Rządzone przez arystokratycznych wielmożów państwo punickie nie uniknęłoby upadku, bo ekonomiczna przewaga Italii mogła tylko wzrastać, ale umarłoby spokojnie, tak jak Gades, u kresu długiej starości. Hannibal oddziaływał na swoich przeciwników nie tylko ujemnie. Nawet najwybitniejsi spośród nich, tacy jak Scypion Afrykański i Masynissa, wiele przejęli od tego wielkiego człowieka, którego zwyciężyli. Scypion był pierwszym z wodzów rzymskich, który uważał, że posiada łaskę pochodzenia nadnaturalnego, udzieloną przez Jowisza, która mu zapewnia zwycięstwa. Ośmielał się nawet twierdzić, że dar ten wynosi go ponad prawa. Wiemy, że po powrocie z wojny przeciwko Antiochowi wezwany przed trybunów dla zdania rachunku, w odpowiedzi wezwał lud, by wstąpił z nim razem na Kapitol złożyć dzięki za Zamę, której to właśnie była rocznica. To pełne pychy zuchwalstwo jest usprawiedliwione hellenistycznym dogmatem „teologii zwycięstwa”. Wierzy się, iż wódz opatrznościowy od dnia, w którym spłynęła na niego łaska decydującego zwycięstwa, jest wywyższony ponad wszystko. Pod Zamą Jowisz wybrał Scypiona (był, jak powiadano, jego prawdziwym ojcem), i od tego czasu „Africanus” nie podlegał już prawom obowiązującym innych ludzi. Na tej samej zasadzie August i jego następcy będą oficjalnie lege soluti. Od dawna wiadomo, że ta postawa Scypiona, tak sprzeczna ze zwyczajami rzymskimi, która zresztą spowodowała usunięcie go z miasta mimo jego sławy, była inspirowana przez przykład Aleksandra. Także Hannibal stał się wzorem dla swego zwycięzcy, i to nie tylko, jak niesłusznie przypuszczano, w dziedzinie wojskowej. Również w polityce problemy, które miał do rozwiązania Scypion, wódz republiki i zarazem jej mąż opatrznościowy, były mniej więcej identyczne z problemami Barkidów. Jeszcze jeden dowód bezpośredniego wpływu wywieranego przez Hannibala na Scypiona przynosi numizmatyka hiszpańska. Widzieliśmy już, jak wizerunek Scypiona zastępuje wyobrażenia Barkidów na monetach wybitych w Kartagenie zaraz po wzięciu miasta. Po raz pierwszy wódz rzymski ośmielił się przywłaszczyć sobie przywilej wyłącznie królewski. Za tym przykładem pójdzie wkrótce w Grecji Tytus Kwinktiusz Flamininus, zwycięzca spod Kynoskefalaj, który zarazem otrzyma od miast greckich honory „herosa” zwykle przez nie przyznawane królom dziedziczącym tron Aleksandra. Scypion zresztą miał w polityce wewnętrznej mniej powodzenia niż Hannibal. I mimo że wielu obywateli poszło za nim, gdy przeciwstawił się trybunom, Rzym II wieku p.n.e. nie był przygotowany na przyjęcie reżimu półmonarchicznego i „Africanus” zmarł w schronieniu bardzo bliskim wygnania. Jego przykład natchnął najpierw jego adoptowanego wnuka Scypiona Emiliana, drugiego „Africanusa”, który w chwili swej tajemniczej śmierci rościł sobie prawa do dyktatury. Przez to przyczynił się pośrednio do poparcia kolejnych

usiłowań Sulli, Pompejusza i Cezara, a wreszcie Oktawiana, których władza w imperium rzymskim przekształcała się stopniowo we władzę wszechmocnego autokraty. Zwracaliśmy już uwagę na analogię systemu wówczas istniejącego do systemu, który panował w „królestwie” Barkidów w Hiszpanii. Byłoby naturalnie paradoksem twierdzić, że August świadomie wziął Hannibala albo jego brata Hazdrubala za wzory. Również zresztą nie chciał naśladować monarchii hellenistycznych, którymi głęboko gardzili Rzymianie, a on sam najbardziej. Ale zdarza się często, że jakaś myśl polityczna, odrywając się od osobowości swego autora, jest potem przejmowana przez ludzi, którzy nie odczuwają dla niego żadnej sympatii, a nawet uważają się za jego przeciwników. W ten sposób doświadczenie Barkidów, pierwszych mężów stanu, którzy przyjęli na Zachodzie hellenistyczny system monarchii wojskowej i charyzmatycznej, mogło się przyczynić w pewnej mierze do powstania cesarstwa rzymskiego. Podczas gdy Rzym podlegał wpływowi Hannibala pośrednio i nieświadomie, królowie Numidii ulegali mu bez najmniejszych zastrzeżeń. Również i tam numizmatyka jest naszym najpewniejszym przewodnikiem. Monety Masynissy i jego następców są tak podobne do monet Barkidów, że dawni numizmatycy sądzili, że te ostatnie były wybijane w samej Afryce. Masynissa nawet przejął słonia, specyficzny symbol Barkidów; figuruje on na odwrocie wspaniałej brązowej monety, której jedyny znany egzemplarz znajduje się w muzeum w Konstantynie. W tym zapożyczeniu nie ma nic, co by nas mogło dziwić. Władca Massyliów znał dobrze niestałość polityczną swego ludu, którego trybunowie, zwaśnieni nieustanną rywalizacją, zawsze byli gotowi wyrzec się wierności zaprzysiężonej jakiemuś efemerycznemu władcy. Całe jego życie przeszło na wprowadzaniu ładu i stabilizacji. Rolników starał się przywiązać do ziemi, chroniąc ich przed nomadami, i budował miasta. Stworzył panteon, gdzie mnóstwo geniuszy, które uosabiały siły natury, uporządkował według hierarchii. W ogóle starał się skopiować u siebie dzieło kolonizacyjne Kartaginy. Jego marzeniem było dać się kiedyś wchłonąć przez samą Kartaginę i ustanowić tam stolicę jakiegoś wielkiego królestwa afrykańskiego. Rzym mu na to nie pozwolił. Niemniej jego rezydencje w Cyrcie i Zamie stał się małymi Kartaginami, a język punicki stał się językiem nie tylko świata kulturalnego, ale także urzędowym. Jednakże praw państwa punickiego najwyraźniej nie dawały się zastosować w królestwie. W Hiszpanii, przeciwnie, Barkidowie zbudowali państwo jednocząc pod władzą monarchiczną plemiona mniej lub więcej rozwinięte i miasta o bardzo różnych tradycjach. Masynissa miał doskonałą sposobność zbadania metod Barkidów, gdy służył tam w wojsku, i powróciwszy do siebie jako władca mógł je żywcem zastosować. Gdy później królestwo numidyjskie wejdzie w konflikt z Rzymem, jego złote suwereny będą wyraźnie przypominały monety Hannibala. Gdyby porównywać metodami tradycyjnymi, trzeba by przyznać, że Jugurta dokładnie skopiował jego wzory, ale te egzemplarze, których metal jest identyczny z metalem emisji Kartageny, są raczej kopiami monet jednego z młodszych synów Hamilkara. Juba I, który miał nadzieję wykorzystać wojnę domową między Cezarem i Pompejuszem, by wypędzić Rzymian z

Afryki, chlubił się pokrewieństwem z Barkidami, które zawdzięczał małżeństwom jednej z siostrzenic Hannibala z Oezalcesem i Mazaetullą; córka pochodząca z tego związku wyszła prawdopodobnie za jednego ze swoich kuzynów z linii panującej. Srebrne monety Juby I są typu rzymskiego, ale brązowe mają jeszcze słonia na odwrocie. Juba II, chociaż był pokornym wasalem Augusta, utrzymywał kult Hannibala. Widzieliśmy, że przechowywał u siebie popiersie z Wolubilis, być może skopiowane na jego rozkaz z popiersia z III wieku p.n.e. Monety z trzydziestego pierwszego i trzydziestego drugiego roku jego panowania (lata 6-8 n.e.) odtwarzają zresztą emisję Hannibalową o wiele dokładniej, aniżeli można to stwierdzić u jakiegokolwiek z poprzedników tego władcy. Z prawej strony popiersia króla widnieje maczuga Heraklesa (Juba również uważał, że pochodzi od Melkarta). Na odwrocie znowu ukazany jest słoń, który tutaj podnosi trąbę. Dla Juby II Hannibal nie symbolizował już plemiennej wspólnoty afrykańskiej. Król wykształcany, ożeniony ze spadkobierczynią Ptolemeuszów, czcił w Hannibalu tylko propagatora hellenizmu, zwolennika Aleksandra, i patrzył na niego jak na krzewiciela kultury, a nie jak na zdobywcę. W Rzymie jednakże pamięć zwycięzcy spod Kann doznała losu szczególnego. Ze wszystkich wielkich nieprzyjaciół tego władczego ludu był on jedynym, który nie był ani barbarzyńcą - jak Wiriatus albo Wercyngetoryks, ani jednym z monarchów Wschodu definitywnie zdyskredytowanych przez żałosny upadek Lagidów i Seleucydów. W wieku Augusta uważano go za narzędzie opatrzności, bo przecież instytucja cesarstwa była wolą bogów i cały rozwój świata szedł w tym kierunku. Hannibal stawał się nieprzyjacielem groźnym, ale pełnym godności, probierzem cnoty ludu rzymskiego, w czym objawiło się jego boskie posłannictwo. Ta koncepcja ukazuje się po raz pierwszy we wstępie do Żywota Hannibala Korneliusza Neposa: Jeśli jest prawdą - o czym nikt nie wątpi - że lud rzymski przewyższa wszystkie inne cnotą, to nie można zaprzeczyć, że Hannibal tak przewyższył talentem wszystkich innych dowódców, jak lud rzymski przewyższa swą odwagą wszystkie narody. Tak więc gdy Liwiusz pod wpływem tradycji annalistów rozwija jeszcze tematy perfidii, skąpstwa, okrucieństwa i bezbożności Kartagińczyka, to zbrodnie te znikają już u Neposa. Tylko miłość synowska zmusza Barkidę do nienawiści ku Rzymowi i dlatego nie można go za nią obarczać osobistą odpowiedzialnością. Naturalnie, takie ujęcie zależy od obowiązującej maniery, która w epoce hellenistycznej, kiedy powstały Żywoty sławnych mężów, wymagała od pisarzy, aby byli bardziej moralistami niż historykami. Nepos, czytając niewątpliwie biografię Hannibala po grecku, pisaną przez wielbicieli wodza, wyznaczył mu dosyć znamienne miejsce w serii wybitnych ludzi. Ostatni i największy z obcych wodzów, postawiony na granicy czasów starożytnych, zmuszony jest przez los do beznadziejnej walki z nadchodzącą nową epoką. Siliusz Italikus łączy te dwa przeciwstawne kierunki. Jego Hannibal, tak

jak u Liwiusza, jest perfidny, a virtus Hannibala jest improba. Ale ta perfidia jest narzucona przez prawa świata, uosobione tutaj w Junonie. Natchniony przez boginię Hamilkar kazał uroczyście przysięgać swemu synowi, że nie będzie szanował traktatów ani woli bóstw: Non superi mihi, non Martem cohibentia pacta, Non celsae obstiterint Alpes... (I, 116-117) (Dla mnie ani bogowie z nieba, ani pakty, które krępują Marsa, ani wysokie Alpy nie będą przeszkodą...) Hamilkar wie zresztą, że wysiłek jego syna będzie nadaremny, i nie ukrywa przed nim, że będzie walczył wyłącznie dla honoru i sławy. Si fata negarint Dedecus id patriae nostra dejellere dextra, Haec tua sit laus, nate, uelis! (I, 107-109) (Jeśliby losy nie dały, By ta oto nasza prawica hańbę ojczyzny zmazała, Niechże sam zamiar, mój synu, będzie dla ciebie twą chwałą!) To uetis, które wyraża świadome i dobrowolne przyjęcie losu z wszystkimi jego tragicznymi konsekwencjami, nabiera szczególnej wartości. Junona, zupełnie nie podzielająca nienawiści Jowisza, bezwiednie spełnia jego wolę. Ojciec wszechmocny - Zeus Kleantesa, wcielenie prawa świata - wybrał Hannibala dla doświadczenia swego ludu: Tum pater omnipotens, gentem exercere periclis Dardaniam, et fama - saeuorum tollere ad astra Bellorum meditans priscosque referre babores, Praecipitat consulta viri... (III, 163-166) (Wtedy to ojciec wszechmocny w niebezpieczeństwach zapragnął Ród Dardanów doświadczyć i w chwale wojen okrutnych Do gwiazd podniebnych ich wynieść; do dawnych trudów sposobiąc Bodźca dodaje mężowi...) Tak więc Siliuszowego Hannibala nie można winić za jego błędy, poddaje się on bowiem prawom rządzącym światem, wiedząc, że padnie ich ofiarą; w ten sposób staje się bohaterem stoickim. Zwyciężony na ziemi, będzie wynagrodzony po śmierci sławą półbogów. Rozumiemy teraz, dlaczego pewien mieszkaniec Wolubilis, znalazłszy między szczątkami zbiorów królewskich pozostałych w jego mieście popiersia Hannibala i Katona, postawił je obok siebie w najpiękniejszym miejscu swego domu. Jest to - jak słusznie odgadł J. Carcopino - stoicyzm w szkołach już niemodny, ale wciąż jeszcze żywy wśród ludzi

wykształconych, kochających się w wielkich dziełach, których był natchnieniem. Cnota i nieszczęście łączyły Lukianowego Katona i Siliuszowego Hannibala. Obydwaj byli ofiarami przeznaczenia, które świadomie przyjęli i które skazywało ich bohaterstwo na służbę w przegranej sprawie. Ta względna rehabilitacja Hannibala w opinii rzymskiej ma prawdopodobnie kilka powodów. Mogło się do tego przyczynić coraz większe znaczenie, do jakiego dochodzili mieszkańcy prowincji w cesarstwie. Na początku II w. p.n.e. Trajan, cesarz hiszpański, w pierwszym rzędzie bogów imperium stawia Herkulesa-Melkarta z Gades. Długi i dokładny opis starego sanktuarium rytuałów fenickich, który Siliusz włączył do swojego poematu, bez wątpienia pozostaje w związku z przywróceniem kultu Hannibalowego protektora, który stwierdza się również w Tyrze. W sto lat później Afrykańczycy z kolei zajmą główne stanowiska polityczne i administracyjne; wielu z nich będzie pochodzenia punickiego jak Septimus Severus, którego pojawienie wyda się Rzymianom zemstą Hannibala. Oficjalnie i bez zastrzeżeń nakłania się zwycięzców i zwyciężonych do pogodzenia i zjednoczenia w służbie tej samej cywilizacji. Wróg Rzymu Hannibal był zarazem bojownikiem kultury hellenistycznej; nauczyciele nie zapominają o tym i zawsze znajdują w jego epopei wdzięczne tematy dla swych uczniów. Dbając bardziej o malowniczość niż o ścisłość krytyczną, opierają się chętniej na „czynach Hannibala” Silenosa i Sosylosa, niż na dziele Polibiusza. Stwierdziliśmy wiele śladów tego zainteresowania erudytów wielkim Kartagińczykiem. Najciekawsze są słynne napisy, upamiętniające wielkie czyny wojen punickich, ułożone przez Rzymian epoki cesarstwa. Napis w Saguncie znany jest od dawna; inny, niedawno odkryty w Gamart na przedmieściu Kartaginy, ułożony przez cesarskiego prokuratora, jest napisany lichym wierszem i dziwnym alfabetem z pretensjami do naśladowania archaicznego pisma rzymskiego. Lukian sparodiował spór Hannibala w jednym ze swych dialogów zmarłych: Kartagińczyk nie chce przyznać Aleksandrowi pierwszeństwa wśród cieniów wodzów i żąda, by ten ustąpił mu swego miejsca - trzecie miało przypaść Scypionowi, którego Minos wybrał na arbitra. Barkida został jeszcze gorzej potraktowany przez Juwenalisa, który nie lubił ani uczonych, ani wodzów i nie narażając siebie z satysfakcją zadrasnął Trajana: „Idź, szaleńcze - woła niby do Hannibala biegnij przez dzikie turnie Alp, żeby się przypodobać młodzieży i stać się tematem uczonych rozpraw”. Ale Hannibal ma po swej stronie także ludzi traktujących go poważnie. W Rzymie wzniesiono mu trzy pomniki. Jego popularność jako wzoru dla wodzów zwiększa się jeszcze w drugiej połowie III w., gdy żołnierze frontowi doszli do władzy cesarskiej. Znany jest nawet oficer, który przyjął przydomek Hannibala i uświetnił go znakomitą karierą. Był prefektem pretorianów i miasta za Dioklecjana; umarł pozostawiając córkę, która wyszła za cesarza Konstancjusza Chlorusa. Imię Hannibala dostaje się również do rodziny panującej. Konstantyn nadał jednemu ze swych siostrzeńców, który nosił to imię, dostojny tytuł „król królów” i zarząd Pontu; ale nieszczęśliwy książę, ofiara zazdrości swych krewnych, został

zamordowany przez straż cesarską. Pogląd, jaki Rzymianie z epoki cesarstwa, a przynajmniej niektórzy z nich, wytworzyli sobie o Hannibalu, wydaje nam się słuszny. Mówiąc, że cesarstwo rzymskie powstało z woli opatrzności lub Jowisza, wyrażali określeniami metafizycznymi lub mitologicznymi tezy historyczne, które my staramy się sformułować w terminologii racjonalistycznej, a których bynajmniej nie tłumaczymy lepiej niż oni. Rozwój Rzymu trwający od połowy IV w. p.n.e., mimo że tłumiony archaizmem jego instytucji, doszedł do takiego stadium, że państwo to przewyższało wszystkie inne społeczeństwa śródziemnomorskie: miasto stało się zalążkiem narodu. Przyczyny tego procesu pozostają dla nas nie znane. Ich wyjaśnienie jest raczej zadaniem filozofa niż historyka, który może tylko uznać razem z A. Aymardem, że żadna ze zwykle przytaczanych racji dla wytłumaczenia rozwoju ludzkich społeczeństw w dziedzinie ekonomii, demografii, religii czy tym podobnych nie daje się ściśle zastosować w przypadku Rzymu. Trzeba jeszcze dodać, że i inne ludy śródziemnomorskie musiały być objęte tą ewolucją. Rzym, który je sobie brutalnie podporządkował, w końcu był zmuszony stopić się z nimi w społeczność stosunkowo jednolitą, w której każdy mógł włączyć swój udział w służbę ideału powszechnego. Temu procesowi Hannibal starał się przeciwstawić. Nie dopiął tego i niewątpliwie byłoby cudem, gdyby to osiągnął. W każdym razie nieistotne przyczyny, które się na ogół przypisuje jego upadkowi, nie świadczą o tym należycie. W tej próbie rzucił na szalę wszystkie atuty fizyczne, moralne i intelektualne człowieka wyjątkowo zdolnego i odznaczającego się wytrwałością iście heroiczną. Zasługiwałby na zainteresowanie i podziw za sam niesłychany wysiłek i przez to wszystko, co było dramatyczne i niesprawiedliwe w jego upadku. Jego wkład do historii nie jest całkowicie negatywny. W pewnym sensie osiągnął wyniki diametralnie różne od zamierzonych; nie tylko, że nie złamał, ale nawet nie opóźnił rozwoju imperializmu rzymskiego. Przeciwnie, przyspieszył jego ewolucję, a nawet samym Rzymianom dopomógł do uświadomienia sobie zjawiska, którego nie rozumieli, gdyż wówczas przekraczało to poziom ich umysłowości, na ogół dosyć przeciętnych. Chcąc przywrócić wielkość swojej ojczyzny, przyspieszył jej zgubę i sprowadził na nią straszny kres zamiast powolnego upadku, na który była skazana. Ale Hannibal również rozumiał lepiej niż ktokolwiek z jego współczesnych przesłanki polityczne swych czasów i kierunek ewolucji świata, w którym żył. Podobnie jak Pyrrus, ale skuteczniej od niego, doprowadził do zjednoczenia części Morza Śródziemnego, co nie mieściło się w ramach pojęć współczesnych mu władców greckich i rzymskich i co, jak wykazuje Polibiusz, jeszcze następnym pokoleniom wydawało się ideą nową i zuchwałą. Spostrzegł on nawet, że Zachód weźmie odtąd górę nad Wschodem, dzięki olbrzymim rezerwom, które posiadały półbarbarzyńskie ludy Hiszpanii, Galii oraz Afryki. Kontynuując dzieło swego ojca i szwagra usiłował w krótkim czasie, jaki był mu dany, wszczepić w te nowe kraje kulturę hellenistyczną i zaprowadzić organizację polityczną zdolną do utrzymania pokoju i porządku, a prócz tego nauczyć je wynalezionych przez Greków sposobów pomnażania wartości dóbr. Inaczej mówiąc,

Barkidzi zastąpili system kolonialny, który Hellenowie i Fenicjanie stosowali dotychczas, a który stwarzał barierę między ich miastami i krajowcami, systemem współpracy, który pozwalał wycisnąć maksimum korzyści z autochtonów, ale który w zamian pozwalał im korzystać z dobrodziejstw wyższej kultury. Aleksander usiłował prowadzić podobną politykę w Azji, ale niezupełnie mu się to udało. Cesarstwu rzymskiemu powiodło się to, chociaż proces ten, mimo stosowania przemocy, trwał przez całe wieki. Zadanie z pewnością przewyższało środki, którymi Hannibal mógł rozporządzać, i gdyby nawet zwyciężył, dzieło jego prawdopodobnie nie byłoby go przeżyło. Jednakże w jednym przynajmniej punkcie wysiłek jego nie był całkowicie daremny. Za pośrednictwem Scypiona, zarazem swego ucznia i przeciwnika, stał się przykładem dla najlepszych Rzymian i przyczynił się w pewnym stopniu do zrobienia z imperium najdoskonalszego ze społeczeństw antycznych. Zakończymy tę książkę wspomnieniem o Hannibalu jako krzewicielu kultury: obraz niezwykły, który niewątpliwie wyda się paradoksalny wielu czytelnikom. Godzi się on z pięknym brązem z Wolubilis, który przedstawia Hannibala-Aleksandra, młodego, pięknego, pogodnego, bardzo różnego od jednookiego wodza na słoniu, tego romantycznego widma narzuconego przez Juwenalisa wyobraźni całych pokoleń uczniów. Niewątpliwie pozostało jeszcze zbyt dużo braków i sprzeczności w naszej dokumentacji, aby każdy mógł sobie wyobrazić Hannibala na swój sposób, tym bardziej że bez wątpienia było kilka osobowości w tym człowieku, którego życie było długie i burzliwe. Syn Hamilkara nie miał, tak jak syn Filipa, szczęścia oddania życia na polu chwały. Ale tak samo jak ma się prawo wybrać jako prawdziwego Napoleona raczej zdobywcę Egiptu i zwycięzcę spod Austerlitz niż wygnańca z Wyspy Świętej Heleny, sądzimy, że możemy wybrać Hannibala z Kartageny, pełnego nadziei, z wszystkimi możliwościami, zamiast zwyciężonego, błąkającego się w służbie niegodnych władców, kładącego na zamku w Anatolii kres swemu życiu, nie tyle by uciec przed Rzymem, ile raczej przed swą przysięgą nienawiści.

KONIEC Księgozbiór DiGG

f

2010

Gilbert CHARLES-PICARD – Ilustracje do biografii HANNIBALA

Portret Hannibala z Wolubilis

I

II

Gilbert CHARLES-PICARD – Ilustracje do biografii HANNIBALA

Hannibal w wieku dojrzałym – popiersie z czasów cesarstwa. Muzeum Nazionale w Neapolu

Gilbert CHARLES-PICARD – Ilustracje do biografii HANNIBALA

▲Śmierć Safonisby – malowidło a Pompei

◄ Stela wotywna z Kartaginy

III

IV

Gilbert CHARLES-PICARD – Ilustracje do biografii HANNIBALA

▲▼ Ceramika kartagińska

Gilbert CHARLES-PICARD – Ilustracje do biografii HANNIBALA

▲ Urny gliniane z Kartaginy zawierające kości i popioły dzieci złożonych w ofierze bogini Tanit

▲ Wojownik iberyjski

► Terakotowa figurka wielkiej bogini Tanit (Juno Caelestis) znaleziona w Kartaginie (III wiek)

V

VI

Gilbert CHARLES-PICARD – Ilustracje do biografii HANNIBALA

◄ Punicki napis wotywny ze świątyni Tanit

▼ Noże ofiarnicze, tzw. Brzytwy, znalezione w Kartaginie

Gilbert CHARLES-PICARD – Ilustracje do biografii HANNIBALA

▲ Słoń bojowy. Talerz kampański z III wieku p.n.e.

► Słoń bojowy. Figurka z terakoty

VII

VIII

Gilbert CHARLES-PICARD – Ilustracje do biografii HANNIBALA

► Portret Scypiona Afrykańskiego. Muzeum Kapitolińskie

▼ Statek afrykański - mozaika

► Srebrna moneta kartagińska dziesięciodrachmowa bita około roku 241218 p.n.e.

Gilbert CHARLES-PICARD – Ilustracje do biografii HANNIBALA

◄ Tzw. Dama z Elche. Popiersie wapienne ze śladami polichromii znalezione w Elche w Hiszpanii. V wiek p.n.e. Paryż, Luwr

▼ Srebrne monety czterodrachmowe bite na Sycylii w IV wieku.

IX

X

Gilbert CHARLES-PICARD – Ilustracje do biografii HANNIBALA

Mapa wybrzeży Morza Śródziemnego kontrolowanych przez Kartaginę.