Gra o Tron i filozofia

Tytuł oryginału: Game of Thrones and Philosophy Tłumaczenie: Arkadiusz Romanek ISBN: 978-83-246-5221-1 Copyright © 2012 by John Wiley & Sons. All Rights Reserved. This translation published under license. Published by John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey. Translation copyright © 2012 by Helion S.A. No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocopying, recording or by any information storage retrieval system, without permission from the Publisher. Wiley, the Wiley logo and related trade dress are trademarks or registered trademarks of John Wiley & Sons, Inc. and/or its affiliates, in the United States and other countries, and may not be used without written permission. Wszelkie prawa zastrzeżone. Nieautoryzowane rozpowszechnianie całości lub fragmentu niniejszej publikacji w jakiejkolwiek postaci jest zabronione. Wykonywanie kopii metodą kserograficzną, fotograficzną, a także kopiowanie książki na nośniku filmowym, magnetycznym lub innym powoduje naruszenie praw autorskich niniejszej publikacji. Wszystkie znaki występujące w tekście są zastrzeżonymi znakami firmowymi bądź towarowymi ich właścicieli. Autor oraz Wydawnictwo HELION dołożyli wszelkich starań, by zawarte w tej książce informacje były kompletne i rzetelne. Nie biorą jednak żadnej odpowiedzialności ani za ich wykorzystanie, ani za związane z tym ewentualne naruszenie praw patentowych lub autorskich. Autor oraz Wydawnictwo HELION nie ponoszą również żadnej odpowiedzialności za ewentualne szkody wynikłe z wykorzystania informacji zawartych w książce. Wydawnictwo HELION ul. Kościuszki 1c, 44-100 GLIWICE tel. 32 231 22 19, 32 230 98 63 e-mail: [email protected] WWW: http://editio.pl (księgarnia internetowa, katalog książek) Printed in Poland.

• Kup książkę • Poleć książkę • Oceń książkę

• Księgarnia internetowa • Lubię to! » Nasza społeczność

Spis treści

Przedmowa Elio M. Garcia i Linda Antonsson

6

Kruk z zamku Wiley

9

Podzikowania

11

Wprowadzenie Henry Jacoby

13

CZĘŚĆ I

„W GRZE O TRON ZWYCIĘŻA SIĘ ALBO UMIERA” 1 Maester Hobbes udaje si do Królewskiej Przystani Greg Littmann

17

2 To wielka zbrodnia okama króla Don Fallis

31

3 Uczestnictwo w grze o tron: kilka lekcji od Machiavellego Marcus Schulzke

43

4 Wojna w Westeros i teoria wojny sprawiedliwej Richard H. Corrigan

59

Kup książkę

Poleć książkę

GRA O TRON I FILOZOFIA

CZĘŚĆ II

„CZEGO SIĘ NIE ROBI Z MIŁOŚCI” 5 Nadchodzi zima! Nieciekawe perspektywy dla szczliwoci w Westeros Eric J. Silverman 6 mier lorda Starka: niebezpieczestwa idealizmu David Hahn 7 Lord Eddard Stark, królowa Cersei Lannister: moralne osdy z ró nych perspektyw Albert J. J. Anglberger i Aleksander Hieke 8 To byaby lito: wybór pomidzy yciem i mierci w Westeros i za Wskim Morzem Matthew Tedesco

73 85

97

109

CZĘŚĆ III

„NADCHODZI ZIMA” 9 Wargowie, upiory i wilkory: umys i metafizyka w stylu Westeros Henry Jacoby 10 Magia, nauka i metafizyka w Grze o tron Edward Cox

125 139

11 „Nic nie wiesz, Jonie Snow”: epistemiczna skromno za Murem Abraham P. Schwab

151

12 „Dlaczego na wiecie nie ma sprawiedliwoci?”: bogowie i problem za Jaron Daniël Schoone

163

4

Kup książkę

Poleć książkę

SPIS TREŚCI

CZĘŚĆ IV

„KTO WYDAJE WYROK, SAM POWINIEN GO WYKONAĆ” 13 Dlaczego Joffrey powinien postpowa moralnie, jeli wygra ju gr o tron? Daniel Haas 14 Traf moralny Tyriona Lannistera Christopher Robichaud

177 191

15 Konfrontacja Dany z dzikim wiatem: relatywizm kulturowy w Grze o tron Katherine Tullmann

203

16 „Nie ma prawdziwych rycerzy”: niesprawiedliwo rycerskoci Stacey Goguen

215

CZĘŚĆ V

„ZADAJESZ CIOS OSTRYM KOŃCEM” 17 Przeznaczenie, wolno i autentyczno w Grze o tron Michael J. Sigrist

231

18 Nikt nie taczy wodnego taca Henry Jacoby

243

19 Czego si nie robi z mioci: seks, kamstwa i teoria gier R. Shannon Duval

257

20 Do tego szalestwa! Wiedza, wadza i obd w Pieni Lodu i Ognia Chad William Timm

271

Autorzy podrozdziaów

283

Lista odcinków serialu Gra o tron

290

Przypisy

291 5

Kup książkę

Poleć książkę

Kup książkę

Poleć książkę

3

Uczestnictwo w grze o tron: kilka lekcji od Machiavellego Marcus Schulzke

W Pieni Lodu i Ognia czytelnik poznaje ca rzesz bohaterów o zo onych charakterach, którzy próbuj zdoby elazny Tron lub przynajmniej przetrwa w penym niebezpieczestw wiecie Westeros. Ka da posta dla osignicia wyznaczonego sobie celu stosuje wasn strategi, jednak wraz z upywem czasu staje si jasne, e niektóre z nich s znacznie bardziej skuteczne ni inne. Pewni bohaterowie potrafi wyj cao nawet z najwikszych opresji, podczas gdy inni daj si wciga w puapki i kocz swój ywot. Filozofia Niccolò Machiavellego (1469 – 1527) mo e pomóc nam zrozumie, dlaczego niektórzy bohaterowie sagi Martina osigaj sukces, a pozostali ponosz pora ki. Machiavelli dobrze rozumia, na czym polega walka o wadz. Do dzi wszak sowo „makiaweliczny” jest u ywane na okrelenie ludzi, którzy s mistrzami w posugiwaniu si si i sprytem. Wedug Machiavellego istniej dwa ró ne rodzaje ksistw: dziedziczne i nowe. Panowanie w ka dym z nich wymaga innego rodzaju wadcy1. Wadcy dziedziczni mog utrzyma si na tronie, stosujc polityk swych poprzedników. Ciesz si bezpieczn pozycj, poniewa s czci dynastii o ustalonej pozycji, która stworzya dla siebie bezpieczn baz wadzy. Nowi wadcy staj przed znacznie wikszym wyzwaniem. Poprzez przejcie wadzy i w wyniku pokonania kogo innego nie tylko robi sobie

Kup książkę

Poleć książkę

MARCUS SCHULZKE

nowych wrogów, ale pokazuj tak e innym, w jaki sposób mo na zdoby tron. Stanie si nowym wadc wymaga wielkich umiejtnoci i sporego szczcia, a poniewa tylko te pierwsze mo na w jaki sposób wyksztaci poprzez nauk, wa ne jest sprawne naladowanie umiejtnoci wielkich wadców. Najbardziej znane dzieo Machiavellego — Ksi — pene jest rad dla tych, którzy aspiruj do miana nowych wadcówi. W celu zilustrowania ponadczasowych lekcji dotyczcych tego, jak sta si nowym wadc i jak broni swojego ksistwa przed zakusami uzurpatorów, Machiavelli opowiada historie tych, którym udao si sign po wadz, oraz tych, dla których te dziaania zakoczyy si pora k. Skoncentrowanie si na kwestii walki o ustanowienie nowych ksistw sprawia, e Ksi jest doskona „soczewk”, przez któr mo na oglda i ocenia wydarzenia z Pieni Lodu i Ognia. Jak si przekonamy, Wojna Piciu Królów toczy si zgodnie z logik makiawelicznej teorii walki o wadz i mo e stanowi przykad praktycznego zastosowania dla najwa niejszych nauk Niccolò Machiavellego. Aerys Targaryen, Obkany Król, który panowa w Westeros przed Robertem Baratheonem, rozpoczyna swoje rzdy z pozycji wadcy, poniewa by spadkobierc i czonkiem dugiej linii rodu Targaryenów. Dysponowa wszystkimi przewagami, z jakimi wizao si bycie królem dziedzicznym, a mimo to roztrwoni je w konsekwencji okrutnych i irracjonalnych dziaa. Kiedy zosta obalony, Westeros utracio rzdzc dynasti, a elazny Tron sta si niestabilnym ródem wadzy, kontrolowanym przez kolejnych królów, którzy musieli radzi sobie z wieloma problemami opisywanymi przez Machiavellego. Wszyscy yjcy czonkowie rodziny Targaryenów i wszyscy, którzy ich wspierali, stali si wrogami Roberta. Z kolei wszyscy ci, którzy pomogli Baratheonowi obj tron, myleli tylko o czerpaniu korzyci w zamian za udzielone wsparcie i pragnli zdoby i

Z tytuem Ksicia wi e si may problem natury tumaczeniowej. Tytu oryginau brzmia Il principe i prawdopodobnie Machiavellemu chodzio raczej o znaczenie aciskiego sowa princeps, czyli „ten, który zajmuje pierwsze miejsce”, a wic tytu powinien raczej brzmie „Wadca”, a nie „Ksi ”. Jednak druga wersja przyja si od czasów pierwszego tumaczenia Antoniego Sozaskiego w 1868 roku i tak ju zostao, bo nikt nie omieli si zmienia tytuu — przyp. tum. 44

Kup książkę

Poleć książkę

UCZESTNICTWO W GRZE O TRON: KILKA LEKCJI OD MACHIAVELLEGO

wpyw na nowego króla. Wraz z upadkiem Obkanego Króla rozpocza si walka o wadz. Doszo do ustanowienia kolejnej dynastiiii.

Virtù i fortuna Machiavelli by zdania, e o powodzeniu walki o wadz decyduj dwie siy: virtù i fortuna. Virtù to umiejtnoci, które pozwalaj przej wadz i utrzyma j w rkach. Jednak konkretny skad virtù zmienia si waciwie bez przerwy w zale noci od okolicznoci. Podczas bitwy virtù mo e oznacza miae uderzenie na wroga, pomimo e takie dziaanie wi e si z wielkimi niebezpieczestwami. W innych okolicznociach, takich jak planowanie zamachu, virtù mo e wymaga ostro noci i cierpliwoci. Umiejtnoci strategiczne Robba oraz spryt Littlefingera, który manipuluje innymi lud mi, to przykady ró nych sposobów prowadzcych do sigania po wadz, cho w ka dym z nich mo na znale  virtù. Zamiast przedstawi jednoznaczne definicje lub list cech dobrego wadcy, Machiavelli ilustruje swoj koncepcj poprzez przytoczenie opowieci o historycznych postaciach, które charakteryzoway si virtù, i tych, którym go brakowao. Najlepszym sposobem opanowania virtù jest naladowanie wielkich postaci z przeszoci, przy czym nie mo na naladowa ich zbyt dosownie, poniewa takie dziaanie sprawia, e czowiek staje si przewidywalny2. Zamiast kopiowa, Machiavelli radzi swoim czytelnikom, aby sami wycignli wnioski z przekazanych wskazówek, a potem zastosowali je w nowych okolicznociach, odkrywajc wasn, niepowtarzaln drog do objcia tronu. Pomimo niedopowiedze dotyczcych znaczenia virtù Machiavelli bardzo jednoznacznie stwierdza: virtù nie jest cnot. Cnota jest zwykle powizana z chlubnymi cechami moralnymi. Czowiek cnotliwy jest uczciwy, odwa ny i lojalny. Kto charakteryzujcy si virtù mo e posiada i znajdowa praktyczne zastosowanie dla ka dej z tych cech, ale tylko wówczas, gdy s one u yteczne. Ludzie z virtù czsto wydaj si osobami penymi cnót tylko dlatego, e uatwia im to przejcie i utrzymanie wadzy. ii

Cho w gruncie rzeczy Robert Baratheon by waciwie spokrewniony z Targaryenami poprzez babk, a jednoczenie córk króla Aegona V Targaryena, wola mówi, e „zawdzicza tron swemu motowi” — przyp. tum. 45

Kup książkę

Poleć książkę

MARCUS SCHULZKE

Moralno w rzeczywistoci mo e by przeszkod, gdy uniemo liwia dziaania niezbdne do uzyskania przewagi nad przeciwnikami. Troska o kwestie zwizane z etyk i moralnoci sprawia, e silni bohaterowie sagi, tacy jak Ned Stark, staj si podatni na ciosy, podczas gdy po zwycistwo sigaj ci, którzy wiedz, kiedy nale y postpowa niemoralnie. Ta kwestia staje si jasna wówczas, gdy Lysa oskar a Bronna o to, e podczas próby walki i procesu Tyriona najemnik nie walczy w zgodzie z rycerskim honorem. Bronn wycign wówczas rk w kierunku otworu, w którym znikn jego przeciwnik, i stwierdzi: „Nie” („The Golden Crown”)iii. Ambitny król musi zatem wiedzie, kiedy trzeba by cnotliwym, a kiedy okrutnym. Musi tak e wiedzie, jak sprawi, by jego dziaania wydaway si dobre, i jak obci y innych win za swoje niecne uczynki3. Machiavelli nie zaleca wadcom dziaa nieetycznych. Przeciwnie, radzi im, aby w ogóle unikali mylenia w kategoriach aktów moralnych i niemoralnych. Twierdzi, e dziaania s dobre lub ze w zale noci od tego, czy zwikszaj, czy zmniejszaj wadz ksicia. Terroryzowanie innych przynosi czsto odwrotny skutek, poniewa wadcy, którzy sprawiaj, e poddani ich nienawidz, czsto prowokuj bunty. Termin fortuna najczciej tumaczy si jako „szczcie”iv. Do kategorii wydarze „fortunnych” trafiaj wszelkie zdarzenia — dobre i ze — znajdujce si poza kontrol czowieka. Mieszcz si zatem w tej grupie iii

Autor tego rozdziau przywouje wydarzenia z szóstego odcinka Gry o tron — amerykaskiego serialu fantasy stworzonego przez Davida Benioffa i Dana Weissa dla telewizji HBO; w serialu próba walki odbywa si w komnacie tronowej Orlego Gniazda (std ten „otwór”, do którego Bronn wrzuca ciao rycerza), podczas gdy w ksi ce Bronn i ser Vardis Egen walcz w ogrodzie, a przedstawiciel Lysy Arryn ginie po przygnieceniu posgiem — przyp. tum.

iv

W polskiej tradycji tumaczeniowej przyjo si przekada sowo fortuna jako „szczcie”, a virtù jako „dzielno” lub „mstwo”; patrz Il principe, rozdzia VI: E perché questo evento di diventare di privato principe, presuppone o virtù o fortuna, pare che l'una o l'altra di queste dua cose mitighi in parte di molte difficultà: non di manco, colui che è stato meno sulla fortuna, si è mantenuto più. W tumaczeniu Czesawa Nanke: A poniewa ten przypadek, e kto z prywatnego czowieka staje si ksiciem, kae domyla si mstwa lub szczcia, przeto zdaje si, e jedno lub drugie agodzi nieco liczne trudnoci. Jednak atwiej utrzymywa si ten, kto mniej liczy na szczcie. Niccolò Machiavelli, Ksi, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1984, s. 48 — przyp. tum. 46

Kup książkę

Poleć książkę

UCZESTNICTWO W GRZE O TRON: KILKA LEKCJI OD MACHIAVELLEGO

dziaania innych ludzi oraz klski ywioowe. Kiedy „fortuna nam sprzyja”, poradzimy sobie nawet w najbardziej beznadziejnych okolicznociach — tak jak wówczas, gdy Tyrion mia szczcie przekona Bronna do wystpienia w jego imieniu w próbie walki. Tyle e fortuna jest sojusznikiem niepewnym, który w ka dej chwili mo e nas opuci. Z tego wzgldu — wedug Machiavellego — nie wolno pozostawia nic przypadkowi. Osoby dysponujce virtù osigaj sukces, poniewa same dbaj o „stworzenie” wasnego szczcia. Machiavelli pisze: „szczcie jest jak kobieta, któr trzeba koniecznie bi i drczy, aby j posi; i tacy, którzy to czyni, zwyci aj atwiej ni ci, którzy postpuj ogldnie”4. Fortuna mo e by kapryna, a wic konieczne jest podjcie odpowiednich dziaa, które pozwol si zabezpieczy. W wielu przykadach z historii podawanych przez Machiavellego fortuna jest si, która doprowadza do zguby nawet najwikszych generaów i wadców. Mo emy co najwy ej mie nadziej, e unikniemy szkodliwych skutków dziaa Fortuny dziki przygotowaniu si na wszelkie ewentualnoci i szybkiemu przystosowaniu do nowych okolicznoci. Ci, którzy po daj wadzy, powinni si zaanga owa w cig walk o zdobycie kontroli nad Fortun — poprzez zastosowanie rozwiza siowych i oszustwa. Musz oni dysponowa virtù w celu uzyskania cakowitej kontroli nad swoj sytuacj, tak aby ona „nie zdobya kontroli nad nimi”. Wiele przykadów Machiavellego dotyczy ludzi, którzy osignli sukces midzy innymi dziki temu, e byli szczliwymi beneficjentami dobrych wyroków bogini Fortuny. Jak zaznacza Machiavelli, rzadko jednak wystarcza samo szczcie. Wielu ludzi ma szczcie, ale wielko wymaga praktycznego wykorzystania szczcia dla wasnych korzyci. Machiavelli pisze: „Otó te sposobnoci przyniosy owym m om powodzenie, a nadzwyczajna dzielno i mdro [virtù] pozwolia im dostrzec t sposobno, dziki czemu podnieli i uszczliwili sw ojczyzn”5.

Upadek królów Walka o elazny Tron — jak przewidywa Machiavelli — przebiegaa pod dyktando tych samych si virtù i fortuna, które ksztatoway przebieg walki o wadz w Italii czasu renesansu. Gracze uczestniczcy w grze o tron nieustannie zmagali si z bogini Fortun, zwikszajc swoj 47

Kup książkę

Poleć książkę

MARCUS SCHULZKE

wadz i eliminujc rywali. Paradoksalnie niektóre z najbardziej wpywowych postaci decydujcych o losach wiata Westeros s jednoczenie tymi, które maj najmniejsz szans na zwycistwo w walce z Fortun. Viserys Targaryen, Robert Baratheon, Joffrey Baratheon, Ned Stark i Robb Stark popeniaj najbardziej podstawowe bdy, które mo na popeni podczas prób przejcia lub utrzymania wadzy. Viserys Targaryen jest pyszny, arogancki i brutalny. Doskonale pasuje do opisu obalonego przywódcy Machiavellego, jako e brat Dany nie myli o niczym innym jak tylko o powrocie do miejsca, które uwa a za sobie nale ne6. Viserys dla elaznego Tronu jest gotów zrobi wszystko — nawet powici wasn siostr, a jednoczenie czstokro popenia kardynalne bdy, które czyni go uzale nionym od innych. Najwikszym bdem jest chyba jego decyzja oddania siostry khalowi Drogo, poniewa zmusza Viserysa do polegania zarówno na wadcy khalasaru, jak i Daenerys. Oczywicie arogancja Viserysa jeszcze bardziej zwiksza negatywne konsekwencje popenionego bdu. Machiavelli twierdzi, e kto aspirujcy do roli ksicia musi uzyska wsparcie zwykych ludzi albo mo nych — przedstawicieli arystokracji7. To drugie rozwizanie pocztkowo mo e si wydawa bardziej atrakcyjne, jako e ludzie ci maj w swoich rkach pewn wadz, rodki niezbdne do stworzenia armii, a tak e dowiadczenie w polityce. Machiavelli odradza jednak sprzymierzanie si z arystokracj, jako e takie rozwizanie wyró nia si jednym bardzo istotnym minusem: mo ni oferuj swoje poparcie dla pretendenta do tronu tylko wtedy, gdy su y to ich wasnym celom. Wielu panów, wcznie z Walderem Freyem i Roosem Boltonem, zmienia obozy z myl o osobistych zyskach. Gdyby Viserys pokona sw dum i po y wystarczajco dugo, aby poprowadzi armi khala Drogo do Westeros w celu odzyskania tronu, mógby stwierdzi, e Drogo lub jego siostra nie robi niczego bezinteresownie i oczekuj czego w zamian [za u yczenie armii]. Musiaby przyzna, e jest cakowicie od nich uzale niony i zmuszony spenia wszystkie ich wymagania. Tyle e Viserys nigdy nie mia okazji opanowa tej lekcji Machiavellego. Drogo i jego siostra zdali sobie spraw z siy, jak dysponowali — oraz ich przewagi nad aroganckim czowiekiem — i stracili do niego cierpliwo nad dugo przed tym, jak Viserys mia okazj doprowadzi do inwazji w Westeros. 48

Kup książkę

Poleć książkę

UCZESTNICTWO W GRZE O TRON: KILKA LEKCJI OD MACHIAVELLEGO

Machiavelli przekonuje, e o wiele atwiej zadowoli masy ni arystokracj, poniewa ich jedynym pragnieniem jest uniknicie ucisku8. Ka dy, kto mo e obieca im bezpieczestwo i wolno, zdobdzie sobie stae poparcie. Gdyby Viserys szuka wsparcia zwykych ludzi, mogoby si okaza, e s oni bardziej skonni do znoszenia jego aroganckich zachowa. Król Robert Baratheon jest czowiekiem bardzo ró nicym si od Viserysa, ale i on cierpi z powodu powa nych wad, które czyni go zym wadc. Historia rebelii Roberta i jego dojcie do wadzy sugeruj, e by kiedy czowiekiem o wielkim virtù. Udao mu si przej kontrol nad Westeros, zreorganizowa rzd, a nastpnie umieci lojalnych sojuszników na kluczowych stanowiskach. Nawet kiedy Robert staje si leniwy i niezdolny do zarzdzania finansami królestwa, wci cieszy si powszechnym poparciem i jest zbyt pot ny dla wszystkich pretendentów, aby ci próbowali bezporedniego ataku. Mimo to w jednej istotnej kwestii Robert przypomina Viserysa. Czsto pozwala, aby emocje dyktoway mu, co ma robi. Na przykad szybko wybucha zoci i odwouje Neda ze stanowiska królewskiego namiestnika, gdy ten sprzeciwia si zamordowaniu Daenerys (tylko po to, aby cofn swoj decyzj, gdy mija gniew)9. Te silne emocje czyni Roberta czowiekiem kaprynym i niezdolnym do unikania konfliktów, w które jest uwikany. Bez tej umiejtnoci zale y od wyroków Fortuny, która sprawia, e nie potrafi pohamowa emocji wpywajcych na jego dziaania. Ostatecznie brak kontroli nad emocjami prowadzi Roberta do niewaciwej oceny swoich doradców i przyjació. Jego zo sprawia, e zra a do siebie ludzi honoru, takich jak Ned Stark, a duma uzale nia go od dwulicowych doradców, którzy mu schlebiaj. Nastpca Roberta, Joffrey, wstpuje na tron wówczas, gdy jest jeszcze zbyt mody i zbyt niedojrzay, aby w peni rozumie konsekwencje swoich czynów. Podekscytowanie wanie uzyskan wadz i ch znalezienia praktycznego zastosowania dla swojej królewskiej woli sprawiaj, e pierwotnie jego bezwzgldne dziaania wydaj si jeszcze zrozumiae. Joffrey musi dziaa gwatownie, aby wyeliminowa swoich przeciwników w Królewskiej Przystani oraz zmobilizowa armi i przeciwstawi si innym kandydatom do tronu. Postpuje wic bez litoci — zarówno wobec swoich przyjació, jak i wrogów. Popenia jednak fatalny bd, sprawiajc,

49

Kup książkę

Poleć książkę

MARCUS SCHULZKE

e poddani zaczynaj go nienawidzi. Machiavelli przyznaje, e okruciestwo jest czsto elementem niezbdnym, ale mówi te , e nale y posugiwa si nim ostro nie, aby nie robi sobie wrogów. Zalecajc, aby niepopularne dziaania podejmowa szybko, Machiavelli stwierdza: „Z tego nale y wycign wniosek, e zdobywca, opanowawszy rzdy, powinien przygotowa i popeni naraz wszystkie nieodzowne okruciestwa, aby nie wracajc do nich codziennie i nie powtarzajc ich, móg doda ludziom otuchy i pozyska ich dobrodziejstwami”10. Niestety Joffrey staje si okrutnikiem nie tylko wtedy, gdy jest to konieczne, ale zawsze, gdy ma ochot da dowód swojej wadzy. W jednym z najbardziej znanych fragmentów Ksicia Machiavelli porusza kwesti zwizan z pytaniem o to, czy lepiej jest by kochanym, czy budzi strach. Nie ma nic dziwnego w stwierdzeniu, e najbardziej po dan sytuacj jest taka, gdy poddani kochaj wadc, ale te si go boj. Jeli jednak trzeba wybra — mio lub strach — strach jest znacznie lepszy ni mio, poniewa wzbudza bardziej wiarygodne emocje. „A mniej boj si ludzie krzywdzi kogo, kto budzi mio, ni tego, który budzi strach. Albowiem mio jest trzymana wzem zobowiza, który ludzie, poniewa s nikczemni, zrywaj, skoro tylko nadarzy si sposobno osobistej korzyci, natomiast strach jest oparty na obawie kary; ten wic nie zawiedzie nigdy”11. Machiavelli ostrzega jednak tych, którzy stosujc terror, chcieliby sprawi, e poddani bd si ich bali. Autor Ksicia zauwa a, e najgorzej jest dopuci do tego, by wadca zosta znienawidzony, poniewa nienawi mo e prowadzi ludzi do podjcia dziaa nawet wtedy, gdy odczuwaj strach. Joffrey wzbudza strach — zarówno u swoich przyjació, jak i wrogów, ale to jego okruciestwo sprawia, e zaczynaj nienawidzi go osoby z dworu, mieszkacy Królewskiej Przystani, a nawet jego wasny brat. Tylko szczciu zawdzicza ocalenie przed dnym krwi tumem, kiedy królewski orszak przemierza ulice miasta (w Starciu królów). Jednak fakt, e musi polega na szczciu, jest dowodem, i Joffrey nie mo e by uwa any za dobry wzór królewskich cnót12.

50

Kup książkę

Poleć książkę

UCZESTNICTWO W GRZE O TRON: KILKA LEKCJI OD MACHIAVELLEGO

Moralność i zależność Nie wszystkie pene ostrze e opowieci Pieni Lodu i Ognia opisuj czyny okrutnych lub kaprynych królów, a mimo to niektórzy z tych pozytywnych bohaterów tak e wyró niaj si brakiem virtù. Chocia Ned Stark nigdy nie by konkurentem do elaznego Tronu, zdoby spor wadz. Bardzo ró ny od Viserysa, Roberta lub Joffreya, Ned zawsze kierowa si ideami sprawiedliwoci i uczciwoci. Wielki wojownik i jedna z najbardziej szanowanych postaci — Eddard Stark dobrze radzi sobie tak e jako administrator, przyjaciel oraz czowiek peen cnót. Jednak pomimo tych wszystkich zalet lord Winterfell jest te najlepszym przykadem, jak niebezpieczne bywaj moralno oraz etyka dla osób zamieszanych w polityk. Ned czsto mo e si cieszy z przychylnoci losu, który pozwala mu wiele osign bez potrzeby nara ania wyznawanych wartoci. Fortuna daa mu pozycj namiestnika króla i pozwolia powróci na to stanowisko po pierwszej rezygnacji. Jednak Ned rzadko wykorzystuje w peni to, co podsuwa mu szczcie. Zamiast tego dziaa z umiarem i zgodnie ze swoim niedwuznacznym oraz bezkompromisowym wyczuciem dobra i za. Machiavelli zwraca jednak uwag na to, jak wa nym elementem virtù jest wiadomo tego, kiedy nie czyni dobra: „[…] wszak sposób, w jaki si yje, jest tak ró ny od tego, w jaki si y powinno, e kto, chcc czyni tak, jak si czyni powinno, nie czyni tak, jak inni ludzie czyni, ten gotuje raczej swój upadek ni przetrwanie; bowiem czowiek, który pragnie zawsze i wszdzie wytrwa w dobrem, pa koniecznie musi midzy tylu lud mi, którzy nie s dobrymi. Otó niezbdnym jest dla ksicia, który pragnie utrzyma si, aby potrafi nie by dobrym i zale nie od potrzeby posugiwa si lub nie posugiwa dobroci”13. Nedowi brakuje umiejtnoci oceny, kiedy powinien zapomnie o swojej dobroci. Uczciwo i lojalno czyni go dobrym przyjacielem Roberta i wzorem dla swoich dzieci, ale wartoci te okazuj si kosztowne, gdy staje w szranki z tymi, których nie ograniczaj zasady etyczne. Ned ostrzega Cersei, e powie Robertowi prawd o pochodzeniu nastpcy tronu, i ujawnia swoje plany Littlefingerowi, co pozwala im reagowa na ruchy namiestnika z du ym wyprzedzeniem. Stark zbyt atwo ufa innym 51

Kup książkę

Poleć książkę

MARCUS SCHULZKE

ludziom, dotrzymuje sowa i odmawia ukrywania swoich myli czy czynów. Cnoty moralne Neda ostatecznie prowadz go do mierci, kiedy popenia fatalny bd, obdarzajc zaufaniem Littlefingera, czowieka, który znacznie przewy sza go przebiegoci. Okazuje si jednak, e jego bd by jeszcze wikszy, zwaszcza e Littlefinger sam ostrzeg Neda, by ten nie ufa nikomu, i e jego decyzja o udzieleniu poparcia Stannisowi Baratheonowi jako spadkobiercy Roberta doprowadzi do aktów przemocy. Syn Neda, Robb, wyznaje podobne wartoci, ale znacznie lepiej przystosowuje si do okolicznoci. Ze wszystkich królów Pieni Lodu i Ognia Robb Stark chyba najbardziej zbli a si do ideau koncepcji Machiavellego i virtù. Król Pónocy jest doskonaym dowódc, umiejtnie zdobywa poparcie rodów i potrafi tworzy plany dugoterminowych dziaa, które pozwalaj zwikszy jego kontrol nad Fortun. Jednak Robb popenia jeden z bdów, które Machiavelli uwa a za kardynalne: zbyt mocno zale y od innych w kwestii militarnej. Chocia Robb ma wasnych lojalnych zwolenników, zabezpiecza przepraw w Bli niakach i uzupenia swoje szeregi lud mi Waldera Freya w zamian za obietnic polubienia jednej z córek chor ego Tullych. W ten sposób uzale nia si od niepewnego lorda, który kontroluje wa n przepraw, i m czyzn, których lojalno wynika wycznie z umowy ma eskiej. By mo e Robb nie mia innego wyboru. Musia zdoby zaufanie Freya, kiedy przekracza Trident w Bli niakach, ale nie poo y kresu swojej zale noci od razu — to znaczy wówczas, gdy dysponowa najwikszymi siami. Machiavelli ostrzega przed ka dym rodzajem zale noci, zwaszcza wtedy, gdy trzeba polega na kim pot nym. Jedn z najgro niejszych zale noci jest wykorzystywanie obcych onierzy. Machiavelli twierdzi, e najemnicy s mniej skonni zaryzykowa swoje ycie w walce, a po zwycistwie zale y im na dopilnowaniu interesów innych [a nie wadcy]14. Z tych powodów — wedug Machiavellego — istotne jest zachowanie zasady polegania wycznie na wasnych onierzach, nawet jeli oznacza to wystawienie mniejszej armiiv. Chocia Freyowie pomagaj Robbowi podczas wielu bitew, atwo przychodzi im zmiana obozów, gdy Król Pónocy ostatecznie nie zgadza si na zawarcie ma estwa z córk Waldera Freya15. v

Wicej na temat oceny i roli najemników w rozdziale XII Ksicia, zatytuowanym „O ró nych rodzajach milicji i o wojsku najemnym” — przyp. tum. 52

Kup książkę

Poleć książkę

UCZESTNICTWO W GRZE O TRON: KILKA LEKCJI OD MACHIAVELLEGO

Poprzez pokadanie zaufania w onierzach kaprynego sojusznika o niepewnej lojalnoci Robb sta si wadc wra liwym. Co gorsza, Robb nie nauczy si niczego na swoim bdzie. Powtórzy go, kiedy uda si do siedziby Freyów i po raz kolejny próbowa zyska sobie ich lojalno, nie uwzgldniajc przy tym wskazówek Machiavellego, który zaleca poleganie wycznie na wasnych onierzach.

Zawsze noś maskę To dziwne, ale postaciami Pieni Lodu i Ognia, które wydaj si charakteryzowa najwiksz virtù, s osoby niezajmujce najwy szych stanowisk wadzy. Nie s to najbardziej popularni bohaterowie ani najbardziej sugestywni mówcy, ani nawet najwiksi wojownicy. Postaci z najwikszym virtù wyró niaj si wyjtkow umiejtnoci manipulowania innymi bohaterami i niezale nego dziaania. Udaje im si przetrwa w wiecie rozdartym przez wojny nawet wówczas, gdy s cigani, atakowani i wizieni. Lord Petyr „Littlefinger” Baelish jest jedn z najbardziej makiawelicznych postaci sagi. Nie dysponuje potg militarn i, w porównaniu z innymi panami z powieci Martina, jest raczej biedny, ale jako starszy nad monet i twórca rozlegej sieci szpiegów posiada wielki wpyw na to, co dzieje si na dworze. Cho nigdy nie próbuje przej tronu, wie, jak manipulowa innymi, by zawsze mie siln pozycj, niezale nie od tego, kto rzdzi Westeros. Zamiast otwarcie opowiedzie si po stronie jednego z pretendentów do tronu, oferuje swoj pomoc wszystkim, ale nigdy nie anga uje si w stopniu wikszym ni ten wymagany dla zachowania jego pozycji. Kiedy Littlefinger musi zrobi co, co mogoby przysporzy mu wrogów, czsto korzysta z usug poredników, dziki czemu zyskuje szans uchylenia si przed odpowiedzialnoci lub zamaskowania swojego udziau pod paszczykiem dobrej woli. Kiedy Littlefinger oferuje Nedowi swoj pomoc w wyniesieniu na tron Stannisa jako prawowitego spadkobiercy Roberta, jest te wyra nie zaniepokojony perspektyw wojny domowej, do jakiej mo e doj w konsekwencji dziaa lorda Winterfell. Zamiast jednak walczy z Nedem otwarcie, sprzymierza si z Cersei i wykorzystuje j do schwytania i uwizienia namiestnika. Nawet wtedy, gdy Ned zostaje uwiziony, Littlefinger podaje si za ofiar okolicznoci, w których nie móg postpi inaczej16. 53

Kup książkę

Poleć książkę

MARCUS SCHULZKE

Poniewa nigdy nikogo osobicie nie umierca i rzadko podejmuje zdecydowane kroki, Littlefinger nie musi ujawnia swoich prawdziwych zamiarów. Tak wietnie udaje mu si gra na kilka frontów i ukrywa swoje prawdziwe motywy, e nawet my sami — czytelnicy — mamy trudnoci w ocenie tego, komu waciwie sprzyja starszy nad monet. Chocia Arya Stark jest jedn z najmniejszych (fizycznie) i najbardziej bezbronnych bohaterek sagi, dziewczynk mo na zaliczy do grupy postaci charakteryzujcych si najwiksz virtù. Przez ca Pie Lodu i Ognia Arya musi walczy z przeciwnociami bogini Fortuny. Jest drobniejsza i nie tak pikna jak Sansa. Poniewa jest dziewczynk, zostaje zepchnita na margines oraz wzgardzona z powodu niekonwencjonalnych zachowa. Kiedy ginie jej ojciec, a ona sama musi ucieka z Królewskiej Przystani, nie ma innego wyjcia, jak tylko radzi sobie z jeszcze wikszymi przeciwnociami losu. Odtd musi liczy tylko na siebie. Innymi sowy, Fortuna wyjtkowo jej nie sprzyja, bezlitonie dowiadczajc dziewczynk. A mimo to Arya daje sobie rad — posugujc si wycznie swoimi umiejtnociami. Ukrywa nie tylko swoje zamiary, ale i to samo. Udaje si jej zdoby zaufanie jednego z Ludzi Bez Twarzy — zabójców, którzy potrafi zmienia swój wygld wedle uznania. Ale przecie nawet wczeniej Arya jest „bez twarzy” — ukrywa si za swoj anonimowoci, podajc si to za zwyk dziewczynk, to za chopaka, i jest zdolna do odegrania takiej roli, jaka jest jej w danej chwili potrzebna. Virtù wymaga dostosowania si do okolicznoci, niezale nie, czy te nakazuj odwoanie si do u ycia siy, czy oszustwa. Machiavelli u ywa w tym przypadku metaforycznego obrazu lwa i lisa17. Lis jest przebiegy i dziki swojemu sprytowi potrafi unika puapek. Lew budzi strach i mo e pokona innych w bezporedniej walce. Ksi  powinien dziaa niczym lew i lis, wiedzc, kiedy okrelona rola jest odpowiednia do okolicznoci. Chocia Littlefinger i Arya charakteryzuj si virtù, nie przypominaj wzorców Machiavellego, poniewa nie dysponuj wojskowymi umiejtnociami. Jak wyjania autor Ksicia, znaczne umiejtnoci militarne s najszybszym gwarantem dojcia do wadzy i jest to przewaga, któr zwykle posiadaj osoby z virtù18. Littlefinger i Arya to doskonae lisy, które czasami przemieniaj si w lwy, ale postaci te nigdy nie otrzymuj cech pozwalajcych im sta si wielkimi wodzami na polu bitwy i pokona pot nych przeciwników w bezporedniej walce. 54

Kup książkę

Poleć książkę

UCZESTNICTWO W GRZE O TRON: KILKA LEKCJI OD MACHIAVELLEGO

Jon Snow pokazuje z kolei, jak wiele mo e osign kto, kto poczy w sobie cechy lwa i lisa. Na pocztku sagi poznajemy go jako niechcianego bkarta, ale Jon z czasem awansuje w szeregach Nocnej Stra y, by ostatecznie zosta Lordem Dowódc. Jon jest wyszkolonym wojownikiem, zdolnym do pokonania innych w boju, co te sam wielokrotnie pokazuje w kontaktach ze swoimi wrogami po obu stronach Muru. Jednak Jon potrafi te dostrzec chwile, w których nie mo e wygra bezporedniej walki. Kiedy dzicy osaczaj grup zwiadowców, Jon niechtnie przyjmuje rozkaz poddania si i przyczenia do nich, udajc, e zmiana jego nastawienia jest szczera. Chocia ta decyzja sprawia, e jest on wewntrznie rozdarty, nikomu nie ujawnia swoich prawdziwych uczu. Pokonuje wasne obawy i pomaga dzikim tak dugo, jak musi, aby przetrwa i powróci do Nocnej Stra y. Littlefinger, Arya i Jon potrafi przedstawi si dokadnie w takim wietle, w jakim chc by widziani, a na dodatek przekona innych, e ich maska jest prawdziwa. Spodobaoby si to Machiavellemu. Autor Ksicia kadzie tak wielki nacisk na kwesti wizerunku, e osoba z virtù jest charakteryzowana jako kto, kto dysponuje tak wielk elastycznoci, e potrafi w ka dej chwili zmienia nawet starannie opracowane pozory niczym za dotkniciem czarodziejskiej ró d ki. „[…] Powinien wic ksi  uchodzi za litociwego, dotrzymujcego wiary, ludzkiego, religijnego, prawego i by nim w rzeczywistoci, lecz umys musi mie skonny do tego, by móg i umia dziaa przeciwnie, gdy zajdzie potrzeba”19. Na podstawie tego fragmentu Ksicia wycigamy jednoznaczny wniosek, e tak naprawd liczy si uchodzenie (za litociwego, ludzkiego, prawego itd.). Machiavelli uwa a, e posiadanie jednej lub innej cechy nie ma znaczenia, tak dugo jak sprawiamy wra enie, e j posiadamy. W istocie rzeczywiste posiadanie tych cech mo e przynie katastrofalne efekty, jako e cechy moralne mog kolidowa ze zdolnociami do przyjcia faszywych masek i wprowadzania innych w bd.

55

Kup książkę

Poleć książkę

MARCUS SCHULZKE

Ci, którzy sami kierują swoim szczęściem Postaciami, które najlepiej przedstawiaj wzorce Machiavellego kojarzone z virtù, s Tyrion Lannister i Daenerys Targaryen. Ci bohaterowie potrafi wpywa na wasne szczcie, dostosowa si do nowych okolicznoci i oszukiwa innych. Udaje im si uj cao z wielu gro nych sytuacji, tworzy armie i nawizywa korzystne sojusze. Tyrion jest karem i czowiekiem niedysponujcym wielk t yzn fizyczn, ale niezmiennie potrafi nadrobi innymi zaletami to, co traci z powodu niskiego wzrostu. Cho nie jest wyjtkowo sprawnym wojownikiem, daje si pozna jako dobry dowódca, czowiek zdolny do signicia po wygran nawet wówczas, gdy jego przeciwnik dysponuje wyra n przewag liczebn. Kiedy Królewska Przysta staje przed niebezpieczestwem ataku armii Stannisa Baratheona, Tyrion zachowuje si dokadnie tak, jak zaleca Machiavelli. Przygotowuje plany przyszej bitwy, rozwa ajc wszystkie mo liwe sposoby dziaania i przewidujc przebieg prawdopodobnego starcia. Zanim Stannis znajdzie si w bezporedniej bliskoci murów miasta, Tyrionowi uda si sign po zwycistwo w bitwie morskiej. Dziki pomysowej puapce niszczy wiksz cz floty inwazyjnej20. Jednym z najwikszych atutów Tyriona jest jego umiejtno dokonywania nagych, radykalnych zmian stanowiska. W tym wzgldzie przypomina Littlefingera, chocia problemy, z jakimi musi sobie radzi, s o wiele powa niejsze. Littlefinger potrafi umiejtnie lawirowa w wiecie Królewskiej Przystani, ale rzadko staje przed jakim wyzwaniem wymagajcym od niego wielkich wyrzecze. Tyrion — przeciwnie. Udaje mu si zapanowa nad sytuacj zarówno w lochach, jak i na wrogim terytorium czy na polu bitwy. Krasnal ma jednak jedn powa n sabo: atwo ulega kobiecym wdzikom. Co gorsza, nieustannie przycigaj go kobiety, które niszcz jego reputacj oraz relacje z rodzin. Machiavelli ostrzega, e „gdy odmienia si los, a ludzie trzymaj si z uporem swych sposobów, szczci si im, gdy jedno drugiemu odpowiada, nie szczci, gdy nie ma tej zgodnoci”21. Tyrion jest stay w swojej saboci do kobiet i chocia ta jego wada wielokrotnie grozi mu popadniciem w prawdziwe kopoty, tak umiejtnie udaje i tak manipuluje lud mi, e rzadko musi polega na szczciu lub czyjej pomocy.

56

Kup książkę

Poleć książkę

UCZESTNICTWO W GRZE O TRON: KILKA LEKCJI OD MACHIAVELLEGO

Cho Machiavelli jasno daje do zrozumienia, e aby odnie sukces, potrzebne s wyjtkowe umiejtnoci, wyjania równie , e elementem niezbdnym do przejcia wadzy i wykorzystania swoich umiejtnoci jest armia. Nawet tak mdrzy prawodawcy jak Moj esz, Cyrus, Tezeusz i Romulus niczego by nie osignli bez potgi militarnej22. W pierwszych rozdziaach sagi Daenerys jest tylko sab dziewczyn, znajdujc si najpierw na asce brata, a potem m a. yje tylko dlatego, e jest chroniona przez khala Drogo i ser Joraha. Swoj pozycj khaleesi zawdzicza szczciu oraz ma estwu zaaran owanemu przez innych. W miar upywu czasu staje si jednak coraz bardziej kompetentna i zaczyna zachowywa si jak prawdziwa wadczyni. Kiedy khal Drogo umiera, Dany uczy si wszystkiego, co pozwoli jej prze y. Korzysta z rady Machiavellego, tworzc swoj armi i zmniejszajc uzale nienie od innych. Co wa niejsze, jej zwolennicy pochodz z najbardziej podatnych na dziaania wadcy grup spoecznych. W odró nieniu od brata, który stara si przekona do swojej sprawy arystokracj, Daenerys tworzy armi na bazie uwolnionych niewolników, którzy s wobec niej cakowicie lojalni i nie maj innych ambicji, jak tylko chroni swoj wolno. Daenerys jest kochana, ale wród jej zwolenników s te tacy, którzy si jej boj. Uwalniajc niewolników i dajc im mo liwo przyczenia si do niej z wasnej woli, Dany gwarantuje sobie trwae wsparcie. Tego rodzaju wsparcie i ochrona s znacznie bardziej wartociowe ni mury zamków, za którymi chowa si tylu wielkich ludzi z Westeros. Machiavelli pisa: „Przeto najlepsz twierdz, jaka by mo e, jest przychylno ludu”23. Tysice sprzymierzeców smoczej królowej kocha j i lka si jej. Dziewczyna jest gotowa, by ich oszukiwa i umiejtnie na nich wpywa, oraz zdolna do beznamitnego podejmowania trudnych decyzji. To sprawia, e Dany stanowi najlepszy przykad bohatera dysponujcego virtù i staje si faworytk w walce o tron.

57

Kup książkę

Poleć książkę

MARCUS SCHULZKE

Ostatnia lekcja Podobnie jak Italia czasów renesansu za ycia Machiavellego, wiat Pieni Lodu i Ognia jest rozdarty przez cige konflikty, wojny i walki polityczne. Bohaterowie dysponujcy wyjtkowym szczciem i virtù przetrwaj. Inni stan si ofiarami konfliktu. Jednak nawet ci, którzy posiadaj virtù lub korzystaj z dobrodziejstw sprzyjajcego losu, stale musz mie si na bacznoci. Tak jak w prawdziwym wiecie, ka dy jest zagro ony. By mo e najwa niejsz lekcj Machiavellego jest uwiadomienie sobie tego, e wadza jest ulotna i e ulec mog nawet najpot niejsi z nas, jeli tylko stan si zbyt leniwi lub gdy pojawi si kto dysponujcy wikszymi umiejtnociami. Nie ma bezpiecznej przystani — nawet dla takich ludzi jak Tyrion Lannister i Daenerys Targaryen. Mamy do czynienia z cig walk o wadz. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 George R. R. Martin, Gra o tron, s. 551. 17 Niccolò Machiavelli, Ksi, s. 86 – 87. 18 Tame, s. 77. 19 Tame, s. 87. 20 21 22 23

NiccolòMachiavelli, Ilprincipe [dzieoMachiavellegoopublikowano porazpierwszy w 1523 roku, wszystkie cytaty w tym rozdziale pochodz z polskiego przekadu Czesawa Nanke z1920roku, przejrzanegoi uzupenionego przezJanaMalarczyka; Niccolò Machiavelli, Ksie, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1984; podzia:„Jakiesrodzajeksistwiwjakisposóbsijepozyskuje”wrozdzialeI,s.35]. Niccolò Machiavelli, Ksi, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1984, s. 49. Tame, s. 60. Tame, s. 112. Tame, s. 50. Tame, s. 45. Tame, s. 62. Tame, s. 62 – 63. GeorgeR. R. Martin, Graotron, przekadPawe Kruk, wydanie przejrzai poprawiMichaJakuszewski, Wydawnictwo Zyski S-ka, Pozna2011,s. 372–449. Niccolò Machiavelli, Ksi, s. 61. Tame, s. 84. George R. R. Martin, Starcie królów, przekad Micha Jakuszewski, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Pozna 2011, s. 536 – 543. Niccolò Machiavelli, Ksi, s. 80. Tame, s. 82 – 83. GeorgeR.R.Martin,Nawanicamieczy,tomI:Stalinieg,przekadMichaJakuszewski, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Pozna 2007, s. 208.

George R. R. Martin, Starcie królów, s. 742 – 753. Niccolò Machiavelli, Ksi, s. 112. Tame, s. 49. Tame, s. 101.

58

Kup książkę

Poleć książkę

Kup książkę

Poleć książkę