Grann David - Zaginione miasto Z - I

David Grann zaginione miasto Z

amazońska wyprawa tropem zabójczej obsesji Przełożyła Dominika Cieśla-Szymańska

Spis treści dedykacja motto przedmowa wrócimy zniknięcie początek poszukiwań zakopany skarb białe plamy na mapie uczeń liofilizowane lody i adrenalinowe skarpetki w głąb Amazonii tajne dokumenty zielone piekło obóz Dead Horse w rękach bogów okup dowody na istnienie miasta Z Eldorado zamknięta skrzynka świat oszalał naukowa obsesja niespodziewana wskazówka nie obawiaj się ostatni naoczny świadek żywy lub umarły kości pułkownika inny świat Z podziękowania nota o źródłach źródła archiwalne i niepublikowane wybrana bibliografia przypisy bibliograficzne przypisy wyjaśniające fotografie

Dla mojej nieustraszonej Kyry

Czasami wystarcza mi widok, jaki otwiera się pośród nieskładnego pejzażu, światła przebijające we mgle, rozmowa pary przechodniów, którzy spotykają się w ciżbie, aby naszła mnie myśl, że wychodząc od tego, zdołam zebrać, fragment po fragmencie, miasto doskonałe. […] Jeśli mówię, że miasto, do którego zmierza moja podróż, jest nieciągłe w przestrzeni i czasie, na przemian rzednie i gęstnieje, nie powinieneś sądzić, że można zaniechać poszukiwań. Italo Calvino, Niewidzialne miasta,

przeł. Alina Kreisberg, Kraków 2005, s. 140–141.

przedmowa Wyjąłem mapę z tylnej kieszeni. Była mokra i zmięta, kreski, którymi zaznaczyłem swoją trasę, zblakły. Wpatrywałem się w te oznaczenia z nadzieją, że może wyprowadzą mnie znad Amazonki, zamiast zawieść jeszcze dalej w głąb. Pośrodku mapy wciąż widać było literę Z. Widniała tam jednak nie tyle jak drogowskaz, ile kolejny szyderczy znak mojego szaleństwa. Zawsze uważałem się za zdystansowanego reportera, który nie angażuje się zbytnio w opisywane sprawy. Podczas gdy inni często ulegali szalonym marzeniom i obsesjom, ja starałem się być niewidzialnym świadkiem. Przekonałem też sam siebie, że właśnie dlatego przebyłem ponad szesnaście tysięcy kilometrów z Nowego Jorku do Londynu, a potem nad rzekę Xingu, jeden z najdłuższych dopływów Amazonki, że dlatego miesiącami ślęczałem nad tysiącami stron wiktoriańskich dzienników i listów, i dlatego zostawiłem żonę i rocznego synka oraz wykupiłem dodatkową polisę na życie. Rzekomo przyjechałem tu tylko, by opisać, jak pokolenia naukowców i poszukiwaczy przygód ogarniała zabójcza obsesja rozwiązania zagadki określanej często jako „największa tajemnica badawcza XX wieku” – lokalizacji zaginionego miasta Z. Uważano, że to starożytne miasto, z siecią ulic, mostami i świątyniami, jest ukryte gdzieś w Amazonii, największej dżungli na świecie. W epoce samolotów i satelitów obszar ten wciąż pozostaje jedną z ostatnich białych plam na mapie i od setek lat jest inspiracją i udręką geografów, archeologów, budowniczych imperiów, poszukiwaczy skarbów i filozofów. Kiedy Europejczycy po raz pierwszy przybyli do Ameryki Południowej mniej więcej na początku XVI wieku, byli przekonani, że dżungla skrywa skrzące się od bogactw królestwo El Dorado. Jego poszukiwania pochłonęły tysiące ofiar. W ostatnich latach wielu naukowców doszło do wniosku, iż żadna rozwinięta cywilizacja nie mogła powstać w tak nieprzyjaznym środowisku, gdzie gleba jest uboga, moskity przenoszą śmiertelne choroby, a w koronach drzew czają się drapieżniki. Obszar ten uważa się powszechnie za pierwotną dżunglę, miejsce, w którym, jak opisywał Thomas Hobbes, istnieje stan natury, gdzie „nie ma sztuki ani umiejętności, ani sztuki słowa, ani społeczności. A co najgorsze, jest bezustanny strach i niebezpieczeństwo śmierci”1. Bezlitosne warunki życia w Amazonii zainspirowały jedną z najdłużej utrzymujących się teorii rozwoju człowieka: determinizm środowiskowy. Zgodnie z tą teorią, nawet jeśli jakimś ludziom pierwotnym udawało się przetrwać w najsurowszych warunkach na planecie, rzadko wznosili się ponad poziom niewielkich prymitywnych plemion. Innymi słowy, społeczeństwo jest więźniem geografii. A więc gdyby odnaleziono miasto Z w tym, wydawałoby się, nienadającym się do życia środowisku, byłoby to coś więcej niż skarbiec ze złotem, więcej niż intelektualna ciekawostka, byłby to, jak stwierdzono w pewnej gazecie w 1925 roku, „nowy rozdział w historii ludzkości”2. Przez niemal stulecie badacze poświęcali wszystko, nawet życie, by odnaleźć miasto Z. Poszukiwania tej cywilizacji oraz niezliczonych ludzi, którzy zaginęli podczas wypraw, przyćmiły wiktoriańskie powieści przygodowe Arthura Conan Doyle’a i H. Ridera Haggarda – obaj zresztą zostali wciągnięci w prawdziwą pogoń za Z. Niekiedy muszę przypominać sobie, że wszystko w tej historii jest prawdą: że gwiazdor filmowy naprawdę został porwany przez Indian, że naprawdę byli tam ludożercy, ruiny, tajne mapy i szpiedzy, że badacze umierali z głodu, chorób, od zatrutych strzał i atakowani przez dzikie zwierzęta, i że liczyła się nie tylko przygoda i śmierć, ale też samo zrozumienie Ameryki z czasów, zanim Krzysztof Kolumb przybił do

brzegów Nowego Świata. Jednak gdy przyglądałem się mojej pogniecionej mapie, to wszystko nie było ważne. Spojrzałem w górę, na gąszcz drzew i pnączy, na chmarę gryzących much i moskitów, które zostawiały strużki krwi na skórze. Zgubiłem przewodnika. Nie miałem już jedzenia ani wody. Włożywszy mapę do kieszeni, ruszyłem naprzód, chłostany przez gałęzie, próbując znaleźć drogę. I wtedy dostrzegłem wśród drzew jakiś ruch. „Jest tu kto?!” – zawołałem. Nikt nie odpowiedział. Między gałęziami mignęła jakaś postać, potem kolejna. Zbliżały się, i wtedy po raz pierwszy zadałem sobie pytanie: Co ja, u diabła, tu robię?

wrócimy Pewnego zimnego dnia w styczniu 1925 roku wysoki dystyngowany dżentelmen szedł pospiesznie przez doki w Hoboken w New Jersey, ku SS „Vauban”, transatlantykowi długości stu sześćdziesięciu ośmiu metrów, mającemu płynąć do Rio de Janeiro. Mężczyzna liczył sobie pięćdziesiąt siedem lat, miał ponad sto osiemdziesiąt centymetrów wzrostu, długie, muskularne ramiona. Choć jego włosy już się przerzedziły, a wąs przyprószyła siwizna, był tak wytrzymały, że mógł iść przez wiele dni, prawie bez odpoczynku i jedzenia. Nos miał skrzywiony niczym bokser i była w nim jakaś zawziętość, widoczna szczególnie w spojrzeniu wąsko osadzonych oczu, spoglądających spod gęstych brwi. Nawet jego krewni nie byli zgodni co do barwy tych oczu – niektórzy uważali, że są niebieskie, inni, że szare. Lecz niemal każdego, kto go spotkał, uderzała intensywność spojrzenia; niektórzy nazywali je „oczami wizjonera”. Często fotografował się w butach do konnej jazdy i stetsonie, ze strzelbą przewieszoną przez ramię, ale nawet w marynarce i krawacie, choć nie miał jak zwykle kudłatej brody, tłum na nabrzeżu go rozpoznał. Był to pułkownik Percy Harrison Fawcett, którego nazwisko znane było na całym świecie. Był jednym z ostatnich wielkich wiktoriańskich odkrywcówI, którzy odważnie zapuszczali się w niezbadane rejony, uzbrojeni niemal tylko w maczetę, kompas i nadludzkie poczucie misji. Od prawie dwudziestu lat opowieści o jego przygodach działały na powszechną wyobraźnię: o tym, jak przetrwał w południowoamerykańskiej dżungli bez kontaktu ze światem, jak wpadł w zasadzkę wrogich tubylców, z których wielu nigdy nie widziało białego człowieka, jak walczył z piraniami, węgorzami elektrycznymi, jaguarami, krokodylami, nietoperzami wampirami i anakondami, z których jedna nieomal go zmiażdżyła, i jak pojawił się z mapami obszarów, z których nie wróciła żadna z poprzednic ekspedycji. Okrzyknięto go „Davidem Livingstone’em” Amazonki, a jego zdolność przetrwania była tak niezrównana, że zdaniem niektórych jego kolegów bliska nieśmiertelności. Pewien amerykański odkrywca opisał go jako „człowieka o niezłomnej woli, niewyczerpanych siłach, nieustraszonego”1, inny stwierdził, że „jako piechur, podróżnik i odkrywca przewyższa wszystkich”2. Londyński „Geographical Journal”, najważniejszy periodyk poświęcony tej tematyce, zauważył w 1953 roku, że „Fawcett był znakiem końca pewnej epoki. Można go niemal nazwać ostatnim indywidualnym eksploratorem, jeszcze sprzed czasów samolotu, radia, zorganizowanych i kosztownych nowoczesnych ekspedycji. Wyprawa w jego przypadku była heroiczną opowieścią o człowieku zmagającym się z puszczą”3. W 1916 roku Królewskie Towarzystwo Geograficzne nagrodziło go, przy poparciu króla Jerzego V, złotym medalem „za wkład w mapowanie Ameryki Południowej”. Co kilka lat, kiedy wyłaniał się z dżungli, chudy jak szkielet, zmoknięty i brudny, dziesiątki naukowców i luminarzy tłoczyło się w sali Towarzystwa, by go posłuchać. Wśród nich był sir Arthur Conan Doyle4, który podobno oparł powieść Świat zaginiony z 1912 roku na doświadczeniach Fawcetta. Badacze „znikają w nieznanym obszarze” Ameryki Południowej i znajdują na odległym płaskowyżu krainę, gdzie wciąż żyją dinozaury. Tego styczniowego dnia, gdy Fawcett szedł do trapu, niezwykle przypominał jednego z bohaterów książki, lorda Johna Roxtona: Miał w sobie coś z Napoleona III i Don Kichota, a jednak czuło się w nim przede wszystkim typowego angielskiego ziemianina. […] Głos ma miły i jest spokojny, choć w jego błyszczących niebieskich oczach tai się niezłomna stanowczość i zaciętość, tym

niebezpieczniejsza, że trzymana na wodzy.5 Żadna z poprzednich ekspedycji Fawcetta nie mogła równać się z tym, co zamierzał zrobić, i z trudem hamował niecierpliwość, gdy wraz z innymi pasażerami ustawił się w kolejce na pokład SS „Vauban”. Statek, reklamowany jako „najpiękniejszy na świecie”6, należał do elitarnej klasy „V” firmy Lamport & Holt. Niemcy zatopili kilka transatlantyków tej kompanii podczas pierwszej wojny światowej, ale ten przetrwał, ze swym czarnym kadłubem poznaczonym solą, eleganckimi białymi pokładami i pasiastym kominem, wyrzucającym w niebo kłęby dymu. Fordy T zawiozły pasażerów do doków, gdzie robotnicy portowi pomagali umieszczać wózki z bagażami w ładowni statku. Wielu pasażerów miało jedwabne krawaty i meloniki, kobiety zaś futra i kapelusze z piórami, tak jakby wybierali się na spotkanie towarzyskie – i w pewnym sensie tak było: listy pasażerów luksusowych transatlantyków drukowano w kronikach towarzyskich, w których przeglądały je panny na wydaniu, szukające odpowiednich kandydatów na męża. Fawcett przeciskał się ze swoim ekwipunkiem. Jego kufry wyładowane były bronią, żywnością w puszkach, mlekiem w proszku, racami i ręcznie robionymi maczetami. Wiózł także zestaw instrumentów badawczych: sekstant i zegar do ustalania współrzędnych geograficznych, barometr aneroidalny do mierzenia ciśnienia atmosferycznego oraz kompas glicerynowy mieszczący się w kieszeni. Fawcett wybrał każdy przedmiot na podstawie wieloletniego doświadczenia, nawet ubrania, które zapakował, zrobione były z lekkiej, odpornej na rozdarcia gabardyny. Widział, jak ludzie umierają z powodu, wydawałoby się, najbardziej niewinnych niedopatrzeń: rozdartej moskitiery, za ciasnego buta. Fawcett wybierał się do Amazonii, dzikiego obszaru wielkości niemal Stanów Zjednoczonych, by dokonać czegoś, co nazywał „wielkim odkryciem stulecia”7 – odnaleźć zaginioną cywilizację. W owym czasie większość świata została już zbadana, zasłona tajemnicy zdjęta, ale Amazonia nadal była równie tajemnicza co ciemna strona Księżyca. Jak zauważył sir John Keltie, były sekretarz Królewskiego Towarzystwa Geograficznego i jeden z najbardziej uznanych geografów w owym czasie: „Nikt nie wie, co tam jest”8. Od czasu kiedy Francisco de Orellana i jego armia hiszpańskich konkwistadorów spłynęli Amazonką w 1542 roku, chyba żadne inne miejsce na ziemi nie pobudzało wyobraźni tak bardzo – ani nie było równie śmiertelną pułapką. Gaspar de Carvajal, dominikanin, który towarzyszył Orellanie, opisał żyjące w dżungli kobiety wojowniczki, które przypominały mityczne greckie Amazonki. Pół wieku później sir Walter Raleigh opowiadał o Indianach, którzy mają „oczy na ramionach, a usta pośrodku piersi”9 – legendę tę Szekspir wplótł w tekst Otella: O Kanibalach, o Antropofagach, O ludziach, którym głowy wyrastają Ze środka piersi […]10 Prawdziwe relacje z tego regionu – o wężach długich jak drzewa, gryzoniach wielkości świń – i tak nie mieściły się w głowie, więc żadne zmyślenie nie wydawało się zbyt fantastyczne. A najbardziej urzekająca ze wszystkich była wizja Eldorado. Raleigh twierdził, że w królestwie, o którym konkwistadorzy słyszeli od Indian, była taka obfitość złota, że jego mieszkańcy ścierali metal na proszek, który wydmuchiwali „przez puste słomki na swe nagie ciała, aż całe lśniły od stóp do głów”11. Jednak wszystkie wyprawy udające się na poszukiwanie Eldorado kończyły się fiaskiem. Carvajal, który wraz z towarzyszami poszukiwał tego królestwa, napisał w dzienniku: „Popadliśmy w taką nędzę, że jedliśmy tylko skórę, pasy i podeszwy butów, gotowane z dodatkiem pewnych ziół, przez co osłabliśmy tak bardzo, że nie mogliśmy ustać na nogach”12. Tylko podczas tej wyprawy zginęło około czterech tysięcy ludzi, z powodu głodu i chorób,

a także z rąk Indian, którzy bronili swego terytorium, używając zatrutych strzał. Członkowie innych wypraw do Eldorado posuwali się nawet do kanibalizmu. Wielu eksploratorów popadło w obłęd. W 1561 roku Lope de Aguirre prowadził swych ludzi w morderczym szale, krzycząc: „Czy Bóg myśli, że z powodu deszczu porzucę zamiar… zniszczenia świata?”13 Aguirre zadźgał nożem własne dziecko, szepcząc: „Poleć się Bogu, córeczko, bowiem zaraz cię zabiję”14. Zanim korona hiszpańska przysłała wojsko, które miało go zatrzymać, ostrzegał w liście: „Daję ci, Królu, słowo chrześcijanina, że jeśli przybędzie sto tysięcy ludzi, nikt nie ujdzie z życiem. Relacje bowiem są fałszywe: nad tą rzeką nie ma nic prócz rozpaczy”15. Towarzysze Aguirre’a w końcu zbuntowali się i go zabili. Jego zwłoki poćwiartowano, a hiszpańskie władze wystawiły głowę „gniewu Bożego” na widok publiczny w metalowej klatce. Wciąż jednak, przez kolejne trzy wieki, organizowano wyprawy badawcze, aż w końcu, gdy żniwo śmierci i cierpienia godne było pióra Josepha Conrada, większość archeologów doszła do wniosku, że Eldorado jest jedynie złudzeniem. Fawcett był jednak pewien, że Amazonia skrywa bajeczne królestwo, i nie był tylko kolejnym awanturnikiem ani szaleńcem. Jako człowiek uczony przez lata zbierał argumenty – odkopując artefakty, studiując rysunki naskalne i rozmawiając z członkami plemion. Stoczywszy zacięte boje ze sceptykami, otrzymał fundusze od najbardziej szanowanych instytucji naukowych, w tym od Królewskiego Towarzystwa Geograficznego oraz Muzeum Indian Amerykańskich. Gazety głosiły, że wkrótce zadziwi świat. W „Atlanta Constitution” pisano: „To być może najbardziej niebezpieczna i z pewnością najbardziej spektakularna przygoda, jaka została przedsięwzięta przez szanowanego naukowca z poparciem konserwatywnych instytucji naukowych”16. Fawcett twierdził, że w brazylijskiej Amazonii wciąż istnieje starożytny lud o rozwiniętej kulturze, a jego cywilizacja jest tak stara i wyrafinowana, że zmieni zachodni pogląd na obie Ameryki. Nadał temu zaginionemu światu miano „Miasta Z”. „Centralne miejsce, które nazywam Z, nasz główny cel, położone jest w dolinie […] szerokiej na mniej więcej dziesięć mil, a miasto jest na wzniesieniu pośrodku, i prowadzi do niego brukowana droga – stwierdził wcześniej. – Domy są niskie i pozbawione okien, jest tam też świątynia w kształcie piramidy”17. Reporterzy w dokach Hoboken, po przeciwnej stronie rzeki Hudson niż Manhattan, wykrzykiwali pytania, mając nadzieję, że dowiedzą się, gdzie znajduje się Z. Po technologicznych horrorach pierwszej wojny światowej, przy postępującej urbanizacji i uprzemysłowieniu, niewiele wydarzeń tak bardzo poruszało opinię publiczną. Jak zachwycała się jedna z gazet: „Od czasów, kiedy Ponce de León przemierzał niezbadaną Florydę w poszukiwaniu źródła wiecznej młodości […], nie planowano równie porywającego przedsięwzięcia”18. Fawcetta cieszyło to „zamieszanie”, jak je określił w liście do jednego z przyjaciół, ale był ostrożny w słowach. Wiedział, że jego główny rywal, Alexander Hamilton Rice, amerykański lekarz i multimilioner, który dysponował olbrzymimi środkami, właśnie wkracza do dżungli z niespotykanym dotąd ekwipunkiem. Wizja, że to doktor Rice odkryje Z, przerażała Fawcetta. Wiele lat wcześniej jeden z jego kolegów z Królewskiego Towarzystwa Geograficznego, Robert Falcon Scott, wyruszył, by jako pierwszy zdobyć biegun południowy, i dotarł tam tylko po to, by stwierdzić, zanim zamarzł na śmierć, że jego norweski rywal, Roald Amundsen, wyprzedził go o trzydzieści trzy dni. We wcześniejszym liście do KTG Fawcett pisał: „Nie mogę powiedzieć wszystkiego, co wiem, ani nawet określić precyzyjnie miejsca, gdyż takie rzeczy się rozchodzą, a nie ma większej goryczy dla pioniera niż odkrycie, że ktoś go wyprzedził w dziele jego życia”19. Obawiał się także, że jeśli ujawni szczegóły swej trasy i inni spróbują odnaleźć Z albo

ruszyć mu na ratunek, pociągnie to za sobą niezliczone ofiary. Wcześniej w tym samym rejonie zaginęła wyprawa składająca się z 1400 uzbrojonych mężczyzn. Jak głosił biuletyn rozpowszechniany telegraficznie na całym świecie: „Wyprawa Fawcetta […] zbada ląd, z którego nikt jeszcze nie wrócił”. Fawcett, który chciał dotrzeć do najbardziej niedostępnych obszarów, nie planował, jak inni badacze, popłynąć łodzią; miał zamiar przedzierać się przez dżunglę pieszo. Królewskie Towarzystwo Geograficzne ostrzegało, że Fawcett „to nieomal jedyny żyjący geograf, który może z sukcesem podjąć”20 taką ekspedycję i „że ktokolwiek inny, kto pójdzie w jego ślady, nie ma szans powodzenia”21. Przed wyjazdem z Anglii Fawcett zwierzył się swemu młodszemu synowi, Brianowi: „Jeśli przy całym mym doświadczeniu poniesiemy klęskę, nie ma wielkiej nadziei dla innych”22. Przekrzykującym się wokół niego reporterom Fawcett wyjaśniał, że tylko niewielka ekspedycja może się powieść. Wyżywi się z tego, co daje puszcza, i nie będzie zagrożeniem dla wrogo usposobionych Indian. Jego ekspedycja, stwierdził, „nie będzie wygodnicką wyprawą badawczą z armią tragarzy, przewodników i jucznych zwierząt. Takie przeładowane ekspedycje nie mają sensu, tkwią na pograniczu cywilizacji i pławią się w popularności. Tam, gdzie zaczyna się prawdziwie niezbadany ląd, i tak nie można mieć tragarzy z obawy przed dzikimi. Nie można zabrać zwierząt z powodu braku pastwisk oraz przez atakujące owady i nietoperze. Nie ma przewodników, bo nikt nie zna kraju. Wyposażenie należy ograniczyć do absolutnego minimum, nieść je samemu i ufać, że będzie można zawrzeć przyjaźń z rozmaitymi napotkanymi plemionami”23. Dodał też: „Będziemy musieli znosić trudy i niebezpieczeństwa wszelkiego rodzaju. […] Musimy osiągnąć odporność nerwową i umysłową, nie tylko fizyczną, ponieważ ludzie w takich warunkach załamują się dlatego, że ich umysły poddają się wcześniej niż ich ciała”24. Fawcett postanowił zabrać ze sobą tylko dwóch towarzyszy: swego dwudziestojednoletniego syna Jacka oraz jego najlepszego przyjaciela, Raleigha Rimella. Choć nigdy jeszcze nie byli na wyprawie, wierzył, że idealnie nadają się do tej misji: twardzi, lojalni, a ponieważ byli sobie tak bliscy, nie powinni po miesiącach izolacji i cierpień „nękać i dręczyć się nawzajem”25 – albo, co się często zdarzało na takich ekspedycjach, się zbuntować. Jack, jak ujął to jego brat Brian, był „lustrzanym odbiciem ojca”: wysoki, nieprawdopodobnie wytrzymały, ascetyczny. Obaj nie palili i nie pili alkoholu. Brian zauważył, że „Jack przy swoich sześciu stopach i trzech calach wzrostu składał się tylko z kości i mięśni, a trzy główne czynniki degeneracji ciała – alkohol, tytoń i rozwiązłe życie – były dlań odpychające”26. Pułkownik Fawcett, posłuszny surowemu wiktoriańskiemu kodeksowi, ujął to nieco inaczej: „Jest on […] absolutnie nieskalany tak pod względem umysłu, jak i ciała”27. Jack, który od dziecka chciał towarzyszyć ojcu w wyprawie, przygotowywał się od lat – podnosił ciężary, przestrzegał surowej diety, uczył się portugalskiego i nawigacji na podstawie gwiazd. Nie doświadczył jednak prawdziwego niedostatku, a w jego twarzy o promiennej cerze, przystrzyżonym wąsiku i w gładkich kasztanowych włosach nie było nic z surowości ojca. W modnym ubraniu wyglądał raczej jak gwiazdor filmowy, którym zresztą miał nadzieję zostać po triumfalnym powrocie. Raleigh, choć niższy od Jacka, miał jednak niemal sto osiemdziesiąt centymetrów wzrostu i był muskularny. („Znakomita budowa”28 – jak pisał Fawcett do Królewskiego Towarzystwa Geograficznego.) Jego ojciec był lekarzem w Królewskiej Marynarce Wojennej i zmarł na raka w 1917 roku, kiedy Raleigh miał piętnaście lat. Ciemnowłosy, z głębokimi zakolami i sumiastym wąsem szulera, miał wesołą i przekorną naturę. „Był urodzonym żartownisiem” – powiedział Brian Fawcett. „Dokładnym przeciwieństwem poważnego Jacka”29. Obaj chłopcy byli niemal nierozłączni, od kiedy biegali po okolicy Seaton w Devonshire, gdzie dorastali, jeździli na

rowerach i strzelali w powietrze. W liście do jednego z zaufanych przyjaciół Fawcetta Jack napisał: Teraz mamy na pokładzie Raleigha Rimella, który jest co do joty tak samo zapalony jak ja. […] To jedyny prawdziwy przyjaciel, jakiego kiedykolwiek miałem. Znałem go, jeszcze nim skończyłem siedem lat, i od tego czasu trzymamy się razem. Jest do szpiku kości uczciwy i przyzwoity w każdym sensie tego słowa, i znamy się nawzajem na wylot.30 Jack i Raleigh podekscytowani weszli na pokład statku, gdzie kilkudziesięciu stewardów w wykrochmalonych białych uniformach biegało po korytarzach z telegramami i pożegnalnymi koszami owoców. Jeden z nich, starannie omijając pomieszczenia na rufie, gdzie były miejsca trzeciej klasy, zaprowadził badaczy do kabin klasy pierwszej, pośrodku statku, z dala od hałasujących turbin. Warunki raczej nie przypominały tych, w jakich Fawcett po raz pierwszy podróżował do Ameryki Południowej dwadzieścia lat wcześniej, albo tych opisywanych przez Karola Dickensa, przemierzającego Atlantyk w 1842 roku, który określił swoją kabinę jako „zupełnie bezużyteczne, do cna beznadziejne i głęboko niedorzeczne pudło”31. („Jadalnia – zanotował też Dickens – przypominała karawan z oknami”32.) Teraz wszystko zaprojektowano dla wygody nowego gatunku turystów – „zwykłych podróżników” – jak z pogardą określał ich Fawcett, którzy nie mieli większego pojęcia o „miejscach wymagających odpowiedniej wytrzymałości i ofiar, oraz budowy ciała niezbędnej, by zmierzyć się z niebezpieczeństwami”. W kabinach pierwszej klasy były łóżka i bieżąca woda, przez bulaje wpadało słońce i świeże powietrze, a na suficie obracały się elektryczne wiatraki. Folder reklamowy statku zachwalał „doskonałą wentylację zapewnianą przez nowoczesne urządzenia”, która pomagała „pokonać wrażenie, że wyprawa w tropiki nieuchronnie wiąże się z niewygodami”33. Fawcett, jak wielu innych wiktoriańskich odkrywców, fachowiec amator, był nie tylko samozwańczym geografem i archeologiem, ale też utalentowanym artystą (jego rysunki piórkiem były wystawiane w Akademii Królewskiej) oraz szkutnikiem (opatentował krzywiznę, dzięki której szybkość statku zwiększała się o kilka węzłów). Mimo swego zainteresowania morzem pisał do żony Niny, niezłomnego sprzymierzeńca i rzecznika podczas jego nieobecności, że SS „Vauban” i sama podróż były dlań „raczej męczące”34: pragnął jedynie znaleźć się w dżungli. Tymczasem Jack i Raleigh mieli wielką ochotę zapoznać się z luksusowym wnętrzem statku. Za jednym zakrętem był salon z łukowatym sklepieniem i marmurowymi kolumnami, za drugim jadalnia ze stołami przykrytymi białymi obrusami, do których podawali kelnerzy pod krawatem, przy dźwiękach orkiestry serwujący pieczone żeberka jagnięce i wina w karafkach. Na statku była nawet sala gimnastyczna, gdzie młodzi ludzie mogli ćwiczyć, przygotowując się do wyprawy. Jack i Raleigh nie byli już anonimowymi chłopcami: byli, jak okrzyknęły ich gazety, „dzielnymi”, „prostymi jak struna Anglikami” podobnymi do sir Lancelota. Spotykali się z dygnitarzami, którzy zapraszali ich do swych stolików, i palącymi papierosy w fifkach kobietami, które rzucały im, jak to określał pułkownik Fawcett, „bezwstydnie śmiałe spojrzenia”. Według wszelkich relacji, Jack w towarzystwie kobiet tracił pewność siebie: wydawało się, że są dla niego równie odległe i tajemnicze jak miasto Z. Raleigh jednak szybko zaczął flirtować z jedną z dziewcząt, z pewnością przechwalając się przygodami, które go czekały. Fawcett wiedział, że dla Jacka i Raleigha wyprawa wciąż jest jedynie piękną wizją. W Nowym Jorku młodzi mężczyźni pławili się w popularności: wieczór w hotelu Waldorf-Astoria, gdzie dygnitarze i naukowcy z całego miasta zgromadzili się w Złotej Sali na wydanym na ich cześć bankiecie pożegnalnym; toasty w Camp Fire Club i National Arts Club, przystanek na wyspie Ellis (urzędnik imigracyjny odnotował, iż żaden z członków wyprawy nie jest „ateistą, poligamistą, anarchistą ani kaleką”); pałacowe wnętrza kinematografów, gdzie Jack

przesiadywał całymi dniami. Fawcett budował swoją wytrzymałość przez lata wypraw, Jack i Raleigh natomiast musieli nabrać jej natychmiast. Fawcett nie miał jednak wątpliwości, że im się uda. W swoich dziennikach zapisał, że „Jack ma wszelkie zadatki”, i przewidywał: „Jest dość młody, żeby przystosować się do dowolnych warunków, i kilka miesięcy na szlaku uczyni go wystarczająco twardym. Jeśli wdał się we mnie, nie dosięgną go rozmaite dolegliwości i choroby […], a w razie niebezpieczeństwa, myślę, że starczy mu odwagi”35. Fawcett wyrażał takie samo przekonanie w stosunku do Raleigha, który podziwiał Jacka niemal tak bardzo, jak Jack podziwiał ojca. „Raleigh pójdzie za nim wszędzie”36 – zauważył. Załoga zaczęła wołać: „Wszyscy na pokład!” Gwizdek kapitana rozbrzmiał echem w porcie, statek trzeszczał i kołysał się, wychodząc z doków. Fawcett widział Manhattan z Metropolitan Life Insurance Tower, wówczas najwyższym budynkiem na świecie, i Woolworth Building, który teraz go przewyższył – metropolię rozjarzoną światłami, jakby ktoś zebrał w jednym miejscu wszystkie gwiazdy. Z Jackiem i Raleighiem u boku, Fawcett zawołał do reporterów na nabrzeżu: „Wrócimy i przywieziemy to, czego szukamy!”37

zniknięcie Jak łatwo można dać się zwieść Amazonce. Na początku jest zaledwie rzeczką – ta najpotężniejsza rzeka na świecie, potężniejsza niż Nil i Ganges, potężniejsza niż Missisipi i wszystkie rzeki Chin.1 Pojawia się na wysokości 6000 metrów n.p.m. w Andach, wśród śniegów i chmur, w skalnej rozpadlinie – strumyczek krystalicznej wody. Tutaj nie da się jej odróżnić od innych strumyczków płynących przez Andy. Część z nich spada kaskadami po stronie zachodniej ku Pacyfikowi, niecałe 100 kilometrów dalej, inne, takie jak ten, spływają po wschodnim zboczu, rozpoczynając z pozoru niemożliwą podróż ku Oceanowi Atlantyckiemu – to odległość większa niż z Nowego Jorku do Paryża. Na tej wysokości jest zbyt zimno dla dżungli czy drapieżników, a jednak to właśnie tutaj bierze swój początek Amazonka, zasilana topniejącym śniegiem i deszczem, spychana z urwisk siłą grawitacji. Początkowo rzeka spływa ostro w dół. Gdy nurt nabiera prędkości, dołączają do niego setki innych potoczków, w większości tak małych, że nie mają nazw. Dwa tysiące metrów niżej woda wpływa do doliny, gdzie widać pierwsze przebłyski zieleni. Niedługo potem łączą się z nią większe strumienie. Niosąc wzburzone wody ku równinom poniżej, rzeka musi pokonać jeszcze prawie 5000 kilometrów, nim dotrze do oceanu. Jest niepowstrzymana. I taka też jest dżungla, która dzięki równikowemu upałowi i ulewnym deszczom stopniowo pochłania brzegi rzeki. Ten dziki obszar, rozpościerający się aż po horyzont, mieści największą różnorodność gatunków na świecie. I dopiero wtedy rzeka staje się rozpoznawalna – to Amazonka. Wciąż jednak nie jest tym, czym się wydaje. Meandrując na wschód, dociera do ogromnego obszaru ukształtowanego jak płytka misa, a ponieważ Amazonka płynie na dnie tego basenu, niemal 40 procent wód Ameryki Południowej – z rzek odległej Kolumbii, Wenezueli, Boliwii i Ekwadoru – spływa właśnie do niej. Amazonka staje się więc jeszcze potężniejsza. Miejscami głęboka na 100 metrów, nie musi już nigdzie się spieszyć, swoim własnym rytmem bierze we władanie kolejne obszary. Meandrując, mija Rio Negro i Madeirę, Tapajós i Xingu, dwa największe południowe dopływy, Marajó, wyspę większą niż Szwajcaria, aż w końcu, przebywszy 6400 kilometrów i zebrawszy wodę z tysiąca dopływów, Amazonka dociera do swego szerokiego na ponad 300 kilometrów ujścia i wlewa się do Oceanu Atlantyckiego. To, co wzięło początek jako strumyczek, teraz niesie 215 460 000 litrów wody na sekundę – sześć razy więcej niż Nil. Słodka woda pochodząca z Amazonki dociera tak daleko w głąb morza, że w 1500 roku Vicente Pinzón, hiszpański komandor, który wcześniej towarzyszył Kolumbowi, odkrył rzekę, płynąc w odległości wielu mil od wybrzeża. Nazwał ją Mar Dulce, czyli Słodkie Morze. Jest to obszar trudny do zbadania w każdych okolicznościach, ale nastanie pory deszczowej w listopadzie czyni go właściwie niedostępnym. Fale – w tym poruszająca się z szybkością 24 kilometrów na godzinę gwałtowna fala przypływu, zwana pororoca, czyli „wielki ryk” – rozbijają sięo wybrzeże. W Belém poziom wody Amazonki podnosi się o 3,5 metra, w Iquitos o 6 metrów, w Óbidos 10 metrów. Madeira, najdłuższy dopływ Amazonki, może przybrać jeszcze bardziej, o 20 metrów. Po miesiącach powodzi wiele z tych i innych rzek wylewa z brzegów, spadając kaskadą przez las, podmywając rośliny i skały i przemieniając południowy basen niemal w wewnętrzne morze, jakim był miliony lat wcześniej. Potem wychodzi słońce i pali cały obszar. Ziemia pęka jak podczas trzęsienia ziemi. Bagna wyparowują, piranie, odcięte w wysychających sadzawkach, zjadają się nawzajem. Mokradła

zmieniają się w łąki, wyspy stają się wzgórzami. W czerwcu 1996 roku, gdy w południowym basenie Amazonki nastała pora sucha, wyprawa brazylijskich naukowców i poszukiwaczy przygód zmierzała w głąb dżungli. Szukali śladów pułkownika Percy’ego Fawcetta, który ponad siedemdziesiąt lat wcześniej zaginął tam wraz ze swym synem Jackiem i Raleighiem Rimellem. Na czele ekspedycji stał czterdziestodwuletni brazylijski bankier James Lynch. 2 Od kiedy od pewnego reportera usłyszał o historii Fawcetta, przeczytał wszystko, co mógł znaleźć na ten temat. Dowiedział się, że zniknięcie pułkownika w 1925 roku wstrząsnęło światową opinią publiczną – „był to jeden z najbardziej celebrowanych przypadków zaginięcia w naszych czasach”3, jak określił to jeden z obserwatorów. Przez pięć miesięcy Fawcett przesyłał depesze, które indiańscy posłańcy przenosili, pogniecione i poplamione, przez dżunglę, i które, niczym w magicznej sztuczce, były przekazywane telegraficznie i drukowane przez prasę na całym świecie. Był to wczesny przykład tego, jak nowoczesny news, którego tematem może być wszystko, sprawia, że uwagę Afrykanów, Azjatów, Europejczyków, Australijczyków i Amerykanów przykuwa to samo wydarzenie, mające miejsce gdzieś daleko. Ekspedycja, jak pisano w jednej z gazet, „owładnęła wyobraźnią każdego dziecka, które kiedykolwiek marzyło o niezbadanych lądach”4. Potem depesze przestały nadchodzić. Jak dowiedział się Lynch, Fawcett ostrzegał, że przez kilka miesięcy może nie być z nim kontaktu, ale minął rok, potem dwa, a ciekawość opinii publicznej rosła. Czy Fawcett i dwaj młodzieńcy zostali schwytani przez Indian? Czy umarli z głodu? Czy też urok Z okazał się zbyt silny, by wracać? Dyskutowano zawzięcie w salonach i spelunkach, na najwyższych szczeblach rządowych krążyły depesze. Sprawie poświęcono niezliczone słuchowiska radiowe, powieści (podobno Garść prochu Evelyna Waugha5 powstała pod wpływem historii Fawcetta), wiersze, filmy dokumentalne i fabularne, znaczki pocztowe, książki dla dzieci, komiksy, ballady, sztuki teatralne, powieści graficzne i wystawy. W 1933 roku pewien autor książek podróżniczych stwierdził: „Legenda, która narosła wokół tej sprawy, tworzy nową, odrębną gałąź folkloru”6. Fawcett zyskał sobie miejsce w annałach wypraw badawczych nie dzięki temu, co odkrył przed światem, ale dzięki temu, co ukrył. Przysiągł dokonać „odkrycia stulecia”, a zamiast tego za jego sprawą zrodziła się „największa tajemnica badawcza XX wieku”. Lynch dowiedział się także, ku swemu zdumieniu, że bardzo wielu naukowców, badaczy i poszukiwaczy przygód zagłębiało się w dżunglę, by odnaleźć członków wyprawy Fawcetta, żywych lub martwych, i wrócić z dowodem na istnienie miasta Z. W lutym 1955 roku „New York Times” stwierdził, że zaginięcie Fawcetta pociągnęło za sobą więcej wypraw poszukiwawczych niż „te, które wyruszały przez stulecia na poszukiwanie baśniowego Eldorado”7. Niektóre grupy zginęły z powodu głodu i chorób, inne wycofały się w desperacji, jeszcze inne wymordowali tubylcy. Byli także poszukiwacze przygód, którzy wyruszyli, by znaleźć Fawcetta, i zamiast tego zniknęli tak jak on w lasach, dawno już ochrzczonych przez podróżników mianem „zielonego piekła”. Ponieważ wielu poszukiwaczy wyruszało bez rozgłosu, nie ma żadnych wiarygodnych danych na temat liczby ofiar. Według jednej z ostatnich ocen liczba ta może sięgać stu. Lynch wydawał się odporny na porywy fantazji. Wysoki, szczupły mężczyzna o niebieskich oczach i jasnej skórze skłonnej do oparzeń, pracował w Chase Bank w São Paulo. Miał żonę i dwoje dzieci. Jednak w okolicach trzydziestki, ogarnięty niewytłumaczalnym niepokojem, zaczął znikać na długie dni w Amazonii, wędrując pieszo przez dżunglę. Wziął też udział w kilku wyczerpujących wyścigach: pewnego razu szedł przez 72 godziny bez snu i przedostał się przez kanion po linie. „Chodzi o to, żeby doprowadzić się do stanu wyczerpania

psychicznego i fizycznego i przekonać się, jak człowiek reaguje w takiej sytuacji” – powiedział Lynch i dodał: „Niektórzy się załamują, ale mnie zawsze wydawało się to stymulujące”. Lynch był kimś więcej niż tylko poszukiwaczem przygód. Pociągały go wyzwania nie tylko fizyczne, ale też intelektualne, miał nadzieję rzucić nieco światła na jakiś mało znany aspekt świata i często miesiącami siedział w bibliotece, zgłębiając temat. Wyprawił się między innymi do źródeł Amazonki i znalazł osadę menonitów na boliwijskiej pustyni. Ale nigdy jeszcze nie spotkał się z takim przypadkiem, jak historia pułkownika Fawcetta. Poprzednim wyprawom poszukiwawczym nie udało się poznać losu ekspedycji Fawcetta – każde kolejne zniknięcie samo stawało się zagadką – nikt też nie rozwikłał największej tajemnicy: miasta Z. Lynch stwierdził, że w przeciwieństwie do innych zaginionych odkrywców – takich jak Amelia Earhart, która zniknęła w 1937 roku podczas próby przelotu dookoła świata – Fawcett zrobił wszystko, żeby nie można było go odnaleźć. Trasę wyprawy utrzymywał w takiej tajemnicy, że nawet jego żona, Nina, wyznała, iż ukrywał przed nią najważniejsze szczegóły. Lynch przekopał się przez stare relacje prasowe, ale nie znalazł w nich wielu wiarygodnych wskazówek. Potem natrafił na zaczytany egzemplarz Exploration Fawcett, wydany w 1953 roku wybór pism badacza opracowany przez jego młodszego syna, Briana. (Ernest Hemingway miał egzemplarz w swojej biblioteczce.) Wydawało się, że książka zawiera kilka wskazówek dotyczących ostatecznej trasy. Według słów Fawcetta: „Wyruszymy z obozu Dead Horse, 11°43’ szerokości południowej i 54°35’ długości zachodniej, miejsca, gdzie w 1921 roku padł mój koń”8. Choć współrzędne te określały jedynie punkt początkowy, Lynch wpisał je w swój GPS. Okazało się, że są to współrzędne punktu na południowym basenie Amazonki w Mato Grosso – nazwa oznacza „gęsty las” – jednym ze stanów Brazylii, większym niż Francja i Wielka Brytania razem wzięte. By dotrzeć do obozu Dead Horse, trzeba było przedostać się przez jeden z najbardziej nieprzebytych obszarów amazońskiej dżungli i wkroczyć na ziemie należące do rdzennych mieszkańców, którzy żyli w odosobnieniu w gęstym lesie i zawzięcie bronili swego terytorium. Wydawało się to nadludzkim wyzwaniem, jednak Lynch, ślęcząc w pracy nad arkuszami kalkulacyjnymi, zastanawiał się: A jeśli miasto Z naprawdę istnieje? Co jeśli dżungla skrywa takie miejsce? Nawet obecnie, według ocen brazylijskiego rządu, istnieje ponad 60 indiańskich plemion, które nigdy nie miały kontaktu z ludźmi z zewnątrz.9 „Te lasy to […] niemal ostatnie miejsce na ziemi, gdzie rdzenni mieszkańcy mogą żyć odizolowani od reszty ludzkości”10 – pisał John Hemming, wybitny badacz historii Indian brazylijskich i były dyrektor KTG. Sydney Possuelo, kierownik brazylijskiego urzędu do spraw ochrony plemion indiańskich, powiedział o nich: „Nikt nie wie na pewno, kim są, gdzie są, ilu ich jest i jakimi językami mówią”11. W 2006 roku członkowie plemienia nomadów nazywanego Nukak-Makú wyłonili się z głębin Amazonii w Kolumbii i oświadczyli, że są gotowi przyłączyć się do nowoczesnego społeczeństwa, choć nie mieli pojęcia, że Kolumbia jest krajem, i pytali, czy samoloty na niebie poruszają się po niewidzialnej drodze.12 Pewnej nocy Lynch, nie mogąc zasnąć, poszedł do swojego gabinetu zarzuconego mapami i pamiątkami z poprzednich wypraw. Wśród dokumentów dotyczących Fawcetta natrafił na przestrogę, którą pułkownik kierował do swego syna: „Jeśli przy całym mym doświadczeniu nam się nie powiedzie, nie ma wielkiej nadziei dla innych”. Zamiast zniechęcić, te słowa były dla Lyncha impulsem do działania. „Muszę jechać” – powiedział żonie. Szybko znalazł sobie towarzysza podróży, Rene Delmotte’a, brazylijskiego inżyniera, którego poznał podczas zawodów survivalowych. Obaj miesiącami studiowali satelitarne zdjęcia Amazonii, ustalając szczegóły trasy. Lynch postarał się o najlepszy sprzęt: dżipy z napędem turbo z oponami odpornymi na przebicie, radiotelefony i agregaty prądotwórcze. Podobnie jak

Fawcett, Lynch miał doświadczenie w projektowaniu łodzi, i z pomocą szkutnika zbudował dwie aluminiowe o długości siedmiu i pół metra i takim zanurzeniu, by mogły przepływać przez bagna. Skompletował także apteczkę zawierającą zestaw antidotów na jad węży. Bardzo starannie dobrał też członków wyprawy. Wybrał dwóch mechaników, którzy mogli naprawiać cały sprzęt, oraz dwóch doświadczonych kierowców samochodów terenowych. Zabrał także doktora Daniela Muñoza, znanego antropologa sądowego, który w 1958 roku pomógł zidentyfikować szczątki Josefa Mengele, zbiegłego zbrodniarza nazistowskiego, i który mógł pomóc w określeniu pochodzenia ewentualnych przedmiotów należących do wyprawy Fawcetta: klamry pasa, kawałka kości, naboju. Chociaż Fawcett ostrzegał, że wielkie ekspedycje „wszystkie co do jednej kończyły się smutno”13, grupa szybko rozrosła się do szesnastu osób. A chciała dołączyć jeszcze jedna: szesnastoletni syn Lyncha, James. Wysportowany i umięśniony bardziej niż jego ojciec, z gęstą kasztanowatą czupryną i dużymi piwnymi oczami, był już na poprzedniej ekspedycji i sprawił się dobrze. Lynch zgodził się więc, podobnie jak Fawcett, zabrać syna ze sobą. Zespół zebrał się w Cuiabie, stolicy Mato Grosso, na południowym skraju basenu Amazonki. Lynch rozdał wszystkim przygotowane przez siebie koszulki z obrazkiem śladów stóp prowadzących w dżunglę. Brytyjski dziennik „Daily Mail” opublikował artykuł na temat ekspedycji zatytułowany Czy nareszcie rozwiążemy tajemnicę pułkownika Percy’ego Fawcetta? Przez wiele dni grupa jechała przez dorzecze Amazonki, poruszając się drogami gruntowymi pełnymi kolein i krzaków. Las zrobił się gęstszy i James przycisnął twarz do szyby. Gdy przetarł zaparowane okno, zobaczył rozpięte w górze korony drzew, a tam, gdzie była między nimi przerwa, słupy światła wlewającego się do lasu, w których nagle pojawiały się żółte skrzydła motyli i ar. Raz zobaczył dwumetrowego węża, na wpół zagrzebanego w mule, z zagłębieniem między oczami. „Żararaka” – wyjaśnił jego ojciec. Był to wąż z rodziny żmijowatych, jeden z najbardziej jadowitych gadów obu Ameryk. (Ukąszenie żararaki powoduje, że człowiek zaczyna krwawić z oczu i, jak ujął to pewien biolog, „po kawałku zmienia się w trupa”14.) Lynch ominął węża. Słysząc ryk silnika, inne zwierzęta, w tym wyjce, umknęły w korony drzew, i tylko moskity wciąż wisiały nad pojazdami niczym patrole straży. Po wielu postojach ekspedycja ruszyła szlakiem prowadzącym do polany nad rzeką Xingu, gdzie Lynch spróbował określić współrzędne na GPS. – I co? – zapytał jeden z kolegów. Lynch wpatrywał się we współrzędne na ekranie. – Jesteśmy niedaleko od miejsca, gdzie po raz ostatni widziano Fawcetta – powiedział. Sieć pnączy i lian zarastała drogi wychodzące z polany, Lynch postanowił więc, że ekspedycja będzie musiała płynąć dalej łodziami. Części uczestników kazał zawrócić z najcięższym sprzętem; kiedy znajdzie miejsce, w którym mógłby wylądować przystosowany do tego samolot, poda przez radio współrzędne, także ekwipunek zostanie dostarczony drogą powietrzną. Pozostali członkowie wyprawy, w tym James junior, zwodowali dwie łodzie i zaczęli podróż w dół Xingu. Nurt niósł ich szybko, mijali kolczaste paprocie i palmy buriti, pnącza i mirt – niekończący się gąszcz po obu stronach. Niedługo przed zachodem słońca, gdy Lynch mijał kolejny zakręt, wydawało mu się, że spostrzegł coś na odległym brzegu. Podsunął wyżej kapelusz. Między gałęziami dostrzegł wiele par wpatrujących się weń oczu. Gdy łodzie dopłynęły do brzegu, szorując dnem o piasek, Lynch i jego ludzie wyskoczyli na brzeg. W tym samym momencie Indianie – nadzy, ze wspaniałymi papuzimi piórami w uszach – wyłonili się z lasu. Potężnie zbudowany mężczyzna, umalowany na czarno wokół oczu, wystąpił naprzód. Według tych spośród Indian, którzy mówili łamanym portugalskim i pełnili funkcję tłumaczy,

był to wódz plemienia Kuikuro. Wydawało się, że jest przyjaźnie nastawiony. Zezwolił wyprawie rozbić obóz w wiosce Kuikuro, zgodził się też, by samolot wylądował na pobliskiej polanie. Tego wieczoru James jr, próbując zasnąć, zastanawiał się, czy Jack Fawcett położył się spać w podobnym miejscu i czy widział takie cudowne rzeczy. Słońce obudziło go następnego dnia o świcie. Zajrzał do namiotu ojca. „Wszystkiego najlepszego, tato” – powiedział. Lynch zapomniał, że to jego urodziny. Kończył czterdzieści dwa lata. Później tego samego dnia kilku Kuikuro zaprosiło Lyncha i jego syna do pobliskiej laguny, gdzie kąpali się razem z pięćdziesięciokilogramowymi żółwiami. Lynch usłyszał, jak ląduje samolot z pozostałymi członkami wyprawy i sprzętem. Wszyscy znów mieli zebrać się razem. Kilka chwil później jeden z Kuikuro przybiegł ścieżką, wołając coś w swoim języku. Jego ziomkowie rzucili się do brzegu. – Co się stało? – zapytał Lynch po portugalsku. – Kłopoty – odparł jeden z Kuikuro. Indianie pobiegli w stronę wioski, Lynch z synem ruszyli za nimi, wśród gałęzi chłostających im twarze. Kiedy dotarli na miejsce, podszedł do nich jeden z członków ekspedycji. – Co się dzieje? – zapytał Lynch. – Otaczają nasz obóz. Lynch zobaczył biegnących ku nim ze trzydziestu Indian, być może z sąsiednich plemion. Oni także usłyszeli odgłos nadlatującego samolotu. Wielu z nich pomalowało nagie ciała na czarno i czerwono. Mieli łuki z prawie dwumetrowymi strzałami, staroświeckie strzelby i dzidy. Pięciu ludzi Lyncha pognało do samolotu. Pilot wciąż był w kabinie. Mężczyźni wskoczyli do samolotu, chociaż było w nim miejsce tylko dla czterech osób. Wołali do pilota, żeby odlatywał, ale on jakby nie wiedział, co się dzieje. Wyjrzał przez okno i zobaczył biegnących ku niemu Indian celujących z łuków. Gdy uruchomił silnik, Indianie uwiesili się u skrzydeł, próbując zatrzymać samolot na ziemi. Pilot, zaniepokojony niebezpiecznym przeciążeniem maszyny, wyrzucał przez okno, co miał pod ręką – ubrania, papiery, które wirowały rozdmuchiwane przez śmigło. Samolot potoczył się prowizorycznym pasem startowym, podskakując, wyjąc silnikiem i zataczając się między drzewami. Tuż przed oderwaniem się kół od ziemi ostatni Indianin puścił skrzydło. Lynch patrzył, jak samolot znika, a wokół niego wirował czerwony pył wzbity podczas startu. Młody Indianin o ciele pokrytym farbą, jak się wydawało przywódca najazdu, zbliżył się do Lyncha, wymachując borduna, ponadmetrową pałką, jakich wojownicy używali do miażdżenia wrogom czaszek. Zapędził Lyncha i pozostałych jedenastu członków wyprawy do małych łódek. – Dokąd nas zabieracie? – zapytał Lynch. – Będziecie naszymi więźniami do końca życia – odparł młody człowiek. James jr przesunął palcami po szyi. Lynch zawsze był przekonany, że nie ma przygody do czasu, jak to ujmował, „aż człowiek wpadnie w jakieś gówno”. Ale to było coś, czego nigdy nie brał pod uwagę w swoich przewidywaniach. Nie miał nawet broni. Ścisnął dłoń syna. – Cokolwiek będzie się działo – wyszeptał do niego – nic nie rób, dopóki ci nie powiem. Łodzie skręciły z głównej rzeki i popłynęły wąskim strumieniem. Gdy wciąż płynęli w głąb dżungli, Lynch przyglądał się otoczeniu – krystalicznie czystej wodzie pełnej tęczowych ryb, coraz gęstszej masie roślin. To jest, pomyślał, najpiękniejsze miejsce, jakie kiedykolwiek widziałem.

początek poszukiwań Podobno u początków każdej wyprawy jest jakiś pierwiastek romantyzmu. Ale mnie nawet teraz trudno znaleźć coś takiego w moich poszukiwaniach. Postawmy sprawę jasno: nie jestem odkrywcą ani poszukiwaczem przygód. Nie chodzę po górach ani nie poluję. Nawet nie lubię spać w namiocie. Mam nieco ponad 170 centymetrów wzrostu, zbliżam się do czterdziestki, jestem brunetem o rzedniejących włosach, za to o coraz większym brzuchu. Cierpię na stożek rogówki – zwyrodnieniową chorobę oczu, która utrudnia mi widzenie po zmierzchu. Nie mam za grosz poczucia kierunku i zwykle zapominam, gdzie jestem, w metrze i przegapiam swoją stację na Brooklynie. Lubię gazety, jedzenie na wynos, wiadomości sportowe (które sobie nagrywam) oraz klimatyzację włączoną na full. Mając do wyboru wejście po schodach na pierwsze piętro i skorzystanie z windy, nieodmiennie wybieram windę. Ale kiedy pracuję nad reportażem, wszystko się zmienia. Już od dzieciństwa pociągały mnie powieści sensacyjne i przygodowe, takie, od których wedle słów Ridera HaggardaII „nie można się oderwać”. Pierwsze historie, jakich słuchałem, były o moim dziadku Monyi. Dziadek był wtedy po siedemdziesiątce, chorował na parkinsona i siedział na ganku naszego domu w Westport w Connecticut, trzęsąc się i wpatrując pustym wzrokiem w horyzont. Tymczasem moja babka opowiadała mi jego przygody. Opowiadała, że był w Rosji handlarzem futer i że robił zdjęcia dla „National Geographic”, jako jeden z nielicznych fotografów z Zachodu, którym pozwolono dotrzeć do niektórych części Chin i Tybetu. (Część rodziny podejrzewała, że był szpiegiem, choć nigdy nie znaleźliśmy niczego, co potwierdzałoby tę teorię.) Babka wspominała, że niedługo przed ich ślubem Monya pojechał do Indii kupić jakieś cenne futra. Mijały tygodnie, a od niego nie nadchodziły żadne wieści. Wreszcie pocztą przyszedł pomięty list. W kopercie była tylko zamazana fotografia: przedstawiała dziadka, jak leży skulony i blady pod moskitierą, nękany malarią. Wreszcie wrócił, ale ponieważ wciąż nie był zdrowy, ślub odbył się w szpitalu. „Wiedziałam, że już po mnie” – powiedziała mi babcia. Opowiadała też, że Monya został zawodowym kierowcą startującym w wyścigach motocyklowych, a kiedy spojrzałem na nią z powątpiewaniem, przyniosła mi jego medale zawinięte w chustkę. Pewnego razu, gdy kupował futra w Afganistanie i przejeżdżał przez Przełęcz Chajberską z przyjacielem w koszu, przestały działać hamulce. „Kiedy stracił panowanie nad motocyklem, pożegnał się ze swoim przyjacielem – wspominała babcia. – Potem zauważył robotników naprawiających drogę, za nimi była wielka kupa gnoju, więc skierował się prosto na nią. Twojego dziadka i jego przyjaciela wyrzuciło z siodełek. Trochę się połamali, ale to wszystko. Oczywiście dziadek nadal jeździł na motocyklu”. Dla mnie najbardziej zdumiewający w tych opowieściach był ich główny bohater. Znałem mojego dziadka tylko jako staruszka, który ledwie chodził. Im więcej babcia mi o nim opowiadała, tym bardziej pragnąłem szczegółów, które pomogłyby mi go zrozumieć. Wciąż jednak było w nim coś, co wydawało się umykać nawet mojej babce. „Taki po prosu był Monya” – mówiła, machając ręką. Kiedy zostałem reporterem, pociągały mnie historie przykuwające uwagę. W latach dziewięćdziesiątych pracowałem jako korespondent kongresowy, ale często zbaczałem poza swój rewir, by zajmować się historiami oszustów, gangsterów i szpiegów. Choć większość moich artykułów wydaje się ze sobą niepowiązana, mają zwykle wspólny wątek: obsesję. Są o zwyczajnych ludziach, których coś skłoniło do niezwykłych czynów, na jakie większość z nas

nigdy by się nie odważyła. Którzy łapią jakiegoś bakcyla, a on rozwija się tak długo, aż ich pożera. Zawsze uważałem, że moje zainteresowanie tymi ludźmi ma charakter czysto zawodowy: są najlepszym tematem artykułu. Ale czasem myślę, że może mam z nimi więcej wspólnego, niż ośmieliłbym się sądzić. Pisanie reportaży to nieustanne szperanie, wyszukiwanie detali w nadziei na odkrycie jakiejś ukrytej prawdy. Ku irytacji mojej żony, kiedy pracuję nad tekstem, świata poza tym nie widzę. Zapominam, że miałem zapłacić rachunki albo się ogolić. Chodzę w nieświeżych ubraniach. Podejmuję ryzyko, na które nigdy bym się nie naraził: pełznę setki metrów pod ulicami Manhattanu z kopaczami tuneli, zwanymi kretami. Albo płynę małą łódeczką z łowcą kałamarnic olbrzymich podczas straszliwego sztormu. Kiedy wróciłem z tej wyprawy, moja matka powiedziała: „Wiesz, przypominasz mi dziadka”. W 2004 roku, kiedy zbierałem materiały do reportażu o tajemniczej śmierci znawcy Conan Doyle’a i Sherlocka Holmesa, natknąłem się na wzmiankę o Fawcetcie i roli, jaką odegrał w powstaniu Świata zaginionego. Gdy przeczytałem o nim więcej, zaintrygowała mnie fantastyczna wizja miasta Z, myśl, że w Amazonii mogła istnieć wyrafinowana cywilizacja z monumentalną architekturą. Jak zapewne wielu innych ludzi, miałem wyobrażenie – zbudowane na podstawie nie tylko hollywoodzkich filmów i powieści przygodowych, ale także opisów naukowych – że są tam tylko rozproszone plemiona żyjące jak w epoce kamienia łupanego. Przyrodnicy często przedstawiają Amazonię jako „dziewiczy las”, którego, zanim wkroczyli tam drwale i inni intruzi, nie tknęła ludzka ręka. Co więcej, wielu archeologów i geografów twierdzi, że warunki panujące w Amazonii, podobnie jak w Arktyce, uniemożliwiają powstanie tam większych populacji, a zatem i złożonych społeczeństw, z podziałem pracy i hierarchiami, na których czele staliby wodzowie czy królowie.1 Betty Meggers ze Smithsonian Institution jest być może najbardziej wpływowym współczesnym archeologiem Amazonii. Zasłynęła w 1971 roku określeniem tej krainy jako „fałszywego raju”2, miejsca, które mimo całego bogactwa fauny i flory jest wrogie człowiekowi. Deszcze i powodzie, oraz palące słońce pozbawiają ziemię niezbędnych składników odżywczych, co sprawia, że rolnictwo na dużą skalę staje się niemożliwe. Zdaniem Meggers i innych naukowców w takim nieprzyjaznym krajobrazie mogą przetrwać jedynie niewielkie plemiona nomadów. Ponieważ ziemia rodzi tak mało pożywienia, nawet jeśli plemionom udaje się uniknąć zmniejszenia populacji z powodu głodu i chorób, wciąż muszą stosować „kulturowe substytuty”3, żeby kontrolować swą liczebność – w tym zabijanie członków własnej społeczności. Niektóre plemiona praktykują dzieciobójstwo, porzucają chorych w lesie albo angażują się w krwawe wendety i wojny. W latach siedemdziesiątych Claudio Villas Boas, jeden z wielkich obrońców Indian amazońskich, powiedział pewnemu reporterowi: „To jest dżungla i zabicie kalekiego dziecka albo porzucenie człowieka bez rodziny może być konieczne dla przetrwania plemienia. Dopiero teraz, kiedy dżungla ginie i jej prawa tracą sens, zaczyna nas to szokować”4. Jak zauważa Charles Mann w książce 1491, antropolog Allan R. Holmberg przyczynił się do skrystalizowania popularnego, a także naukowego postrzegania Indian amazońskich jako ludów prymitywnych.5 Po badaniach nad plemieniem Sirionó w Boliwii na początku lat czterdziestych Holmberg opisał ich jako „jeden z najbardziej zacofanych kulturowo ludów świata”6, społeczność tak pochłoniętą zdobywaniem pożywienia, że nie wytworzyła żadnej sztuki, religii, ubrań, nie udomowiła zwierząt, nie budowała trwałych domów ani dróg, nie umiała handlować ani nawet liczyć więcej niż do trzech. „Nie mierzą czasu – twierdził Holmberg – ani nie znają kalendarza”7. Członkowie tego plemienia nie mieli nawet „pojęcia miłości romantycznej”8. Byli więc, podsumował Holmberg, „ludźmi w surowym stanie natury”9. Według

Meggers pewne bardziej wyrafinowane społeczeństwo z Andów przeniosło się na niziny, na wyspę Marajó u ujścia Amazonki, tylko po to, by stopniowo rozpaść się i wymrzeć.10 Krótko mówiąc, Amazonia była dla cywilizacji śmiertelną pułapką. Kiedy zainteresowałem się miastem Z, odkryłem, że grupa rewizjonistycznie nastawionych antropologów i archeologów zaczęła coraz bardziej podważać te utrwalone poglądy i przekonywać, że w Amazonii mogła jednak powstać rozwinięta cywilizacja. Mówiąc w skrócie, twierdzą oni, że konserwatywni naukowcy nie doceniali siły, z jaką kultury i społeczeństwa potrafią się przeobrażać, wykraczając poza swoje naturalne środowiska, tak jak w przypadku stacji kosmicznych czy upraw na izraelskich pustyniach. Zdaniem niektórych w tradycyjnych poglądach wciąż widoczny jest ślad rasistowskich przekonań o rdzennych Amerykanach, którymi przesiąknięte były wczesne teorie determinizmu środowiskowego. Tradycjonaliści natomiast twierdzą, że tezy rewizjonistów to przykład politycznej poprawności posuniętej do granic absurdu, i że podtrzymują oni długą tradycję postrzegania Amazonii jako projekcji wyobrażonej krainy, fantazji zachodniego umysłu. Stawką w tym sporze jest fundamentalne rozumienie natury ludzkiej i starożytnego świata, i budzi on w uczonych sporą zajadłość. Kiedy zadzwoniłem do Meggers do Smithsonian Institution, stwierdziła, że to niemożliwe, by ktokolwiek odkrył kiedyś w Amazonii zaginioną cywilizację. Zbyt wielu archeologów, rzekła, „wciąż goni za Eldorado”. Zwłaszcza jeden uznany archeolog z Uniwersytetu Florydy podważa tradycyjną wizję Amazonii jako fałszywego raju. Nazywa się Michael Heckenberger i pracuje w rejonie Xingu, właśnie tam, gdzie miał zaginąć Fawcett. Kilku antropologów powiedziało mi, że powinienem z nim porozmawiać, ale ostrzegli, że Heckenberger rzadko wynurza się z dżungli i nie lubi, gdy cokolwiek odrywa go od pracy. James Petersen, który w 2005 roku był dziekanem wydziału antropologii na Uniwersytecie Vermont i szkolił Heckenbergera, powiedział mi: „Mike jest niesłychanie błyskotliwy, nie ma lepszego od niego, jeśli chodzi o archeologię Amazonii, ale obawiam się, że to nie jest właściwa osoba. Ten facet był drużbą na moim ślubie, a nie mogę go zmusić, żeby się ze mną skontaktował”. Z pomocą Uniwersytetu Florydy w końcu udało mi się porozmawiać z Heckenbergerem przez telefon satelitarny. Przez trzaski i odgłosy dżungli w tle powiedział, że ma zamiar zatrzymać się w wiosce Kuikuro w rejonie Xingu i, ku mojemu zaskoczeniu, że może się tam ze mną spotkać, jeśli zdołam tam dotrzeć. Dopiero później, kiedy zyskałem nieco pełniejszy obraz historii miasta Z, odkryłem, że to właśnie w tym miejscu James Lynch i jego ludzie zostali porwani. – Jedziesz do Amazonii, żeby odnaleźć kogoś, kto zaginął dwieście lat temu? – zapytała moja żona Kyra. Był styczniowy wieczór 2005 roku, stała w kuchni w naszym mieszkaniu, nakładając na talerze makaron z sezamem na zimno z Hunan Delight. – To było zaledwie osiemdziesiąt lat temu. – A więc masz zamiar szukać kogoś, kto zaginął osiemdziesiąt lat temu? – Zasadniczo tak. – A skąd w ogóle wiesz, gdzie szukać? – Tego jeszcze dokładnie nie wiem. Moja żona, która jest producentką programu 60 minutes i osobą bardzo rozsądną, postawiła talerze na stole, czekając, aż powiem coś więcej. – Nie ja pierwszy tam jadę – dodałem. – Przede mną były tam setki ludzi. – I co się z nimi stało? Nabrałem na widelec trochę makaronu i zawahałem się. – Wielu z nich zaginęło.

Patrzyła na mnie przez dłuższą chwilę. – Mam nadzieję, że wiesz, co robisz. Obiecałem, że nie pognam do Xingu, przynajmniej dopóki nie dowiem się, gdzie rozpocząć wyprawę. Ostatnie ekspedycje polegały na współrzędnych obozu Dead Horse zawartych w Exploration Fawcett, ale biorąc pod uwagę wyrafinowane wybiegi pułkownika, wydawało się dziwne, żeby obóz tak łatwo dało się znaleźć. Chociaż Fawcett prowadził drobiazgowe notatki dotyczące swoich wypraw, najbardziej interesujące dokumenty uważano za zaginione albo ukryte przez rodzinę. Część korespondencji Fawcetta oraz dzienniki członków jego ekspedycji trafiły jednak do brytyjskich archiwów. Przed zanurzeniem się w dżunglę wybrałem się zatem do Anglii, żeby przekonać się, czy zdołam dowiedzieć się czegoś więcej o obsesyjnie strzeżonej tajemnicy trasy Fawcetta oraz o człowieku, który w 1925 roku zniknął bez śladu.

zakopany skarb Percy Harrison Fawcett nigdy jeszcze nie czuł się tak pełen życia. Był rok 1888, a on miał dwadzieścia jeden lat i służył jako porucznik w Królewskiej Artylerii. Właśnie otrzymał miesięczną przepustkę ze swojego garnizonu w kolonii brytyjskiej na Cejlonie i był wystrojony w wyprasowany biały mundur ze złotymi guzikami oraz pikelhaubę z paskiem zapiętym pod brodą. Ale nawet ze strzelbą i szablą wyglądał jak chłopiec – „najbardziej nieopierzony”1 ze wszystkich młodych oficerów, jak mówił sam o sobie. Poszedł do swego bungalowu w forcie Frederick, którego okna wychodziły na lśniącą błękitem zatokę w Trikunamalaja. Fawcett, który był zagorzałym miłośnikiem psów, dzielił pokój z siedmioma foksterierami, które w owym czasie oficerowie często zabierali ze sobą na pole walki. Wśród wytworów lokalnego rzemiosła, którymi zarzucona była jego kwatera, zaczął szukać schowanego wcześniej listu. Wreszcie znalazł: z dziwnymi literami wijącymi się na kopercie, wypisanymi sepiowym atramentem. Otrzymał tę notatkę od pewnego kolonialnego zarządcy, on zaś dostał ją od naczelnika wioski, któremu wyświadczył przysługę. Jak Fawcett zanotował później w swoim dzienniku, wiadomość napisana po angielsku przyczepiona była do tajemniczego manuskryptu. Wynikało z niej, że w mieście Badulla, w głębi wyspy, znajduje się równina pokryta na jednym końcu skałami. W języku syngaleskim miejsce to nazywano czasem Galla-pita-Galla, „skała na skale”. Dalej tekst brzmiał tak: Pod tymi skałami jest jaskinia, do której kiedyś łatwo było wejść, ale teraz trudno do niej dotrzeć, ponieważ wejście przesłaniają kamienie, dżungla i wysoka trawa. Można tam czasem napotkać leopardy. W jaskini tej znajduje się skarb […] nieoszlifowane kamienie szlachetne i złoto, większy, niż był w posiadaniu królów.2 Chociaż Cejlon – obecnie Sri Lanka – był znany jako „skarbiec Oceanu Indyjskiego”, zarządca kolonialny nie dał wiary tak niezwykłej opowieści i przekazał dokumenty Fawcettowi, uznawszy, że mogą go zainteresować. Fawcett nie miał pojęcia, co z nimi zrobić – równie dobrze mogła to być jakaś bzdura – ale, w przeciwieństwie do większości arystokratycznej kadry oficerskiej, miał mało pieniędzy. „Dla niezamożnego porucznika artylerii – pisał – wizja skarbu była zbyt pociągająca, by ją porzucić”3. Była to także szansa, by uciec od placówki wojskowej i jej białej kasty rządzącej, odzwierciedlenia wyższej klasy angielskiego społeczeństwa – społeczeństwa, które pod przykrywką szacowności zawsze, z punktu widzenia Fawcetta, skrywało coś z Dickensowskiego horroru. Jego ojciec, kapitan Edward Boyd Fawcett, był wiktoriańskim arystokratą, należącym do kręgu zaufanych ludzi księcia Walii, i jednym z najlepszych graczy w krykieta w imperium brytyjskim. Ale jako młody człowiek wpadł w alkoholizm – przezywano go „Bulwa”, bo jego nos zrobił się bulwiasty od trunku – i prócz tego, że wdawał się w romanse, roztrwonił rodzinny majątek. Wiele lat później jeden z krewnych, starając się przedstawić go w jak najlepszym świetle, napisał, że kapitan Fawcett „miał ogromne możliwości, których nie wykorzystał – wspaniały człowiek, który się zmarnował… Absolwent Balliol, znakomity sportowiec […], żeglarz, uroczy i błyskotliwy, koniuszy księcia Walii (który wstąpił na tron po królowej Wiktorii jako Edward VII), roztrwonił dwa znaczne majątki na dworze, zaniedbał żonę i dzieci… i na skutek rozwiązłości i uzależnienia od alkoholu pod koniec swego krótkiego życia, zmarł na suchoty w wieku czterdziestu pięciu lat”4. Matka Percy’ego, Myra Elizabeth, nie zapewniała mu ucieczki od tego „zaburzonego” środowiska. Jak wspominał ją jeden z członków rodziny, „była bardzo sfrustrowana

i rozgoryczona nieszczęśliwym małżeństwem, a przez to często kapryśna i niesprawiedliwa, szczególnie wobec dzieci”5. Percy zwierzył się później Conan Doyle’owi, z którym korespondował, że jego matka była niemal „przepełniona nienawiścią”6. Percy starał się jednak chronić jej dobre imię, podobnie jak opinię ojca, wspominając o nich jedynie niejasno w Exploration Fawcett: „Być może tym lepiej, że moje dzieciństwo[…] było tak bardzo pozbawione rodzicielskiej czułości, że zamknąłem się w sobie”7. Za pieniądze, które im jeszcze zostały, rodzice Fawcetta posłali go do najlepszych szkół w Wielkiej Brytanii – w tym do Westminster – które znane były z surowych metod. Chociaż Fawcett upierał się, że częste chłosty „nie zmieniają jego poglądu na świat”8, musiał podporządkować się wiktoriańskiej definicji dżentelmena.9 Ubiór uważano za jednoznaczną wskazówkę co do charakteru, często więc nosił czarny surdut i kamizelkę, oraz, na oficjalne okazje, frak i cylinder. Nieskazitelne rękawiczki, przygotowywane za pomocą urządzeń do rozciągania i pudrowania, były tak niezbędne, że niektórzy mężczyźni zużywali sześć par dziennie. Wiele lat później Fawcett skarżył się, że „trudny do zapomnienia koszmar [takich ubrań] wciąż emanował ze wspomnień ponurych dni w Westminster School”10. Stroniący od ludzi, waleczny i nadwrażliwy Fawcett musiał nauczyć się konwersować na temat dzieł sztuki (choć nigdy nie popisywał się swoją wiedzą), tańczyć walca bez odwracania się i zachowywać się bez zarzutu w obecności płci pięknej. Wiktoriańskie społeczeństwo w obawie, że uprzemysłowienie zniszczy wartości chrześcijańskie, miało obsesję na punkcie kontrolowania instynktów. Prowadzono całe krucjaty przeciwko nieprzyzwoitej literaturze oraz „chorobie masturbacyjnej”, rozpowszechniano broszurki na temat powściągliwości seksualnej, pouczające matki, by zwracały „baczną uwagę na łąki”. Lekarze zalecali „kolczaste pierścienie na penisa”, mające powstrzymać niekontrolowane popędy. Ta gorliwość przyczyniła się do tego, że Fawcett postrzegał życie jako niekończącą się walkę z otaczającymi go siłami cielesnymi. W swoich późniejszych tekstach przestrzegał przed „dążeniem do zmysłowego podniecenia” oraz „słabościami i pragnieniami”, które zbyt często się „ukrywa”11. W byciu dżentelmenem chodziło jednak o coś więcej niż o przyzwoitość. Od Fawcetta oczekiwano, jak pisał jeden z historyków o wiktoriańskim dżentelmenie, że „będzie naturalnym przywódcą […] nieustraszonym w boju”12. Sport uważano za najlepszy rodzaj treningu dla mężczyzn, którzy niedługo mieli dowieść swej odwagi na odległych polach bitew. Fawcett, podobnie jak jego ojciec, został pierwszorzędnym graczem w krykieta. Relacje w lokalnych gazetach wielokrotnie wychwalały jego „błyskotliwą” grę. Wysoki i smukły, ze znakomitą koordynacją ruchów, był urodzonym sportowcem, ale obserwatorzy dostrzegali w jego stylu gry niemal maniakalną determinację. Według słów jednego ze świadków, Fawcett nieodmiennie pokazywał serwującym, że „nie wystarczą zwykłe sposoby, żeby się go pozbyć, gdy raz się ustawi”13. Kiedy zajął się rugby i boksem, ujawnił tę samą zawziętość – w jednym z meczów przedzierał się przez obronę przeciwników nawet po tym, jak wybito mu przednie zęby. Już wcześniej wyjątkowo twardy, Fawcett stał się jeszcze twardszy, kiedy w wieku siedemnastu lat został przeniesiony do Królewskiej Akademii Wojskowej w Woolwich, znanej jako „The Shop” (fabryka).14 Chociaż Fawcett wcale nie chciał być żołnierzem, matka najwyraźniej zmusiła go, żeby tam wstąpił, ponieważ podobały jej się efektowne mundury. Chłód akademii zastąpił chłód jego rodzinnego domu. Snookers – nowicjusze tacy jak Fawcett – odbywali wielogodzinne musztry, a jeśli naruszyli kodeks „kadeta dżentelmena”, byli poddawani chłoście. Starsi kadeci często zmuszali młodszych do „sprawdzania, czy pada”, co oznaczało wystawianie gołej ręki albo nogi przez okno przez długie godziny. Kazano im też stać na ustawionych jeden na drugim stołkach balansujących na stole, i kopnięciem wybijano im stołek spod nóg, albo przyciskano im rękę do rozgrzanego pogrzebacza. „Tortury były często wymyślne

i niekiedy godne najbardziej barbarzyńskich ras”15 – stwierdził jeden z historyków akademii. Zanim niemal dwa lata później Fawcett ukończył szkołę, nauczono go, jak ujął to jeden ze współczesnych, „postrzegać niebezpieczeństwo śmierci jako najbardziej pikantną przyprawę życia”16. Co ważniejsze, nauczono go być apostołem zachodniej cywilizacji: iść i nawracać świat na kapitalizm i chrześcijaństwo, przekształcać pastwiska w plantacje i chaty w hotele, pokazywać ludom żyjącym w epoce kamienia cuda silnika parowego i lokomotywy i dbać o to, by nad imperium brytyjskim nigdy nie zachodziło słońce. Gdy Fawcett wymknął się z odosobnionej bazy na Cejlonie17 z mapą skarbów w ręku, nagle znalazł się wśród bujnych zielonych lasów, obmywanych kryształową wodą plaż i gór, oraz ludzi ubranych w kolory, jakich nie widział nigdy przedtem: nie w żałobną czerń i biel jak w Londynie, ale w fiolety, żółcie i czerwienie, jaskrawe, wibrujące i promieniujące – był to widok tak zachwycający, że nawet cynik nad cynikami, Mark Twain, który odwiedził wyspę mniej więcej w tym samym okresie, zauważył: „Mój Boże, to jest piękne!”18 Fawcett popłynął niewielką łódką z żaglem, która przy brytyjskich okrętach wojennych wydawała się jedynie łupiną z drewna z kawałkiem płótna. Gdy łódka opuściła wyspę, na wysokim klifie zobaczył fort Frederick, z zewnętrznym murem pełnym otworów strzelniczych z końca XVIII wieku, kiedy Brytyjczycy próbowali przejąć cypel od Holendrów (ci wcześniej przejęli go od Portugalczyków). Przepłynąwszy około stu trzydziestu kilometrów wzdłuż wschodniego wybrzeża, łódź przybiła do portu Batticaloa, gdzie łódki krążyły wokół przypływających statków. Syngalescy handlarze, przekrzykując się wśród plusku wioseł, oferowali kamienie szlachetne, szczególnie sahibom w cylindrach i z wiszącymi u kamizelek zegarkami z dewizką, którzy z pewnością mieli kieszenie pełne funtów szterlingów. Gdy Fawcett zszedł na ląd, otoczyli go kolejni handlarze: Syngalezowie, Tamilowie, muzułmanie, stłoczeni na bazarze, wypatrujący świeżych produktów. W powietrzu unosił się zapach suszonych liści herbaty, słodki aromat wanilii i kakao, i ostrzejsza woń suszonych ryb, w której intensywny odór morza mieszał się z zapachem curry. I byli tam ludzie: wróżbici, wędrowni kramarze, pracze, sprzedawcy cukru z trzciny, jubilerzy, bębniarze i żebracy. By dotrzeć do Badulla, ponad 150 kilometrów w głąb lądu, Fawcett wynajął wóz zaprzężony w woły, który klekotał i skrzypiał, gdy bicz woźnicy spadał na boki zwierząt, poganiając je na górskiej drodze biegnącej wzdłuż pól ryżowych i plantacji herbaty. W Badulla Fawcett zapytał pewnego Brytyjczyka, właściciela plantacji, czy słyszał o miejscu zwanym Galla-pita-Galla. „Niestety, nie mogę nic panu powiedzieć – wspominał później Fawcett jego słowa. – Tam w górze jest ruina nazywana królewską łaźnią, która być może kiedyś była cysterną albo czymś podobnym – a jeśli chodzi o skały, do diaska, są tam tylko skały!” Poradził Fawcettowi, by porozmawiał z lokalnym naczelnikiem o nazwisku Jumna Das, potomkiem kandyjskich królów, którzy władali tym krajem do 1815 roku. „Jeśli ktoś może panu powiedzieć, gdzie jest Galla-pita-Galla, to właśnie on”19 – powiedział Anglik. Wieczorem Fawcett odnalazł Jumnę Dasa, który był wysokim starszym człowiekiem z elegancką białą brodą. Das wyjaśnił mu, że krążą opowieści o skarbie kandyjskich królów zakopanym w tym rejonie. Nie ma wątpliwości, że pozostałości archeologiczne i złoża naturalne znajdują się u stóp wzgórz na południowy wschód od Badulla, być może niedaleko Galla-pita-Galla. Fawcett nie był w stanie zlokalizować skarbu, ale klejnoty wciąż lśniły w jego wyobraźni. „Czy chartowi największą przyjemność sprawia sama pogoń, czy dopadnięcie ofiary?”20 – zastanawiał się. Później znów wyruszył z mapą. Tym razem z pomocą grupy wynajętych robotników odkrył miejsce, które przypominało opisaną w notatce jaskinię. Mężczyźni kopali przez długie godziny, aż wokół nich wyrosły hałdy ziemi, ale znaleźli tylko odłamki ceramiki

i białą kobrę, na której widok uciekli w popłochu. Fawcett, mimo porażki, rozkoszował się ucieczką od wszystkiego, co znał. „Cejlon to bardzo stara kraina, a starożytne ludy miały więcej mądrości niż my dzisiaj”21 – powiedział mu Das. Tej wiosny Fawcett, gdy niechętnie wrócił do fortu Frederick, dowiedział się, że arcyksiążę Franciszek Ferdynand, bratanek cesarza Austro-Węgier, zamierza odwiedzić Cejlon. Zapowiedziano bankiet na jego cześć i zjawiło się na nim wiele osób z elity rządzącej, w tym Fawcett. Mężczyźni mieli na sobie długie czarne fraki i białe jedwabne muszki, a panie falujące tiurniury i gorsety tak ciasne, że ledwo mogły oddychać. Fawcett, który włożył swoje najbardziej eleganckie ubranie, sprawiał wrażenie władczego i charyzmatycznego. „Bez wątpienia wywierał duże wrażenie na kobietach”22 – stwierdził jeden z jego krewnych. Pewnego razu, na balu dobroczynnym, któryś ze sprawozdawców zauważył, iż „sposób, w jaki kobiety są mu posłuszne, to przepyszny widok”23. Fawcett nie został przedstawiony Ferdynandowi, ale dostrzegł dużo bardziej wdzięczną postać, dziewczynę najwyżej siedemnasto- lub osiemnastoletnią, o jasnej cerze i długich, upiętych kasztanowych włosach, co podkreślało jej cudowne rysy. Nazywała się Nina Agnes Paterson i była córką sędziego kolonii. Choć Fawcett nigdy nie przyznał się do tego przed sobą, z pewnością odczuwał niektóre z pragnień, które tak go przerażały. (W swoich papierach przechowywał przestrogę jasnowidza: „Największym zagrożeniem są dla ciebie kobiety, które pociągasz i które ciebie pociągają, bo częściej przynosić ci będą smutki i niezliczone kłopoty niż cokolwiek innego”.) Ponieważ zwyczaj nie pozwalał, żeby sam podszedł do Niny i poprosił ją do tańca, musiał znaleźć kogoś, kto by go oficjalnie przedstawił, i to właśnie zrobił. Choć pełna życia i kapryśna, Nina była dobrze wykształcona. Znała niemiecki i francuski, uczyła się geografii, religioznawstwa i poznawała dramaty Szekspira. Była też, tak jak Fawcett, śmiała (popierała prawa kobiet) oraz niezależna i ciekawa świata (lubiła wędrować po wyspie i czytała teksty buddyjskie). Następnego dnia Fawcett napisał do swojej matki, że spotkał idealną kobietę „i tylko ją pragnie poślubić”24. Nina mieszkała z rodziną na drugim krańcu wyspy, w Galle, w wielkim domu pełnym służby, a Fawcett pielgrzymował tam, by się do niej zalecać. Zaczął nazywać ją „Czupurką”, po części dlatego, że jak powiedział jeden z członków rodziny, „zawsze musiała mieć ostatnie słowo”25. Ona natomiast nazywała go „Mopsikiem” z powodu jego nieustępliwości. „Byłam bardzo szczęśliwa i nie miałam nic prócz podziwu dla charakteru Percy’ego: surowy, poważny i hojny człowiek”26 – powiedziała później Nina jednemu z dziennikarzy. 29 października 1890 roku, dwa lata po ich spotkaniu, Fawcett się oświadczył. „Moje życie nie miałoby sensu bez ciebie”27 – powiedział. Nina natychmiast się zgodziła, a jej rodzina wyprawiła z tej okazji przyjęcie. Ale, według relacji krewnych, niektórzy członkowie rodziny Fawcetta byli przeciwni tym zaręczynom i okłamywali Fawcetta, mówiąc mu, że Nina nie jest taka, jak sądzi – innymi słowy, że nie jest dziewicą. Nie wiadomo, dlaczego rodzina była przeciwna temu małżeństwu i wystąpiła z takimi oskarżeniami, ale wydawało się, że w centrum tych machinacji jest matka Fawcetta. W jednym z listów pisanych wiele lat później do Conan Doyle’a Fawcett sugerował, że jego matka była „głupiutką i złośliwą staruszką, która nienawidziła Niny”, i że miała „za co przepraszać”28. Jednak usłyszawszy plotki, Fawcett rozgniewał się nie na matkę, lecz na Ninę. Napisał do niej list, oświadczając: „Nie jesteś tym czystym dziewczątkiem, za które cię miałem”29. I zerwał zaręczyny. Przez długie lata nie mieli ze sobą kontaktu. Fawcett pozostał w forcie, skąd, wysoko na klifie, widział kolumnę upamiętniającą pewną młodą Holenderkę, która w 1687 roku skoczyła ze

skały i zginęła po tym, jak porzucił ją narzeczony. Nina tymczasem wróciła do Wielkiej Brytanii. „Bardzo długo nie mogłam otrząsnąć się po tym ciosie”30 – opowiadała później reporterowi, choć ukrywała prawdziwą przyczynę decyzji Fawcetta. W końcu poznała kapitana Herberta Christiego Pricharda, który albo nie wiedział o ciążącym na niej oskarżeniu, albo też nie chciał jej porzucać. Pobrali się latem 1897 roku, jednak pięć miesięcy później on dostał zatoru mózgu. Jak ujęła to Nina: „Los ugodził mnie okrutnie po raz wtóry”31. Tuż przed śmiercią Prichard miał jej powiedzieć: „Musisz poślubić Fawcetta! To on jest mężczyzną dla ciebie”32. Fawcett wiedział już wtedy o intrydze swojej rodziny i według jednego z krewnych napisał do Niny, „błagając, by przyjęła go z powrotem”33. „Myślałam, że już go wcale nie kocham – wyznała Nina. – Myślałam, że zabił namiętność, jaką miałam dla niego, swoim brutalnym postępkiem”. Ale kiedy znów się spotkali, nie mogła zdobyć się na to, by go odrzucić. „Spojrzeliśmy na siebie i tym razem ogarnęło nas niepowstrzymane szczęście. Odnaleźliśmy się na nowo!”34 31 stycznia 1901 roku, dziewięć dni po śmierci królowej Wiktorii, która zakończyła jej niemal sześćdziesięcioczteroletnie panowanie, Nina Paterson i Percy Harrison Fawcett wreszcie się pobrali i ostatecznie zamieszkali w garnizonie na Cejlonie. W maju 1903 roku urodził się ich pierwszy syn, Jack. Był bardzo podobny do ojca, miał tylko jasną cerę matki i delikatniejsze rysy. „Osobliwie uroczy chłopiec” – pisał Fawcett. Jack był ponad wiek uzdolniony, tak przynajmniej uważali jego rodzice. „Biegał, gdy miał 7 miesięcy, i mówił swobodnie, gdy miał rok – chwalił się Fawcett. – Zawsze górował nad innymi fizycznie i intelektualnie”35. Mimo że Cejlon stał się dla jego żony i syna „rajem na ziemi”, Fawcetta zaczęły irytować ograniczenia wiktoriańskiego społeczeństwa. Był samotnikiem, zbyt ambitnym i upartym („odważny aż do granic brawury”, jak ujął to jeden z obserwatorów), za dużo też było w nim intelektualnej ciekawości, by odnalazł się w kadrze oficerskiej. Chociaż żona złagodziła nieco zmienność jego nastrojów, pozostał, jak to ujął, „samotnym wilkiem”, zdecydowanym „szukać własnych ścieżek zamiast iść przetartymi szlakami”36. Ścieżki te zaprowadziły go do jednej z najbardziej niezwykłych postaci ery wiktoriańskiej, Heleny Pietrowny Bławatskiej, zwanej zwykle Madame Blavatsky. 37 W pewnym momencie pod koniec XIX wieku Bławatska, która uważała się za medium, była bliska założenia trwałego ruchu religijnego. Marion Meade, autorka jednej z najbardziej obiektywnych jej biografii, napisała, że za życia Madame Blavatsky ludzie na całym świecie dyskutowali zawzięcie, czy jest ona „geniuszem, wyrafinowaną oszustką, czy po prostu wariatką. W owym czasie dałoby się uzasadnić każdą z tych wersji”38. Urodzona w Rosji w 1831 roku, Bławatska była niewysoka i gruba, miała wyłupiaste oczy, obwisłe policzki, a jej twarz była tak szeroka, że niektórzy podejrzewali, iż jest mężczyzną. Twierdziła, że jest dziewicą (w rzeczywistości miała dwóch mężów i nieślubnego syna) oraz apostołką ascezy (paliła do dwustu papierosów dziennie i klęła jak szewc). Jak pisze Meade: „Ważyła więcej niż inni, więcej jadła, więcej paliła i przeklinała, i tworzyła wizje nieba i ziemi przyćmiewające wszystkie dotychczasowe”39. Poeta William Butler Yeats, który był pod jej urokiem, opisywał ją jako „najbardziej ludzką z żyjących ludzi”40. Podczas podróży do Ameryki i Europy w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX wieku zebrała grupę zwolenników zahipnotyzowanych jej osobliwym urokiem i gargantuicznym apetytem, i, co więcej, zdolnościami przenoszenia obiektów na odległość oraz rozmawiania ze zmarłymi. Rozwój nauki w XIX wieku miał paradoksalny skutek: podkopując wiarę w chrześcijaństwo i dosłownie traktowaną Biblię, stworzył ogromną próżnię, przestrzeń dla kogoś, kto mógłby wyjaśnić tajemnice wszechświata wykraczające poza mikroby, ewolucję i kapitalistyczną chciwość. Jak pisał George Bernard Shaw, być może nigdy wcześniej tak wiele

osób nie było „uzależnionych od wirujących stolików, seansów spirytystycznych, jasnowidztwa, chiromancji, kryształowych kul i tym podobnych”41. Nowe możliwości nauki, która potrafiła teraz okiełznać niewidzialne siły, często sprawiały, że sprawy te wydawały się nie mniej, a bardziej wiarygodne. Skoro fonografy mogły zapisać ludzki głos, a telegraf wysłać wiadomość z jednego kontynentu na drugi, dlaczego nauka nie mogłaby w końcu odkryć tajemnic zaświatów? W 1882 roku kilku spośród najwybitniejszych naukowców brytyjskich założyło Towarzystwo Badań Parapsychologicznych. Jego członkami szybko stali się premier i laureaci Nagrody Nobla, a także Alfred Tennyson, Zygmunt Freud i Alfred Russel Wallace (który wspólnie z Darwinem opracował teorię ewolucji). Conan Doyle, który w postaci Sherlocka Holmesa stworzył ucieleśnienie racjonalnego umysłu, przez całe lata próbował potwierdzić istnienie elfów i chochlików. „Uważam, że to ja jestem Sherlockiem Holmesem, jeśli ktokolwiek nim jest, i twierdzę, że spirytyzm to sprawa absolutnie dowiedziona”42 – powiedział pewnego razu Conan Doyle. Madame Bławatska praktykowała jako medium, lecz stopniowo skierowała uwagę ku bardziej ambitnym wyzwaniom parapsychologicznym. Twierdząc, że jest łącznikiem z bractwem reinkarnowanych tybetańskich mahatmów, próbowała stworzyć nową religię zwaną teozofią albo „mądrością bogów”. Czerpała ona głównie z nauk okultystycznych oraz religii wschodu, szczególnie buddyzmu, i dla wielu ludzi zachodu stanowiła rodzaj kontrkultury uzupełnionej o wegetarianizm. Jak zauważyła historyczka Janet Oppenheim w książce The Other World [Inny świat]: „Dla tych, którzy chcieli buntować się przeciwko ograniczeniom etosu wiktoriańskiego – jakkolwiek postrzegali to trudne do określenia zjawisko – ten heretycki koktajl musiał być szczególnie pociągający, zwłaszcza że uwarzyła go tak nieustraszona outsiderka jak Madame Bławatska”43. Niektórzy z teozofów posunęli się w swej herezji jeszcze dalej: zostali buddystami i przyłączyli się do przywódców religijnych w Indiach i na Cejlonie, którzy sprzeciwiali się rządom kolonialnym. Należał do nich starszy brat Fawcetta, Edward, który zawsze był dla niego wzorem. Potężnie zbudowany alpinista ze złotym monoklem był cudownym dzieckiem i w wieku trzynastu lat opublikował poemat epicki, pomagał Madame Bławatskiej w gromadzeniu materiałów i pisaniu jej opus magnum, wydanej w 1893 roku Doktryny tajemnej. W 1890 roku wybrał się na Cejlon, gdzie stacjonował Percy, by przyjąć Pansil, czyli pięć nakazów buddyzmu, wśród których jest zakaz zabijania, picia alkoholu oraz cudzołóstwa. Jedna z hinduskich gazet zamieściła relację z tej ceremonii, zatytułowaną Anglik przechodzi na buddyzm. Ceremonia rozpoczęła się około wpół do dziewiątej wieczorem, w sanctum sanctorum świątyni buddyjskiej, gdzie starszy kapłan Sumangala egzaminował kandydata. Zadowolony z poglądów pana Fawcetta, starszy kapłan […] powiedział, że z największą przyjemnością przyjmuje pana Fawcetta, wykształconego Anglika. […] Pan Fawcett następnie wstał i poprosił starszego kapłana, by dał mu Pansil. Starszy kapłan zgodził się, i pan Fawcett powtarzał za nim słowa. Przy ostatnim wersie „Pięciu nakazów” angielski buddysta został radośnie powitany przez obecnych przy ceremonii współwyznawców.44 Przy innej okazji, według relacji członków rodziny, Percy Fawcett, najwyraźniej pod wpływem brata, także złożył śluby Pansil – co dla kolonialnego oficera wojska, który miał za zadanie kontrolować buddystów i propagować na wyspie chrześcijaństwo, było w dużo większym stopniu aktem buntu. Jak zauważa w książce The Victorians brytyjski powieściopisarz i historyk A.N. Wilson: „W tym samym czasie, gdy biała rasa narzucała imperializm Egiptowi i Azji, było coś wspaniale wywrotowego w tych spośród ludzi Zachodu, którzy poddali się mądrości Wschodu, nawet w zniekształconej czy groteskowej formie”45. Inni uczeni wskazują, że Europejczycy w XIX wieku i na początku XX – nawet mimo najlepszych chęci – postrzegali

Wschód wyłącznie jako egzotyczną krainę, co tylko pomagało uprawomocnić imperializm. Przynajmniej w umyśle Fawcetta to, czego był przez całe życie uczony na temat wyższości zachodniej cywilizacji, wchodziło w konflikt z tym, co widział poza jej granicami. „Wciąż na nowo łamałem straszne prawa tradycyjnego postępowania, ale w ten sposób bardzo dużo się nauczyłem”46 – powiedział. W kolejnych latach jego próby pogodzenia tych przeciwstawnych sił, zrównoważenia moralnego absolutyzmu i relatywizmu kulturowego, miały pogrążyć go w dziwacznych sprzecznościach i większej herezji. Teraz jednak to napięcie podsycało tylko jego fascynację badaczami takimi jak Richard Francis Burton i David Livingstone, bardzo cenionymi, a nawet uwielbianymi przez wiktoriańskie społeczeństwo, którzy jednak potrafili żyć poza nim. Fawcett pochłaniał groszowe publikacje o ich wyprawach, wypluwane masowo przez nowoczesne parowe maszyny drukarskie. W 1853 roku Burtonowi, w przebraniu muzułmańskiego pielgrzyma, udało się wślizgnąć do Mekki. Cztery lata później, podczas wyścigu w poszukiwaniu źródeł Nilu, John Speke niemal oślepł z powodu infekcji, i prawie ogłuchł, bo próbował wydłubać owada, który wgryzł mu się w ucho. Pod koniec lat sześćdziesiątych XIX wieku misjonarz David Livingstone, który także szukał źródeł Nilu, zaginął w sercu Afryki, a w styczniu 1871 roku Henry Morton Stanley wyruszył na jego poszukiwanie, oświadczając: „Powstrzymać mnie może tylko śmierć”47. Kilka miesięcy później doszło do słynnego powitania: „Dr Livingstone, jak mniemam?” Livingstone, pragnąc kontynuować poszukiwania, odmówił powrotu ze Stanleyem. Chory na zator, oszołomiony, z krwotokiem wewnętrznym, wygłodzony, zmarł w północno-wschodniej Zambii w 1873 roku. W ostatnich chwilach życia modlił się na kolanach. Jego serce, zgodnie z ostatnim życzeniem, pochowano na miejscu, podczas gdy resztę ciała jego zwolennicy przenieśli przez kontynent, jak gdyby był świętym, i przewieźli do Anglii, gdzie całe tłumy oddawały mu hołd w Opactwie Westminsterskim. Fawcet zaprzyjaźnił się później z powieściopisarzem, który najbardziej plastycznie odmalował ten świat wiktoriańskiego uczonego-poszukiwacza przygód: sir Henrym Riderem Haggardem. W 1885 roku Haggard wydał powieść Kopalnie króla Salomona, którą reklamowano jako „Najbardziej zachwycającą książkę, jaką kiedykolwiek napisano”. Podobnie jak wiele powieści przygodowych, ta również inspirowana jest baśniami ludowymi i mitami, takimi jak mit świętego Graala. Jej bohaterem jest Allan Quatermain, twardo stąpający po ziemi łowca słoni, który poszukuje w Afryce ukrytego skarbca z diamentami, posługując się mapą wyrysowaną krwią. Według słów V.S. Pritchetta, podczas gdy, „jak powiedział kiedyś E.M. Forster, pisarz opuszcza wiadro w studnię nieświadomości”, Haggard „zainstalował pompę ssącą. Osuszył cały rezerwuar skrywanych pragnień czytelników”48. Fawcett dotychczas nie musiał szukać swych pragnień na kartach powieści. Jego starszy brat Edward, porzuciwszy teozofię, sam został popularnym autorem powieści przygodowych, okrzykniętym w pewnej chwili angielską odpowiedzią na Juliusza Verne’a. W 1894 roku opublikował Swallowed by an Earthquake [Pochłonięci przez trzęsienie ziemi], historię grupy przyjaciół, którzy trafiają do podziemnego świata, gdzie odkrywają dinozaury i plemię „dzikich ludożerców”49. Ale dopiero następna powieść Edwarda najtrafniej oddawała skrywane fantazje jego młodszego brata – i pod wieloma względami w niesamowity sposób przepowiadała jego przyszłość. Powieść ta, wydana w 1895 roku The Secret of the Desert [Tajemnica pustyni], ukazała się w czerwonej jak krew okładce, na której widniała rycina przedstawiająca badacza w korkowym hełmie, zwisającego na linie z muru pałacu. Głównym bohaterem opowieści jest kartograf i archeolog z zamiłowania Arthur Manners – uosobienie wiktoriańskiej wrażliwości. Z funduszami pozyskanymi od instytucji naukowej Manners, „najodważniejszy

z podróżników”50, porzuca staroświeckie uroki angielskiej wsi, by zbadać niebezpieczny rejon w środkowej Arabii. Upierając się, że wyruszy samotnie („sądząc być może, że lepiej będzie nie dzielić się z nikim sławą, jaka go zapewne czeka”51), Manners zagłębia się w pustynię w poszukiwaniu nieznanych plemion i zabytków archeologicznych. Gdy po dwóch latach nie ma od niego żadnych wieści, wielu ludzi w Anglii obawia się, że zginął z głodu albo został porwany przez jedno z plemion. Trzej koledzy Mannersa wyruszają z misją ratunkową, używając opancerzonego pojazdu skonstruowanego przez jednego z nich – futurystycznego wynalazku, który, podobnie jak łódź podwodna w 20 000 mil podmorskiej żeglugi Verne’a, jest symbolem zarówno postępu, jak i przerażających możliwości europejskiej cywilizacji. Do wyprawy dociera wiadomość, że Manners podążył w kierunku legendarnej Oazy Gazeli, w której podobno znajdują się „osobliwe ruiny, pozostałości rasy bez wątpienia niegdyś wspaniałej, lecz teraz całkowicie zapomnianej”52. Ktokolwiek próbował tam dotrzeć, znikał bez wieści lub ginął zamordowany. Gdy przyjaciele Mannersa jadą ku oazie, kończy im się woda i obawiają się, że „niedoszli ratownicy sami są zgubieni”53. Potem dostrzegają lśniącą sadzawkę – Oazę Gazeli – a tuż obok niej ruiny świątyni pełne skarbów. „Byłem przepełniony podziwem dla zapomnianego ludu, który wzniósł tę zadziwiającą budowlę”54 – opowiada narrator. Badacze odkrywają, że Manners jest więziony w świątyni, i wywożą go niepostrzeżenie szybkobieżnym pojazdem. Ponieważ nie mają czasu, by zabrać jakiekolwiek przedmioty, które uwiarygodniłyby ich odkrycie, muszą polegać na Mannersie, który ma przekonać sceptyków. Jednak jeden z członków ekspedycji, zamierzając wrócić i przekopać ruiny, zanim zrobi to ktoś inny, mówi o Mannersie: „Mam nadzieję, że nie będzie dokładny, podając długość i szerokość geograficzną”55. Pewnego dnia Fawcett wyruszył z fortu Frederick, przedzierając się w głąb wyspy przez grzęzawiska pełne pnączy i krzewów. „Wszystko wokół mnie rozbrzmiewało dźwiękiem pierwotnej puszczy”56 – pisał o cejlońskiej dżungli. Po wielu godzinach znalazł to, czego szukał: na wpół zakopany mur poryty setkami wyobrażeń słoni. Była to pozostałość starożytnej świątyni. Wokół niej Fawcett ujrzał ruiny: kamienne kolumny, łukowate bramy i dagoby. Były częścią Anuraddhapury, miasta zbudowanego przed dwoma tysiącami lat. Teraz, jak ujął to jeden ze współczesnych Fawcetta, „miasto zniknęło jak sen… Gdzie są ręce, które je wzniosły, ludzie, którzy szukali w nim schronienia w palącym skwarze południa?”57 Fawcett pisał później do jednego z przyjaciół, że „dawny Cejlon skrywa las i pleśń… Są tam kamienie, rozpadające się dagoby, dziwne pagórki, jamy i inskrypcje”58. Fawcett nie był już młodzieńcem, skończył trzydziestkę i nie mógł znieść myśli, że resztę swoich dni spędzi przenoszony z garnizonu do garnizonu, co w jego rozumieniu równało się pogrzebaniu za życia. Chciał zostać kimś, kogo Joseph Conrad nazwał „wojującym geografem”59, kimś, kto „nosi w swej piersi iskrę świętego ognia”, odkrywa na nieznanych długościach i szerokościach tajemnice ludzkości. Wiedział, że jest dla niego tylko jedno miejsce: Królewskie Towarzystwo Geograficzne w Londynie. To właśnie ono wyprawiło w drogę Livingstone’a, Speke’a i Burtona, zapoczątkowując wiktoriańską epokę odkryć. Fawcett nie miał wątpliwości, że ono właśnie pomoże mu zrealizować „jego Przeznaczenie”.

białe plamy na mapie – Proszę bardzo, Królewskie Towarzystwo Geograficzne – powiedział taksówkarz, wysadzając mnie przed wejściem naprzeciwko Hyde Parku pewnego poranka w lutym 2005 roku. Budynek przypominał ekstrawagancki pałacyk, którym zresztą był, zanim Towarzystwo, potrzebujące więcej przestrzeni, kupiło go w 1912 roku. Dwupiętrowy, z czerwonej cegły, z otwieranymi pionowo oknami i holenderskimi kolumnami, miał pokryty miedzianą blachą wysunięty dach, który wraz z kominami tworzył szereg zagmatwanych płaszczyzn, jak w dziecięcej wizji zamku. Na zewnątrz pod ścianą stały naturalnej wielkości posągi: Livingstone’a, z jego nieodłączną czapką i laską, oraz Ernesta Shackletona, badacza Antarktyki, zakutanego w szale i w butach z cholewami. Przy wejściu zapytałem strażnika, gdzie są archiwa, z których miałem nadzieję dowiedzieć się więcej na temat kariery Fawcetta jako odkrywcy oraz jego ostatniej wyprawy. Kiedy po raz pierwszy zadzwoniłem do Johna Hemminga, byłego dyrektora Królewskiego Towarzystwa Geograficznego i badacza historii Indian brazylijskich, żeby zapytać o tego eksploratora Amazonki, powiedział: „Ale nie jest pan jednym z tych wariatów od Fawcetta, prawda?” Towarzystwo najwyraźniej zaczęło mieć się na baczności przed ludźmi opętanymi na punkcie losów pułkownika. Mimo upływu czasu i coraz mniejszego prawdopodobieństwa, że uda się go odnaleźć, obsesja niektórych raczej wzrosła, zamiast się zmniejszać. Przez całe dekady nękali Towarzystwo prośbami o informacje, wymyślając dziwaczne teorie, a potem wyruszali do dżungli, co w praktyce równało się samobójstwu. Nazywano ich często „świrami od Fawcetta”. Pewien człowiek, który wybrał się na poszukiwanie pułkownika w 1995 roku, napisał w niepublikowanym artykule, że jego fascynacja Fawcettem zmieniła się w „wirus”, i że kiedy zadzwonił do Towarzystwa z prośbą o pomoc, jakaś „wyczerpana” osoba z obsługi powiedziała o poszukiwaczach Fawcetta: „Myślę, że to szaleńcy. Ci ludzie są opętani”1. Czułem się trochę głupio jako kolejny natręt, który prosi o udostępnienie wszystkich papierów Fawcetta, ale archiwa Towarzystwa, w których znajduje się sekstant Karola Darwina i oryginalne mapy Livingstone’a, zostały otwarte dla publiczności dopiero przed kilkoma miesiącami i mogły się okazać bezcenne. Strażnik w recepcji dał mi przepustkę do budynku i poszedłem przypominającym jaskinię marmurowym korytarzem, mijając dawną palarnię i wyłożony orzechową boazerią pokój z mapami, gdzie niegdyś zbierali się podróżnicy tacy jak Fawcett. W ostatnich latach Towarzystwo dobudowało jeszcze nowoczesny szklany pawilon, ale remont nie zmienił staroświeckiej atmosfery tej instytucji. Jednak w czasach Fawcetta to właśnie Towarzystwo pomogło w realizacji jednego z najbardziej nieprawdopodobnych dokonań ludzkości: stworzeniu kompletnej mapy świata. Żaden chyba czyn, ani budowa Mostu Brooklińskiego czy też Kanału Panamskiego, nie może się równać z nim skalą ani liczbą ofiar. Całe przedsięwzięcie, od czasu kiedy starożytni Grecy położyli podwaliny precyzyjnej kartografii, zajęło setki lat, kosztowało miliony dolarów i pochłonęło tysiące istnień, a gdy zostało prawie ukończone, tak bardzo zmieniło rzeczywistość, że niemal nikt nie pamiętał, jak świat wyglądał wcześniej, ani też jakim sposobem dokonano tego wyczynu. W korytarzu Królewskiego Towarzystwa Geograficznego spostrzegłem na ścianie gigantyczną siedemnastowieczną mapę globu. Na marginesach narysowano morskie potwory i smoki. Przez całe wieki kartografowie nie mieli możliwości dowiedzenia się, co znajduje się na

większości powierzchni Ziemi.2 Luki te bardzo często zapełniano fantastycznymi królestwami i zwierzętami, tak jakby wytwory fantazji, nawet przerażające, były jednak mniej straszne niż prawdziwe „nieznane”. W okresie średniowiecza i renesansu mapy ukazywały w Azji kury rozrywające ludzi na strzępy, w Niemczech ptaka, który świecił w ciemnościach, w Indiach ludzi o wszelkiego rodzaju dziwnych cechach, od szesnastu palców u stóp do psiej głowy, w Afryce hieny, na widok których milkły psy, oraz bestię zwaną „bazyliszkiem”, zabijającą oddechem. Najbardziej przerażającym miejscem na ziemi był kraj Goga i Magoga, których armie, jak ostrzegała Księga Ezechiela, pewnego dnia nadejdą z północy, by zmieść z powierzchni ziemi lud Izraela, i „jak chmura okryją kraj”. Mapy wyrażały zarazem odwieczną tęsknotę za czymś bardziej pociągającym: ziemskim rajem. Kartografowie umieszczali na nich jego punkty charakterystyczne: Fontannę Młodości, której Ponce de León poszukiwał w XVI wieku na Florydzie, oraz Ogród Edenu, który, jak donosił encyklopedysta z VII wieku, Izydor z Sewilli, pełen był „wszelkiego rodzaju drzew owocowych, i jest tam także drzewo życia”3. W XII wieku te gorączkowe wizje podsycił jeszcze list, który pojawił się na dworze cesarza Bizancjum, rzekomo autorstwa Księdza Jana, zwanego także Prezbiterem Janem. List głosił: „My, ksiądz Jan, panujemy niepodzielnie, przewyższamy w bogactwach, cnotach i władzy wszystkie istoty, które żyją pod niebiosami. Siedemdziesięciu dwóch królów płaci nam trybut”. I dalej: „Jest to kraina mlekiem i miodem płynąca. Na naszej ziemi żadna trucizna nie może wyrządzić krzywdy, nie ma hałaśliwych żab ani skorpionów i żadne węże nie pełzają w trawach. Żadne jadowite gady nie mogą tu żyć lub używać swej śmiercionośnej mocy”4. Chociaż list został najprawdopodobniej napisany jako alegoria, uznano go za dowód istnienia raju na ziemi, który rysownicy map umieszczali na niezbadanych obszarach Wschodu. W 1177 roku papież Aleksander III wysłał swego osobistego lekarza, by złożył „najdroższemu synowi w Chrystusie, sławnemu i potężnemu królowi Indii, świętemu księdzu jego pozdrowienia i apostolskie błogosławieństwo”5. Lekarz nigdy nie wrócił. Mimo to Kościół i dwory królewskie przez wieki wysyłały posłańców, którzy mieli odnaleźć to bajeczne królestwo. W 1459 roku uczony wenecki kartograf Fra Mauro stworzył jedną z najdokładniejszych map świata. Królestwo księdza Jana w końcu usunięto z Azji. Zamiast tego Mauro napisał przy Etiopii: qu il Presto Janni fa residential principal – „tutaj Ksiądz Jan ma swą królewską siedzibę”. Jeszcze w 1740 roku uważano, że mniej niż sto dwadzieścia miejsc na ziemi zostało opisanych na mapach zgodnie ze stanem faktycznym. Ponieważ nie istniały jeszcze precyzyjne przenośne zegary, nawigatorzy nie mieli sposobu określenia długości geograficznej, którą najłatwiej mierzy się jako funkcję czasu. Statki wpadały na skały i mielizny, ponieważ ich kapitanowie byli przekonani, że znajdują się setki mil od lądu, zginęły tysiące ludzi i ładunki warte miliony dolarów. W 1714 roku parlament ogłosił, że „odkrycie sposobu mierzenia długości geograficznej jest tak ważne dla Wielkiej Brytanii ze względu na bezpieczeństwo marynarki wojennej i statków handlowych oraz dla rozwoju handlu”, że oferuje nagrodę wartą dwadzieścia tysięcy funtów – równowartość obecnych dwudziestu milionów dolarów – za „praktyczne i użyteczne”6 rozwiązanie. Nad problemem tym trudziły się najtęższe uczone głowy. Większość miała nadzieję, że można będzie ustalać czas na podstawie pozycji księżyca i gwiazd, ale w 1773 roku John Harrison został uznany za zwycięzcę dzięki realnemu rozwiązaniu: był nim ważący trzy funty, wysadzany diamentami i rubinami chronometr. Mimo sukcesu, zegar Harrisona nie mógł poradzić sobie z głównym problemem nękającym rysowników map: odległością. Europejczycy nie dotarli jeszcze do najdalszych krańców ziemi – na biegun północny i południowy. Nie zbadali też większości interioru Afryki,

Australii czy Ameryki Południowej. Kartografowie gryzmolili na tych obszarach jedno niedające spokoju słowo: „Niezbadane”. Wreszcie, w XIX wieku, kiedy imperium brytyjskie coraz bardziej się powiększało, kilku angielskich naukowców, admirałów oraz kupców uznało, że potrzebna jest jakaś instytucja, która stworzy mapę świata opartą raczej na obserwacji niż na wyobraźni, organizacja, która pomoże ustalić szczegóły konturów kontynentów i tego, co znajdowało się wewnątrz nich.7 I w ten sposób w 1830 roku narodziło się Królewskie Towarzystwo Geograficzne. Zgodnie ze statutem, miało „gromadzić, opracowywać i publikować […] nowe interesujące fakty i odkrycia”, stworzyć zbiór „najlepszych książek z dziedziny geografii” oraz „kompletny zbiór map”8; zebrać najbardziej wyrafinowany sprzęt badawczy i pomóc badaczom w organizacji wypraw. Wszystko to było częścią misji, by opisać każdy najodleglejszy zakątek ziemi. „Nie było nawet piędzi powierzchni globu, do której członkowie tego stowarzyszenia przynajmniej nie próbowaliby dotrzeć – zarzekał się późniejszy prezes instytucji. – To jest nasz cel. Po to istniejemy”9. Chociaż Towarzystwo miało służyć imperium brytyjskiemu, jego cel był jednak odejściem od minionej epoki odkryć, kiedy konkwistadorzy, tacy jak Kolumb, wysyłani byli w poszukiwaniu Boga, złota i chwały. W przeciwieństwie do tego Królewskie Towarzystwo Geograficzne chciało eksplorować dla samej eksploracji – w imieniu najnowszego boga, Nauki. W ciągu kilku tygodni od założenia Towarzystwo przyciągnęło prawie pięciuset członków. „Składało się niemal wyłącznie z mężczyzn o wysokiej pozycji społecznej – zauważył później jego sekretarz, dodając: – Można je więc do pewnego stopnia postrzegać jako instytucję towarzyską, do której powinien był należeć każdy, kto coś znaczył”10. Na liście pierwszych członków znaleźli się uznani geolodzy, hydrografowie, filozofowie przyrody, astronomowie oraz oficerowie, a także książęta, hrabiowie i rycerze. Darwin zapisał się do niego w 1838 roku, podobnie jak jeden z jego synów, Leonard, który w 1908 roku został wybrany prezesem Towarzystwa. W miarę jak Towarzystwo organizowało kolejne wyprawy w różne zakątki świata, w jego szeregach pojawili się oprócz poszukiwaczy przygód, uczonych i dygnitarzy również ekscentrycy. Rewolucja przemysłowa sprawiła, iż ludzie z niższych klas żyli w przerażających warunkach, przyniosła jednak niespotykane wcześniej bogactwa przedstawicielom brytyjskiej klasy średniej i wyższej, którzy nagle mogli pozwolić sobie na to, by z rozrywek takich jak podróżowanie uczynić główne zajęcie. W ten sposób właśnie w wiktoriańskim społeczeństwie pojawiła się postać pasjonata. Królewskie Towarzystwo Geograficzne stało się przystanią dla takich ludzi, podobnie jak dla nielicznych uboższych członków, takich jak Livingstone, którym pomagała sfinansować ich przedsięwzięcia. Wielu członków Towarzystwa było ekscentrykami nawet jak na ówczesne standardy. Richard Burton11 opowiadał się za ateizmem i tak zawzięcie bronił poligamii, że kiedy był na wyprawie, jego żona dołączyła do jednego z jego rękopisów następujące sprostowanie: „Jestem zdecydowanie przeciwna jego poglądom religijnym i moralnym, które przeczą zasadom dobrego i prawego życia”12. Nic więc dziwnego, że tacy członkowie stanowili kłopotliwą grupę. Burton wspominał, jak podczas jednego ze spotkań, na którym obecna była jego żona i rodzina, tak bardzo się wzburzył, gdy jeden z jego przeciwników „mówił nieprawdę”, że wymachiwał wskaźnikiem do map w stronę słuchaczy, którzy wyglądali, jakby „tygrys miał wskoczyć między nich, albo jakbym miał użyć wskaźnika niczym dzidy przeciwko memu rozmówcy, który aż wstał z miejsca. Dramatyzmu tej scenie dodawało to, że rodzeństwo mojej żony w kącie sali powstrzymywało mego teścia, starszego człowieka, nienawykłego do publicznych przemów, który podniósł się powoli w milczącym wzburzeniu, słysząc, że zarzuca mi się nieprawdę”13. Wiele lat później inny z członków Towarzystwa przyznał: „Odkrywcy nie są być może

najbardziej obiecujący, jeśli chodzi o budowę społeczeństwa. Można by wręcz powiedzieć, że zostali oni odkrywcami właśnie dlatego, że mają pewien rys aspołeczny i potrzebę regularnego oddalania się od innych członków towarzystwa tak daleko, jak to możliwe”14. W Towarzystwie prowadzono burzliwe dyskusje nad przebiegiem rzek i łańcuchów górskich, granicami miast i miasteczek, rozmiarami oceanów. Nie mniej zażarte spory toczono o to, kto zasługuje na uznanie, sławę i fortunę po dokonaniu odkrycia. Dyskusje dotyczyły też często najbardziej fundamentalnych kwestii moralności i ludzkiej egzystencji: Czy nowo odkryte plemiona są dzikie czy cywilizowane? Czy należy je nawracać na chrześcijaństwo? Czy cała ludzkość wywodzi się z jednej starożytnej cywilizacji, czy z wielu? Próby odpowiedzi na te trudne pytania często prowadziły do konfliktu między tak zwanymi gabinetowymi geografami i teoretykami, którzy ślęczeli nad napływającymi danymi, a zaprawionymi w bojach badaczami pracującymi w terenie. Członek władz Towarzystwa skarcił pewnego badacza Afryki za jego spekulacje, mówiąc: „Może pan jedynie stwierdzić precyzyjnie, co pan widział, pozostawiając uczonym pracującym na miejscu zebranie danych od bardzo wielu podróżników i stworzenie teorii”15. Badacz Speke pogardzał z kolei geografami „siedzącymi w tureckich pantoflach i krytykującymi tych, którzy trudzą się w terenie”16. Najbardziej chyba zagorzały spór dotyczył źródeł Nilu. Gdy Speke ogłosił w 1858 roku, że dotarł do początków rzeki, która wypływa z jeziora nazwanego przezeń Jeziorem Wiktorii, wielu członków stowarzyszenia, na czele z Burtonem, jego dawnym towarzyszem podróży, nie dało mu wiary. Speke powiedział o Burtonie: „B. to jeden z tych ludzi, którzy zawsze muszą mieć rację, i którzy nigdy nie uznają swego błędu”17. We wrześniu 1864 roku obaj panowie, którzy niegdyś ratowali się nawzajem od śmierci podczas jednej z ekspedycji, mieli zmierzyć się ze sobą podczas jednego ze spotkań publicznych. „London Times” nazwał to „pokazem gladiatorskim”18. Ale gdy zebranie miało się już zacząć, nadeszła wiadomość, że Speke nie przyjdzie: poprzedniego dnia pojechał na polowanie, gdzie zginął od własnego strzału. „Na Boga, zabił się!”19 – wykrzyknął podobno Burton, chwiejąc się na scenie. Widziano go później we łzach, jak wciąż powtarzał imię dawnego towarzysza. Chociaż nigdy nie dowiedziano się, czy strzał był celowy, czy przypadkowy, wielu podejrzewało, że to właśnie przedłużający się spór sprawił, iż człowiek, który pokonał pustynię, odebrał sobie życie. Dziesięć lat później potwierdzono odkrycie Speke’a. W pierwszych latach istnienia Towarzystwa żaden z członków nie uosabiał jego dziwactw i śmiałości lepiej niż sir Francis Galton. Galton, kuzyn Karola Darwina20, był cudownym dzieckiem, które w wieku czterech lat czytało i recytowało z pamięci po łacinie. Później dokonywał niezliczonych wynalazków. Był wśród nich cylinder z wentylacją, maszyna zwana otrzeźwiaczem, która w regularnych odstępach czasu polewała wynalazcę wodą, żeby nie zasnął nad książkami, okulary podwodne oraz łopatkowy silnik parowy. Co jakiś czas Galton cierpiał na załamania nerwowe – „nadwyrężenie mózgu”, jak to nazywał – a także odczuwał przymus mierzenia i liczenia niemal wszystkiego. Oceniał wrażliwość słuchu zwierząt przy użyciu laski, która mogła służyć jako ukryty gwizdek, skuteczność modlitw, średnią długość życia w zależności od zawodu (prawnicy: 66,51, lekarze: 67,04), dokładną długość liny potrzebnej, by złamać wieszanemu przestępcy kark, unikając ścięcia głowy, oraz poziom nudy (podczas zebrań Towarzystwa liczył, ile razy wiercił się każdy z uczestników). Galton, który jak wielu jego kolegów był rasistą do szpiku kości, zyskał sławę swymi próbami mierzenia inteligencji różnych ludów, a później stał się znany jako twórca eugeniki. W innej epoce Galton ze swą manią na punkcie liczenia zostałby uznany za świra. Ale jak zauważył kiedyś biolog ewolucyjny Stephen Jay Gould, „żaden inny człowiek nie wyraził fascynacji owej epoki liczbami równie dobrze, jak sławny kuzyn Darwina”21. W żadnym innym

miejscu nie podzielano by jego fascynacji bardziej niż w Towarzystwie. W latach pięćdziesiątych XIX wieku Galton, który odziedziczył dość pieniędzy, żeby nie zawracać sobie głowy konwencjonalną karierą, został członkiem Towarzystwa i pod jego kierunkiem badał południową Afrykę. „Owładnęła mną pasja podróżowania – pisał – jak gdybym był przelotnym ptakiem”22. Rysował mapy i rejestrował wszystko, co tylko mógł: długości i szerokości, topografię, zwierzęta, klimat, plemiona. Wróciwszy w chwale, został odznaczony złotym medalem Królewskiego Towarzystwa Geograficznego, najwyższym wyróżnieniem, jakie można było otrzymać w dziedzinie geografii. W 1854 roku wybrano go do zarządu Towarzystwa, w którym przez kolejne czterdzieści lat pełnił rozmaite funkcje, w tym honorowego sekretarza i wiceprezesa. Wraz z innymi członkami stowarzyszenia – należeli do niego wyłącznie mężczyźni, zanim pod koniec XIX wieku po burzliwym głosowaniu dopuszczono dwadzieścia jeden kobiet – zaczął atakować, jak mówił Joseph Conrad o takich walczących geografach – „z północy i południa, wschodu i zachodu, zdobywając okruch prawdy tu i tam, a niekiedy ginąc, pochłonięci przez tajemnicę, którą ich serca tak uparcie starały się odkryć”23. – Jakich materiałów pan szuka? – zapytała mnie jedna z archiwistek. Zszedłem do niewielkiej czytelni w suterenie. Regały z książkami, oświetlone fluorescencyjnym światłem, zapchane były przewodnikami, atlasami i powiązanymi rocznikami „Proceedings of the Royal Geographical Society”. Większość zbiorów Towarzystwa, na które składają się ponad dwa miliony map, artefaktów, fotografii i relacji z podróży, została w ostatnich latach przeniesiona z tego, co nazywano „dickensowskimi warunkami”, do klimatyzowanych podziemi. Widziałem, jak personel przemyka się tam i z powrotem przez rozsuwane drzwi. Kiedy powiedziałem archiwistce, że szukam dokumentów Fawcetta, rzuciła mi pytające spojrzenie. – O co chodzi? – zapytałem. – Cóż, powiedzmy, że wiele osób zainteresowanych Fawcettem jest nieco… – jej głos ucichł, gdy zniknęła w katakumbach. Czekając, przejrzałem kilka relacji z wypraw finansowanych przez Towarzystwo. Jedna z nich opisywała ekspedycję z 1844 roku kierowaną przez Charlesa Sturta oraz jego zastępcę Jamesa Poole’a, którzy przemierzali pustynię australijską w poszukiwaniu legendarnego wewnętrznego morza. „Upał jest tak wielki, że[…] włosy przestały nam rosnąć, a paznokcie stały się kruche jak szkło – pisał Sturt w dzienniku. – Wszyscy mają objawy szkorbutu. Cierpimy na gwałtowne bóle głowy, bóle rąk i nóg, dziąsła mamy opuchnięte i owrzodzone. Z panem Poole’em jest coraz gorzej: skóra na jego mięśniach stała się czarna i dolne kończyny odmówiły mu posłuszeństwa. 14 nagle zmarł”24. Śródlądowe morze nigdy nie istniało, a czytając te relacje, zdałem sobie sprawę, iż odkrywanie świata polegało raczej na porażkach niż sukcesach – błędach taktycznych i mrzonkach. Towarzystwo może i zdobyło świat, ale tylko dzięki temu, że świat zagarnął wielu jego członków. Na długiej liście tych, którzy polegli za sprawę, Fawcett stanowił osobną kategorię: ani żywy, ani zmarły – albo, jak określił go jeden z autorów, „żywy trup”. Archiwistka szybko wyłoniła się spomiędzy regałów, niosąc kilka poplamionych teczek. Kiedy położyła je na stole, uniósł się z nich fioletowawy pył. „Będzie pan musiał to włożyć” – powiedziała, wręczając mi parę białych rękawiczek. Wsunąwszy je na ręce, otworzyłem pierwszą teczkę. Była pożółkła, wysypywały się z niej pokruszone listy. Wiele stron pokrytych było niemożliwie małymi, pochylonymi słowami, pisanymi bez odstępów, co wyglądało jak jakiś szyfr. To było pismo Fawcetta. Wziąłem jedną kartę i rozłożyłem. List datowany na 1915 rok zaczynał się: „Drogi Reevesie”. Nazwisko brzmiało znajomo. Otworzyłem jedną z książek na temat Królewskiego Towarzystwa Geograficznego i zajrzałem do indeksu. Edward Ayearst

Reeves był kustoszem map w latach 1900–1933. Teczki zawierały ponaddwudziestoletnią korespondencję pomiędzy Fawcettem a pracownikami Towarzystwa. Wiele listów adresowanych było do Reevesa i sir Johna Scotta Keltiego, który pełnił funkcję sekretarza Towarzystwa w latach 1892–1915, a później został jego wiceprezesem. Było także mnóstwo listów od Niny, urzędników rządowych, innych badaczy i przyjaciół, dotyczących zniknięcia pułkownika. Wiedziałem, że przeczytanie tego wszystkiego zajmie mi wiele dni, jeśli nie tygodni, a jednak czułem radość. Tu właśnie dowiem się wszystkiego o życiu i śmierci Fawcetta. Podniosłem jeden z listów do światła. Był datowany na 14 grudnia 1921 roku. Przeczytałem: „Niemal bez wątpienia lasy te skrywają ślady zaginionej cywilizacji o najbardziej nieoczekiwanym i zaskakującym charakterze”25. Otworzyłem notes i zacząłem robić notatki. W jednym z listów znalazłem wzmiankę o tym, że Fawcett otrzymał „dyplom” od KTG. Nie słyszałem, żeby Towarzystwo dawało jakieś dyplomy, więc zapytałem archiwistkę, dlaczego Fawcett go dostał. – Musiał być uczestnikiem któregoś z programów szkoleniowych Towarzystwa – wyjaśniła. – Tak, proszę spojrzeć. Najwyraźniej zapisał się na kurs, który ukończył w 1901 roku. – Mam rozumieć, że uczył się, jak zostać odkrywcą? – Myślę, że można to tak nazwać.

uczeń Fawcett nie chciał się spóźnić. Był 4 lutego 1900 roku1, a on musiał tylko dostać się z hotelu w Redhill w hrabstwie Surrey na ulicę Savile Row nr 1 w dzielnicy Mayfair w Londynie, ale nic nie jechało – a dokładniej mówiąc, wydawało się, że wszystko jest w ruchu. Ludzie rozklejający plakaty. Chłopcy od rzeźnika. Sprzedawcy. Konne omnibusy. I ta dziwna bestia, która wkraczała na ulice, strasząc konie i pieszych, psując się na każdym krawężniku: automobil.2 Początkowo przepisy wymagały, by pojazd poruszał się z szybkością nie większą niż dwie mile na godzinę, i żeby szedł przed nim człowiek machający czerwoną flagą, ale w 1896 roku ograniczenie złagodzono do czternastu mil na godzinę. Wydawało się, że gdzie nie spojrzeć, nowe walczy ze starym: światła elektryczne na elegantszych, brukowanych granitem ulicach i lampy gazowe na rogach świecące we mgle, metro pędzące pod ziemią jak jeden z fantastycznonaukowych wynalazków Edwarda Fawcetta, i rowery, zaledwie kilka lat wcześniej najmodniejsza rzecz na chodnikach, a teraz już opatrzone. Nawet zapachy wydawały się ze sobą kłócić: tradycyjny smród końskiego nawozu i nowsza woń benzyny. Wydawało się, że można oglądać zarazem przeszłość i przyszłość. Od kiedy przed czternastu laty Fawcett wyjechał z Anglii na Cejlon, Londyn stał się jakby bardziej zatłoczony, bardziej brudny, bardziej nowoczesny, bardziej zamożny i bardziej ubogi – pod każdym względem „bardziej”. Z czterema i pół miliona mieszkańców był największym miastem na świecie, większym niż Paryż czy Nowy Jork. Kwiaciarki nawoływały: „Kupujcie róże, różyczki!” Gazeciarze przekrzykiwali się: „Niesłychana zbrodnia!” Kiedy Fawcett przepychał się przez tłum, bez wątpienia starał się uchronić ubranie przed sadzą, która mieszała się z mgłą, tworząc specyficznie londyński gatunek brudu, trudną do usunięcia czarną mieszaninę przenikającą wszędzie, tak że nawet dziurki od klucza w domach trzeba było zasłaniać metalowymi klapkami. Poza tym był koński nawóz – londyńskie błoto, jak go eufemistycznie nazywano – który, choć zamiatany przez małych uliczników i sprzedawany jako nawóz ogrodniczy, znajdował się niemal wszędzie. Fawcett skręcił w elegancką ulicę w Burlington Gardens, z dala od domów publicznych i wytwórni czernidła. Na rogu stał ładny kamienny dom z portykiem. To był właśnie numer 1 przy Savile Row. Zobaczył wypisany grubymi literami szyld: Królewskie Towarzystwo Geograficzne.3 Gdy wszedł do tego dwupiętrowego budynku – Towarzystwo dopiero później miało przenieść się w okolice Hyde Parku – zdał sobie sprawę, że jest w zaczarowanym miejscu. Nad frontowymi drzwiami znajdowało się półkoliste okno przedstawiające siatkę równoleżników i południków. Fawcett minął biuro sekretarza i jego dwóch asystentów, spiralną klatkę schodową, która prowadziła do pokoju narad, aż doszedł do sali o szklanym suficie. Do środka wpadało słońce, w snopach światła wirował kurz, widać było globusy i stoły do oglądania map. Był to pokój z mapami, a na samym jego końcu, na podwyższeniu, siedział człowiek, którego Fawcett szukał: Edward Ayearst Reeves. Reeves, pod czterdziestkę, z zakolami, haczykowatym nosem i przystrzyżonym wąsem, był nie tylko kustoszem map, ale także głównym nauczycielem miernictwa – osobą odpowiedzialną za to, by zmienić Fawcetta w dżentelmena odkrywcę.4 Był utalentowanym rysownikiem. Zaczął pracować w Towarzystwie w 1878 roku, w wieku szesnastu lat, jako asystent poprzedniego kustosza, i wydawało się, że nie zapomniał uczucia nabożnego lęku, jaki odczuwali świeżo przyjęci członkowie Towarzystwa. „Jakże dobrze to wszystko pamiętam –

pisał w swej autobiografii The Recollections of a Geographer [Wspomnienia geografa]. – Z jaką dumą, a zarazem strachem i drżeniem wszedłem do tego cudownego miejsca, które znałem z książek i z którego wysyłano badaczy we wszystkie strony świata, a oni wracali, by opowiadać o swych niewiarygodnych odkryciach i bohaterskich przygodach”5. W przeciwieństwie do wielu wojowniczych, patrzących spode łba członków Towarzystwa, Reeves miał serdeczny, łagodny sposób bycia. „Miał wrodzoną umiejętność nauczania – powiedział o nim jeden z jego kolegów. – Wiedział dokładnie, jak przedstawić problem w taki sposób, by nawet najbardziej tępy uczeń mógł go pojąć”6. Fawcett i Reeves poszli w końcu na trzecie piętro, gdzie odbywały się kursy. Francis Galton mówił każdemu nowo przyjętemu, że szybko poczuje się jak u siebie w „towarzystwie ludzi, których nazwiska znał od dawna, i których darzył szacunkiem jako swych bohaterów”7. Mniej więcej w tym samym czasie co Fawcett na kurs uczęszczał Charles Lindsay Temple, zabawiający kolegów opowieściami z czasów, gdy był urzędnikiem w Brazylii, porucznik T. Dannreuther z obsesją na punkcie kolekcjonowania rzadkich motyli i owadów oraz Arthur Edward Seymour Laughton, zastrzelony przez meksykańskich bandytów w 1913 roku w wieku trzydziestu ośmiu lat. Reeves przeszedł do rzeczy. Jeśli Fawcett i inni studenci będą postępowali zgodnie z jego wskazówkami, będą mogli stać się kolejnym pokoleniem wielkich odkrywców. Reeves miał nauczyć ich tego, czego kartografowie nie byli w stanie zrobić przez niemal całą historię ludzkości: ustalania swojej pozycji w dowolnym miejscu. „Gdyby zasłonić komuś oczy i zabrać go w dowolne miejsce na powierzchni ziemi, na przykład gdzieś w środku Afryki, a potem zdjąć mu opaskę z oczu, mógłby [jeśli został odpowiednio przeszkolony] po krótkim czasie pokazać wam na mapie właśnie to miejsce, gdzie się znajduje”8 – powiedział Reeves. Co więcej, jeśli Fawcett i jego koledzy odważą się wspiąć na najwyższe szczyty i zagłębić w nieznane puszcze, będą mogli nakreślić mapy ostatnich niezbadanych miejsc na Ziemi. Reeves pokazał im kilka dziwnych przedmiotów. Jeden wyglądał jak teleskop przyczepiony do metalowego koła, z rozmaitymi śrubami i komorami. Reeves wyjaśnił, że jest to teodolit, dzięki któremu można określić kąt między horyzontem a ciałami niebieskimi. Pokazał im także inne instrumenty – sztuczny horyzont, barometry aneroidalne i sekstanty – po czym zaprowadził Fawcetta i innych na dach budynku, by wypróbować sprzęt. Mgła często utrudniała obserwację Słońca czy gwiazd, ale akurat tego dnia widoczność była niezła. Szerokość geograficzną, powiedział Reeves, można określić, mierząc wysokość Słońca w zenicie nad horyzontem albo wysokość Gwiazdy Polarnej. Następnie każdy ze studentów próbował za pomocą tych urządzeń określić swoją pozycję, co dla początkujących było zadaniem niezwykle trudnym. Gdy przyszła kolej na Fawcetta, Reeves przyglądał mu się ze zdumieniem. „Niebywale szybko uczył się nowych rzeczy – wspominał. – I mimo że nigdy wcześniej nie używał sekstantu ani sztucznego horyzontu do obserwacji gwiazd, pamiętam, że pierwszego wieczoru, kiedy próbował to zrobić, bez żadnych trudności dokonał znakomitego pomiaru wysokości. Każdy, kto tego próbował, wie, że zwykle wymaga to sporej wprawy”9. Fawcett został nauczony nie tylko tego, jak mierzyć, ale też jak widzieć – rejestrować i klasyfikować wszystko wokół siebie, w ramach czegoś, co Grecy nazywali autopsis.10 Miały mu w tym pomóc przede wszystkim dwa podręczniki. Jednym była Art of Travel [Sztuka podróżowania], napisana przez Galtona dla szerokiej publiczności. Druga to Hints to Travellers [Porady dla podróżników] opracowana przez Galtona i służąca jako nieoficjalna biblia Towarzystwa.11 (Fawcett zabrał ze sobą egzemplarz nawet na swoją ostatnią wyprawę.) Wydanie z 1893 roku głosiło: „To wielka strata, zarówno dla samego podróżnika, jak i dla innych, kiedy podróżnik nie obserwuje”12. Dalej radziło: „Pamiętaj, że pierwszym i najlepszym instrumentem

są twoje własne oczy. Używaj ich bez przerwy i na miejscu notuj swe spostrzeżenia, w notesie z ponumerowanymi stronicami oraz na mapie. […] Notuj, w miarę jak się pojawiają wszelkie ważne obiekty: strumienie, ich nurt i barwę, łańcuchy górskie, ich charakter, widoczną strukturę i lodowce, barwy i formy krajobrazu, przeważające wiatry, klimat… Krótko mówiąc, zapisuj wszystko, gdy tylko to zobaczysz”13. (Potrzeba notowania każdego spostrzeżenia była tak silna, że podczas wyścigu do bieguna południowego Robert Falcon Scott nie przestawał robić notatek, nawet gdy on i wszyscy jego ludzie byli bliscy śmierci. Jedne z ostatnich słów, jakie zapisał w swym dzienniku, brzmiały: „Gdybyśmy przeżyli, moglibyśmy opowiedzieć historię męstwa, wytrwałości i odwagi moich towarzyszy, która poruszyłaby serce każdego Anglika. Te pospieszne notatki i nasze martwe ciała będą musiały powiedzieć wszystko”14. By doskonalić zdolności obserwacyjne przyszłych odkrywców, podręczniki, w powiązaniu z seminariami prowadzonymi przez Towarzystwo, podawały podstawowe wiadomości z dziedziny botaniki, geologii i meteorologii. Studentów wprowadzano także w dopiero obrastającą w piórka dziedzinę – antropologię – wówczas często nazywaną „nauką o dzikich”. Mimo oszałamiających wręcz kontaktów ludzi epoki wiktoriańskiej z obcymi kulturami, zajmowali się nią niemal wyłącznie amatorzy i entuzjaści. (W 1896 roku w Wielkiej Brytanii był tylko jeden profesor antropologii. 15) Gdy tylko Fawcett nauczył się dostrzegać zarysy ziemi, nauczono go, jak obserwować Innych – opisywanych w Hints to Travellers jako „dzikusów, barbarzyńców albo nacje na niższym szczeblu cywilizacji”16. Podręcznik przestrzegał studentów przed „przesądami, jakie obciążają europejski sposób myślenia”17, choć, jak zauważał, „dowiedziono naukowo, że niektóre rasy są niższe wobec innych pod względem objętości i złożoności mózgu, na przykład Australijczycy i Afrykanie stoją pod tym względem poniżej Europejczyków”18. Podobnie jak w przypadku mapowania świata, były też narzędzia służące do dokonywania pomiarów człowieka: taśmy miernicze i suwmiarki do szacowania proporcji ciała, dynamometry do oceny siły mięśni i wagi sprężynowe do ważenia, gips modelarski do robienia odcisków oraz kraniometr, przyrząd do mierzenia czaszki.19 „Tam, gdzie to możliwe, szkielety tubylców, a zwłaszcza czaszki, powinno się wysyłać do domu w celu dokładniejszych badań” – zalecał podręcznik. Oczywiście to mogło nie być takie proste: „Nie jest bezpiecznie ryzykować niezadowolenie tubylców z powodu zabierania zwłok”. Ponieważ nie wiadomo było, jak „rozmaite rasy wyrażają różne emocje, warto więc zwrócić uwagę szczególnie na to, czy ich uśmiech, śmiech, marszczenie brwi, płacz, rumieniec i tym podobne różnią się widocznie od tego, co można zaobserwować u nas”20. Fawcett i jego koledzy z kursu uczyli się także podstaw wspinaczki i organizacji ekspedycji – począwszy od tego, jak zrobić poduszki z błota, aż do wybierania najlepszych zwierząt jucznych. „Pomijając jego zatwardziały upór, osioł to znakomite, spokojne stworzenie, stanowczo zanadto pogardzane”21 – zwracał uwagę Galton, jak zwykle obsesyjnie obliczając, że osioł może dźwigać około 30 kilogramów, koń około 45, a wielbłąd do 135. Podróżników pouczano, by każdy członek wyprawy przed wejściem na pokład podpisał formalną zgodę, coś w rodzaju umowy. Galton pokazał im wzór: My, niżej podpisani, członkowie wyprawy mającej zbadać wnętrze….., pod kierownictwem pana A., zgadzamy się oddać (nas samych oraz ekwipunek) całkowicie i bez wyjątku pod jego rozkazy dla powyższego celu, od dnia dzisiejszego aż do naszego powrotu do….., albo, jeśli się to nie powiedzie, ponieść wszelkie wynikające z tego konsekwencje. Każdy z osobna zobowiązujemy się, że zrobimy co w naszej mocy, by przyczynić się do harmonijnych stosunków wśród członków wyprawy oraz powodzenia ekspedycji. Na dowód tego składamy nasze podpisy.

(tutaj następują podpisy).22 Kursantów przestrzegano, by nie wynosili się ponad swoich ludzi i czujnie wypatrywali koterii, oznak rozłamu lub buntu. „Ze wszystkich sił zachęcajcie do weselenia się, śpiewu, żartów”23 – radził Galton. Należy również zachować ostrożność w przypadku tubylczych pomocników. „Szczery, żartobliwy, ale stanowczy sposób bycia, połączony z pozorem większej niż rzeczywista pewności siebie to najlepszy sposób postępowania wobec dzikusa”24. Choroba i zranienia mogą spowodować klęskę wyprawy, więc Fawcett posiadł także podstawową wiedzę medyczną. Dowiedział się na przykład, jak usunąć zepsuty ząb „poprzez ciągłe popychanie i pociąganie”25. Gdyby połknął truciznę, miał natychmiast sprowokować wymioty. „Użyj mydlin albo prochu strzelniczego, jeśli nie masz pod ręką stosownych emetyków”26. W przypadku ugryzienia przez jadowitego węża Fawcett miał podpalić proch w ranie albo odciąć zakażony kawałek nożem. „Następnie wypal [miejsce wokół ugryzienia] końcem stalowego stempla, rozpalonego, jeśli to możliwe, do białości” – radził Galton. „Arterie są położone głęboko i powinno się wyciąć lub wypalić tyle ciała, ile schwycą palce. Następnie należy użyć całej energii, a nawet brutalnej siły, aby nie pozwolić pacjentowi poddać się letargowi i oszołomieniu, które zwykle są efektem trucizny, i które zwykle kończą się śmiercią”27. Sposób na krwawiącą ranę – na przykład od strzały – był równie „barbarzyński”: należało zalać ranę wrzącym tłuszczem.28 Nic jednak nie mogło się równać z koszmarem pragnienia i głodu. Jednym ze sposobów było „pobudzanie” śliny w ustach. „Można to zrobić, żując coś, na przykład liść, albo trzymając w ustach nabój lub gładki niechłonny kamień, na przykład krzemień”29 – wyjaśniał Galton. W przypadku głodu Fawcett ma pić zwierzęcą krew, jeśli będzie dostępna. Szarańcza, koniki polne i inne owady także są jadalne – i mogą uratować człowiekowi życie. („By je przyrządzić, należy wyrwać nóżki i skrzydełka i uprażyć je z odrobiną tłuszczu na patelni, jak kawę”30.) Było jeszcze zagrożenie ze strony wrogich „dzikich” i „kanibali”. Przemierzając takie rejony, podróżnik miał poruszać się pod osłoną ciemności, ze strzelbą gotową do strzału. By schwytać jeńca, „weź nóż, włóż go między zęby, i stojąc nad nim, zdejmij zaślepki z broni i połóż obok. Potem zwiąż mu ręce takim sposobem, jaki jest możliwy. Należy tak postępować dlatego, że szybki, giętki dzikus, kiedy ty będziesz zajęty sznurkiem i naładowaną bronią, mógłby łatwo się zerwać, zabrać ją i role by się odwróciły”31. Wreszcie uczono studentów, jak postąpić, gdyby zaginął któryś z członków wyprawy. Muszą napisać szczegółową relację o tym, co się stało, którą powinni potwierdzić inni członkowie ekspedycji. „Jeśli zaginie jeden z ludzi, zanim ruszycie dalej, zostawiając go własnemu losowi, należy zebrać całą wyprawę i zapytać ich, czy uważają, że zrobiłeś wszystko, co mogłeś, by go ocalić, i zapisać ich odpowiedzi”32 – tłumaczył Galton. Jeśli jeden z towarzyszy umrze, jego dobytek należy zabrać dla krewnych, a ciało zasługuje na godny pochówek. „Wybierz dobrze oznaczone miejsce, wykop głęboki grób, posadź tam ciernie i obciąż głazami, jako ochronę przed drapieżnikami”33. Po niemal rocznym kursie Fawcett wraz z innymi uczestnikami musiał zdać egzamin końcowy. Studenci musieli zaprezentować doskonałe umiejętności miernicze, co wymagało rozumienia złożonej geometrii i astronomii. Fawcett całymi godzinami wkuwał z Niną, która podzielała jego zainteresowania badawcze i wytrwale mu pomagała. Jeśli mu się nie uda, wiedział, że wróci do punktu wyjścia – znów będzie żołnierzem. Starannie wpisywał odpowiedzi. Kiedy skończył, wręczył papiery Reevesowi. Potem czekał. Reeves ogłosił studentom wyniki, a następnie przekazał nowinę Fawcettowi. Zdał, a nawet więcej. Reeves w swych wspomnieniach wyróżnił Fawcetta, zauważając, że „zdał celująco”. Fawcettowi udało się to, co zamierzał: otrzymał imprimatur Królewskiego Towarzystwa Geograficznego, albo, jak to ujął: „KTG

zrobiło ze mnie badacza”34. Teraz potrzebował tylko misji.

liofilizowane lody i adrenalinowe skarpetki – Nie możesz tak pojechać – orzekła moja żona. Spojrzałem na łóżko, na którym położyłem kilka par szortów i adidasy. – Mam szwajcarski scyzoryk – powiedziałem. – Doprawdy, bardzo mnie uspokoiłeś. Następnego dnia, pod wpływem jej nalegań, próbowałem znaleźć miejsce, gdzie mógłbym kupić bardziej stosowny ekwipunek. Przyjaciele skierowali mnie do jednego ze sklepów na Manhattanie, który zaopatrywał coraz większą rzeszę podróżników, rowerzystów terenowych, świrów od sportów ekstremalnych i weekendowych wojowników. Sklep miał niemal rozmiary fabrycznego magazynu i gdy wszedłem do środka, czułem się przytłoczony. Były tam namioty w kolorach tęczy, bananowe kajaki i fioletowe rowery górskie, a także jaskrawe deski snowboardowe wiszące na ścianach i suficie. Regały pełne środków przeciw owadom, liofilizowanej żywności, balsamów do ust i kremów z filtrem. Był też osobny dział obuwniczy („Buty Guru – droga do idealnej kondycji” – głosił napis) oraz dział rakiet śnieżnych „z wiązaniami z zapadką sprężynową”. Znalazłem też dział „adrenalinowych skarpetek” oraz bielizny termoaktywnej firmy Techwick. Na półkach leżały czasopisma podróżnicze, takie jak „Hooked on the Outdoors” i „BackPacker: The Outdoors at Your Doorstep”, z artykułami zatytułowanymi Jak przeżyć atak niedźwiedzia oraz Ostatnie dzikie miejsca Ameryki: 31 sposobów na to, by odnaleźć samotność – i siebie. Gdziekolwiek spojrzałem, widziałem klientów albo „gadżeciarzy”. Mogłoby się zdawać, że im mniejsze są szanse na prawdziwe odkrycie, tym więcej środków dostępnych dla każdego, i tym bardziej wyrafinowane sposoby – skoki bungee, snowboard – by odtworzyć tamto uczucie. Miałem wrażenie, że celem podróżowania nie jest już jednak odkrywanie czegoś na zewnątrz, eksploracja skierowana została raczej do wnętrza, na coś, co przewodniki i foldery nazywały „terapią namiotu i dzikiej przyrody” oraz „rozwojem osobistym poprzez przygodę”. Stałem zadziwiony przed gablotą pełną przypominających zegarki urządzeń, kiedy zza lady wyłonił się młody sprzedawca o długich, szczupłych ramionach. Wyglądał jak ktoś, kto niedawno wrócił z Everestu. – Czy mogę w czymś pomóc? – powiedział. – Co to jest, to tutaj? – zapytałem. – To prawdziwy hit. – Odsunął drzwiczki i wyjął ten przedmiot. – To mały komputer, widzi pan? Poda panu temperaturę niezależnie od miejsca. Oraz wysokość nad poziomem morza. Ma też cyfrowy kompas, zegarek, budzik i chronometr. Nie ma niczego lepszego. Zapytałem, ile to kosztuje, i dowiedziałem się, że około dwustu dolarów, ale nie będę żałował. – A to co? – zapytałem, wskazując kolejny gadżet. – Mniej więcej to samo. Ale ten mierzy też tętno. Poza tym ma dużą pamięć. Można w nim przechowywać wszelkie dane na temat pogody, odległości, szybkości podejścia – co tylko pan chce. A dokąd pan się wybiera? Kiedy wyjaśniłem mu, najlepiej jak umiałem, swoje zamiary, wzbudziłem jego entuzjazm. Przypomniał mi się jeden z poszukiwaczy Fawcetta z lat trzydziestych, który dzielił ludzi na kategorie w zależności od reakcji na jego plany. Byli Ostrożni, którzy mówili: „To niebywała głupota”. Byli też Mądrzy, mówiący: „To niebywała głupota, ale przynajmniej następnym razem nabierzesz rozumu”. Byli też Bardzo

Mądrzy, którzy mówili: „To niebywała głupota, ale nie aż tak głupia, jak się wydaje”. Byli też Romantycy, którzy najwyraźniej wierzyli, że gdyby wszyscy robili tego rodzaju rzeczy, świat byłby lepszym miejscem. Byli Zazdrośni, dziękujący Bogu, że nie jadą, i inni ludzie, którzy mówili mniej lub bardziej nieszczerze, że oddaliby wszystko, by pojechać. Byli Poprawni – ci pytali, czy znam kogoś w ambasadzie. Byli też Praktyczni – oni rozwodzili się nad szczepieniami i kalibrami. […] Dalej Bojaźliwi, którzy pytali, czy spisałem testament. I ludzie typu: „W swoim czasie robiło się co nieco takich rzeczy, wie pan”. Ci dzielili się ze mną rozwlekle sposobami na to, jak uporać się z mrówkami, i mówili, że małpa jest znakomita w smaku, podobnie jak jaszczurki i papugi, wszystkie smakują mniej więcej jak kurczak.1 Sprzedawca wydawał się należeć do kategorii Romantyków. Zapytał, na jak długo jadę, a ja powiedziałem, że nie wiem – co najmniej na miesiąc, być może dłużej. – Niesamowite. Niesamowite. Będzie mógł pan naprawdę w to wejść. – Chyba się nad czymś zastanawiał. Potem zapytał, czy to prawda, że pewien gatunek suma w Amazonii, nazywany kandyrą (Vandellia cirrhosa) – No, wie pan, że on… Nie dokończył pytania, zresztą nie musiał. Czytałem o tym niemal przezroczystym stworzeniu w kształcie wykałaczki w Exploration Fawcett. Budzi strach większy niż piranie i jest to jedno z niewielu zwierząt na ziemi, które żywi się wyłącznie krwią (nazywa się je także „brazylijską rybą wampirem”).2 Zwykle wpływa do skrzeli ryby i wysysa z niej krew, ale atakuje także otwory w ciele człowieka, takie jak wagina czy odbyt. Kandyra najbardziej znana jest z tego, że wpływa do penisa, gdzie wczepia się nieodwracalnie kolcami. Jeśli się jej nie usunie, powoduje śmierć, i są relacje o ofiarach w odległych rejonach Amazonii, które wykastrowano dla ratowania życia. Fawcett widział kandyrę, która została chirurgicznie wydobyta z ludzkiego przewodu moczowego. Pisał o niej: „Wielu ludzi ginie z powodu tej ryby, i potrafi ona zadać niewyobrażalne męki”3. Kiedy powiedziałem sprzedawcy, co wiem o kandyrze, miałem wrażenie, że przeobraża się z Romantyka w Pragmatyka. Chociaż niewiele można zrobić, by uchronić się przed takim stworzeniem, pokazywał mi kolejne gadżety, które zrewolucjonizowały sztukę obozowania: urządzenie zawierające termometr elektroniczny, latarkę, szkło powiększające oraz gwizdek; torby próżniowe, które zmniejszały objętość bagażu, szwajcarskie scyzoryki z pendrive’em pozwalającym na przechowywanie zdjęć i muzyki; butelki oczyszczające wodę, mogące służyć jako latarnie; przenośne prysznice na baterie słoneczne, kajaki składające się do rozmiarów worka marynarskiego, pływającą latarkę, która nie potrzebuje baterii; parki, które można zmienić w śpiwór, namioty bez wsporników oraz tabletkę „niszczącą wirusy i bakterie w 15 minut”. Im więcej rzeczy mi pokazywał, tym pewniej się czułem. Oczywiście, że dam sobie radę, myślałem, wkładając do koszyka kolejne gadżety jak z filmów o Bondzie. Wreszcie sprzedawca zapytał: – Chyba jeszcze nigdy nie spał pan w namiocie, prawda? Po czym pomógł mi znaleźć rzeczy, które naprawdę mogły mi się przydać, w tym wygodne traperskie buty, solidny plecak, ubrania z tworzyw sztucznych, liofilizowaną żywność oraz moskitierę. Dorzuciłem jeszcze dla bezpieczeństwa kieszonkowy GPS. – Nigdy już się pan nie zgubi – zapewnił. Podziękowałem mu wylewnie, a kiedy dotarłem do domu, wniosłem cały ten sprzęt do windy. Wcisnąłem guzik. Potem, kiedy drzwi już miały się zamknąć, wyciągnąłem rękę, żeby je zatrzymać. Wysiadłem i z naręczem ekwipunku ruszyłem po schodach. Tego wieczoru, kiedy już położyłem spać mojego synka Zacharego, wyciągnąłem wszystkie rzeczy, które zamierzałem zabrać na wyprawę, i zacząłem je pakować. Była wśród nich teczka zawierająca kopie najważniejszych dokumentów i papierów Fawcetta. Przeglądając

je, zatrzymałem się na liście opisującym coś, jak by określił Brian Fawcett, tak „poufnego”, że jego ojciec „nigdy nie mówił o tych sprawach”4. Otrzymawszy dyplom Towarzystwa, Fawcett dostał w 1901 roku swą pierwszą misję od rządu brytyjskiego. Miał jechać do Maroka – lecz nie jako badacz, tylko jako szpieg.

w głąb Amazonii To była znakomita przykrywka.1 Jechać jako kartograf, z mapami i teleskopem, oraz lornetką o dużej mocy. Zbadać cel w taki sam sposób, w jaki bada się nowy ląd. Obserwować wszystko: ludzi, miejsca, rozmowy. W swoim dzienniku Fawcett spisał listę spraw, które na prośbę brytyjskiego przełożonego – kogoś, kogo nazywał po prostu „Jamesem” – miał ocenić: „charakter dróg[…] wsie […] wodę […] armię i organizację […] broń […] politykę”2. Czyż badacz nie jest w istocie kimś w rodzaju szpiega, kimś, kto penetruje obce krainy i uwozi ich tajemnice? W XIX wieku brytyjski rząd coraz częściej rekrutował agentów spośród eksploratorów i kartografów.3 Był to sposób nie tylko na to, by pod wiarygodnym pretekstem wprowadzić swoich ludzi na obce terytoria, ale także, by wykorzystać kandydatów szkolonych w gromadzeniu poufnych danych geograficznych i politycznych, najbardziej pożądanych przez rząd. Brytyjskie władze zmieniły Wydział Badań Indii w prawdziwą agencję szpiegowską.4 Kartografów uczono posługiwać się fałszywymi historyjkami i pseudonimami („Numer Jeden”, „Ekspert”, „Główny Ekspert”), a gdy wkraczali na terytoria zakazane dla ludzi z Zachodu, mieli nosić wyrafinowane przebrania. W Tybecie wielu badaczy przebierało się za mnichów buddyjskich i używało mali – rodzaju różańców – do mierzenia odległości (każdy paciorek odpowiadał stu krokom) oraz młynków modlitewnych, w których ukrywali kompasy albo paski papieru do notatek. Instalowali także zapadnie w swoich kufrach, by ukryć większe przyrządy, takie jak sekstant, a rtęć, niezbędną do posługiwania się sztucznym horyzontem, wylewali do miseczek żebraczych. Królewskie Towarzystwo Geograficzne, nawet jeśli samo nie maczało w tym palców, było świadome takich działań – jego szeregi tworzyło wielu czynnych i byłych szpiegów, należał do nich sam Francis Younghusband, prezes Towarzystwa w latach 1919–1922. W Maroku Fawcett brał udział w afrykańskiej wersji czegoś, co Rudyard Kipling, mówiąc o kolonialnej rywalizacji o supremację w Azji Środkowej, nazywał „Wielką Grą”. Na swych tajnych zwojach Fawcett zanotował, że „gawędził” z pewnym marokańskim urzędnikiem, który udzielił mu „mnóstwa informacji”. Zapuszczając się poza główne szlaki wiodące przez pustynię, tam gdzie plemiona porywały lub mordowały cudzoziemskich intruzów, Fawcett zanotował później, że „niezbędny jest jakiś rodzaj przebrania w stylu mauretańskim, ale nawet wtedy podróż wiąże się z ogromnym ryzykiem”5. Fawcettowi udało się dostać na dwór królewski i szpiegować samego sułtana. „Sułtan jest młodzieńcem słabego charakteru – pisał. – Troszczy się przede wszystkim o osobiste przyjemności i spędza czas na akrobacjach na bicyklu, w czym jest całkiem zręczny, na zabawie automobilami, zabawkami mechanicznymi, fotografii, bilardzie, polowaniach na świnie na rowerach, karmieniu swojej menażerii”6. Wszystkie te informacje Fawcett przekazał Jamesowi, po czym w 1902 roku wrócił do Anglii. Był to jedyny raz, kiedy działał jako oficjalny szpieg, ale jego spryt i zmysł obserwacji zwrócił uwagę sir George’a Taubmana Goldie’ego, brytyjskiego administratora kolonialnego, który w 1905 roku został prezesem Królewskiego Towarzystwa Geograficznego. Na początku 1906 roku Goldie wezwał Fawcetta, który od czasu wyprawy do Maroka stacjonował w kilku kolejnych garnizonach wojskowych, ostatnio w Irlandii.7 Z Goldie’em nie było żartów. Znany ze swej inteligencji i impulsywności, niegdyś niemal w pojedynkę zapewnił imperium brytyjskiemu kontrolę nad Nigrem w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XIX wieku.8 Wzburzył wiktoriańskie społeczeństwo, uciekając do Paryża z panią gubernatorową, i był niepoprawnym ateistą, propagującym Darwinowską teorię ewolucji. „Do szału

doprowadzała go głupota albo niekompetencja – pisał jeden z jego biografów. – Nie było człowieka, który by tak nie znosił głupców”9. Fawcett stawił się na spotkanie w siedzibie KTG. Błękitne oczy Goldie’ego wydawały się „przenikać na wskroś”10, jak ujął to jeden z jego podwładnych. Goldie, który zbliżał się do sześćdziesiątki, zawsze nosił w kieszeni fiolkę z trucizną, którą zamierzał połknąć, gdyby stał się kaleką albo zapadł na nieuleczalną chorobę. Jak wspominał Fawcett, Goldie zapytał go: „Czy wie pan cokolwiek o Boliwii?”11 Kiedy Fawcett odparł, że nie, Goldie ciągnął: „Zwykle myśli się o Boliwii jako o kraju na dachu świata. Duża jej część to góry, ale za górami, na wschodzie, znajduje się ogromny obszar tropikalnych lasów i równin”. Sięgnął do szuflady biurka i wydobył dużą mapę Boliwii, którą rozłożył przed Fawcettem niczym obrus. „Proszę bardzo, majorze – to jest najlepsza dostępna mapa tego kraju! Proszę spojrzeć na ten obszar – jest pełen białych plam”. Wodząc palcem po mapie, Goldie wyjaśnił, że jest to obszar do tego stopnia niezbadany, że Boliwia, Brazylia i Peru nie mogą nawet uzgodnić przebiegu swoich granic – były one tylko domyślnymi liniami biegnącymi przez góry i dżunglę. W 1864 roku spory o granice między Paragwajem i sąsiednimi państwami skończyły się jednym z najgorszych konfliktów w historii Ameryki Łacińskiej. (Zginęło około połowy ludności Paragwaju.) Z powodu ogromnego popytu na gumę – „czarne złoto” – w którą obfitował ten region, spory o podział Amazonii toczyły się o równie dużą stawkę. „Kwestia tego, które terytorium należy do kogo, może prowadzić do poważnego zaognienia sytuacji” – powiedział Goldie. „Wszystko to bardzo zajmujące – przerwał mu Fawcett. – Ale jaki to ma związek ze mną?” Goldie odparł, że trzy kraje powołały komisję do spraw granic i szukają bezstronnego obserwatora z Królewskiego Towarzystwa Geograficznego, który sporządziłby mapę spornego rejonu – począwszy od terenu między Boliwią a Brazylią, kilkuset mil nieprzebytej dżungli. Ekspedycja może zająć nawet dwa lata i nie ma gwarancji, że uczestnicy wyjdą z niej cało. W tym regionie szaleją różne choroby, a Indianie, niegdyś atakowani bezlitośnie przez pozyskiwaczy kauczuku, mordują intruzów. „Byłby pan zainteresowany tym zadaniem?” – zapytał Goldie. Fawcett powiedział później, że czuł, jak wali mu serce. Myślał o swojej żonie Ninie, która znów była w ciąży, i o synu Jacku, mającym już prawie trzy lata. Mimo to nie wahał się: „Przeznaczenie chciało, bym jechał, więc nie mogłem odpowiedzieć inaczej”12. Ciasną i brudną ładownię SS „Panamy” zapełniali „awanturnicy, przyszli awanturnicy i stare zbiry o twarzach jak z garbowanej skóry”13 – jak ujął to Fawcett. Sztywny i schludny w wykrochmalonym białym kołnierzyku, siedział obok swojego zastępcy, trzydziestoletniego inżyniera i geodety Arthura Johna Chiversa, którego poleciło mu KTG.14 Fawcett spędzał czas na nauce hiszpańskiego, podczas gdy inni pasażerowie sączyli whiskey, spluwali tytoniem, grali w kości i używali sobie z dziwkami. „Byli na swój sposób dobrymi kompanami – pisał Fawcett i dodawał: – Dla [Chiversa] i dla mnie było to użyteczne wprowadzenie w tę sferę życia, której dotąd nie znaliśmy, co w dużej mierze pozbawiło nas naszej angielskiej rezerwy”15. Statek przybił do portu w Panamie, gdzie trwała budowa kanału – najśmielszej dotąd próby ujarzmienia przyrody – a projekt ten dał Fawcettowi wstępne wyobrażenie tego, z czym miał się zetknąć: na nabrzeżu stały stosy trumien. Od czasu, gdy w 1881 roku rozpoczęto przekopywanie kanału, ponad dwadzieścia tysięcy robotników zmarło z powodu malarii i żółtej febry.16 W mieście Panama Fawcett wsiadł na statek płynący do Peru, po czym ruszył pociągiem przez lśniące ośnieżone Andy. Kiedy pociąg osiągnął wysokość mniej więcej 3600 metrów n.p.m., przesiadł się do łodzi i przepłynął jezioro Titicaca („Jakże dziwnym widokiem są parowce

pływające tutaj, na dachu świata!”17) Potem znów wsiadł do ciasnego, trzęsącego się pociągu, który przewiózł go przez równiny do La Paz, stolicy Boliwii. Czekał tam ponad miesiąc, aż rząd zapewni mu kilka tysięcy dolarów, choć liczył na dużo więcej, przeznaczonych na zapasy żywności i wydatki związane z podróżą. Jego zniecierpliwienie doprowadziło do konfliktu z miejscowymi władzami, który musiał załagodzić brytyjski konsul. Wreszcie 4 lipca 1906 roku on i Chivers byli gotowi do drogi. Załadowali muły herbatą, mlekiem skondensowanym, „Zupą w Proszku Edwardsa”, sardynkami w sosie pomidorowym, musującą lemoniadą w proszku oraz biszkoptami z orzeszkami kola, które, według Hints to Travellers dawały „wspaniały efekt, pomagając podtrzymać siły podczas ekspedycji”18. Zabrali także instrumenty miernicze, strzelby, liny alpinistyczne, maczety, hamaki, moskitiery, słoiki na zbiory, wędki na ryby, stereoskopowy aparat fotograficzny, patelnię do płukania złota oraz podarunki, na przykład paciorki, na wypadek spotkania z tubylcami. Wzięli również apteczkę wyposażoną w bandaże z gazy, jodynę na ugryzienia moskitów, nadmanganian potasu do dezynfekowania warzyw lub ran od strzał, nożyk do wycinania ciała zakażonego jadem węża albo gangreną oraz opium. Do plecaka Fawcett dorzucił także egzemplarz Hints to Travellers oraz swój dziennik z ulubionymi wierszami, by recytować je w głuszy. Jednym z wierszy, które często zabierał, był The Explorer [Odkrywca] Rudyarda Kiplinga. Coś w ukryciu. Idź to znaleźć. Idź poszukać za Górami. Coś, co znikło za Górami, wciąż na ciebie czeka. Idź!19 Fawcett i Chivers przeszli przez Andy i zaczęli schodzić do dżungli. Fawcett, ubrany w gabardynowe bryczesy, wysokie skórzane buty, kapelusz stetson oraz jedwabny fular – był to jego zwykły strój podróżny – podążał skrajem klifów o wysokości kilkudziesięciu metrów. Wędrując w śnieżycy, widzieli zaledwie na kilka metrów przed sobą, choć słyszeli kamienie wyślizgujące się spod kopyt ich jucznych zwierząt i spadające do wąwozów. Na wietrze smagającym szczyty wysokości 6000 metrów trudno było uwierzyć, iż zmierzają do dżungli. Na skutek przebywania na takiej wysokości mieli zawroty głowy i mdłości. Zwierzęta wlokły się, dysząc, z powodu niedotlenienia z ich nozdrzy kapała krew. Kilka lat później, wędrując przez te same góry, Fawcett miał stracić połowę z dwudziestu czterech mułów. „Ładunek muła utyka czasem wśród wystających skał i spycha zwierzę, które z rykiem spada w przepaść”20 – pisał. Niekiedy Fawcett i Chivers natykali się na kładkę – splecioną z palmowych deszczułek i lin – która ciągnęła się ponad sto metrów nad przepaścią i kołysała się dziko na wietrze niczym postrzępiona flaga. Mułom, które bały się na nią wejść, trzeba było zawiązać oczy. Gdy już udało się je przekonać, by przeszły, podróżnicy zaczęli schodzić pomiędzy głazami i urwiskami, dostrzegając pierwsze ślady wegetacji – magnolie albo powykręcane drzewa. Na wysokości tysiąca metrów, gdzie panował już upał, natknęli się na korzenie i pnącza wspinające się na zbocze góry. Potem Fawcett, mokry od potu, spojrzał w dolinę i zobaczył drzewa przypominające pająki, spadochrony i chmury dymu, rzeki wijące się tu i tam na długości setek kilometrów, korony drzew tak ciemne, że wydawały się niemal czarne – przed nimi rozciągała się Amazonia. Fawcett i Chivers porzucili w końcu juczne muły, przesiedli się na tratwę z powiązanych bali i popłynęli do amazońskiego pogranicza, zbiorowiska miasteczek jak z Dzikiego Zachodu, o budzących drwiący uśmiech nazwach, takich jak Nadzieja czy Piękne Miasto, niedawno wzniesionych w dżungli przez osadników, których zwabił tu czar oro negro – „czarnego złota”. Krzysztof Kolumb jako pierwszy opisał Indian odbijających piłkę zrobioną z dziwnej, lepkiej substancji spływającej z drzew tropikalnych, ale dopiero w roku 1869, kiedy B.F. Goodrich wyprodukował w Stanach pierwsze opony samochodowe, Amazonię, która miała właściwie całkowity monopol na najwyższej jakości lateks, ogarnęło kauczukowe szaleństwo.21 W 1912

roku sama Brazylia eksportowała gumę o wartości ponad trzydziestu milionów dolarów, równowartość obecnego pół miliarda dolarów.22 Kauczukowi baronowie przekształcili Manaus nad Amazonką w jedno z najbardziej ekscentrycznych miast na świecie. „Nie wahali się przed żadną ekstrawagancją, choćby najbardziej absurdalną – pisał historyk Robin Furneaux w The Amazon. – Jeśli jeden kauczukowy baron kupował ogromny jacht, drugi sprawiał sobie oswojonego lwa, a trzeci poił konia szampanem”23 . Najbardziej ekstrawagancki był budynek opery, z włoskimi marmurami, czeskim szkłem, zdobionymi balkonami, kryształowymi żyrandolami, wiktoriańskimi malowidłami ściennymi oraz kopułą w kolorach flagi narodowej. Zbudowany w Europie, za mniej więcej dziesięć milionów dolarów z pieniędzy podatników, budynek opery został przewieziony w częściach statkiem ponad trzy tysiące kilometrów w górę Amazonki, gdzie robotnicy składali go, pracując dzień i noc przy świetle pierwszych w Brazylii żarówek. Nie miało znaczenia, że niemal nikt w Manaus nie słyszał o Puccinim, ani też to, że połowa występującego gościnnie zespołu operowego zmarła w końcu na żółtą febrę. Była to apoteoza kauczukowego boomu. Wizja bogactwa skusiła tysiące niepiśmiennych robotników, którzy wyruszyli w głąb dżungli, gdzie szybko narobili długów u kauczukowych baronów, zapewniających im na kredyt transport, żywność i wyposażenie. Z lampką górniczą na głowie traper przebijał się przez dżunglę w poszukiwaniu kauczukowców, harując od świtu do nocy, po czym, w drodze powrotnej, głodny i rozpalony gorączką, godzinami pochylał się nad ogniem, wdychając trujący dym, i podgrzewał lateks, aż ten zgęstniał. Uzyskanie jednej kauczukowej kuli na tyle dużej, by ją sprzedać, trwało często tygodniami. I zwykle nie wystarczało to, by pozbyć się długu. Niezliczeni traperzy zmarli z głodu, na dyzenterię i inne choroby. Brazylijski pisarz Euclides da Cunha nazwał ten system „najbardziej przestępczą organizacją pracy, jaką kiedykolwiek wymyślono”. Zauważył, że pozyskiwacz kauczuku „uosabia gigantyczną sprzeczność: to człowiek, który pracuje, by uczynić z siebie niewolnika!”24 Pierwszym miastem pogranicza, do którego przybyli Fawcett i Chivers, było Rurrenabaque w północno-zachodniej Boliwii. Chociaż na mapie Fawcetta jego nazwa wypisana była dużymi literami, był to zaledwie pas błota i kilka bambusowych chat, z krążącymi w górze sępami. „Zapał we mnie przygasł – pisał Fawcett w dzienniku – i zacząłem zdawać sobie sprawę, jak bardzo prymitywny jest ten położony nad rzekami kraj”25. Region był oddalony od jakichkolwiek ośrodków władzy. W 1872 roku Boliwia i Brazylia próbowały zbudować linię kolejową przez dżunglę, ale z powodu chorób i ataków Indian zginęło tak wielu robotników, że całe przedsięwzięcie zaczęło być znane jako Linia Umarłych. Mówiono, że każdy podkład kolejowy kosztował życie jednego człowieka. Kiedy niemal trzydzieści lat później zjawił się tam Fawcett, kolej budowała już trzecia firma, ale położono tylko osiem kilometrów torów – i biegły one, jak ujął to Fawcett – „znikąd donikąd”26. Z powodu izolacji to amazońskie pogranicze rządziło się własnymi prawami i, według słów jednego z obserwatorów, amerykański Dziki Zachód wydawał się przy nim „grzeczny niczym spotkanie kółka parafialnego”27. Pewien brytyjski podróżnik, który przemierzył ten region w 1911 roku, przytaczał słowa jednego z mieszkańców: „Rząd? A co to takiego? Nie mamy tu żadnego rządu”28. Obszar ten był rajem dla bandytów, zbiegów i łowców posagów, którzy chodzili z dwoma pistoletami u pasa, z nudów łapali jaguary na lasso i zabijali bez wahania. Gdy Fawcett i Chivers bardziej zagłębili się w ten świat, dotarli do odległej placówki Riberalta. Fawcett zobaczył tam łódź sunącą wzdłuż brzegu. Jakiś robotnik zawołał: „Bydło jedzie!” – i ujrzeli strażników z biczami, którzy wyprowadzali grupę około trzydziestu Indian, mężczyzn i kobiet, na brzeg, gdzie zaczęli oglądać ich kupujący. Fawcett zapytał celnika, kim są ci ludzie. „To niewolnicy”, odparł funkcjonariusz.

Wstrząśnięty Fawcett dowiedział się, że ponieważ tylu robotników umierało w dżungli, kauczukowi baronowie, żeby uzupełnić zasoby siły roboczej, wysyłali uzbrojone bandy, które miały porywać tubylców, by uczynić z nich niewolników. W jednym przypadku, nad rzeką Putumayo w Peru, o okrucieństwie wobec Indian zaczęło być tak głośno, że brytyjski rząd przeprowadził dochodzenie, po którym okazało się, że sprawcy sprzedali akcje swojego przedsiębiorstwa na londyńskiej giełdzie.29 Dowody wskazywały na to, że Peruwiańska Kompania Amazońska dopuściła się prawdziwego ludobójstwa, próbując spacyfikować i zniewolić rdzenną ludność: Indian kastrowano i obcinano im głowy, oblewano benzyną i podpalano, krzyżowano głową w dół, bito, okaleczano, głodzono, topiono i rzucano na pożarcie psom. Zbiry Kompanii gwałcili kobiety i dziewczyny i roztrzaskiwali dzieciom główki. „Na niektórych odcinkach z licznych zwłok unosi się taki odór gnijącego mięsa, że te miejsca trzeba na jakiś czas porzucać”30 – powiedział pewien inżynier podczas pobytu w tym rejonie, który nazwano „szatańskim rajem”31. Sir Roger Casement, brytyjski konsul generalny, który prowadził dochodzenie, oceniał, że z rąk tylko tej jednej kompanii kauczukowej zginęło około trzydziestu tysięcy Indian. Pewien brytyjski dyplomata powiedział: „Nie będzie przesadą stwierdzenie, że informacje o metodach stosowanych podczas zbioru gumy przez przedstawicieli Kompanii przewyższają okropieństwem wszystko, o czym cywilizowany świat dowiadywał się w ciągu ostatniego stulecia”32. Na długo przed publikacją raportu Casementa, w 1912 roku, Fawcett potępił te okrucieństwa w artykułach pisanych do brytyjskich gazet oraz podczas spotkań z przedstawicielami rządu. Nazwał handlarzy niewolników „dzikusami” i „ścierwem”. Co więcej, zdawał sobie sprawę, że z powodu kauczukowego boomu jego własna misja staje się dużo trudniejsza i bardziej niebezpieczna. Nawet przyjazne plemiona teraz były wrogo nastawione do obcych. Fawcett dowiedział się o grupie osiemdziesięciu ludzi, z której „tak wielu zostało zabitych zatrutymi strzałami, że pozostali zrezygnowali z wyprawy i się wycofali”33. Innych podróżników znajdowano zakopanych do pasa i zostawionych na pastwę mrówek ognistych, robaków i pszczół. W periodyku Królewskiego Towarzystwa Geograficznego Fawcett pisał, że „podła polityka, która stworzyła handel niewolnikami i jawnie przyczyniła się do bezmyślnego wymordowania rdzennych Indian, często ras o wielkiej inteligencji”34, wzbudziła w Indianach „mściwość wobec obcych”, przez co stanowią oni jedno z „największych zagrożeń dla badań Ameryki Południowej”35. 25 września 1906 roku Fawcett i Chivers opuścili Riberaltę. Towarzyszyło im dwudziestu desperadoes i indiańscy przewodnicy, których najęli na pograniczu. Wśród nich znajdował się jamajski poszukiwacz o nazwisku Willis, który, choć trunkowy, był pierwszorzędnym kucharzem i rybakiem. („Umiał wyczuć jedzenie i napój tak jak chart wyczuwa królika”36 – żartował Fawcett.) Wyruszył z nimi także były oficer z Boliwii, który mówił płynnie po angielsku i mógł służyć za tłumacza. Fawcett upewnił się, że wszyscy zdają sobie sprawę, na co się decydują. Jeśli ktoś złamie nogę albo zachoruje w głębi dżungli, będzie miał nikłe szanse na przeżycie. Niesienie go zagroziłoby całej wyprawie. Logika dżungli nakazywała porzucić takiego człowieka, albo, jak ponuro ujął to Fawcett: „Ma do wyboru pigułki opium, śmierć głodową lub tortury, jeśli zostanie znaleziony przez dzikich”37. Drewnianymi łodziami Fawcett i jego ludzie popłynęli krętą rzeką na zachód. Zgodnie z planem mieli przemierzyć blisko tysiąc kilometrów wzdłuż granicy między Brazylią a Boliwią. Rzekę przegradzały zwalone drzewa, przez które Fawcett i Chivers, stojąc w kanu, próbowali wyrąbać drogę maczetami. Bardzo liczne były piranie, podróżnicy uważali więc, by nie zanurzać palców w wodzie. Theodore Roosevelt, który w 1914 roku zbadał jeden z dopływów Amazonki, nazwał piranie „najbardziej drapieżnymi rybami na świecie”, dodając: „Rozedrą i pożrą żywcem

każdego rannego człowieka czy zwierzę; krew w wodzie podnieca je do szaleństwa[…] Głowa o krótkiej paszczy, szeroko otwarte złośliwe oczka i rozwarte, okrutnie uzbrojone szczęki, oto uosobienie złej zajadłości”38. Przed kąpielą Fawcett nerwowo sprawdzał, czy ma na ciele jakieś wypryski lub skaleczenia. Gdy pierwszy raz przepłynął wpław przez rzekę, powiedział: „Miałem nieprzyjemne uczucie gdzieś w brzuchu”39. Oprócz piranii lękał się kandyry oraz elektrycznych węgorzy, zwanych puraques.40 Te ostatnie – długości około dwóch metrów, z oczami wysuniętymi tak bardzo do przodu na płaskich głowach, że miały je niemal na górnej wardze – były żywymi bateriami: potrafiły przepuścić przez ciało ofiary do 650 woltów. Mogły porazić śmiertelnie rybę albo żabę w zbiorniku wodnym, nawet jej nie dotykając. Niemiecki eksplorator i uczony Alexander von Humboldt, który podróżował wzdłuż Orinoko na początku XIX wieku, z pomocą Indian z harpunami wprowadził trzydzieści koni i mułów do błotnistego bajora pełnego węgorzy elektrycznych, by zobaczyć, co się stanie.41 Konie i muły – ze zjeżonymi grzywami i wybałuszonymi oczami – wycofywały się przerażone, gdy otoczyły je węgorze. Niektóre próbowały wyskoczyć z wody, ale Indianie zaganiali je z powrotem. W ciągu kilku sekund dwa konie utonęły, podczas gdy pozostałe w końcu przedarły się przez blokadę Indian i padły na ziemię, wyczerpane i ogłuszone. „Jeden wstrząs wystarczy, by sparaliżować i utopić człowieka, ale puraque nie poprzestaje na jednym szoku elektrycznym, tak by na pewno porazić ofiarę”42 – pisał Fawcett. Podsumowując, stwierdził, że człowiek musi tutaj robić rzeczy, „które, czynione z zimną krwią, nie dają nadziei na epitafium, a ich skutkiem jest często tragedia”43. Pewnego dnia Fawcett wypatrzył coś na brzegu leniwie płynącej rzeki. Początkowo wyglądało to jak zwalone drzewo, ale zaczęło płynąć w stronę kanu. Było większe niż węgorz elektryczny, a gdy dostrzegli to towarzysze Fawcetta, zaczęli krzyczeć. Fawcett uniósł strzelbę i strzelał do tajemniczego obiektu, aż dym uniósł się w powietrze. Kiedy stworzenie przestało się ruszać, mężczyźni dopłynęli do niego. Była to anakonda. W swoich sprawozdaniach dla Królewskiego Towarzystwa Geograficznego Fawcett utrzymywał, że miała prawie dwadzieścia metrów długości (Wielkie węże! – krzyczał nagłówek w brytyjskiej prasie), chociaż większość ciała anakondy znajdowała się pod wodą i była ona z pewnością mniejsza: najdłuższy opisany osobnik miał 8 metrów i 22 centymetry. (Przy takiej długości anakonda może ważyć ponad pół tony i dzięki elastycznym szczękom połknąć jelenia w całości.) Wpatrując się w nieruchomego węża, Fawcett wyjął nóż. Próbował odciąć kawałek jego skóry, żeby włożyć ją do słoika na próbki, ale kiedy wbił nóż, anakonda rzuciła się w stronę jego i jego ludzi, uciekli przerażeni. Podążali dalej, wpatrując się w dżunglę. „Była to jedna z mych najbardziej ponurych podróży, ponieważ rzeka, choć cicha, była groźna, i wydawało się, że spokojny nurt i głęboka woda zapowiadają czyhające na nas zło – pisał Fawcett kilka miesięcy po opuszczeniu Riberalty. – Demony rzek amazońskich krążyły wokół, objawiając swoją obecność w nisko płynących chmurach, ulewnym deszczu i ciemnych ścianach lasu”44. Fawcett narzucił ścisły reżim. Henry Costin, były brytyjski kapral, który uczestniczył w wielu jego późniejszych wyprawach, pisał, że budzili się o świcie na sygnał pobudki dawany przez jedną osobę. Potem biegli nad rzekę, myli się, czyścili zęby i się pakowali, podczas gdy ten, który miał dyżur, rozpalał ogień. „Wiedliśmy proste życie – wspominał Costin. – Na śniadanie była zwykle owsianka, mleko z puszki i dużo cukru”45. Spiesznie ruszali w drogę. Gromadzenie wszelkiego rodzaju danych do sprawozdań dla KTG – w tym pomiarów, szkiców krajobrazu, odczytów ciśnienia i temperatury, spisów flory i fauny – wymagało skrupulatnej pracy, i Fawcett harował gorączkowo. „Nie mogłem znieść bezczynności”46 – powiedział kiedyś. Wydawało się, że dżungla wydobywa jego cechy charakteru: odwagę i wytrzymałość, połączone z drażliwością i nietolerancją wobec cudzych słabości. Pozwalał swoim ludziom jedynie na

krótką przerwę na lunch – kilka herbatników – i maszerowali nawet przez dwanaście godzin dziennie. Tuż przed zachodem słońca wreszcie dawał towarzyszom sygnał do rozbicia obozu. Willis, kucharz, miał przygotować kolację i wzbogacić zupę z proszku tym, co udało się upolować. Głód sprawiał, że wszystko było przysmakiem: pancerniki, ogończe, żółwie, anakondy, szczury. „Małpy uważamy za smaczny posiłek – zauważył Fawcett. – Ich mięso jest dość smaczne, ale na początku pomysł jedzenia ich wydał mi się odpychający, ponieważ, zawieszone nad ogniem w celu opalenia sierści, miały przerażająco ludzki wygląd”47. Przemierzając las, Fawcett i jego ludzie byli bardziej narażeni na atak drapieżników. Pewnego razu stado pekari białobrodych ruszyło na Chiversa i tłumacza, którzy zaczęli strzelać na oślep, aż Willis umknął na drzewo, by nie zostać zastrzelonym przez swoich towarzyszy. Nawet żaby mogły okazać się zabójcze: liściołaz straszliwy (Phyloobates terribilis), spotykany w kolumbijskiej Amazonii, wydziela dość toksyn, by zabić stu ludzi. Pewnego dnia Fawcett potknął się o węża koralowego, którego jad paraliżuje układ nerwowy ofiary, powodując, że człowiek się dusi. W Amazonii, nie mógł nadziwić się Fawcett, królestwo zwierząt „jest przeciw człowiekowi jak nigdzie indziej na świecie”48. Ale on i jego towarzysze wcale nie wielkich drapieżników obawiali się najbardziej. Najgorsze były nękające ich nieustannie drobne plagi. Mrówki saibskie (Ecodoma cephalotes), które potrafiły przez jedną noc zmienić ubrania i plecaki w strzępy. Kleszcze przyczepiające się jak pijawki (kolejny dopust boży) i czerwone włochate lądzienie, które zjadały ludzką tkankę. Tryskające cyjankiem stonogi. Pasożyty powodujące ślepotę. Muchy, które wprowadzały swoje pokładełka przez ubranie i składały jaja, a wylęgające się z nich larwy wwiercały się pod skórę. Niemal niewidoczne gryzące muszki nazywane pium, które pokrywały ciała podróżników rankami. Były też „całujące robaki”, które gryzą ofiary w wargi, przenosząc pierwotniaka o nazwie Trypanosoma cruzi. Dwadzieścia lat później człowiek, który sądził, że udało mu się wyjść z dżungli bez uszczerbku na zdrowiu, umierał na serce albo obrzęk mózgu. Jednak najbardziej niebezpieczne były moskity. Przenosiły wszystko, od malarii, przez dengę, aż po słoniowaciznę i żółtą febrę. „Moskity to główna przyczyna tego, że Amazonia to wciąż obszar niezdobyty”49 – pisał Willard Price w książce z 1952 roku The Amazing Amazon. Fawcett i jego ludzie owijali się w siatki, ale nawet to nie wystarczało. „Muszki siadały na nas całymi chmurami – pisał Fawcett. – Musieliśmy przesłonić oba końce szałasu, z liści palmowych zbudowanego na łodzi, moskitierą i chodzić w siatkach na głowach, ale mimo to nasze dłonie i twarze szybko pokrywały się masą maleńkich swędzących krwawych pęcherzy”50. W tym samym czasie komary, tak małe, że przypominają proszek, ukrywały się we włosach Fawcetta i jego towarzyszy. Często owady były jedyną rzeczą, o której byli w stanie myśleć. Nauczyli się rozpoznawać odgłos trących o siebie skrzydełek insekta każdego gatunku. („Tabana zjawiały się pojedynczo, ale zapowiadały swoje przybycie sondą przypominającą ukłucie igły”51 – pisał Fawcett.) Owady doprowadzały ich niemal do obłędu, o czym świadczy dziennik pewnego przyrodnika, który pojechał z Fawcettem na jedną z kolejnych ekspedycji: 10/20 – Zaatakowani w hamakach przez maleńkie komary, długości nie więcej niż jednej dziesiątej cala; moskitiera nie chroni; komary gryzą całą noc, nie dając spać. 10/21 – Kolejna bezsenna noc z powodu krwiożerczych komarów. 10/22 – Na ciele mnóstwo bąbli od ugryzień owadów, nadgarstki i dłonie spuchnięte od ugryzień maleńkich komarów. 2 noce prawie bez snu – po prostu straszne… Deszcz w południe, całe popołudnie i przez większość nocy. Buty od początku mi przemokły. Najgorsze kleszcze jak dotąd. 10/23 – Okropna noc z najgorszymi jak dotąd gryzącymi komarami; nawet dym nie

pomaga. 10/24 – Chory od ugryzień insektów. Nadgarstki i ręce spuchnięte. Smaruję kończyny jodyną. 10/25 – Gdy wstaliśmy, ujrzeliśmy termity pokrywające wszystko, co leżało na ziemi. Krwiożercze komary wciąż nam towarzyszą. 10/30 – Pszczoły i komary straszne. 11/2 – Przez komary zmętniał mi wzrok w prawym oku. 11/3 – Pszczoły i komary gorsze niż kiedykolwiek, naprawdę „nie ma odpoczynku od znoju”. 11/5 – Moje pierwsze doświadczenie z pszczołami jedzącymi ciało i padlinę. Całe chmary gryzących komarów – najgorsze, jakie spotkaliśmy – sprawiają, że posiłek staje się niejadalny, bo pełen ich paskudnych ciałek, ich brzuchów czerwonych i pękatych od naszej krwi.52 Po sześciu miesiącach większość członków ekspedycji, w tym Chivers, miała gorączkę. Owładnęło nimi niedające się ugasić pragnienie, straszliwe bóle głowy i niekontrolowane dreszcze. Ich mięśnie drgały tak bardzo, że z trudem chodzili. W większości zarazili się albo żółtą febrą, albo malarią. Jeśli była to żółta febra, najbardziej obawiali się, że będą pluli krwią – co nazywano czarnymi wymiotami – bo oznaczało to, że śmierć jest blisko. Jeśli chorowali na malarię – którą, jak oceniano, zarażało się wówczas ponad osiemdziesiąt procent ludzi pracujących w Amazonii – doświadczali niekiedy halucynacji, mogli zapaść w śpiączkę i umrzeć.53 W pewnym momencie Fawcett płynął w łodzi z czterema ludźmi, którzy zachorowali i zmarli. Za pomocą wioseł pomógł wykopać dla nich groby na brzegu. Miejsce to upamiętniało, jak pisał Fawcett, „tylko kilka skrzyżowanych gałęzi związanych trawą”54. Pewnego ranka Fawcett zauważył na błotnistym brzegu ciąg zagłębień. Schylił się, żeby im się przyjrzeć. Były to ludzkie ślady. Przeszukał las w okolicy i odkrył połamane gałęzie i zdeptane liście. Szli za nimi Indianie. Według wiedzy Fawcetta nad rzeką Abuná żyli Indianie Pacaguara, znani z porywania intruzów, których zabierali w głąb lasu. Dwa inne plemiona – Parintinin, dalej na północ, oraz Kanichana, na południowych równinach Mojo – były podobno kanibalami. Wedle relacji pewnego misjonarza z 1781 roku: „Kiedy [Kanichana] brali w wojnach jeńców, albo trzymali ich już do śmierci jako niewolników, albo piekli ich nad ogniem, by pożreć na swych ucztach. Jako kielichów używali czaszek tych, których zabili”55. Chociaż ludzie Zachodu mieli bzika na punkcie kanibalizmu (Richard Burton z przyjaciółmi otworzył klub pod nazwą Klub Ludożerców) i często przesadzali z jego skalą, żeby uzasadnić podbój rdzennej ludności, nie ma wątpliwości, że część plemion Amazonii faktycznie go praktykowała, czy to z powodów rytualnych, czy z zemsty. Ludzkie mięso przygotowywano zwykle na dwa sposoby: pieczone lub gotowane. Indianie Guayaki, którzy praktykowali rytualny kanibalizm, gdy umierał ktoś z członków plemienia, ćwiartowali ciało bambusowym nożem, oddzielając głowę i kończyny od korpusu. „Głowę i wnętrzności przygotowuje się według innego «przepisu» niż mięśnie czy organy wewnętrzne – wyjaśniał antropolog Pierre Clastres, który badał to plemię na początku lat sześćdziesiątych XX wieku. – Głowa zostaje najpierw starannie ogolona[…] następnie ugotowana, podobnie jak wnętrzności, w glinianych garnkach. Jeśli chodzi o samo mięso i organy wewnętrzne, umieszcza się je na wielkim drewnianym rożnie, pod którym rozpala się ogień[…] Mięso piecze się powoli, a wytapiający się tłuszcz jest stopniowo zbierany za pomocą koto (miotełki). Kiedy mięso uznaje się za gotowe, zostaje rozdzielone między wszystkich obecnych. To, co nie zostanie zjedzone na miejscu, kobiety odkładają do koszyków jako posiłek na dzień następny. Jeśli chodzi o kości, kruszy się je i wysysa szpik, za którym przepadają szczególnie kobiety”. Z powodu upodobania do ludzkiej skóry Guayaki nazywają siebie Aché

Kyravwa – „Guayaki zjadacze ludzkiego tłuszczu”. Fawcett obserwował las wokół w poszukiwaniu indiańskich wojowników. Plemiona amazońskie potrafiły znakomicie śledzić wrogów. Niektóre wolały ujawniać swoją obecność przed atakiem, wiele zaś korzystało z lasu, który pomagał im przejść niezauważenie. Indianie malowali ciała na czarno węglem drzewnym i na czerwono farbami uzyskiwanymi z jagód i owoców. Ich broń – strzałki z dmuchawek i strzały z łuku – uderzała cicho, zanim ktokolwiek zdążył uciec. Niektóre plemiona wykorzystywały właśnie to, z powodu czego las był tak niebezpieczny dla Fawcetta i jego ludzi – maczały groty strzał w zabójczych toksynach ogończy i liściołazów i używały gryzących mrówek żołnierzy do łączenia brzegów ran. W przeciwieństwie do nich Fawcett i jego ludzie nie mieli żadnego doświadczenia, jeśli chodzi o życie w dżungli. Byli, jak przyznał Costin podczas swej pierwszej wprawy, żółtodziobami. Większość z nich była chora, osłabiona i głodna – idealny cel. Tej nocy Fawcett i jego ludzie byli bliscy załamania. Zanim wyruszyli, Fawcett zmusił ich, by podporządkowali się pozornie samobójczemu zarządzeniu: mieli nie strzelać do Indian w żadnych okolicznościach. Kiedy KTG dowiedziało się o instrukcjach Fawcetta, jeden z jego członków znający ten region ostrzegł, że taka metoda „to proszenie się o nieszczęście”56. Fawcett przyznał, że jego podejście wykluczające przemoc pociąga za sobą „szalone ryzyko”. Argumentował jednak, że nie chodzi tylko o kwestię moralną, był to także jedyny sposób, by niewielka grupa, nad którą łatwo było zyskać przewagę, mogła zademonstrować przyjazne zamiary wobec tubylców. Leżąc w hamakach przy trzasku niewielkiego ogniska, słuchali hałasów lasu. Próbowali rozróżnić każdy dźwięk: chlupnięcie wpadającego do wody orzecha, ocieranie się o siebie gałęzi, bzykanie moskitów, ryk jaguara. Niekiedy wydawało się, że dżungla milczy, po czym ciemności rozdzierał jakiś wrzask. Chociaż nie mogli niczego dostrzec, wiedzieli, że są widoczni. „To była próba nerwów, cały czas wiedzieć, że każdy nasz ruch jest obserwowany, zarazem prawie nie widząc swoich obserwatorów”57 – pisał Fawcett. Pewnego dnia na rzece łodzie dotarły do bystrzy i przewodnik poszedł w głąb lądu, żeby znaleźć miejsce, gdzie można by je ominąć. Kiedy po dłuższym czasie nie wracał, Fawcett z kilkoma ludźmi poszli go szukać. Przedzierali się lasem przez milę, aż nagle natknęli się na ciało towarzysza przeszyte czterdziestoma dwoma strzałami. Ludzie zaczęli wpadać w panikę. W pewnym momencie, gdy łódź dryfowała w stronę bystrzy, Willis krzyknął: „Dzicy!” – i rzeczywiście zobaczyli stojących na brzegu Indian. „Mieli pomalowane całe ciała – pisał Fawcett – ich uszy miały długie zwisające płatki, a nozdrza przebili ptasimi piórami”58. Próbował nawiązać z nimi kontakt, ale towarzysze w łodzi krzyczeli i gorączkowo wiosłowali. Indianie wycelowali prawie dwumetrowe łuki i wypuścili strzały. „Jedna z paskudnym łupnięciem przebiła burtę łodzi – drewno o grubości półtora cala”59 – wspominał Fawcett. Łódź prześlizgnęła się przez próg bystrzy i na chwilę Indianie zostali z tyłu. Jeszcze przed tą konfrontacją Fawcett zauważył, że jego ludzie, zwłaszcza Chivers, są coraz bardziej rozstrojeni. „Widziałem, że powoli się załamuje”60 – pisał. Postanowił zwolnić Chiversa z jego obowiązków i wysłać go z kilkoma ludźmi z powrotem na pogranicze. Kolejnych dwóch ludzi zmarło z powodu gorączki.61 Sam Fawcett tęsknił za rodziną. Co ze mnie za głupiec, zastanawiał się, by zamieniać wygody poprzednich stanowisk na takie warunki? Jego drugi syn, Brian, urodził się pod jego nieobecność. „Czułem pokusę, by zrezygnować i wrócić do domu”62 – zanotował. Jednak, w przeciwieństwie do jego ludzi, Fawcett był w dobrej formie. Był głodny i wyczerpany, ale jego skóra nie zżółkła, nie miał gorączki i nie wymiotował krwią. John Keltie, sekretarz Królewskiego Towarzystwa Geograficznego, pisał później w liście do żony Fawcetta: „Gdyby nie jego wyjątkowy organizm, nie wyobrażam sobie, jak mógłby przetrwać”63. Jak

zauważył sam Fawcett, w tym miejscu „ktoś zdrowy uważany był za dziwaka, za osobliwość”64. Mimo tęsknoty za domem, Fawcett wraz z Willisem i tłumaczem nadal badali granicę między Brazylią a Boliwią, przedzierając się milami przez dżunglę. W maju 1907 roku Fawcett dotarł do końca trasy i przedstawił swoje odkrycia członkom południowoamerykańskiej komisji do spraw granic oraz KTG. Było to coś niewiarygodnego. Wyznaczył na nowo granice Ameryki Południowej – i dokonał tego rok przed czasem.

tajne dokumenty Kiedy byłem w Anglii, próbowałem odnaleźć potomków Fawcetta, którzy być może mogliby powiedzieć mi coś więcej o nim samym i trasie jego wyprawy do miasta Z. Żona i dzieci Fawcetta od dawna nie żyli, ale w Cardiff w Walii odnalazłem jego wnuczkę, Rolette de Montet-Guerin, której matką była jedyna córka Fawcetta, Joan. Rolette mieszkała w parterowym domu ze stiukowymi ścianami i oknami w drewnianych ramach – bezpretensjonalne miejsce, niepasujące do całego szumu, jaki niegdyś otaczał jej rodzinę. Była drobną, pełną życia kobietą po pięćdziesiątce, z krótkimi czarnymi włosami, w okularach. O swoim dziadku mówiła czule, używając jego inicjałów PHF („Tak zawsze mówiła o nim moja mama i wszyscy w rodzinie”). Żona i dzieci Fawcetta, po latach prześladowania przez dziennikarzy, usunęli się z życia publicznego, ale Rolette zaprosiła mnie do swojej kuchni. Gdy powiedziałem jej o planach przejścia szlakiem Fawcetta, powiedziała: – Nie wygląda mi pan na podróżnika. – Istotnie, nie jestem nim. – Cóż, w takim razie lepiej, żeby się pan dobrze najadł, nim pojedzie pan do dżungli. Zaczęła otwierać szafki, wyjmować garnki i patelnie, zapaliła gazowy piekarnik. Po niedługim czasie kuchenny stół zapełnił się miskami risotto, warzywami na parze, domowym chlebem i gorącą szarlotką z kruszonką. – To wszystko wegetariańskie jedzenie – wyjaśniła. – PHF wierzył, że daje wielką wytrzymałość. Poza tym nigdy nie lubił zabijać zwierząt, jeśli nie musiał. Kiedy usiedliśmy do jedzenia, pojawiła się dwudziestotrzyletnia córka Rolette, Isabelle. Miała włosy krótsze niż matka, a w oczach coś z intensywności spojrzenia pradziadka. Była pilotem British Airways. – Naprawdę zazdroszczę pradziadkowi – powiedziała Isabelle. – W jego czasach można było po prostu wyruszyć i odkryć jakąś nieznaną część świata. A teraz dokąd jechać? Rolette postawiła pośrodku stołu zabytkowy srebrny kielich. – Wyjęłam go specjalnie dla pana – oznajmiła. – To jest kielich od chrztu PHF. Podniosłem go do światła. Po jednej stronie były wygrawerowane kwiaty i pączki, po drugiej data „1867”, rok urodzenia Fawcetta. Kiedy już zjedliśmy i pogawędziliśmy chwilę, zapytałem Rolette o coś, nad czym od dawna się zastanawiałem – czy, wyznaczając trasę, powinienem polegać, tak jak wiele innych wypraw, na współrzędnych obozu Dead Horse wspomnianych w Exploration Fawcett. – Cóż, lepiej niech pan będzie z nimi ostrożny – powiedziała Rolette. – Co ma pani na myśli? – PHF napisał je, żeby sprowadzić ludzi na manowce. To podstęp. Ta wiadomość zdumiała mnie i wytrąciła z równowagi. Jeśli to prawda, oznaczało to, że wielu ludzi zmierzało, często z tragicznym skutkiem, w złym kierunku. Kiedy zapytałem, dlaczego Brian Fawcett, który redagował Exploration Fawcett, nie zweryfikował tego oszustwa, wyjaśniła, że chciał uczynić zadość życzeniu ojca i brata. Słuchając jej, coraz lepiej zdawałem sobie sprawę, że to, co dla innych było niedającą spokoju tajemnicą, dla nich było rodzinną tragedią. Kiedy skończyliśmy kolację, Rolette stwierdziła: – Gdy ktoś ginie bez wieści, to nie jest jak zwykła śmierć. Brakuje zakończenia. (Później wyznała mi: „Wie pan, kiedy umierała moja matka, powiedziałam jej: «Przynajmniej wreszcie się dowiesz, co się stało z PHF i Jackiem»”.)

Rolette zamilkła na dłuższą chwilę, jakby podejmowała jakąś decyzję. Wreszcie powiedziała: – Czy naprawdę chce się pan dowiedzieć, co się stało z moim dziadkiem? – Tak. Jeśli to możliwe. – Coś panu pokażę. Zaprowadziła mnie do pokoju na tyłach i otworzyła wielki drewniany kufer. W środku było pełno książek oprawionych w skórę. Ich okładki były zniszczone i podarte, oprawy się rozpadały. Niektóre trzymały się tylko dlatego, że powiązano je sznurkiem. – Co to za książki? – Wspomnienia i dzienniki podróży. – Podała mi je. – Może je pan przejrzeć, ale proszę ich bardzo pilnować. Otworzyłem jeden z nich z datą 1909. Okładka pobrudziła mi palce na czarno – była to chyba mieszanka wiktoriańskiego kurzu i błota z dżungli. Kartki niemal wypadały, kiedy je odwracałem, więc trzymałem je bardzo ostrożnie między palcem wskazującym a kciukiem. Gdy rozpoznałem mikroskopijne literki stawiane ręką Fawcetta, doznałem dziwnego uczucia. Oto miałem w ręku przedmiot, którego niegdyś dotykał, coś, co zawierało jego najbardziej osobiste myśli, które niewielu dane było poznać. Pisarka Janet Malcolm porównała kiedyś biografa do „zawodowego włamywacza wdzierającego się do domu, plądrującego szuflady, w których spodziewa się znaleźć biżuterię i pieniądze, i triumfalnie unoszącego łup”1. Usiadłem na kanapie w salonie. Niemal na każdy rok przypadał jeden notes, począwszy od 1906 (jego pierwsza ekspedycja) do 1921 (przedostatnia wyprawa) – najwyraźniej na wszystkie wyprawy zabierał dziennik, by zapisywać obserwacje. Wiele z nich pełnych było map i obliczeń mierniczych. Na wyklejkach zobaczyłem wiersze, które przepisywał, żeby czytać je w dżungli, kiedy czuł się samotny i zrozpaczony. Jeden zapisał chyba z myślą o Ninie: Miłości, moja miłości! Bądź silna Jestem twój do końca. Fawcett zapisał także kilka wersów z wiersza Elli Wheeler Wilco Samotność. Lecz nikt nie pomoże nam umrzeć. W salach rozkoszy jest miejsce Na orszak wystawny i długi. Lecz najpierw przejść wszystkim nam trzeba Wąskimi ścieżkami cierpienia. Wiele dzienników2 zapełniały banalne detale, zapiski kogoś, kto nie liczył na to, że będą czytane przez potomnych: „9 lipca […] bezsenna noc […]. Silny deszcz do południa […] 11 lipca […] Ulewny deszcz od północy. Dotarliśmy do [obozu] na szlaku, łowiliśmy ryby. […] 17 lipca […] przepłynięcie po balsę”. Potem nagle zwykła uwaga, która ukazywała koszmar jego położenia: „Czuję się bardzo źle. […] Wziąłem 1 [ampułkę] morfiny wczoraj wieczorem, by uśmierzyć ból stopy. Spowodowało to ostry ból brzucha i musiałem wsadzić sobie palec do gardła, żeby zwymiotować”. W sąsiednim pokoju rozległ się głośny dźwięk, podniosłem wzrok. To Isabelle grała w grę komputerową. Wziąłem kolejny notes. Był zamykany na zameczek. „To jest jego Księga Skarbów” – powiedziała Rolette. Zamek był otwarty, a notes zawierał zebrane przez Fawcetta historie o ukrytych skarbach, takich jak Galla-pitta-Galla, oraz mapy, gdzie, jak oceniał, mogły się znajdować. „W tej jaskini jest skarb, o którego istnieniu nie wie nikt poza mną”. W późniejszych dziennikach, kiedy zbierał materiały na temat miasta Z, Fawcett robił więcej notatek archeologicznych. Były tam rysunki dziwnych hieroglifów. Indianie Botocudo, teraz niemal wymarli, opowiedzieli mu legendę o mieście, „w którym jest taka obfitość złota, że

jaśnieje niczym ogień”. Fawcett dodał: „Nie można wykluczyć, że to może być Z”. Kiedy wydawało się, że jest coraz bliżej celu, stał się bardziej tajemniczy. W dzienniku z 1921 roku przedstawił „szyfr”, który najwyraźniej wymyślił wspólnie z żoną, by wysyłać wiadomości: 78804 Kratzbank = odkrycia takie jak opisane 78806 Kratzfuss = bogate, ważne i wspaniałe 78808 Kratzka = miasta znalezione – teraz bezpieczna przyszłość Ślęcząc nad dziennikiem, dostrzegłem na marginesie jednej ze stron słowo dead – „umarły”. Przyjrzałem się uważniej i zobaczyłem obok niego dwa inne słowa, układające się w nazwę: obóz Dead Horse. Pod nimi były współrzędne. Szybko przekartkowałem swój notes, gdzie zapisałem położenie obozu z Exploration Fawcett. Było zdecydowanie inne. Przez wiele godzin czytałem notesy, robiąc notatki. Gdy sądziłem, że obejrzałem już wszystko, zjawiła się Rolette, mówiąc, że chce mi pokazać coś jeszcze. Zniknęła w pokoju na tyłach i słyszałem, jak szpera w szufladach i szafkach, mamrocząc pod nosem. Po kilku minutach pojawiła się ze zdjęciem z jakiejś książki. – Nie wiem, gdzie to włożyłam, ale mogę przynajmniej pokazać panu zdjęcie. Było to zdjęcie złotego sygnetu Fawcetta z wygrawerowanym zawołaniem rodowym Nec Aspera Terrent – czyli mniej więcej „Niestraszne nam trudy”. W 1979 roku pewien Anglik, Brian Ridout, który kręcił film przyrodniczy w Brazylii, usłyszał plotki, że pierścień pojawił się w sklepie w Cuiabie, stolicy Mato Grosso. Zanim Ridout odnalazł sklep, właściciel zmarł. Żona kupca przeszukała jednak jego rzeczy i znalazła pierścień pułkownika Fawcetta. – To ostatni przedmiot, który został z ekspedycji – powiedziała Rolette. Wyznała, że tak bardzo chciała dowiedzieć się czegoś więcej, że pewnego razu pokazała pierścień medium. – Dowiedziała się pani czegoś? – zapytałem. Spojrzała na zdjęcie, a potem na mnie. – Został niegdyś skąpany we krwi.

zielone piekło – Jesteś gotów jechać?1 – zapytał Fawcett. Niedługo po swojej poprzedniej ekspedycji znów był w dżungli, próbując przekonać nowego zastępcę, Franka Fishera, do zbadania Rio Verde, wzdłuż granicy brazylijsko-boliwijskiej. Fisher, który był czterdziestojednoletnim brytyjskim inżynierem i członkiem KTG, wahał się. Komisja do spraw granic nie umawiała się z wyprawą na badanie Verde – mieli tylko dokonać pomiarów w regionie południowo-zachodniej Brazylii niedaleko Kolumbii – ale Fawcett nalegał, by prześledzić także bieg rzeki, która płynęła po zupełnie nieznanym obszarze, tak że nie wiadomo było nawet, gdzie się zaczyna. Wreszcie Fisher powiedział: – Dobrze, pojadę. – Dodał jednak: – Oczywiście umowa tego nie wymaga. Była to dopiero druga wyprawa Fawcetta do Ameryki Południowej, ale miała okazać się decydująca dla jego rozumienia Amazonii i rozwoju jako naukowca. Z Fisherem i siedmioma innymi nowymi członkami wyprawy wyruszył z Corumby, przemierzając w kierunku północno-zachodnim ponad sześćset czterdzieści kilometrów, po czym zaczęli spływ na dwóch prowizorycznych drewnianych tratwach. Bystrza, zasilane przez deszcze i strome kaskady, były bardzo szybkie, i tratwy zostały zepchnięte przez próg, po czym wśród ryku wody spadły w pianę i skały. Ludzie krzyczeli, by się trzymać, a Fawcett, z płonącymi oczami, w przekrzywionym kapeluszu, sterował za pomocą bambusowego drąga trzymanego z boku, tak żeby nie przebił mu piersi. Spływy górskimi rzekami na tratwach nie były jeszcze sportem, ale Fawcett to przewidział: „Kiedy […] przedsiębiorczy podróżnik zbuduje i poprowadzi swą własną balsa [tratwę], zda sobie sprawę z radości i podniecenia, jakie daje rzadko który sport”2. Jednak przepłynąć bystrza znanej rzeki to jedno, a przebyć nieoznaczone progi, z których w każdej chwili można spaść kilkadziesiąt metrów w dół, to zupełnie co innego. Gdyby któryś z członków wyprawy wypadł, nie mógłby wdrapać się na tratwę, nie przewracając jej do góry dnem. Jedynym honorowym wyjściem było utonięcie. Podróżnicy, wiosłując, minęli wzgórza Ricardo Franco, niezwykłe wapienne płaskowyże wysokie na 900 metrów. „Ani czas, ani stopa ludzka nie tknęły tych szczytów – pisał Fawcett. – Stały niczym jakiś zaginiony świat, aż po czubki porośnięte lasem, i oczami wyobraźni można było ujrzeć ostatnie ślady dawno minionej ery”3. (Conan Doyle scenerię Świata zaginionego oparł podobno, przynajmniej częściowo, na opisie tych płaskowyżów.4) Gdy Fawcett z towarzyszami płynęli meandrami przez kanion, bystrza stały się nie do przebycia. – Co teraz zrobimy?5 – zapytał jeden z ludzi. – Nie ma na to rady – odrzekł Fawcett. – Musimy zostawić wszystko, czego nie jesteśmy w stanie unieść, i iść lądem z biegiem rzeki. Fawcett kazał ludziom zatrzymać tylko niezbędne rzeczy: hamaki, strzelby, moskitiery oraz przyrządy pomiarowe. – A co z zapasami żywności? – zapytał Fisher. Fawcett powiedział, żeby zabrali tylko racje na kilka dni. Potem będą musieli wyżywić się tym, co daje las, tak jak Indianie, których ogniska widzieli w oddali. Tnąc, rąbiąc, odciągając gałęzie i przedzierając się przez dżunglę od rana do wieczora, pokonywali zwykle nie więcej niż kilometr dziennie. Nogi grzęzły im w błocie. Buty się

rozpadały. Oczy łzawiły od maleńkich pszczółek, które przyciąga pot, i które wpadały im do oczu. (Brazylijczycy nazywają je „liżącymi oczy”.) Fawcett nadal jednak liczył kroki i wspinał się na brzeg, żeby lepiej widzieć gwiazdy i ustalać swoją pozycję, tak jakby sprowadzenie dżungli do wykresów i diagramów mogło mu pomóc ją pokonać. Jego ludzie nie potrzebowali takich znaków. Wiedzieli, gdzie są: w zielonym piekle. Mieli oszczędzać racje żywnościowe, ale większość złamała się i szybko je zjadła. Dziewiątego dnia marszu skończyła się żywność. Teraz właśnie Fawcett odkrył to, co wiedzieli podróżnicy od czasów Orellany i co stało się podstawą teorii o fałszywym raju: w tej najbujniejszej dżungli świata trudno było znaleźć cokolwiek do jedzenia. Ze wszystkich sztuczek Amazonii ta była być może najbardziej szatańska. Jak ujął to Fawcett: „Głód wydaje się czymś nie do uwierzenia w kraju pokrytym lasem, a jednak jest więcej niż prawdopodobny”6. Szukając pożywienia, Fawcett i jego ludzie widzieli tylko oparte o siebie pnie drzew i kaskady pnączy. Trujące grzyby i miliardy termitów ogołociły większość poszycia dżungli. Fawcetta uczono szukać padłych zwierząt, ale nie można ich było znaleźć: każda padlina była natychmiast przetwarzana przez inne żywe stworzenia. Drzewa wyciągały składniki odżywcze z ziemi wyjałowionej przez deszcze i powodzie. Tymczasem pnącza i drzewa przepychały się, próbując dosięgnąć szczytów koron i wchłonąć każdy promień światła. Pewien gatunek liany, zwany „matadorem” albo „zabójcą”, był esencją tej rywalizacji: owijał się wokół drzewa w niby czułym uścisku, po czym zaczynał je dusić, kradnąc i życie, i jego miejsce w lesie. Chociaż skutkiem tej śmiertelnej walki o światło toczącej się w górze był stały półmrok na dole, niewiele ssaków pojawiało się w poszyciu dżungli, gdzie inne stworzenia mogły je zaatakować. Nawet te zwierzęta, które Fawcett i jego towarzysze powinni byli ujrzeć, pozostały niewidoczne dla ich niewprawnych oczu. Nietoperze skrywały się pod liśćmi. Pancerniki zakopywały się w ziemi. Ćmy wyglądały jak kora. Kajmany udawały kłody. Pewien gatunek gąsienicy miał bardziej przerażający kamuflaż: przypominał kształtem zabójczego grzechotnika, z wielką, kołyszącą się trójkątną głową i błyszczącymi oczami. Jak wyjaśnia pisarka Candice Millard w The River of Doubt [Rzece Zwątpienia]: „Las deszczowy nie jest ogrodem obfitości, wręcz przeciwnie. Jego ciche zacienione sale z bujnego listowia nie są świątynią, ale raczej największym naturalnym polem bitwy na planecie, na którym toczy się nieustająca i bezlitosna walka o przetrwanie, angażująca każdego z jej mieszkańców, w każdej minucie każdego dnia”7. Na tym polu bitwy Fawcett i jego ludzie byli na straconej pozycji. Przez całe dnie Fawcett, wybitny myśliwy, przeszukiwał wraz z towarzyszami okolicę, by znaleźć garść orzechów albo palmowych liści. Próbowali też łowić ryby, bo wiedząc, ile piranii, węgorzy i delfinów jest w innych rzekach Amazonii, byli pewni, że można się nimi wyżywić. Ale ku swemu zdumieniu, nie mogli złapać ani jednej ryby. Fawcett podejrzewał, że coś zatruło wodę. W istocie, niektóre drzewa i rośliny wytwarzają kwasy taninowe, czego skutkiem jest, według określenia biologów Adriana Forsytha i Kennetha Miyaty, „wodny odpowiednik pustyni”8. Fawcett i jego towarzysze zmuszeni byli zatem o głodzie wędrować przez dżunglę. Ludzie chcieli wracać, ale on był zdecydowany znaleźć źródło Verde. Wieczorami wstrząsały nimi dreszcze. Tocandira – jadowita mrówka, która może spowodować wymioty i wysoką gorączkę – ugryzła Fishera, a innemu członkowi wyprawy spadło na nogę drzewo, tak że jego ładunek trzeba było rozdzielić między pozostałych. Po blisko miesiącu pieszej wędrówki dotarli do czegoś, co wydawało się źródłem rzeki. Fawcett nalegał, by dokonać pomiarów, choć był tak wyczerpany, że ledwie powłóczył nogamiIII. Wyprawa zatrzymała się na chwilę, by ustawić się do zdjęcia: wyglądali jak nieboszczycy, policzki wychudłe aż do kości, brody niczym roślinny gąszcz, na wpół obłąkany wzrok.

Fisher mamrotał, że „zostawią tutaj swoje kości”. Inni modlili się o zbawienie. Fawcett próbował znaleźć łatwiejszą drogę powrotną, ale za każdym razem trafiali na urwisko i musieli zawracać. „Zasadniczym pytaniem było, ile jeszcze wytrwamy – pisał. – Jeśli szybko nie zdobędziemy żywności, będziemy niedługo zbyt słabi, żeby wydostać się jakąkolwiek drogą”9. Od miesiąca szli prawie bez jedzenia, dręczył ich głód, ciśnienie krwi spadło im gwałtownie, a ciała pochłaniały same siebie. „Głosy innych i dźwięki lasu wydawały się napływać z wielkiej odległości, jakby przez długą tubę”10 – zanotował Fawcett. Niezdolni myśleć ani o przeszłości, ani o przyszłości, o niczym innym prócz jedzenia, ludzie stali się drażliwi, apatyczni i zaczęli wpadać w paranoję. Osłabieni, byli bardziej podatni na choroby i infekcje, i większość z nich miała gorączkę. Fawcett obawiał się buntu. Czyżby zaczęli inaczej na siebie spoglądać? Nie jak na towarzyszy, ale jak na mięso? Pisał o kanibalizmie: „Głód przytępia inne, subtelniejsze uczucia”, i nakazał Fisherowi zabrać pozostałym broń.11 Niedługo potem zauważył, że jeden z ludzi zniknął. W końcu znalazł go siedzącego apatycznie pod drzewem. Fawcett kazał mu wstać, ale on zaczął błagać, by pozwolił mu umrzeć. Nie chciał się ruszyć, więc pułkownik wyjął nóż. Zalśniło ostrze, a Fawcetta aż skręcało z głodu. Wymachując nożem, zmusił mężczyznę, by wstał. Jeśli mamy umrzeć, powiedział, umrzemy w marszu. Gdy tak się wlekli, wielu członków wyprawy, zobojętniałych na swój los, nie próbowało już zabijać natrętnych moskitów ani też uważać na Indian. „[Napaść z ukrycia], mimo że jest chwilą przerażenia i udręki, szybko się kończy, a jeśli się nad tym zastanowić, można by ją uznać za akt litości”12 w porównaniu ze śmiercią głodową – pisał Fawcett. Kilka dni później, kiedy szli półprzytomni, Fawcett dostrzegł jelenia, niemal poza zasięgiem strzału. Miał jedyną szansę, potem zwierzę zniknie. „Na miłość boską Fawcett, niech pan nie spudłuje”13 – wyszeptał jeden z mężczyzn. Fawcett zdjął strzelbę z ramienia. Ramiona miał tak słabe, że z trudem utrzymywał lufę nieruchomo. Wstrzymał oddech i pociągnął za spust. Odgłos wystrzału poniósł się echem przez las. Wydawało się, że jeleń zniknął, tak jakby był tylko wytworem maligny. Potem, gdy potykając się, podeszli bliżej, zobaczyli go zakrwawionego na ziemi. Upiekli go nad ogniem i zjedli do ostatniego kawałeczka, wysysając każdą kość. Pięć dni później natknęli się na osadę. Jednak pięciu ludzi Fawcetta – ponad połowa jego grupy – było zbyt słabych, by odzyskać siły, i niedługo zmarło. Kiedy Fawcett wrócił do La Paz, ludzie pokazywali go palcami i gapili się na niego – wyglądał jak szkielet. Wysłał do KTG telegram, który brzmiał: „Piekielna Verde zdobyta”.

obóz Dead Horse – Tam – powiedziałem do żony, wskazując satelitarny obraz Amazonii na monitorze. – Tam właśnie jadę. Na zdjęciu widoczne były rozpadliny, tam gdzie potężna rzeka i jej dopływy bezlitośnie przeorywały ziemię. Później pokazałem Kyrze dokładniejsze współrzędne, posługując się udostępnionym w 2005 roku programem Google Earth, który pozwalał każdemu w ciągu kilku sekund z dokładnością do kilku metrów obejrzeć niemal każde miejsce na Ziemi. Najpierw wpisałem nasz adres na Brooklynie. Widok na ekranie, ukazujący satelitarne zdjęcie Ziemi z kosmosu, przybliżył się, niczym zdalnie sterowany pocisk, ku patchworkowi budynków i ulic, aż w końcu rozpoznałem balkon naszego mieszkania. Obraz był nieprawdopodobnie wyraźny. Potem wpisałem ostatnie opublikowane współrzędne Fawcetta i patrzyłem, jak na monitorze przesuwają się obrazy Karaibów i Oceanu Atlantyckiego, słabo widoczne wybrzeże Wenezueli i Gujany, aż w końcu widok zatrzymuje się na niewyraźnej plamie zieleni: dżungli. To, co kiedyś stanowiło białą plamę na mapie, teraz można było zobaczyć w jednej chwili. Żona zapytała, skąd wiem, dokąd jechać, i powiedziałem jej o dziennikach Fawcetta. Pokazałem też na mapie miejsce, gdzie zdaniem wszystkich znajdował się obóz Dead Horse, a potem nowe współrzędne, ponad sto sześćdziesiąt kilometrów na południe, które znalazłem w dzienniku podróży Fawcetta. Pokazałem jej też kopię dokumentu z adnotacją „POUFNE”, który odkryłem w archiwum KTG. W przeciwieństwie do innych dokumentów pisanych ręcznie przez Fawcetta, ten był schludnie napisany na maszynie. Datowany na 13 kwietnia 1924 roku, nosił tytuł Sprawa ekspedycji w dorzeczu Amazonki. Fawcett, który rozpaczliwie potrzebował funduszy, najwyraźniej uległ żądaniu Towarzystwa, by bardziej otwarcie mówić o swych planach. Po blisko dwóch dekadach eksploracji doszedł do wniosku, że w południowym dorzeczu Amazonki, między dopływami rzek Tapajós i Xingu, znajdują się „niebywałe pozostałości starożytnej cywilizacji”1. Naszkicował mapę regionu i dołączył ją do wniosku. „Ten rejon to najwspanialszy na świecie niezbadany obszar – pisał. – Eksploracja dokonana przez Portugalczyków i wszystkie kolejne badania geograficzne prowadzone przez Brazylijczyków lub cudzoziemców ograniczały się do szlaków wodnych”2. On natomiast zamierzał przetrzeć szlak przez dżunglę między Tapajós, Xingu i innymi dopływami, obszar, „którego jeszcze nikt nie zbadał”. (Zdając sobie sprawę, że była to dużo bardziej niebezpieczna trasa, domagał się dodatkowych funduszy, które pozwoliłyby „przewieźć tych, którzy ocaleją, z powrotem do Anglii”, ponieważ „ja mogę zginąć”3.) Na jednej stronie wniosku Fawcett podał różne współrzędne. – Co one wskazują? – zapytała moja żona. – Sądzę, że kierunek, w którym podążył po opuszczeniu obozu Dead Horse. Następnego ranka upchnąłem ekwipunek i mapy do plecaka i pożegnałem się z żoną i synkiem. – Tylko nie rób głupstw – poprosiła moja żona. Po czym udałem się na lotnisko i wsiadłem w samolot do Brazylii.

w rękach bogów O, „cudowna wizja domu”1 – pisał Fawcett w swoim dzienniku. Brukowane schludne ulice, kryte strzechą chaty porośnięte bluszczem, pastwiska pełne owiec, bicie kościelnych dzwonów w deszczu, sklepy pełne galaretek, zup, lemoniady, ciastek, włoskich lodów i wina, przechodnie tłoczący się na ulicy wraz z autobusami, tramwajami i taksówkami. Dom był jedyną rzeczą, o której Fawcett potrafił myśleć podczas rejsu do Anglii pod koniec 1907 roku. Teraz był z powrotem w Devon z Niną i czteroletnim już Jackiem, który urósł, biegał i mówił, i małym Brianem, patrzącym na mężczyznę w progu jak na kogoś obcego, kim dla niego w istocie był. „Chciałem zapomnieć o okrucieństwach, zostawić za sobą niewolnictwo, zbrodnie i straszliwe choroby, i znów patrzeć na szacowne starsze damy, których wyobrażenie niegodziwości kończyło się na niedyskrecjach takiej to a takiej pokojówki” – pisał Fawcett w Exploration Fawcett. – Chciałem słuchać codziennej pogawędki z pastorem, rozmawiać z wieśniakami o tym, jaka będzie pogoda, brać z tacy ze śniadaniem poranną gazetę. Chciałem, krótko mówiąc, żyć «zwyczajnie»”2. Kąpał się w ciepłej wodzie z mydłem i strzygł brodę. Kopał w ogrodzie, układał dzieci spać, czytał przy kominku i spędzał Gwiazdkę z rodziną – „tak jakby Ameryki Południowej nigdy nie było”. Nie minęło jednak wiele czasu, gdy poczuł, że nie może usiedzieć w miejscu. „Gdzieś w głębi mnie wołał jakiś głosik – wyznał Fawcett. – Na początku ledwo słyszalny, ale uparty, tak że w końcu nie mogłem go ignorować. Był to zew dzikich krain, a ja wiedziałem, że jest on na zawsze częścią mnie”. Dodał: „W jakiś niewytłumaczalny i zdumiewający sposób wiedziałem, że kocham to piekło. Schwyciło mnie w swój szatański uścisk i znów chciałem je ujrzeć”3. Zatem, po zaledwie kilku miesiącach, Fawcett znów spakował bagaże i umknął czemuś, co nazywał „więzienną bramą, powoli, ale nieuchronnie zamykającą się za mną”4. Przez następne piętnaście lat prowadził jedną ekspedycję po drugiej, podczas których przemierzył tysiące mil kwadratowych Amazonii i pomógł opracować na nowo mapę Ameryki Południowej. W tym czasie zaniedbywał żonę i dzieci, podobnie jak jego samego niegdyś zaniedbywali rodzice. Nina porównywała swoje życie do życia żony żołnierza: „bardzo niepewna i samotna” egzystencja „bez własnych środków, żałośnie biedna, zwłaszcza że były dzieci”5. W liście do Królewskiego Towarzystwa Geograficznego z 1911 roku Fawcett wyznał, że nie chce „narażać żony na nieustanny niepokój związany z tymi ryzykownymi podróżami”6. (Któregoś razu pokazał jej linie na swej dłoni, mówiąc: „Zapamiętaj je dobrze” – pewnego dnia będzie być może musiała „rozpoznać moje zwłoki”7.) Mimo to nadal narażał ją na skutki swych niebezpiecznych ciągot. W pewnym sensie rodzinie musiało być łatwiej, gdy go nie było, ponieważ im dłużej przebywał w domu, w tym gorszym pozostawał nastroju. Jak wyznał później Brian w swoim dzienniku: „Czułem ulgę, kiedy wyjeżdżał”8. Nina ze swej strony zrezygnowała z własnych ambicji na rzecz ambicji męża. Roczna pensja Fawcetta wypłacana przez komisję do spraw granic, wynosząca około sześciuset funtów, nie starczała dla niej i dla dzieci, i była zmuszona przenosić się z rodziną z jednego wynajętego domu do drugiego, żyjąc w eleganckiej biedzie. Mimo to dzięki niej Fawcett nie musiał się o nic martwić, bo wykonywała obowiązki domowe – gotowanie, sprzątanie, pranie – do których nie nawykła, i wychowywała dzieci w czymś, co Brian nazywał „wywrotową demokracją”9. Nina pełniła także funkcję głównego adwokata swojego męża, robiąc wszystko, co w jej mocy, żeby dbać o jego wizerunek. Kiedy dowiedziała się, że jeden z członków wyprawy z 1910 roku próbuje opublikować nieautoryzowaną relację z ekspedycji, szybko zaalarmowała męża, tak żeby

mógł temu zapobiec. A kiedy Fawcett pisał do niej o swoich dokonaniach, od razu starała się je nagłośnić, przekazując je KTG, a szczególnie Keltiemu, od lat będącemu sekretarzem Towarzystwa i jednym z największych zwolenników Fawcetta. (Keltie zgodził się być ojcem chrzestnym córki Fawcetta, Joan, urodzonej w 1910 roku.) W typowym biuletynie Nina pisała o mężu i jego ekipie: „Cudem uniknęli śmierci – raz rozbiła się ich łódź, innym razem zaatakowały ich wielkie węże”10. Fawcett zadedykował Exploration Fawcett swej ukochanej „Czupurce” – „ponieważ”, jak powiedział: „ona jako mój partner we wszystkim dźwigała wraz ze mną brzemię tego dzieła”. Czasem jednak Nina tęskniła za tym, żeby nie być tylko czekającą w domu żoną, ale przebywać razem z nim w dżungli. „Teraz, jeśli o mnie chodzi, jestem gotowa, żeby towarzyszyć PHF w wyprawie do Brazylii”11 – powiedziała pewnego razu przyjaciółce. Nauczyła się odczytywać położenie gwiazd niczym geograf i utrzymywała się „w znakomitym zdrowiu”12. W 1910 roku, kiedy odwiedziła Fawcetta w Ameryce Południowej, napisała niepublikowaną relację dla KTG o swej podróży pociągiem z Buenos Aires w Argentynie do Valparaiso w Chile, która, jak sądziła, „może być interesująca dla miłośników podróży”. W pewnym momencie widziała „ośnieżone szczyty Kordylierów, zaróżowione światłem poranka”, widok tak „piękny i wzniosły, że odciskał się w pamięci na zawsze”13 . Fawcett nigdy nie zgodził się zabrać jej ze sobą do dżungli, ale Nina wyznała przyjaciółce, że „wierzy mocno w równość […] między mężczyzną a kobietą”14. Zachęcała Joan, by dbała o kondycję i podejmowała ryzyko, jak na przykład przepłynięcie kilku mil we wzburzonym morzu. Pisząc do Keltiego o jego córce chrzestnej, stwierdziła: „Pewnego dnia być może zdobędzie laury Królewskiego Towarzystwa Geograficznego jako kobieta geograf, i zrealizuje cel, do którego dążyła jej matka – jak dotąd na próżno”15. Fawcett także zachęcał Joan, jak wszystkie swoje dzieci, by podejmowała duże ryzyko. „Z tatą była wspaniała zabawa, ponieważ nie zdawał sobie sprawy z zagrożenia – wspominała później Joan. – A przecież powinien był o nim pamiętać. Zawsze zachęcał nas do wspinania się na dachy i na drzewa… (Pewnego razu spadłam na krąg szyjny, po czym dwa tygodnie spędziłam w łóżku, majacząc w malignie. Od tego czasu miałam skrzywioną szyję”16.) Ale to Jack najbardziej chciał być taki jak ojciec. „Wygląda na to, że mój synek Jack przejdzie przez ten sam etap, przez który ja przeszedłem, kiedy stanie się młodzieńcem – zauważył z dumą Fawcett. – Już teraz fascynują go historie o Galla-pitta-Galla”17. Fawcett pisał i ilustrował historie dla Jacka, przedstawiając go jako młodego poszukiwacza przygód, a kiedy był w domu, wszystko robili razem – wędrowali, grali w krykieta, żeglowali. Jack był „jego oczkiem w głowie”18 – jak wspominał jeden z krewnych. W 1910 roku, kiedy Jack wraz z Raleighiem Rimellem wyjeżdżał do szkoły z internatem, Fawcett wysłał mu wiersz „z dalekich dzikich stron”. Zatytułowany był Jack jedzie do szkoły, a jego fragment brzmiał następująco: Mój śmiały chłopcze, nie zapomnij o nas, Matka i ojciec wierzą w ciebie. Bądź odważny jak lew, ale wracaj Gotów do walki i przeciwny złemu. Nie zapominaj, że jesteś dżentelmenem, I nie obawiaj się niczego. Życie jest krótkie, a świat szeroki. Jesteśmy tylko falą na powierzchni życia. Ciesz się nim najlepiej jak umiesz, Wzbogacaj je jak potrafisz,

Ale nie zapominaj, że jesteś dżentelmenem. A kiedyś będziemy z dumą myśleć O twych szkolnych latach.19 W osobnym liście do Niny Fawcett pisał o charakterze i przyszłości syna: „Przywódca – być może mówca – zawsze niezależna, urocza, zmienna osobowość, która może zajść daleko […], kłębek nerwów – niewyczerpana energia – chłopiec nad chłopcami – zdolny do największych wyczynów – wrażliwy i dumny – dziecko, na które czekaliśmy, i myślę, że urodzone, by osiągnąć jakiś nieznany jeszcze cel”20. Tymczasem zaczęły rozchodzić się wieści o dokonaniach Fawcetta jako eksploratora. Chociaż w jego czynach brakowało tego jedynego, jaśniejącego jak kryształ sukcesu, takiego jak zdobycie bieguna północnego albo szczytu Everestu – Amazonia nie dawała szans na taki triumf, nie przemierzyłby jej żaden samotny człowiek – Fawcett, posuwający się cal za calem przez dżunglę, śladem rzek i górskich pasm, katalogujący egzotyczne gatunki i badający tubylców, poznał ten region tak dobrze jak nikt. Jak ujął to później jeden z reporterów: „Był być może największym światowym ekspertem od Ameryki Południowej”21. William S. Barclay, członek KTG, powiedział o Fawcetcie: „Od lat uważałem go za jednego z najlepszych ludzi jego klasy”22. Jego dokonania przypadły na okres, kiedy Wielka Brytania, po śmierci królowej Wiktorii i wzroście znaczenia Niemiec, zaczęła niepokoić się o swe imperium. Wątpliwości te nasilił pobór powszechny, po którym okazało się, że sześćdziesiąt procent młodych Brytyjczyków nie spełnia wymagań służby wojskowej23, oraz wysyp powieści katastroficznych – w tym Hartmann the Anarchist or The Doom od the Great City [Hartmann anarchista albo zagłada wielkiego miasta] pióra starszego brata Fawcetta, Edwarda. Ta wydana w 1893 roku kultowa powieść s.f. opisywała, jak podziemna organizacja anarchistyczna („choroba zrodzona ze zdegenerowanej formy cywilizacji”24) konstruuje prototyp samolotu, który nazywa „Attylą”, i w scenie będącej zapowiedzią przyszłych nalotów na Londyn podczas drugiej wojny światowej bombarduje z niego tę stolicę. („Pinakle budynków parlamentu łamały się, a ściany rozpadły na części, gdy wewnątrz nich wybuchły pociski”25.) Opinia publiczna tak bardzo przejęła się stanem męskiej części wiktoriańskiego społeczeństwa, że rząd stworzył komisję, która miała zbadać ten problem, nazywaną Międzyministerialnym Komitetem do spraw Pogorszenia się Kondycji Fizycznej. Prasa rzuciła się więc na dokonania Fawcetta, widząc w nim bohatera i źródło otuchy. Jak stwierdziła jedna z gazet: „Zew dzikości nie stracił swej siły dla ludzi nieustraszonych i przedsiębiorczych, takich jak major Fawcett”26. Inny dziennik zachęcał dzieci, by go naśladowały: „Oto prawdziwy skaut, który może być ci wzorem! Porzuca myśli o własnym bezpieczeństwie i wygodzie, by wypełnić obowiązek, który mu powierzono”. Na początku 1911 roku na wykładzie w Królewskim Towarzystwie Geograficznym, podczas którego Fawcett przedstawiał swoje odkrycia, kilkudziesięciu naukowców i badaczy z całej Europy tłoczyło się w sali, by ujrzeć „Livingstone’a Amazonii”. Poprosiwszy Fawcetta, by przeszedł na przód sali, syn Karola Darwina, Leonard, wówczas prezes Towarzystwa, opisał, jak Fawcett opracował mapy „rejonów, w których nigdy wcześniej nie postała noga Europejczyka”, i przepłynął w górę rzek, „którymi nikt wcześniej nie płynął”. Fawcett pokazał, że wciąż jest miejsce, „do którego badacz może wyruszyć i wykazać się wytrzymałością, energią, odwagą, zmysłem przewidywania i wszystkimi cechami składającymi się na portret eksploratora z epoki, która właśnie mija”27. Chociaż Fawcett zaznaczał, że „nie szuka sławy”28, najwyraźniej rozkoszował się tym zainteresowaniem. (Jednym z jego ulubionych zajęć było wklejanie prasowych wzmianek o sobie do specjalnego zeszytu.) Pokazując przezrocza z dżungli i szkice map, powiedział zebranym: Mam nadzieję, że rozgłos, jaki zyskają te odkrycia, przyciągnie inne żądne przygód duchy

do tej zapomnianej części świata. Powinni oni jednak pamiętać, że trudności są niezmierne i długa jest lista porażek, ponieważ tych kilka wciąż nieznanych zakątków świata żąda wysokiej ceny za swoje sekrety. Nie pragnąc gloryfikować siebie samego, mogę jednak zaświadczyć, że trzeba wielkiego entuzjazmu, by wreszcie zasypać, rok po roku, przepaść, jaka dzieli wygody cywilizacji i bardzo realne zagrożenia oraz koszty, które towarzyszą tam człowiekowi na każdym kroku, w niezbadanych lasach tego wciąż mało poznanego kontynentu.29 Obecny na zebraniu wysłannik Boliwii powiedział o powstających mapach Ameryki Południowej: „Muszę powiedzieć, że to dzięki odwadze majora Fawcetta można było dokonać tego dzieła. […] Gdybyśmy mieli jeszcze kilku ludzi takich jak on, jestem pewien, że nie zostałby ani jeden niezbadany zakątek”30. Rosnąca legenda Fawcetta wynikała z tego, że nie tylko wyprawiał się tam, dokąd nikt inny się nie ośmielał, ale też przeprowadzał swoje ekspedycje w tempie, które wydawało się nadludzkie. W ciągu miesięcy dokonywał tego, co innym zabierało lata – albo, jak kiedyś ujął to rzeczowo Fawcett: „pracuję szybko i nie tracę czasu na nieróbstwo”31. Co nieprawdopodobne, rzadko, jeśli w ogóle, chorował. „Był odporny na gorączkę”32 – powiedział Thomas Charles Bridges, popularny wówczas autor powieści przygodowych, który znał Fawcetta. Cecha ta wywołała lawinę spekulacji dotyczących jego fizjologii. Bridges przypisywał tę odporność temu, że „tętno miał wolniejsze niż normalne”. Jeden z historyków zauważył, iż Fawcett był „w istocie odporny na choroby tropikalne. Być może ta ostatnia cecha najbardziej go wyróżniała. Byli inni odkrywcy, choć nieliczni, którzy dorównywali mu oddaniem, odwagą i siłą, ale pod względem odporności na choroby był wyjątkowy”33. Nawet sam Fawcett zaczął zdumiewać się tym, co nazwał „idealnym organizmem”34. Na dodatek uderzająca była jego zdolność unikania drapieżników. Pewnego razu, po przeskoczeniu nad grzechotnikiem, zanotował w dzienniku: „Bardziej niż cokolwiek zdumiewały mnie przestrogi podświadomości i natychmiastowa reakcja mięśni[…]. Nie widziałem tego stworzenia, nim nie błysnęło mi pod nogami, ale «wewnętrzny człowiek» – jeśli mogę to tak nazwać – nie tylko zobaczył je na czas, ale też precyzyjnie ocenił wysokość jego uderzenia i odległość i zgodnie z tym wydał komendy ciału!”35 Jego kolega z KTG, William Barclay, którzy pracował w Boliwii i jak nikt inny znał metody Fawcetta jako odkrywcy, powiedział, że przez lata w Fawcetcie urosło „przekonanie, że nie dosięgnie go żadne niebezpieczeństwo” i że, jak w przypadku mitycznego bohatera, „jego działania i to, co go spotyka, było mu pisane”36. Albo, jak lubił powtarzać Fawcett: „Jestem w rękach bogów”37. Jednak te same cechy, które czyniły z Fawcetta wielkiego odkrywcę – demoniczna furia, zdecydowanie i niemal boskie poczucie nieśmiertelności – sprawiały, że w bezpośrednim kontakcie był przerażający. Nic nie mogło stanąć na jego drodze do celu – czy też na drodze przeznaczenia. Był „gotów podróżować z mniejszym ekwipunkiem, niż większość ludzi uznałaby za możliwe albo właściwe”38 – relacjonował dziennik Królewskiego Towarzystwa Geograficznego. W jednym z listów do towarzystwa Nina pisała: „Przy okazji rozbawi was wiadomość, że major Fawcett rozważał przedarcie się przez sto mil lasu w ciągu… miesiąca! Inni aż westchnęli na samą myśl”39. Tym, którzy byli w stanie dotrzymać mu kroku, Fawcett okazywał niezwykłą lojalność. Ci zaś, którym się to nie udawało – cóż, nabrał przekonania, że choroba, a nawet śmierć, tylko potwierdza ukrywane tchórzostwo. „Takich wypraw nie da się prowadzić” inaczej, niż trzymając ludzi twardą ręką, pisał Fawcett do Keltiego, „bo wtedy nigdzie bym nie dotarł. Dla tych, którzy są w stanie im sprostać, nie mam nic prócz wdzięczności i pochwał – dla tych, którzy nie mogą, nie mam wiele współczucia, ponieważ podejmują się tego zadania z pełną świadomością – ale dla leniwych czy niezdolnych nie ma u mnie miejsca”40. W osobistych notatkach Fawcett narzekał na

swego byłego asystenta: „Beznadziejny nicpoń! Typowy marnotrawca”41 – nabazgrał pod jego nekrologiem. (Człowiek ten utonął w rzece w Peru.) Wielu ludzi zostało usuniętych z wypraw Fawcetta, albo, rozżaleni i rozgoryczeni, sami go opuścili. „Dlaczego nie pozwoli nam się zatrzymać, żeby coś zjeść albo się przespać” – skarżył się jeden z byłych członków jego wyprawy innemu badaczowi Ameryki Południowej. „Pracowaliśmy dwadzieścia cztery godziny na dobę, popędzani niczym woły robocze”42. „Uczestnicy moich wypraw zawsze muszą dźwigać zbyt ciężkie brzemię”43 – powiedział Fawcett Keltiemu, dodając: „Nie mam litości dla niekompetencji”44. Keltie łagodnie napominał przyjaciela: „Cieszę się, że utrzymujesz tak znakomitą kondycję. Musisz mieć niezwykły organizm, skoro zniósł wszystko, co przeszedłeś, i nie podupadłeś na zdrowiu. Obawiam się, że to czyni cię nieco nietolerancyjnym dla ludzi, którzy nie dorównują ci zdrowiem”45. Keltie bez wątpienia miał na myśli zwłaszcza jednego człowieka, podróżnika, którego współpraca z Fawcettem w 1911 roku zakończyła się katastrofą. Wydawało się, że dobrali się idealnie: James Murray, wybitny polarnik, i Fawcett, wybitny badacz Amazonii. Razem mieli przemierzyć setki mil niezbadanej dżungli otaczającej rzekę Heath wzdłuż północno-zachodniej granicy Boliwii i Peru, by narysować mapy obszaru oraz zbadać jego mieszkańców i przyrodę. Królewskie Towarzystwo Geograficzne sprzyjało tej wyprawie, więc dlaczego nie? Murray46, urodzony w Glasgow w 1865 roku, był błyskotliwym, lubiącym wędrówki synem sklepikarza, którego jako młodzieńca zafascynowało niedawne odkrycie mikroorganizmów i który, za pomocą właściwie jedynie mikroskopu i słoika, przeobraził się niemal samodzielnie w specjalistę o światowej renomie w tej dziedzinie. W 1902 roku pomógł zbadać błotniste głębie szkockich jezior. Pięć lat później Ernest Shackleton włączył Murraya do swej ekspedycji do Antarktyki, gdzie zebrał przełomowe dane z dziedziny biologii morskiej, fizyki, optyki i meteorologii. Był jednym z autorów książki Antarctic Days [Antarktyczne dni], w której tak opisywał ciągnięcie sań przez śnieg: „Gdy ciągniesz, jest ci nieznośnie gorąco, gdy odpoczywasz, nieznośnie zimno. Jesteś nieustannie głodny. Przed tobą jest powierzchnia lodowej bariery, ciągnąca się aż po horyzont”47. Obdarzony niespożytą ciekawością, zadufany, buntowniczy, ekscentryczny, śmiały, samouk, Murray był niczym sobowtór Fawcetta. Był nawet artystą. We wrześniu 1911 roku, kiedy przybył do Saõ Carlos, placówki na granicy boliwijsko-peruwiańskiej, Fawcett stwierdził w liście do KTG: „To człowiek idealny do tego zadania”48. Jednak gdyby ktokolwiek bliżej przyjrzał się ich charakterom, dostrzegłby sygnały ostrzegawcze. Choć zaledwie dwa lata starszy od Fawcetta, czterdziestosześcioletni Murray wyglądał na zmęczonego życiem. Jego twarz, ze starannie przystrzyżonym wąsem i siwiejącymi włosami, pełna była bruzd, jego sylwetka świadczyła o chorobie. Podczas szkockiej wyprawy przeżył załamanie nerwowe. „Miałem reumatyzm, zapalenie oczu i Bóg wie, co jeszcze”49 – opowiadał. Podczas wyprawy Shackletona był odpowiedzialny za główny obóz i nie musiał znosić najcięższych warunków. Co więcej, być wybitnym polarnikiem to jedno, a badać Amazonię to trochę co innego. W istocie oba te przedsięwzięcia są pod wieloma względami swoim przeciwieństwem. Polarnik musi znosić temperatury do minus siedemdziesięciu stopni Celsjusza i wciąż te same zagrożenia: odmrożenia, szczeliny w lodzie, szkorbut. Gdzie nie spojrzy, widzi tylko śnieg i lód – niekończące się pustkowie. Koszmar psychiczny polega na świadomości, że ten krajobraz nigdy się nie zmieni, a wyzwaniem jest wytrzymać, niczym więzień w izolatce, deprywację sensoryczną. Badacz Amazonii natomiast jest jak zanurzony w gorącym kotle, a jego zmysły są

nieustannie atakowane. Zamiast lodu jest deszcz, a gdziekolwiek stąpnąć, czyha nowe niebezpieczeństwo: moskit roznoszący malarię, dzida, wąż, pająk, pirania. Umysł musi radzić sobie z grozą nieustannego oblężenia. Fawcett od dawna był przekonany, że Amazonia jest bardziej wyczerpująca i ma większe znaczenie naukowe – dla botaniki, zoologii, geografii i antropologii – niż to, co pogardliwie nazywał badaniem „pustkowi wiecznego lodu”50. Miał też za złe polarnikom, że tak bardzo zawładnęli powszechną wyobraźnią i że otrzymują hojne dofinansowanie. Murray natomiast był pewny, że jego podróż z Shackletonem – która zyskała większy rozgłos niż którakolwiek wyprawa Fawcetta – stawia go ponad szefem jego kolejnej wyprawy. Podczas gdy obaj badacze oceniali się wzajemnie, dołączył do nich Henry Costin, brytyjski kapral, który w 1910 roku, znudzony wojskowym życiem, odpowiedział na ogłoszenie w prasie zamieszczone przez Fawcetta poszukującego towarzysza wypraw. Niewysoki i krępy, z sumiastym wąsem i oczami o ciężkich powiekach, Costin okazał się najwytrwalszym i najzdolniejszym pomocnikiem Fawcetta. Dawny instruktor gimnastyki, niezwykle sprawny, był światowej klasy strzelcem. Jeden z jego synów podsumował go później następująco: „twardy drań, który nie znosił bzdur”51. Do kompanii dołączył jeszcze Henry Manley, dwudziestosześcioletni Anglik, który uważał się za „odkrywcę”, choć nie odwiedził jeszcze zbyt wielu miejsc, oraz grupka miejscowych tragarzy. 4 października 1911 roku ekspedycja przygotowała się do opuszczenia Saõ Carlos, by zacząć wędrówkę na północ, brzegiem rzeki Heath. Pewien boliwijski oficer ostrzegał Fawcetta przed obieraniem tego kierunku: „Nie sposób tamtędy przejść – powiedział. – Guarayo są źli i tak liczni, że odważają się atakować nas, uzbrojonych żołnierzy, nawet tutaj! […] Wyprawiać się na ich terytorium to czyste szaleństwo”52. Fawcetta to nie zniechęciło. Murraya również – ostatecznie, jak trudny może być marsz przez dżunglę w porównaniu z Antarktyką? Na początku mogli korzystać ze zwierząt jucznych, na których biolog wiózł swoje mikroskopy i słoiki. Pewnego wieczoru Murray ze zdumieniem ujrzał nietoperze wampiry, których całe stado nadleciało i zaczęło atakować zwierzęta. „Kilka mułów ma paskudne rany i broczą krwią”53 – zapisał w dzienniku. Nietoperze miały przednie zęby ostre jak brzytwy i przebijały skórę tak szybko i precyzyjnie, że śpiąca ofiara zwykle się nie budziła. Za pomocą długich języków chłeptały krew nawet przez czterdzieści minut, wydzielając substancję niepozwalającą ranie się zasklepić. Nietoperze mogły także być nosicielami śmiertelnie niebezpiecznego pierwotniaka. Mężczyźni szybko oczyścili i opatrzyli rany mułów, aby nie wdała się infekcja, ale nie było to ich jedyne zmartwienie: nietoperze wampiry atakowały też ludzi, jak stwierdzili Fawcett i Costin podczas poprzedniej wyprawy. „Wszyscy zostaliśmy pogryzieni przez nietoperze wampiry – wspominał później Costin w jednym z listów. – Major miał rany na głowie, podczas gdy ja miałem pogryzione cztery kłykcie prawej dłoni, […] przez tak niewielkie rany traci się zaskakującą ilość krwi”54. „Obudziwszy się, odkryliśmy, że nasze hamaki przesiąknięte są krwią – powiedział Fawcett – ponieważ wszystkie części naszych ciał stykające się z moskitierą albo wystające poza nią zostały zaatakowane przez te odrażające stworzenia”55. W dżungli juczne zwierzęta potykały się co kilka kroków, ślizgając się na pokrytych ślimakami pniach albo wpadając do błotnistych dołów, tak że trzeba było nieustannie poganiać je i okładać, żeby szły naprzód. „Trzeba mieć brzuch jak okuta stalą beczka, żeby iść za nimi i kierować” tymi zwierzętami, napisał jeden z towarzyszy Fawcetta w swoim dzienniku. „Często jestem uwalany mokrymi grudkami psującej się krwi i innej gnijącej materii, która spada z ich

poranionych łbów, nieustannie drażnionych przez owady. Wczoraj wydłubałem larwy patykiem i zalałem rany ciepłym woskiem z siarką, ale wątpię, czy to odniesie jakiś skutek”56. W takich warunkach zwierzęta wytrzymywały zwykle nie więcej niż miesiąc. Inny badacz Amazonki napisał: „Same zwierzęta stanowią żałosny widok, krwawiące z wielkich, jątrzących się ran […], z ich pysków leci piana, brną przez to prawdziwe piekło na ziemi. Dla ludzi i zwierząt na równi jest to godna pożałowania egzystencja, chociaż litościwa śmierć zwykle kończy życie tych drugich”57. Fawcett ogłosił wreszcie, że porzucą zwierzęta i pójdą dalej pieszo jedynie z dwoma psami, które uważał za najlepszych towarzyszy: umiały polować, nigdy się nie skarżyły i były wierne choćby do najgorszego końca. Przez lata Fawcett udoskonalał zestaw przedmiotów, które jego ludzie nieśli na plecach, tak że każdy ładunek ważył około trzydziestu kilogramów. Gdy ładowali ekwipunek, poprosił Murraya, by wziął jeszcze jedną rzecz: patelnię do płukania złota. Ciężar ładunku przeraził biologa, gdy zaczął taszczyć go przez gęstą dżunglę i błoto sięgające ud. „Siły całkiem mnie opuściły, i szedłem powoli, co chwilę przystając”58 – napisał w dzienniku. Fawcett był zmuszony posłać tragarza, żeby pomógł mu nieść ładunek. Następnego dnia Murray wydawał się jeszcze bardziej wyczerpany i został w tyle za wszystkimi podczas wspinaczki zboczem pełnym zwalonych drzew. „Wspinałem się na nie ponad godzinę, co było morderczym trudem, gdy dźwiga się ciężki pakunek, i nie uszedłem nawet stu jardów – pisał Murray. – Ścieżka zniknęła bez śladu, nie mogłem iść naprzód, nie mogłem wejść na strome wzgórze ani też zawrócić”. Wpatrując się w las w poszukiwaniu Fawcetta i innych, Murray usłyszał szum rzeki płynącej poniżej i mając nadzieję, że może znajdzie tam łatwiejszą ścieżkę, wydobył maczetę i próbował się do niej dostać, rąbiąc czepiające się ubrania pnącza i potężne korzenie drzew. „Bez maczety – zdał sobie sprawę – człowiek jest w takiej puszczy zgubiony”. Buty obcierały mu nogi, rzucił plecak przed sobą, po czym podniósł go i rzucił jeszcze raz. Ryk rzeki był coraz głośniejszy, więc ruszył pospiesznie w tamtą stronę, ale szedł zbyt szybko i stracił równowagę, a gdy się potknął, coś wypadło z jego plecaka… Portret żony i listy od niej. Gdy patrzył, jak pochłania je woda, doznał „zabobonnego upadku ducha”. Przedzierał się dalej, wiedząc, że musi odnaleźć innych, zanim noc pozbawi go skąpego światła sączącego się przez liście. Na błotnistym brzegu zauważył odciski stóp. Czyżby to byli Guarayo, o których tyle słyszał, i których nazwa znaczy „wojowniczy”? Potem zauważył w oddali namiot i pokuśtykał ku niemu, tylko po to, żeby przekonać się, że to głaz. Umysł go zwodził. Maszerował od świtu, ale przeszedł zaledwie kilkaset metrów. Robiło się ciemno, i w napadzie paniki wystrzelił w powietrze. Nie było odpowiedzi. Bolały go nogi, usiadł więc i zdjął buty i skarpetki, z kostek schodziła mu skóra. Nie miał jedzenia prócz funta karmelków, które Nina Fawcett przygotowała dla członków wyprawy. Miały być dla wszystkich, ale Murray pochłonął połowę zawartości pudełka, popijając je mętną wodą z rzeki. Leżąc samotnie w ciemnościach, wypalił trzy tureckie papierosy, żeby oszukać głód. Potem stracił przytomność. Rankiem grupa odnalazła go, a Fawcett udzielił mu nagany za spowalnianie tempa marszu. Ale każdego dnia Murray zostawał coraz bardziej w tyle. Nie był przyzwyczajony do silnego głodu – nieustannego, męczącego i nękającego, wyniszczającego zarówno ciało, jak i umysł. Później, kiedy dostał trochę gotowanej mąki kukurydzianej, łapczywie pakował ją do ust za pomocą liścia i czekał, aż rozpłynie się na języku. „Pragnę jedynie, żeby zapewniono mi takie jedzenie na resztę mojego życia” – powiedział. Wpisy do dziennika stały się bardziej urywane, gorączkowe: Bardzo gorąco, zupełnie wyczerpany, proponuję krótki odpoczynek, Fawcett odmawia, zostaję sam w tyle, kiedy daję radę iść dalej, strasznie gęsty krzak, nie mogę się przez niego przebić, przecinam drogę z powrotem nad rzekę, tam bardzo ciężko widzę kolejną playa [plażę]

za zakrętem rzeki, próbuję brnąć do niej, robi się za głęboko, wracam na błotnistą plażę, teraz noc; zbieram jakieś uschłe gałęzie, trzciny i pnącza i rozpalam ogień, żeby wysuszyć ubranie; brak jedzenia, kilka pastylek sacharyny, wypalam trzy papierosy, wysysam jakieś zimne owoce, moskity fatalne, nie mogę spać przez pogryzienia, zimno i zmęczenie, opium na sen, bez skutku; dziwne dźwięki w rzece i w lesie [mrówkojad] przychodzi do wodopoju po drugiej stronie, z wielkim hałasem. Wydaje mi się, że słyszę głosy na drugim brzegu, wyobrażam sobie, że to Guarayo. Ubrania pełne piasku, dostaje się do ust, żałosna noc. Próbował wykonywać jakieś prace naukowe, ale szybko się poddał. Jak ujął to inny biolog, który także podróżował z Fawcettem: „Sądziłem, że zgromadzę wiele cennych notatek dotyczących historii naturalnej, ale z mego doświadczenia wynika, że w ciężkim fizycznym znoju umysł w ogóle nie pracuje. Skupia się na jednym szczególnym problemie albo błądzi bez żadnej spójnej myśli. Jeśli chodzi o tęsknotę za różnymi etapami życia cywilizowanego, nie ma czasu tęsknić za niczym prócz jedzenia, snu lub spoczynku. Krótko mówiąc, człowiek zmienia się w niewiele więcej niż myślące zwierzę”59. Pewnego wieczoru, kiedy Fawcett, Murray i inni dotarli do obozu, byli tak słabi, że większość padła na ziemię, nie rozwieszając nawet hamaków. Później Fawcett, najwyraźniej wyczuwając ogólną desperację i postępując zgodnie z tym, czego nauczył się na kursie dla podróżników, próbował rozweselić nieco wszystkich. Wyciągnął z plecaka flet i zagrał The Calabar, pełną wisielczego humoru irlandzką piosenkę ludową o zatonięciu statku. Zaśpiewał: Maślanki ani kropli już – kapitan wychlał ją, Od słonych śledzi w oczach śmierć, a szkorbut jest jak trąd. Murzyński kucharz mięso zjadł, jak zjawa zniknął chleb. Kapitan kazał mydło jeść – więc nie myć się, bo w łeb! Ostatni raz Murray słyszał tę piosenkę trzydzieści lat temu, i zaczął wtórować Costinowi, który także wyjął flet. Manley leżał, słuchając, jak ich głosy i muzyka zagłuszają wycie małp i bzyczenie moskitów. Przez chwilę wydawali się jeśli nie szczęśliwi, to przynajmniej zdolni drwić z perspektywy własnej śmierci. – Nie masz prawa być zmęczony! – warknął Fawcett do Murraya. Byli na jednej z dwóch tratw, które zbudowali, by podążyć w górę rzeki Heath. Murray powiedział, że chce poczekać na łódź, która ich ciągnęła, ale Fawcett uznał, że szuka kolejnej wymówki, żeby odpocząć. Jak ostrzegał Costin, konflikty były powszechne w ciężkich warunkach i stanowiły być może największe zagrożenie dla przetrwania wyprawy.60 Podczas pierwszej europejskiej ekspedycji w dół Amazonki, na początku lat czterdziestych XVI wieku, członkowie zostali oskarżeni o opuszczenie swego dowódcy w akcie „największego okrucieństwa, jaki kiedykolwiek popełnili wiarołomcy”61. W 1561 roku członkowie kolejnej wyprawy do Ameryki Południowej zasztyletowali swego dowódcę podczas snu, a niedługo później zamordowali człowieka, którego wybrali na jego miejsce. Fawcett miał swój własny pogląd na bunt; jak ostrzegł go jeden z przyjaciół: „W każdej grupie jest Judasz”62. Napięcie między Fawcettem a Murrayem rosło z dnia na dzień. W człowieku, którego Costin z szacunkiem nazywał „szefem”, było coś, co przerażało Murraya. Fawcett oczekiwał, że „każdy zrobi tyle, ile może”, i okazywał „pogardę” każdemu, kogo ogarnął strach. (Pewnego razu określił strach jako „siłę sprawczą wszelkiego zła”, która „wygnała ludzi z ogrodu Edenu”63.) Z każdym rokiem w dżungli stawał się jakby twardszy i bardziej fanatyczny, jak żołnierz, którzy doświadczył zbyt wielu bitew. Rzadko wycinał wyraźną ścieżkę przez gąszcz, raczej wymachiwał maczetą, jakby żądliły go pszczoły. Barwnikami z jagód malował twarz na jaskrawe kolory i otwarcie mówił o zostaniu tubylcem. „To żaden dyshonor – napisał w Exploration Fawcett. – Wręcz przeciwnie, w mojej opinii to oznaka szczerego szacunku dla prawdziwych

rzeczy w życiu zamiast tych sztucznych”64. W swych osobistych papierach spisywał myśli pod hasłem „Renegaci cywilizacji”: „Uścisk, w jakim trzyma nas cywilizacja, jest względnie słaby, a życie w absolutnej swobodzie ma niewątpliwy urok, gdy raz się go skosztowało. Zew dzikości jest we krwi wielu z nas, a jego wentyl bezpieczeństwa stanowi przygoda”65. Fawcett, który do każdej wyprawy podchodził jakby to był buddyjski rytuał oczyszczenia, żywił przekonanie, że z Murrayem ekspedycja nigdzie nie dotrze. Biolog nie był przygotowany na Amazonię, a na dodatek swymi nieustannymi skargami obniżał morale grupy. Ponieważ niegdyś był podwładnym Shackletona, uważał najwyraźniej, że może podważać autorytet Fawcetta. Pewnego razu, gdy przeciągał przez rzekę tratwę załadowaną ekwipunkiem, prąd zbił go z nóg. Ignorując polecenia Fawcetta, wdrapał się na skraj tratwy, co groziło jej zatopieniem. Fawcett kazał mu się puścić i płynąć, ale on tego nie zrobił, co utwierdziło Fawcetta w przekonaniu, że jest to „płaksiwy słabeusz”. Fawcett szybko zaczął podejrzewać naukowca o coś poważniejszego niż tchórzostwo: kradzież. Zniknęły nie tylko karmelki, ktoś podkradał inne wspólne zapasy. Niewiele było cięższych przestępstw. „Podczas takiej ekspedycji kradzież jedzenia jest jako przestępstwo równa morderstwu i powinna być zgodnie z prawem karana jako takie”66 – pisał Theodore Roosevelt po swej wyprawie do Amazonii w 1914 roku. Kiedy Fawcett zarzucił Murrayowi kradzież, ten był oburzony. „Powiedział im, co zjadłem – pisał rozgoryczony, dodając: – Wydaje się, że honorowym wyjściem byłoby zagłodzić się na śmierć”. Niedługo później Costin przyłapał Murraya z kukurydzą z zapasów na dalszy etap wyprawy. „Skąd to masz?” – zapytał. Murray powiedział, że to resztki jego prywatnych zapasów. Ponieważ Murray wziął całą garść, Fawcett zabronił mu jeść chleb zrobiony z tej kukurydzy. Biolog argumentował, że Manley też jadł kukurydzę ze swoich prywatnych zapasów. Fawcett był niewzruszony. To kwestia zasad, stwierdził. „Jeśli tak – odparł Murray – to głupie zasady”. Atmosfera była coraz gorsza. Jak ujął to Murray pewnego wieczoru: „Dziś w obozie nikt nie śpiewa”. Manley zachorował pierwszy. Miał czterdzieści stopni gorączki i nie mógł opanować dreszczy – to była malaria. „To dla mnie za dużo – wymamrotał do Murraya. – Nie wytrzymam tego”. Ponieważ nie mógł ustać, położył się na błotnistym brzegu, aby słońce wypaliło z niego gorączkę, lecz na próżno. Potem Costin zaraził się leiszmaniozą, chorobą o jeszcze bardziej przerażających symptomach. Choroba ta, wywoływana przez pasożyty przenoszone przez muchówki, niszczy tkankę wokół ust, nosa i na kończynach, tak jakby człowiek powoli się rozpuszczał. „Zmienia się[…] w masę rozkładu podobnego do trądu”67 – opisywał Fawcett. W rzadkich przypadkach prowadzi do śmiertelnych zakażeń wtórnych. W przypadku Costina choroba rozwinęła się tak bardzo, że, jak pisała później Nina Fawcett do KTG, „doprowadziła go do obłędu”. Murray tymczasem wydawał się dosłownie rozpadać. Najpierw dostał zakażenia na palcu, którym dotknął jakiejś trującej rośliny. Zszedł mu paznokieć, jakby ktoś zdarł go obcęgami. Potem na jego prawej dłoni powstała „głęboka, jątrząca się rana”, z powodu której nawet rozwieszanie hamaka było udręką. Potem dopadła go biegunka, a pewnego ranka obudził się i zauważył coś jakby robaki w swoim kolanie i ramieniu. Przyjrzał się bliżej. To były rosnące w nim larwy. Tylko wokół łokcia naliczył pięćdziesiąt. „Sprawiają mi wielki ból, kiedy się poruszają” – pisał. Pełen odrazy, próbował, mimo ostrzeżeń Fawcetta, je wytruć. Wcierał w rany rozmaite substancje – nikotynę, chlorek rtęci, nadmanganian potasu, po czym starał się wydłubywać robaki igłą albo je wyduszać. Część larw zginęła od trucizny i zaczęła rozkładać się pod skórą.

Inne osiągnęły długość ponad dwóch centymetrów, i niekiedy wystawiały główki niczym peryskopy. Jego ciałem zawładnęły stworzonka, które wcześniej badał. Wokół niego unosił się zapach zgnilizny. Puchły mu stopy. A może to słoniowacizna? „Stopy nie mieszczą się w butach – pisał. – Skóra jest jak pulpa”. Tylko Fawcett pozostał nietknięty. Odkrył pod skórą dwie lub trzy larwy – pewien gatunek gza składa jaja na moskicie, który później przenosi wyklute larwy na człowieka – ale nie truł ich, unikając w ten sposób infekcji. Mimo wyczerpania, Fawcett i jego grupa podążali dalej. W pewnej chwili rozległ się straszliwy wrzask. Według Costina, to puma skoczyła na jednego z psów i pociągnęła go w dżunglę. „Ponieważ miałem tylko maczetę, nie było sensu za nią iść”68 – napisał Costin. Niedługo później drugi pies utonął. Wygłodniali, przemoczeni, z gorączką, pogryzieni przez moskity członkowie wyprawy byli w coraz gorszym stanie psychicznym. Pewnego wieczoru Murray i Manley pokłócili się zajadle o to, po której stronie ogniska kto będzie spał. Wtedy już Fawcett był przekonany, że biolog to tchórz, symulant, złodziej i, co najgorsze, jest niczym rak rozprzestrzeniający się na całą wyprawę. Problemem przestało być to, czy Murray przez swoją powolność spowoduje klęskę ekspedycji, ale to, czy Fawcettowi uda się uchronić grupę przed rozpadem. Murray był przekonany, że Fawcettowi po prostu brakuje empatii – „żadnej litości dla chorego czy zmęczonego człowieka”. Fawcett mógł zwolnić, żeby „dać kulejącemu człowiekowi szansę na przeżycie”, ale odmawiał. Gdy wyprawa znów ruszyła naprzód, Murray zaczął mieć obsesję na punkcie patelni do płukania złota, aż w końcu nie mógł jej dłużej nieść. Otworzył plecak i wyrzucił ją, razem z większością swego dobytku, w tym hamakiem i ubraniami. Fawcett ostrzegł go, że będzie potrzebował tych rzeczy, ale Murray upierał się, że próbuje ocalić swoje życie, ponieważ on na niego nie czeka. Dzięki lżejszemu ładunkowi Murray poruszał się szybciej, lecz bez hamaka musiał spać na ziemi w ulewnym deszczu, wśród pełzających po nim robaków. „W owym czasie Biolog […] cierpiał bardzo z powodu ran i braku odzieży na zmianę, ponieważ ta, którą miał, cuchnęła – pisał Fawcett. – Zaczął zdawać sobie sprawę, jak głupio postąpił, wyrzucając wszystko prócz najniezbędniejszych rzeczy, i był coraz bardziej ponury i przerażony”. Fawcett pisał też: „Jako że co dzień mieliśmy burze z ulewnym deszczem, było z nim coraz gorzej. Szczerze niepokoiłem się o niego. Jeśli dostanie zakażenia krwi, będzie po nim, gdyż nic na to nie poradzimy”69. „Szanse wydostania się stąd topnieją, niemal skończyły się zapasy” – relacjonował Murray w dzienniku. Jego ciało napuchło od ropy, robaków i gangreny. Muchy krążyły wokół niego, jakby już był trupem. Nie byli nawet w połowie drogi, gdy nadszedł moment, w którym Fawcett ostrzegł członków ekspedycji, że jeśli ktokolwiek będzie zbyt chory, by iść dalej, zostawią go w dżungli. Chociaż Fawcett był przygotowany na taką okoliczność, nigdy jeszcze nie musiał podejmować podobnej decyzji i naradzał się z Costinem i Manleyem, podczas gdy Murray przyglądał im się ponuro. „Dziś w obozie odbyła się osobliwa dyskusja na temat porzucenia mnie – zapisał. – Wędrując przez bezludny las, bez innych środków ratunku poza tymi, które niesiesz ze sobą, każdy zdawał sobie sprawę, że jeśli zachoruje albo nie będzie nadążał za innymi, będzie musiał ponieść konsekwencje. Inni nie mogą czekać i umrzeć razem z nim”. Mimo to Murray czuł, że są dość blisko placówki na pograniczu, gdzie będą mogli go zostawić. „To spokojne przyznanie się, że jest gotów mnie zostawić… dziwne było usłyszeć coś takiego z ust Anglika, choć nie byłem zaskoczony, dużo wcześniej bowiem oceniłem jego charakter”. Wreszcie Fawcett, ze swą zwykłą impulsywnością, podjął krok, który dla niego był niemal tak samo radykalny, jak porzucenie kogoś na niechybną śmierć: zboczył z trasy, przynajmniej na tyle, by spróbować zostawić gdzieś Murraya. Rozgoryczony, z niechęcią szukał

najbliższej osady. Nakazał Costinowi, by został z Murrayem i zadbał o jego ewakuację. Według relacji Costina, Murray zdradzał oznaki obłędu. „Nie będę opowiadał o środkach fizycznego przymusu, jakich musiałem wobec niego użyć – wspominał później Costin. – Dość powiedzieć, że odebrałem mu rewolwer, żeby mnie nie zastrzelił… Ale tylko to można było zrobić, zamiast pozwolić mu umrzeć”70. W końcu grupa natknęła się na osadnika z mułem, który obiecał zawieźć biologa z powrotem do cywilizacji. Fawcett dał Murrayowi trochę pieniędzy, by mógł zapłacić za jedzenie, chociaż wrogość między nimi wciąż się tliła. Costin powiedział mu, że ma nadzieję, iż wszystkie przykre słowa, jakie powiedzieli sobie w dżungli, pójdą w zapomnienie. Potem spojrzał na zakażone kolano Murraya. „Wiesz, że z twoją nogą jest dużo gorzej, niż sądzisz”71 – powiedział. Murray zrozumiał z jego tonu, że Costin i pozostali oczekują, że umrze i że nigdy więcej go nie zobaczą. Załadowali go na muła. Z jego członków, podobnie jak z kolana, zaczęła się wydobywać jakaś cuchnąca substancja. „Zaskakująca jest ilość, jaka wycieka z ramienia i kolana – pisał Murray. – Wydzielina z ramienia jest bardzo zakażona i powoduje, że całe przedramię robi się czerwone i bardzo boli. Wydzielina z kolana jest obfitsza, cieknie strumieniami z kilku otworów, tak że przesiąkają mi nią skarpety”. Ledwo mógł usiedzieć na mule. „Czuję się gorzej niż kiedykolwiek, z kolanem bardzo źle, tak samo ze stopą, chore nerki, czy to od wody, czy trucizny, i muszę często oddawać mocz”. Przygotowywał się na śmierć: „Leżę bezsennie całą noc, zastanawiając się, jaki będzie koniec, i czy usprawiedliwione byłoby uczynić go łatwiejszym, za pomocą leków albo innym sposobem”. – co było wyraźną aluzją do samobójstwa. Pisał dalej: „Nie mogę powiedzieć, że boję się końca, ale zastanawiam się, czy będzie bardzo trudny”. Tymczasem Fawcett, Manley i Costin brnęli dalej, próbując wypełnić przynajmniej część misji. Miesiąc później, kiedy wyszli z dżungli w Cojacie w Peru, od Murraya nie było żadnych wieści. Przepadł. Później, w La Paz, Fawcett wysłał list do KTG: Murray niestety zaginął. Władze Peru organizują próby poszukiwań, ale obawiam się, że musiał przydarzyć mu się jakiś wypadek na niebezpiecznych szlakach Kordylierów albo zmarł po drodze z powodu gangreny. Konsul brytyjski zna sprawę i rodzina Murraya zostanie zawiadomiona dopiero wtedy, gdy uzyskamy ostateczne wieści albo porzucimy ostatnią nadzieję, że żyje.72 Zaznaczając, że Manley także omal nie umarł, Fawcett podsumował: „Ja czuję się dobrze, ale potrzebuję wypoczynku”. Potem jakimś cudem Murray wyłonił się z lasu. Okazało się, po ponad tygodniu, że dotarł na mule razem z osadnikiem do Tambopaty, placówki na granicy boliwijsko-peruwiańskiej, która składała się z jednego gospodarstwa. Tam człowiek o nazwisku Sardon i jego rodzina opiekowali się nim przez wiele tygodni. Powoli wycisnęli „całkiem sporo zdechłych larw, wielkich i tłustych”, oraz ropę z jego ran, poza tym go karmili. Kiedy dostatecznie wydobrzał, wsadzili go na muła i wysłali do La Paz. Po drodze „czytał o poszukiwaniach señora Murraya, uważanego za zaginionego w tym regionie”. Dotarł do La Paz na początku 1912 roku. Jego przybycie było szokiem dla władz, tym bardziej że był nie tylko żywy, ale też wściekły. Murray oskarżał Fawcetta niemal o próbę morderstwa rozsierdzony insynuacjami, jakoby był tchórzem. Keltie zawiadomił przyjaciela: „Jest możliwość, by sprawę oddać w ręce znanego prawnika. James Murray ma za sobą wpływowych i majętnych przyjaciół”73. Fawcett upierał się: „Wszystko, co z ludzkiego odruchu można było zrobić, zostało zrobione. […] Mówiąc ściśle, doprowadził się do takiego stanu poprzez niezdrowe nawyki, łakomstwo i nadużywanie alkoholu – co jest zabójcze w takich miejscach”. I dodał: „Nie mam dla niego wiele współczucia. Wiedział

dokładnie, co go czeka, i że na takich wyprawach o pionierskim charakterze choroby i wypadki nie mogą zagrozić bezpieczeństwu ekspedycji. Każdy, kto mi towarzyszy, doskonale to rozumie. Tylko choroba jego i pana Manleya zmusiła mnie do porzucenia planowanej marszruty. To, że poganiałem go dość bezlitośnie […] było kwestią zapasów żywności i konieczności ocalenia jego życia, na co on sam nie liczył”74. Costin był gotów zeznawać na rzecz Fawcetta, podobnie jak Manley. Królewskie Towarzystwo Geograficzne, zbadawszy dowody, uznało, że Fawcett „nie porzucił Murraya, ale zrobił to, co było dlań najlepsze w tych okolicznościach”75. Niemniej Towarzystwo przekonywało Fawcetta, by pozwolił sprawie przycichnąć, zanim stanie się publicznym skandalem. „Myślę, że nie chcesz w żaden sposób zaszkodzić Murrayowi, a teraz, gdy obaj nieco się uspokoiliście, sądzę, że mógłbyś podjąć kroki ku porozumieniu”76 – powiedział Keltie. To, czy Fawcett wystosował przeprosiny do Murraya, czy odwrotnie, nie jest jasne, ale szczegółów waśni nigdy nie ujawniono, w tym tego, jak bliski był Fawcett porzucenia swego rodaka w dżungli. Costin tymczasem był o krok od śmierci. Jego leiszmanioza gwałtownie się zaostrzała i dołączyły do niej inne infekcje. „Jak na razie, nie udało się go wyleczyć – zawiadomił Fawcett Keltiego. – Przechodzi jednak nową i szczególnie bolesną kurację na wydziale medycyny tropikalnej [w Londynie]. Mam szczerą nadzieję, że wyzdrowieje”77. Kiedy ktoś z władz KTG odwiedził Costina, napisał do Fawcetta: „Cóż za przerażający widok stanowi ten nieszczęsny człowiek”78. Stopniowo Costin odzyskał zdrowie, a kiedy Fawcett ogłosił, że ma zamiar wrócić nad Amazonkę, postanowił mu towarzyszyć. Jak to ujął: „To po prawdzie piekło, ale da się lubić”79. Manley także, mimo że otarł się o śmierć, błagał, by mógł pojechać z Fawcettem. „On i Costin byli jedynymi pomocnikami, na których mogłem w pełni polegać i którzy umieli dostosować się do każdych warunków, i nigdy nie pragnąłem lepszych towarzyszy”80 – wyznał Fawcett. Murray z kolei miał dosyć tropików. Tęsknił za znajomym lodowym pustkowiem i w czerwcu 1913 roku dołączył do kanadyjskiej wyprawy naukowej do Arktyki. 81 Sześć tygodni później statek „Karluk” uwiązł w lodzie i ostatecznie załoga musiała go opuścić. Tym razem Murray był jednym z przywódców buntu i z grupą buntowników uciekł saniami przez śniegi. Kapitanowi udało się ocalić resztę załogi. Murraya i jego grupy nigdy więcej nie zobaczono.

okup Kiedy wylądowałem w São Paulo w Brazylii, poszedłem zobaczyć się z człowiekiem, który, jak sądziłem, mógłby mi towarzyszyć w wyprawie: Jamesem Lynchem. Był to brazylijski podróżnik, który w 1996 roku poprowadził ostatnią dużą ekspedycję w poszukiwaniu śladów zaginionej wyprawy Fawcetta i który wraz ze swym szesnastoletnim synem i dziesięcioma innymi podróżnikami został porwany przez Indian. Słyszałem, że kiedy Lynchowi udało się uciec z niewoli i wrócić do São Paulo, porzucił pracę w Chase Bank i założył firmę konsultingową (w jej nazwie było, całkiem stosownie, słowo Phoenix). Kiedy do niego zadzwoniłem, zgodził się spotkać ze mną u siebie w biurze, znajdującym się w centrum pełnym wieżowców. Wydawał się starszy i łagodniejszy, niż sobie wyobrażałem. Ubrany był w elegancki garnitur, blond włosy miał schludnie przyczesane. Zaprowadził mnie do biura na dziewiątym piętrze i wyjrzał przez okno. „São Paulo sprawia, że Nowy Jork wydaje się niemal mały, prawda?” – powiedział i dodał, że w tej metropolii mieszka osiemnaście milionów ludzi. Pokręcił głową w zdumieniu i usiadł za biurkiem. – W czym mogę panu pomóc? Opowiedziałem mu o moich planach, by przejść szlakiem Fawcetta. – Złapał pan bakcyla Fawcetta, co? W owym czasie ten bakcyl był już większy, niż byłem gotów przyznać, więc powiedziałem po prostu: – Wydaje mi się, że to ciekawa historia. – Och tak, oczywiście. Kiedy zapytałem, w jaki sposób udało mu się uciec z niewoli, wyglądał na nieco spiętego. Wyjaśnił, że kiedy przewieziono ich w górę rzeki, Indianie kazali im wysiąść z łodzi i wejść na wysoki gliniasty brzeg. Na górze wystawili warty i rozbili prowizoryczny obóz. Lynch powiedział, że starał się zapamiętać wszystko i wszystkich – by znaleźć słaby punkt – ale szybko zapadły ciemności i mógł rozróżnić swych porywaczy tylko po głosie. Z lasu dochodziły dziwne dźwięki. – Czy kiedykolwiek słuchał pan odgłosów dżungli? – zapytał. Pokręciłem głową. – To nie jest tak, jak pan sobie wyobraża – ciągnął. – Nie jest wcale głośno. Ale dżungla mówi bez przerwy. Pamiętał, że powiedział swojemu synowi Jamesowi, by próbował zasnąć, i że sam w końcu usnął z wyczerpania. Nie był pewien, na jak długo odpłynął, ale kiedy otworzył oczy, w porannym świetle ujrzał w lesie błysk grotu dzidy. Obrócił się i zobaczył inny błyszczący punkt, a potem coraz liczniejszych uzbrojonych Indian wyłaniających się z lasu. Była ich ponad setka. James, którego także obudził hałas, wyszeptał: „Są wszędzie”. – Powiedziałem mu, że wszystko będzie dobrze, chociaż wiedziałem, że jest źle – wspominał Lynch. Kiedy członkowie plemienia stanęli w kręgu wokół Lyncha i jego syna, pięciu starszych Indian, którzy wyglądali na wodzów, usiadło na kłodach drewna przed grupą. – Wtedy zrozumiałem, że nasz los zaraz się rozstrzygnie. Młody Indianin, który stał na czele najazdu, wysunął się naprzód i tłumaczył coś ze złością ludziom wyglądającym na radę starszych. Czasem, kiedy przerywał, kilku Indian na znak

zgody uderzało o ziemię swymi drewnianymi pałkami. Inni zwracali się do wodzów, a co jakiś czas jeden z Indian, mówiący łamanym portugalskim, tłumaczył ich słowa Lynchowi i jego ludziom, wyjaśniając, że zarzuca im się wkroczenie na cudzy teren. Negocjacje trwały dwa dni. – Dyskusje ciągnęły się bez końca i nie wiedzieliśmy, co się dzieje – opowiadał Lynch. – Spodziewaliśmy się, że tłumacz podsumuje w końcu wszystko jednym zdaniem: „Przywiążą was nad wodą i pozwolą, żeby zjadły was piranie, albo wysmarują was miodem i rzucą na pastwę pszczół”. Właśnie wtedy otworzyły się drzwi gabinetu i wszedł młody człowiek o okrągłej przystojnej twarzy. – To mój syn, James Lynch junior – przedstawił go Lynch. Miał dwadzieścia pięć lat i był zaręczony. Kiedy James jr dowiedział się, że rozmawiamy o wyprawie Fawcetta, powiedział: – Wie pan, miałem bardzo romantyczne wyobrażenia na temat dżungli, i to mi zupełnie przeszło. Lynch powiedział, że Indianie zaczęli celować z łuku w jego syna, dotykali go i prowokowali, więc miał zamiar powiedzieć mu, żeby uciekał w las, chociaż to także oznaczałoby pewną śmierć. Potem zauważył, że czterech wodzów jakby ulega piątemu, który wydawał się najmniej przekonany gwałtownymi przemowami. Kiedy kilku Indian dało do zrozumienia, że mają zamiar związać i zabić jego syna, Lynch podniósł się przerażony i podszedł do piątego wodza. Za pośrednictwem tłumacza powiedział, że jest mu przykro, jeśli jego ludzie w jakiś sposób obrazili jego lud. Przyjmując rolę przywódcy, zaczął negocjować bezpośrednio z nim, i zgodził się oddać łodzie oraz ekwipunek w zamian za uwolnienie. Starszy wódz odwrócił się i przez kilka minut przemawiał do rady, a Indianie byli coraz bardziej zirytowani. Potem zapadła cisza i główny wódz powiedział coś do Lyncha pewnym tonem. Lynch czekał na tłumacza, któremu jakby trudno było znaleźć słowa. Wreszcie powiedział: „Przyjmujemy wasze dary”. Nie czekając, aż rada zmieni zdanie, Lynch odzyskał radio skonfiskowane przez Indian, by nadać SOS i podać swoje współrzędne, i wysłano po nich samolot. Wartość okupu wynosiła około trzydziestu tysięcy dolarów. Lynch powiedział, że wypuszczono go jako ostatniego i że dopiero na pokładzie samolotu, gdy był bezpieczny w powietrzu, pomyślał o pułkowniku Fawcetcie i jego synu. Zastanawiał się, czy oni także zostali wzięci do niewoli i być może nie udało im się przekonać Indian do wzięcia okupu. Wyglądając przez okno samolotu, Lynch widział nabrzeże, na którym on i jego ludzie byli trzymani przez trzy dni. Indianie zbierali ich rzeczy, patrzył, jak znikają w lesie. – Nie sądzę, żeby komukolwiek udało się rozwikłać tajemnicę Fawcetta – powiedział Lynch. – To niemożliwe. Na komputerze stojącym na biurku Lyncha zauważyłem satelitarny obraz poszarpanych gór. Ku memu zdumieniu, to był cel jego kolejnej wyprawy. – Wyjeżdżam za dwa dni. Wybieramy się zdobyć Andy. – Beze mnie – podkreślił James jr. – Ja muszę myśleć o weselu. James jr pożegnał się i wyszedł z pokoju, a Lynch mówił o swojej zbliżającej się wyprawie. – Szukamy samolotu, który rozbił się w Andach w 1937 roku – wyjaśnił. – Nikt jeszcze go nie odnalazł. Wydawał się podekscytowany, ale nagle urwał i powiedział:

– Niech pan nie mówi mojemu synowi, ale chętnie będę z panem w kontakcie. Jeśli dowie się pan czegoś o mieście Z, niech pan koniecznie mnie o tym zawiadomi. Obiecałem, że to zrobię. Zanim wyszedłem, Lynch udzielił mi rady: – Po pierwsze, potrzebuje pan doskonałego przewodnika, kogoś, kto ma związki z plemionami z okolicy. Po drugie, musi pan poruszać się jak najdyskretniej. Fawcett miał rację: duża wyprawa tylko zwraca na siebie uwagę. Ostrzegł, żebym był ostrożny. – Niech pan pamięta. Mój syn i ja mieliśmy szczęście. Większość wypraw podążających śladami Fawcetta nigdy nie wróciła.

dowody na istnienie miasta Z To nie było objawienie, żaden piorun z jasnego nieba. Teoria rozwijała się stopniowo, układała z fragmentów, zrywami i meandrami, a jej początki sięgały jeszcze czasów, kiedy przebywał na Cejlonie. W Forcie Frederick Fawcett dowiedział się po raz pierwszy, że być może istnieje oddalone od świata królestwo w dżungli, którego pałace i rynki, wraz z nieuchronnym niszczącym wpływem czasu, znikają pod gęstwiną pnączy i korzeni. Ale wizja miasta Z – zaginionej cywilizacji ukrytej w Amazonii – zawładnęła nim na dobre, gdy spotkał wrogo usposobionych Indian, których radzono mu unikać za wszelką cenę. W 1910 roku płynął łodzią z Costinem i kilkoma innymi towarzyszami, badając nieznaną część rzeki Heath w Boliwii1, kiedy obsypał ich grad prawie półtorametrowych zatrutych strzał wbijających się w burtę. Pewien hiszpański zakonnik tak niegdyś opisał swego towarzysza przebitego takimi strzałami: „Gdy został trafiony, poczuł wielki ból, […] zraniona stopa sczerniała, a trucizna stopniowo podążała w górę nogi niczym żywa istota, i nie można było tego odwrócić, mimo przyżegania ogniem […], a kiedy dotarła do serca, zmarł po trzech dniach cierpień, aż oddał duszę Bogu, swemu Stwórcy”2. Jeden z członków wyprawy Fawcetta skoczył do wody, krzycząc: „Wycofujemy się! Wycofujemy!”3, ale Fawcett kazał dopłynąć do drugiego brzegu, wciąż pod gradem strzał. „Jedna z nich przeleciała o stopę od mojej głowy, i widziałem twarz dzikusa, który ją wystrzelił”4 – wspominał później Costin. Fawcett nakazał towarzyszom opuścić strzelby, ale ostrzał nie ustawał. By ponownie zademonstrować pokojowe zamiary, polecił jednemu ze swoich ludzi wyciągnąć akordeon i zagrać. Pozostali, którym kazał zatrzymać się i bez sprzeciwu spojrzeć w twarz śmierci, śpiewali wraz z Costinem, najpierw drżącymi głosami, potem z większą werwą Soldiers of the Queen: „Walcząc na chwałę Anglii, chłopcy, wyśpiewujmy jej chwałę na świat cały”. Fawcett zrobił następnie coś, co wstrząsnęło Costinem tak bardzo, że pamiętał tę scenę do końca życia: major odwiązał fular z szyi i powiewając nim nad głową, wszedł do wody i brnął dokładnie w kierunku, z którego nadlatywały strzały. W ciągu lat wypraw Fawcett poznał nieco wyrażeń z indiańskich dialektów, notował je w dziennikach podróży i uczył się ich wieczorami. Teraz wykrzyknął głośno kilka słów, które znał, powtarzając: „przyjaciel, przyjaciel”, choć nie był pewien, czy to właściwe słowo, a woda sięgała mu już do pach.5 Nagle strzały przestały nadlatywać. Przez chwilę nikt się nie ruszał, Fawcett stał w rzece z rękami nad głową, niczym podczas chrztu przez zanurzenie. Według relacji Costina jeden z Indian wyszedł zza drzewa i zszedł nad wodę. Podpłynął do Fawcetta na tratwie i wziął fular z jego ręki. „Major dawał mu znaki, że chce, by zabrał go na drugi brzeg – wspominał później Costin w liście do córki. – Indianin powiosłował więc z powrotem na swoją stronę, z Fawcettem klęczącym na jego kruchej łódce”6. „Gdy wspiąłem się na drugi brzeg – opowiadał później Fawcett – miałem nieprzyjemne uczucie, że za chwilę ktoś uderzy mnie w twarz albo dostanę strzałą w brzuch”7. Indianie zabrali go ze sobą. „[Fawcett] zniknął w lesie, a my zostaliśmy, zachodząc w głowę, co się dzieje”8 – wspominał Costin. Obawiali się, że ich szef został zamordowany, ale blisko godzinę później wyłonił się z dżungli z jednym z Indian wystrojonym w jego kapelusz. W ten sposób Fawcett zaprzyjaźnił się z grupą Guarayo. „Pomogli nam rozbić obóz, zostali z nami przez noc i dali nam jukkę, banany, ryby, naszyjniki, papugi, w istocie wszystko, co mieli”9 – donosił Fawcett w jednej ze swych depesz.

Fawcett nie zabrał ze sobą kraniometru, mógł więc jedynie notować obserwacje na temat Indian. Spotykał już wcześniej plemiona podbite przez białych i cywilizowane siłą, osłabione chorobami i przemocą. W przeciwieństwie do nich, ci Indianie z puszczy (było ich mniej więcej stu pięćdziesięciu) wydawali się zdrowi i silni. „Mężczyźni są pięknie zbudowani, o brązowej skórze i czarnych włosach, przystojni i ubrani w koszule z farbowanej bawełny, których mnóstwo wyrabiają ręcznie w swoich chatach”10 – opisywał Fawcett. Uderzył go fakt, że w przeciwieństwie do wychudzonych członków ekspedycji, Indianie mają znaczne zapasy jedzenia. Jeden z Guarayo rozgniótł kamieniem jakąś roślinę i pozwolił, by jej sok spłynął do strumienia, gdzie rozlał się mleczną chmurą. „Po kilku minutach jakaś ryba wypłynęła na powierzchnię, pływając w kółko z otwartym pyskiem, po czym obróciła się brzuchem do góry, najwidoczniej martwa – wspominał Costin. – Niedługo pływał ich już tuzin”11. Zostały otrute. Jeden z chłopców Guarayo wszedł do wody i wybrał najtłustsze z nich do jedzenia. Trucizny było tylko tyle, żeby je ogłuszyć, i nie była groźna dla ludzi, kiedy ryby przyrządzono. Co ciekawe, te, które chłopiec zostawił w wodzie, po niedługim czasie odżyły i odpłynęły całe i zdrowe. Tej samej trucizny Indianie używali na ból zębów. Tubylcy, odkrywał stopniowo Fawcett, byli mistrzami farmakologii, znakomicie wykorzystującymi środowisko do zaspokajania swych potrzeb; doszedł do wniosku, że Guarayo to „ogromnie inteligentna rasa”12. Po wyprawie z 1910 roku Fawcett, podejrzewając, że Indianie amazońscy skrywają sekrety nieznane historykom i etnologom, zaczął wyszukiwać rozmaite plemiona, choćby uważane były za bardzo groźne. „Są tu problemy do rozwiązania […] domagające się, by ktoś je podjął – pisał do KTG. – Ale niezbędne jest doświadczenie. Szaleństwem jest bez niego wyprawiać się w niezbadane rejony – w obecnych czasach to samobójstwo”13. W 1911 roku zrezygnował z prac dla komisji do spraw granic, by prowadzić badania w rozwijającej się błyskawicznie dziedzinie antropologii. Kiedyś w okolicy rzeki Heath z Costinem i resztą wyprawy jedli posiłek, gdy nagle otoczyła ich grupa Indian z łukami w rękach. „Bez wahania – pisał Costin – Fawcett rzucił pas i maczetę, by pokazać, że nie jest uzbrojony, i poszedł ku nim z rękami nad głową. Zawahali się na chwilę, po czym jeden z los barbaros [dzikusów] odłożył strzały i podszedł, by się z nim przywitać. I tak zaprzyjaźniliśmy się z Indianami Echoja”14. Stopniowo zmieniło się to w stałą metodę Fawcetta. „Gdziekolwiek napotkał dzikich – wspominał Costin – podchodził do nich powoli […] z uniesionymi rękami”15. Podobnie jak metoda podróżowania w bardzo małych grupach, bez ochrony uzbrojonych żołnierzy, jego sposoby zawierania znajomości z plemionami wielu wydawały się zarazem heroiczne i samobójcze. „Słyszałem opowieści o tym, jak przeszedł przez rzekę przed całym plemieniem wrogich dzikusów, i tylko swoją odwagą skłonił ich, by przestali strzelać, po czym towarzyszył im do ich wioski – pisał urzędnik boliwijski do KTG o spotkaniu Fawcetta z Guarayo. – Muszę powiedzieć, że są naprawdę wrogo usposobieni, ponieważ sam znalazłem się wśród nich, a w 1893 roku generał Pando stracił nie tylko część swoich ludzi, ale także swego siostrzeńca i inżyniera, pana Mullera, którzy, zmęczeni podróżą, postanowili pójść w kierunku Modeidi, i od tamtego czasu słuch o nich zaginął”16. To, że Fawcett radził sobie tam, gdzie inni ponosili klęskę, przyczyniało się do rosnącego mitu człowieka niepokonanego, w który on sam zaczynał wierzyć. Jak można wyjaśnić, zastanawiał się, „to, że człowiek stoi celowo przed dzikusami, z którymi koniecznie musi nawiązać przyjazne stosunki, strzały śmigają mu koło głowy, między nogami, a nawet pod ramieniem, przez wiele minut, a on pozostaje nietknięty?”17 Nina także uważała, że nic nie może mu się stać. Pewnego razu, kiedy znów, jak to miał w zwyczaju, podszedł do wrogo nastawionych Indian, zawiadomiła KTG: „Jego spotkanie z dzikimi oraz sposób, w jaki ich okiełznał, to jeden z najodważniejszych wyczynów, o jakich słyszałam – i cieszę się, że tak

postąpił – w ogóle nie obawiam się o jego bezpieczeństwo, ponieważ jestem pewna, że w sytuacjach takich jak ta zachowa się właściwie”18. Costin napisał, że podczas ich pięciu ekspedycji Fawcett nieodmiennie zaprzyjaźniał się z plemionami, które spotkali. Z jednym wyjątkiem.19 W 1914 roku odnalazł w Brazylii grupę Indian Maricoxi, przed którymi ostrzegali go inni mieszkańcy tego rejonu. Na jego zwykłe przyjazne gesty Indianie zareagowali agresywnie. Gdy zbliżyli się najwyraźniej w złych zamiarach, ludzie Fawcetta zaczęli błagać, by pozwolono im użyć broni. „Strzelajmy!” – wołał Costin. Fawcett się wahał. „Nie chciał tego robić, bo nigdy wcześniej nie strzelał”20 – wspominał Costin. Ale w końcu ustąpił. Powiedział później, że kazał ludziom strzelać albo pod nogi, albo w powietrze. Ale, według Costina, „widzieliśmy, że co najmniej jeden Indianin został postrzelony w brzuch”21. Jeśli relacja Costina jest prawdziwa, a nie ma powodu, by w to wątpić, był to jedyny raz, kiedy Fawcett złamał swój własny rozkaz, i był tym najwyraźniej tak zawstydzony, że ocenzurował swoje oficjalne raporty dla KTG i do śmierci zachował to w tajemnicy. Pewnego dnia, kiedy zatrzymał się u plemienia Echoja w boliwijskim regionie Amazonii, natknął się na kolejny dowód, który wydawał się zaprzeczać powszechnemu wyobrażeniu o dżungli jako śmiertelnej pułapce, w której niewielkie grupy łowiecko-zbierackie wiodły żałosny żywot, porzucając i zabijając swoich, żeby przetrwać. Fawcett sam pomógł zbudować ten wizerunek relacjami o własnych wyczerpujących podróżach, a teraz ze zdumieniem odkrył, że podobnie jak Guarayo, Echoja mają zgromadzone ogromne zapasy żywności. Często wykorzystywali pod uprawy tereny zalewowe, bardziej żyzne niż wyżyny, poza tym znali wyrafinowane sposoby polowania i łowienia ryb. „Nigdy nie martwili się o jedzenie – stwierdził Fawcett. – Kiedy byli głodni, jeden szedł do lasu i wabił zwierzynę. Pewnego razu poszedłem z którymś z nich, by zobaczyć, jak to robi. Nie widziałem ani śladu zwierząt w zaroślach, ale Indianin wyraźnie wiedział, co robi. Kilka razy krzyknął przenikliwie i dał mi znak, żebym się nie ruszał. Po kilku chwilach z zarośli wyszedł ostrożnie nieduży jeleń […], a Indianin zastrzelił go z łuku. Widziałem, jak zwabiają z drzew małpy i ptaki za pomocą tych osobliwych krzyków”22. Costin, nagradzany strzelec, był równie zdumiony, widząc Indian, którzy trafiali w cel, podczas gdy on chybiał raz za razem. Fawcetta intrygowała jednak nie tylko umiejętność gromadzenia zapasów żywności, która jest warunkiem gęstego zaludnienia i wyrafinowanej cywilizacji. Echoja wydawali się nieodporni na choroby europejskie, takie jak odra, i dlatego, jak podejrzewał Fawcett, ich populacje pozostawały niewielkie, używali jednak wielu ziół leczniczych i stosowali sprzeczne z zasadami medycyny metody leczenia, by chronić się przed codziennymi zagrożeniami dżungli. Umieli nawet usuwać larwy, które tak dręczyły Murraya. „[Echoja] wydawali językiem dziwne świszczące dźwięki, a wtedy larwa wystawiała główkę z otworu23 – opisywał Fawcett. – Indianin szybko ściskał ranę i pozbywał się intruza”. I dodawał: „Ja sam cmokałem, gwizdałem, groziłem, a nawet grałem na flecie moim robakom, ale bez skutku”24. Pewien zachodni lekarz podróżujący z Fawcettem uważał takie metody za czary, ale dla pułkownika, razem z asortymentem leków roślinnych, były czymś fantastycznym. „Choroby są tu tak częste, że nic dziwnego, iż korzystają z ziół – pisał. – Wydaje się, że na każde schorzenie jest odpowiednie naturalne lekarstwo”. Zauważył też: „Oczywiście medycyna nie zachęca ludzi do korzystania z takich metod, lecz leki, które stosują, są często niezwykle skuteczne, i mówię to jako ktoś, kto korzystał z wielu z nich z pełnym powodzeniem”25. Dzięki temu, że przejął indiańskie leki i metody polowania, Fawcett mógł łatwiej przetrwać w dżungli. „W dziewięćdziesięciu dziewięciu przypadkach na sto nie ma powodu, by głodować”26 – podsumował.

Ale nawet jeśli w Amazonii zaistniały warunki do powstania wielkiej cywilizacji, czy Indianie rzeczywiście taką stworzyli? Wciąż nie znaleziono żadnych dowodów archeologicznych. Nie było nawet świadectw gęstego zaludnienia Amazonii. A pojęcie złożonej cywilizacji było sprzeczne z dwoma paradygmatami etnologicznymi, które dominowały przez wieki i które miały swoje korzenie w pierwszych spotkaniach Europejczyków i Indian ponad czterysta lat wcześniej. Chociaż niektórzy z pierwszych konkwistadorów byli pełni podziwu dla stworzonych przez Indian cywilizacji27, wielu teologów zastanawiało się, czy ci ciemnoskórzy, skąpo odziani osobnicy to w ogóle istoty ludzkie. Jakim sposobem bowiem potomkowie Adama i Ewy mogliby zawędrować tak daleko, i jak mogli nie wiedzieć o nich biblijni prorocy? W połowie XVI wieku Juan Ginés de Sepúlveda, jeden z kapelanów cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, dowodził, że Indianie są „półludźmi”, których należy traktować jak niewolników z natury. „Hiszpanie mieli zupełną rację, wypędzając tych barbarzyńców z Nowego Świata – oświadczył Sepúlveda – ponieważ jest między nimi tak wielka różnica, jak między […] małpami i ludźmi”28. W tym czasie najzagorzalszym krytykiem tego ludobójczego paradygmatu był Bartolomé de Las Casas, dominikanin, który przemierzył obie Ameryki. W słynnej debacie z Sepúlvedą i w cyklu traktatów Las Casas próbował wykazać raz na zawsze, że Indianie są tak samo ludźmi („Czy nie są ludźmi? Czyż nie mają rozumnej duszy?”29), i potępić tych, którzy „udają chrześcijan” i którzy „starli ich z powierzchni ziemi”30. Tymczasem jednak przyczynił się do powstania wyobrażenia Indian, które stało się trwałym elementem europejskiej etnologii: pojęcia „szlachetnego dzikusa”. Według Las Casasa, Indianie byli ludźmi „pełnymi prostoty”, „nieznającymi złości ni obłudy”, „nieskłonnymi do sprzeczek, zamieszek, kłótni, bójki”, którzy „nie pragną posiadać dóbr doczesnych, a przez to nie są pyszni ani żądni wyniesienia, ani chciwi”31. Chociaż w czasach Fawcetta obie koncepcje były obecne w literaturze naukowej i popularnej, teraz zostały przefiltrowane przez zupełnie nową teorię naukową: naukę o ewolucji. Teoria Darwina, w 1859 roku przedstawiona w dziele O pochodzeniu gatunków, sugerowała, że ludzie i małpy mieli wspólnego przodka. Wsparta niedawnymi odkryciami skamieniałości świadczących o tym, że ludzie byli na Ziemi dużo wcześniej, niż głosi Biblia, pomogła nieodwracalnie oddzielić antropologię od teologii. W epoce wiktoriańskiej próbowano zrozumieć ludzką różnorodność nie w kategoriach teologicznych, lecz biologicznych. Podręcznik Notes and Queries on Anthropology [Zagadnienia antropologii], zalecany jako lektura na kursach w KTG, obejmował takie rozdziały jak „Anatomia i fizjologia”, „Włosy”, „Kolor skóry”, „Zapach”, „Sposób poruszania się”, „Fizjonomia”, „Patologia”, „Odstępstwa od normy”, „Rozmnażanie”, „Siły fizyczne”, „Zmysły” i „Dziedziczenie”. Fawcett i inni badacze mieli odpowiedzieć między innymi na takie pytania: Czy przedstawiciele opisywanego plemienia lub ludu mają jakiś osobliwy zapach? Jaką pozycję przyjmują zwykle podczas snu? Czy ich ciało utrzymuje równowagę, gdy chodzą? Czy mają wyprostowaną postawę i proste nogi, czy też stoją i poruszają się na lekko ugiętych kolanach? Czy chodząc, machają rękami? Czy dobrze wspinają się na drzewa? Czy wyrażają zdumienie, otwierając szeroko oczy i usta i unosząc brwi? Czy wstyd wywołuje u nich rumieniec?32 Ludzie epoki wiktoriańskiej chcieli dowiedzieć się w ten sposób, dlaczego z niektórych małp wyewoluowali angielscy dżentelmeni, a z niektórych nie.33 Sepúlveda dowodził, że Indianie są rasą niższą z przyczyn religijnych, w XIX wieku zaś zaczęto uważać, że powodem jest biologia – że być może są oni „brakującym ogniwem” w łańcuchu ewolucji między małpami a ludźmi. W 1863 roku w Londynie powstało

Towarzystwo Antropologiczne, założone w celu zbadania takich teorii. Richard Burton, jeden z założycieli, twierdził, że Indianie, podobnie jak czarni, ze swą „quasi-gorylowatością”34, należą do „podgatunku”35. (Sam Darwin, choć nigdy nie podpisał się pod rasizmem, który pojawił się za sprawą jego teorii, tak opisywał Jaganów oglądanych na Ziemi Ognistej: „Ci nieszczęśnicy […] karłowatego wzrostu, z odstręczającymi twarzami wysmarowanymi białą farbą, o skórze tłustej i brudnej, splątanych włosach, chrapliwym głosie, gestach gwałtownych i pozbawionych godności” – tak jakby trudno było uwierzyć, że „są oni bratnimi istotami, mieszkańcami tego samego świata”36.) Wielu antropologów, w tym Burton, praktykowało frenologię – studia nad wypukłościami ludzkiej czaszki, które uważano za wskaźniki inteligencji i cech charakteru. Jeden z frenologów, porównując dwie czaszki Indian z czaszką Europejczyka, powiedział, że te pierwsze odznaczają się „twardością” i „tajemniczością” i że ich kształt tłumaczy „siłę ducha, jaka przejawia się w odporności Indian na tortury”37. Francis Galton w swojej teorii eugeniki38, do której zwolenników należeli John Maynard Keynes i Winston Churchill, dowodził, że ludzka inteligencja jest dziedziczna i niezmienna i że rdzenne ludy Nowego Świata są z natury „dziećmi pod względem umysłowym”39. Nawet ci ludzie epoki wiktoriańskiej, którzy wierzyli w „psychiczną jedność ludzkości”, uznawali, że społeczeństwa Indian są na innym etapie rozwoju ewolucyjnego. Na początku XX wieku przedstawiciele popularnego wówczas w antropologii dyfuzjonizmu utrzymywali, że jeśli rozwinięta starożytna cywilizacja faktycznie istniała w Ameryce Południowej, miała korzenie albo zachodnie, albo bliskowschodnie – jej założycielami mogły być zaginione plemiona IzraelaIV albo wyprawiający się przez morza Fenicjanie. Keltie z KTG zauważył: „Rozmaite były teorie antropologiczne dotyczące rozmieszczenia ludzkiej rasy”, i dodał, że przedstawiciele dyfuzjonizmu „twierdzą, iż Fenicjanie przepłynęli przez cały Pacyfik, i że wielu z nich dotarło do Ameryki Południowej”40. Fawcett był pod wielkim wpływem tych koncepcji – w jego tekstach mnóstwo jest obrazów Indian jako „radosnych dzieci” i „podobnych małpom dzikusów”41. Kiedy po raz pierwszy zobaczył płaczącego Indianina, zdumiał się, ponieważ był pewien, że z samej fizjologii Indian wynika stoicyzm. Starał się, jak mógł, pogodzić to, co obserwował, z tym, czego go uczono, i jego wnioski były pełne uników i sprzeczności. Był na przykład przekonany, że w dżungli żyją „dzicy najbardziej barbarzyńskiego rodzaju, małpoludy mieszkające w norach, z których wychodzą jedynie nocą”, a jednak niemal zawsze opisywał Indian, których spotykał, jako „cywilizowanych”42, często dużo bardziej niż Europejczycy. („Z mego doświadczenia wynika, że niewielu spośród tych dzikich jest z natury «złych», chyba że kontakty z «dzikusami» z zewnątrz uczyniły ich takimi”43.) Bardzo stanowczo sprzeciwiał się niszczeniu rdzennych kultur przez kolonizację. W dżungli absolutysta stał się relatywistą. Gdy pewnego razu był świadkiem, jak plemię zjada jednego ze swych pobratymców w ramach ceremonii religijnej – ciało „upieczono nad wielkim ogniem”, po czym „poćwiartowano i rozdzielono między różne rodziny”44 – Fawcett przekonywał, by Europejczycy nie potępiali „skomplikowanego rytuału”45. Nie znosił, gdy Indian, którzy nie przyjęli kultury zachodniej, klasyfikowano jako „dzikich” – co wówczas było zwykłym określeniem – i zauważył, że przyjaźni, przyzwoici Indianie Echoja są „dobitnym dowodem na to, jak nieuprawnione jest potępianie w czambuł wszystkich ludów żyjących w puszczy”46. Nie tylko przyjął obyczaje Indian, lecz nauczył się też mówić niezliczonymi rdzennymi dialektami. „Znał Indian tak, jak niemal żaden inny biały człowiek, i miał dar języków” – zauważył autor powieści przygodowych i współpracownik Fawcetta, Thomas Charles Bridges. „Niewielu ludzi kiedykolwiek posiadło ten dar w takim stopniu”47. Costin, podsumowując relacje Fawcetta z tubylcami Amazonii, powiedział po prostu: „Rozumiał ich lepiej niż ktokolwiek inny”48. Fawcettowi nigdy jednak nie udało się znaleźć wyjścia z tego, co historyk Dane Kennedy

nazwał „mentalnym labiryntem rasy”49. Kiedy trafił na plemię o rozwiniętej kulturze, często próbował znaleźć oznaki rasowe – więcej „białości” albo „czerwoności” – które pozwoliłyby mu pogodzić pojęcie rozwiniętego społeczeństwa indiańskiego z własnymi wiktoriańskimi przekonaniami i nastawieniem. „Indianie dzielą się na trzy rodzaje – napisał kiedyś. – Pierwszy to ludzie łagodni i godni pożałowania […]. Drudzy, groźni, odrażający kanibale, rzadko spotykani; trzeci, mocni ludzie o jasnej skórze, którzy muszą mieć cywilizowane pochodzenie”50. Koncepcja, że w Ameryce żyje plemię „jasnych” ludzi albo „białych Indian”, istniała, od kiedy Kolumb stwierdził, że widział wielu rdzennych mieszkańców, którzy byli „biali jak my”51. Później konkwistadorzy twierdzili, że trafili u Azteków na salę pełną „mężczyzn, kobiet i dzieci o białych z urodzenia twarzach, ciele, włosach i rzęsach”52. Legenda „białych Indian” najbardziej żywa była w Amazonii, gdzie pierwsi hiszpańscy odkrywcy, którzy spłynęli Amazonką, opisywali wojowniczki jako „wysokie, o bardzo jasnej skórze”53. Wiele z tych legend wzięło się niewątpliwie z istnienia plemion o wyraźnie jaśniejszym kolorze skóry. Jedna grupa niezwykle wysokich jasnoskórych Indian we wschodniej Boliwii nazywana była Yurucares, co dosłownie znaczy „biali ludzie”. Yanomami z Amazonii byli także za sprawą koloru skóry znani jako „biali Indianie”, podobnie jak Wai-Wai z Gujany. W czasach Fawcetta tak zwana „kwestia białych Indian” przydawała wiarygodności teorii dyfuzjonistycznej, zgodnie z którą Fenicjanie albo inny lud z Zachodu, taki jak Atlantydzi albo Izraelici, przed tysiącami lat dotarł do dżungli. Fawcett najpierw odnosił się sceptycznie do istnienia „białych Indian”, uważając dowody za „słabe”, ale w miarę upływu czasu tak jakby pomagali mu oni wyjść z jego osobistego labiryntu poglądów na temat rasy: jeśli Indianie wywodzą się z cywilizacji zachodniej, nie ma wątpliwości, że mogli stworzyć rozwinięte społeczeństwo. Fawcettowi nigdy nie udało się dokonać ostatniego zwrotu myślowego nowoczesnego antropologa i pogodzić się z ideą, że złożone cywilizacje mogły powstać niezależnie od siebie. W rezultacie niektórzy współcześni antropolodzy i historycy uważają go za oświeconego jak na swoje czasy, inni natomiast, tacy jak John Hemming, nazywają go „nietzscheańskim eksploratorem”, wydającym z siebie „eugeniczny bełkot”54. Prawdę mówiąc, był i jednym, i drugim. Choć Fawcett buntował się przeciwko wiktoriańskim obyczajom – został buddystą żyjącym jak indiański wojownik – nigdy nie udało mu się ich przekroczyć. Udało mu się uniknąć niemal wszystkich chorób dżungli, ale nie mógł pozbyć się zgubnej choroby rasy. W jego tekstach stale obecne jest przekonanie, że Amazonia i jej ludy nie są tym, za co się je powszechnie uważa. Coś było nie tak. Podczas swoich „autopsji” widział zbyt wiele plemion, które nie pasowały do ogólnej europejskiej etnologii. W 1914 roku Fawcett przebywał z Costinem i Manleyem w odległym zakątku brazylijskiej Amazonii, z dala od głównych rzek, kiedy nagle wyszli z dżungli na wielką polanę. Oślepiony światłem Fawcett zobaczył ciąg pięknych zrobionych z trzciny domów o kopulastych dachach. Niektóre według jego relacji miały ponad dwadzieścia metrów wysokości i trzydzieści metrów średnicy. Niedaleko widać było poletka kukurydzy, bananów i słodkich ziemniaków. Wydawało się, że w pobliżu nie ma nikogo, Fawcett dał więc znak Costinowi, by zajrzeli do jednego z domostw. Kiedy Costin podszedł do wejścia, zobaczył samotną starszą kobietę, która pochylona nad ogniem, gotowała strawę. Poczuł zapach jukki i ziemniaków i owładnięty głodem, mimo niebezpieczeństwa, wszedł do środka. Fawcett i Manley także poczuli zapach i poszli za nim. Wskazali na swoje brzuchy i zdumiona kobieta podała im miski jedzenia. „Żaden z nas nie jadł chyba nigdy czegoś równie smacznego”55 – wspominał później Fawcett. Kiedy podróżnicy jedli, pojawili się wokół nich pomalowani w pasy wojownicy. „Wślizgnęli się przez różne wejścia, których wcześniej nie zauważyliśmy, i widzieliśmy, że na zewnątrz jest ich więcej”56 – pisał Fawcett. Nozdrza i wargi przebite mieli drewnianymi kołkami, trzymali łuki i dmuchawki.

Fawcett wyszeptał do Costina i Manleya: „Nie ruszajcie się!”57 Według relacji Costina Fawcett powoli odwiązał fular z szyi i położył go na ziemi, jako podarunek, przed mężczyzną, który wyglądał na wodza. Ten podniósł go i przyjrzał się mu w złowrogiej ciszy. Fawcett powiedział do Costina: „Musicie im coś dać”. „Popełniłem idiotyczny błąd – wspominał później Costin. Wyciągnąłem zapałkę, i na dodatek ją zapaliłem”58. Wybuchła panika, lecz Fawcett szybko wydobył z kieszeni inny podarunek: błyszczący naszyjnik. Jeden z członków plemienia dał swym gościom w zamian tykwy pełne orzechów. „Przyjaźń została zawarta – relacjonował Fawcett – i sam wódz usiadł na krzywym stołku i jadł z nami orzeszki”59. Poznali w ten sposób nieznaną wcześniej grupę Indian, którą Fawcett zaklasyfikował jako MaxubiV. Przy okazji pobytu u nich odkrył coś, czego wcześniej w Amazonii nie widział: populację liczącą kilka tysięcy osób. Co więcej, wioskę otaczały podobne osady, w których mieszkały kolejne tysiące ludzi. (Dokonane przez Fawcetta odkrycie tak licznej grupy dotychczas nieznanych Indian skłoniło prezesa Amerykańskiego Towarzystwa Geograficznego do oświadczenia: „Nie znamy niczego równie zdumiewającego w najnowszej historii eksploracji”60.) Fawcett zdał sobie sprawę, że w rejonach odległych od głównych rzek, którymi poruszała się większość europejskich podróżników i łowców niewolników, tubylcy byli zdrowsi i żyli w liczniejszych grupach. Fizycznie byli mniej wyniszczeni przez choroby i alkohol, ich kultury rozkwitały. „Być może dlatego etnologia tego kontynentu została oparta na błędnym wyobrażeniu”61 – pisał Fawcett. Zwłaszcza u Indian Maxubi widoczne były, jego zdaniem, przejawy wyrafinowanej kultury. Wytwarzali piękną ceramikę i nadali nazwy planetom. „Plemię to jest także wybitnie muzykalne” – zanotował Fawcett. Opisując ich pieśni, dodał: „W głębokiej ciszy lasu, kiedy pierwsze promienie słońca uciszały nocny gwar owadziego życia, te hymny robiły na nas wielkie wrażenie swym pięknem”62. To prawda, pisał, że spotykał w dżungli plemiona „niepoprawne, beznadziejnie brutalne”63, ale inne, takie jak Maxubi, były „odważne i inteligentne”, „całkowicie przecząc wnioskom etnologów, którzy zbadali jedynie rzeki i nie mieli pojęcia o trudniej dostępnych miejscach”64. Co więcej, wiele z tych plemion opowiadało legendy o przodkach, którzy mieszkali w osadach jeszcze wspanialszych i piękniejszych. Były i inne wskazówki. Na skałach w różnych miejscach dżungli Fawcett zauważył coś, co wyglądało na starożytne malowidła, i wyryte kontury postaci ludzkich i zwierzęcych. Pewnego razu, gdy wspinał się na samotne wzgórze na równinach zalewowych Amazonii boliwijskiej, dostrzegł coś wystającego z ziemi. Wziął to do ręki: był to odłamek ceramiki. Zaczął rozgrzebywać ziemię. Niemal wszędzie, jak pisał później w sprawozdaniu dla KTG, natykał się na kawałki starożytnej ceramiki. Jego zdaniem były to wytwory rzemiosła równie wyrafinowanego, jak to ze starożytnej Grecji, Rzymu czy Chin, jednak w promieniu setek mil nie było tam żadnych mieszkańców. Skąd więc wzięła się ceramika? Do kogo wcześniej należała? Choć sprawa była coraz bardziej tajemnicza, dostrzegał pewne reguły. „Wszędzie tam, gdzie są alturas, to znaczy wzniesienia ponad równinami w dorzeczu Amazonki – wyjaśnił Keltiemu – tam są artefakty”65. To jeszcze nie wszystko: między owymi alturas rozciągały się jakby geometrycznie wyznaczone ścieżki. Wyglądały, mógłby przysiąc, niemal jak „drogi” albo „groble”66. Budując swoją teorię starożytnej cywilizacji amazońskiej, Fawcett zdawał sobie sprawę z rosnącej konkurencji ze strony innych odkrywców, którzy na wyścigi zagłębiali się w interior Ameryki Południowej, by zbadać jeden z ostatnich niepoznanych obszarów. Była to zbieranina rozmaitych drażliwych, opętanych na jednym punkcie typów, z których każdy miał swoją idée fixe. Jednym z nich był na przykład Henry Savage Landor67, zawdzięczający sławę dziennikom

z podróży, w których opisywał, jak niemal pozbawiono go życia w Tybecie, jak wspinał się w Himalajach bez lin i raków, przemierzył pustynie Persji i Beludżystanu na wielbłądzie, i który podróżował po Amazonii ubrany tak, jakby wybierał się na lunch na Piccadilly Circus („Nie przebieram się w te maskaradowe stroje, które jakoby noszą podróżnicy”68), a podczas tej wyprawy jego ludzie zbuntowali się i niemal go zastrzelili. Był też pewien brazylijski pułkownik, pół-Indianin, Cândido Mariano da Silva Rondon, który pomagał kłaść linie telefoniczne w dżungli, piranie odgryzły mu palec u nogi i założył Służbę Ochrony Indian. (Jej mottem, podobnie jak jego własnym, było: „Zgiń, jeśli musisz, ale nie zabijaj”.) Był też Theodore Roosevelt, który po przegranej w wyborach prezydenckich w 1912 roku szukał schronienia w Amazonii i badał z Rondonem Rio da Dúvida, „Rzekę Zwątpienia”, zwaną później Rio Roosevelt lub Rio Teodoro. (Pod koniec tej wyprawy były prezydent, który zalecał „życie pełne wyrzeczeń”, był o krok od śmierci z głodu i gorączki i powtarzał w malignie pierwsze wersy poematu Samuela Taylora Coleridge’a Kubla Chan: „W Xanadu kazał Kubla Chan wznieść cud, / Pałac rozkoszy, gdzie przepych bez końca”69.) Jednak rywalem, którego Fawcett obawiał się najbardziej, był Alexander Hamilton Rice, wysoki, smagły amerykański lekarz, który podobnie jak Fawcett szkolił się pod okiem Edwarda Ayersta Reevesa w KTG. Rice zbliżał się do czterdziestki, miał potężną pierś i sumiasty wąs. W 1904 roku ukończył wydział medycyny na Harvardzie. Zainteresowanie chorobami tropikalnymi przywiodło go nad Amazonkę, gdzie badał zabójcze pasożyty, robiąc sekcje małp i jaguarów, i gdzie zafascynowała go geografia i etnologia regionu. W 1907 roku, kiedy Fawcett prowadził swoją pierwszą wyprawę mierniczą, doktor Rice wędrował przez Andy z nieznanym wówczas archeologiem Hiramem Binghamem. Później zszedł do północnego dorzecza Amazonki, szukając źródeł kilku rzek i badając rdzennych mieszkańców. W jednym w listów do przyjaciela doktor Rice pisał: „Podążam bardzo powoli, badam wszystko starannie i wyciągam wnioski jedynie po długim zastanowieniu. Jeśli cokolwiek budzi moje wątpliwości, wracam, by jeszcze raz nad tym popracować”70. Po tej wyprawie Rice, zdając sobie sprawę, że brak mu wystarczającego przeszkolenia technicznego, zapisał się do Szkoły Astronomii i Miernictwa przy KTG. Po jej ukończeniu w 1910 roku („Traktujemy go w dużym stopniu jak naszego wychowanka”71 – zauważył później prezes KTG), wrócił do Ameryki Południowej, by badać basen Amazonki. Podczas gdy Fawcett był impulsywny i śmiały, doktor Rice podchodził do swej misji ze spokojną precyzją chirurga. Chciał nie tyle znosić bez skargi ciężkie warunki, ile je zmienić. Zbierał wyprawy liczące nawet stu ludzi i miał obsesję na punkcie ekwipunku – nowych łodzi, nowych butów, nowych agregatów prądotwórczych – oraz stosowania w dżungli najnowszych metod naukowych. Podczas jednej z ekspedycji zatrzymał się, by przeprowadzić nagły zabieg u tubylca cierpiącego z powodu czyraka oraz zoperował Indianina, który miał ropień blisko wątroby. KTG odnotowało ten zabieg jako „prawdopodobnie pierwszą operację chirurgiczną z użyciem chloroformu przeprowadzoną w tej dziewiczej dżungli”72. Chociaż doktor Rice nie poganiał swoich ludzi tak bardzo jak Fawcett, przynajmniej raz zbuntowali się i porzucili go w dżungli.73 Podczas tej samej ekspedycji Rice dostał takiego zakażenia w nodze, że wziął lancet i w pełni przytomny usunął samemu sobie część tkanki. Jak powiedział Keltie Fawcettowi: „To lekarz, i to bardzo mądry lekarz”74. Fawcett, choć być może był przekonany, że nikt nie jest w stanie przewyższyć go, jeśli chodzi o jego umiejętności podróżnika i odkrywcy, zdawał sobie sprawę, że nigdy nie dorówna Rice’owi pod jednym względem: pieniędzy. Doktor Rice, który był bogatym wnukiem byłego mera Bostonu i gubernatora Massachusetts, ożenił się z Eleanor Widener, wdową po pewnym filadelfijskim magnacie, jednym z najbogatszych ludzi w Ameryce (jej pierwszy mąż i syn

zginęli w katastrofie „Titanica”). Z fortuną wartą miliony dolarów, doktor Rice i jego żona – która sponsorowała Bibliotekę Widenera na Harvardzie, by w ten sposób uczcić pamięć syna – pomogli sfinansować budowę nowej sali wykładowej KTG. W Stanach Rice często przyjeżdżał na spotkania błękitnym rolls-royce’em z szoferem, ubrany w długie futro. Czuł się jak u siebie w domu, wedle słów jednej z gazet, „zarówno w eleganckim towarzystwie Newport, jak i w parnych dżunglach Brazylii”75. Posiadając niewyczerpane fundusze, mógł pozwolić sobie na najnowocześniejszy sprzęt i najlepiej wyszkolonych ludzi. Tymczasem Fawcett musiał stale błagać fundacje i przedsiębiorców o wsparcie finansowe. „Podróżnicy to nie zawsze ci szczęśliwi i niefrasobliwi włóczykije – skarżył się kiedyś w liście do KTG. – Rodzą się bez przysłowiowej srebrnej łyżeczki”76. Wydawało się, że Amazonia, mimo swego ogromu, nie pomieści ego i ambicji wszystkich tych eksploratorów. Ludzie ci zwykle spoglądali na siebie wilkiem, zazdrośnie strzegąc tras swoich wypraw w obawie, że ktoś ich ubiegnie i odkryje coś wcześniej. Posuwali się nawet do śledzenia się nawzajem. „Nastawiaj uszu na informacje o działaniach Landora”77 – radziło KTG Fawcettowi w depeszy z 1911 roku. Fawcetta nie trzeba było zachęcać: i tak miał manię szpiegowania. Eksploratorzy chętnie też podawali w wątpliwość, a nawet podważali osiągnięcia konkurentów. Kiedy Roosevelt i Rondon ogłosili, że po raz pierwszy przemierzyli rzekę o długości ponad 1500 kilometrów – nazwaną Rio Roosevelt na cześć prezydenta – Landor powiedział reporterom, że to niemożliwe, by taki dopływ istniał. Nazywając Roosevelta „szarlatanem”, oskarżył byłego prezydenta o plagiat relacji z jego własnej podróży: „Widzę, że cierpiał nawet na tę samą chorobę co ja, i co jeszcze bardziej zdumiewające, miał kłopot z tą samą nogą. Takie rzeczy często się zdarzają wielkim odkrywcom, uważnie czytającym książki skromnych podróżników, którzy dotarli gdzieś przed nimi”78. Roosevelt odciął się, że Landor „to zwykły oszust niegodny uwagi”79. (Nie po raz pierwszy Landora nazwano oszustem: kiedy zszedł z jednego ze szczytów w Himalajach, Douglas Freshfield, jeden z najwybitniejszych himalaistów owych czasów, który w przyszłości miał być prezesem KTG, powiedział, że „żaden alpinista nie jest w stanie uwierzyć w te rekordy szybkości i wytrwałości, i inne wyczyny, których jakoby dokonał pan Landor”, i że jego „bardzo sensacyjna relacja” podważa „wiarygodność, zarówno w ojczyźnie, jak i na kontynencie, angielskich podróżników, krytyków i towarzystw naukowych”80.) Doktor Rice, ze swej strony, początkowo uznał relację Roosevelta za „niezrozumiałą”81, ale kiedy ten podał mu więcej szczegółów, przeprosił. Chociaż Fawcett nigdy nie wątpił w odkrycie Roosevelta, skomentował je kwaśno jako „wycieczkę dla staruszka”82. „Nie chcę deprecjonować innych prac badawczych prowadzonych w Ameryce Południowej – pisał Fawcett do KTG – a tylko podkreślić ogromną różnicę między wyprawami rzeką, wolnymi od poważnego problemu żywności, oraz wyprawami pieszo przez dżunglę, kiedy trzeba siłą rzeczy znosić okoliczności i metodycznie badać indiańskie sanktuaria”83. Landor również nie robił wrażenia na Fawcetcie, który uważał go za „humbug od samego początku”84. Fawcett powiedział Keltiemu, że absolutnie nie chciałby być „zaliczany wraz z Savage’ami Landorami i Rooseveltami do tak zwanego bractwa odkrywców”85. Fawcett często wyrażał podziw dla Rondona, ale w końcu zaczął być podejrzliwy także wobec niego. Twierdził, że wielkie wyprawy rywala kosztowały zbyt wiele ofiar. (W 1900 roku Rondon wyruszył na wyprawę, zabierając osiemdziesięciu jeden ludzi – wróciło zaledwie trzydziestu – pozostali albo zginęli, albo trafili do szpitala, albo zbiegli86). Rondon, dumny człowiek i wielki patriota, nie rozumiał, dlaczego Fawcett – który powiedział KTG, że woli zabierać na swe wyprawy angielskich dżentelmenów, „ze względu na ich wielką wytrwałość i pragnienie przygody”87 – zawsze odmawiał zabierania na wyprawy brazylijskich żołnierzy.

Jeden z kolegów Rondona powiedział, że pułkownikowi nie podobała się myśl, iż „cudzoziemiec przyjeżdża tutaj, by zrobić coś, co jak powiedział, Brazylijczycy mogą zrobić sami”88. Choć Fawcett ze stoickim spokojem znosił najtrudniejsze warunki w dżungli, był nadmiernie wrażliwy na najdrobniejszą krytykę jego osoby. Jeden z urzędników KTG radził mu: „Sądzę, że stanowczo za bardzo martwi się pan o to, co powiedzą ludzie. Na pańskim miejscu nie trapiłbym się tym. Sukces rodzi sukces”89. Mimo to, gdy Fawcett gromadził świadectwa istnienia zaginionej cywilizacji w Amazonii, obawiał się, że ktoś taki jak doktor Rice mógłby wpaść na ten sam trop. Kiedy dał znać KTG o nowym kierunku swych badań antropologicznych, Keltie odpisał mu, że Rice „z pewnością wyruszy ponownie” i być może „będzie skłonny podjąć wskazane przez ciebie zadanie”90. W 1911 roku eksploratorów Ameryki Południowej, a wraz z nimi resztę świata, zdumiała wieść, że Hiram Bingham, który kiedyś podróżował z Rice’em, z pomocą peruwiańskiego przewodnika odnalazł w Andach inkaskie ruiny Machu Picchu, blisko 2500 metrów nad poziomem morza. Chociaż Bingham nie odkrył nieznanej cywilizacji – imperium inkaskie i jego monumentalna architektura były dobrze udokumentowane – pozwoliło to ujrzeć ten starożytny świat w niezwykłym świetle. „National Geographic”, który poświęcił cały numer odkryciu Binghama, zauważył, że kamienne świątynie, pałace i fontanny Machu Picchu – najprawdopodobniej pochodzące z XV wieku miejsce wytchnienia dla inkaskiej szlachty – mogą „okazać się najważniejszym skupiskiem ruin odkrytym w Ameryce Południowej”91. Podróżnik Hugh Thomson z kolei nazwał je „ikoną dwudziestowiecznej archeologii”92. Bingham nagle znalazł się na szczycie, został nawet wybrany do amerykańskiego senatu. Odkrycie to rozpaliło wyobraźnię Fawcetta. Niewątpliwie było też bodźcem dla jego ambicji. Żywił jednak przekonanie, że zebrane przez niego dowody sugerują być może coś bardziej epokowego: pozostałości nieznanej dotąd cywilizacji w sercu Amazonii, tam, gdzie od wieków konkwistadorzy szukali starożytnego królestwa – miejsca zwanego Eldorado.

Eldorado Kroniki ukryte były w zakurzonych piwnicach starych kościołów i bibliotek i rozrzucone po całym świecie. Fawcett, zamieniwszy ubiór podróżnika na strój bardziej oficjalny, szukał wszędzie tych zwojów opisujących wczesne wyprawy konkwistadorów w głąb Amazonii. Papiery były często zaniedbane i zapomniane, niektóre, jak się obawiał, zostały stracone na zawsze, a kiedy natrafiał na jakiś dokument, przepisywał najważniejsze fragmenty do notesów. Było to czasochłonne, ale powoli układał w całość legendę Eldorado. Wielki pan […] chodzi cały czas pokryty złotym pyłem, drobnym jak mielona sól. Uważa on, że wszelka inna ozdoba byłaby mniej piękna. Czymś prostackim i pospolitym byłoby założyć zbroję z tłoczonego lub kutego złota, ponieważ inni możni panowie noszą takie, kiedy chcą. Ale pudrować się złotem to coś egzotycznego, niezwykłego i bardziej kosztownego – ponieważ wieczorem zmywa z siebie złoty proszek, który w ten sposób przepada, i nakłada nowy każdego ranka, i tak czyni co dnia jak rok długi.1 Tak właśnie, według szesnastowiecznego kronikarza Gonzala Fernándeza de Oviedo, zaczęła się historia Eldorado.2 Imię to znaczy „ozłocony”. Indianie opowiadali Hiszpanom o swym władcy i jego wspaniałej krainie, i tak człowiek stał się synonimem królestwa. Inny kronikarz opowiadał, że król smarował się złotem i pływał w jeziorze, „lśniąc niczym promień słońca”, podczas gdy jego poddani składali „ofiary ze złotych klejnotów, szmaragdów i innych ozdób”3. Te opowieści wystarczyły, żeby chciwe serca konkwistadorów zabiły szybciej, ale na dodatek wierzono, że w królestwie tym rosną ogromne gaje cynamonowców – źródła przyprawy, którą w tamtych czasach ceniono niemal tak samo jak złoto. Choć opowieści te wydawały się czystą fantazją, raz jeden odnaleziono w Nowym Świecie wspaniałe miastoVI. W 1519 roku Hernán Cortés doszedł groblą do azteckiej stolicy Tenochtitlán, która wznosiła się pośrodku jeziora i lśniła od piramid, pałaców i ozdób. „Niektórzy z naszych żołnierzy pytali nawet, czy to nie sen”4 – zapisał kronikarz Bernal Díaz del Castillo. Czternaście lat później Francisco Pizarro podbił Cuzco, stolicę Inków, których imperium obejmowało niemal dwa miliony kilometrów kwadratowych, zamieszkanych przez ponad dziesięć milionów ludzi. Gaspar de Espinosa, gubernator Panamy, powtórzył za Díazem, że bogactwa inkaskiej cywilizacji były „niczym ze snu”5. W lutym 1541 roku wyruszyła pierwsza ekspedycja w poszukiwaniu Eldorado pod wodzą Gonzala Pizarra, młodszego, przyrodniego brata Francisca i gubernatora Quito. Napisał on do króla hiszpańskiego: „Jako że liczne relacje, które otrzymałem z Quito i spoza tego miasta od wysoko postawionych i wiekowych wodzów, lecz także od Hiszpanów, zgodnie twierdzą, że prowincja La Canela [Cynamon] oraz jezioro Eldorado to bardzo ludny i bardzo bogaty kraj, postanowiłem wyruszyć tam, podbić go i zbadać”6 . Przystojny i śmiały, chciwy i sadystyczny – typowy konkwistador – Gonzalo Pizarro był tak pewny sukcesu, że poświęcił niemal cały swój majątek, by zgromadzić wojska przewyższające liczebnością nawet te, które pojmały króla Inków. Wyruszył z kolumną ponad dwustu konnych żołnierzy ubranych jak rycerze, z hełmami, mieczami i tarczami, oraz czterema tysiącami indiańskich niewolników odzianych w skóry, których Pizarro trzymał w kajdanach aż do dnia wyjazdu. Za nimi podążały wozy ciągnięte przez lamy, wyładowane mniej więcej dwoma tysiącami kwiczących świń, a dalej blisko dwa tysiące psów myśliwskich. Tubylcom cały ten pochód musiał wydawać się czymś równie zdumiewającym, jak wizje Eldorado. Ekspedycja skierowała się z Quito na wschód, przez Andy,

gdzie stu Indian zmarło z zimna, po czym dotarła do dorzecza Amazonki. Przedzierając się przez dżunglę za pomocą mieczy, zlani potem pod zbrojami, spragnieni, głodni, przemoczeni i nieszczęśliwi, Pizarro i jego ludzie natknęli się na kilka drzew cynamonowych. Opowieści były więc prawdziwe: „cynamon najprzedniejszego gatunku”7. Ale drzewa były rozrzucone na tak wielkim obszarze, że próżne byłyby próby ich uprawiania. Były kolejnym z bezlitosnych oszustw Amazonii. Niedługo później Pizarro napotkał w dżungli kilku Indian i zażądał, by wyjawili mu, gdzie znajduje się królestwo Eldorado. Ponieważ Indianie patrzyli na niego tępo, Pizarro kazał ich powiesić i torturować. „Rzeźnik Gonzalo Pizarro, którego nie zadowoliło spalenie niewinnych Indian, nakazał, by pozostałych rzucić na pożarcie psom, które rozdarły ich zębami i pożarły”8 – pisał szesnastowieczny historyk Pedro de Cieza de León. Tymczasem wyprawa w niecały rok od wyruszenia była w rozsypce. Lamy zdechły od upału i w bardzo niedługim czasie świnie, konie, a nawet większość psów została zjedzona przez wygłodniałych podróżników. Poza tym większość z czterech tysięcy Indian, których Pizarro siłą zapędził do dżungli, zmarło z głodu i chorób. Nad jakąś potężną meandrującą rzeką Pizarro postanowił podzielić pozostałych członków wyprawy na dwie grupy. Podczas gdy większość miała nadal wędrować brzegiem, jego zastępca, Francisco de Orellana, wziął pięćdziesięciu siedmiu Hiszpanów i dwóch niewolników, po czym popłynął w dół rzeki na zbudowanej przez nich łodzi, w nadziei znalezienia czegoś do jedzenia. Dominikanin Gaspar de Carvajal, który popłynął z Orellaną, zapisał w dzienniku, że niektórzy z ich grupy byli tak słabi, że popełzli w dżunglę na czworakach. Wielu z nich, pisał, było „niczym ludzie obłąkani, którzy postradali rozum”9. Zamiast wrócić i odnaleźć Pizarra i resztę ekspedycji, Orellana i jego ludzie postanowili płynąć dalej potężną rzeką tak długo, aż, jak ujął to Carvajal, „albo umrą, albo zobaczą, co się nad nią znajduje”10. Carvajal opisuje, że mijali wioski i atakowały ich tysiące Indian, w tym kobiety. Podczas jednego z ataków strzała trafiła Carvajala w oko i „zagłębiła się w oczodół”11. 26 sierpnia 1542 roku ich łódź wypłynęła w końcu na Ocean Atlantycki i stali się w ten sposób pierwszymi Europejczykami, którzy przepłynęli całą Amazonkę. Był to zarazem niewiarygodny wyczyn i całkowita klęska. Kiedy Pizarro odkrył, że Orellana go porzucił, co uznał za bunt, zmuszony był zawrócić i spróbować wraz ze swymi głodującymi oddziałami przedrzeć się z powrotem przez Andy. Gdy w czerwcu 1542 roku dotarł do Quito, z jego niegdyś wspaniałej armii zostało jedynie osiemdziesięciu ludzi w łachmanach, tak że byli niemal nadzy. Podobno nawet jakiś człowiek zaoferował Pizarrowi ubranie, ale ten nawet na niego nie spojrzał, i nie patrząc na nikogo, poszedł do domu i zamknął się w odosobnieniu. Chociaż Orellana wrócił do Hiszpanii, Eldorado wciąż lśniło w jego wyobraźni, i w 1545 roku on z kolei poświęcił cały swój majątek na wyprawę. Hiszpańskie władze uznały, że jego flota z kilkusetosobową załogą – na pokładzie była także jego żona – nie nadaje się do wypłynięcia w morze, i zakazały mu rejsu, jednak Orellana i tak cichcem odpłynął. Po niedługim czasie wśród załogi wybuchła zaraza, która zabiła blisko stu ludzi. Potem jeden ze statków zaginął na morzu wraz z kolejnymi siedemdziesięcioma siedmioma ludźmi. Gdy dotarli do ujścia Amazonki i przepłynęli zaledwie sto pięćdziesiąt kilometrów, kolejnych pięćdziesięciu siedmiu członków załogi zabiły choroby i głód. Następnych siedemnastu zginęło z rąk Indian. W końcu Orellana dotknięty gorączką padł na pokład i w malignie nakazał odwrót. Jego serce przestało bić, zupełnie jakby nie mógł znieść rozczarowania. Żona owinęła ciało męża w hiszpańską flagę i pochowała go na brzegu Amazonki, patrząc, według słów jednego z pisarzy, „jak brunatne wody, które tak zawładnęły jego umysłem, teraz pochłaniają jego ciało”12.

Mimo to trudno było się oprzeć czarowi tego ziemskiego raju. W 1617 roku elżbietański poeta i podróżnik, Walter Raleigh, przekonany, że jest tam nie tylko jeden ozłocony człowiek, lecz całe ich tysiące, wyruszył na statku nazywanym „Destiny” („przeznaczenie”), ze swym dwudziestotrzyletnim synem, by odnaleźć, jak to ujął, „więcej bogatych i pięknych miast, więcej świątyń zdobnych w złote wizerunki, więcej grobowców pełnych skarbów, niż Cortés znalazł w Meksyku, a Pizarro w Peru”13. Jego syn – „przedkładający sławę nad bezpieczeństwo”14, jak ujął to Raleigh – zginął bardzo szybko w starciu z Hiszpanami nad Orinoko. W jednym z listów do żony Raleigh pisał: „Bóg wie, że wcześniej nie znałem, co to smutek. […] Serce mi pękło”15. Raleigh wrócił do Anglii, nie odnalazłszy żadnego śladu swego królestwa, i w 1618 roku został ścięty przez króla Jakuba I Stuarta. Żona kazała zabalsamować jego czaszkę i niekiedy pokazywała ją gościom – jako ponure przypomnienie, że Eldorado, poza wszystkim innym, jest zabójcze.16 Inne ekspedycje w poszukiwaniu królestwa posuwały się do kanibalizmu. Człowiek ocalały z wyprawy, podczas której zginęło dwustu czterdziestu ludzi, wyznał: „Niektórzy, wbrew naturze, jedli ludzkie mięso: jednego chrześcijanina przyłapano na tym, jak gotował ćwiartkę dziecka z zieleniną”17. Na wieść o trzech podróżnikach, którzy upiekli Indiankę, Oviedo wykrzyknął: „Szatański plan! Ale zapłacili za swój grzech, ponieważ nikt ich więcej nie widział: z woli Bożej znaleźli się zapewne Indianie, którzy ich zjedli”18. Ruina finansowa, nędza, głód, kanibalizm, morderstwa, śmierć: wydawało się, że są to jedyne realne przejawy Eldorado. Jak pisał jeden z kronikarzy o kilku poszukiwaczach: „Maszerowali jak obłąkani z jednego miejsca do drugiego, aż pokonani wyczerpaniem i brakiem sił nie mogli się już ruszać i zostawali tam, dokąd wezwał ich ten smutny syreni śpiew, zadufani w sobie i martwi”19. Jaką lekcję mógł z tego szaleństwa wyciągnąć Fawcett? Na początku XX wieku większość historyków i antropologów zaprzeczała nie tylko istnieniu Eldorado, ale także większości relacji konkwistadorów. Uczeni byli przekonani, że ich kroniki stanowiły wytwór rozgorączkowanej wyobraźni, i że zostały ubarwione, by władcy lepiej przyjęli straszliwe skutki ekspedycji – stąd, na przykład, mityczne wojowniczki. Fawcett zgadzał się, że opływające w bogactwa Eldorado było „pełną przesady romantyczną baśnią”20, jednak nie chciał do końca odrzucać tego, co mówiły kroniki, ani też możliwości istnienia starożytnej cywilizacji amazońskiej. Carvajal, na przykład, był szanowanym kapłanem i inni z jego wyprawy potwierdzali jego relacje. Nawet historia o wojowniczych Amazonkach miała zdaniem Fawcetta pewne oparcie w rzeczywistości, ponieważ nad rzeką Tapajós napotkał kobiety-wodzów. A jeśli niektóre szczegóły opowieści zostały podkoloryzowane, nie znaczy to, że wszystkie były zmyśleniem. Fawcett w istocie uważał kroniki za dość dokładny obraz Amazonii przed europejskim najazdem. I jego zdaniem to, co opisywali konkwistadorzy, było objawieniem. W czasach Fawcetta nad brzegami Amazonki i jej głównych dopływów mieszkały niewielkie rozproszone plemiona. Konkwistadorzy jednak zgodnie donosili o ogromnych i gęstych skupiskach ludności. Carvajal zanotował, że niektóre miejsca były „tak gęsto zaludnione”, że niebezpiecznie było spać na ziemi. („Przez całą noc mijaliśmy liczne i bardzo duże wsie, aż nastał dzień, kiedy przemierzyliśmy ponad dwadzieścia lig, ponieważ aby wydostać się z zamieszkanego obszaru, nasi towarzysze musieli iść gęsiego, a im dalej się posuwaliśmy, tym lepsza i gęściej zaludniona była ziemia”21.) Kiedy Orellana i jego ludzie zeszli na brzeg, zobaczyli „wiele dróg” i „piękne gościńce” wiodące w głąb lądu, przy czym niektóre z nich były „niczym królewskie gościńce lub szersze”22. Z relacji tych wyzierało to, co widział sam Fawcett, tylko na większą skalę. Kiedy

Hiszpanie najechali jedną z wiosek, pisał Carvajal, odkryli „wielką ilość kukurydzy (oraz znaczną ilość owsa), z których Indianie robili chleb, bardzo dobre wino podobne do piwa, także w wielkiej obfitości. W tej wiosce znaleziono też miejsce rozdzielania tego wina [tak niezwykłe], że nasi towarzysze byli nim zachwyceni, oraz bardzo dobrej jakości wyroby z bawełny”23. Wsie opływały w maniok, jam, fasolę i ryby, hodowano też w zagrodach tysiące żółwi na mięso. Amazonia wydawała się zdolna wyżywić wielkie i rozwinięte cywilizacje. Konkwistadorzy widzieli „miasta lśniące bielą”24, ze świątyniami, rynkami, palisadami i pięknymi wyrobami. W jednej osadzie, jak pisał Carvajal, „była willa, gdzie znajdowała się wielka liczba[…] talerzy, mis i kandelabrów z najlepszej na świecie porcelany”. Dodał, że te przedmioty były „szkliwione i ozdobione wszystkimi kolorami tęczy, zdumiewająco jaskrawymi, i co więcej, rysunki i malowidła na nich są tak precyzyjne, że [można się zdumiewać] naturalnymi zdolnościami, z jakimi wytwarzają oni i ozdabiają te rzeczy, tak że wyglądają jak rzymskie [wyroby]”25. Ponieważ wiktoriańskim badaczom i etnografom nie udało się odnaleźć żadnych podobnych osad, narosło przekonanie, że opowieści konkwistadorów były „pełne kłamstw”26, jak jeden z historyków określił relację Carvajala. Dlaczego jednak świadectwa tak wielu kronikarzy były tak do siebie podobne? Odtwarzając losy jednej z niemieckich ekspedycji, szesnastowieczny historyk pisał: I generał, i wszyscy pozostali ujrzeli miasto niebywałych rozmiarów, zupełnie blisko. […] Było zwarte i dobrze zaplanowane, a w środku stała budowla znacznie przewyższająca inne rozmiarem i wysokością. Zapytali wodza, który był ich przewodnikiem: „Czyje to mieszkanie, tak znaczne i wybijające się nad inne?” Odpowiedział, że to dom wodza nazywanego Qvarica. Miał on złote posążki czy idole rozmiaru chłopców i kobietę całą ze złota, która była ich boginią. On i jego poddani posiadali także inne bogactwa. Ale niewiele dalej byli inni wodzowie, którzy przewyższali tamtego liczbą poddanych i ilością bogactw.27 Żołnierz uczestniczący w jednej z innych ekspedycji wspominał, że „widzieli bardzo wielkie miasta, tak wielkie, że budziły zdumienie”28. Fawcett zastanawiał się, co się stało z tymi wszystkimi ludźmi. Przypuszczał, że „zawleczona ospa wietrzna i inne europejskie choroby zabiły miliony tubylców”29. Populacje Amazonii zniknęły jednak tak szybko, że rozważał jakąś bardziej dramatyczną katastrofę, być może klęskę żywiołową. Amazonia, nabierał przekonania, skrywała „największe sekrety przeszłości, zachowane aż do naszych czasów”30.

zamknięta skrzynka – Obawiam się, że nie będzie pan mógł zobaczyć tego dokumentu. Jest zamknięty w sejfie. Przyjechałem do Rio de Janeiro i rozmawiałem przez telefon z pewnym studentem, który pomagał mi odnaleźć jeszcze jeden rękopis, uznany przez Fawcetta za ostateczny dowód na rzecz jego teorii zaginionej cywilizacji w Amazonii. Rękopis znajdował się w Brazylijskiej Bibliotece Narodowej w Rio i był tak stary i w tak złym stanie, że przechowywano go w sejfie. Wypełniłem oficjalne formularze z prośbą o udostępnienie i wysyłałem e-maile z prośbami. Na próżno. W końcu więc poleciałem do Rio, żeby zadziałać osobiście. Biblioteka znajdująca się w centrum miasta, w pięknym neoklasycystycznym budynku z korynckimi kolumnami i pilastrami, mieści ponad dziewięć milionów dokumentów i jest największym archiwum w Ameryce Łacińskiej. Zaprowadzono mnie na piętro do działu rękopisów, pomieszczenia zastawionego półkami z książkami piętrzącymi się aż po szklany sufit, przez który przesączało się słabe światło, odsłaniające, mimo wspaniałości pokoju, jego zły stan: zdezelowane drewniane biurka i zakurzone żarówki. Było tak cicho, że słyszałem odgłos własnych kroków. Umówiłem się z kierowniczką działu, Verą Faillace, erudytką w okularach, z ciemnymi włosami do ramion. Powitała mnie przy bramce bezpieczeństwa, a kiedy zapytałem o ten dokument, powiedziała: – Jest to bez wątpienia najsłynniejszy i najbardziej poszukiwany eksponat, jaki mamy w dziale rękopisów. – A ile tu macie rękopisów? – zapytałem zdumiony. – Około ośmiuset tysięcy. Powiedziała, że naukowcy i łowcy skarbów z całego świata chcieli badać ten właśnie dokument. Kiedy dowiedziano się, że Fawcett oparł swoją teorię na tym manuskrypcie, wielbiciele podróżnika zaczęli traktować go niemal jak relikwię. Stał się świętym Graalem dla wariatów od Fawcetta. Wcześniej przećwiczyłem wszystko, co zamierzałem jej powiedzieć, by ją przekonać, żeby pozwoliła mi zobaczyć oryginał: jak ważne jest dla mnie ocenienie jego autentyczności i że obiecuję go nie dotykać – miałem przygotowaną całą przemowę, z początku poważną i rzeczową, która rozrosła się, ku mojej desperacji, w coś abstrakcyjnego i wzniosłego. Ale zanim otworzyłem usta, Faillace przeprowadziła mnie przez bramkę bezpieczeństwa. – To musi być dla pana naprawdę bardzo ważne, skoro przyjechał pan tu, nie wiedząc, czy będzie pan mógł zobaczyć ten dokument – stwierdziła. – Położyłam go dla pana na stole. I oto miałem przed sobą, otwarty niczym Tora, mierzący mniej więcej czterdzieści na czterdzieści centymetrów rękopis. Jego kartki nabrały koloru złotawego brązu, krawędzie się kruszyły. – To nie jest pergamin – wyjaśniła Faillace. – Jest z czasów, kiedy nie dodawano jeszcze do papieru masy drzewnej. To rodzaj tkaniny. Strony pokrywała piękna kaligrafia wykonana czarnym atramentem, ale w wielu miejscach był on rozmyty albo wyjedzony przez owady. Spojrzałem na tytuł na pierwszej stronie. Głosił po portugalsku: Historyczny opis wielkiego, tajemniczego, i bardzo starożytnego miasta[…] odkrytego w roku 1753. – Czy potrafi pani odczytać następne zdanie? – zapytałem panią Faillace.

Pokręciła głową, ale słowa poniżej były czytelne i bibliotekarz, który mówił płynnie po angielsku, pomógł mi powoli je przetłumaczyć. Napisał je portugalski bandeirante albo „najemnik” (jego nazwiska nie można już było odczytać). Opisywał, jak on i jego ludzie, „kierowani nienasyconą chciwością złota”1, wyprawili się w głąb Brazylii w poszukiwaniu skarbów: „Po długiej i uciążliwej wędrówce, […] niemal zaginieni przez wiele lat, […] odkryliśmy łańcuch górski tak wysoki, że szczyty wydawały się sięgać eteru i służyć jako tron samemu Wiatrowi i Gwiazdom”. Wreszcie, pisał bandeirante, on i jego towarzysze znaleźli ścieżkę przez góry, która wydawała się „wycięta raczej ludzką ręką niż przez naturę”. Kiedy dotarli na przełęcz, ujrzeli zapierający dech w piersiach widok: poniżej znajdowały się ruiny starożytnego miasta. O świcie mężczyźni załadowali broń i cichcem zeszli na dół. Wśród chmar nietoperzy znaleźli kamienne bramy, posąg, drogi i świątynię. „Ruiny ukazywały niegdysiejsze rozmiary i wspaniałość tego, co tu było, w okresie rozkwitu musiał to być ludny i zamożny kraj” – pisał bandeirante. Kiedy jego wyprawa wróciła do cywilizacji, bandeirante wysłał dokument z tym „raportem” wicekrólowi, „jako pański dłużnik”. Nalegał, by Jego Wysokość wysłał ekspedycję, by odnalazła i „spożytkowała te bogactwa”. Nie wiadomo, co wicekról zrobił z raportem ani czy ów bandeirante kiedykolwiek próbował ponownie dotrzeć do tego miasta. Fawcett odkrył ten manuskrypt, kiedy szukał dokumentów w brazylijskiej Bibliotece Narodowej. Przez ponad wiek od jego powstania, pisał, dokument był „ukrywany” w urzędowych archiwach. „Trudno było władzom pogrążonym w ciasnej bigoterii wszechwładnego Kościoła dawać wiarę czemuś takiemu, jak starożytna cywilizacja”2 – pisał Fawcett. Bibliotekarz wskazał dół rękopisu. – Proszę spojrzeć. Było tam wiele dziwnych diagramów przypominających hieroglify. Bandeirante napisał, że widział takie obrazki wyryte na niektórych ruinach. Wydawały się znajome i zdałem sobie sprawę, że są takie same jak rysunki, które zauważyłem w jednym z dzienników Fawcetta – zapewne przerysował je, oglądając dokument. Zbliżała się pora zamknięcia biblioteki i pani Faillace przyszła zabrać mi starożytny zwój. Gdy patrzyłem, jak ostrożnie niesie go z powrotem do sejfu, zrozumiałem, dlaczego Brian Fawcett, który zobaczył ten dokument wiele lat po zaginięciu swego ojca i brata, wykrzyknął: „Wydaje się autentyczny! Musi być autentyczny!”3

świat oszalał Fawcett był coraz bliższy określenia lokalizacji. Zyskał pewność, że znalazł dowód w postaci pozostałości archeologicznych, w tym grobli i ceramiki, rozrzuconych po Amazonii. Żywił nawet przekonanie, że istniało więcej niż jedno starożytne miasto – to, które opisał bandeirante znajdowało się najprawdopodobniej, biorąc pod uwagę ukształtowanie terenu, blisko Bahii, położonego na wschodzie stanu Brazylii. Fawcett jednak, po zbadaniu archiwów i rozmowach z Indianami, doszedł do wniosku, że potężnego miasta, a być może nawet potomków jego mieszkańców, należy szukać w dżungli nad rzeką Xingu w brazylijskim Mato Grosso. Zgodnie ze swą skrytą naturą, nadał miastu zagadkową i intrygującą nazwę, której nie wyjaśnił w żadnym ze swych artykułów ani wywiadów – nazywał je po prostu Z. We wrześniu 1914 roku, po rocznej wyprawie z Manleyem i Costinem mającej charakter rekonesansu, Fawcett gotów był wyruszyć na ekspedycję w poszukiwaniu zaginionego miasta. Kiedy jednak wyszedł z dżungli, dotarła do niego wiadomość, że dwa miesiące wcześniej arcyksiążę Franciszek Ferdynand – który rzekomo przyczynił się do pierwszego spotkania Fawcetta i Niny na Cejlonie – został zamordowany. Zaczęła się pierwsza wojna światowa. Fawcett i jego dwaj towarzysze natychmiast wyruszyli z powrotem do Anglii. „Oczywiście ludzie doświadczeni, tacy jak ty, są bardzo poszukiwani: bardzo brakuje wyszkolonych oficerów – pisał Keltie do Fawcetta w grudniu. – Jak widzisz, ponieśliśmy ogromne straty na froncie, sądzę, że zginęło znacznie więcej oficerów niż kiedykolwiek wcześniej”1. Chociaż Fawcett miał już czterdzieści siedem lat i był „renegatem”, który porzucił życie Europejczyka, uznał, że jego obowiązkiem jest zgłosić się do wojska. Zawiadomił Keltiego, że „był już o krok od ważnych odkryć” w Amazonii, ale czuł się zobligowany przez „patriotyczny zapał właściwy wszystkim zdolnym do służby mężczyznom, by pobić Teutonów”2. Większość Europy ogarnął podobny zapał. Conan Doyle, który produkował taśmowo propagandę ukazującą wojnę jako starcie szlachetnych rycerzy, pisał: „Nie trwóżcie się, nasz miecz bowiem nie zostanie złamany ani nawet wytrącony nam z dłoni”3. Po krótkiej wizycie u rodziny Fawcett podążył na front zachodni, gdzie, jak pisał w liście do Keltiego, szybko znajdzie się „w wirze walki”4. Jako major Królewskiej Artylerii Polowej, Fawcett dowodził ponadstuosobową baterią. Cecil Eric Lewis Lyne, dwudziestodwuletni podporucznik, wspominał badacza Amazonii, który zjawił się w mundurze khaki i z własnym rewolwerem. Był, jak zapisał Lyne w dzienniku, „jedną z najbarwniejszych osobowości, jakie kiedykolwiek spotkałem”, człowiekiem „o niebywałej kondycji, ogromnie uzdolnionym technicznie”5. Fawcett jak zwykle działał elektryzująco i polaryzująco, a jego ludzie podzielili się na dwa obozy: costinów i murrayów. Costinów przyciągała jego odwaga i werwa, podczas gdy murrayowie nie znosili go za zapalczywość i brak wyrozumiałości. Jeden z oficerów należący do tego drugiego obozu powiedział, że Fawcett „był prawdopodobnie najokropniejszym człowiekiem, jakiego spotkałem w życiu, a jego niechęć do mnie przewyższała tylko moja niechęć do niego”6. Lyne jednak należał do obozu costinów. „Mimo różnicy wieku, bardzo się zaprzyjaźniliśmy”7. Ramię w ramię ze swymi żołnierzami Fawcett i Lyne kopali okopy – czasem zaledwie kilkaset metrów od Niemców – w okolicy Ploegsteert, wioski w zachodniej Belgii, niedaleko granicy francuskiej. Pewnego razu Fawcett dostrzegł8 w wiosce podejrzaną postać w długim futrzanym płaszczu9, francuskim hełmie o trzy numery za małym oraz pasterskiej koszuli –

„osobliwy ubiór”10, jak to ujął. Podsłuchał, jak mężczyzna mówi gardłowym głosem, że ten teren znakomicie nadaje się na punkt obserwacyjny, chociaż jego zdaniem było to „cholernie fatalne miejsce”. Krążyły plotki o niemieckich szpiegach przenikających w szeregi Brytyjczyków w przebraniu belgijskich cywilów, więc Fawcett, który wiedział, co to znaczy być tajnym agentem, ruszył pospiesznie do kwatery głównej i zameldował: „Mamy szpiega na naszym odcinku!” Zanim wysłano oddział mający go schwytać, okazało się, że jest to nikt inny, jak sam Winston Churchill, który zgłosił się na ochotnika do dowodzenia batalionem na froncie zachodnim, ustąpiwszy ze stanowiska pierwszego lorda admiralicji po katastrofalnej inwazji na Gallipoli. Wizytując okopy na południe od pozycji Fawcetta, Churchill zanotował: „Wszędzie brud i gruzy […]. Groby wbudowane w umocnienia i bezładnie rozrzucone wokół, stopy i ubranie całe w błocie i gnoju; w takiej mniej więcej scenerii w jasnym świetle księżyca oddziały wielkich nietoperzy czołgają się i skradają przy akompaniamencie strzelb, karabinów oraz złowrogiego gwizdu i furkotu kul, które przelatują nad głowami”11. Fawcett, który przywykł do nieludzkich warunków, znakomicie utrzymywał swoje pozycje. W styczniu 1916 roku awansował na podpułkownika i został dowódcą brygady liczącej ponad siedmiuset żołnierzy. Nina na bieżąco informowała Keltiego i KTG o jego działaniach. W liście z 2 marca 1916 roku pisała: „Ma się bardzo dobrze, choć od trzech miesięcy jest pod ciągłym ostrzałem”12. Kilka tygodni później donosiła, że dowodzi dziewięcioma bateriami, czyli większą liczbą niż składająca się na typową brygadę. „Można więc sobie wyobrazić, jak ciężko pracuje – pisała. – Oczywiście cieszę się, że może wykorzystać swe zdolności organizacyjne i przywódcze, ponieważ to wszystko przyczynia się do walki o zwycięstwo”13. Nie tylko Nina wychwalała jego zdolności. Wielokrotnie wymieniano go w raportach ze względu na jego „szlachetną i pełną godności” służbę pod ostrzałem. Nawet w okopach Fawcett starał się być na bieżąco z tym, co działo się w Amazonii. Dowiedział się o ekspedycjach prowadzonych przez antropologów i badaczy z Ameryki, która jeszcze nie przyłączyła się do wojny, a te relacje tylko zwiększyły jego obawy, że ktoś ubiegnie go w odkryciu miasta Z. W liście do swego dawnego mentora Reevesa wyznał: „Gdybyś wiedział, ile trudu kosztują te ekspedycje, z pewnością zrozumiałbyś, jak wiele znaczy dla mnie dopełnienie tego dzieła”14. Miał powody do obaw, szczególnie jeśli chodzi o poczynania doktora Rice’a. Był wstrząśnięty, gdy w 1914 roku KTG odznaczyło Rice’a złotym medalem za jego „godną pochwały pracę nad głównymi wodami Orinoko i północnymi dopływami Amazonki”. Fawcetta rozwścieczyło to, że jego własne wysiłki nie spotkały się z podobnym uznaniem. Na początku 1916 roku dowiedział się, że doktor przygotowuje kolejną ekspedycję. Biuletyn w „Geographical Journal” zapowiadał, że „nasz medalista” doktor Rice popłynie w górę Amazonki i Rio Negro z zamiarem „poszerzania naszej wiedzy o regionie wcześniej przez niego zbadanym”15. Dlaczego doktor wraca w ten sam rejon? Biuletyn wyjaśniał jedynie, że Rice buduje dwunastometrową łódź motorową, która będzie mogła pływać po bagnach i pomieści siedemset galonów benzyny. Musiała kosztować fortunę, ale cóż to znaczyło dla milionera? Tej wiosny, podczas ciężkich walk, Fawcett otrzymał list od KTG. Informował on, że w uznaniu jego historycznych prac nad mapowaniem Ameryki Południowej jemu także został przyznany złoty medal. (Towarzystwo przyznawało dwa złote medale, równe pod względem prestiżu: Fawcett dostał Medal Założycieli, zaś Rice – Medal Patronów.) Był to taki sam zaszczyt jak ten, który spotkał Livingstone’a i Burtona – „marzenie jego życia”16, jak ujęła to Nina. Nawet wizja ekspedycji Rice’a ani trwająca wojna nie mogły umniejszyć jego szczęścia. Nina, która powiedziała Keltiemu, że coś takiego „zdarza się tylko raz w życiu”, natychmiast zaczęła

przygotowania do uroczystości przyznania nagrody, mającej odbyć się 22 maja. Fawcett dostał przepustkę, by móc w niej uczestniczyć. „Mam medal i to mnie zadowala”17 – stwierdził. Po uroczystości pospiesznie wrócił na front. Dowiedział się, że dowództwo brytyjskie planuje atak na wielką skalę z zamiarem zakończenia wojny. Na początku lipca 1916 roku Fawcett i jego oddział zajęli pozycje nad spokojną rzeką w północnej Francji, osłaniając dziesiątki tysięcy brytyjskich żołnierzy, którzy wspinali się po drabinach opartych o błotniste brzegi okopów i maszerowali na pole bitwy, z lśniącymi bagnetami i wymachując rękami niczym na paradzie. Ze swojego punktu obserwacyjnego Fawcett widział strzelców niemieckich, którzy powinni byli zginąć w trwających tygodniami bombardowaniach. Teraz wyłaniali się z ziemianek i otwierali ogień z karabinów maszynowych. Brytyjscy żołnierze padali jeden po drugim. Fawcett próbował ich osłaniać, ale nie było sposobu, by ochronić ludzi maszerujących prosto w grad kul, osiemnastofuntowych pocisków i jęzorów płomieni z miotaczy ognia. Żadne siły przyrody w dżungli nie przygotowały go na taką ludzką rzeźnię. Strzępki listów i fotografii, które żołnierze zabrali ze sobą w bój, opadały na ich ciała niczym śnieg. Ranni, krzycząc, czołgali się do lejów po pociskach. Fawcett nazwał to „Armageddonem”. Była to bitwa nad Sommą, albo, według określenia z listów żołnierzy niemieckich, którzy także ponieśli ogromne straty, „krwawa łaźnia”18. Pierwszego dnia ofensywy zginęło blisko dwadzieścia tysięcy brytyjskich żołnierzy, a prawie czterdzieści tysięcy zostało rannych. Była to największa liczba ofiar w historii armii brytyjskiej, a wielu ludzi na Zachodzie pod pojęciem „dzikusa” zaczęło rozumieć raczej Europejczyka niż jakiegoś tubylca z dżungli. Fawcett, cytując jednego z towarzyszy, pisał, że kanibalizm „daje przynajmniej rozumny powód zabicia człowieka, czego nie da się powiedzieć o cywilizowanej wojnie”19. Kiedy Ernest Shackleton, który przez ponad półtora roku przemierzał Antarktykę, pojawił się w 1916 roku na Południowej Georgii, od razu zapytał jakiegoś człowieka: „Kiedy skończyła się wojna?” Człowiek ten odpowiedział: „Wojna się nie skończyła. Europa oszalała. Cały świat oszalał”20. Konflikt trwał, a Fawcett często tkwił na linii frontu, żyjąc pośród trupów. W powietrzu unosiła się woń krwi i dymu. Okopy zamieniły się w bagno pełne moczu, ekskrementów, kości, wszy, robaków i szczurów. Ich ściany rozmywał deszcz i czasem żołnierze tonęli w szlamie. Pewien żołnierz tonął powoli przez kilka dni w błotnistej jamie i nikt nie mógł się do niego dostać. Fawcett, dla którego przyroda zawsze była miejscem wytchnienia, nie widział już jej w zbombardowanych wioskach, ogołoconych drzewach, lejach po bombach i wyschniętych na słońcu szkieletach. Jak pisał Lyne w swoim dzienniku: „Nawet Dante nigdy nie skazałby potępionych dusz na wędrówkę przez tak potworny czyściec”21. Od czasu do czasu Fawcett słyszał dźwięk podobny do gongu, który oznaczał, że zbliża się gaz. Z pocisków wydobywał się fosgen, chlor albo gaz musztardowy. Jedna z pielęgniarek tak opisywała pacjentów: „Cali poparzeni i pokryci pęcherzami, z wielkimi ropiejącymi bąblami koloru musztardy, ślepymi oczami […], z lepką i posklejaną skórą, z trudem chwytający oddech, ich głosy to tylko szept, mówiący, że gardło im się zaciska i że wiedzą, że się uduszą”22. W marcu 1917 roku Nina pisała w liście do KTG, że jej mąż był „gazowany” po Bożym Narodzeniu. Pewnego razu Fawcett został ranny. „Dokuczały mu przez pewien czas skutki trucizny”23 – donosiła Nina Keltiemu. Przez jakiś czas było gorzej: „Czuje się lepiej, ale nie jest całkiem zdrów”. Wszędzie wokół niego umierali jego towarzysze lub znajomi. Na wojnie zginęło ponad stu trzydziestu członków KTG.24 Najstarszy syn Conan Doyle’a, Kingsley, zmarł z powodu ran i grypy. Zginął też mierniczy, z którym Fawcett pracował dla południowoamerykańskiej komisji do spraw granic. („Zacny był z niego kompan – wszyscy tak uważali – pisał Fawcett do Keltiego.

– Jest mi przykro”25.) Jeden z przyjaciół z jego brygady wyleciał w powietrze, kiedy pobiegł komuś na pomoc – był to akt, jak napisał Fawcett w oficjalnym raporcie – „poświęcenia absolutnie wyzbytego egoizmu”26. Gdy zbliżał się koniec wojny, Fawcett opisał sceny, których był świadkiem, w liście opublikowanym w jednej z angielskich gazet pod tytułem: Brytyjski pułkownik opowiada w liście o straszliwej masakrze. „Jeśli można wyobrazić sobie front długości sześćdziesięciu mil i szerokości od jednej do trzydziestu mil, dosłownie zasłany zwłokami, często spiętrzonymi na sobie – pisał Fawcett – to jest miara kosztów. Masy ludzi biegnących na rzeź w niekończących się falach przechodziły przez druty i napełniały okopy trupami i umierającymi. Była to nieodparta siła armii mrówek, w której nacisk kolejnych napierających pchał legiony z przodu, niezależnie od ich woli, na zatracenie. Żadna bariera nie mogła powstrzymać ludzkiej lawiny ani zabijania bez końca. Jest to, jak sądzę, najstraszniejsze świadectwo skutków niepohamowanego militaryzmu”. W podsumowaniu dodał: „Cywilizacja! Bogowie! Gdy ujrzeć to, co ja widziałem, słowo to zdaje się absurdem. To był szaleńczy wybuch najniższych ludzkich emocji”27. Fawcetta nadal chwalono w raportach za odwagę i, jak ogłosiła 4 stycznia 1917 roku „London Gazette”, otrzymał Order za Wybitną Służbę. Ale choć nie poniósł żadnego uszczerbku fizycznego, jego umysł zdawał się niekiedy błądzić gdzieś daleko. Gdy przyjeżdżał do domu na przepustce, często siedział godzinami w milczeniu, trzymając głowę w dłoniach. Szukał pocieszenia w spirytyzmie i okultystycznych rytuałach, które obiecywały kontakt z utraconymi kochanymi osobami – śladem wielu pogrążonych w rozpaczy Europejczyków. Conan Doyle opisywał jeden z seansów spirytystycznych, podczas którego usłyszał głos: Zapytałem: Czy to ty, chłopcze? Powiedział dobitnym szeptem, znajomym tonem: „Ojcze”, i po chwili: „Wybacz mi”. Powiedziałem: „Nie muszę ci niczego wybaczać. Byłeś najlepszym synem, jakiego można mieć”. Położył mi swą mocną dłoń na głowie i przesuwał ją powoli do przodu, po czym poczułem pocałunek na czole. „Czy jesteś szczęśliwy!?” – zawołałem. Po chwili odparł, bardzo łagodnie: „Jestem taki szczęśliwy”.28 Fawcett opisywał Conan Doyle’owi własne doświadczenia z mediami. Wspominał, jak jego budząca strach matka odezwała się do niego podczas jednego z seansów. Medium, które mówiło w imieniu jej ducha, powiedziało: „Kochała cię bardzo, gdy byłeś małym chłopcem, i ma wyrzuty sumienia, że źle cię traktowała”. I „chciałaby przekazać ci wyrazy miłości, ale obawia się, że ich nie przyjmiesz”29. Niegdyś Fawcett interesował się okultyzmem głównie z powodu swych buntowniczych skłonności i ciekawości naukowej, co sprawiło, że tym bardziej gotów był odrzucać dominujące przekonania społeczeństwa, w którym żył, i traktować z szacunkiem plemienne legendy i wierzenia. Teraz jednak jego podejście nie miało nic wspólnego z surowym szkoleniem KTG i niezwykłymi zdolnościami obserwacji. Chłonął najbardziej dziwaczne nauki pani Bławatskiej na temat Hiperborejczyków, ciał astralnych, Panów Ciemnego Oblicza oraz kluczy do wszechświata – Inny Świat był najwyraźniej bardziej intrygujący niż świat rzeczywisty. (W The Land of Mist [Mglista kraina], kontynuacji Świata zaginionego z 1926 roku, John Roxton, bohater podobno zainspirowany częściowo postacią Fawcetta, interesuje się spirytyzmem i prowadzi badania nad istnieniem duchów.) Wśród oficerów krążyła plotka, że Fawcett używa spirytystycznej tabliczki ouija, popularnego narzędzia mediów, do podejmowania decyzji taktycznych na polu bitwy. „On i jego oficer wywiadowczy[…] zamykali się w zaciemnionym pomieszczeniu i kładli dłonie, ale nie łokcie, na tabliczce – pisał Henry Harold Hemming, wówczas kapitan w oddziałach Fawcetta, w niepublikowanych wspomnieniach. – Następnie

Fawcett pytał głośno tabliczkę ouija, czy to jest potwierdzona pozycja wroga, a jeśli ta żałosna tabliczka przesunęła się w prawo, nie tylko wpisywał to na listę potwierdzonych pozycji, ale często dawał rozkaz ostrzelania tego miejsca z haubicy”30. Jednak bardziej niż cokolwiek innego pochłaniały Fawcetta wizje miasta Z, które, wśród koszmaru wojny, nabrało jeszcze większego blasku – lśniąca od bogactw kraina, wydawałoby się, odporna na zgniliznę zachodniej cywilizacji. Albo, jak powiedział Conan Doyle’owi, coś ze Świata zaginionego naprawdę istnieje.31 Z całą pewnością Fawcett nie przestawał myśleć o Z, gdy strzelał z haubicy, kiedy został postrzelony w okopach i gdy grzebał zmarłych. W artykule opublikowanym w „Washington Post” w 1934 roku jeden z żołnierzy z jednostki Fawcetta wspominał, że „wiele razy we Francji, kiedy dowódca zapełniał czas między szturmami, opowiadał o swych wyprawach i przygodach w dżunglach Ameryki Południowej – ulewnych deszczach, gąszczu traw i krzaków, splątanych z pnączami i gałęziami, i głębokiej niezmąconej ciszy interioru”32. Jeden z oficerów z jego brygady napisał w liście, że Fawcett miał głowę „pełną ukrytych miast i skarbów […], których zamierzał poszukiwać”33. Fawcett zasypywał listami Costina i Manleya, także walczących na froncie zachodnim, chcąc zapewnić sobie ich towarzystwo w przyszłości. I zabiegał w KTG o fundusze. „Jak rozumiesz, nie możemy w obecnej sytuacji składać jakichkolwiek obietnic dotyczących tego, co będzie po wojnie – odpowiedział Keltie na jeden z jego apeli. – Gdybyś tylko mógł zdobyć się na cierpliwość”34. „Starzeję się i niecierpliwię na myśl o straconych miesiącach i latach”35 – pisał Fawcett do Keltiego na początku 1918 roku. Później tego roku powiedział magazynowi „Told”: „Wiedząc, co przy prawdziwej szybkości, z jaką rośnie las, znaczą te podróże dla ludzi o wiele młodszych ode mnie, chcę jak najszybciej działać”36. 28 czerwca 1919 roku, niemal pięć lat po powrocie Fawcetta z Amazonii i niedługo przed jego pięćdziesiątymi piątymi urodzinami, Niemcy wreszcie podpisały kapitulację. W wojnie tej zginęło około dwudziestu milionów ludzi, co najmniej tyle samo zostało rannych. Fawcett określił „całą tę sprawę” jako „samobójstwo”37 cywilizacji zachodniej i stwierdzał: „Wiele tysięcy ludzi z pewnością wyszło z tych czterech lat błota i krwi podobnie pozbawionych złudzeń”38. Po powrocie do domu w Anglii po raz pierwszy od lat mógł spędzać czas z żoną i dziećmi. Był zdumiony tym, jak bardzo Jack urósł, jak szerokie ma ramiona i mocne ręce. Jack niedawno skończył szesnaście lat i był teraz „co najmniej o cal wyższy niż jego ojciec!”39 – pisała Nina w liście do Harolda Large’a, przyjaciela rodziny mieszkającego w Nowej Zelandii. Jack wyrósł na muskularnego młodzieńca, który już teraz ćwiczył mięśnie, by kiedyś, gdy dorośnie, wyruszyć z ojcem do dżungli. „Poszliśmy wszyscy w sobotę na zawody i widzieliśmy, jak zdobył drugą nagrodę za skok wzwyż i za podnoszenie ciężarów”40 – donosiła Nina. Fawcett i Jack uprawiali razem różne sporty, tak jak dawniej, tylko że teraz syn często prześcigał ojca. Jack chwalił się w liście do Large’a: „Miałem znakomity sezon krykieta, byłem wicekapitanem [szkolnej] drużyny. Byłem drugi pod względem średniej uderzeń i przez cały sezon nigdy nie upuściłem piłki”41 – przechwalał się z młodzieńczą niewinnością. Pisał też, że zajął się fotografią, i że zrobił kilka „niebywałych zdjęć”. Niekiedy dołączał do listów rysowaną piórkiem karykaturę brata lub siostry. Mimo zuchwałości i atletycznego wdzięku Jack pod wieloma względami był nieśmiałym nastolatkiem, który nie miał pewności, jak ma się zachowywać w kontaktach z dziewczętami, i bardzo chciał dostosować się do surowych zasad ojca, a najswobodniej czuł się w towarzystwie swego przyjaciela z dzieciństwa, Raleigha Rimella. Brian Fawcett powiedział, że Raleigh był dla Jacka niczym „zdolny i gotów na każde skinienie porucznik”42. Podczas wojny obaj, ku

wzburzeniu sąsiadów oraz policji, zestrzeliwali szpaki z dachów sąsiednich domów. Pewnego razu Raleigh roztrzaskał skrzynkę na listy, został wezwany na posterunek i kazano mu zapłacić dziesięć szylingów za jej naprawę. Później, kiedy przechodził obok tej skrzynki, przecierał ją chustką do nosa i oświadczał: „To moja skrzynka”43. Kiedy, co zdarzało się rzadko, Raleigha nie było, Jackowi towarzyszył Brian. Brian był inny niż jego starszy brat – w istocie różnił się od większości mężczyzn w rodzinie Fawcettów. Brakowało mu talentów sportowych i przyznawał, że można nastraszyć go tak, że „zapomina języka w gębie”. Nieszczęśliwy w cieniu swego brata, Brian wspominał: „W szkole Jack zawsze wyróżniał się w grach, bójkach i tym, jak znosił chłostę wymierzaną przez naszego dyrektora”44. Choć Nina sądziła, że jej dzieci nie czują „żadnego skrywanego strachu czy nieufności”45 wobec rodziców, Briana irytowało to, co robi ojciec. Fawcett zawsze chciał się bawić z Jackiem i wychwalał go jako przyszłego odkrywcę, dał mu nawet swoją mapę skarbów z Cejlonu. Brian zauważył raz w liście do matki, że gdy ojca nie było w domu, przynajmniej nie było „faworytów w rodzinie”46. Pewnego dnia Brian poszedł z Jackiem do pokoju, gdzie ich ojciec przechowywał kolekcję różnych znalezisk. Były wśród nich miecz, kamienne toporki, dzida o kościanym ostrzu, łuki i strzały, oraz naszyjniki z muszli. Już wcześniej chłopcy zjedli paczkę orzechów, którą wódz Indian Maxubi dał Fawcettowi w podarunku, teraz Jack wziął pięknie zdobiony muszkiet, nazywany jezail, który ich ojciec przywiózł z Maroka. Zastanawiając się, czy wypali, Jack wyniósł muszkiet na dwór i naładował prochem. Broń była stara i zardzewiała i mogła rozpaść się podczas strzału, zabijając kogoś. Jack powiedział, że rzucą monetą, żeby zobaczyć, kto pociągnie za spust. Wypadło na Briana. „Mój starszy brat stanął w sporej odległości i nalegał, bym wypełnił honorowy obowiązek i zaryzykował samobójstwo – wspominał Brian. Pociągnąłem za spust, panewka zabłysła i zasyczała, i wydawało się, że nic więcej się nie stanie. Ale jednak się stało. Po dłuższym czasie z muszkietu wydobył się jakby głośny, astmatyczny kaszel, i z lufy bluznęła wielka chmura czerwonego dymu!”47 Broń nie wypaliła, ale Brian dowiódł, przynajmniej przez chwilę, że jest równie odważny jak jego starszy brat. Tymczasem Fawcett gorączkowo starał się zorganizować to, co nazywał swoją „drogą do Z”. Nie miał już swych dwóch najbardziej zaufanych towarzyszy: Manley zmarł na serce niedługo po wojnie, a Costin ożenił się i postanowił ustatkować. Strata tych ludzi była dla Fawcetta ciosem, z którego siły chyba tylko Costin zdawał sobie sprawę. Jak powiedział rodzinie, jedyną piętą achillesową Fawcetta jako podróżnika było to, że nie znosił, kiedy ktoś opóźniał tempo marszu, i potrzebował kogoś, komu ufałby wystarczająco, by ulec mu, gdy ten powie: „Dość!” Costin obawiał się, że bez niego i Manleya nie będzie nikogo, kto powstrzyma Fawcetta. Fawcett napotkał także poważniejszą przeszkodę: KTG i szereg innych instytucji odrzuciło jego podania o fundusze. Z powodu wojny trudniej było pozyskać pieniądze na badania naukowe, ale nie była to jedyna przyczyna. Antropolodzy i archeolodzy z uniwersyteckim wykształceniem wypierali amatorów ze Wskazówkami dla podróżników pod pachą. Specjalizacja sprawiła, że odkrywcy próbujący opisać całą Ziemię odeszli w przeszłość. Inny badacz Ameryki Południowej, współczesny Fawcetta, skarżył się z goryczą, że „ludzie o uniwersalnych umiejętnościach są obecnie wypierani”48. I chociaż Fawcett nadal był legendą, wielu nowych specjalistów podważało jego teorię miasta Z. „Nie mogę przekonać uczonych, by przyjęli choćby przypuszczenie, że są tam ślady starej cywilizacji”49 – pisał Fawcett w dziennikach. Niegdyś akademicy wątpili w jego teorię miasta Z głównie z powodów biologicznych: Indianie byli fizycznie niezdolni do tego, by stworzyć rozwiniętą cywilizację. Teraz wielu przedstawicieli nowego gatunku naukowców wątpiło w nią ze względu na warunki naturalne:

krajobraz Amazonii był ich zdaniem zbyt niesprzyjający, by prymitywne plemiona mogły stworzyć wyrafinowane społeczeństwo. Determinizm biologiczny coraz bardziej ustępował determinizmowi środowiska. Amazonia – wielki „fałszywy raj” – była zaś najbardziej dobitnym dowodem maltuzjańskich ograniczeń, jakie środowisko nakładało na cywilizacje. Kroniki wczesnych poszukiwaczy Eldorado, które cytował Fawcett, dla wielu osób z naukowego establishmentu stanowiły jedynie potwierdzenie jego „amatorskiego” podejścia. Jak podsumowywał jeden z artykułów w „National Geographic”, dorzecze Amazonki było do tego stopnia bezludne, że było niczym „jedna z wielkich pustyń świata[…] porównywalna z Saharą”50. Wybitny szwedzki antropolog, Erland Nordenskiöld, który spotkał Fawcetta w Boliwii, uznał, że brytyjski badacz jest „bardzo oryginalnym i nieustraszonym człowiekiem”, ale że cierpi na „niepohamowaną skłonność do fantazjowania”51. Jeden z urzędników KTG powiedział o Fawcetcie, że jest on „wizjonerem, który niekiedy mówi nonsensy”52. I dodał: „Nie spodziewam się, by zainteresowanie spirytyzmem poprawiło jego zdolność osądu”53. Fawcett protestował w liście do Keltiego: „Pamiętaj, że jestem rozsądnym entuzjastą, a nie ekscentrycznym łowcą Żmirłaczy”54 – co było aluzją do zmyślonego potwora z wiersza Lewisa Carrolla. (Według tego wiersza, łowcy Żmirłacza często „znikają znienacka / i przepada po nich ślad wszelki”.) W samym KTG Fawcett miał odłam lojalnych zwolenników, w tym Reevesa i Keltiego, który od 1921 roku był wiceprezesem Towarzystwa. „Nie przejmuj się tym, co ludzie mówią o twoich «niewiarygodnych historiach» – powiedział Keltie Fawcettowi. – To nie ma znaczenia. Mnóstwo ludzi w ciebie wierzy”55. Fawcett mógłby pewnie przekonać swych krytyków delikatnością i taktem, ale po tylu latach spędzonych w dżungli stał się po trosze jednym z jej mieszkańców. Nie ubierał się zgodnie z modą, a w domu wolał sypiać w hamaku. Oczy miał zapadnięte, niczym prorok wieszczący zagładę, i nawet na tle ekscentryków z KTG było coś niejasno niepokojącego w jego „osobliwym sposobie bycia”56, jak to ujął jeden z urzędników. Gdy po Towarzystwie zaczęły krążyć plotki, że jest zbyt impulsywny i trudno nad nim zapanować, Fawcett zrzędliwym tonem wyjaśnił: „Ja nie tracę panowania nad sobą. Nie jestem z natury porywczy”57 – choć jego protesty świadczyły o tym, że znów był urażony i wściekły. W 1920 po Nowym Roku Fawcett, dzięki niewielkim oszczędnościom, przeniósł się z rodziną na Jamajkę, mówiąc, że chciałby dać dzieciom „możliwość dorastania w pełnym życia środowisku Nowego Świata”58. Chociaż szesnastoletni wówczas Jack musiał opuścić szkołę, był zachwycony, ponieważ Raleigh Rimell, po śmierci ojca, przeprowadził się wraz z nimi. Podczas gdy Jack pracował jako oborowy na farmie krowiej, Raleigh harował na plantacji United Fruit Company. Wieczorami spotykali się, by snuć wizje świetlanej przyszłości, marząc o tym, że odkopią skarb z Galla-pitta-Galla na Cejlonie i przemierzą Amazonię w poszukiwaniu miasta Z. Tego roku w lutym Fawcett ponownie wyruszył do Ameryki Południowej z nadzieją pozyskania funduszy od rządu brazylijskiego. Doktor Rice, który w 1916 roku musiał przedwcześnie zakończyć podróż z powodu przyłączenia się Stanów Zjednoczonych do wojny, już był z powrotem w dżungli, w pobliżu Orinoko – na północ od obszaru, który obrał za cel Fawcett i gdzie od wieków umieszczano Eldorado. Rice jak zwykle wyruszył z wielką, dobrze uzbrojoną grupą, która rzadko zapuszczała się z dala od głównych rzek. Doktor, który wciąż miał obsesję na punkcie ekwipunku, zaprojektował czternastometrową łódź, by dzięki niej pokonać, jak to ujął: „przeszkody w postaci groźnych bystrzy, silnych prądów, podwodnych głazów i płycizn”59. Łódź rozebraną na części przewieziono statkiem, tak samo jak niegdyś budynek opery miejskiej, do Manaus, gdzie złożyli ją robotnicy pracujący na trzy zmiany. Doktor Rice ochrzcił ją imieniem „Eleanor II”, na cześć swej żony, która towarzyszyła mu w mniej

niebezpiecznej części wyprawy. Zabrał ze sobą także tajemnicze czarne pudło o wadze około dwudziestu kilogramów, z pokrętłami i sterczącymi z niego drutami. Zapowiadając, że jest to wynalazek, który odmieni oblicze eksploracji, załadował urządzenie na łódź i popłynął do dżungli. Pewnego wieczoru ostrożnie wyjął skrzynkę i postawił ją na prowizorycznym stole. Gdy założył słuchawki i pokręcił pokrętłami – choć mrówki łaziły mu po palcach – usłyszał słaby trzeszczący dźwięk, tak jakby ktoś szeptał zza drzewa – tylko że był to sygnał pochodzący aż ze Stanów Zjednoczonych. Doktor Rice odbierał go za pomocą zestawu telegrafu bez drutu – wczesnej wersji radia – specjalnie przystosowanego do potrzeb ekspedycji. Urządzenie kosztowało sześć tysięcy dolarów, równowartość obecnych sześćdziesięciu siedmiu tysięcy. Każdego wieczoru, mimo deszczu kapiącego z liści i małp przemykających nad głową, doktor Rice nastawiał urządzenie i słuchał wiadomości: że prezydent Woodrow Wilson dostał udaru i że drużyna Yankees kupiła Babe Rutha od Red Soksów za sto dwadzieścia pięć tysięcy dolarów. Chociaż maszyna nie mogła nadawać, odbierała sygnały czasu z różnych punktów globu, więc Rice mógł dokładniej określić długość geograficzną. „Efekty […] znacznie przekraczają oczekiwania” – zauważył John W. Swanson, jeden z uczestników ekspedycji, który pomagał obsługiwać radio. „Sygnały czasu odbieraliśmy w dowolnym miejscu, a dzięki serwisom wiadomości otrzymywanym od radiostacji w USA, Panamie i Europie, członkowie ekspedycji byli poinformowani o bieżących wydarzeniach”60. Wyprawa podążała Casiquiare, naturalnym kanałem o długości trzystu dwudziestu kilometrów, łączącym Orinoko i dorzecze Amazonki. W pewnym miejscu Rice i jego ludzie zostawili łódź i ruszyli pieszo, by zbadać obszar dżungli, w którym miały znajdować się wytwory kultury indiańskiej. Gdy przedarli się około kilometra w głąb dżungli, trafili na kilka wysokich skał z dziwnymi znakami. Szybko zeskrobali mech i pnącza. Na skałach namalowano figury przypominające postacie ludzi i zwierząt. Bez nowoczesnej technologii (datowanie metodą węgla radioaktywnego zaczęło być dostępne dopiero w 1949 roku) nie można było określić ich wieku, ale przypominały inne starożytne malowidła, które widział Fawcett i które przerysował do swych dzienników wyprawy. Podnieceni członkowie ekspedycji wrócili do łodzi i ruszyli dalej w górę rzeki. 22 stycznia 1920 roku dwaj ludzie Rice’a przeszukiwali brzeg, gdy zauważyli, że ktoś im się przygląda. Pognali co sił do obozu, podnosząc alarm. Po chwili na drugim brzegu rzeki pojawili się Indianie. „Potężny, zwalisty, ciemnoskóry, odrażający typ gestykulował gwałtownie i wykrzykiwał wściekle – pisał doktor w raporcie dla KTG. – Nad górną wargą miał krótki gęsty wąs, a z dolnej zwisał mu wielki ząb. Był wodzem bandy, z której widocznych było początkowo około sześćdziesięciu ludzi, ale co chwilę pojawiali się następni, aż w końcu gdzie nie spojrzeć, zapełniali brzeg rzeki”61. Mieli długie łuki, strzały, pałki i dmuchawki. Najbardziej uderzający był jednak kolor ich skóry. Jak pisał Rice: „Byli niemal biali”. Byli to Yanomami, jedno z plemion tak zwanych białych Indian. Podczas poprzednich ekspedycji doktor Rice traktował napotkane plemiona w ostrożny, protekcjonalny sposób. Podczas gdy Fawcett uważał, że większość Indian powinna pozostać „nieskażona” przez ludzi Zachodu, zdaniem Rice’a należało ich „cywilizować”. Wraz z żoną założył więc szkołę w São Gabriel nad Rio Negro, oraz kilka szpitali z personelem złożonym z chrześcijańskich misjonarzy. Po jednej z wizyt w szkole Rice powiedział KTG, że zmiana w „stroju, manierach i ogólnym wyglądzie dzieci” oraz „atmosfera ładu i pracowitości” uderzająco „kontrastowały z nędzną wioską nagich dzikusków”62, która tam niegdyś była. Teraz, gdy zbliżali się Yanomami, ludzie Rice’a ustawili się w gotowości, uzbrojeni

między innymi w strzelbę, śrutówkę, rewolwer i broń ładowaną od przodu. Doktor Rice położył na ziemi podarunki w postaci noży i lusterek, tam gdzie mogły zabłysnąć w słońcu. Indianie, być może na widok wycelowanej w siebie broni, nie chcieli wziąć podarunków, niektórzy natomiast podeszli bliżej, celując w podróżników z łuków. Rice kazał ludziom ostrzegawczo strzelić w powietrze, ale ten gest tylko sprowokował Indian. Zaczęli wypuszczać strzały, z których jedna wbiła się w ziemię tuż przy stopie doktora. Rice rozkazał wtedy otworzyć ogień – strzelać, by zabić. Nie wiadomo, ilu Indian zginęło w tej masakrze. W raporcie do KTG Rice napisał: „Nie było innej możliwości, jako że oni byli agresorami, odrzucającymi wszelkie próby pertraktacji czy rozejmu, i zmusili nas do obrony, która skończyła się dla nich katastrofalnie, a dla mnie była wielkim rozczarowaniem”63. Kiedy Indianie wycofali się pod ostrzałem, doktor Rice i jego ludzie wrócili do łodzi i uciekli. „Dobiegały nas ich krwiożercze okrzyki, kiedy podążali naszym śladem”64 – relacjonował Rice. Kiedy ekspedycja w końcu wydostała się z dżungli, podróżników wychwalano za odwagę. Fawcett jednak był wstrząśnięty i powiedział KTG, że strzelanie na oślep do Indian jest godne potępienia. Nie mógł także powstrzymać się od uwagi, że doktor Rice „stchórzył”65 wobec niebezpieczeństwa, i że jest „za miękki na tę grę”66. Jednak relacje o tym, że doktor odnalazł starożytne indiańskie malowidła i miał zamiar wrócić do dżungli z jeszcze większą ilością ekwipunku, sprawiły, iż Fawcett ze zdwojoną determinacją zabiegał o fundusze w Brazylii. W Rio zatrzymał się u brytyjskiego ambasadora, sir Ralpha Pageta, bliskiego przyjaciela, który lobbował w brazylijskim rządzie na jego rzecz. Chociaż KTG odmówiło przekazania mizernych środków na ekspedycję, zachwalało brazylijskiemu rządowi swego słynnego wychowanka, pisząc w depeszy: „Istotnie ma on opinię człowieka trudnego w obejściu […], ale zarazem posiada niezwykłą zdolność przezwyciężania trudności, które zniechęciłyby wszystkich innych”67. 26 lutego odbyło się spotkanie prezydenta Brazylii Epitácio Pessoi, słynnego podróżnika oraz szefa Służby Ochrony Indian, Cândido Rondona.68 Fawcett przedstawił się jako pułkownik, chociaż wojnę zakończył jako podpułkownik. Nieco wcześniej zwracał się do brytyjskiego Ministerstwa Wojny, by zmieniło mu szarżę, ponieważ wraca do Ameryki Południowej i „jest to kwestia znacznej wagi”69. W późniejszej prośbie był bardziej bezpośredni: „Wyższa szarża ma pewne znaczenie w rozmowach z tamtejszymi urzędnikami, podpułkownik odpowiada zaledwie tutejszemu komendantowi, który jest o stopień niżej od pułkownika, ale jako szarża stracił prestiż, ponieważ otrzymało ten stopień wielu Tymczasowych Oficerów”70. Ministerstwo Wojny w obu przypadkach odrzuciło jego prośbę, ale on i tak podawał wyższą szarżę – i trzymał się tego tak uparcie, że w końcu wszyscy, w tym rodzina i przyjaciele, znali go jako „pułkownika Fawcetta”. W pałacu prezydenckim Fawcett i Rondon przywitali się serdecznie. Rondon, awansowany na generała, był w mundurze i czapce ze złotym otokiem. Siwiejące włosy nadawały mu dystyngowany wygląd, trzymał się prosto jak świeca. Jak zauważył kiedyś inny angielski podróżnik, natychmiast „zwracał na siebie uwagę – tworzył atmosferę świadomej godności i władzy, która od razu go wyróżniała”71. Poza prezydentem w pokoju nie było nikogo więcej. Według relacji Rondona, Fawcett przedstawił swoje argumenty przemawiające za poszukiwaniem miasta Z, podkreślając znaczenie tych badań archeologicznych dla Brazylii. Prezydent wydawał się przychylnie nastawiony i zapytał Rondona, co sądzi o tym „wartościowym projekcie”. Rondon podejrzewał, że jego rywal, który utrzymywał swoją trasę w tajemnicy, ma prawdopodobnie jakiś ukryty motyw – być może eksploatację zasobów naturalnych dla Anglii. Krążyły także plotki, podsycane przez Rosjan w Radiu Moskwa, że Fawcett wciąż jest szpiegiem, choć nie miano na to żadnych dowodów. Rondon utrzymywał, że

nie jest konieczne, aby „cudzoziemcy prowadzili ekspedycje w Brazylii, ponieważ mamy i cywilów, i wojskowych, którzy mogą z powodzeniem podjąć się tego zadania”. Prezydent zauważył, że obiecał ambasadorowi brytyjskiemu pomoc. Rondon powiedział, iż w takim razie poszukiwań miasta Z powinna koniecznie podjąć się wspólna ekspedycja brytyjsko-brazylijska. Fawcett był przekonany, że Rondon próbuje sabotować jego plany, i narastała w nim wściekłość. „Zamierzam jechać sam” – warknął. Obaj podróżnicy patrzyli na siebie spode łba. Prezydent najpierw stanął po stronie swego rodaka i powiedział, że w ekspedycji muszą wziąć udział ludzie Rondona, jednak z powodu trudności ekonomicznych ostatecznie rząd brazylijski wycofał się z ekspedycji, choć dał Fawcettowi wystarczająco dużo pieniędzy na najważniejsze działania. Zanim Fawcett wyszedł z ich ostatniego spotkania, Rondon powiedział: „Modlę się, by opatrzność panu sprzyjała, pułkowniku”. Fawcett dołączył do członków wyprawy pewnego oficera armii brytyjskiej i członka KTG, którego polecił mu Reeves, ale w ostatniej chwili oficer się wycofał. Niezniechęcony tym faktem, Fawcett zamieścił ogłoszenie w gazecie i wybrał mierzącego prawie dwa metry australijskiego boksera Lewisa Browna oraz trzydziestojednoletniego amerykańskiego ornitologa, Ernesta Holta.72 Brown był typem dzikusa, którego pociągało pogranicze, i przed wyruszeniem na wyprawę zaspokajał swoje seksualne apetyty. „Jestem do szpiku kości taki jak reszta!”73 – oznajmił Fawcettowi. Holt natomiast był wrażliwym młodym człowiekiem, który dorastał w Alabamie, od dzieciństwa kolekcjonował jaszczurki i węże i marzył o tym, by zostać przyrodnikiem i odkrywcą takim jak Darwin. Podobnie jak Fawcett, w notesie miał wiersze, które recytował w dżungli, w tym słowa Kiplinga: „Marzyciel, którego sen stał się rzeczywistością”. Holt wypisał także na notesie, drukowanymi literami, adres jednego z krewnych – „na wypadek śmierci”. Wszyscy trzej spotkali się w Cuiabie, stolicy Mato Grosso. Podczas sześciu lat, kiedy Fawcetta nie było w Amazonii, boom kauczukowy się załamał, do czego przyczynił się głównie były prezes KTG, sir Clements Markham. W latach siedemdziesiątych XIX wieku Markham zorganizował przemyt nasion amazońskiego kauczukowca do Europy. Następnie zostały one rozesłane do plantacji w koloniach brytyjskich w Azji.74 W porównaniu z brutalnymi, mało wydajnymi i kosztownymi metodami pozyskiwania kauczuku w dżungli, uprawianie go na plantacjach azjatyckich było łatwe i tanie i dawało mnóstwo surowca. „W Manaus zgasły światła elektryczne – pisał historyk Robin Furneaux. – W operze zapanowała cisza, zniknęły klejnoty, których była pełna. […] Wokół kandelabrów w opuszczonych pałacach krążyły nietoperze wampiry, a pająki przemykały po podłogach”75. Fawcett określił Cuiabę jako „nędzną i zacofaną”76 , miejsce, które zmieniło się niemal w „widmowe miasto”. Ulice pokrywały błoto i trawa, tylko główną aleję oświetlały latarnie elektryczne. Gdy Fawcett gromadził zapasy dla swej wyprawy, obawiał się, że ktoś go szpieguje. Istotnie, generał Rondon przyrzekł nie spuszczać Anglika z oczu, dopóki nie odkryje jego prawdziwych zamiarów. W korespondencji Fawcett zaczął używać szyfru, by utrzymać w tajemnicy marszrutę. Jak wyjaśniła Nina w liście do zaufanego przyjaciela: „Szer. ×+4 do x+5, a długość y+2, gdzie × to dwukrotność liczby liter w nazwie miasta, w którym się zatrzymaliśmy, a y to numer budynku w Londynie, gdzie niegdyś go odwiedzałam”. Dodała: „Nie ujawniaj nikomu klucza do tego szyfru”77. Fawcett dostał pożegnalny list od swego syna Jacka, który pisał, że śniło mu się, iż wchodzi do starożytnej świątyni w mieście podobnym do Z. „Oby opatrzność czuwała nad Tobą na wszystkich etapach podróży”78 – pisał Jack, życząc ojcu szczęścia. Fawcett poprosił

miejscowego pośrednika, by, jeśli jego rodzinę albo przyjaciół „zaalarmuje brak wieści, uspokoił ich stanowczym stwierdzeniem, że nie stało się nic nieprzewidzianego i że damy znać w stosownym czasie”79. W liście do Keltiego przysiągł: „Dotrę do tego miejsca i wrócę”80. Zabrał ze sobą dwóch towarzyszy oraz dwa konie, dwa woły i dwa psy, po czym wyruszył na północ w kierunku rzeki Xingu, trzymając maczetę niczym miecz. Wkrótce wszystko zaczęło się sypać. Deszcze zalały ścieżki i zniszczyły sprzęt. Brown, mimo groźnego wyglądu, załamał się nerwowo, a Fawcett, obawiając się kolejnej katastrofy takiej jak z Murrayem, wysłał go z powrotem do Cuiaby. Holt także nie czuł się dobrze, powiedział, że niemożliwością jest prowadzić prace badawcze w tak strasznych warunkach, i obsesyjnie katalogował nękające go owady, aż w końcu w jego dzienniku nie było niemal niczego poza tym. „Jestem więcej niż na wpół chory od owadów – bazgrał. – Znój w dzień, w nocy tortury – oto życie odkrywcy! A gdzie cały romantyzm?”81 Fawcett był wściekły. Jak ma dokądkolwiek dojść z tym „kaleką”? – notował w dzienniku. Ale on sam także miał już pięćdziesiąt trzy lata i nie był odporny na siły przyrody. Zakażona i spuchnięta noga bolała go tak, że „trudno mi było zasnąć w nocy”82 – wyznał w dzienniku. Pewnego wieczoru zażył pigułki opium, które bardzo mu zaszkodziły. „Zwykle nie bywam tak osłabiony, i bardzo się za siebie wstydziłem”83. Po miesiącu zaczęły padać zwierzęta. „Trudno jest znieść widok umierającego powoli jucznego zwierzęcia”84 – pisał Holt. Jeden z wołów, zaatakowany przez larwy, położył się i więcej nie wstał. Jeden z psów umierał z głodu i Holt go zastrzelił. Jeden z koni utonął. Potem padł drugi koń i Fawcett zakończył jego mękę strzałem – to właśnie miejsce zaczęło być znane jako obóz Dead Horse. Wreszcie Holt położył się na ziemi, mówiąc: „Proszę się o mnie nie martwić, pułkowniku. Niech pan rusza dalej i zostawi mnie tutaj”85. Fawcett wiedział, że ta ekspedycja może być ostatnią szansą, żeby dowieść jego teorii dotyczącej miasta Z, i przeklinał bogów, którzy sprzysięgli się przeciwko niemu – przeklinał ich za pogodę, towarzyszy i za wojnę, która zabrała mu tyle czasu. Zdawał sobie sprawę, że Holt zginie, jeśli go zostawi. „Nie pozostawało mi nic innego, jak tylko zabrać go z powrotem i uznać tę wyprawę za porażkę – irytującą, rozdzierającą serce porażkę”86. Nie chciał przyznać, że również z powodu jego chorej nogi nie daliby rady posuwać się naprzód. Kiedy przedzierali się z powrotem do najbliższej placówki na granicy, wytrzymując trzydzieści sześć godzin bez wody, Fawcett powiedział Holtowi: „Zawsze trudno jest wydostać się z piekła”87. Kiedy wrócili do Cuiaby w styczniu 1921 roku, ambasador Paget wysłał do Niny telegram, zawiadamiając jedynie: „Pani mąż wrócił”. Nina zapytała Harolda Large’a: „Jak pan sądzi, co to może oznaczać? Chyba nie klęskę! Być może nie odnalazł «zaginionych miast», ale myślę, że znalazł coś ważnego, inaczej by nie wracał”88. Jednak Fawcett wrócił z niczym. Generał Rondon wydał chełpliwe oświadczenie dla prasy, w którym stwierdził: „Wyprawa pułkownika Fawcetta została przerwana […[, choć jest on tak dumnym podróżnikiem […]. Wrócił wychudzony, oczywiście rozczarowany tym, że musiał się wycofać, zanim dotarł do najtrudniejszej do przebycia części Xingu”89. Zdruzgotany Fawcett zamierzał wrócić do dżungli z Holtem, którego umowa wciąż obowiązywała i którego usługi były wszystkim, na co było go stać. Żona amerykańskiego wicekonsula w Rio, przyjaciółka Holta, namawiała ornitologa w liście, by nie jechał: Jest pan silnym, sprawnym, młodym człowiekiem, dlaczego więc[…] chce pan świadomie zmarnować życie, bo to właśnie zrobi pan, wracając do Mato Grosso? Wszyscy wiemy, jak bardzo ukochał pan naukę, ale jakiż pożytek przyniesie to panu lub światu, jeśli pojedzie pan bez celu w głąb pustki? Co z pańską matką i siostrą? Czy one się nie liczą?

Pewnego dnia mogą pana potrzebować, a gdzie wówczas pan będzie? Nie ma pan prawa poświęcać życia tylko dlatego, że obcy człowiek chce, by pan to zrobił. To prawda, że dla dobra ludzkości wielu ludzi składa swe życie w ofierze, ale cóż ma dać światu ten pościg za błędnym ognikiem?90 Mimo to Holt chciał doglądać przygotowań do ekspedycji i pojechał do Rio po zapasy. Tymczasem Fawcett roztrząsał każdy aspekt jego zachowania: każdą skargę, każdy błąd, fałszywy krok i pomyłkę. Zaczął nawet podejrzewać, choć nie miał żadnych dowodów, że Holt jest zdrajcą, który przekazuje informacje doktorowi Rice’owi albo innemu z konkurentów. W końcu wysłał Holtowi następującą wiadomość: „Niestety żyjemy i myślimy w zupełnie innych światach i możemy współdziałać nie lepiej niż olej i woda.[…] A ponieważ cele tej wyprawy są u mnie na pierwszym miejscu, a osobiste troski na ostatnim, wolę już skończyć sam niż niepotrzebnie ryzykować niepowodzenie wyprawy”91. Osłupiały Holt napisał w dzienniku: „Z trwającej rok bliskiej znajomości z pułk. Fawcettem mogę wyciągnąć jedną tylko lekcję: nigdy, w żadnych okolicznościach nie wdawać się w stosunki z żadnym Anglikiem”92. Biadał, że zamiast zyskać sławę, pozostał „wędrownym ornitologiem – albo być może «ptasznik włóczęga» byłoby bliższe prawdy”. Doszedł do wniosku, że, „jak wynika z mojej nieobiektywnej obserwacji, Fawcett posiada tylko trzy cechy, które podziwiam: zimną krew, dobroć dla zwierząt i to, że szybko zapomina o kłótni”. Fawcett powiedział jednemu z przyjaciół, że pozbył się kolejnego członka wyprawy, który „najwyraźniej był przekonany, że jestem wariatem”93. Teraz, po raz pierwszy, owładnęła nim myśl: „Gdyby tylko mój syn mógł pojechać ze mną”. Jack był silny i oddany. Nie marudziłby, tak jak ten płaczliwy słabeusz. Nie żądałby wysokiego wynagrodzenia ani nie podnosił buntu. I, co najważniejsze, wierzył w Z. „Nie mogłem doczekać się dnia, kiedy mój syn dorośnie na tyle, żeby ze mną pracować”94 – pisał Fawcett. Tymczasem Jack miał dopiero osiemnaście lat, nie był gotowy na taką wyprawę, jednak Fawcett nie miał nikogo innego. Logiczną decyzją byłoby odłożyć podróż, ale zamiast tego wydał połowę żołdu, by zapłacić za zapasy – ryzykując niewielkimi oszczędnościami – i wymyślił nowy plan. Tym razem spróbuje dotrzeć do Z z przeciwnej strony, idąc ze wschodu na zachód. Wyruszy z Bahii i minąwszy miejsce, gdzie, jak sądził, bandeirante odkrył miasto w 1753 roku, podąży setki mil w głąb dżungli w Mato Grosso. Plan wydawał się szalony. Nawet Fawcett wyznał Keltiemu, że gdyby pojechał sam, „nikłe są szanse na powrót”95. Niemniej w sierpniu 1921 roku wyruszył samotnie. „Samotność da się znieść, kiedy ma się umysł przepełniony entuzjazmem dla wyprawy”96 – pisał. Spragniony i głodny, rozgorączkowany i obłąkany, szedł coraz dalej. W pewnym momencie spojrzał na urwiska skalne na horyzoncie i wydawało mu się, że widzi zarys miasta… a może zawodził go umysł? Skończyły mu się zapasy, kolana się pod nim uginały. Po trzech miesiącach w dżungli, bliski śmierci, nie miał innego wyjścia, jak tylko zawrócić. „Muszę tu wrócić – przysiągł sobie. – Na pewno tu wrócę”97.

naukowa obsesja – Jack, decyzja należy do ciebie1 – powiedział Fawcett. Rozmawiali po powrocie Fawcetta z jego ekspedycji w 1921 roku. Podczas nieobecności męża Nina przeniosła się wraz z dziećmi do Los Angeles, dokąd pojechali również Rimellowie, i gdzie Jack i Raleigh dali się porwać namiętności do Hollywood: smarowali włosy brylantyną, nosili wąsik à la Clark Gable i pałętali się w pobliżu planów filmowych z nadzieją, że dostaną jakąś rolę. (Jack poznał Mary Pickford i pożyczył jej swój kij do krykieta jako rekwizyt w filmie Mały lord Fauntleroy.) Fawcett miał dla syna propozycję. Pułkownik T.E. Lawrence – słynny szpieg i badacz pustyni, znany szerzej jako Lawrence z Arabii – wyraził chęć wyruszenia z nim na kolejną wyprawę w poszukiwaniu miasta Z, Fawcett jednak z niechęcią myślał o zabraniu kogoś z wybujałym ego i bladym pojęciu o Amazonii. Jak napisał do jednego z przyjaciół: „Choć [Lawrence] jest skory wybrać się do Ameryki Południowej, po pierwsze zażąda zapewne wynagrodzenia, którego nie jestem w stanie mu zapłacić, a po drugie to, że znakomicie sprawił się na Bliskim Wschodzie, nie oznacza, że będzie mógł i chciał taszczyć na grzbiecie sześćdziesiąt funtów, przez rok żywić się tym, co daje las, cierpieć z powodu chmar insektów i przyjąć narzucone przeze mnie warunki”2. Fawcett powiedział Jackowi, że mógłby pojechać z nim zamiast Lawrence’a. Będzie to jedna z najtrudniejszych i najbardziej niebezpiecznych wypraw w historii eksploracji – ostateczna próba, według słów Fawcetta, „wiary, odwagi i determinacji”3. Jack nie wahał się ani chwili. – Chcę jechać z tobą4 – powiedział. Nina, obecna przy tych rozmowach, nie sprzeciwiała się. Po części wierzyła, że Fawcett, dzięki swym, wydawałoby się, nadludzkim zdolnościom, ochroni jej syna, była też przekonana, że Jack odziedziczył te zdolności po ojcu. Ale był chyba głębszy powód: gdyby zwątpiła w męża po tylu latach poświęceń, zwątpiłaby w dzieło własnego życia. W istocie legendarne Z było jej potrzebne tak samo jak mężowi. I chociaż Jack nie miał żadnego doświadczenia, a wyprawa wiązała się z ogromnym niebezpieczeństwem, nigdy nie myślała o tym, jak powiedziała później jednemu z reporterów, żeby „zatrzymać” syna. Oczywiście Raleigh pojechałby razem z nimi. Jack powiedział, że nie mógłby zrobić najważniejszej rzeczy w swoim życiu bez niego. Matka Raleigha, Elsie, nie chciała zgodzić się, by jej syn, jej „chłopiec”, jak go nazywała, brał udział w tak niebezpiecznym przedsięwzięciu. Raleigh był jednak uparty. Przestał mieć nadzieję na karierę w filmie i harował na podrzędnych stanowiskach w przemyśle drzewnym. Jak powiedział swemu starszemu bratu, Rogerowi, czuł się „niespełniony i niespokojny”5. Dla niego była to nie tylko szansa, by zdobyć „kupę forsy”, ale także, żeby zrobić coś ze swoim życiem. Fawcett zawiadomił KTG i innych, że ma teraz dwóch idealnych towarzyszy („obaj są silni jak konie i rwą się do czynu”6), i jeszcze raz podjął próbę zdobycia funduszy. „Mogę tylko powiedzieć, że zostałem odznaczony Medalem Założycieli […], a zatem zasługuję na zaufanie”7 – twierdził. Jednak porażka jego poprzedniej ekspedycji – chociaż była to pierwsza porażka w jego wspaniałej karierze – stanowiła wodę na młyn jego krytyków. Pozbawiony wsparcia i oszczędności, które wydał na nieudaną wyprawę, znalazł się na krawędzi bankructwa, podobnie jak niegdyś jego ojciec. We wrześniu 1921 roku, gdy nie stać go było na utrzymanie w Kalifornii, musiał jeszcze raz przenieść się z całą rodziną, tym razem do Stoke Cannon w Anglii, gdzie

wynajął stary zrujnowany dom bez bieżącej wody i elektryczności. „Wodę trzeba było pompować i ciąć wielkie kłody na kawałki – mnóstwo dodatkowej pracy” – pisała Nina do Large’a. Praca była bardzo ciężka. „Załamałam się zupełnie około pięciu tygodni temu i byłam bardzo poważnie chora” – wspominała. Miała ochotę uciec i zostawić za sobą całe to poświęcenie i kłopoty – ale, jak powiedziała, „byłam potrzebna rodzinie”8. „Sytuacja jest trudna – przyznał Fawcett w liście do Large’a. – Niewiele można się nauczyć, żyjąc wygodnie, ale nie lubię wciągać innych w trudności, które mnie samego nękają tak uporczywie. […] Nie zależy mi na luksusach, nie dbam o nie – ale nie znoszę bezczynności”9. Nie było go stać na to, by posłać Jacka na studia. Brian i Joan przestali chodzić do szkoły, żeby pomóc matce w domu i dorobić trochę, imając się dorywczych zajęć. Handlowali fotografiami i obrazami, podczas gdy Fawcett wyprzedawał dobytek i pamiątki rodzinne. „Mój mąż zasugerował kilka dni temu, że rozsądnie byłoby sprzedać te stare hiszpańskie krzesła, jeśli […] udałoby się uzyskać za nie dobrą cenę”10 – pisała Nina do Large’a. W 1923 roku Fawcett popadł w taką biedę, że nie mógł już nawet zapłacić rocznej składki członkowskiej w KTG wynoszącej trzy funty. „Chciałbym, abyś mi doradził, czy mogę wystąpić z Towarzystwa […], nie wywołując oburzenia, że czyni to odznaczony Medalem Założycieli” – pisał do Keltiego. „Przymusowa bezczynność i wyjazd rodziny do Kalifornii postawiły mnie w ciężkim położeniu. Sądziłem, że jakoś to przetrwam, ale były to płonne nadzieje i nie wiem, jak sobie dalej poradzę. To chyba koniec marzeń”11 – dodał. Chociaż udało mu się zdobyć dość pieniędzy, by zapłacić składkę za kolejny rok, Nina martwiła się o męża: „PHF jest pogrążony w najczarniejszej rozpaczy”12 – wyznała Large’owi. „Mój ojciec coraz bardziej się niecierpliwił, by wyruszyć na ostatnią wyprawę – wspominał później Brian. – Wcześniej powściągliwy, teraz zrobił się niemal opryskliwy”13. Fawcett zaczął atakować establishment naukowy, zarzucając mu obojętność. Jak powiedział jednemu z przyjaciół: „Archeologia i etnologia wzniesione są na piaskach spekulacji, a wiemy, co może stać się z taką budowlą”14. Demaskował swoich wrogów w KTG i wszędzie węszył „zdradę”. Narzekał, że „marnuje się pieniądze na bezużyteczne ekspedycje polarne”15, utyskiwał na „uczonych”, którzy w swoim czasie „z pogardą traktowali istnienie Ameryk – a później ideę Herkulanum, Pompei i Troi”16, twierdząc, że „sceptycyzm całego chrześcijańskiego świata”17 nie sprawi, że przestanie wierzyć w istnienie miasta Z, i że „zobaczy je w taki czy inny sposób, nawet gdyby miał czekać kolejną dekadę”18. Otaczał się spirytystami, którzy nie tylko utwierdzali go w jego wizji Z, ale jeszcze ją ubarwiali. Jak powiedział mu jeden z jasnowidzów: „Dolina i miasto pełne są klejnotów, duchowych klejnotów, ale także niebywałej ilości prawdziwych skarbów”19. Fawcett publikował artykuły w czasopismach takich jak „Occult Review”, w których pisał o swych poszukiwaniach duchowych i „skarbach niewidzialnego świata”20. Inny badacz Ameryki Południowej i członek KTG powiedział, że zdaniem wielu osób Fawcett stał się „odrobinę niezrównoważony”21. Niektórzy nazywali go „maniakiem naukowym”22. W czasopiśmie spirytystycznym „Light” Fawcett opublikował esej zatytułowany Obsesja. Nie wspominając o swej własnej idée fixe, opisywał, jak „burze umysłu” mogą owładnąć człowiekiem, pogrążając go w „przerażającej udręce”. „Niewątpliwie obsesja w wielu przypadkach może okazać się szaleństwem”23 – pisał w podsumowaniu. Dumając dniami i nocami, Fawcett obmyślał kolejne niewydarzone plany – kopalnia saletry w Brazylii, poszukiwanie ropy w Kalifornii – żeby zdobyć pieniądze na ekspedycję. „Mining Syndicate odpada” – pisał do Large’a w październiku 1923 roku – ponieważ jest to „banda oszustów”24.

Jack powiedział innemu przyjacielowi rodziny: „Wydawało się, jakby jakiś zły duch stawiał nam na drodze wszelkie możliwe przeszkody”25. Mimo to nadal trenował w nadziei, że nagle pojawią się pieniądze. Pozbawiony wpływu niefrasobliwego Raleigha, przejął ascetyczne obyczaje ojca, rezygnując z mięsa i alkoholu. „Niedawno pomyślałem, że powinienem poddać siebie jakiejś bardzo trudnej próbie, wymagającej ogromnego duchowego wysiłku” – pisał do Esther Windust, teozofki i przyjaciółki rodziny. „Dzięki wielkiemu wysiłkowi udało mi się, i już teraz odczuwam tego dobrodziejstwa”. I dodał: „Czerpię ogromną radość z życia i nauk Buddy, które, ku memu zdumieniu, są absolutnie zgodne z moimi przekonaniami. Zauważ jego niechęć do wyznań wiary i dogmatów”26. Jednego z gości uderzył wygląd Jacka: „Zdolność do miłości – i nieco ascetyczna powściągliwość – przywodzą na myśl rycerzy króla Artura”27. Fawcett tymczasem starał się podtrzymać w sobie wiarę, że prędzej czy później „bogowie przyjmą mnie na służbę”28. W pewnym momencie jego przyjaciel, Rider Haggard, powiedział mu, że chciałby mu dać coś ważnego. Był to kamienny bożek wysokości około dwudziestu pięciu centymetrów, z oczami w kształcie migdałów i wyrytymi na piersi hieroglifami. Haggard, który trzymał go na biurku podczas pisania When the World Shook [Kiedy świat się zatrząsł], powiedział, że dostał ten posążek od kogoś w Brazylii, kto był przekonany, że pochodzi on od Indian z interioru. Fawcett wziął figurkę i dał ją do zbadania kilku ekspertom z muzeów. Większość podejrzewała, że to falsyfikat, ale Fawcett w desperacji pokazał ją medium i doszedł do wniosku, że może pochodzić z miasta Z. Wiosną 1924 roku Fawcett dowiedział się, że doktor Rice, dzięki swym niewyczerpanym zasobom finansowym, przygotowuje jedną z najbardziej niezwykłych wypraw, jakie kiedykolwiek zorganizowano. Zgromadził zespół, który odzwierciedlał ówczesne dążenie do specjalizacji. W jego skład weszli specjaliści od botaniki, zoologii, topografii, astronomii, geografii i medycyny, a także jeden z najwybitniejszych na świecie antropologów, doktor Theodor Koch-Grünberg, oraz Silvino Santos, uważany za pierwszego filmowca Amazonii. Arsenał sprzętu jeszcze bardziej zapierał dech w piersiach. Oprócz „Eleanor II” wśród ekwipunku była druga elegancka łódź, a także nowy aparat radiowy, który mógł nie tylko odbierać sygnały, ale także je wysyłać. Jednak nie te przedmioty budziły największe zainteresowanie. Jak relacjonował „New York Times”, doktor zabierał ze sobą trzyosobowy hydroplan z sześciocylindrowym silnikiem o mocy stu sześćdziesięciu koni mechanicznych, wyposażony w aparaty fotograficzne do robienia zdjęć z powietrza. Fawcett uważał, że sprzęt doktora Rice’a ma pewne ograniczenia: ówczesne aparaty radiowe były tak wielkie i ciężkie, że ekspedycja będzie mogła poruszać się wyłącznie łodziami, a fotografowanie i obserwacja z powietrza niekoniecznie pozwolą przeniknąć przez korony drzew. Także lądowanie samolotem na niesprzyjającym terenie było ryzykowne. Jak podawał „Times”, do hydroplanu doktora załadowano „zapas bomb”, za których pomocą miał on „odstraszać ludożerczych Indian”29 – pomysł, który zaszokował Fawcetta. Niemniej Fawcett wiedział, że samolot może zanieść nawet najbardziej niewydarzonego podróżnika w najbardziej oddalone miejsca. Rice ogłosił, że jego wyprawa „zrewolucjonizuje całą metodę eksploracji i mapowania geograficznego”30. Wyprawa – a w każdym razie film, który miał zamiar nakręcić Santos – nazywała się No rastro do Eldorado, czyli „Na tropie Eldorado”. Chociaż Fawcett wciąż był przekonany, że jego rywal szuka za daleko na północy, ogarnęło go przerażenie. We wrześniu, podczas gdy doktor Rice i jego ludzie zmierzali nad Amazonkę, Fawcett poznał brytyjskiego korespondenta wojennego, awanturnika i zawadiakę, a niegdyś członka KTG – George’a Lyncha. Ustosunkowany zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i w Europie, był

bywalcem Savage Club w Londynie, gdzie w dymie cygar i oparach alkoholu gromadzili się pisarze i artyści. Fawcett uznał, że Lynch, wówczas pięćdziesięciosześciolatek, jest „godnym szacunku człowiekiem o nienagannym charakterze i znakomitej reputacji”31. Co więcej, zachwycił go pomysł odnalezienia miasta Z. W zamian za część zysków, jakie miała przynieść ekspedycja, Lynch, który był dużo lepszym handlowcem niż Fawcett, zaoferował, że pomoże zgromadzić fundusze. Dotychczas Fawcett w swoich działaniach skupiał się głównie na ogołoconym z pieniędzy KTG. Teraz, z pomocą Lyncha, miał zamiar szukać wsparcia w Stanach Zjednoczonych, tym tętniącym życiem nowym imperium, które nieustannie poszerzało swe granice i opływało w pieniądze. 28 października Jack napisał do Windust, że Lynch wyjechał do Ameryki, „by nawiązać stosunki z milionerami”32. Zdając sobie sprawę z siły legendy Fawcetta i komercyjnej wartości jego historii – „najwspanialszej historii eksploracji, jaką kiedykolwiek napisano w naszych czasach”33, jak ujął to Fawcett – Lynch najpierw wykorzystał swoje kontakty w mediach. W ciągu kilku dni udało mu się zdobyć tysiące dolarów ze sprzedaży praw do relacji z wyprawy na rzecz North American Newspaper Alliance (albo NANA) – konsorcjum prasowego obecnego w niemal każdym większym mieście w Stanach Zjednoczonych. Konsorcjum, które posiadało takie tytuły jak „New York World”, „Los Angeles Times”, „Houston Cronicle”, „Times-Picayune” oraz „Toronto Star”, znane było z tego, że dawało akredytację nieprofesjonalnym reporterom, którzy byli w stanie dostarczyć porywające relacje z najbardziej egzotycznych i niebezpiecznych miejsc. (W późniejszych latach konsorcjum zatrudniało Ernesta Hemingwaya jako korespondenta wojennego podczas hiszpańskiej wojny domowej i finansowało ekspedycje, takie jak wyprawa Thora Heyerdahla, który w 1947 roku przepłynął tratwą Pacyfik.) Podróżnicy zwykle opisywali swoje przygody już po fakcie, Fawcett natomiast miał wysyłać indiańskich posłańców z depeszami w trakcie wyprawy – nawet, jeśli to będzie możliwe, „z samego zakazanego miasta”, według słów jednej z gazet. Poza tym Lynch sprzedał prawa do wyprawy Fawcetta gazetom na całym świecie, tak że dziesiątki milionów ludzi na niemal wszystkich kontynentach miały czytać o jego podróży. Chociaż Fawcett obawiał się, że jego naukowe przedsięwzięcia zostaną strywializowane przez „żargon dziennikarski”, był wdzięczny za wszelkie fundusze, nie mówiąc o zapewnionym w ten sposób blasku chwały. Najbardziej ucieszyła go jednak depesza od Lyncha z wiadomością, że jego propozycja wzbudziła podobny entuzjazm wśród prestiżowych amerykańskich instytucji naukowych. Te fundacje były bardziej zamożne niż instytucje europejskie, ale także bardziej otwarte na teorię Fawcetta. Dyrektor Amerykańskiego Towarzystwa Geograficznego, doktor Isaiah Bowman, brał niegdyś udział w ekspedycji Hirama Binghama, która odnalazła Machu Picchu, co było wówczas zupełnie nieoczekiwanym odkryciem. Doktor Bowman powiedział jednemu z reporterów: „Znamy pułkownika Fawcetta od wielu lat jako człowieka niezwykle rozumnego i prawego. Pokładamy najwyższe zaufanie zarówno w jego zdolnościach, jak i wiarygodności jako naukowca”34. Amerykańskie Towarzystwo Geograficzne zaoferowało ekspedycji grant wysokości tysiąca dolarów, oprócz tego Muzeum Indian Amerykańskich dało kolejny tysiąc. 4 listopada 1924 roku Fawcett pisał do Keltiego: „Jak sądzę na podstawie depeszy Lyncha i listów […], cała ta sprawa spodobała się Amerykanom. Przypuszczam, że to ta ich nuta romantyzmu, dzięki której powstawały i z pewnością będą jeszcze powstawać imperia”35. Ostrzegając, że może się okazać, iż to „współczesny Kolumb został odrzucony w Anglii”36, dał Towarzystwu ostatnią szansę wsparcia misji. „KTG uczyniło ze mnie eksploratora, nie chcę więc, by nie miało swego udziału”37 w wyprawie, która z pewnością zapisze się w dziejach. Wreszcie, dzięki Keltiemu i innym zwolennikom lobbującym w jego imieniu, oraz naukowcom z całego

świata, skłaniającym się ku istnieniu miasta Z, przegłosowano, że Towarzystwo wesprze ekspedycję i pomoże ją wyposażyć. Łącznie zebrano około pięciu tysięcy dolarów – mniej niż kosztowało jedno radio doktora Rice’a. Było to za mało, żeby Fawcett, Jack i Raleigh mogli dostać wynagrodzenie – większość honorariów od prasy mieli otrzymać dopiero po powrocie. „Jeśli nie wrócą, rodzina nie będzie miała z czego żyć”38 – pisała Nina do Large’a. „Nie jest to suma, która zachęciłaby do działania większość podróżników”39 – pisał Fawcett do Keltiego. Ale dodawał w kolejnym liście: „Pod pewnymi względami jestem zadowolony, iż żaden z nas nie dostanie złamanego grosza, jeśli poniesiemy klęskę, ponieważ nikt nie może powiedzieć, że to dla pieniędzy przedsięwzięliśmy tę raczej niebezpieczną wyprawę. Są to prawdziwe badania naukowe, których inspiracją jest ich wyjątkowy cel i wartość”40. Fawcett i Jack odwiedzili KTG, gdzie zniknęły bez śladu wszystkie urazy i frustracje. Wszyscy życzyli im powodzenia. Reeves, kurator map, wspominał później, jak „pięknym młodzieńcem” był Jack: „Doskonałej budowy, wysoki i silny, bardzo podobny do ojca”41. Fawcett wyraził wdzięczność Reevesowi i Keltiemu, którzy zawsze wiernie ich wspierali. „Za trzy lata z radością opowiem wam o wszystkim”42 – obiecał. Po powrocie do Stoke Cannon Fawcett, Jack i reszta rodziny rzucili się w wir przygotowań i planowania. Postanowiono, że Nina i Joan, która miała czternaście lat, przeniosą się na Maderę, gdzie życie było tańsze. Brian, zdruzgotany tym, że ojciec nie zabiera go na wyprawę, zainteresował się inżynierią kolei. Z pomocą Fawcetta znalazł pracę w kompanii kolejowej w Peru i jako pierwszy wyjechał do Ameryki Południowej. Rodzina odprowadziła go, wówczas zaledwie siedemnastolatka, na stację. Fawcett powiedział Brianowi, że podczas ich wyprawy ma opiekować się Niną i siostrą, i że wszelka pomoc finansowa, jaką będzie mógł im zapewnić, pomoże im przetrwać. Wszyscy wyobrażali sobie, jak to będzie, gdy Fawcett i Jack wrócą jako bohaterowie. „Za dwa lata wrócą, a kiedy dostanę pierwszy urlop, wszyscy spotkamy się w Anglii” – wspominał później Brian. – Potem moglibyśmy zamieszkać razem w Brazylii, gdzie z pewnością będzie nas czekać dużo pracy”43. Brian pożegnał się z rodziną i wsiadł do pociągu. Odjeżdżając, wyglądał przez okno i patrzył, jak ojciec i brat powoli znikają w oddali. 3 grudnia 1924 roku Fawcett i Jack pożegnali się z Joan i Niną i wsiedli na pokład „Aquitanii” płynącej do Nowego Jorku, gdzie mieli spotkać się z Raleighiem. Wydawało się, że już nic nie może ich zatrzymać na drodze do Z. Kiedy jednak tydzień później dotarli do Nowego Jorku, Fawcett odkrył, że Lynch, jego „nienaganny” partner w interesach, rozgościł się w hotelu Waldorf-Astoria, pijany i w otoczeniu pań lekkiej konduity. „Uległ kusicielskiej mocy butelki, wszechobecnej w tym mieście prohibicji”44 – napisał Fawcett do KTG. Powiedział, że „Lynch cierpi na zaburzenia alkoholowe. Być może także na zaburzenia seksualne”45. Zaburzenia te kosztowały ekspedycję ponad tysiąc dolarów i Fawcett obawiał się, że cała misja legnie w gruzach, zanim się zaczęła. Jednak wyprawa zdążyła już stać się międzynarodową sensacją, co skłoniło Johna D. Rockefellera, potomka założyciela Standard Oil i sprzymierzeńca doktora Bowmana, do zaoferowania czeku na sumę czterech i pół tysiąca dolarów, aby „plan został natychmiast wcielony w życie”46. Gdy zniknęły przeszkody na drodze do Z, Fawcett nie mógł nawet wyładować swego gniewu na Lyncha, który w niesławie wrócił do Londynu. „Przyczynił się do tej wyprawy, co jest jego zasługą, bogowie do realizacji swych celów wybierają niekiedy osobliwych ludzi”47 – pisał Fawcett do KTG. Powiedział też: „Głęboko wierzę w prawo nagrody”48. Był pewien, że poświęcił wszystko, co mógł, by dotrzeć do Z. Teraz miał nadzieję zyskać to, co nazywał

„zaszczytem nieśmiertelności”49.

niespodziewana wskazówka – Tak, słyszałem o Fawcetcie – powiedział mi brazylijski przewodnik oferujący wycieczki po Amazonii. – To ten, co zaginął, szukając Eldorado czy czegoś takiego. Kiedy wspomniałem, że potrzebuję przewodnika, który pomógłby mi przejść szlakiem Fawcetta i poszukać miasta Z, odparł, że jest muito ocupado, co odpowiadało uprzejmej sugestii, że chyba z byka spadłem. Trudno było znaleźć kogoś, kto nie tylko chciałby wybrać się do dżungli, ale także miałby związki z rdzennymi społecznościami Brazylii, które funkcjonują niemal jak autonomiczne kraje, z własnymi prawami i lokalnymi władzami. Historia interakcji między brancos a indios – białymi i Indianami – w Amazonii często przypomina długie epitafium: plemiona zostały zdziesiątkowane przez choroby i masakry, a języki i pieśni pogrążyły się w zapomnieniu. Jedno z plemion żywcem zakopywało swoje dzieci, by oszczędzić im hańby niewoli. Jednak niektórym grupom, w tym kilkudziesięciu takim, z którymi dotychczas nie nawiązano kontaktu, udało się znaleźć schronienie w dżungli. W ostatnich dziesięcioleciach, gdy wiele rdzennych ludów zyskało organizację polityczną, rząd brazylijski zaprzestał prób ich „modernizowania” i zaczął skuteczniej je chronić. W efekcie niektóre plemiona amazońskie, zwłaszcza w rejonie Mato Grosso, gdzie zaginął Fawcett, rozkwitły. Ich niegdyś zdziesiątkowane populacje są coraz liczniejsze, przetrwały ich języki i obyczaje. Człowiekiem, którego w końcu przekonałem, by mi towarzyszył, był Paolo Pinage, pięćdziesięciodwuletni były zawodowy tancerz samby i dyrektor teatru. Chociaż nie był z pochodzenia Indianinem, pracował wcześniej dla FUNAI, agencji, która przejęła zadania Służby Ochrony Indian Rondona. Paolo przyjął jej credo: „Jeśli musisz, zgiń, ale nie zabijaj”. W pierwszej rozmowie telefonicznej zapytałem, czy moglibyśmy zbadać ten sam obszar, który badał Fawcett, a którego część należy obecnie do Parku Narodowego Xingu, pierwszego w Brazylii rezerwatu Indian założonego w 1961 roku. (Park, razem z przylegającym rezerwatem, jest wielkości Belgii i stanowi jedną z największych na świecie połaci dżungli pod kontrolą Indian.) Paolo powiedział: „Mogę pana tam zabrać, ale to nie takie proste”. Wyjaśnił, że wejście na terytoria Indian wymaga długotrwałych negocjacji z wodzami plemion. Poprosił, bym przesłał mu zaświadczenia, że nie jestem nosicielem żadnej choroby zakaźnej. Potem w moim imieniu zaczął zwracać się do kolejnych wodzów. Wiele plemion w dżungli ma teraz krótkofalówki, nowocześniejszą wersję radia używanego przez doktora Rice’a. Całymi tygodniami wiadomości krążyły w tę i z powrotem, a Paolo przekonywał ich, że jestem reporterem, a nie garimpero, czyli „poszukiwaczem zasobów naturalnych”. W 2004 roku dwudziestu dziewięciu poszukiwaczy diamentów weszło nielegalnie na teren rezerwatu w zachodniej Brazylii i członkowie plemienia Cinta Larga zastrzelili ich lub zatłukli drewnianymi pałkami.1 Paolo zaproponował, byśmy spotkali się na lotnisku w Cuiabie. Chociaż dotąd żadne z plemion nie zgodziło się na moją wizytę, wydawał się pełen optymizmu. Miał ze sobą kilka wielkich plastikowych pojemników, zamiast walizki czy plecaka, z wargi zwisał mu papieros. Ubrany był w kamizelkę w kolorach ochronnych z tysiącem kieszeni wypchanych niezbędnymi rzeczami, takimi jak szwajcarski scyzoryk, japoński środek na swędzenie, latarka, torebka orzeszków i zapas papierosów. Wyglądał jak ktoś, kto wraca z wyprawy, a nie się na nią wybiera. Kamizelkę miał postrzępioną, jego wychudłą twarz pokrywał siwy zarost, a łysina była spalona przez słońce. Jego angielski był dość kulawy, ale mówił tak szybko, jak palił.

– Chodź, chodź, jedziemy – powiedział. – Paolo zajmuje się wszystkim. Wzięliśmy taksówkę do centrum Cuiaby, która nie była już „widmowym miastem”, jakie opisywał Fawcett. Wyglądała całkiem nowocześnie z utwardzonymi ulicami i kilkoma skromnymi wieżowcami. Niegdyś osadnicy przybywali do interioru zwabieni złotem i kauczukiem, teraz kusiła ich głównie wysoka cena towarów pochodzących z upraw i hodowli, a miasto służyło jako punkt tranzytowy dla tych najnowszych pionierów. Zamieszkaliśmy w hotelu o nazwie El Dorado („Zabawny zbieg okoliczności, prawda?” – zauważył Paolo) i zaczęliśmy przygotowania. Pierwszym zadaniem było upewnienie się, że poprawnie odgadliśmy trasę Fawcetta. Wprowadziłem Paola w szczegóły mojej wyprawy do Anglii i opowiedziałem o wszystkich poczynaniach Fawcetta, także o tym, że zostawiał fałszywe tropy i używał szyfrów, żeby utrzymać swoją trasę w tajemnicy. – Ten pułkownik bardzo stara się ukryć coś, czego jeszcze nikt nie odnalazł – orzekł Paolo. Rozłożyłem na stole dokumenty, które znalazłem w brytyjskich archiwach. Wśród nich były kopie wielu oryginalnych map Fawcetta. Mapy były niezwykle starannie narysowane, przypominały malowidła pointylistów. Paolo wziął jedną z nich i przez dłuższą chwilę przyglądał się jej pod światło. Fawcett napisał wielkimi literami: „Obszar niezbadany” nad jednym z obrazków przedstawiającym las między rzeką Xingu a dwoma większymi dopływami Amazonki. Na innej mapie zanotował: „małe plemiona […] uważane za przyjazne”; „bardzo groźne plemiona – nazwy nieznane”; „Indianie prawdopodobnie niebezpieczni”. Jedna z map była narysowana dość niestarannie i Paolo zapytał, czy to Fawcett ją sporządził. Wyjaśniłem, że notatka na mapie – którą znalazłem wśród wielu innych starych dokumentów z North American Newspaper Alliance – wskazuje, że należała ona do Raleigha Rimella. Naszkicował na mapie trasę wyprawy i dał ją swojej matce. Chociaż prosił, by obiecała, że po jego wyjeździe ją zniszczy, nie zrobiła tego.2 Uznaliśmy zgodnie, że dokumenty potwierdzają, iż Fawcett i jego ludzie po opuszczeniu Cuiaby udali się na północ, na terytorium Indian Bakairí. Stamtąd powędrowali do obozu Dead Horse, a potem najprawdopodobniej w głąb obszaru znanego obecnie jako Park Narodowy Xingu. W opisie trasy, którą Fawcett potajemnie przekazał KTG, napisał, że mają zamiar skręcić na wschód, w pobliżu jedenastego równoleżnika od równika, i ruszyć dalej przez Rzekę Umarłych (Rio das Mortes) i rzekę Araguaia, aż dotrą do Oceanu Atlantyckiego. Fawcett pisał, że lepiej byłoby utrzymać kierunek wschodni, ku wybrzeżom Brazylii, ponieważ „to pozwoli podtrzymać większy entuzjazm, niż gdybyśmy posuwali się coraz głębiej w dzikie tereny”3. Ale jeden fragment trasy narysowanej przez Raleigha wydawał się temu zaprzeczać. Nad rzeką Araguaia, zaznaczył Raleigh, wyprawa skręci ostro na północ, zamiast iść dalej na wschód, i przejdzie z Mato Grosso do brazylijskiego stanu Pará, po czym wyjdzie z dżungli w okolicach ujścia Amazonki. – Może Raleigh się pomylił? – zastanawiał się Paolo. – Też o tym myślałem, ale potem przeczytałem to. Pokazałem mu list wysłany przez Jacka do matki. Paolo przeczytał zdanie, które podkreśliłem: „Następnym razem napiszę pewnie z Pará”. – Sądzę, że Fawcett trzymał ten ostatni etap podróży w tajemnicy nawet przed KTG – powiedziałem. Paolo wydawał się coraz bardziej zaintrygowany Fawcettem i czarnym długopisem zaczął rysować jego trasę na czystej mapie, z podnieceniem zaznaczając każdy z punktów, do których mieliśmy dotrzeć. Wreszcie wyjął papierosa z ust i zapytał: – To co, ruszamy do Z?

nie obawiaj się Pociąg z turkotem wlókł się ku granicy. 11 lutego 1925 roku Fawcett, Jack i Raleigh wyruszyli z Rio de Janeiro w ponadtysiącmilową podróż w głąb Brazylii. W Rio zatrzymali się w hotelu Internacional, gdzie sprawdzali sprzęt w ogrodzie i gdzie niemal każdy ich ruch śledziła prasa z całego świata. „Co najmniej czterdzieści milionów ludzi zna już cel naszej misji” – pisał Fawcett do Briana, zachwycony tą „zawrotną”1 popularnością. Gazety publikowały zdjęcia podróżników z nagłówkami takimi jak: Trzech śmiałków przeciwko kanibalom w poszukiwaniu starożytności. Według jednego z artykułów: „Żaden uczestnik igrzysk olimpijskich nie był nigdy wytrenowany lepiej niż tych trzech powściągliwych, rzeczowych Anglików, których droga do zapomnianego świata najeżona jest strzałami, przeszkodami i dzikimi bestiami”2. „Czyż relacje o naszej wyprawie w angielskich i amerykańskich gazetach nie są zabawne?”3 – pisał Jack do brata. Brazylijskie władze w obawie, że tak świetna wyprawa zaginie na ich terytorium, zażądały, by Fawcett podpisał oświadczenie zwalniające je ze wszelkiej odpowiedzialności, co uczynił bez wahania.4 „Nie chcą mieć kłopotów […], jeśli nie wrócimy” – powiedział Fawcett Keltiemu. – Ale powinniśmy wrócić wszyscy bez szwanku – nawet gdyby to miała być ostatnia rzecz, jaką zniesie moje 58 lat”5. Mimo takich obaw rząd i mieszkańcy Brazylii przyjęli podróżników serdecznie: zaoferowano im darmową podróż na pogranicze w salonkach zarezerwowanych dla dygnitarzy – luksusowych wagonach z osobnymi łazienkami i salonami. „Spotkaliśmy się z bezbrzeżną sympatią i dobrą wolą”6 – pisał Fawcett do KTG. Mimo to Raleigh wydawał się nieco przygnębiony. Podczas podróży z Nowego Jorku zakochał się w córce brytyjskiego księcia.7 „Na pokładzie zawarłem znajomość z pewną dziewczyną i w miarę upływu czasu nasza przyjaźń była coraz silniejsza, aż muszę przyznać, że zaczęło to grozić czymś poważnym”8 – wyznał w liście do Briana Fawcetta. Chciał powiedzieć Jackowi o swych gorszych uczuciach, ale jego przyjaciel, który przygotowując się do ekspedycji, stał się jeszcze większym świętoszkiem, narzekał, że Raleigh „robi z siebie głupca”. Podczas gdy wcześniej był całkowicie skupiony na przygodzie z Jackiem, teraz mógł myśleć jedynie o… kobiecie. „[Pułkownik] i Jack naprawdę się zaniepokoili, obawiali się, że ucieknę z tą dziewczyną albo coś w tym rodzaju” – pisał Raleigh. W istocie zastanawiał się nad wzięciem z nią ślubu w Rio, ale Fawcett i Jack przekonali go, by tego nie robił. „Wrócił mi rozsądek i zdałem sobie sprawę, że mam być członkiem ekspedycji, i że nie wolno mi zabrać ze sobą żony – powiedział Raleigh. – Musiałem delikatnie się z nią pożegnać i znów zająć się naszymi sprawami”9. „Z Raleighiem jest teraz dużo lepiej”10 – pisał Jack. Mimo to niespokojnie pytał przyjaciela: „Zapewne kiedy wrócimy, ożenisz się przed upływem roku?”11 Raleigh odparł, że nie będzie niczego obiecywał, ale jak ujął to później: „Nie chcę być kawalerem przez całe życie, nawet jeśli Jack ma taki zamiar!”12 Trzej podróżnicy zatrzymali się na kilka dni w São Paulo i poszli odwiedzić Instituto Butantan, jedną z największych farm węży na świecie. Personel przygotował dla nich kilka pokazów, by przekonali się, jak atakują różne drapieżniki. W pewnej chwili asystent za pomocą długiego haka sięgnął do klatki i wyjął śmiertelnie niebezpiecznego węża z gatunku lachesis, a Jack i Raleigh przyglądali się jego zębom jadowym. „Wytrysnęło całkiem sporo jadu”13 – pisał później Jack do brata. Dla Fawcetta amazońskie węże nie były niczym nowym, ale i tak uznał

pokazy za pouczające, a swe obserwacje zawarł w depeszy dla North American Newspaper Alliance. („Krwawiąca rana po ugryzieniu węża oznacza, że nie był on jadowity. Dwa ślady ugryzienia i siny bezkrwisty ślad to znak trucizny”14.) Na odchodnym Fawcett został obdarowany tym, czego najbardziej pożądał: wystarczającym na pięć lat zestawem antidotów na ugryzienie węża, w postaci fiolek oznaczonych: „grzechotniki”, „żmije” oraz „gatunki nieznane”. Dostał także strzykawkę do zastrzyków podskórnych. Kiedy lokalne władze São Paulo urządziły podróżnikom, jak to określił Jack, „ostatnie pożegnanie”, trzej Anglicy znów wsiedli do pociągu jadącego na zachód, w kierunku rzeki Paragwaj, wzdłuż granicy brazylijsko-boliwijskiej. Fawcett odbył tę samą podróż w 1920 roku z Holtem i Brownem i znajome widoki tylko podsycały jego chorobliwą niecierpliwość. Spod kół leciały iskry, a Jack i Raleigh wyglądali przez okno, przyglądając się mijanym mokradłom i terenom porośniętym krzewami i wyobrażając sobie, co ich wkrótce czeka. „Widziałem kilka bardzo interesujących rzeczy – donosił Jack. – W tym kraju wiele jest papug, zobaczyliśmy też dwa stada […] młodych nandu, około czterech do pięciu stóp wysokości. Mignęła nam także pajęcza sieć na drzewie, z siedzącym pośrodku pająkiem wielkości wróbla”15. Spostrzegłszy na brzegu rzeki aligatory, próbowali z Raleighiem ustrzelić je z pociągu. Ogrom tego kraju wzbudził podziw Jacka, który niekiedy robił szkice krajobrazu, by łatwiej go pojąć; nawyk ten wpoił mu ojciec. Po tygodniu dotarli do Corumby, miasta w pobliżu granicy z Boliwią, niedaleko od terenów, na których Fawcett prowadził większość pierwszych poszukiwań. Tutaj kończyła się linia kolejowa, a zarazem luksusy, w jakich dotychczas podróżowali. Tę noc spędzili w nędznym hotelu. „Urządzenia toaletowe są tu bardzo prymitywne – pisał Jack do matki. – Łazienka połączona z prysznicem jest tak brudna, że trzeba uważać, gdzie się stąpa. Ale Tata mówi, że jeszcze gorszych rzeczy powinniśmy się spodziewać w Cuiabie”16. Jack i Raleigh usłyszeli na zewnątrz jakieś zamieszanie. Przed hotelem w świetle księżyca zobaczyli postacie, które maszerowały w tę i z powrotem główną ulicą miasta, śpiewając i tańcząc. Był to ostatni wieczór karnawału. Raleigh, który miał ochotę posiedzieć do późna „przy kilku znakomitych koktajlach”, przyłączył się do zabawy. „Jestem teraz pełnym zapału tancerzem – pisał wcześniej do brata. – Pewnie uważasz, że to niepoważne, ale ja i tak sądzę, że przez następne dwadzieścia miesięcy będę miał mało okazji do rozrywki”17. 23 lutego Fawcett powiedział Jackowi i Raleighowi, żeby załadowali ich ekwipunek na „Iguatemi”, mały, brudny stateczek przycumowany nad rzeką Paragwaj, który miał płynąć do Cuiaby. Ralegih nazwał go „ciasną łajbą”. Mógł pomieścić dwudziestu pasażerów, ale na pokładzie tłoczyło się ponad dwa razy tyle osób. W powietrzu unosił się zapach potu i dymu z paleniska pod kotłem. Nie było osobnych kajut, a żeby zawiesić hamaki na pokładzie, musieli walczyć o miejsce. Kiedy statek odbił od brzegu i skierował się na północ, Jack zaczął wypróbowywać na pasażerach swój portugalski, ale Raleigh nie miał ani ucha, ani cierpliwości do języków i nauczył się zaledwie kilku fraz, takich jak faz favor („proszę”) i obrigado („dziękuję”). „Raleigh to zabawny gość – pisał Jack. – Mówi, że portugalski to «cholerne trajkotanie» i nie próbuje się go nauczyć. Zamiast tego wścieka się na wszystkich, ponieważ nie mówią po angielsku”18. Wieczorami temperatura gwałtownie spadała, więc podróżnicy zakładali do snu dodatkowe koszule, spodnie i skarpetki. Postanowili się nie golić, i ich twarze szybko pokrył zarost. Zdaniem Jacka Raleigh wyglądał jak „łajdak z rodzaju tych, jakich widzi się w filmach przygodowych o Dzikim Zachodzie”19. Kiedy statek skręcił w rzekę São Lourenço, a następnie w rzekę Cuiabá, młodzi ludzie

zapoznali się z całym bogactwem amazońskich owadów. „W środę wieczorem spadły na pokład całymi chmarami – opisywał Jack. – Dach nad miejscem, gdzie jemy i śpimy, był od nich dosłownie czarny! Musieliśmy spać z koszulami naciągniętymi na głowę, nie zostawiając sobie otworu do oddychania, ze stopami owiniętymi w drugą koszulę, przykryci płaszczami. Termity to kolejna plaga. Ich inwazja trwała kilka godzin, trzepotały wokół lamp, aż straciły skrzydełka, a potem miliony ich wiły się na podłodze i na stole”20. Raleigh twierdził, że moskity są niemal tak duże, że mogą „powalić człowieka”21. „Iguatemi” płynęła tak niespiesznie, że niekiedy wyprzedzały ją nawet kanu. Chłopcom brakowało ruchu, ale na pokładzie nie było miejsca, mogli więc tylko wpatrywać się w bezkresne mokradła. „Cuiabá wyda nam się rajem po czymś takim!”22 – pisał Jack do matki. Dwa dni później dodał: „Tato mówi, że to jest najbardziej dłużąca się, najnudniejsza podróż rzeką, jaką pamięta”23. 3 marca, pięć dni po wyjeździe z Corumby, „Iguatemi” dopłynęla do Cuiaby, którą Raleigh nazwał „zapomnianą przez Boga i ludzi dziurą […], którą najlepiej oglądać z zamkniętymi oczami”24. Fawcett pisał, że dotarli do „początkowego punktu wyprawy” w dżunglę i czekali kilka tygodni, aż ustaną deszcze, co pozwoli im „zrealizować ich wielki cel”25. Chociaż nienawidził siedzieć bezczynnie, nie odważył się wyruszyć przed nastaniem pory suchej, jak to ze strasznym skutkiem zrobił w 1920 roku z Holtem. Poza tym wciąż mieli sporo do zrobienia: trzeba było zebrać zapasy i przestudiować mapy. Jack i Raleigh próbowali rozchodzić nowe buty, wędrując przez otaczający miasto busz. „Raleigh ma stopy całe oklejone plastrem, ale nie może się doczekać, kiedy wyruszymy”26 – donosił Jack. Brali ze sobą strzelby i ćwiczyli celowanie, strzelając do różnych przedmiotów, tak jakby to były jaguary albo małpy. Fawcett ostrzegł ich, żeby oszczędzali amunicję, ale byli tak podnieceni, że przy pierwszej próbie zużyli dwadzieścia nabojów. „Co za piekielny hałas!”27 – zachwycał się Jack. Raleigh chwalił się, że jest znakomitym strzelcem – „choć to tylko moje zdanie”28. Podczas posiłków młodzi ludzie zjadali dodatkowe porcje. Jack nawet złamał swoje postanowienie, że będzie wegetarianinem, i jadł kurczaki i wołowinę. „Najadamy się teraz – pisał do matki – i mamy nadzieję przybrać przed wyjazdem z dziesięć funtów, ponieważ musimy mieć dodatkowe zapasy tłuszczu, które pomogą nam przetrwać głód podczas ekspedycji”29. Pewien amerykański misjonarz w Cuiabie miał kolekcję „Cosmopolitana”, popularnego miesięcznika należącego do Williama Randolpha Hearsta. Raleigh i Jack wymienili kilka swoich książek za parę numerów czasopisma ukazującego świat, jakiego nie mieli oglądać przez co najmniej dwa lata. W wydaniach z tego okresu znajdowały się reklamy puszek zupy pomidorowej Campbella za dwanaście centów oraz American Telephone & Telegraph Company („Zamiast rozmowy przez ścianę rozmawiaj z kimś na drugim końcu kontynentu”), i takie obrazy przypominające dom sprawiały, że Raleigh robił się „sentymentalny”, jak to ujął. W czasopiśmie było także wiele porywających historii przygodowych, w tym Dreszcz spotkania z wiecznością, w którym narrator pytał: „Cóż wiem o strachu? Cóż wiem o odwadze? Żaden człowiek, nim nie stanie w obliczu niebezpieczeństwa, nie wie, jak się zachowa”. Zamiast zastanawiać się nad własnymi zasobami odwagi, Jack i Raleigh najchętniej marzyli o tym, co będą robili po powrocie z wyprawy. Byli pewni, że dzięki niej staną się sławni i bogaci, ale ich fantazje były wciąż chłopięce. „Mamy zamiar kupić motocykle i zrobić sobie wspaniałe wakacje w Devon, odwiedzając przyjaciół i różne stare kąty”30 – pisał Jack. Pewnego ranka poszli z Fawcettem kupić zwierzęta juczne od lokalnego hodowcy. Chociaż Fawcett narzekał, że został „oszukany” na całym interesie, nabył cztery konie i osiem osłów. „Konie są zupełnie dobre, ale muły bardzo fraco (słabe)”31 – pisał Jack w liście do domu,

popisując się najnowszym portugalskim słówkiem. Jack i Raleigh natychmiast nadali im imiona: jeden z upartych mułów był Gertrudą, drugiego, z łbem jak pocisk, nazwali Dumdum, trzeci, o żałosnym wyglądzie, nosił imię Maruda. Fawcett kupił także dwa psy myśliwskie, które, jak pisał, „nazywały się ni mniej, ni więcej, tylko Pastor i Chulim”. Tymczasem niemal wszyscy w odległej stolicy kraju zdążyli już usłyszeć o sławnych Anglikach. Niektórzy mieszkańcy zabawiali Fawcetta opowieściami o zaginionych miastach. Pewien człowiek powiedział, że niedawno przyprowadził sobie z dżungli Indianina, który widząc kościoły w Cuiabie, zauważył: „To nic wielkiego, w moim lesie są budowle wyższe i potężniejsze niż te. Mają drzwi i okna z kamienia. Wnętrze oświetla wielki kwadratowy kryształ na kolumnie. Świeci tak jasno, że oślepia”32. Fawcett był wdzięczny za wszelkie wizje, choćby niedorzeczne, które potwierdzały jego własną. „Nie widzę powodu, by choć o włos odstąpić od teorii miasta Z”33 – pisał do Niny. Mniej więcej w tym samym czasie do Fawcetta dotarły pierwsze wiadomości o wyprawie doktora Rice’a. Przez kilka tygodni nie było żadnych wieści od wyprawy, która badała jeden z dopływów Rio Branco, około dwóch tysięcy kilometrów na północ od Cuiaby. Wielu obawiało się, że doktor zaginął. Potem radioamator w Caterham w Anglii złapał na swoim radiu sygnały Morse’a z głębi Amazonii i zanotował wiadomość: Posuwamy się powoli na skutek niezwykle trudnych warunków. Wyprawa liczy ponad 50 ludzi. Nie możemy korzystać z hydroplanu z powodu niskiego poziomu wody, ale realizujemy cele wyprawy. Wszystko w porządku. To wiadomość przesłana przez radio wyprawy. Rice.34 W kolejnej wiadomości Rice donosił, że doktor Theodor Koch-Grünberg, wybitny antropolog uczestniczący w wyprawie, zachorował na malarię i zmarł. Rice zawiadomił przez radio, że ma zamiar użyć hydroplanu, chociaż trzeba go najpierw oczyścić z mrówek, termitów i pajęczyn, które pokryły tablicę przyrządów i kokpit niczym pył wulkaniczny. Jego ludzie obawiali się, co się stanie, jeśli konieczne będzie lądowanie awaryjne. Albert William Stevens, znany pilot balonowy, który miał podczas wyprawy robić zdjęcia z powietrza, powiedział KTG: „Jeśli nie będziemy znajdowali się nad wodą, lepiej zrobimy, jeśli wyskoczymy ze spadochronami, zanim samolot rozbije się o potężne drzewa. Jedyną nadzieją lotników będzie wówczas odnaleźć wrak i zapasy jedzenia. Z maczetą i kompasem zdołają prawdopodobnie przedostać się do najbliższej rzeki, zbudować tratwę i uciec. Złamana ręka lub noga będzie oznaczała pewną śmierć”35. Wreszcie ludzie Rice’a napełnili bak paliwem – wystarczającym na prawie cztery godziny – i trzech członków wyprawy wsiadło do samolotu. Pilot uruchomił śmigło i maszyna z rykiem pomknęła w dół rzeki, gwałtownie podrywając się w niebo. Stevens opisał pierwszy widok dżungli z wysokości tysiąca pięciuset metrów: Palmy w dole, rozrzucone tu i ówdzie wśród lasu, wyglądały jak setki rozgwiazd na dnie oceanu. […] Poza spiralami, płachtami i chmurami podobnych do mgły oparów unoszących się z licznych ukrytych strumieni nie było widać nic prócz ciemnego, nieskończonego lasu, złowrogiego w swej ciszy i ogromie.36 Zwykle pilot i ktoś jeszcze z wyprawy latał około trzech godzin każdego ranka, ponieważ później rosnąca temperatura spowodowałaby przegrzanie silnika. Przez wiele tygodni Rice i jego ekipa zbadali tysiące kilometrów kwadratowych Amazonii – obszar, którego nie dałoby się przemierzyć ani pieszo, ani nawet łodzią. Odkryli między innymi, że rzeki Parima i Orinoko nie wypływają, jak dotychczas podejrzewano, z jednego źródła. Pewnego razu pilot dostrzegł wśród drzew jakiś ruch i zniżył lot ku koronom. Była tam grupa „białych” Indian Yanomami. Kiedy samolot wylądował, doktor Rice próbował nawiązać kontakt, oferując Indianom paciorki i chusteczki. Inaczej niż podczas jego poprzednich

ekspedycji, tubylcy przyjęli podarunki. Spędziwszy kilka godzin z plemieniem, doktor Rice i jego wyprawa zaczęli odwrót z dżungli. KTG poprosiło operatora w Caterham, by przekazał „gratulacje i pozdrowienia od Towarzystwa”37. Ekspedycja, mimo pechowej śmierci Kocha-Grünberga, była epokowym dokonaniem. Prócz odkryć kartograficznych przeniosła ludzki punkt widzenia Amazonii z poszycia dżungli powyżej koron drzew, zmieniając układ sił, w którym dżungla zawsze miała przewagę nad intruzami. „Te obszary, gdzie tubylcy są tak wrogo nastawieni, albo fizyczne przeszkody tak wielkie, że ostatecznie uniemożliwiają” przejście pieszo, oświadczył doktor Rice, „aeroplan omija łatwo i szybko”38. Co więcej, radio pozwoliło mu utrzymać kontakt ze światem. („Brazylijska dżungla przestała być miejscem samotnym”39 – ogłosił „New York Times”.) KTG z zachwytem pisało w biuletynie o pierwszej w historii „wiadomości przesłanej przez radio do Towarzystwa od ekspedycji w terenie”40. Zarazem Towarzystwo uznało melancholijnie, że oto został przekroczony Rubikon. „Czy zyskujemy, odbierając ekspedycji w nieznane jej urok poprzez codzienne relacje – tu trudno o zgodę”41. Z powodu ogromnych kosztów sprzętu, rozmiarów i ciężaru radia oraz braku bezpiecznych lądowisk w większości obszarów Amazonii, metody doktora Rice’a nie miały znaleźć powszechnego zastosowania przez co najmniej najbliższe dziesięć lat, ale w każdym razie przetarł szlak. Dla Fawcetta liczyła się jednak tylko jedna wiadomość: jego rywal nie znalazł miasta Z. Wyszedłszy z hotelu pewnego kwietniowego poranka, Fawcett poczuł na twarzy palące słońce. Nadeszła pora sucha. Wieczorem 19 kwietnia poprowadził Raleigha i Jacka przez miasto, gdzie osobnicy spod ciemnej gwiazdy z winchesterami kalibru 44 wylegiwali się na progach słabo oświetlonych knajp. Bandyci zaatakowali wcześniej grupę poszukiwaczy diamentów, którzy zamieszkali w tym samym hotelu co Fawcett i chłopcy. „[Jeden z poszukiwaczy] i jeden z bandytów zostali zabici, a dwóch innych ciężko rannych” – pisał Jack w liście do matki. „Policja po kilku dniach zajęła się sprawą i znad filiżanki kawy zapytała morderców, dlaczego to zrobili. Poza tym nic więcej nie zostało zrobione”42. Podróżnicy zatrzymali się w domu Johna Ahrensa, niemieckiego dyplomaty, z którym się zaprzyjaźnili. Ahrens poczęstował ich herbatą i ciasteczkami. Fawcett zapytał dyplomatę, czy mógłby przekazywać Ninie i reszcie świata wszelkie listy, które dotrą do niego z dżungli. Ahrens oświadczył, że z przyjemnością to zrobi, i pisał później do Niny, iż rozmowy z jej mężem na temat miasta Z były tak wyjątkowe i interesujące, że nigdy nie był szczęśliwszy. Następnego ranka, pod czujnym okiem Fawcetta, Jack i Raleigh założyli stroje podróżne, w tym lekkie, odporne na rozdarcie spodnie, i kapelusze Stetson. Naładowali strzelby kalibru 30 i uzbroili się w prawie półmetrowe maczety, które Fawcett zamówił u najlepszego kowala w Anglii. Relacja NANA nosiła tytuł: Jedyny w swoim rodzaju strój dla podróżnika… Owoc wieloletniego doświadczenia w dżungli. Waga sprzętu zredukowana do ostatniej uncji. Fawcett wynajął dwóch indiańskich tragarzy i przewodników, którzy mieli towarzyszyć ekspedycji aż do bardziej niebezpiecznych rejonów, około stu sześćdziesięciu kilometrów na południe. 20 kwietnia zebrał się tłum, by pożegnać wyruszających. Przy trzasku biczy karawana ruszyła, a Jack i Raleigh nie posiadali się z dumy. Ahrens towarzyszył podróżnikom konno przez blisko godzinę. Potem, jak pisał do Niny, patrzył, gdy maszerowali na północ, „w krainę jak dotąd zupełnie niecywilizowaną i nieznaną ludziom”43. Ekspedycja przeszła przez cerrado, czyli „suchy las”, co było najłatwiejszym etapem wyprawy – był to teren porośnięty głównie niewysokimi, poskręcanymi drzewami i trawą jak na sawannie, gdzie stały nieliczne domostwa hodowców i poszukiwaczy. Jednak, jak pisał Fawcett do żony, było to „doskonałe wprowadzenie”44 dla Jacka i Raleigha, którzy posuwali się wolno, nienawykli do skalistego gruntu i upału. Było tak gorąco, jak pisał Fawcett w szczególnie

gorączkowej depeszy, że w rzece Cuiabá „ryby dosłownie gotowały się żywcem”45. Do zmroku przemierzyli jedenaście kilometrów i Fawcett dał sygnał do rozbicia obozu. Jack i Raleigh przekonali się, że oznacza to wyścig, by zanim zapadnie zmrok i moskity zjedzą ich żywcem, zdążyć rozwiesić hamaki, oczyścić skaleczenia w celu zapobieżenia infekcji, zebrać drewno na opał i zabezpieczyć zwierzęta. Na kolację były sardynki, ryż i herbatniki – uczta w porównaniu z tym, co mieli jeść, gdy będą musieli wyżywić się tym, co daje dżungla. Tej nocy, gdy zasnęli w hamakach, Raleigh poczuł, że coś się o niego ociera. Zerwał się w panice, jakby zaatakował go jaguar, ale to był tylko jeden z mułów, który zerwał się z uwięzi. Kiedy go przywiązał, znów próbował zasnąć, ale po niedługim czasie nastał świt i Fawcett krzyczał, że czas wstawać. Pochłonęli po porcji owsianki i pół kubka skondensowanego mleka, rację, która miała im wystarczyć do kolacji, po czym ruszyli w drogę, starając się nadążyć za kierownikiem wyprawy. Fawcett zwiększył tempo z jedenastu do szesnastu kilometrów dziennie, potem do dwudziestu czterech. Pewnego popołudnia, kiedy podróżnicy dotarli do rzeki Manso, około sześćdziesięciu pięciu kilometrów na północ od Cuiaby, Fawcett zostawił ekspedycję w tyle. Jak pisał Jack do matki: „Tatuś tak szybko ruszył naprzód, że zupełnie straciliśmy go z oczu”46. Tego właśnie obawiał się Costin: że nie będzie nikogo, kto mógłby powstrzymać pułkownika. Szlak rozwidlał się i brazylijscy przewodnicy nie wiedzieli, w którą stronę skręcił Fawcett. Wreszcie Jack dostrzegł ślady kopyt na jednym ze szlaków i dał rozkaz, by iść tamtędy. W oddali słyszeli stłumiony ryk. Z każdym krokiem stawał się głośniejszy, aż wreszcie rozpoznali szum wody. Dotarli do rzeki Manso. Fawcetta jednak wciąż nie było. Jack przejął dowodzenie i kazał Raleighowi i jednemu z przewodników wystrzelić w powietrze. Nie było odpowiedzi. „Tato!” – wołał Jack, ale słyszał tylko szum lasu. Jack i Raleigh rozwiesili hamaki i rozpalili ogień, obawiając się, że Fawcett został pojmany przez Indian Kayapó, którzy wkładali sobie w dolną wargę wielkie dyski i atakowali wrogów drewnianymi pałkami. Barwne opowieści o najazdach Indian, serwowane przez brazylijskich przewodników, nie uspokoiły chłopców. Leżeli bezsennie, słuchając odgłosów dżungli. Kiedy wstało słońce, Jack kazał znów strzelać w powietrze i przeszukać pobliski teren. Potem, kiedy jedli śniadanie, pojawił się Fawcett na koniu. Szukając malowideł naskalnych, zgubił resztę grupy i spał na ziemi z siodłem pod głową. Kiedy Nina dowiedziała się, co się stało, stwierdziła, że pewnie musieli być „bardzo niespokojni” o niego. Dostała fotografię Jacka z nietypową dla niego ponurą miną, którą pokazała Large’owi. „[Jack] najwyraźniej myślał wtedy o czekającym go wielkim zadaniu”47 – powiedział jej Large. Jak zauważyła później, duma Jacka pomoże mu wytrwać, bo miał zwyczaj mówić sobie: „Ojciec mnie do tego wybrał”48. Fawcett pozwolił ekspedycji zostać kolejny dzień w obozie, żeby ochłonęli po tej ciężkiej próbie. Skulony pod moskitierą, układał depesze, które od tej pory miały być „przekazywane cywilizacji przez indiańskich posłańców, długą i niebezpieczną drogą”, jak wyjaśniały później noty od redakcji. Fawcett opisał teren jako „najbardziej kleszczowe miejsce na świecie”49 – owady mrowiły się wszędzie niczym czarny deszcz. Kilka ugryzło Raleigha w stopę, w którą wdała się infekcja – „była zakażona”, wedle słów Jacka. Kiedy następnego dnia ruszyli w dalszą drogę, Raleigh był coraz bardziej ponury. „Mówi się, że człowieka można poznać, tylko jeśli pójdzie się z nim w głuszę – donosił Fawcett Ninie. – Raleigh, niegdyś wesół i dziarski, teraz jest senny i milczący”50. Jack natomiast był coraz bardziej pełen zapału. Nina miała rację: najwyraźniej odziedziczył osobliwą kondycję Fawcetta. Pisał, że przybyło mu kilka funtów mięśni: „Choć dużo mniej jem. Raleigh stracił więcej, niż mnie przybyło, i wydaje się, że to on najciężej znosi

wędrówkę”51. Otrzymawszy od męża wieści o synu, Nina powiedziała Large’owi: „Sądzę, że ucieszysz się razem ze mną z wiadomości, że Jack okazał się tak sprawny, że jest silny i w dobrym zdrowiu. Widzę, iż ojciec jest z niego bardzo zadowolony, oczywiście nie trzeba dodawać, że ja także!”52 Z powodu stanu Raleigha i osłabionych zwierząt Fawcett, który tym razem uważał, żeby nie wysunąć się zanadto do przodu, zatrzymał się na kilka dni na krowiej farmie Hermenegilda Galvão, jednego z najbardziej bezlitosnych hodowców w Mato Grosso. Galvão dotarł dalej w głąb pogranicza niż większość Brazylijczyków i podobno miał bandę bugueiros, „łowców dzikich”, których zadaniem było zabijanie Indian zagrażających jego feudalnemu imperium.53 Galvão nie nawykł do gości, ale przyjął podróżników w swym wielkim domu z czerwonej cegły. „Ze sposobu zachowania łatwo było poznać, że pułkownik Fawcett to dżentelmen i człowiek o zajmującej osobowości” – mówił później reporterom.54 Podróżnicy zostali tam przez wiele dni, jedząc i odpoczywając. Galvão był ciekaw, co też przyciągnęło Anglików w taką głuszę. Fawcett, przedstawiając mu swą wizję Z, wyjął z bagażu dziwny przedmiot owinięty w tkaninę. Rozwinął go ostrożnie, odsłaniając kamiennego bożka, którego dał mu Haggard. Wiózł go ze sobą niczym talizman. Wkrótce trzej Anglicy znów byli w drodze, podążając na wschód ku Bakairí Post, gdzie w 1920 roku brazylijski rząd założył garnizon – „ostatni przyczółek cywilizacji”, jak określali go osadnicy. Niekiedy widzieli między drzewami oślepiające słońce i niebieskawe góry w oddali. Szlak stał się trudniejszy, schodzili stromymi, błotnistymi kanionami i przekraczali kamieniste bystrza. Jedna z rzek była zbyt niebezpieczna, by zwierzęta mogły przepłynąć ją z ładunkiem. Fawcett zauważył na drugim brzegu porzucone kanu i powiedział, że użyją go, by przewieźć sprzęt, ale że ktoś musi przepłynąć, by je sprowadzić – był to wyczyn, wedle słów Fawcetta, związany z „dużym niebezpieczeństwem, tym bardziej że nagle zaczęła się gwałtowna burza”55. Jack zgłosił się na ochotnika i zaczął się rozbierać. Choć później przyznał, że był „sztywny ze strachu”, sprawdził, czy ma na ciele skaleczenia, które mogłyby przyciągnąć piranie, i wskoczył do wody, machając rękami i nogami w miotającym nim nurcie. Kiedy wyszedł z wody na drugim brzegu, wsiadł do kanu i powiosłował z powrotem, a jego ojciec powitał go z dumą. Miesiąc po opuszczeniu Cuiaby i po tym, co Fawcett określił jako „próbę cierpliwości i wytrwałości niezbędnych do poważniejszych zadań”, podróżnicy dotarli do Bakairí Post. Osada składała się z około dwudziestu nędznych chat otoczonych ogrodzeniem z drutu kolczastego, dla ochrony przed agresywnymi plemionami. (Trzy lata później pewien podróżnik opisał placówkę jako „punkcik na mapie: oddalony od świata, wymarły, prymitywny i zapomniany przez Boga”56.) Plemię Bakairí było jednym z pierwszych w tym rejonie, które rząd próbował „akulturować”, i Fawcett był wstrząśnięty „brazylijskimi metodami cywilizowania indiańskich plemion”57. W liście do jednego z amerykańskich sponsorów zauważył: „Bakairí wymierają, od kiedy zaczęto ich cywilizować. Zostało ich zaledwie około 150”58. Dalej pisał: „Częściowo sprowadzono ich tutaj, by uprawiali ryż, maniok, […] który jest wysyłany do Cuiaby, gdzie uzyskuje się za niego wysokie ceny. Bakairí nie dostają wynagrodzenia, chodzą w łachmanach, zwykle w rządowych mundurach khaki, i panuje tu ogólny brud i nędza, na skutek czego wszyscy są chorzy”59. Fawcett dowiedział się, że jedna z dziewcząt Bakairí niedawno zachorowała. Zaproponował, że spróbuje wyleczyć ją tym, co ma w apteczce, ale nie miał takiej wiedzy medycznej jak Rice i dziewczyna zmarła. „Mówią, że Bakairí umierają z powodu fetyszy [czarownictwa], ponieważ w wiosce jest czarownik, który ich nienawidzi – pisał Jack. –

Zaledwie wczoraj zmarła dziewczynka – podobno od fetyszy”60. Brazylijczyk kierujący placówką, Valdemira, umieścił podróżników w niedawno wzniesionym budynku szkoły. Moczyli się w rzece, spłukując z siebie przygnębienie i pot. „Wszyscy ostrzygliśmy brody i czujemy się bez nich lepiej”61 – informował Jack. Członkowie innych odległych plemion niekiedy odwiedzali Bakairí Post, by kupić potrzebne im rzeczy. Jack i Raleigh szybko ujrzeli coś, co ich zdumiało: „Około ośmiu dzikich Indian, gołych jak ich pan Bóg stworzył”62 – opisywał Jack matce. Indianie mieli ze sobą dwumetrowe łuki i półtorametrowe strzały. „Ku wielkiej radości Jacka tutaj właśnie zobaczyliśmy pierwszych dzikich Indian – nagich dzikusów z Xingu”63 – pisał Fawcett do Niny. Jack i Raleigh pobiegli, by się z nimi przywitać. „Daliśmy im trochę sera z guawy – pisał Jack – który nadzwyczaj im smakował”64. Jack próbował przeprowadzić podstawową autopsis. „To niewysocy ludzie, mają około pięciu stóp i dwóch cali wzrostu, bardzo dobrze zbudowani – donosił. – Jedzą tylko ryby i warzywa – nigdy mięso. Jedna z kobiet miała bardzo piękny naszyjnik zrobiony z maleńkich krążków wyciętych z muszli ślimaków, a jego wykonanie z pewnością wymagało ogromnej cierpliwości”65. Raleigh, któremu Fawcett wyznaczył rolę fotografa wyprawy, ustawił aparat i robił Indianom zdjęcia. Na jednym z nich Jack stanął pomiędzy tubylcami, żeby pokazać „różnicę wzrostu” – Indianie sięgali mu do ramion. Wieczorem trzech podróżników poszło do glinianej chaty, w której zatrzymali się Indianie. Jedynym źródłem światła było w niej palenisko, a wnętrze spowijał dym. Fawcett wyjął ukulele, a Jack flecik piccolo, które przywieźli z Anglii. (Fawcett pisał do Niny, że „muzyka jest wielką pociechą w głuszy i może nawet ocalić samotnego człowieka przed obłędem”66.) Z Indianami zgromadzonymi wokół grali do późna w nocy, a dźwięki rozbrzmiewały w całej wiosce. 19 maja, w rześki poranek, Jack obudził się rozradowany: to były jego dwudzieste pierwsze urodziny. „Nigdy jeszcze nie czułem się tak dobrze”67 – napisał do matki. Z tej okazji Fawcett uchylił zakaz picia alkoholu i trzej podróżnicy świętowali przy butelce brazylijskiego trunku. Następnego dnia przygotowali ekwipunek i zwierzęta. Na północ od osady widzieli potężne góry i dżunglę. Był to, jak pisał Jack, „absolutnie niezbadany kraj”68. Ekspedycja skierowała się wprost ku terra incognita. Nie było przed nimi żadnych wyraźnych ścieżek, przez korony drzew przesączało się niewiele światła. Starali się coś dostrzec nie tylko przed sobą, ale również w górze, gdzie zwykle czaiły się drapieżniki. Ich stopy grzęzły w błocie, na dłoniach mieli pęcherze od wymachiwania maczetami. Moskity zostawiały na ich skórze krwawe ślady. Nawet Fawcett wyznał Ninie: „Wiek daje mi się we znaki, mimo ducha entuzjazmu”69. Chociaż Raleigh wyleczył ranę na stopie, zakaził sobie drugą nogę, i kiedy zdjął skarpetkę, zszedł mu wielki płat skóry. Wydawało się, że czuje się coraz gorzej: miał żółtaczkę, spuchło mu ramię, i czuł się, jak to ujął, „koszmarnie”. Podobnie jak jego ojciec, Jack pogardzał cudzą słabością i skarżył się matce w liście, że jego przyjaciel nie jest w stanie udźwignąć brzemienia pracy – jechał konno, bez jednego buta – i że wciąż jest niespokojny i ponury. Dżungla pogłębiła pęknięcia widoczne od czasu romansu Raleigha na statku. Przytłoczony upałem, owadami i bólem stopy, Raleigh stracił zainteresowanie „Wyprawą”. Nie myślał już o powrocie w chwale, jedyne, czego chciał – mruczał pod nosem – to otworzyć mały interes i założyć rodzinę. („Niech Fawcettowie zabiorą sobie całą sławę – proszę bardzo!”70 – pisał do brata.) Kiedy Jack mówił o archeologicznym znaczeniu miasta Z, Raleigh wzruszył

ramionami i powiedział: „To dla mnie za poważne”71. „Chciałbym, żeby Raleigh miał więcej rozumu, ponieważ nie mogę dyskutować z nim o niczym, bo on o niczym nie ma pojęcia – skarżył się Jack. – Możemy tylko konwersować o Los Angeles albo Seaton. Co on pocznie podczas roku w Z, nie wiem”72. „Cholerna szkoda, że cię tu nie ma – pisał Raleigh do brata, dodając: – Jest takie powiedzenie, moim zdaniem prawdziwe: dwóch się pogodzi, ale trzech już nie. W moim przypadku często się to sprawdza!”73 Jack i Fawcett, narzekał Raleigh, „mają nieustanne poczucie wyższości wobec innych. W rezultacie czasem czuję się „wyłączony ze wszystkiego. Oczywiście nie okazuję tego […], ale mimo to, jak mówiłem wcześniej, czuję się okropnie samotny i brakuje mi prawdziwej przyjaźni”74. Po dziewięciu dniach podróżnicy przedarli się do obozu Dead Horse, gdzie zobaczyli „białe kości” poprzedniego wierzchowca Fawcetta. Zbliżali się do terytorium wrogich plemion Suyá i Kayapó. Pewien Indianin opisał kiedyś reporterowi napad Kayapó na jego plemię. On i kilku innych mieszkańców wioski uciekli na drugi brzeg rzeki i „oglądali przez całą noc makabryczny taniec wrogów nad ciałami zamordowanych braci”75. Napastnicy zostali w wiosce trzy dni, grając na drewnianych fujarkach i tańcząc wśród trupów. Kiedy wreszcie odeszli, ci, którym udało się uciec, wrócili przez rzekę do wioski: w niej nikt nie ocalał. „Kobiety, które, jak sądzili, zostaną oszczędzone, leżały na plecach – ciała były już w stanie zaawansowanego rozkładu – z rozrzuconymi nogami i drewnianymi kołkami wciśniętymi między kolana”. W jednej z depesz Fawcett opisał Kayapó jako agresywną „bandę z dzidami, która zabija zabłąkanych pojedynczych ludzi […]. Ich jedyną bronią jest krótka pałka przypominająca policyjną”76 – którą, jak dodał, posługują się bardzo zręcznie. Po przejściu przez terytoria Suyá i Kayapó wyprawa miała skręcić na wschód i spotkać się z Xavante, uznawanymi za jeszcze groźniejszych. Pod koniec XVIII wieku, pod wpływem kontaktów z Portugalczykami, wielu członków plemienia przeniosło się do wiosek, gdzie byli zbiorowo chrzczeni.77 Wyniszczeni przez epidemie i brutalność brazylijskich żołnierzy, w końcu umknęli z powrotem do dżungli niedaleko Rio das Mortes. Pewien dziewiętnastowieczny podróżnik niemiecki pisał, że „odtąd [Xavante] nie ufali już białym. […] Źle traktowani, z rodaków zmienili się w najbardziej zawziętych wrogów. Zabijają każdego, kogo uda im się schwytać”78. Kilka lat po wyprawie Fawcetta członkowie Służby Ochrony Indian próbowali nawiązać kontakt z Xavante, ale efekt był taki, że gdy wrócili do głównego obozu, znaleźli odarte z ubrań trupy czterech swoich kolegów. Jeden z nich wciąż ściskał w ręku podarunki dla Indian. Mimo ryzyka, Fawcett był pewny siebie – ostatecznie dotychczas tam, gdzie inni ponosili klęskę, jemu zawsze się udawało. „To oczywiście niebezpieczne zapuszczać się między hordy wrogich Indian – pisał. – Ale ja wierzę w swoją misję i jej cel. O resztę się nie martwię, ponieważ spotkałem już wielu Indian i wiem, co robić, a czego nie robić”79. Dodał: „Wierzę, że nasza niewielka grupka trzech białych ludzi zdoła się z nimi zaprzyjaźnić”80. Przewodnicy, którzy już wcześniej się bali, nie chcieli iść dalej i Fawcett zdecydował, że nadszedł czas ich odesłać. Wybrał około sześciu najsilniejszych zwierząt, które chciał mieć ze sobą jeszcze przez kilka dni. Potem podróżnicy mieli nieść swój niewielki bagaż na plecach. Fawcett wziął Raleigha na bok i namawiał go, by wrócił wraz z przewodnikami. Jak pisał do Niny: „Podejrzewam, że jest on z natury słabej konstytucji, i obawiam się, że będzie dla nas obciążeniem”81. Od tego miejsca, wyjaśnił, nie będzie sposobu, żeby go wynieść z powrotem. Raleigh upierał się, że dotrwa do końca. Być może nadal, mimo wszystko, był lojalny wobec Jacka. A może nie chciał, by go uznano za tchórza. Albo po prostu bał się wracać sam. Fawcett dokończył ostatnie listy i depesze. Napisał, że postara się mniej więcej za rok wysłać kolejne wiadomości, ale dodał, że to mało prawdopodobne. Jak zauważył w jednym

z ostatnich artykułów: „Nim ta relacja zostanie wydrukowana, my już dawno znikniemy w nieznanym kraju”82. Złożywszy depesze, Fawcett przekazał je przewodnikom. Raleigh wcześniej napisał do „najdroższej matki” i rodziny: „Zobaczymy się znów w starym Cal, kiedy wrócę”. Zalecił też dzielnie swemu bratu: „Nie trać humoru, a wszystko będzie dobrze, tutaj też”83. Podróżnicy pomachali na pożegnanie Brazylijczykom, po czym odwrócili się i podążyli do dżungli. W ostatnich słowach do żony Fawcett napisał: „Nie obawiaj się klęski”84.

ostatni naoczny świadek – Czy możesz uruchomić GPS? – zapytał Paolo. Siedziałem na tylnym siedzeniu ciężarówki mitsubishi z napędem na cztery koła, usiłując uzyskać odczyt naszych współrzędnych. Jechaliśmy na północ – przynajmniej tyle wiedziałem – z kierowcą, którego wynająłem przy wypożyczaniu samochodu. Paolo powiedział mi, że potrzebujemy potężnej ciężarówki i zawodowego kierowcy, jeśli mamy dotrzeć tam, gdzie chcemy, zwłaszcza w porze deszczowej. – To najgorszy okresu w roku – powiedział. – Drogi są, jak wy to mówicie, gówniane. Kiedy wyjaśniłem kierowcy, jaki jest cel naszej wyprawy, zapytał, kiedy zaginął brytyjski pułkownik. – W tysiąc dziewięćset dwudziestym piątym – odparłem. – I chce pan go odnaleźć w dżungli? – Niezupełnie. – Jest pan z rodziny? – Nie. Zastanawiał się przez dłuższą chwilę, po czym rzekł: – Dobrze. – I zaczął radośnie ładować nasz sprzęt, na który składały się hamaki, liny, moskitiery, tabletki do oczyszczania wody, telefon satelitarny, antybiotyki i pigułki na malarię. Po drodze do Cuiaby zabraliśmy jeszcze przyjaciela Paola, potomka jednego z wodzów Bakairí, Taukane Bakairí. (W Brazylii nazwiska Indian są zwykle takie same jak nazwa szczepu.) Taukane, czterdziestolatek o okrągłej, przystojnej twarzy, miał na sobie dżinsy i czapkę z daszkiem. Chodził do szkoły przy misji, i chociaż mieszkał zwykle w Cuiabie, reprezentował interesy swego plemienia. „Można by mnie nazwać ambasadorem” – powiedział. W zamian za „prezent” w postaci dwóch opon do wioskowego traktora zgodził się zabrać nas do swojej wsi, miejsca, gdzie bez wątpienia po raz ostatni widziano Fawcetta. („Gdyby to ode mnie zależało, zabrałbym was za darmo – powiedział. – Ale teraz wszyscy Indianie muszą być kapitalistami. Nie mamy wyboru”.) Wyjechawszy z miasta, znaleźliśmy się na środkowych równinach Brazylii, na granicy między lasem suchym a lasem deszczowym. Po chwili wyłonił się przed nami masyw: w kolorze marsjańskiej czerwieni, miał ponad trzy tysiące kilometrów kwadratowych – niekończący się blat stołu sięgający chmur. Zatrzymaliśmy się u jego podstawy i Paolo powiedział: – Chodź, coś ci pokażę. Wysiedliśmy z ciężarówki i wspięliśmy się na strome skaliste zbocze. Ziemia była wilgotna po niedawnej ulewie, a my pomagaliśmy sobie rękami i kolanami, pełznąc nad norami węży i pancerników. – Dokąd idziemy? – zapytałem Paola, który wetknął do ust kolejnego papierosa. – Wy, Amerykanie, jesteście tacy niecierpliwi – odparł. Błyskawica przecięła niebo. Opadła na nas mgiełka, przez co grunt zrobił się jeszcze bardziej śliski. Kamienie wysuwały się nam spod stóp i z mlaskiem spadały na ziemię pięćdziesiąt metrów niżej. – Już prawie jesteśmy – oznajmił Paolo. Pomógł mi wspiąć się przez krawędź, a kiedy się podniosłem, cały ubłocony, wskazał kolejny grzbiet kilka metrów od nas i powiedział: – Teraz widzisz!

W niebo sterczała złamana kamienna kolumna. Zamrugałem w deszczu – w rzeczywistości był tam cały szereg kolumn, jak w jakiejś greckiej ruinie. Był także potężny, nienaruszony łuk, a za nim oszałamiająco wysoka wieża. Wyglądało to tak jak w opisie bandeirante z 1753 roku. – Co to jest? – zapytałem. – Kamienne miasto. – Kto je zbudował? – To jest… jak to wy mówicie?… iluzja. – To? – zapytałem, wskazując jedną z kolumn. – To zrobiła przyroda, erozja. Ale wielu ludzi, którzy to widzą, myśli, że to zagubione miasto, takie jak Z. W 1925 roku doktor Rice widział podobne zerodowane urwiska w Roraimie w Brazylii i zauważył, że wyglądają jak „ruiny budowli”1. Kiedy wróciliśmy do samochodu i ruszyliśmy na północ, w kierunku dżungli, Paolo powiedział, że niedługo się dowiemy, czy miasto Z było podobnym mirażem. Wreszcie skręciliśmy w BR-163, jedną z najbardziej zdradliwych dróg w Ameryce Południowej. Droga ta, zbudowana przez rząd brazylijski w 1970 roku w celu ułatwienia komunikacji z interiorem, ma długość ponad tysiąca sześciuset kilometrów i biegnie od Cuiaby do Amazonki. Na mapie była zaznaczona jako droga główna, ale niemal cały asfalt z obu pasów wypłukały deszcze, i została tylko kombinacja łat i kałuż. Nasz kierowca czasem ją omijał, jadąc kamienistym poboczem i polami, gdzie niekiedy rozstępowały się przed nami stada krów. Kiedy minęliśmy rzekę Manso, gdzie Fawcett odłączył się od reszty grupy i gdzie Raleigh został pogryziony przez kleszcze, wyglądałem przez okno, spodziewając się pierwszych zapowiedzi przerażającej dżungli. Zamiast tego teren wokół wyglądał jak Nebraska – niekończące się równiny ciągnęły się aż po horyzont. Kiedy zapytałem Taukane, co się stało z lasem, odpowiedział po prostu: „nie ma”. Chwilę później pokazał mi szereg potężnych ciężarówek jadących w przeciwnym kierunku, wiozących dwudziestometrowe kłody. – Tylko Indianie szanują las – powiedział Paolo. – Biali wycinają go do końca. Mato Grosso, mówił dalej, zostało przekształcone w tereny rolnicze, w większości pod uprawę soi. W samej Brazylii w ciągu ostatnich czterdziestu lat Amazonia straciła około czterystu trzydziestu tysięcy kilometrów kwadratowych pierwotnych terenów leśnych – obszar większy niż Francja. Choć rząd próbuje ograniczyć wycinanie lasu – tylko przez pięć miesięcy 2007 roku zniszczono cztery tysiące trzysta kilometrów kwadratowych, obszar większy niż powierzchnia stanu Delaware. Niezliczone zwierzęta i rośliny, często potencjalnie lecznicze, przepadły. Ponieważ połowa opadów Amazonii pochodzi z wilgoci wyparowującej do atmosfery, wycinka zaczęła zmieniać równowagę ekologiczną regionu, powodując susze, na skutek których dżungla nie jest w stanie się regenerować. Jednym z najbardziej ogołoconych miejsc jest Mato Grosso, którego gubernator, Blairo Maggi, należy do największych producentów soi na świecie. „Nie mam najmniejszych wyrzutów sumienia z powodu tego, co tu robimy – powiedział Maggi „New York Timesowi” w 2003 roku. – Mówimy o obszarze większym niż Europa, który został ledwo tknięty, więc nie ma się czym martwić”2. Ostatni boom ekonomiczny spowodował tymczasem kolejną erupcję przemocy. Brazylijskie Ministerstwo Transportu twierdzi, że firmy pozyskujące drewno wzdłuż BR-163 zatrudniają „najwięcej niewolniczej siły roboczej na świecie”3. Indianie są często wypędzani ze swojej ziemi, zmieniani w niewolników albo mordowani. 12 lutego 2005 roku, podczas gdy ja i Paolo podróżowaliśmy przez dżunglę, kilku uzbrojonych ludzi, podobno opłacanych przez

pewnego ranczera ze stanu Pará, podeszło do siedemdziesięciotrzyletniej amerykańskiej zakonnicy, która broniła praw Indian.4 Wycelowali w nią broń, a ona wyjęła Biblię i zaczęła czytać z Ewangelii Świętego Mateusza: „Błogosławieni, którzy łakną i pragną sprawiedliwości, albowiem oni będą nasyceni”5. Bandyci oddali sześć strzałów i zostawili jej zwłoki w błocie. James Petersen, wybitny naukowiec z Uniwersytetu Vermont, którego uczniem jest Michael Heckenberger i który bardzo mi pomógł w planowaniu wyprawy, powiedział w naszej ostatniej rozmowie kilka miesięcy wcześniej, że cieszy się, ponieważ jedzie do Amazonii prowadzić badania niedaleko Manaus. „Może mógłbyś mnie odwiedzić po Xingu” – powiedział. Odparłem, że byłoby fantastycznie. Ale niedługo potem dowiedziałem się, że w sierpniu, kiedy Petersen siedział z brazylijskim archeologiem Eduardo Nevesem w restauracji w miasteczku nad Amazonką, dwóch bandytów, pracujących podobno dla pewnego byłego oficera policji, wtargnęło tam, by obrabować restaurację.6 Jeden ze złodziei otworzył ogień, trafiając Petersena w brzuch. Ten upadł na ziemię ze słowami: „Nie mogę oddychać”. Neves zapewniał go, że wszystko będzie dobrze, ale zanim dotarli do szpitala, Petersen zmarł. Miał pięćdziesiąt jeden lat. Z BR-163 skręciliśmy w mniejszą drogę gruntową biegnącą na wschód, w kierunku Bakairí Post. Przejechaliśmy w pobliżu miejsca, gdzie Fawcett zatrzymał się u hodowcy bydła Galvão, i postanowiliśmy przekonać się, czy znajdziemy jego posiadłość. W listach Fawcett pisał, że ranczo było znane jako Rio Novo, a ta nazwa znajdowała się na wielu współczesnych mapach. Po niemal czterech godzinach podskakiwania na straszliwych dziurach dotarliśmy do zardzewiałego znaku „Rio Novo” na rozwidleniu dróg – ze strzałką wskazującą w lewo. – Zobacz – powiedział Paolo. Przejechaliśmy przez chwiejny drewniany most nad rzeką. Most trzeszczał pod ciężarem samochodu, a my spojrzeliśmy w dół na rwący nurt piętnaście metrów niżej. – Ile mułów i koni miał coronel? – zapytał Paolo, próbując wyobrazić sobie przejście wyprawy Fawcetta. – Mniej więcej tuzin – powiedziałem. – Według tego, co pisze w listach, Galvão wymienił mu kilka najsłabszych zwierząt i dał mu psa… który podobno wrócił na farmę kilka miesięcy po zaginięciu Fawcetta. – Sam wrócił? – zdziwił się Paolo. – Tak mówił Galvão. Powiedział także coś o jaskółkach, które widział unoszące się nad lasem na wschodzie, bo sądził, że jest to jakiegoś rodzaju znak od Fawcetta. Po raz pierwszy wjechaliśmy w gęsty las. Nie było widać farmy, ale natknęliśmy się na krytą strzechą glinianą chatę. W środku na kłodzie siedział starszy Indianin z drewnianą laską w ręku. Był boso, w zakurzonych spodniach, ale bez koszuli. Za nim na ścianie wisiała skóra jaguara i obraz Matki Boskiej. Taukane zapytał go w języku Bakairí, czy jest tu w pobliżu farma krów znana jako Rio Novo. Mężczyzna splunął, słysząc tę nazwę, i wskazał laską ku drzwiom. „To tam” – powiedział. Pojawił się drugi, młodszy Indianin, i powiedział, że pokaże nam drogę. Wróciliśmy do samochodu i pojechaliśmy zarośniętą ścieżką, gałęzie uderzały o przednią szybę. Kiedy nie dało się już dalej jechać, nasz przewodnik wyskoczył i poprowadził nas przez las, wycinając liany i pnącza maczetą. Kilka razy zatrzymywał się, spoglądał na czubki drzew i odbijał trochę na wschód albo na zachód. Wreszcie się zatrzymał. Rozejrzeliśmy się – nie było tu nic prócz gęstwiny drzew. – Gdzie jest Rio Novo? – zapytał Paolo. Nasz przewodnik uniósł maczetę nad głowę i rąbnął nią w ziemię. Uderzyła o coś twardego. – Właśnie tutaj – powiedział.

Spojrzeliśmy w dół i ku naszemu zdumieniu zobaczyliśmy rząd pokruszonych cegieł. – Tu było wejście – wyjaśnił przewodnik. – Dom był bardzo duży. Rozeszliśmy się, szukając śladów wielkiej farmy Galvão. Znów zaczął padać deszcz. – Tutaj! – krzyknął Paolo. Stał w odległości kilkudziesięciu metrów, przy rozsypującym się ceglanym murze oplecionym pnączami. Farma została w zaledwie kilka dekad pochłonięta przez dżunglę i zastanawiałem się, w jaki sposób prawdziwe starożytne ruiny mogłyby przetrwać w tak niesprzyjającym środowisku. Po raz pierwszy zdałem sobie sprawę, że pozostałości cywilizacji mogą po prostu zniknąć. Kiedy wróciliśmy na drogę, słońce już prawie zachodziło. Podnieceni przestaliśmy zwracać uwagę na upływ czasu. Nic nie jedliśmy od wpół do szóstej rano, a w samochodzie mieliśmy tylko butelkę ciepłej wody i krakersy. (Wcześniej podczas jazdy pożarliśmy liofilizowaną żywność, którą zabrałem. Paolo zapytał: „Czy kosmonauci naprawdę to jedzą?”) Kiedy jechaliśmy w ciemnościach, w oddali zalśniła błyskawica, oświetlając pustkowie wokół. Taukane w końcu się zdrzemnął, a ja i Paolo zajęliśmy się naszą ulubioną rozrywką: próbowaliśmy wyobrazić sobie, co się stało z Fawcettem i jego wyprawą, gdy opuścili obóz Dead Horse. – Widzę ich, jak umierają z głodu – powiedział Paolo, który najwyraźniej nie mógł zapomnieć o pustym żołądku. – Powoli i w męczarniach. Nie tylko ja i Paolo próbowaliśmy wymyślić pointę epopei Fawcetta. Kilkudziesięciu pisarzy i artystów wyobrażało sobie nieistniejące zakończenie, jak niegdyś kartografowie wymyślali miejsca, których nigdy nie widzieli na oczy. Na temat tego tajemniczego zaginięcia pisano słuchowiska i sztuki teatralne. Powstał scenariusz Odnaleźć pułkownika Fawcetta, wykorzystany bardzo swobodnie w filmie Droga do Zanzibaru z Bingiem Crosbym i Bobem Hope’em. Były też komiksy, w tym jeden z serii Przygód Tintina: zaginiony podróżnik inspirowany postacią Fawcetta ratuje w nim Tintina przed jadowitym wężem w dżungli. („Wszyscy myślą, że pan nie żyje” – mówi Tintin do podróżnika, który odpowiada: „Postanowiłem nie wracać do cywilizacji, tu jestem szczęśliwy”.) Fawcett inspirował także autorów powieści przygodowych. W 1956 roku popularny pisarz belgijski Charles-Henri Dewisme, tworzący pod pseudonimem Henry Verne, napisał powieść Bob Moran and the Fawcett Mystery [Bob Moran i tajemnica Fawcetta]. W powieści główny bohater, Moran, prowadzi śledztwo w sprawie zaginięcia podróżnika, ale choć nie udaje mu się odkryć, co się z nim stało, odnajduje zaginione miasto Z, w ten sposób „realizując marzenie Fawcetta”7. Fawcett pojawia się nawet w powieści z 1991 roku Indiana Jones i siedem zasłon, jednej z serii książek napisanych po sukcesie kinowego hitu z 1981 roku, Poszukiwaczy zaginionej Arki. W zawikłanej fabule powieści Indiana Jones, choć upiera się, że jest „archeologiem, a nie prywatnym detektywem”8 – wyprawia się na poszukiwanie Fawcetta. Odkrywa fragmenty dziennika pułkownika z jego ostatniej ekspedycji, a w nim takie słowa: „Mój syn, kulejący z powodu zranionej kostki i gorączkujący od malarii, zawrócił kilka tygodni wcześniej i wysłałem z nim naszego ostatniego przewodnika. Niech ich Bóg strzeże. Przez wiele dni podążałem w górę rzeki […]. Trzeciego dnia skończyła mi się woda i przez następne dwa lub trzy dni jedynym jej źródłem była rosa, którą zlizywałem z liści. Zadawałem sobie pytanie, co skłoniło mnie do podjęcia decyzji, by samemu ruszyć w drogę. Nazywałem siebie głupcem, idiotą, szaleńcem”9. Jones odnajduje Fawcetta i odkrywa, że amazoński podróżnik odnalazł swoje magiczne miasto. Kiedy dwóch archeologów amatorów zostaje wziętych do niewoli przez wrogie plemię, Jones z biczem w ręku i Fawcett uciekają, skacząc do Rio des Mortes. Paolo i ja przerobiliśmy kilka fantastycznych scenariuszy – Fawcetta i jego towarzyszy

zjadły robaki, tak jak Murraya, zarazili się słoniowacizną, zginęli od trucizny jadowitych żab – po czym obaj zasnęliśmy w samochodzie. Następnego ranka wjechaliśmy na niewysokie wzgórze i znaleźliśmy się w Bakairí Post. Fawcett potrzebował miesiąca, żeby dotrzeć tu z Cuiaby. Nam zajęło to dwa dni. Bakairí Post rozrosło się, teraz w okolicy mieszkało ponad ośmiuset Indian. Pojechaliśmy do największej wioski, gdzie kilkadziesiąt parterowych domów stało w rzędach wokół zakurzonego placu. Większość domów była z gliny i bambusa, kryte strzechą, chociaż niektóre nowsze miały ściany z betonu i blaszane dachy, o które bębnił deszcz. Wioska, bez wątpienia nadal biedna, miała jednak studnię, traktor, anteny satelitarne oraz elektryczność. Kiedy przyjechaliśmy, niemal wszyscy mężczyźni, starzy i młodzi, byli na polowaniu, w związku ze świętem kukurydzy. Ale Taukane powiedział, że jest tu ktoś, z kim powinniśmy się spotkać. Zabrał nas do domu przylegającego do placu, niedaleko szeregu pachnących mangowców. Weszliśmy do niewielkiego pokoju z wiszącą pojedynczą żarówką i drewnianymi ławami pod ścianami. Po chwili do pokoju weszła tylnymi drzwiami drobna, zgarbiona staruszka. Prowadzona za rękę przez dziecko, zbliżała się do nas powoli, jakby pochylona na silnym wietrze. Miała na sobie kwiecistą bawełnianą sukienkę. Jej długie siwe włosy okalały twarz tak pomarszczoną, że oczy były ledwo widoczne. Uśmiechnęła się szeroko, pokazując wspaniałe białe zęby. Taukane wyjaśnił, że to najstarsza kobieta w wiosce, która widziała Fawcetta i jego towarzyszy. – Być może to ostatnia żyjąca osoba, która go widziała – dodał. Usiadła na krześle, jej stopy ledwo dotykały ziemi. Przy pomocy Taukane i Paola, którzy tłumaczyli z angielskiego na portugalski, po czym z portugalskiego na język bakairí, zapytałem, ile ma lat. – Nie znam swojego dokładnego wieku – odparła – ale urodziłam się około 1910 roku. Byłam jeszcze małą dziewczynką, kiedy trzech obcych zatrzymało się w naszej wiosce – ciągnęła. – Pamiętam ich, bo jeszcze nigdy nie widziałam tak białych ludzi z tak długimi brodami. Moja matka powiedziała: „Popatrz, przyszli chrześcijanie!” Powiedziała, że trzech podróżników zatrzymało się w wiejskiej szkole, która już nie istnieje. – To był najładniejszy budynek. Nie wiedzieliśmy, kim są, ale musieli być ważni, bo spali w szkole. W jednym z listów Fawcett istotnie wspominał o noclegu w szkole. Dodała: – Pamiętam, że byli wysocy, bardzo wysocy. A jeden z nich niósł jakąś śmieszną paczkę. Przypominał tapira. Zapytałem, jak wtedy wyglądała wioska. Powiedziała, że w okresie, kiedy zjawił się Fawcett i jego towarzysze, wszystko się zmieniało. Wspominała, że brazylijskie władze wojskowe: „Kazały nam nosić ubrania i nadały nam nowe imiona”. – Naprawdę nazywałam się Comaeda Bakairí, ale powiedzieli, że teraz mam na imię Laurinda. Więc zostałam Laurindą. Wspominała powszechne choroby, które Fawcett opisywał w listach. – Ludzie Bakairí budzili się z kaszlem i szli do rzeki, by się oczyścić, ale to nie pomagało. Po jakimś czasie Laurinda wstała i wyszła. Poszliśmy za nią i patrzyliśmy na góry w oddali, te same, w które niegdyś z takim zdumieniem wpatrywał się Jack. – Tamci trzej poszli w tamtą stronę – powiedziała. – Za te szczyty. Ludzie mówili, że za tymi górami nie ma żadnych białych ludzi, ale oni tam właśnie poszli. Czekaliśmy, aż wrócą, ale nigdy nie wrócili. Zapytałem, czy słyszała o jakichś miastach po drugiej stronie gór, które Indianie

zbudowali przed wiekami. Powiedziała, że nic o tym nie wie, ale wskazała ściany domu i dodała, iż jej przodkowie mówili, że kiedyś domy Bakairí były dużo większe i wspanialsze. – Były zrobione z liści palmowych z drzew buriti, dwa razy wyższe niż te i bardzo piękne. Wróciło kilku myśliwych z upolowanymi jeleniami, mrówkojadami i dzikimi świniami. Na placu urzędnik rządowy rozstawiał wielki plenerowy ekran. Dowiedziałem się, że będzie wyświetlać film dokumentalny. Miał on wyjaśnić Bakairí sens obrzędu związanego ze zbiorem kukurydzy, który mieli właśnie odprawiać, będący częścią ich mitu o stworzeniu. Niegdyś rząd starał się odrzeć Bakairí z ich obyczajów, teraz zaś próbował je podtrzymać. Starsza kobieta przyglądała się przygotowaniom, stojąc na progu domu. – Młodzi wciąż odprawiają niektóre dawne obrzędy, ale nie są już tak bogate ani tak piękne – powiedziała. – Oni nie dbają o rzemiosła ani o tańce. Próbuję opowiadać im stare historie, ale nie są ciekawi. Nie rozumieją, kim jesteśmy. Zanim się pożegnaliśmy, przypomniała sobie coś jeszcze o Fawcetcie. Przez lata inni ludzie przybywali z daleka, żeby pytać o zaginionych podróżników. Patrzyła na mnie, otwierając szeroko wąskie oczy. – Co takiego zrobili ci biali ludzie? – zapytała. – Dlaczego ich plemię tak bardzo chce ich odnaleźć?

żywy lub umarły Świat czekał na wieści. „Każdego dnia może pojawić się depesza od mojego męża, z wiadomością, że jest bezpieczny i że wraca”1 razem z Jackiem i Raleighiem, powiedziała Nina Fawcett reporterowi w 1927 roku, dwa lata po ostatnim liście od wyprawy. Elsie Rimell, która korespondowała z Niną, wyrażała podobne uczucia: „Wierzę mocno, że mój syn i jego towarzysze wrócą z tej dzikiej dżungli”2. Nina, która mieszkała na Maderze z szesnastoletnią Joan, nalegała, by KTG nie traciło wiary w jej męża, i z dumą pokazywała wszystkim jeden z ostatnich listów Jacka relacjonujących jego podróż w dżunglę. „Myślę, że to całkiem interesujące, ponieważ po raz pierwszy dwudziestodwuletni chłopiec opisuje tego rodzaju doświadczenia”3. Pewnego razu, gdy Joan startowała w wyścigach pływackich na długim dystansie, powiedziała Ninie: „Mamo! Czuję, że musi mi się udać, ponieważ jeśli dziś mi się uda, Tatuś odnajdzie to, czego szuka, a jeśli poniosę klęskę – oni też poniosą klęskę”4. Ku zdumieniu wszystkich, wygrała. Brian, wówczas dwudziestoletni, pracował w kompanii kolejowej w Peru i zapewniał matkę, że nie ma powodu do obaw. „Ojciec z pewnością dotarł do celu. I chce tam zostać tak długo, jak to możliwe”5. Jednak wiosną 1927 roku zaczął narastać powszechny niepokój. Jak głosił tytuł biuletynu North American Newspaper Alliance: Rosną obawy co do losu Fawcetta. Mnożyły się teorie, co też mogło stać się z podróżnikami. „Czy zostali zabici przez wojowniczych dzikich, wśród których bywają kanibale? – pytała jedna z gazet. – Czy zginęli w bystrzach […], czy też umarli z głodu w tym niemal pozbawionym żywności obszarze?”6 Według jednej z popularnych teorii podróżników porwało i uwięziło jedno z plemion – co zdarzało się dość często. (Kilkadziesiąt lat później, kiedy władze brazylijskie po raz pierwszy skontaktowały się z plemieniem Txukahamei, odnalazły tam kilkoro białych jeńców.7) We wrześniu 1927 roku Roger Courteville, francuski inżynier, oświadczył, że podróżując w pobliżu źródeł rzeki Paragwaj w Mato Grosso, trafił na Fawcetta i jego towarzyszy żyjących nie jak więźniowie, lecz jak pustelnicy. „Badacz zwiedziony magią dżungli: Fawcett zapomina o świecie w raju ptaków, dzikiego bydła i zwierzyny”8 – relacjonował „Washington Post”. Chociaż niektórzy rozumieli rzekome pragnienie Fawcetta, by „uciec od wieku techniki, zatęchłych peronów metra i mrocznych kamienic”9 – jak ujęła to jedna z amerykańskich gazet, inni twierdzili, że podróżnik popełnił jedno z największych oszustw w historii. Brian Fawcett, który pospieszył, by spotkać się z Courteville’em, uważał, że „opisał Tatusia dokładnie”10. Ale inżynier za każdym razem zmieniał i swoją historię, i pisownię własnego nazwiska, a Nina zawzięcie broniła reputacji Fawcetta. „Aż gotowałam się z oburzenia na obrazę honoru mojego męża”11 – napisała do KTG i zawiadomiła Courteville’a: „W miarę jak pańska opowieść rozrastała się i zmieniała, pojawił się w niej element złej woli i złośliwości. Ale dzięki Bogu, jako żona Fawcetta dostrzegłam rozbieżności w opublikowanych przez pana oświadczeniach”12. Na skutek jej kampanii przeciwko Francuzowi utracił on wszelką wiarygodność. Nadal jednak pozostawało pytanie: gdzie jest Fawcett i jego młodzi towarzysze? Nina wierzyła, że jej mąż, któremu przez tyle lat udawało się przetrwać w dżungli, żyje. Ale podobnie jak Elsie Rimell, teraz zdała sobie sprawę, że ekspedycji musiało się przytrafić coś strasznego – najprawdopodobniej mężczyźni zostali porwani przez Indian. „Trudno wyobrazić sobie, co rozpacz i beznadzieja mogą uczynić z tymi chłopcami”13 – powiedziała Nina. Jej obawy rosły, a tymczasem odwiedził ją na Maderze wysoki, nienagannie ubrany

mężczyzna. Był to długoletni rywal Fawcetta, doktor Alexander Hamilton Rice. Przybył, by ją pocieszyć i zapewnić, że nawet jeśli ekspedycja została porwana przez Indian, Fawcett znajdzie sposób ucieczki. Pułkownik to człowiek, o którego nie należy się martwić w dżungli, powiedział Rice. Nina dotychczas sprzeciwiała się wysłaniu ekipy ratunkowej, upierając się, że Fawcett i jej syn woleliby sami zginąć niż narażać życie innych, ale teraz, w rosnącej panice, zapytała, czy doktor zgodziłby się wyruszyć na pomoc. „Nie można by znaleźć nikogo lepszego, kto mógłby poprowadzić taką ekspedycję”14 – stwierdziła później. Jednak ku zdumieniu wielu swych kolegów, doktor Rice postanowił porzucić wyprawy badawcze. Być może w wieku pięćdziesięciu lat poczuł się zbyt stary, zwłaszcza gdy zobaczył, co przytrafiło się jego pozornie niezwyciężonemu rywalowi. Być może żona Rice’a, która straciła pierwszego męża i syna w tragicznym wypadku, wymogła na nim, by nie wracał do dżungli. A być może czuł po prostu, że jako podróżnik dokonał już wszystkiego, co mógł. Tymczasem KTG oświadczyło w 1927 roku: „Jesteśmy gotowi wesprzeć każdą kompetentną i wiarygodną wyprawę poszukiwawczą”15. Chociaż Towarzystwo ostrzegało, że jeśli Fawcett „nie mógł się przedostać, tym mniejsze są szanse, że uda się to komu innemu”, zostało zasypane listami od ochotników. Jeden pisał: „Mam trzydzieści sześć lat. Jestem praktycznie odporny na malarię. Wzrost 177 w skarpetkach i twardy ze mnie gość”16. Inny deklarował: „Gotów jestem poświęcić wszystko, w tym życie”17. Kilku ochotników chciało uciec przed koszmarem życia codziennego: „Moja żona i ja zdecydowaliśmy, że[…] rozstanie na kilka lat obojgu nam bardzo dobrze zrobi”18. Inni mieli nadzieję zyskać sławę i majątek, tak jak Henry Morton Stanley, który kilkadziesiąt lat wcześniej odnalazł Livingstone’a. Innych pociągał po prostu heroizm takiej wyprawy – chcieli się przekonać, czy „jestem prawdziwym mężczyzną, czy zwykłym mięczakiem”19. Pewien młody Walijczyk, który zgłosił się wraz z przyjaciółmi, pisał: „Uważamy, że w tej cichej przygodzie więcej jest heroizmu niż na przykład w spektakularnym triumfie Lindberga”20. W lutym 1928 roku George Miller Dyott, czterdziestopięcioletni członek KTG, wyruszył z pierwszą poważną wyprawą ratunkową. Urodzony w Nowym Jorku, syn Brytyjczyka i Amerykanki – był oblatywaczem samolotów niedługo po braciach Wright i jednym z pierwszych pilotów latających w nocy. Podczas pierwszej wojny światowej służył jako podpułkownik, po czym zrezygnował z latania na rzecz eksploracji, i chociaż niezupełnie pasował do wizerunku twardego łowcy przygód – miał niecałe metr siedemdziesiąt wzrostu i ważył tylko siedemdziesiąt kilo – kilkakrotnie przemierzył Andy i wędrował po niektórych obszarach Amazonii. (Przepłynął rzekę Roosevelta, by potwierdzić podważane niegdyś twierdzenia Theodore’a Roosevelta.) Przez kilka tygodni był także więźniem amazońskiego plemienia łowców głów. Zdaniem mediów zaginięcie Fawcetta przyczyniało się tylko do tego, co jeden z autorów określił jako „romantyczną historię, dzięki której powstają prasowe imperia”21 – niewielu udawało się tak zręcznie podtrzymać zainteresowanie tą historią jak Dyottowi. Niegdyś kierownik firmy Travel Films, był jednym z pierwszych podróżników, którzy zabierali ze sobą kamery, i wiedział instynktownie, jak pozować na bohatera drugorzędnego filmu. North American Newspaper Alliance sponsorowała własną ekipę poszukiwawczą, reklamowaną jako „Przyprawiająca o dreszcz przygoda. […] Romans, tajemnica – i Niebezpieczeństwo!” Mimo protestów KTG, że popularność zagraża celom wyprawy, Dyott zamierzał wysyłać codziennie depesze radiowe i sfilmować swoją podróż. Dyott, który raz spotkał Fawcetta, twierdził, że by odnieść sukces, będzie mu potrzebna „intuicja Sherlocka Holmesa” oraz „umiejętności myśliwego polującego na grubego zwierza”22. Wyobrażał sobie, że

Fawcett i jego towarzysze „rozbili obóz w jakimś odległym zakątku pierwotnej dżungli i nie mogą się stamtąd ruszyć. Ich zapasy żywności wyczerpały się już dawno, a ich ubrania rozpadły się na strzępy”23. W takim długotrwałym zmaganiu z dziczą, dodał Dyott, tylko „dzięki nadzwyczajnej odwadze Fawcetta wyprawa trzyma się razem i tylko on podtrzymuje w swych towarzyszach wolę życia”24. Podobnie jak Fawcett, Dyott przez lata wypracował własne metody eksploracji. Wierzył na przykład, że ludziom niskiego wzrostu – takim jak on – najłatwiej jest przetrwać w dżungli. „Duży człowiek wkłada tak wiele wysiłku w dźwiganie własnego ciężaru, że zostaje mu niewiele sił – powiedział reporterom. – I nie zmieściłby się do kanu”25. Dyott wykupił ogłoszenie w kilku amerykańskich gazetach, że szuka „niewysokiego, szczupłego i muskularnego” ochotnika. „Los Angeles Times” opatrzyło jego anons nagłówkiem: „Dyott szuka młodego mężczyzny na niebezpieczną wyprawę do dżungli w poszukiwaniu naukowca: kandydat musi być kawalerem, spokojnym i młodym”. W ciągu kilku dni dostał dwadzieścia tysięcy zgłoszeń. „Nadchodziły z całego świata – powiedział Dyott reporterom. – Anglia, Irlandia, Francja, Niemcy, Holandia, Belgia, Szwecja, Norwegia, Dania, Peru, Meksyk – mam kandydatów ze wszystkich tych krajów”26. Przychodziły też listy z Alaski. Zauważył: „Kandydaci pochodzą ze wszystkich warstw społeczeństwa. […] Są listy od prawników, lekarzy, agentów nieruchomości, robotników pracujących na wysokościach. […] Z Chicago napisał pewien akrobata i zapaśnik”27. Dyott wynajął trzy sekretarki, by pomogły mu przekopać się przez tę lawinę. „Independent”, tygodnik amerykański, zastanawiał się: „Być może, gdybyśmy mieli wystarczającą liczbę dostępnych dżungli i dość ekspedycji, ujrzelibyśmy, jak cała ludność wymaszerowuje, by szukać zaginionych podróżników, starożytnych cywilizacji i czegoś, czego brak niejasno odczuwa w swoim życiu”. Nina powiedziała KTG, że ten zalew jest „wielkim komplementem”28 dla reputacji pułkownika Fawcetta. Jednym z kandydatów był Roger Rimell, brat Raleigha, wówczas trzydziestolatek. „Oczywiście bardzo się niepokoję – pisał do Dyotta – i uważam, że tak samo jak każdy inny mam prawo jechać”29. Elsie Rimell tak bardzo pragnęła odnaleźć syna, że się na to zgodziła: „Wiem, że nie mogłabym zaoferować im większej pomocy, niż oddając na ich usługi jedynego syna, który mi pozostał”30. Dyott jednak nie chciał zabierać nikogo z tak niewielkim doświadczeniem i grzecznie odmówił. Chęć udziału zgłaszało także kilka odważnych dam, ale Dyott powiedział: „Nie mogę zabrać kobiety”31. Ostatecznie wybrał czterech twardych mężczyzn, nawykłych do życia na łonie natury, którzy potrafili obsługiwać radio i kamerę filmową w dżungli. Dyott stanowczo odmawiał udziału żonatym, którzy jego zdaniem nawykli do „wygód” i „nieustannie myślą o swoich żonach”32. Ale tuż przed wyruszeniem z Nowego Jorku złamał zasady i ożenił się z niemal o połowę młodszą od siebie kobietą, Persis Stevens Wright, którą gazety opisywały jako „dziewczynę z eleganckiego towarzystwa Long Island”. Ich podróżą poślubną miał być rejs wyprawy do Rio. Burmistrz Nowego Jorku, Jimmy Walker, który przyszedł pożegnać członków ekspedycji, powiedział Dyottowi, że zgoda jego narzeczonej na to, by ryzykował on życiem dla ratowania życia innych, jest „przykładem altruizmu i odwagi, z których cały naród powinien być dumny”33. 18 lutego 1928 roku, w środku zamieci, Dyott i jego wyprawa jechali do tego samego nabrzeża w Hoboken w New Jersey, z którego przed trzema laty odpłynęli Fawcett, Jack i Raleigh. Grupa Dyotta przygotowywała się do wejścia na pokład SS „Voltaire”, kiedy nagle pojawiła się ciepło opatulona nerwowa kobieta w średnim wieku. Była to Elsie Rimell. Przyleciała z Kalifornii, by spotkać się z Dyottem, którego wyprawa, jak powiedziała, „napełnia ją nową nadzieją i odwagą”34. Wręczyła mu małą paczuszkę – prezent dla jej syna Raleigha.

Podczas podróży do Brazylii załoga statku nazwała podróżników „Rycerzami Okrągłego Stołu”. Na ich cześć wydano bankiet, wydrukowano też specjalne menu, na którym widnieli pod przydomkami takimi jak „król Artur” czy „sir Galahad”. Główny steward oświadczył: „Niech mi będzie wolno życzyć całej waszej drużynie szlachetnych rycerzy szczęśliwej podróży i powodzenia. Niech Bóg ma was w swojej opiece”35. Kiedy „Voltaire” dotarł do Rio, Dyott pożegnał się z żoną i wyruszył ze swymi ludźmi ku granicy. Wynajął tam sporą grupę brazylijskich pomocników i indiańskich przewodników. Wyprawa rozrosła się do dwudziestu sześciu osób i trzeba było siedemdziesięciu czterech wołów i mułów, by przewiozły ponad trzy tony zapasów żywności i sprzętu. Jeden z reporterów określił później tę wyprawę jako „Cecil B. DeMille wyrusza na safari”. Brazylijczycy zaczęli nazywać ją „klubem samobójców”36. W czerwcu ekspedycja dotarła do Bakairí Post, gdzie grupa Kayapó niedawno zaatakowała i zabiła wielu mieszkańców. (Dyott określił tę placówkę jako „mieszankę szumowin cywilizacji z mętami głuszy”37.) Obozując tam, Dyott dokonał przełomowego, jak uważał, odkrycia: spotkał Indianina o imieniu Bernardino, który powiedział, że był przewodnikiem Fawcetta, gdy płynęli w dół rzeki Kurisevo, jednego z dopływów w górnym biegu Xingu. W zamian za podarunki Bernardino zgodził się poprowadzić Dyotta tam, dokąd doprowadził wyprawę Fawcetta. Niedługo przed wyruszeniem Dyott zauważył znaki w kształcie litery Y wyryte na pniach drzew – być może ślad bytności Fawcetta. „Trop Fawcetta widniał w oddali i niczym charty idące śladem zwierzyny, goniliśmy za nim z ujadaniem”38. Wieczorami Dyott wysyłał przez radio depesze, które często przekazywane były do NANA przez Radio Relay League, siatkę radiooperatorów w USA. Każdą nową wiadomość nagłaśniano w międzynarodowych biuletynach: „Dyott coraz bliżej próby dżungli”; „Dyott zwietrzył trop Fawcetta”; „Dyott trafił na nową wskazówkę”. John J. Whitehead, jeden z członków ekspedycji, zanotował w dzienniku: „Jakże inaczej wyglądałaby historia Stanleya i Livingstone’a, gdyby mieli radio”39. Wielu ludzi z całego świata jak zahipnotyzowani siedziało przy odbiornikach. „Pierwszy raz usłyszałem o tej ekspedycji przez moje radio kryształkowe, kiedy miałem zaledwie jedenaście lat”40 – wspominał po latach Loren McIntyre, Amerykanin, który później miał zostać wybitnym badaczem Amazonii. Słuchacze w domowym zaciszu mogli przeżywać niespodziewane zagrożenia, które napotykała wyprawa. Pewnego wieczoru Dyott relacjonował: Natknęliśmy się na ślady odciśnięte w wilgotnej ziemi, były to odciski stóp. Zatrzymaliśmy się, by się im przyjrzeć. Grupa musiała liczyć około trzydziestu–czterdziestu osób. Po chwili jeden z naszych Indian Bakairí odwrócił się i powiedział głosem bez wyrazu: „Kayapo”.41 Po miesiącu wędrówki na północ od Bakairí Post wyprawa dotarła do osady Nahukwá, jednego z wielu plemion, które znalazły schronienie w dżunglach nad Xingu. Dyott pisał o Nahukwá: „Ci nowi mieszkańcy lasu są tak pierwotni, jak Adam i Ewa”42. Wielu członków plemienia serdecznie powitało Dyotta i jego ludzi, ale wódz, Aloique, wydawał się wrogo nastawiony. „Patrzył na nas obojętnie małymi oczkami – pisał Dyott. – Spod jego powiek wyzierał podstęp i okrucieństwo”43. Dyotta otoczyły dzieci Aloique, a on zauważył coś, co jeden z chłopców nosił na sznurku na szyi – niewielką miedzianą plakietkę z napisem: „W.S. Silver i Spółka”. Była to nazwa brytyjskiej firmy zaopatrującej Fawcetta w sprzęt. Dyott wślizgnął się do ciemnej chaty wodza i zapalił flarę. W kącie zauważył metalową skrzynię w wojskowym stylu. Dyott nie miał tłumaczy, ale próbował wypytywać Aloique na migi, używając sugestywnych gestów. Indianin, także za pomocą gestów, wydawał się sugerować, że kufer jest

podarunkiem. Potem pokazał, że zaprowadził trzech mężczyzn na sąsiednie terytorium. Dyott nie dowierzał mu i nalegał, by wódz i część jego ludzi poprowadzili go tą samą trasą. Aloique ostrzegł go, że mieszka tam wojownicze plemię Indian Suyá. Za każdym razem, kiedy Nahukwá wypowiadali słowo „Suyá”, robili gest, jakby ktoś ścinał im głowę. Dyott jednak nalegał i Aloique, w zamian za noże, zgodził się ich poprowadzić. Tej nocy, spędzonej wśród Indian, wielu członków wyprawy było niespokojnych. „Nie możemy przewidzieć, jak zachowają się Indianie, bo nic o nich nie wiemy, prócz tego – i to jest istotne – że w tych właśnie rejonach zaginęła wyprawa Fawcetta”44 – pisał Whitehead. Spał z winczesterem i maczetą pod kocem. Kiedy ekspedycja następnego dnia przedzierała się przez las, Dyott nadal wypytywał Aloique i po niedługim czasie wódz dodał do swojej opowieści nowy element. Twierdził, że Fawcett i jego ludzie zostali zabici przez Suyá. „Suyá! Bang-bang-bang!” – wołał wódz, padając na ziemię jak martwy. Zmieniające się zeznania Aloique podsyciły podejrzenia Dyotta. Jak pisał później: „Palec winy wydaje się wskazywać Aloique”45. W pewnej chwili, kiedy Dyott relacjonował przez radio swoje najnowsze odkrycia, urządzenie przestało działać. „Głos z dżungli umilkł – ogłosił biuletyn NANA. – Zerwana łączność z Dyottem”. Przedłużająca się cisza wyzwoliła falę ponurych przypuszczeń. „Tak bardzo się boję”46 – wyznała żona Dyotta reporterom. Tymczasem ekspedycji kończyły się zapasy wody i żywności, a część uczestników była tak chora, że ledwo mogli chodzić. Whitehead pisał, że „z powodu gorączki nie może jeść”47. Nogi kucharza spuchły i sączyła się z nich ropa. Dyott postanowił iść dalej z tylko dwoma ludźmi, w nadziei, że znajdzie szczątki Fawcetta. „Pamiętaj – powiedział Whiteheadowi – Jeśli cokolwiek mi się stanie, cały mój dobytek należy się żonie”48. Wieczorem, przed wyruszeniem niewielkiej grupki Dyotta, jeden z Indian należących do jego wyprawy powiedział, że podsłuchał, jak Aloique knuje z innymi, że zamorduje Dyotta i ukradnie jego sprzęt. Doytt nie miał już wątpliwości, że trafił na mordercę Fawcetta. Żeby go odstraszyć, powiedział wodzowi, że ma zamiar zabrać ze sobą wszystkich swoich ludzi. Następnego ranka Aloique i jego ziomkowie zniknęli. Niedługo później pojawiło się mnóstwo Indian z różnych amazońskich szczepów, z łukami i strzałami, żądających podarunków. Niemal co godzina przybywało kolejne kanu z tubylcami. Niektórzy Indianie nosili przepiękną biżuterię i przywozili ze sobą znakomitej jakości ceramikę, co skłoniło Dyotta do wniosku, że opowieści Fawcetta o starożytnej wyrafinowanej cywilizacji mogą być prawdą. Nie dało się jednak prowadzić dalszych badań. Jak ujął to Whitehead: „Tubylcy z całej okolicy, łącznie około dwóch tysięcy, stopniowo otaczali nas ze wszystkich stron”49. Dyottowi skończyły się zapasy podarunków, a Indianie zaczęli być wrogo nastawieni. Obiecał im, że następnego ranka da każdemu siekierę i nóż. Po północy, kiedy wydawało się, że tubylcy zasnęli, cichcem zebrał swoich ludzi i wsiedli do łodzi. Odbili od brzegu i popłynęli z prądem, bo nikt nie odważył się użyć wioseł. Po chwili usłyszeli, jak zbliża się do nich kilka kanu z Indianami zmierzającymi do ich obozu. Dyott dał swoim ludziom znak, by podpłynęli do brzegu i położyli się w łodziach. Leżeli, wstrzymując oddech. Indianie przepłynęli obok nich. Dyott kazał wiosłować ile sił. Jednemu z techników udało się uruchomić radio na tyle, że można było wysłać krótką wiadomość: „Z przykrością zawiadamiam, że ekspedycja Fawcetta zginęła z rąk wrogo nastawionych Indian. Jesteśmy w fatalnym położeniu. […] Nie mamy czasu podawać szczegółów przez radio. Musimy bez zwłoki płynąć w dół Xingu albo także zostaniemy pojmani”50. Ekspedycja porzuciła aparat radiowy razem z innym ciężkim sprzętem, by nie spowalniał ucieczki. W gazetach dyskutowano o szansach wyprawy. „Czy Dyottowi uda się

uciec?” – pytała jedna z gazet. Kiedy kilka miesięcy później Dyott i jego ludzie w końcu wyszli z dżungli – chorzy, wyczerpani, zarośnięci, pogryzieni przez moskity – powitano ich jak bohaterów. „Chcemy pławić się w upajającej atmosferze sławy”51 – powiedział Whitehead, który później został zatrudniony do reklamy środka na zatwardzenie o nazwie Nujol. („Nieważne, jak istotny sprzęt musiałbym zostawić, bądźcie pewni, że na następną wyprawę zabiorę mnóstwo Nujolu”52.) Dyott wydał książkę Man Hunting in the Jungle [Polowanie na człowieka w dżungli], a w 1933 roku zagrał w hollywoodzkim filmie o swoich przygodach, zatytułowanym Savage Gold [Dzikie złoto]. Ale wtedy w jego opowieści zaczęły się pojawiać nieścisłości. Jak zwrócił uwagę Brian Fawcett, trudno uwierzyć, by jego ojciec, który tak się starał, by nikt nie poznał jego trasy, zostawiał znaki na drzewach. Sprzęt, który Dyott znalazł w domu Aloique, mógł rzeczywiście być podarunkiem od Fawcetta, jak utrzymywał wódz, albo mógł pochodzić z ekspedycji pułkownika z 1920 roku, kiedy on i Holt zmuszeni byli porzucić większość ekwipunku. Historyjka Dyotta opierała się w istocie na jego przekonaniu o „zdradzieckich” skłonnościach Aloique – osąd oparty na komunikacji na migi – oraz na rzekomej znajomości „psychologii Indian”53. Kilka lat później, kiedy w tamtym rejonie pojawili się misjonarze i inni podróżnicy, określili Aloique i Nahukwá jako generalnie spokojnych i przyjaznych. Dyott nie wziął pod uwagę możliwości, że powściągliwość Aloique, w tym jego ucieczka, wynikała z jego własnych obaw wobec białego intruza, który prowadził uzbrojony oddział. Wreszcie był Bernardino. „Dyott […] wziął za dobrą monetę wszystko, co mu powiedziano – pisał Brian Fawcett. – Mówię to, ponieważ w relacji z wyprawy mojego ojca z 1925 roku nie pojawia się żaden Bernardino”54. Jak wynika z ostatnich listów Fawcetta, z Bakairí Post zabrał ze sobą tylko dwóch pomocników: Gardenię i Simão. Niedługo po ekspedycji Dyotta Nina Fawcett wydała oświadczenie: „Wciąż nie ma dowodu, że trzej podróżnicy zginęli”55. Elsie Rimell upierała się, że „nigdy się nie podda”56, przekonana, że jej syn wróci. Jednak gdy nikt nie widział, wpadała w rozpacz. Jedna z przyjaciółek pisała do niej, że to naturalne, iż jest przygnębiona, ale żeby nie traciła nadziei.57 Zapewniała ją, że niedługo wyjaśni się, co przydarzyło się podróżnikom. 12 marca 1932 roku przed ambasadą brytyjską w São Paulo pojawił się człowiek o ponurym spojrzeniu i ciemnym wąsie, żądając spotkania z konsulem generalnym. Miał na sobie sportową kurtkę, krawat w paski i workowate spodnie wetknięte w wysokie buty do konnej jazdy. Powiedział, że ma ważną sprawę związaną z pułkownikiem Fawcettem. Zaprowadzono go do konsula generalnego Arthura Abbotta, niegdyś przyjaciela Fawcetta. Przez wiele lat Abbott wierzył, że podróżnicy jednak wrócą, ale kilka tygodni wcześniej w końcu zniszczył ostatnie listy od Fawcetta w przekonaniu, że „nie ma już nadziei, bym znów go ujrzał”58. W złożonym później pod przysięgą oświadczeniu przybysz powiedział: „Nazywam się Stefan Rattin. Jestem obywatelem Szwajcarii. Przyjechałem do Ameryki Południowej dwadzieścia jeden lat temu”59. Wyjaśnił, że przed pięcioma miesiącami, wraz z dwoma towarzyszami polował w pobliżu rzeki Tapajós w północno-zachodniej części Mato Grosso, kiedy napotkał plemię, które trzymało w niewoli starszego białego człowieka o długich jasnych włosach. Później, kiedy Indianie się upili, biały mężczyzna, który był ubrany w zwierzęce skóry, cichcem podszedł do niego. – Czy jest pan przyjacielem? – zapytał. – Tak – odparł Rattin. – Jestem angielskim pułkownikiem – powiedział tamten i błagał Rattina, by pojechał do

konsulatu brytyjskiego i przekazał „majorowi Pagetowi”, że jest w niewoli. Abbott wiedział, że były ambasador brytyjski w Brazylii, sir Ralph Paget, był powiernikiem Fawcetta. To właśnie Paget przekonywał rząd brazylijski, by sfinansował ekspedycję pułkownika w 1920 roku. Fakty te, jak pisał Abbott w liście do KTG, były znane „tylko mnie i kilku najbliższym przyjaciołom”60. Kiedy Nina Fawcett i Elsie Rimell po raz pierwszy usłyszały opowieść Rattina, uznały ją za wiarygodną. Nina powiedziała, że „nie śmie budzić w sobie zbyt wielkiej nadziei”, mimo to wysłała telegram do jednej z brazylijskich agencji prasowych z wiadomością, że teraz jest przekonana, iż jej mąż „ŻYJE”61. Generał Rondon, który przez trzy godziny przesłuchiwał Rattina, zanotował w raporcie, że szwajcarski myśliwy wskazywał miejsce odległe o osiemset kilometrów od tego, gdzie po raz ostatni widziano wyprawę. Sam Paget, kiedy skontaktowano się z nim w Anglii, zastanawiał się, dlaczego Rattinowi pozwolono odejść, skoro Fawcett musiał zostać jako więzień. Abbott jednak wierzył w szczerość Rattina, zwłaszcza że przysiągł on uratować Fawcetta, nie oczekując żadnej nagrody. „Przyrzekłem pułkownikowi Fawcettowi, że sprowadzę pomoc, i przyrzeczenia dotrzymam”62 – oświadczył Rattin. Wkrótce szwajcarski myśliwy wyruszył z dwoma towarzyszami, z których jeden był reporterem United Press. Po kilkutygodniowym marszu przez dżunglę cała trójka dotarła nad rzekę Arinos, gdzie zbudowali kanu z kory. W depeszy datowanej na 24 maja 1932 roku, tuż przed tym, jak ekspedycja miała wejść na terytorium wrogo nastawionych Indian, reporter napisał: „Rattin chce jak najszybciej stąd uciekać. Woła: «Wszyscy na pokład. Wsiadamy»”63. Nigdy więcej o nich nie słyszano. Jakiś czas potem pięćdziesięciodwuletni angielski aktor,Albert de Winton, przyjechał do Cuiaby, przysięgając znaleźć Fawcetta żywego lub martwego. Zagrał niedawno małe rólki w kilku hollywoodzkich filmach, w tym w King of the Wild [Król dziczy]. Jak pisał „Washington Post”, Winton „porzucił sztuczne podniety kina na rzecz prawdziwych przygód w dżungli”64. W wyprasowanym stroju safari, z bronią u pasa oraz fajką pospieszył w gąszcz. Pewna dama z Orange w New Jersey, nazywająca siebie agentką Wintona w Ameryce, na bieżąco wysyłała do KTG depesze o jego wyprawie, pisane na papeterii z nadrukiem: „Wyprawa w niezbadaną brazylijską dżunglę w poszukiwaniu pułkownika P.H. Fawcetta, podjęta przez Alberta de Wintona”. Dziewięć miesięcy po wyruszeniu Winton pojawił się z powrotem, w łachmanach, z zapadniętą twarzą. 4 lutego 1934 roku w gazetach pojawiło się jego zdjęcie z podpisem: „Albert Winton, aktor z Los Angeles, nie urodził się do ról dramatycznych. Oto, co zrobiło z nim dziewięć miesięcy w południowoamerykańskiej dżungli”65. Po krótkim odpoczynku w Cuiabie, gdzie odwiedził muzeum, w którym znajdowała się wystawa poświęcona Fawcettowi, Winton wrócił w rejon Xingu. Przez wiele miesięcy nie było od niego żadnych wieści. We wrześniu z lasu wyłonił się indiański posłaniec ze zmiętym listem od Wintona. Wynikało z niego, że aktor jest więziony przez Indian, i że błaga o pomoc. Córka Wintona zawiadomiła KTG o tej „poważnej sytuacji”66 i modliła się, by ktoś z Towarzystwa uratował jej ojca. Jednak Wintona także nikt więcej nie zobaczył. Wiele lat później brazylijskie władze dowiedziały się od okolicznych Indian, że dwóch członków plemienia Kamayurá natknęło się na Wintona, który nagi i na wpół obłąkany dryfował w kanu. Jeden z Indian rozbił mu głowę pałką, po czym zabrał mu strzelbę.67 Takie historie nie zniechęciły jednak wielu kolejnych śmiałków, którzy próbowali znaleźć Fawcetta albo miasto Z. Wyruszały ekspedycje niemieckie, włoskie, rosyjskie i argentyńskie. Fawcetta szukała studentka antropologii z Uniwersytetu Kalifornijskiego, amerykański żołnierz, który służył z nim na froncie zachodnim, a także Peter Fleming, brat Iana Fleminga, twórcy Jamesa Bonda. Na poszukiwania wyprawiła się także banda brazylijskich bandytów. W 1934

roku rząd brazylijski, przerażony liczbą ekip ratunkowych, wydał zakaz poszukiwań bez specjalnego pozwolenia. Niemniej poszukiwania i tak trwały, z zezwoleniem czy bez. Chociaż nie ma żadnych wiarygodnych statystyk, według jednego z ostatnich szacunków liczba ofiar, jaką pociągnęły ze sobą te ekspedycje, sięga setki. Studentka antropologii, która w 1930 roku była pierwszą kobietą prowadzącą badania w tym regionie, kilka lat później zmarła z powodu infekcji, którą złapała w Amazonii. W 1939 roku inny amerykańskich antropolog powiesił się na drzewie w dżungli. (Zostawił list, w którym napisał: „Indianie zabiorą moje notatki. […] Są bardzo cenne, po dezynfekcji można je wysłać do muzeum. Chciałbym, aby moja rodzina myślała, że zmarłem w indiańskiej wiosce z przyczyn naturalnych”68.) Jeden z poszukiwaczy stracił brata, który zmarł z powodu gorączki. „Próbowałem go uratować – pisał w liście do Niny. – Ale niestety nie mogłem nic zrobić i pochowałem go na brzegu Araguayi”69. Podobnie jak Rattin i Winton, inni podróżnicy rozpływali się bez śladu. W 1947 roku, według słów wielebnego Jonathana Wellsa, misjonarza w Brazylii, z dżungli przyleciał gołąb pocztowy z wiadomością od trzydziestodwuletniego nauczyciela z Nowej Zelandii, Hugh McCarthy’ego, opętanego pragnieniem odnalezienia miasta Z.70 Wells powiedział, że poznał McCarthy’ego w swojej misji na wschodnim krańcu Mato Grosso i ostrzegł go, że zginie, jeśli wyruszy sam do lasu. Ponieważ MacCarthy nie chciał zawrócić, Wells dał mu siedem gołębi pocztowych, które podróżnik umieścił w wiklinowym koszyku w kanu. Pierwszy list przyszedł po sześciu tygodniach: „Wciąż jeszcze nie doszedłem do siebie po wypadku, ale obrzmienie na mojej lewej nodze stopniowo ustępuje. Jutro znów ruszam w drogę. Powiedziano mi, że góry, których szukam, leżą tylko pięć dni drogi stąd. Z Bogiem, Hugh”. Po kolejnych sześciu tygodniach do Wellsa dotarł drugi gołąb. „Jestem[…] w trudnej sytuacji – pisał McCarthy. – Dawno temu porzuciłem swoje czółno i wyrzuciłem strzelbę, gdyż jest niepraktyczna w dżungli. Moje zapasy żywności wyczerpały się, więc jadam jagody i dzikie owoce”. Ostatnim znakiem życia od McCarthy’ego była trzecia wiadomość: „Moje dzieło dobiegło końca i umieram szczęśliwy, wiedząc, że moja wiara w Fawcetta i jego zaginione Złote Miasto nie była próżnym wysiłkiem”. Nina z uwagą śledziła wszystkie te wydarzenia, które nazywała „Tajemnicą Fawcetta”. Zmieniła się w kogoś w rodzaju detektywa, węszącego wśród dokumentów i ślęczącego ze szkłem powiększającym nad starymi dziennikami podróży męża. Jeden z gości opisał, jak siedziała przed mapą Brazylii, z ołówkiem w ręku. Wokół niej rozrzucone były ostatnie listy i fotografie męża i syna, a także naszyjnik z muszli, który Jack przysłał jej z Bakairí Post. Na jej prośbę KTG przekazywało jej wszelkie plotki czy obserwacje dotyczące losu wyprawy. „Zawsze twierdziła pani śmiało, że potrafi lepiej niż ktokolwiek inny ocenić takie świadectwa”71 – powiedział jej jeden z urzędników KTG. Utrzymując, że „nauczyła się” pozostawać bezstronna, była arbitrem każdej po kolei sprawy. Kiedyś, gdy pewien niemiecki poszukiwacz przygód twierdził, że widział Fawcetta żywego, napisała gorzko, że ten człowiek „miał więcej niż jeden paszport, co najmniej trzy fałszywe nazwiska i całą stertę wycinków prasowych na swój temat!”72 Choć starała się pozostać bezstronna, kiedy rozeszły się plotki, że Indianie wymordowali członków wyprawy, wyznała przyjacielowi Haroldowi Large’owi: „Serce rozdzierają mi straszliwe opowieści, które zmuszona jestem czytać, a moja wyobraźnia tworzy ponure wizje tego, co mogło się wydarzyć. Całą siłą woli muszę odsuwać te okropności z moich myśli, to straszny wysiłek”73. Inny przyjaciel Niny pisał do KTG, że „Pani Fawcett cierpi sercem i duszą”74. Nina odkryła w dokumentach pakiet listów, które Fawcett pisał do Briana i Jacka podczas swojej pierwszej ekspedycji w 1907 roku. Dała je Brianowi i Joan, jak powiedziała Large’owi, po

to, by „każde z nich poznało prawdziwe ego człowieka, którego są potomkami”. Dodała: „Myślę o nim bez przerwy – dziś jego urodziny”75. W 1936 roku większość ludzi, w tym rodzina Rimellów, doszła do wniosku, że wyprawa zaginęła. Starszy brat Fawcetta, Edward, powiedział KTG: „Będę działał zgodnie z od dawna żywionym przekonaniem, że zginęli wiele lat temu”76. Nina jednak nie chciała pogodzić się z tym, że jej mąż prawdopodobnie nie wróci, i że zgodziła się wysłać syna na śmierć. „Jestem jedną z nielicznych osób, które wierzą”77 – powiedziała. Large mówił o niej, że jest „Penelopą czekającą na powrót Ulissesa”78. Podobnie jak poszukiwanie miasta Z dla Fawcetta, sprawa odnalezienia zaginionych podróżników stała się dla Niny obsesją. „Żyje teraz tylko sprawą powrotu męża”79 – powiedział jeden z przyjaciół konsulowi generalnemu w Rio. Nina została niemal bez pieniędzy, prócz ułamka renty po Fawcetcie i niewielkich sum, które Brian przysyłał z Peru. Przez kolejne lata żyła jak wędrowna nędzarka, przenosząc się ze swym stosem dokumentów związanych z Fawcettem z domu Briana w Peru do Szwajcarii, gdzie mieszkała Joan z mężem, Jeanem de Monetetem, który był inżynierem, i ich czwórką dzieci, w tym Rolette. Im bardziej wątpiono w to, że podróżnicy mogli przetrwać, z tym większym uporem Nina chwytała się wszelkich dowodów, które mogły potwierdzać jej przypuszczenia. Kiedy w Bakairí Post znalazł się w 1933 roku jeden z kompasów Fawcetta, upierała się, że to jej mąż niedawno go tam zostawił na znak, że żyje, chociaż, jak zwrócił uwagę Brian, było jasne, że zostawił kompas przed wyjazdem. „Mam wrażenie – pisała Nina do osoby, z którą kontaktowała się w Brazylii – że niejeden raz pułkownik Fawcett próbował dawać znaki swej obecności i nikt – prócz mnie – nie zrozumiał ich sensu”80. Niekiedy podpisywała listy: „Uwierzcie mi”. W latach trzydziestych Nina zaczęła dostawać informacje z nowego źródła: od misjonarzy, którzy przedostawali się coraz dalej w głąb rejonu Xingu, by nawracać „najbardziej prymitywnych i najmniej oświeconych ze wszystkich Indian Ameryki Południowej”81. W 1937 roku Martha L. Moennich82, amerykańska misjonarka, wędrowała przez dżunglę z powiekami spuchniętymi od ugryzień owadów, recytując obietnicę: „Panie, zawsze jestem przy Tobie, nawet na końcu świata”, kiedy dokonała niezwykłego odkrycia: w wiosce Kuikuro spotkała chłopca o jasnej skórze i jasnoniebieskich oczach. Indianie powiedzieli jej, że to syn Jacka Fawcetta i jednej z Indianek. „W jego dwojakiej naturze są wyraźne ślady brytyjskiej rezerwy i wojskowego wychowania, podczas gdy indiańska strona jego charakteru sprawia, że na widok łuku i strzał albo rzeki zmienia się w małego dzikuska”83 – pisała później Moennich. Zaproponowała Indianom, że zabierze chłopca ze sobą, żeby dać mu możliwość, „by nie tylko nauczył się języka swego ojca, ale by mógł żyć wśród jego rasy”84. Jednak Indianie nie zgodzili się go oddać. Inni misjonarze przywozili podobne opowieści o białym dziecku w dżungli – dziecku, które wedle słów pewnego pastora, było „być może najsławniejsze w całym Xingu”85. W 1943 roku Assis Chateaubriand, brazylijski multimilioner, właściciel konsorcjum prasowo-radiowego, wysłał reportera jednego z brukowców, Edmara Morela, by odnalazł „wnuka Fawcetta”. Kilka miesięcy później Morel wrócił z siedemnastolatkiem o bardzo jasnej skórze, nazywanym Dulipé. Powitano go jako wnuka pułkownika Percy’ego Harrisona Fawcetta – albo, jak nazywała go prasa, „Białego Bożka Xingu”. Odkrycie wznieciło szaleństwo na całym świecie. Dulipé, nieśmiały i nerwowy, został obfotografowany przez „Life” i obwożono go po Brazylii niczym karnawałową atrakcję – „dziwadło”86, jak ujął to magazyn „Time”. Ludzie tłoczyli się w kinach, stojąc w kilometrowych kolejkach, by zobaczyć jego zdjęcia z dżungli, gołego i jasnoskórego. (Kiedy KTG zapytano o Dulipé, wystosowało ono flegmatyczną odpowiedź, że „sprawy tego rodzaju są raczej poza zakresem zainteresowań naukowych naszego towarzystwa”87.) Morel zadzwonił do Briana

do Peru i zapytał, czy on i Nina adoptują młodzieńca. Kiedy jednak przyjrzeli się zdjęciom Dulipé, Nina się zdziwiła.88 „Zauważyłeś, jakie to dziecko ma oczy?” – zapytała Briana. „Są zupełnie zmrużone, jakby przed silnym światłem”. „On wygląda mi na albinosa” – rzekła. Badania potwierdziły jej przypuszczenia. Źródłem wielu legend o białych Indianach były przypadki albinizmu. W 1924 roku Richard O. Marsh, amerykański podróżnik, który później szukał Fawcetta, ogłosił, że podczas ekspedycji do Panamy nie tylko napotkał „białych Indian”, ale też wiezie ze sobą trzy „żywe okazy”89 na dowód. „Mają jasne włosy, niebieskie oczy i białą skórę – pisał Marsh. – Ich ciała okrywa długi jasny puch. Wyglądają […] jak bardzo prymitywni biali rasy nordyckiej”90. Kiedy statek przybił do brzegu w Nowym Jorku, Marsh wyprowadził trójkę dzieci – dwóch przerażonych indiańskich chłopców w wieku dziesięciu i szesnastu lat, oraz czternastoletnią dziewczynkę nazwaną Marguerite – przed tłum gapiów i fotografów. Naukowcy z całego kraju – z Urzędu Etnologii Ameryki, Muzeum Indian Amerykańskich, Muzeum Peabody’ego, Amerykańskiego Muzeum Historii Naturalnej oraz Uniwersytetu Harvarda – zgromadzili się w sali hotelu Waldorf-Astoria, by przyjrzeć się dzieciom, dotykając je i szturchając. „Pomacajcie szyję tej dziewczynki”91 – powiedział jeden z naukowców. Marsh przypuszczał, że są one „reliktami typu paleolitycznego”92. Po tym pokazie „New York Times” napisał: „Zdaniem naukowców to naprawdę biali Indianie”. Dzieci trzymano w domu na wsi pod Waszyngtonem, aby były „bliżej natury”93. Dopiero później okazało się ostatecznie, że podobnie jak wielu Indian San Blas w Panamie, dzieci są albinosami. Los Dulipé był tragiczny. Oderwany od plemienia, gdy przestał być przynoszącą dochody atrakcją, został porzucony na ulicach Cuiaby. Tam „Biały Bożek Xingu” zmarł podobno z powodu alkoholizmu. Pod koniec 1945 roku Nina, teraz siedemdziesięciopięcioletnia, cierpiała z powodu utrudniającego poruszanie się artretyzmu i anemii. Chodziła z laską, a czasami dwoma, i pisała o sobie, że nie ma „domu, nikogo do pomocy ani towarzystwa, i jestem kaleką”94. Brian pisał do niej w jednym z listów: „Przeżyłaś tyle, że mogłoby to złamać ducha tuzina ludzi, ale cokolwiek czułaś, […] zawsze znosiłaś to z uśmiechem i dźwigałaś brzemię, które złożył na twoich ramionach Fawcett, tak długo i w taki sposób, iż czuję dumę, że jestem twoim synem. Musisz być jakąś wyższą istotą, bo inaczej bogowie nie poddawaliby cię takim próbom, i niewątpliwie czeka cię wielka nagroda”95. W 1946 roku, kiedy pojawiła się kolejna wiadomość, że trzej podróżnicy żyją w Xingu – tym razem Fawcett rzekomo miał być zarazem „więźniem i wodzem Indian” – Nina była pewna, że wreszcie doczekała się nagrody. Przysięgła, że pojedzie na czele ekspedycji ratunkowej, chociaż „to oznaczałoby dla mnie pewną śmierć”96 . Relacja jednak okazała się kolejnym fałszerstwem. Jeszcze w roku 1950 Nina twierdziła, że nie zdziwiłoby jej, gdyby podróżnicy znienacka stanęli w progu – jej mąż miałby osiemdziesiąt dwa lata, syn czterdzieści siedem. Ale w kwietniu 1951 roku Orlando Villas Boas, urzędnik rządowy, szanowany za obronę Indian amazońskich, ogłosił, że Kalapalo przyznali, iż członkowie ich plemienia zabili niegdyś trzech podróżników. Co więcej, Villas Boas twierdził, że ma dowód: kości pułkownika Fawcetta.

kości pułkownika – Spotka się z nami wódz Kalapalo – powiedział mi Paolo, przekazując wiadomość, która dotarła do nas z dżungli drogą radiową. Powiedział, że negocjacje odbędą się niedaleko Bakairí Post, w Canaranie, niewielkiej miejscowości na południowym skraju Parku Narodowego Xingu. Kiedy przyjechaliśmy wieczorem, w mieście szalała epidemia dengi i wiele linii telefonicznych zostało zerwanych. Była to także dwudziesta piąta rocznica założenia miasta, którą świętowano fajerwerkami, brzmiącymi jak nieregularne wystrzały z broni. Na początku lat osiemdziesiątych XX wieku rząd brazylijski, w ramach trwającej kolonizacji terytoriów Indian, przysłał samoloty pełne kowbojów – wielu pochodzenia niemieckiego – by zasiedlili ten odległy obszar. Chociaż miasto wyglądało nędznie, główne ulice były zaskakująco szerokie, niczym autostrady. Dopiero kiedy zobaczyłem zdjęcie gościa, który zaparkował swój samolot przed wejściem do hotelu, zrozumiałem dlaczego: przez lata miasto było tak niedostępne, że ulice służyły zarazem jako pasy startowe. Jak się dowiedziałem, nawet obecnie samolot mógł wylądować na środku drogi, a na głównym placu stał samolot pasażerski, jedyny widoczny pomnik w mieście. Wódz Kalapalo, Vajuvi, pojawił się w naszym hotelu w towarzystwie dwóch ludzi. Miał brązową pobrużdżoną twarz i wyglądał na faceta pod pięćdziesiątkę. Podobnie jak jego dwaj towarzysze, mierzył około metra sześćdziesięciu pięciu i miał muskularne ramiona. Włosy strzygł w tradycyjną fryzurę w kształcie miski, wysoko nad uszami. W rejonie Xingu Indianie często obywali się bez ubrań, ale na tę wizytę w mieście Vajuvi ubrał się w bawełnianą koszulkę polo i wypłowiałe workowate dżinsy. Kiedy się przedstawiliśmy i wyjaśniłem, dlaczego chciałem dotrzeć do Xingu, Vajuvi zapytał: – Czy jesteś członkiem rodziny pułkownika? Przywykłem już do tego pytania, chociaż tym razem wydawało się cięższego kalibru: Kalapalo zostali niegdyś oskarżeni o zamordowanie Fawcetta, co wymagałoby zemsty dokonanej przez kogoś z jego rodziny. Kiedy wyjaśniłem, że jestem reporterem, Vajuvi stał się bardziej przyjacielski. – Powiem ci prawdę o tych kościach – oświadczył. Po czym dodał, że wioska chce pięciu tysięcy dolarów. Wyjaśniłem, że nie mam tyle pieniędzy, i próbowałem zachwalać zalety wymiany kulturalnej. Jeden z Kalapalo podszedł do mnie i powiedział: – Duchy powiedziały mi, że przyjedziesz, i że jesteś bogaty. Inny dodał: – Widziałem zdjęcia waszych miast. Macie za dużo samochodów. Powinieneś dać nam samochód. Jeden z Indian wyszedł z hotelu, po czym wrócił z jeszcze trzema Kalapalo. Co kilka minut zjawiali się nowi, aż w końcu w pokoju tłoczyło się ich kilkunastu, młodzi i starzy, wszyscy otaczali mnie i Paola. – Skąd oni się biorą? – zapytał Paolo. – Nie wiem – powiedziałem. Vajuvi zostawił innym mężczyznom kłótnie i targowanie się. W miarę jak trwały negocjacje, Kalapalo robili się coraz bardziej agresywni. Naciskali na mnie i nazywali kłamcą. Wreszcie jeden z nich wstał i powiedział: – Porozmawiaj ze swoim szefem w Stanach i pogadamy za kilka godzin.

Wyszedł z pokoju, a za nim członkowie jego plemienia. – Nie martw się – powiedział Paolo. – Oni naciskają, a my się nie dajemy. Tak to zwykle się odbywa. Przygnębiony, poszedłem do swojego pokoju. Dwie godziny później zadzwonił do mnie Paolo. – Zejdź na dół – powiedział. – Myślę, że się dogadałem. Vajuvi i inni Kalapalo stali przy wejściu. Paolo oznajmił, że zgodzili się zabrać nas do Parku Narodowego Xingu, jeśli zapłacimy za transport i kilkaset dolarów za zapasy. Uścisnąłem rękę wodza, i zanim się zorientowałem, mężczyźni zaczęli klepać mnie po plecach, pytając o rodzinę, jakbyśmy widzieli się po raz pierwszy. – Teraz zjemy i pogadamy – zapowiedział Vajuvi. – Wszystko dobrze. Następnego dnia przygotowaliśmy się do wyjazdu. Żeby dotrzeć do jednego z największych dopływów Xingu, rzeki Kuluene, potrzebna nam była jeszcze potężniejsza ciężarówka, więc po lunchu podziękowaliśmy naszemu kierowcy, który żegnał się z nami z wyraźną ulgą: – Mam nadzieję, że znajdziecie to całe Y, którego szukacie. Kiedy odjechał, wynajęliśmy ciężarówkę z platformą i kołami jak traktor. Kiedy rozniosła się wieść, że do Xingu jedzie ciężarówka, zewsząd zaczęli zjawiać się Indianie z dziećmi i tobołkami i pospiesznie ładować się na platformę. Kiedy wydawało się, że ciężarówka jest pełna, wciskał się ktoś jeszcze, aż wreszcie w popołudniowym deszczu ruszyliśmy w drogę. Według mapy do Kuluene było tylko niecałe sto kilometrów, ale tak złej drogi ja i Paolo jeszcze nie widzieliśmy: kałuże wody były tak głębokie, że ciężarówka zanurzała się aż po podłogę, a niekiedy z całym swoim ładunkiem przechylała się niebezpiecznie na bok. Jechaliśmy z prędkością nie większą niż trzydzieści kilometrów na godzinę, niekiedy zatrzymywaliśmy się, zawracaliśmy i znów jechaliśmy naprzód. Tutaj lasy też zostały ogołocone. Niektóre obszary wypalono niedawno i widziałem ciągnące się kilometrami czarne kikuty drzew sterczące w niebo. Wreszcie, gdy zbliżyliśmy się do rzeki, zaczął pojawiać się las. Drzewa stopniowo zamykały się wokół nas, gałęzie przesłaniały przednią szybę, bębniły o burty ciężarówki. Kierowca włączył reflektory, które podskakującym snopem światła omiatały teren. Po pięciu godzinach dotarliśmy do siatki: granicy Parku Narodowego Xingu. Vajuvi powiedział, że do rzeki jest tylko kilometr, i że potem popłyniemy łodzią do wioski Kalapalo. Jednak samochód szybko ugrzązł w błocie, więc musieliśmy wyładować wszystko, żeby zmniejszyć obciążenie, i zanim dotarliśmy do rzeki, pod drzewami zapadły ciemności. Vajuvi powiedział, że musimy poczekać z przejściem przez rzekę. – To zbyt niebezpieczne – dodał. – W rzece jest pełno pni i gałęzi. Nie możemy jej lekceważyć. Gryzły mnie moskity, ary wrzeszczały, grały cykady. Coś zawyło nad naszymi głowami. – Nie bój się – uspokoił mnie Paolo. – To tylko małpy. Podeszliśmy kawałek i dotarliśmy do szałasu. Vajuvi popchnął drzwi, które otworzyły się ze skrzypieniem. Wprowadził nas do środka, a gdy wreszcie zapalił świeczkę, w jej świetle ukazała się izdebka z dachem z blachy falistej i klepiskiem zamiast podłogi. Pośrodku stał drewniany słup, do którego z pomocą Vajuviego umocowaliśmy nasze hamaki. Chociaż ubranie miałem wciąż mokre od potu i błota, położyłem się, próbując osłonić twarz przed moskitami. Po niedługim czasie świeczka wypaliła się, a ja łagodnie odpłynąłem w ciemność, słuchając brzęczenia cykad i nawoływań małp. Zapadłem w płytki sen, ale obudziłem się nagle, kiedy poczułem coś przy uchu.

Natychmiast otworzyłem oczy: gapiło się na mnie pięciu gołych chłopaczków z łukami i strzałami. Kiedy zobaczyli, że się obudziłem, uciekli ze śmiechem. Usiadłem. Paolo i Vajuvi stali przy palenisku, gotując wodę. – Która godzina? – zapytałem. – Wpół do szóstej – powiedział Paolo. Podał mi suchary i aluminiowy kubek z kawą. – Jeszcze długa droga. Musisz coś zjeść. Po szybkim śniadaniu wyszliśmy na zewnątrz i w świetle dnia zobaczyłem, że jesteśmy w małym obozowisku nad rzeką Kuluene. Na brzegu były dwie płaskodenne aluminiowe łodzie, do których załadowaliśmy nasz sprzęt. Każda z nich miała około czterech metrów długości i przyczepny silnik – wynalazek, który dotarł nad Xingu dopiero w ostatnich latach. Paolo i ja wsiedliśmy do jednej łodzi z przewodnikiem Kalapalo, Vajuvi i jego rodzina załadowali się do drugiej. Łodzie burta w burtę pomknęły w górę rzeki. Dalej na północ były bystrza i wodospady, ale tutaj sunęliśmy przez spokojny, zielony jak oliwa przestwór. Brzegi porośnięte były drzewami pochylonymi jak staruszki, tak że ich liście muskały taflę wody. Po kilku godzinach dobiliśmy do brzegu. Vajuvi kazał nam zabrać ekwipunek i poszliśmy za nim w górę krótką ścieżką. Zatrzymał się i dumnie wskazał ręką: – Kalapalo – oznajmił. Staliśmy na skraju kolistego placu o obwodzie ponad stu metrów, na którym tu i ówdzie wybudowano domy, takie jak opisywała staruszka w Bakairí Post. Przypominały odwrócone kadłuby statków i były raczej utkane niż zbudowane, z liści i drewna. Od góry przykrywała je strzecha, tak że było widać tylko drzwi z przodu i z tyłu – jedne i drugie dość niskie, by, jak mi powiedziano, powstrzymać złe duchy. Na placu widać było kilkadziesiąt osób. Wiele z nich nie nosiło ubrania, a niektóre przystroiły się niezwykłymi ozdobami: naszyjnikami z zębów małpy, wzorami namalowanymi czarnym pigmentem z owocu jagua (Genipa americana) i plamami czerwonej farby z jagód uruku. Kobiety, od nastolatek po matrony, nosiły luźne bawełniane sukienki, których górna część zwisała im wokół talii. Większość mężczyzn, którzy nie byli zupełnie nadzy, miała na sobie kąpielówki, jakby byli pływakami na igrzyskach olimpijskich. Sprawność fizyczna była wyraźnie ceniona. Zauważyłem, że niektóre dzieci mają łydki i bicepsy przewiązane ciasno kawałkiem materiału, jak opaską uciskową, by podkreślić mięśnie. – Dla nas to oznaka urody – wyjaśnił Vajuvi. Plemię nadal zabijało niemowlęta, które wydawały się odbiegać od normy albo wyglądały na zaczarowane, chociaż było to rzadszą praktyką niż kiedyś. Vajuvi zaprowadził mnie do swojego domu, przypominającego jaskinię wypełnioną dymem z paleniska. Przedstawił mnie dwóm ładnym kobietom o długich, lśniących, czarnych włosach spływających im na nagie plecy. Starsza miała na ramionach tatuaż złożony z trzech pionowych pasków, a młodsza naszyjnik z błyszczących białych muszli. – To moje żony – powiedział Vajuvi. Po chwili z cienia wyłoniło się więcej ludzi: dzieci i wnuki, zięciowie i synowe, ciotki i wujkowie, bracia i siostry. Vajuvi powiedział, że w domu mieszka prawie dwadzieścia osób. Wyglądało to nie tyle na dom, ile na wioskę w wiosce. Pośrodku pomieszczenia, przy słupie podtrzymującym dach, pod którym wieszano do suszenia kukurydzę, przed wielkimi krosnami klęczała jedna z córek Vajuviego, tkając hamak. Obok niej chłopiec z paskiem z niebieskich paciorków trzymał ryby w misternie uformowanym, pomalowanym jaskrawo ceramicznym naczyniu, a dalej, na wielkiej drewnianej ławie rzeźbionej w kształt jaguara, siedział starszy myśliwy, ostrząc półtorametrowej długości strzałę. Fawcett pisał o południowym basenie Amazonki: „Cały ten rejon przesycony jest niezwykle interesującymi indiańskimi tradycjami”,

które „nie mogą brać się z niczego”, i które sugerują, że istniała tutaj „niegdyś wspaniała cywilizacja”1. Wioska, która liczyła około stu pięćdziesięciu mieszkańców, miała wyraźną hierarchię. Ci ludzie nie byli wędrownym ludem łowiecko-zbierackim. Wodzów namaszczano zgodnie z liniami rodowymi, tak jak europejskich królów. Musieli oni przestrzegać tabu dotyczących diety, które zakazywały im jedzenia czerwonego mięsa, w tym tapira, jelenia i dzikiej świni – były to niezwykle surowe ograniczenia i wydawały się zaprzeczać wyobrażeniu, że Indianom nieustannie grozi śmierć głodowa. W okresie dojrzewania chłopcy i dziewczęta musieli spędzać długi czas w odosobnieniu, podczas którego wyznaczony starszy członek plemienia uczył ich rytuałów i obowiązków związanych z dorosłością. (Następca wodza był przetrzymywany nawet przez cztery lata.) Dyott, podczas swej podróży nad Xingu z Aloique, przechodził przez wioskę Kalapalo, która wywarła na nim tak wielkie wrażenie, że pisał: „Istnieją powody, by wierzyć, że opowiadane przez Fawcetta historie o zapomnianej cywilizacji są oparte na faktach”2. Zapytałem Vajuviego, czy wie, czy ludzie z tych obszarów, znani jako Xinguanos, pochodzą od jakieś większej cywilizacji, albo czy w dżungli dookoła są jakieś ważne ruiny. Pokręcił głową. Jednak według legendy, duch Fitsi-fitsi budował w tym rejonie gigantyczne fosy. („Wszędzie, gdzie tylko znalazł miłe miejsce, gdzie można by zamieszkać, Fitsi-fitsi robił długie, głębokie rowy i zostawiał tam część swoich ludzi, a sam ruszał w dalszą drogę”3.) Podczas gdy rozmawialiśmy z Vajuvim, do chaty wszedł człowiek nazywający się Vanite Kalapalo i usiadł obok nas. Wydawał się przygnębiony. Powiedział, że jego zadaniem jest pilnować jednego z posterunków w rezerwacie. Niedawno przyszedł do niego pewien Indianin i powiedział: „Posłuchaj, Vanite, musisz popłynąć ze mną w dół rzeki. Biali ludzie budują coś w Afasukugu”. Słowo „Afasukugu” oznacza „miejsce wielkich kotów”. Tam właśnie, według wierzeń Xinguanos, zostali stworzeni pierwsi ludzie. Vanite wziął patyk i narysował na klepisku mapę. – Tutaj jest Afasukugu – powiedział. – Przy wodospadzie. – Jest poza parkiem – dodał Vajuvi, wódz. – Ale to święte miejsce. Przypomniałem sobie, że w jednym ze swych ostatnich listów Fawcett wspomniał, iż dowiedział się od Indian o pewnym świętym wodospadzie w tym rejonie, i że ma nadzieję go zobaczyć. Vanite opowiadał dalej: – Powiedziałem więc: pójdę z tobą do Afasukugu, ale chyba zwariowałeś. Nikt nie zbudowałby niczego tam, gdzie są jaguary. Ale kiedy tam dotarłem, widzę, że wodospad jest zniszczony. Wzięli trzydzieści kilo dynamitu i go wysadzili. To miejsce było takie piękne, a teraz już go nie ma. Pytam więc jakiegoś człowieka, który tam pracuje: „Co robicie?” Na co on mówi: „Budujemy elektrownię wodną”. – To jest pośrodku rzeki Kuluene – wyjaśnił Vajuvi. – Cała woda stamtąd płynie prosto do naszego parku i na nasze terytorium. Vanite, coraz bardziej wzburzony, jakby go nie słyszał. Powiedział: – Jeden człowiek z władz Mato Grosso przyjeżdża do Xingu i mówi: „Nie martwcie się. Tama wam nie zaszkodzi”. I proponuje nam pieniądze. Jeden z wodzów innego klanu wziął pieniądze, i klany teraz ze sobą walczą. Dla mnie pieniądze nic nie znaczą. Rzeka była tutaj od tysięcy lat. My nie będziemy żyli wiecznie, ale rzeka tak. Bóg Taugi stworzył rzekę. Daje nam jedzenie, leki. Widzisz, nie mamy studni. Pijemy wodę prosto z rzeki. Jak będziemy żyli bez niej? Vajuvi stwierdził: – Jeśli im się uda, rzeka zniknie, a z nią nasz lud.

Nasze poszukiwania Fawcetta i miasta Z nagle wydały mi się czymś błahym – oto kolejne plemię stało na skraju zagłady. Ale później tego wieczoru, kiedy wykąpaliśmy się w rzece, Vajuvi powiedział, że chce powiedzieć coś mnie i Paolowi o tamtych Anglikach. Obiecał, że następnego dnia zabierze nas łodzią do miejsca, gdzie kiedyś znaleziono kości. Zanim poszedł spać, dodał: – O wielu rzeczach związanych z Anglikami wiedzą tylko Indianie Kalapalo. Następnego ranka, kiedy zbieraliśmy się do wyjazdu, jedna z dziewcząt w naszym domu odsłoniła przykryty szmatą duży przedmiot stojący w kącie pomieszczenia, obok zestawu masek. Naszym oczom ukazał się telewizor, zasilany przez jedyny w wiosce generator. Dziewczyna przekręciła włącznik, usiadła na klepisku i zaczęła oglądać kreskówkę z wrzaskliwym ptakiem podobnym do Woody’ego Woodpeckera w roli głównej. Po paru minutach wokół telewizora zgromadziło się z dwadzieścioro dzieci i kilku dorosłych z wioski. Kiedy przyszedł po nas Vajuvi, zapytałem, od jak dawna ma telewizor. – Dopiero od kilku lat. Na początku wszyscy gapili się w niego jak zaczarowani. Ale teraz ja mam władzę nad generatorem i oglądają tylko przez kilka godzin w tygodniu. Kilku spośród mężczyzn oglądających telewizję zabrało łuki i strzały i poszło na polowanie. Tymczasem ja i Paolo poszliśmy za Vajuvim i jednym z jego synów, pięciolatkiem, w dół nad rzekę. – Pomyślałem sobie, że złapiemy sobie coś na lunch, tak jak to robią Kalapalo. Wsiedliśmy do jednej z łodzi motorowych i popłynęliśmy w górę rzeki. W miarę jak słońce się wznosiło, mgiełka skrywająca las powoli znikała. Rzeka, ciemna i błotnista, niekiedy zwężała się w tak wąski kanał, że gałęzie drzew wisiały nad naszymi głowami niczym mosty. Wreszcie wpłynęliśmy do zatoczki pokrytej plątaniną pływających liści. – Zielona laguna – powiedział Vajuvi. Wyłączył silnik, łódź ślizgała się cicho po wodzie. Rybitwy o żółtych dziobach łopotały wśród drzew różanych i cedrów, a jaskółki zygzakami latały nad laguną – jaśniejące punkciki na zielonym kocu. Dwie ary trajkotały i wrzeszczały, a na brzegu stał jeleń, nieruchomy jak woda. Mały kajman szybko wspiął się na brzeg. – W dżungli zawsze trzeba być ostrożnym – odezwał się Vajuvi. – Ja słucham snów. Jeśli śni mi się jakieś niebezpieczeństwo, zostaję w wiosce. Białym przytrafia się dużo wypadków, bo nie słuchają swoich snów. Mieszkańcy Xingu słynęli z polowania za pomocą łuków, podczas którego ich ciała pochylały się w milczeniu na dziobach kanu – w pozie, którą Jack i Raleigh z przejęciem fotografowali, a zdjęcia wysłali do Muzeum Indian Amerykańskich. Jednak Vajuvi i jego syn wyjęli żyłki i nałożyli przynęty na haczyki. Potem zakręcili linkami wokół głowy niczym lassem i zarzucili haczyki na środek laguny. Kiedy Vajuvi wyciągał swoją linkę, wskazał na brzeg i oznajmił: – Tam na brzegu jest miejsce, gdzie zakopano kości. Ale to nie były kości Fawcetta, to kości mojego dziadka.4 – Twojego dziadka? – zapytałem. – Tak. Miał na imię Mugika. Nie żył już, kiedy Orlando Villas Boas zaczął pytać o Fawcetta. Orlando chciał uchronić nas przed przybywaniem białych ludzi, więc powiedział Kalapalo: Jeśli znajdziecie szkielet wysokiego człowieka, dam każdemu strzelbę. Mój dziadek był jednym z najwyższych w wiosce, więc kilku ludzi postanowiło wykopać jego kości, pogrzebać je tu nad laguną i powiedzieć, że to kości Fawcetta. Tymczasem napięła się linka zarzucona przez jego syna. Pomógł chłopcu ją wyciągnąć i srebrzysta ryba wystrzeliła z wody, trzepocząc na haczyku. Pochyliłem się, żeby lepiej jej się

przyjrzeć, ale Vajuvi odepchnął mnie i zaczął uderzać w nią kijem. – To pirania – powiedział. Spojrzałem na rybę z obwisłą szczęką, leżącą na aluminiowym dnie łodzi. Vajuvi otworzył jej paszczę nożem, odsłaniając szereg zachodzących na siebie ostrych zębów, których Indianie używali niekiedy do zadawania ran podczas rytuałów oczyszczenia. Usunąwszy haczyk, mówił dalej: – Mojego ojca, Tadjuiego, nie było w tym czasie w wiosce. Wpadł we wściekłość, gdy dowiedział się, co zrobili. Ale kości już zostały zabrane. Inny dowód wydawał się potwierdzać jego historię. Jak zauważył w tamtym czasie Brian Fawcett, wielu Kalapalo opowiadało sprzeczne wersje tego, jak zginęli podróżnicy: niektórzy mówili, że zabito ich pałkami, inni utrzymywali, że zastrzelono ich z daleka z łuku. Na dodatek Kalapalo twierdzili, że Fawcett zginął, bo nie przywiózł żadnych podarunków i uderzył młodego chłopca, ale to nie pasowało do pułkownika, który zawsze zachowywał się wobec Indian uprzejmie. Co istotniejsze, w archiwach londyńskiego Royal Anthropological Institute, który badał te kości, znalazłem wewnętrzną notatkę. Notatka stwierdzała, co następuje: Górna szczęka stanowi najbardziej niepodważalny dowód, że te szczątki ludzkie nie należą do pułkownika Fawcetta, którego górne zęby są na szczęście dostępne do porównań. Pułkownik Fawcett miał wedle relacji 185 centymetrów wzrostu. Wzrost człowieka, którego szkielet został przywieziony do Anglii, ocenia się na około 175 centymetrów.5 – Chciałbym odzyskać te kości i pochować je tam, gdzie jest ich miejsce – powiedział Vajuvi. Kiedy złowiliśmy kilka piranii, podpłynęliśmy do brzegu. Vajuvi zebrał trochę chrustu i rozpalił ogień. Nie zdjął skóry z ryb, położył je na drewnie, i opiekał najpierw z jednej, a potem z drugiej strony. Położył osmaloną rybę na liściach i oderwał kilka kawałków od szkieletu. Zawinął mięso w beiju, rodzaj ciasta naleśnikowego robionego z mąki maniokowej, i wręczył każdemu z nas jak kanapkę. Kiedy jedliśmy, powiedział: – Powiem ci, co naprawdę stało się z Anglikami, tak jak opowiadali mi to moi rodzice. To prawda, że tu byli. Było ich trzech, i nikt nie wiedział, kim są ani dlaczego przyjechali. Nie mieli zwierząt i nieśli bagaże na plecach. Jeden, który był wodzem, był stary, a dwaj pozostali młodzi. Byli głodni i zmęczeni, bo szli z daleka, więc ludzie w wiosce dali im ryby i beiju. W zamian za pomoc jeden z Anglików dał im haczyki na ryby, których nigdy wcześniej nie widzieli. I jeszcze noże. Wreszcie ten stary powiedział: „Musimy ruszać dalej”. Ludzie zapytali go: „Dokąd idziecie?” A oni powiedzieli: „Tam. Na wschód”. Powiedzieliśmy: „Nikt tam nie chodzi. Tam są źli Indianie. Zabiją was”. Ale stary człowiek był uparty. No i poszli. – Vajuvi wskazał na wschód i pokręcił głową. – Wtedy nikt tam nie chodził. Przez wiele dni Kalapalo widzieli dym nad drzewami – dym z obozowiska Fawcetta – ale piątego dnia dym zniknął. Vajuvi powiedział, że grupa Kalapalo, obawiając się, że przybyszom stało się coś złego, próbowała znaleźć ich obóz. Ale po Anglikach nie było ani śladu. Dowiedziałem się później, że to, co mi opowiedział, było historią przekazywaną ustnie z pokolenia na pokolenie, bez większych zmian. W 1931 roku Vincenzo Petrullo, antropolog z Pennsylvania University Museum w Filadelfii, jeden z pierwszych białych, który dotarł do Xingu, relacjonował, że słyszał podobną opowieść, choć wśród wielu sensacyjnych historii nie zwrócono na nią uwagi. Mniej więcej pięćdziesiąt lat później Ellen Basso, antropolog z Uniwersytetu Arizony, zapisała bardziej szczegółową wersję, przekazaną jej przez Kalapalo o imieniu Kambe, który był chłopcem, gdy Fawcett i jego towarzysze dotarli do wioski. Przetłumaczyła jego słowa wprost z języka Kalapalo, zachowując epicki rytm plemiennych opowieści:

Jeden z nich trzymał się z boku Śpiewał i grał na instrumencie. Jego instrument działał tak, o tak[…] Śpiewał i śpiewał. Objął mnie ramieniem, właśnie tak. On grał, a my patrzyliśmy na chrześcijan. On grał. Ojciec i inni. Potem powiedział: „Muszę już iść”. Kambe wspominał także, że widzieli ich ognisko: „Tam jest ognisko chrześcijan” – mówiliśmy do siebie. Było je widać, gdy zachodziło słońce. Następnego dnia zaszło słońce, i znów zapłonął ogień. Kolejnego dnia tylko trochę dymu uniosło się w niebo. Tego dnia, mbouk, ich ogień zgasł. Tak jakby ognisko Anglików umarło, ktoś je zgasił. Co za szkoda! Dlaczego upierał się, że tam pójdą?6 Kiedy Vajuvi skończył swoją wersję opowieści, powiedział: – Ludzie zawsze mówią, że to Kalapalo zabili Anglików. Ale to nie my. My próbowaliśmy ich ocalić.

inny świat W pokoju było ciemno. Po jednej stronie stolika siedziała Nina Fawcett, po drugiej kobieta wpatrująca się w kryształową kulę. Nina, po latach poszukiwań męża i syna na tym świecie, zaczęła spoglądać w inny wymiar. Otoczyła się mediami i jasnowidzami, z których wielu przysyłało jej wcześniej listy opisujące próby skontaktowania się z podróżnikami. Jedna spirytystka powiedziała, że czuje w pokoju czyjąś obecność, i gdy podniosła głowę, ujrzała Fawcetta stojącego przy oknie. Kobieta opowiadała, że zapytała go: „Jesteś żywy czy umarły?”, na co Fawcett roześmiał się i odparł: „Nie widzisz, że żyję?” I dodał: „Pozdrów ode mnie Ninę i powiedz, że wszystko z nami w porządku”1. Przy innej okazji medium miało rzekomo ujrzeć unoszącą się przed nim w powietrzu postać młodzieńca z długą brodą. To był Jack. „Zobaczymy się pewnego dnia” – powiedział. Potem zniknął, zostawiając w powietrzu „przepiękny zapach”2. Brat Fawcetta, Edward, powiedział KTG o tym, że Nina szuka ratunku w okultyzmie: „W ten sposób łatwiej jej żyć”3. Nie ona jedna zwróciła się do sił nadprzyrodzonych, by znaleźć odpowiedź na pytania, na które świat widzialny uparcie nie chciał odpowiedzieć. Pod koniec życia Reeves, mentor Fawcetta w KTG, wstrząsnął swymi kolegami, zostając spirytystą, albo, jak nazywano to niekiedy, „poszukiwaczem duchowym”4. W latach trzydziestych brał udział w seansach spirytystycznych, próbując dowiedzieć się czegoś o losach Fawcetta. To samo robił przyjaciel Fawcetta, sir Ralph Paget, były ambasador w Brazylii. Na początku lat czterdziestych, biorąc udział w zgromadzeniu w Seaford w Anglii, w domu medium Nella Montague’a, Paget położył list od Fawcetta na kryształowej kuli jasnowidza.5 Montague powiedział, że widzi trzy migoczące białe postacie. Jedna leży nieruchomo na ziemi. Druga, starsza, oddycha z trudem i trzyma się kurczowo mężczyzny z długimi włosami i brodą. Kryształowa kula nagle stała się czerwona, jakby zanurzono ją we krwi. Potem Montague powiedział, że widział Indian z dzidami i strzałami, którzy niosą gdzieś trzech białych mężczyzn. Ludzie w pokoju westchnęli. Po raz pierwszy Paget poczuł, że jego przyjaciel nie żyje. W 1949 roku Geraldine Cummins, sławna dzięki „pisaniu automatycznemu”, polegającemu na tym, że ktoś celowo wchodzi w trans i zapisuje wiadomości od duchów, opisała, jak Jack i Raleigh zostali zamordowani przez Indian. 6 „Ból – niech przestanie boleć”7 – miał westchnąć Raleigh, zanim umarł. Fawcett, wedle relacji Cummins, popadł w obłęd: „Głosy i dźwięki zmieniły się w odległy pomruk, gdy pogrążyłem się w szarości śmierci. To chwila nieziemskiego przerażenia[…] czas, kiedy wszechświat wydaje się zawieszony w nicości, a losem człowieka wydaje się dojmująca samotność”8. Chociaż Nina odrzucała takie wizje, wiedziała, że musi się zmierzyć także z własną śmiertelnością. Jeszcze przed wizją Cummins Brian Fawcett, który opiekował się matką w Peru, pisał do Joan: „Naprawdę myślę, że niedługo jeszcze zostanie z nami! Ona pierwsza powie, że traci siły”9. Pewnego razu Nina obudziła się o drugiej nad ranem i napisała do Joan, że miała wizję, iż „musi być gotowa na wezwanie w każdej chwili”. Myślała: „Czy naprawdę zadałaś sobie pytanie, czy obawiasz się śmierci i zaświatów?” Miała nadzieję na lekką śmierć: „może zasnę i nie obudzę się więcej”10. Brian powiedział siostrze: „W pewnym sensie byłoby dla niej lepiej, gdyby odeszła tutaj. Przynajmniej umrze z myślą, że zostanie na zawsze na tym samym kontynencie, co jej mąż i syn”11.

Gdy jej zdrowie zaczęło się pogarszać, Nina powiedziała Brianowi, że musi dać mu coś ważnego. Otworzyła kufer, w którym przechowywała dzienniki podróży i osobiste zapiski Fawcetta. „Nadszedł czas, bym przekazała ci wszystkie dokumenty, które mam”12 – powiedziała. Chociaż Brian nie miał jeszcze czterdziestu lat, jego życie było naznaczone śmiercią: stracił nie tylko ojca i brata, jego żona umarła na cukrzycę w siódmym miesiącu ciąży. Ożenił się ponownie, ale jeszcze nie miał dzieci, i ogarniał go niekiedy „dziki, rozpaczliwy żal”13. Teraz Brian czytał papiery ojca, które opisywał jako „żałosne pozostałości katastrofy, której charakteru nie mamy sposobu poznać”14. Przez wiele kolejnych tygodni zabierał papiery do pracy. Po ponad dwudziestu latach, które przepracował jako inżynier na kolei, był znudzony i niespokojny. „Czuję, że marnuję życie, jadę codziennie do paskudnego biura, podpisuję mnóstwo głupich papierów, i wracam do domu” – wyznał Joan. „To droga donikąd – pisał dalej. – Inni znajdują nieśmiertelność w swych dzieciach. Mnie nie jest ona dana, i chcę do niej dążyć”15. Podczas przerwy na lunch czytał papiery Fawcetta, wyobrażając sobie ojca „podczas jego ekspedycji, dzieląc z nim trudy, widząc jego oczami wielki cel”16. Brian, który miał żal, że nie został zabrany na wyprawę, twierdził kiedyś, że praca ojca niespecjalnie go interesuje. Teraz pochłonęła go bez reszty. Postanowił rzucić pracę i zebrać rozsypane zapiski w Exploration Fawcett. Pracując niestrudzenie nad rękopisem, wyznał matce: „Tato wydaje mi się bardzo bliski, tak jakbym pracował pod jego kierunkiem. Oczywiście niekiedy dotyka to najbardziej wrażliwych strun”17. Kiedy w kwietniu 1952 roku Brian skończył wstępną wersję, dał egzemplarz Ninie ze słowami: „To naprawdę potężne dzieło, myślę, że Tatuś byłby z niego dumny”18. Leżąc w łóżku, Nina zaczęła czytać: „Po prostu nie mogłam się oderwać – pisała do Joan. – Zaraz po kolacji ubrałam się w piżamę i czytałam do czwartej nad ranem”19. Zdawało jej się, że mąż jest tuż obok, wszystkie wspomnienia jego i Jacka wróciły do niej falą. Gdy skończyła czytać, zawołała: „Brawo! Brawo!” Książka wydana w 1953 roku stała się międzynarodową sensacją, chwalił ją Graham Greene i Harold Nicolson. Po niedługim czasie Nina zmarła w wieku osiemdziesięciu czterech lat. Brian i Joan nie mogli się już nią zajmować, i mieszkała w zaniedbanym pensjonacie w Brighton, dotknięta demencją i niemal bez grosza.20 Jak zauważył jeden z obserwatorów, poświęciła życie mężowi i jego pamięci.21 Na początku lat pięćdziesiątych Brian postanowił sam poprowadzić ekspedycję w poszukiwaniu zaginionych eksploratorów. Podejrzewał, że jego ojciec, który zbliżałby się do dziewięćdziesiątki, już nie żyje, i że Raleigh, na skutek swoich dolegliwości, zmarł wkrótce po opuszczeniu obozu Dead Horse. Ale Jack… Briana dręczyły wątpliwości. A jeśli przetrwał? Jack w momencie zaginięcia wyprawy był przecież młody i silny. Brian napisał list do ambasady brytyjskiej w Brazylii, prosząc o pomoc w uzyskaniu pozwolenia na poszukiwania. Wyjaśnił, że nikt nie uznał jego brata za zmarłego w świetle prawa i że on nie może tego zrobić, nie „upewniając się, że uczyniono wszystko, co było możliwe”22. Co więcej, taka misja mogła pomóc wrócić do domu człowiekowi zaginionemu od trzydziestu lat. Brytyjscy urzędnicy odpowiedzieli Brianowi, że jest „równie szalony jak jego ojciec”23, jak ujął to jeden z dyplomatów w prywatnej notatce, i odmówili pomocy w „samobójstwie”. Mimo to Brian wsiadł na statek do Brazylii. Jego przybycie wywołało burzę w mediach. „Brytyjczyk szuka ojca i brata zaginionych w dżungli” – pisała „Chicago Tribune”. Brian kupił strój podróżny, miał ze sobą szkicownik i notes. Pewien Brazylijczyk, niegdyś przyjaciel jego ojca, na jego widok stanął jak rażony gromem: „Ale ja myślałem, że nie żyjesz!”24 Brian pisał do siostry, że zostaje podróżnikiem wbrew sobie, wiedział, że nie przetrwałby wędrówki przez dżunglę. Zamiast tego, korzystając ze środków, które doktor Rice

wypróbowywał wiele lat wcześniej, i które teraz były łatwiej dostępne, wynajął nieduży samolot z pilotem i przeczesywał dżunglę z powietrza. Rozrzucił tysiące ulotek, które fruwały nad drzewami niczym śnieg. Były na nich pytania: „Czy jesteś Jackiem Fawcettem? Jeśli tak, daj znak, unosząc ręce nad głowę. […] Czy możesz zapanować nad Indianami, jeśli wylądujemy?” Nigdy nie dostał żadnej odpowiedzi ani nie znalazł śladu Jacka, jednak podczas kolejnej ekspedycji szukał celu, do którego dążyli jego ojciec i brat: miasta Z. „Z pewnością nie bez powodu los skierował moje kroki na tę ścieżkę”25 – pisał Brian. Przez lornetkę dostrzegł odległą sylwetkę ruin miasta, z ulicami, wieżami i piramidami. „To chyba to!”26 – krzyknął pilot. Ale gdy podlecieli bliżej, okazało się, że to tylko nawis piaskowca osobliwie ukształtowanego przez erozję. „Iluzja była niesamowita, niemal nie do uwierzenia” – wspominał Brian. Gdy mijały dni, zaczął obawiać się tego, czego nigdy nie odważył się wziąć pod uwagę: że miasto Z nigdy nie istniało. Jak pisał później: „Cała ta romantyczna konstrukcja, złożona z błędnych przekonań, już wcześniej chwiejąca się niebezpiecznie, zawaliła się na moich oczach”27. Brian zaczął podważać niektóre dziwne dokumenty, które znalazł w zbiorach ojca i których nigdy nie ujawnił. Początkowo Fawcett opisywał miasto Z, używając ściśle naukowych terminów i z zastrzeżeniem: „Nie zakładam, że jest to miasto duże czy bogate”28. Ale około roku 1924 zapełniał ryzy papieru obłędnymi wizjami końca świata i mitycznego królestwa Atlantydów, podobnego do ogrodu Edenu. Miasto Z przekształciło się w „kolebkę wszystkich cywilizacji”29 oraz ośrodek jednej z „białych siedzib” madame Bławatskiej, gdzie grupa wyższych duchowo istot pomagała kierować losami wszechświata. Fawcett miał nadzieję odnaleźć Biały Przyczółek, który był tam „od czasów Atlantydy”30, i dostąpić transcendencji. Brian pisał w dzienniku: „Czyżby cała koncepcja Z, celu duchowego i sposobu jego osiągnięcia, była alegorią?”31 Czy to możliwe, że życie trzech ludzi pochłonął „cel, który nigdy nie istniał”32 ? Sam Fawcett napisał w liście do przyjaciela: „Tym, których bogowie zamierzają zniszczyć, najpierw odbierają rozum”33.

Z – Jaskinia jest w tych górach – stwierdził brazylijski biznesmen. – Właśnie przez nią Fawcett zszedł do podziemnego miasta i wciąż tam żyje. Zanim pojechaliśmy z Paolem do dżungli, zatrzymaliśmy się w Barra do Garças, mieście w pobliżu gór Roncador, na południowo-wschodnim skraju Mato Grosso. Wielu Brazylijczyków mówiło nam, że przez ostatnie dziesięciolecia w tej okolicy pojawiły się sekty religijne, czczące Fawcetta jak rodzaj bóstwa. Wierzyli, że Fawcett zszedł do labiryntu podziemnych tuneli i odkrył, że Z jest, ni mniej ni więcej, tylko bramą do innej rzeczywistości. Chociaż Brian Fawcett ukrywał dziwaczne teksty ojca pisane pod koniec życia, owi mistycy oparli się na nielicznych enigmatycznych wzmiankach w czasopismach takich jak „Occult Review”, w których Fawcett wspominał o poszukiwaniu „skarbów niewidzialnego świata”. Pisma te, w połączeniu ze zniknięciem Fawcetta i tym, że przez lata nikomu nie udało się odnaleźć jego szczątków, zainspirowały pogląd, że w jakiś sposób udało mu się umknąć prawom fizyki. Jedna z sekt, zwana Magiczne Jądro1, została założona w 1968 roku przez człowieka o nazwisku Udo Luckner, który nazywał siebie Starszym Kapłanem Roncadoru, nosił długą białą szatę oraz podobne do fezu nakrycie głowy z gwiazdą Dawida. W latach siedemdziesiątych XX wieku całe tłumy Brazylijczyków i Europejczyków, w tym cioteczny wnuk Fawcetta, przyłączyły się do Magicznego Jądra, mając nadzieję znaleźć ów portal. Luckner zbudował w pobliżu gór Roncador ośrodek religijny, gdzie nie wolno było jeść mięsa ani nosić biżuterii. Przewidywał, że w 1982 roku nastąpi koniec świata i że jego ludzie muszą być gotowi do zejścia pod ziemię. Ale ponieważ światu nic się nie stało, Magiczne Jądro stopniowo się rozpadło. Nadal jednak w góry Roncador przyjeżdżali mistycy w poszukiwaniu Innego Świata. Jednym z nich był brazylijski biznesmen, którego spotkaliśmy z Paolem w małym miasteczku. Niewysoki i pękaty, pod pięćdziesiątkę, powiedział nam, że „utracił cel w życiu”, a wtedy spotkał człowieka o zdolnościach parapsychologicznych, który opowiedział mu o spirytyzmie i podziemnym portalu. Jak powiedział, obecnie próbuje się oczyścić, w nadziei, że w końcu tam zejdzie. Co zdumiewające, byli też inni, którzy czynili podobne przygotowania. W 2005 roku pewien grecki eksplorator ogłosił na stronie internetowej – Wielkiej Sieci Percy’ego Harrisona Fawcetta, do której trzeba znać tajne hasło – że planuje ekspedycję, by odnaleźć „ten sam portal albo przejście do Królestwa, przez które przeszedł pułkownik Fawcett w 1925 roku”. W wyprawie mieli wziąć udział przewodnicy o zdolnościach parapsychologicznych i reklamowana była jako „Wyprawa bez powrotu w eteryczne miejsce niewiary”. Obiecywała uczestnikom, że nie będą już ludźmi, ale „istotami z innego wymiaru, co oznacza, że nigdy nie umrą, nie zachorują ani się nie zestarzeją”. Gdy z map znikły białe plamy, ci ludzie stworzyli swoją własną wyimaginowaną krainę. Zanim wyjechaliśmy, biznesmen ostrzegł nas: – Nigdy nie znajdziecie Z, jeśli będziecie szukali go na tym świecie. Niedługo po spotkaniu z Kalapalo po raz pierwszy zastanawiałem się nad zakończeniem naszych poszukiwań. Obaj z Paolem byliśmy zmęczeni, pogryzieni przez moskity i zaczęliśmy się kłócić. Poza tym dostałem silnego bólu brzucha, prawdopodobnie z powodu jakiegoś pasożyta. Pewnego ranka wymknąłem się z wioski Kalapalo z telefonem satelitarnym, który zabrałem ze sobą. Paolo radził mi, żebym się z nim nie obnosił, więc włożyłem go do torby i poszedłem do dżungli. Ukucnąwszy wśród liści i pnączy, wyjąłem telefon i próbowałem

uzyskać połączenie. Po kilku nieudanych próbach udało mi się zadzwonić do domu. Odebrała Kyra. – Davidzie, to ty? – zapytała. – Tak, to ja. Co u ciebie? Jak tam Zachary? – Niezbyt dobrze cię słyszę. Gdzie jesteś? Spojrzałem w korony drzew. – Gdzieś w Xingu. – Wszystko w porządku? – Trochę choruję, ale w porządku. Tęsknię za tobą. – Zachary chce ci coś powiedzieć. Po chwili usłyszałem paplaninę mojego synka. – Zachary, mówi tatuś. – Tata – powiedział. – Tak, tata. – Zaczął nazywać telefon „tata” – wyjaśniła żona, przejmując słuchawkę. – Kiedy wracasz? – Niedługo. – Nie jest mi łatwo. – Wiem, przepraszam. – Kiedy to mówiłem, usłyszałem, że ktoś nadchodzi. – Muszę kończyć – powiedziałem nagle. – Co się dzieje? – Ktoś idzie. Nim zdążyła odpowiedzieć, rozłączyłem się i wsunąłem telefon do torby. W tej samej chwili pojawił się młody Indianin i wróciłem z nim do wioski. Tego wieczoru, leżąc w hamaku, myślałem o tym, co Brian Fawcett powiedział o swej drugiej żonie po ekspedycji. „Byłem wszystkim, co miała. I nie musiało dojść do tej sytuacji. Postanowiłem o tym świadomie i samolubnie, zapominając, co to może dla niej znaczyć, w swoim zapale dążenia do celu”2. Wiedziałem, że mam już wystarczająco dużo materiału na książkę. Dowiedziałem się o kościach dziadka Vajuviego. Usłyszałem historię Kalapalo, przekazywaną z pokolenia na pokolenie. Odtworzyłem młodość Fawcetta, jego szkolenie w KTG i ostatnią ekspedycję. Jednak w tej opowieści były luki, które nie dawały mi spokoju. Słyszałem często o biografach, których pochłonęła historia ich bohatera, i po latach studiowania jego życia, śledzenia każdego jego kroku i wejścia całkowicie w jego świat pogrążali się w gniewie i rozpaczy, bo na pewnym poziomie nie da się lepiej poznać człowieka. Pewne aspekty charakteru, elementy jego historii pozostawały ukryte. Zastanawiałem się, co się stało z Fawcettem i jego towarzyszami po tym, jak Kalapalo spostrzegli, że ich ognisko zgasło. Rozmyślałem o tym, czy podróżnicy zostali zabici przez Indian, a jeśli tak, to przez których. Zastanawiałem się, czy Jack zaczął w końcu wątpić w swego ojca, i czy sam Fawcett, być może widząc śmierć syna, zadał sobie pytanie: „Co ja zrobiłem?” A przede wszystkim zastanawiałem się, czy naprawdę istniało jakieś miasto Z, czy też było, jak obawiał się Brian Fawcett, wytworem wyobraźni jego ojca albo naszej wspólnej wyobraźni? Zakończenie historii Fawcetta wydawało się na zawsze ukryte gdzieś za horyzontem: metropolia słów i akapitów, moje własne Z. Jak ujęła to Cummins, poniekąd w imieniu Fawcetta: „Moja historia przepadła. Ale próżna ludzka dusza niech próbuje ją odtworzyć i przekazać światu”3. Logicznym krokiem byłoby odpuścić i wrócić do domu. Ale była jeszcze jedna, ostatnia osoba, która, jak sądziłem, może wiedzieć coś więcej: Michael Heckenberger, archeolog z Uniwersytetu Florydy, którego polecał mi James Petersen. W naszej krótkiej rozmowie

telefonicznej Heckenberger powiedział, że chętnie spotka się ze mną w wiosce Kuikuro, na północ od osady Kalapalo. Jak plotkowali inni antropolodzy, Heckenberger spędził tyle czasu w Xingu, że został usynowiony przez jednego z wodzów Kuikuro i miał w wiosce własną chatę. Jeśli ktokolwiek mógł trafić na jakiś szczątkowy dowód albo legendę dotyczącą ostatnich dni Fawcetta, to tylko on. Postanowiłem więc ruszyć dalej, chociaż Brian Fawcett ostrzegał, by inni „nie poświęcali życia dla mirażu”4. Kiedy powiedziałem o tym Paolowi, spojrzał na mnie dziwnie – oznaczało to, że pojedziemy dokładnie w to miejsce, gdzie James Lynch i jego ludzie zostali porwani w 1996 roku. Być może z poczucia obowiązku albo rezygnacji Paolo powiedział: „Jak chcesz”, i zaczął ładować nasz ekwipunek do aluminiowego kanu Kalapalo. Z Vajuvim w roli przewodnika popłynęliśmy rzeką Kuluene. Padało przez większość nocy i rzeka wylała się na otaczający las. Zwykle Paolo i ja rozmawialiśmy z ożywieniem o naszej wyprawie, ale teraz siedzieliśmy w milczeniu. Po wielu godzinach łódź przybiła do brzegu, na którym młody chłopiec łowił ryby. Vajuvi skierował ku niemu łódź, wyłączył silnik, tak by łódź łagodnie wsunęła się na brzeg. – Czy jesteśmy na miejscu? – Wioska jest w głębi lądu – powiedział Vajuvi. – Musicie do niej dojść. Paolo i ja wyładowaliśmy nasze torby i pojemniki z jedzeniem, po czym pożegnaliśmy się z Vajuvim. Patrzyliśmy, jak jego łódź znika za zakolem rzeki. Bagaż był zbyt ciężki, żebyśmy mogli go nieść, Paolo zapytał więc chłopca, czy może pożyczyć rower, który stał oparty o drzewo. Chłopiec zgodził się, więc Paolo powiedział, żebym poczekał, a on spróbuje znaleźć pomoc. Kiedy odjechał, usiadłem pod drzewem buriti i patrzyłem, jak chłopiec zarzuca linkę i przyciąga ją z powrotem. Minęła godzina i nie pojawił się nikt z wioski. Wstałem i popatrzyłem na ścieżkę – był to tylko pas błota wśród zarośli. Dopiero po południu zjawiło się czterech chłopców na rowerach. Załadowali torby na bagażniki, ale nie mogli zabrać wielkiego tekturowego pudła, ważącego około dwudziestu kilogramów, ani torby z komputerem, więc zabrałem je sam. Mieszaniną portugalskiego, języka kuikuro i gestów chłopcy wyjaśnili, że zobaczymy się w wiosce, pomachali na pożegnanie i zniknęli, pedałując na klekoczących rowerach. Z pudłem na ramieniu i torbą w ręku ruszyłem samotnie pieszo. Ścieżka wiła się przez częściowo zalany las mangrowy. Zastanawiałem się, czy powinienem zdjąć buty, ale nie miałbym ich jak nieść, więc nadal grzęzłem w nich w błocie. Ścieżka szybko zniknęła, częściowo zalana wodą. Nie wiedziałem, dokąd iść, więc skręciłem w prawo, gdzie, jak mi się zdawało, dostrzegłem zdeptaną trawę. Szedłem przez godzinę, ale wciąż nie było ani śladu ludzi. Pudło na ramieniu robiło się coraz cięższe, podobnie jak torba na laptopa, która wśród zarośli mangrowych wyglądała jak jeden z absurdów nowoczesnego podróżowania. Zastanawiałem się, czy ich nie zostawić, ale nie było ani kawałka suchego miejsca. Od czasu do czasu, poślizgnąwszy się, padałem na kolana w wodę. Kolczaste łodygi rozdzierały mi skórę na rękach i nogach, zostawiając strużki krwi. Wołałem Paola, ale bez skutku. Wyczerpany, znalazłem kępę trawy kilkanaście centymetrów pod wodą i usiadłem. Do spodni nalała mi się woda, a ja słuchałem żab. Słońce paliło mi twarz i ręce. Przetarłem twarz błotnistą wodą, na próżno próbując się uspokoić. Wtedy właśnie wyjąłem z kieszeni mapę Xingu, na której razem z Paolem zaznaczyliśmy naszą trasę. Miasto Z, umieszczone pośrodku, nagle wydało mi się śmieszne, i zacząłem przeklinać Fawcetta. Przeklinałem go za Jacka i Raleigha. Za Murraya, Rattina i Wintona. A w końcu i za siebie. Po jakimś czasie wstałem i zacząłem szukać właściwej ścieżki. Szedłem bez końca, w jednym miejscu woda sięgnęła mi do pasa i musiałem nieść torbę i pudło nad głową. Za

każdym razem, gdy już myślałem, że dotarłem do końca lasu mangrowego, otwierała się przede mną kolejna jego połać – wielkie obszary wysokich trzcin otoczonych chmurami muszek i moskitów, które mnie zjadały. Właśnie zabijałem moskita na karku, kiedy usłyszałem w oddali jakiś dźwięk. Zatrzymałem się, ale niczego nie widziałem. Kiedy zrobiłem krok, hałas stał się głośniejszy. Zawołałem jeszcze raz Paola. Potem usłyszałem ten dźwięk raz jeszcze – dziwne klekotanie, prawie jak śmiech. Jakiś ciemny obiekt poruszył się gwałtownie w trawie, potem kolejny. Zbliżały się. – Kto tam? – zapytałem po portugalsku. Za mną rozległ się kolejny dźwięk i odwróciłem się: trawa szeleściła, chociaż nie było wiatru. Ruszyłem szybciej, potykając się, próbując przedrzeć się przez trzciny. Woda zrobiła się głębsza i rozlała się szerzej, jakby w jeziorko. Patrzyłem osłupiały na brzeg, jakieś dwieście metrów przede mną, kiedy zauważyłem schowane w krzakach aluminiowe kanu. Chociaż nie było wioseł, wsadziłem do niego pudło i torbę i wsiadłem, ledwo dysząc. Potem znów usłyszałem hałas i aż podskoczyłem. Spośród wysokich trzcin wysypało się kilkadziesiąt nagich dzieci. Złapały za burty kanu i płynąc, pociągnęły je przez jezioro, wrzeszcząc przy tym i śmiejąc się przez całą drogę. Kiedy dotarliśmy do brzegu, wytoczyłem się z kanu, a dzieci ruszyły wraz ze mną ścieżką. Dotarliśmy do wioski Kuikuro. Paolo siedział w cieniu najbliższej chaty. – Przepraszam, że po ciebie nie wróciłem – powiedział. – Chyba nie dałbym rady. Kamizelkę miał owiniętą wokół szyi i siorbał wodę z miski. Wręczył mi miskę, a chociaż woda nie była przegotowana, piłem ją chciwie, aż oblała mi szyję. – Teraz już zobaczyłeś na własne oczy, co to było dla Fawcetta – powiedział. – Teraz możemy już jechać do domu, tak? Zanim zdążyłem odpowiedzieć, podszedł do nas jeden z Kuikuro i powiedział, byśmy poszli za nim. Zawahałem się przez moment, po czym ruszyłem przez pełen kurzu główny plac, który miał około dwustu metrów średnicy i był podobno największy w Xingu. Ostatnio dwukrotnie doszło do pożaru chat stojących na jego obwodzie, płomień przeskakiwał z jednej strzechy na drugą, tak że większość osady doszczętnie spłonęła. Kuikuro zatrzymał się przed jednym z ocalałych domów i powiedział, żebyśmy weszli. Przy drzwiach zobaczyłem dwie wspaniałe rzeźby z gliny – jedna przedstawiała żabę, druga jaguara. Kiedy je podziwiałem, z cienia wyłonił się potężny mężczyzna. Był zbudowany jak Tamakafi, mityczny wojownik z Xingu, który według legendy miał olbrzymie ciało, ramiona grubości uda, a nogi tak masywne jak klatka piersiowa. Mężczyzna miał na sobie tylko skąpe kąpielówki. Ostrzyżony był tradycyjnie pod garnek, co nadawało jego twarzy jeszcze bardziej imponujący wygląd. – Jestem Afukaká – powiedział zaskakująco łagodnym, powściągliwym tonem. Było jasne, że stoimy przed wodzem. Zaproponował nam lunch – miskę ryżu i ryby – które podały nam jego dwie żony, będące siostrami. Wydawał się bardzo zainteresowany światem zewnętrznym i zadał mi wiele pytań na temat Nowego Jorku, wieżowców i restauracji. Kiedy rozmawialiśmy, do chaty dotarł słodki melodyjny dźwięk. Odwróciłem się w stronę drzwi i zobaczyłem, jak wchodzi grupa tancerek i mężczyzn z bambusowymi fletami. Mężczyźni byli nadzy, a ich ciała pokrywały skomplikowane rysunki ryb, żółwi i anakond, których kształty wiły się na ich ramionach i nogach, żółć, pomarańcz i czerwień lśniły od potu. Większość z nich pomalowała sobie okolice oczu na czarno, co wyglądało trochę jak karnawałowe maski. Na głowach mieli wielkie kolorowe pióra. Afukaká, Paolo i ja wstaliśmy, gdy grupa stłoczyła się w chacie. Mężczyźni wyszli naprzód, potem się cofnęli, potem jeszcze raz, cały czas grając na fletach. Niektóre z nich miały

trzy metry długości – piękne kawałki bambusa, wydające niskie buczące dźwięki, jak wiatr na szyjce butelki. Obok mężczyzn tańczyło kilka młodych dziewcząt z długimi czarnymi włosami, kładąc ręce na ramionach osoby przed sobą, tak że tworzyły łańcuch. One także były nagie, nie miały na sobie nic prócz naszyjników z muszli i trójkącika z łyka, czyli uluri, przykrywającego genitalia. Niektóre z dojrzewających dziewcząt do niedawna trzymano w odosobnieniu i ich ciała były jaśniejsze niż ciała mężczyzn. Naszyjniki grzechotały w uporczywym rytmie kroków. Cała grupa krążyła wokół nas przez dłuższą chwilę, po czym, pochylając się w niskim wyjściu, wyszła i zniknęła na placu. Dźwięk fletów przycichł, gdy muzycy i tancerki weszli do następnej chaty. Zapytałem Afukakę o ten rytuał. Powiedział, że to święto duchów ryb. – To sposób, by zjednoczyć się z duchami – wyjaśnił. – Mamy mnóstwo obrzędów, wszystkie piękne. Po chwili wspomniałem o Fawcetcie. Afukaká powtórzył mi niemal dokładnie to samo, co wódz Kalapalo. – Na pewno zabili ich wojowniczy Indianie – zakończył. W istocie wydawało się prawdopodobne, że jedno z bardziej wojowniczych plemion w tym regionie – być może Suyá, jak sugerował Aloique, albo Kayapó lub Xavante – zamordowało członków wyprawy. Wydawało się nieprawdopodobne, żeby trzej Anglicy umarli z głodu, biorąc pod uwagę talent Fawcetta do przetrwania w dżungli przez długi okres. Ale na tym kończyły się moje przypuszczenia, i nagle poczułem rezygnację. – Tylko las zna prawdę – podsumował Paolo. Kiedy rozmawialiśmy, pojawiła się jakaś dziwna postać. Skóra tego człowieka była jasna, chociaż miejscami opalona na czerwono, a blond włosy niechlujnie ostrzyżone. Miał na sobie jedynie szorty, w ręku trzymał maczetę. Był to Michael Heckenberger. – A więc udało się panu – powiedział z uśmiechem, patrząc na moje przemoczone, brudne ubranie. To, co mi mówiono, okazało się prawdą: został usynowiony przez Afukakę, który zbudował mu chatę tuż obok własnej. Heckenberger powiedział mi, że przyjeżdża tu na badania od trzynastu lat. W tym czasie walczył ze wszystkim, od malarii do złośliwej bakterii, która spowodowała, że schodziła mu skóra. Raz także w jego ciele zagnieździły się larwy, tak jak u Murraya. – To było trochę przerażające – wyznał. Ponieważ przeważał pogląd, że Amazonia jest fałszywym rajem, większość archeologów dawno porzuciła odległe Xingu. – Uznali, że jest to archeologiczna czarna dziura – powiedział i dodał: – Fawcett był wyjątkiem. Heckenberger dobrze znał historię Fawcetta i próbował nawet sam dowiedzieć się, jaki był jego los. – Fascynuje mnie on sam i to, co robił w tamtym czasie – mówił. – To była jedna z tych nadludzkich postaci. Ktoś, kto wskoczy do kanu albo przymaszeruje tutaj, wiedząc, że Indianie spróbują… – urwał w pół zdania, jakby zastanawiając się nad skutkami tego, co powie. Stwierdził, że Fawcetta łatwo było lekceważyć jako „świra”, brakowało mu narzędzi i dyscypliny nowoczesnego archeologa, i nigdy nie podważył przekonania, jakoby jakiekolwiek zaginione miasto w Amazonii musiało mieć europejskie korzenie. Ale choć był amatorem, widział niektóre rzeczy wyraźniej niż wielu zawodowych uczonych. – Chciałbym coś panu pokazać – powiedział Heckenberger w pewnym momencie. Trzymając maczetę przed sobą, zaprowadził mnie, Paola i Afukakę do lasu, ścinając po drodze pędy drzew, które wystrzeliwały w górę, walcząc o słońce. Gdy przeszliśmy mniej więcej

kilometr, znaleźliśmy miejsce, gdzie las się przerzedził. Heckenberger wskazał maczetą ziemię. – Widzi pan to zagłębienie? W istocie, grunt opadał na sporym odcinku, potem znów się wznosił, jakby ktoś wykopał tu ogromny rów. – To fosa – wyjaśnił Heckenberger. – Jak to, fosa? – Fosa. Rów obronny. Sprzed blisko dziewięciuset lat. Paolo i ja próbowaliśmy obejść jej zarysy, które tworzyły w lesie niemal idealny krąg. Heckenberger powiedział, że głębokość fosy oceniano początkowo na cztery–pięć metrów, a szerokość na około dziesięć. Miała blisko kilometr średnicy. Pomyślałem o „długich, głębokich rowach”, które duch Fitsi-fitsi budował podobno wokół osad. – Kuikuro wiedzieli, że istnieją, ale nie zdawali sobie sprawy, że zbudowali je ich przodkowie – powiedział Heckenberger. Afukaká, który pomagał przy pracach archeologicznych, dodał: – Myśleliśmy, że zrobiły je duchy. Heckenberger podszedł do prostokątnego otworu w ziemi, gdzie odkopał część fosy. Paolo i ja zajrzeliśmy do środka. Odsłonięta ziemia, inaczej niż w lesie, była ciemna, niemal czarna. Za pomocą metody węgla radioaktywnego Heckenberger ocenił rów na około 1200 rok naszej ery. Wskazał czubkiem maczety dno wykopu, gdzie był jakby rów w rowie. – Tutaj była palisada. – Palisada? Heckenberger uśmiechnął się i mówił dalej: – Wzdłuż całej fosy widać te lejkowate kształty, równo rozmieszczone. Wyjaśnienia mogą być tylko dwa. Albo na dnie były pułapki, albo coś w nie wtykali, na przykład pnie drzew. Powiedział, że koncepcja pułapek, w które mieli wpadać wrogowie, jest mało prawdopodobna, ponieważ ludzie, których fosa miała chronić, sami byliby w niebezpieczeństwie. Poza tym, kiedy oglądał fosę z Afukaką, wódz opowiedział mu legendę o Kuikuro, który uciekł z innej wioski, przeskakując przez „wielką palisadę i rów”. Mimo to nadal wydawało się to nie mieć sensu. Po co budować fosę i palisadę w środku pustkowia? – Przecież tu nic nie ma – powiedziałem. Heckenberger nie odpowiedział, zamiast tego pogrzebał w ziemi i wyciągnął kawałek wypalonej gliny z wyżłobieniami na krawędziach. Podniósł ją do światła. – Kawałki ceramiki. Wszędzie tu ich pełno. Patrząc na inne odłamki leżące na ziemi, pomyślałem o tym, że Fawcett upierał się, iż na pewnych wysoko położonych obszarach Amazonii „wystarczy trochę poskrobać, żeby znaleźć mnóstwo”5 starożytnej ceramiki. Heckenberger powiedział, że stoimy w środku ogromnej starożytnej osady. – Biedny Fawcett, był tak blisko – westchnął Paolo. – Osadę zbudowano dokładnie na tym obszarze, gdzie lokalizował ją Fawcett. Ale to zrozumiałe, że być może nie był w stanie jej dostrzec – ciągnął Heckenberger. – W dżungli nie ma zbyt dużo kamienia, więc większość osady zbudowano z materiałów organicznych – drewna, palm i wałów ziemnych – które się rozkładają. Ale kiedy zacznie się rysować mapę tego rejonu i robić wykopaliska, okazuje się coś zupełnie zdumiewającego. Znów ruszył przez las, pokazując nam to, co w krajobrazie było potężnymi wytworami człowieka. Fosa nie była jedna, lecz aż trzy, ułożone koncentrycznie. Był też ogromny kolisty plac, na którym roślinność miała inny charakter niż w lesie, ponieważ niegdyś całkowicie ją

wycięto. A w sąsiedztwie znajdowały się domostwa, o czym świadczyła gęstsza czarna ziemia, wzbogacona przez śmieci i odpadki. Kiedy tak chodziliśmy dookoła, zauważyłem wał ciągnący się na wprost przez las. Heckenberger powiedział, że to nasyp drogi. – Mieli też drogi? – zdziwiłem się. – Drogi, groble, kanały. – Heckenberger powiedział, że niektóre drogi miały blisko pięćdziesiąt metrów szerokości. – Znaleźliśmy nawet miejsce, gdzie droga kończy się na jednym brzegu rzeki w postaci jakby wznoszącej się rampy, po czym biegnie dalej po drugiej stronie rzeki, gdzie jest rampa opadająca. Co może znaczyć tylko jedno: musiał tam być jakiś rodzaj drewnianego mostu, który je łączył na odcinku o długości ośmiuset metrów. Były to takie same fantastyczne groble i osady, jak te opisywane przez hiszpańskich konkwistadorów, którzy trafili nad Amazonkę, te, w które Fawcett tak żarliwie wierzył i które naukowcy z XX wieku odrzucali jako mit. Zapytałem Heckenbergera, dokąd te drogi prowadziły. Odparł, że dochodziły do innych, równie dziwnych miejsc. – Zabrałem pana do najbliższego. W sumie odkrył w Xingu dwadzieścia prekolumbijskich osad, zamieszkanych mniej więcej między 800 a 1600 rokiem naszej ery. Osady te znajdowały się w odległości od trzech do pięciu kilometrów od siebie i były połączone drogami. Co bardziej zdumiewające, place leżały wzdłuż punktów kardynalnych ze wschodu na zachód, a drogi poprowadzono pod tym samym kątem. (Fawcett powiedział, że Indianie opowiadali mu legendy, w których pojawiało się „wiele ulic umieszczonych wobec siebie pod kątem prostym”.) Heckenberger pożyczył mój notes i zaczął szkicować wielki krąg, potem kolejny i jeszcze jeden. Były to place i wioski. Narysował wokół nich kręgi mające wyobrażać fosy. Wreszcie dodał kilka równoległych linii, które wychodziły z każdej wioski pod podobnym kątem – drogi, mosty i groble. Każda forma wydawała się pasować do skomplikowanej całości, jak abstrakcyjny obraz, którego elementy mają sens, tylko gdy patrzy się z pewnej odległości. – Kiedy zaczęliśmy rysować mapę tego obszaru, odkryliśmy, że nic tu nie jest przypadkowe – opowiadał Heckenberger. – Wszystkie te osady zostały założone według skomplikowanego planu, z wyczuciem inżynierii i matematyki dorównującym wszystkiemu, co wówczas działo się w Europie. Heckenberger powiedział, że zanim zachodnie choroby wyniszczyły populację, każde skupisko osad zamieszkiwało od dwóch do pięciu tysięcy ludzi, co oznacza, że większa społeczność miała rozmiar średniowiecznych miast w Europie. – Ci ludzie mieli kulturową estetykę monumentalności. Lubili piękne drogi, place i mosty. Ich budowlami były nie piramidy, i dlatego tak trudno je znaleźć – to były poziome formy terenu. Ale są nie mniej niezwykłe. Heckenberger powiedział, że właśnie opublikował wyniki swoich badań w książce pod tytułem Ecology of Power [Ekologia władzy]. Susanna Hecht, geografka z UCLA, nazwała jego odkrycia „niebywałymi”. Inni archeolodzy i geografowie określali je później jako „wielkie”, „przełomowe”, „przewracające wszystko do góry nogami”. Heckenberger pomógł położyć kres wizji Amazonii jako fałszywego raju, który nigdy nie wyżywiłby tego, co wyobrażał sobie Fawcett: bogatej, wspaniałej cywilizacji.6 Inni naukowcy także przyczynili się do tej rewolucji w archeologii, która podważa niemal wszystkie poglądy na temat Ameryk przed Kolumbem. 7 Archeolodzy ci często korzystają z gadżetów, których doktor Rice nawet nie byłby w stanie sobie wyobrazić. Należy do nich GPR (Ground Penetrating Radar), zdjęcia satelitarne pomagające tworzyć mapy oraz czujniki pola

magnetycznego do wykrywania zakopanych artefaktów. Anna Roosevelt, praprawnuczka Theodore’a Roosevelta, która jest archeologiem na Uniwersytecie Illinois, odkopała jaskinię niedaleko Santarem w brazylijskiej Amazonii, pełną malowideł naskalnych – wyobrażeń postaci ludzkich i zwierzęcych podobnych do tych, które Fawcett widział w różnych rejonach Amazonii i które zainspirowały jego teorię miasta Z. W jaskini spoczywały pozostałości osady sprzed co najmniej dziesięciu tysięcy lat – dwa razy starszej, niż dotychczas oceniano ludzką obecność w Amazonii. Osada ta w istocie jest tak stara, że podważa teorię na temat tego, w jaki sposób człowiek zasiedlił Ameryki. Przez wiele lat archeolodzy byli przekonani, że pierwotnymi mieszkańcami Ameryki byli Clovis – nazwani tak od grotów dzid znalezionych w Clovis w stanie Nowy Meksyk. Sądzono, że myśliwi ci, polujący na grubego zwierza, przeszli z Azji przez Cieśninę Beringa pod koniec epoki lodowcowej i osiedlili się w Ameryce Północnej około jedenastu tysięcy lat temu, po czym stopniowo migrowali na południe, do Ameryki Środkowej i Południowej. Jednak znaleziona w Amazonii osada może być tak stara, jak pierwsza osada Clovis w Ameryce Północnej. Co więcej, według Roosevelt, typowe atrybuty kultury Clovis – takie jak dzidy z charakterystycznymi kanelowanymi, krzemiennymi grotami – nie zostały znalezione w jaskini w Amazonii. Niektórzy archeolodzy są obecnie przekonani, że być może istniały ludy wcześniejsze niż ClovisVII. Inni, jak Roosevelt, sądzą, że ci sami ludzie z Azji jednocześnie rozeszli się po obu Amerykach i wytworzyli własne, odrębne kultury. W jaskini i w pobliskiej osadzie na brzegu rzeki Roosevelt dokonała kolejnego zdumiewającego odkrycia: znalazła ceramikę sprzed siedmiu i pół tysiąca lat, starszą o dwa tysiące lat od najstarszych przykładów ceramiki znajdowanej w Andach albo Mezoameryce. Oznacza to, że być może Amazonia mogła być rejonem, gdzie najwcześniej w obu Amerykach wytwarzano ceramikę, i że, zgodnie z kontrowersyjnym poglądem Fawcetta, z tego rejonu mogła się wywodzić cywilizacja w całej Ameryce Południowej – to znaczy, że rozwinięta kultura rozpowszechniła się na zewnątrz, a nie odwrotnie. Za pomocą zdjęć z powietrza oraz zdjęć satelitarnych naukowcy zaczęli znajdować w całej Amazonii ogromne kopce ziemi usypane przez człowieka, często połączone groblami – zwłaszcza na terenach zalewowych w Boliwii, gdzie Fawcett po raz pierwszy znalazł okruchy ceramiki i pisał, że „gdziekolwiek są alturas, to znaczy wzniesienia ponad równinami, tam są artefakty”. Clark Erickson, antropolog z Uniwersytetu Pennsylvanii, który badał te formacje ziemne w Boliwii, powiedział, że dzięki kopcom Indianie mogli uprawiać ziemię nawet podczas pory powodzi i pozwalało to unikać procesu wyjaławiania ziemi. Wzniesienie ich wymagało ogromnego trudu i przemyślności: trzeba było przewieźć tony ziemi, zmienić bieg rzek, wykopać kanały, zbudować drogi łączące osady i same osady. Pod wieloma względami kopce te „dorównują egipskim piramidom”. Najbardziej uderzające są chyba świadectwa tego, że Indianie przekształcili krajobraz tam, gdzie istotnie był on fałszywym rajem – to znaczy tam, gdzie gleba była za mało żyzna, by wyżywić wielką populację. Naukowcy odkryli w całej dżungli wielkie połacie terra preta do Indio, czyli „indiańskiej czarnej ziemi”: gleby wzbogaconej odpadkami organicznymi i węglem drzewnym, tak że jest wyjątkowo żyzna. Nie jest jasne, czy ten czarnoziem to przypadkowy efekt osadnictwa, czy też, jak sądzą niektórzy naukowcy, został stworzony celowo – poprzez staranne i systematyczne „zwęglanie” ziemi przez żarzące się ogniska, tak jak robią Kayapó w Xingu. W każdym razie wiele plemion amazońskich najwyraźniej korzysta z tej żyznej ziemi, uzyskując plony tam, gdzie jak do niedawna sądzono, rolnictwo nie jest możliwe. Naukowcy odkryli tak wiele połaci czarnoziemu z dawnych osad, że sądzą teraz, iż lasy deszczowe mogły niegdyś wyżywić miliony ludzi. I po raz pierwszy naukowcy doceniają na nowo stare kroniki poszukiwań Eldorado, na których podstawie Fawcett stworzył swoją teorię miasta Z. Według słów Roosevelt

to, co opisywał Carvajal, zdecydowanie nie było „mirażem”8. Naukowcy co prawda nie znaleźli świadectw fantastycznych złotych skarbów, o których marzyli konkwistadorzy. Ale, jak mówi antropolog Neil Whitehead: „Z pewnymi zastrzeżeniami można stwierdzić, że Eldorado naprawdę istniało”9. Heckenberger powiedział mi, że naukowcy dopiero zaczynają poznawać i rozumieć ten starożytny świat – i że, podobnie jak w przypadku teorii pierwszego osadnictwa w Amerykach, wszystkie tradycyjne paradygmaty trzeba przeformułować. W 2006 roku pojawiły się nawet dowody na to, że w niektórych rejonach Amazonii Indianie wznosili budowle z kamienia. Archeolodzy z Amapa Institute of Scientific and Technological Research odkryli w północnej Amazonii brazylijskiej wieżę służącą jako obserwatorium astronomiczne, zbudowaną z potężnych granitowych głazów: każdy ważył wiele ton, a niektóre miały trzy metry wysokości. Ruiny mogące mieć od pięciuset do dwóch tysięcy lat nazwano „amazońskim Stonehenge”. – Antropolodzy – powiedział Heckenberger – popełniali błąd, ponieważ przyjeżdżali do Amazonii XX wieku, widzieli tylko niewielkie plemiona, i mówili: „No cóż, to by było na tyle”. Problem polega na tym, że w owym czasie wiele indiańskich populacji wyginęło już w czymś, co można by nazwać holokaustem spowodowanym przez kontakt z Europejczykami. Dlatego właśnie pierwsi Europejczycy w Amazonii opisywali ogromne osady, których nikt później nie mógł znaleźć. Kiedy poszliśmy z powrotem do wioski Kuikuro, Heckenberger zatrzymał się na krawędzi placu i kazał mi przyjrzeć mu się uważnie. Powiedział, że lud, który budował te potężne osady, został niemal całkowicie wyniszczony, jednak niewielka liczba potomków przetrwała, i bez wątpienia jesteśmy wśród nich. Przez tysiące lat mieszkańcy rejonu Xingu zachowali tradycje artystyczne i kulturowe tej wysoko rozwiniętej i wysoko zorganizowanej cywilizacji. Powiedział na przykład, że obecna wioska Kuikuro jest nadal zorganizowana wokół osi wschód–zachód, a jej ścieżki biegną pod kątem prostym, chociaż mieszkańcy nie wiedzą, dlaczego wybrano taki układ. Heckenberger powiedział także, że wziął kawałek ceramiki z ruin i pokazał go miejscowemu garncarzowi. Był tak podobny do współczesnej ceramiki, z pomalowanymi ściankami i czerwonawą gliną, że garncarz upierał się, iż zrobiono go niedawno. Kiedy Paolo i ja szliśmy w kierunku chaty wodza, Heckenberger podniósł współczesny gliniany garnek i przesunął dłonią po krawędzi, gdzie były wyżłobienia. – Tworzą się przez wygotowywanie toksyn z manioku – wyjaśnił. Znalazł takie same ślady na starożytnych naczyniach. – To oznacza, że przed tysiącami lat ludzie z tego rejonu żywili się zasadniczo tym samym. Chodził po chacie, znajdując paralele między starożytną cywilizacją a jej współczesnymi pozostałościami: gliniane figurki, plecione ściany i strzechy, bawełniane hamaki. – Prawdę mówiąc, nie sądzę, żeby gdziekolwiek na świecie, gdzie nie ma historii pisanej, ciągłość była tak wyraźna jak tutaj. Po placu krążyło kilkoro tancerzy i muzyków i Heckenberger powiedział, że wszędzie w wiosce Kuikuro można znaleźć „przeszłość w teraźniejszości”. Zacząłem wyobrażać sobie flecistów i tancerki na jednym z dawnych placów. Wyobraziłem ich sobie mieszkających w piętrowych domach w kształcie kopca, domach nie rozrzuconych bezładnie, lecz ustawionych w niekończących się szeregach, gdzie kobiety tkają hamaki i pieką chleb z mąki z manioku, i gdzie nastoletni chłopcy i dziewczęta są trzymani w odosobnieniu, by nauczyli się obyczajów przodków. Wyobraziłem sobie, jak tancerze i śpiewacy wędrują przez fosy i wysokie palisady, przechodząc do kolejnych wiosek szerokimi bulwarami, mostami i groblami. Muzycy podeszli bliżej i Heckenberger powiedział coś na temat fletów, ale nie słyszałem

jego głosu wśród muzyki. Przez chwilę ten zaginiony świat stanął mi przed oczami, jakbym naprawdę tam był. W mieście Z.

podziękowania Jestem wdzięczny tak wielu ludziom, którzy wsparli mnie przy tym projekcie. Wnuczka Fawcetta, Rolette de Montet-Guerin, i jego prawnuczka, Isabelle, łaskawie pozwoliły mi skorzystać z dzienników, listów i fotografii Fawcetta. Dziewięćdziesięciopięcioletni bratanek Percy’ego Fawcetta, doktor Peter Fortescue, dał mi egzemplarz jego niepublikowanych wspomnień. Pamięta dokładnie, że gdy był małym chłopcem, widział Percy’ego i Jacka Fawcetta na pożegnalnym obiedzie przed wyruszeniem do Amazonii. Dwoje dzieci Henry’ego Costina, Michael i Mary, podzieliło się ze mną wspomnieniami o ojcu i pozwoliło mi przeczytać jego prywatne listy. Ann MacDonald, kuzynka Raleigha Rimella, dała mi jego ostatnie listy do domu. Robert Temple, który opiekuje się spuścizną literacką Edwarda Douglasa Fawcetta, oraz jego żona Olivia, opowiedzieli mi dużo o zadziwiającym życiu starszego brata Percy’ego Fawcetta. Mark, syn komandora George’a Millera Dyotta, oraz siostrzeniec doktora Alexandra Hamiltona Rice’a, John D. Farrington, przekazali mi bardzo istotne detale dotyczące ich krewnych. James Lynch opowiedział mi o swej własnej burzliwej podróży. Wiele zawdzięczam również licznym instytucjom badawczym i ich niezwykłym pracownikom. Wyrazy wdzięczności niech przyjmą zwłaszcza Sarah Strong, Julie Carrington, Jamie Owen i wszyscy inni z Królewskiego Towarzystwa Geograficznego; Peter Lewis z Amerykańskiego Towarzystwa Geograficznego; Vera Faillace z Biblioteki Narodowej Brazylii, Sheila MacKenzie ze Szkockiej Biblioteki Narodowej; Norwood Kerr i Mary Jo Scott z Wydziału Archiwów i Historii Alabamy, oraz Elizabeth Dunn z Biblioteki Rzadkich Książek, Rękopisów i Specjalnych Kolekcji na Uniwersytecie Duke. Nigdy nie wydostałbym się z dżungli bez mojego cudownego i obdarzonego poczuciem humoru przewodnika, Paola Pinage’a. Jestem także wdzięczny Indianom Bakairí, Kalapalo i Kuikuro za to, że gościli mnie w swoich osadach i opowiadali mi nie tylko o Fawcetcie, ale także o swej bogatej kulturze i historii. By poznać archeologię i geografię Amazonii, korzystałem z wiedzy licznych uczonych: między innymi Ellen Basso, Williama Denevana, Clarka Ericksona, Susanny Hecht, Eduardo Nevesa, Anny Roosevelt i Neila Whiteheada – chociaż oczywiście nie ponoszą żadnej odpowiedzialności za to, co napisałem. Chciałbym także wyrazić szczególną wdzięczność Jamesowi Petersenowi, który został zamordowany w Amazonii niedługo po naszej rozmowie. Świat stracił w ten sposób jednego z najwybitniejszych archeologów i najbardziej wielkodusznych ludzi. Nie muszę też dodawać, że ta książka miałaby zupełnie inne zakończenie, gdyby nie archeolog Michael Heckenberger, błyskotliwy i nieustraszony naukowiec, który uczynił tak wiele, by poszerzyć naszą wiedzę na temat starożytnych cywilizacji Amazonii. William Lowther, Misha Williams i Hermes Leal prowadzili wnikliwy research na temat Fawcetta i cierpliwie odpowiadali na moje pytania. W USA wielu fantastycznych młodych dziennikarzy pomogło mi na różnych etapach moich poszukiwań. Byli wśród nich Walter Alarkon, David Gura i Todd Neale. W Brazylii Mariana Ferreira, Lena Ferreira i Juliana Lottmann pomogły mi dotrzeć do wielu materiałów, podczas gdy w Anglii Gita Daneshjoo z własnej inicjatywy odnalazła ważny dokument. Nana Asfour, Luigi Sofio i Marcos Steuernagel dostarczyli mi znakomite tłumaczenia, Ann Goldstein odczytała stary włoski tekst. Ann Young ogromnie pomogła mi w sprawdzaniu faktów i przekładach z portugalskiego. Nandi Rodrigo była znakomitym redaktorem merytorycznym. Nigdy nie zdołam się odwdzięczyć Susan Lee, znakomitej młodej dziennikarce, która

miesiącami pracowała przy tym projekcie jako reporterka, researcherka i redaktor merytoryczny. Ucieleśnia wszystkie zalety, jakie musi mieć ktoś pracujący w tym zawodzie: pasję, inteligencję i upór. Wielu przyjaciół pomagało mi, udzielając wskazówek co do ostatecznego kształtu tekstu i ponaglając, bym wreszcie go skończył. Wyrazy wdzięczności niech przyjmą: Burkhard Bilger, Jonathan Chait, Warren Cohen, Jonathan Cohn, Amy Davidson, Jeffrey Frank, Lawrence Friedman, Tad Friend, David Greenberg, Raffi Khatchadourian, Larissa Mac Farquhar, Katherine Marsh, Stephen Metcalf, Ian Parker, Nick Paumgarten, Alex Ross, Margaret Talbot i Jason Zengerle. Mam też wielkie szczęście, że mogę pracować z utalentowanymi redaktorami z „New Yorkera”. Daniel Zalewski to jeden z najinteligentniejszych i najzdolniejszych redaktorów, starannie zredagował fragment, który ukazał się w tygodniku, i ogromnie pomógł samej książce. Dorothy Wickenden, która zabrała maszynopis nawet na wakacje, poprawiła go skrupulatnie, na czym ogromnie zyskał. Elizabeth Pearson-Griffiths jest jednym z tych redaktorów, przy których pisarze stają się coraz lepsi, i każda strona zyskała dzięki jej spostrzegawczości i wyczuciu języka. Jestem także ogromnie wdzięczny Davidowi Remnickowi, który zgodził się wysłać mnie do dżungli na poszukiwanie miasta Z i który, kiedy projekt zaczął się rozrastać i całkowicie mnie pochłaniać, zrobił wszystko, bym mógł go ukończyć. Tej książki bez niego by nie było. Kathy Robbins i David Halpern z Robbins Office oraz Matthew Snyder z CAA to nie tylko dobrzy agenci: są mądrymi doradcami, wytrwałymi sojusznikami i przede wszystkim przyjaciółmi. Chciałbym podziękować wszystkim z Robbins Office, szczególnie Kate Rizzo. Jedną z najlepszych rzeczy przy pisaniu tej książki była możliwość pracy ze znakomitym zespołem w Doubleday. William Thomas był tym, o kim marzy każdy pisarz: wnikliwym i starannym redaktorem, ale także niezmordowanym orędownikiem, kimś, kto oddałby wszystko za ten projekt. Stephen Rubin, który prowadził tę książkę od koncepcji aż do wydania, wykazał się niezłomnym duchem i mądrością. Cały zespół Doubleday – w tym Bette Alexander, Maria Carella, Melissa Danaczko, Todd Doughty, Patricia Flynn, John Fontana, Catherine Pollock, Ingrid Sterner i Kathy Trager – był wspaniały. W osobach Johna i Niny Darntonów mam nie tylko wspaniałych teściów, ale także pierwszorzędnych redaktorów. Moja siostra Alison, wraz z rodziną, oraz mój brat Edward byli dla mnie nieustanną podporą i pociechą. Tak samo moja mama Phyllis, która przez lata była wspaniałą nauczycielką pisania. Mój ojciec Victor nie tylko wspiera mnie pod każdym względem, ale nadal pokazuje mi, jak wspaniałe jest życie pełne przygód. Mam nadzieję, że pewnego dnia mój syn Zachary i moja córka Ella, urodzona już po wyprawie, przeczytają tę książkę i pomyślą sobie, że ich ojciec nie był w końcu takim starym nudziarzem. Wreszcie chciałbym podziękować mojej żonie, Kyrze, której ta książka zawdzięcza niewypowiedzianie wiele, i która dla mnie jest i zawsze będzie wszystkim. Ona, Zachary i Ella to najbardziej satysfakcjonująca i nieoczekiwana podróż ze wszystkich.

nota o źródłach Choć Fawcett był w swoim czasie bardzo sławny, wiele szczegółów jego życia, tak samo jak jego śmierci, spowijała tajemnica. Aż do niedawna rodzina Fawcetta nie ujawniała większości jego dokumentów. Poza tym nigdy nie publikowano wielu dzienników ani korespondencji jego kolegów i towarzyszy, w tym Raleigha Rimella. Próbując odtworzyć życie Fawcetta, w bardzo dużym stopniu opierałem się właśnie na tych materiałach. Są wśród nich wspomnienia i dzienniki podróży Fawcetta, korespondencja jego żony i dzieci, a także najbliższych towarzyszy wypraw i najzagorzalszych rywali; dzienniki członków jego jednostki wojskowej z pierwszej wojny światowej oraz ostatnie listy Rimella z wyprawy z roku 1925, przekazane przez jego kuzynkę. Sam Fawcett mnóstwo pisał i została po nim ogromna ilość obserwacji publikowanych z czasopismach naukowych i ezoterycznych, a jego syn Brian, redaktor Exploration Fawcett, także okazał się płodnym pisarzem. Korzystałem również z ogromnych zasobów informacji zebranych przez innych autorów, szczególnie rekonstruując okresy historyczne. Nie dałbym sobie rady bez trzytomowej historii Indian brazylijskich pióra Johna Hemminga albo jego książki The Search for El Dorado [Poszukiwanie Eldorado]. Książka Charlesa Manna 1491, wydana niedługo po moim powrocie z wyprawy, posłużyła mi jako znakomity przewodnik po odkryciach naukowych, które podważyły tak wiele wcześniejszych koncepcji na temat Ameryki prekolumbijskiej. Te i inne ważne źródła wymieniam w bibliografii. Jeśli szczególnie wiele zawdzięczam jakiejś książce, umieszczam ją także w przypisach. Wszelkie teksty w cudzysłowie, w tym rozmowy zaginionych podróżników, pochodzą bezpośrednio z dziennika, listu albo innego dokumentu, adres podaję w przypisach. Niekiedy znajdowałem drobne rozbieżności między publikowanymi wersjami listów a oryginałami, w tych przypadkach przywracałem wersję oryginalną. Starając się, by przypisy były możliwie zwięzłe, nie wstawiam odwołań dotyczących uznanych faktów albo tam, gdzie jest jasne, że dana osoba mówi do mnie.

źródła archiwalne i niepublikowane Alabama Department of Archives and History, ADAH American Geographical Society, AGS. Costin Family Papers, prywatna kolekcja Michaela Costina i Mary Gibson Fawcett Family Papers, prywatna kolekcja Rolette de Montet-Guerin Fundaçao Biblioteca National, Rio de Janeiro, Brazil, FBN Harry Ransom Center, University of Texas w Austin, HRC Imperial War Museum, IWM National Library of Scotland, NLS National Museum of the American Indian Archives, Smithsonian Institution, NMAI Pery Harrison Fawcett Papers, Rare Book, Manuscript and Special Collections Library, Duke University, PHFP Rimell Family Papers, prywatna kolekcja Ann McDonald Royal Anthropological Institute, RAI Royal Artillery Historical Trust, RAHT Królewskie Towarzystwo Geograficzne, KTG The National Archives, Kew Surrey, TNA

wybrana bibliografia Jack H. Adamson, H.F. Folland, The Shepherd of the Ocean: An Account of Sir Walter Ralegh and His Times, Gambit, Boston 1969. American Geographical Society, Correspondence, „Geographical Review” 15, nr 4 (1925). William H. Babcock, Early Observations in American Physical Anthropology, „American Journal of Physical Anthropology” 1, nr 3 (1918). Samuel White Baker, Eight Years in Ceylon, Tisara Prakasakayo, Dehiwala 1966. William Balée, Clark L. Erickson, red. Time and Complexity in Historical Ecology: Studies in the Neotropical Lowlands, Columbia University Press, New York 2006. Ellen B. Basso, The Last Cannibals: A South American Oral History, University of Texas Press, Austin 1995. Henry Walter Bates, The Naturalist on the River Amazons, Narrative Press, Santa Barbara, Calif. 2002. Laurence Bergreen, Poza krawędź świata: opowieść o Magellanie i jego przejmującym grozą rejsie dookoła Ziemi, przeł. Jan Pyka, Rebis, Poznań 2005. Pierre Berton, The Arctic Grail: The Quest for the North West Passage and the North Pole, 1818–1909, Lyons Press, New York 2000. Hiram Bingham, Across South America: An Account of a Journey from Buenos Aires to Lima by Way of Potosi, with Notes on Brazil, Argentina, Bolivia, Chile, and Peru, Da Capo Press, New York 1976. Hiram Bingham, Zaginione miasto Inków: dzieje Machu Picchu i jego budowniczych, przeł. Roma Krzanowska, Kraków 1982. Lucien Bodard, Green Hell: Massacre of the Brazilian Indians, przeł. Jennifer Monaghan, Outerbridge & Dienstfrey, New York 1972. Isaiah Bowman, Remarkable Discoveries in Bolivia, „Bulletin of the American Geographical Society” 47, nr 6 (1915). Patrick Brantlinger, Rule of Darkness: British Literature and Imperialism, 1830–1914, Cornell University Press, Ithaca, New York 1988. Ernest Brehaut, An Encyclopedist of the Dark Ages: Isidore of Seville, Columbia University Press, New York 1912. Daniel Garrison Brinton, The American Race: A Linguistic Classification and Ethnographic Description of the Native Tribes of North and South America, David McKay, Philadelphia 1901. Edward J. Bristow, Vice and Vigilance: Purity Movements in Britain Since 1700, Rowman & Littlefield, Totowa, 1977. Joseph Bristow, Empire Boys: Adventures in a Man’s World, Unwin Hyman, London 1991. British Association for the Advancement of Science, Notes and Queries on Anthropology, for the Use of Travellers and Residents in Uncivilized Lands, Edward Stanford, London 1874. Martin Brookes, Extreme Measures: The Dark Visions and Bright Ideas of Francis Galton, Bloomsbury, New York 2004. Lloyd A. Brown, The Story of Maps, Dover, New York 1979. Thomas Burke, The Streets of London Through the Centuries, B.T. Batsford, London 1940.

Richard Francis Burton, Explorations of the Highlands of the Brazil; with a Full Account of the Gold and Diamond Mines, t. II, Greenwood Press, New York 1969. Ian Cameron, To the Farthest Ends of the Earth: 150 Years of World Exploration by the Royal Geographical Society, E.P. Dutton, New York 1980. Lady Colin Campbell, Etiquette of Good Society, Cassell, London 1893. Gaspar de Carvajal, The Discovery of the Amazon, red. José Toribio Medina, przeł. Bertram T. Lee, H.C. Heaton, Dover, New York 1988. Henry Cave, Golden Tips: A Description of Ceylon and Its Great Tea Industry, S. Low, Marston & Co., London 1900. David Hatcher Childress, Zaginione miasta i pradawne tajemnice Ameryki Południowej, przeł. Krzysztof Kurek, Warszawa 2000. George Earl Church, Dr. Rice’s Exploration in the North-Western Valley of the Amazon, „Geographical Journal” 31, nr 3 (1908). Pierre Clastres, Guayaki Cannibalism, w: Native South Americans: Ethnology of the Least Known Continent, red. Patricia J. Lyon, Little, Brown, Boston 1974. Beth A. Conklin, Consuming Grief: Compassionate Cannibalism in an Amazonian Society, University of Texas Press, Austin 2001. Joseph Conrad, Geography and Some Explorers, w: The Collected Works of Joseph Conrad, t. XXII, Routledge, London 1995. Emily Constance Baird Cook, Highways and Byways in London, Macmillan, London 1903. Adrian Cowell, The Heart of the Forest, Alfred A. Knopf, New York 1961. Adrian Cowell, The Tribe that Hides from Man, Stein & Day, Briarcliff Manor, N.Y. 1974. G.R. Crone, Obituary: Alexander Hamilton Rice, AM., M.D., „Geographical Journal” 122, nr 3 (1956). Geraldine Cummins, The Fate of Colonel Fawcett, Aquarian Press, London 1955. Paul Russell Cutright, The Great Naturalists Explore South America, Macmillan, New York 1940. Shelton H. Davis, Victims of the Miracle: Development and the Indians of Brazil, Cambridge University Press, Cambridge, U.K. 1977. H.M. Davson, The History of the 35th Division in the Great War, Sifton Praed, London 1926. Lyon Sprague De Camp, Willy Ley, Lands Beyond, Rinehart, New York 1952. William M. Denevan, Cultivated Landscapes of Native Amazonia and the Andes, Oxford University Press, New York 2001. Todd A. Diacon, Stringing Together a Nation: Candida Mariana da Silva Rondon and the Construction of a Modern Brazil, 1906–1930, Duke University Press, Durham, N.C. 2004. Jared Diamond, Strzelby, zarazki, maszyny: losy ludzkich społeczeństw, przeł. Marek Konarzewski, Warszawa 2000. Charles Dickens, American Notes’, and Pictures from Italy, Macmillan, New York 1903. Tom D. Dillehay red., Monte Verde: A Late Pleistocene Settlement in Chile, t. II, Smithsonian Institution Press, Washington, D.C. 1989–1997. Arthur Conan Doyle, Świat zaginiony, przeł. Tadeusz Ewert, Warszawa 1997. Felix Driver, Geography Militant: Cultures of Exploration and Empire, U.K. Blackwell, Oxford 2001. George Miller Dyott, Man Hunting in the Jungle: Being the Story of a Search for Three

Explorers Lost in the Brazilian Wilds, Bobbs-Merrill, Indianapolis 1930. George Miller Dyott, On the Trail of the Unknown: In the Wilds of Ecuador and the Amazon, Thornton Butterworth, London 1926. George Miller Dyott, The Search for Colonel Fawcett, „Geographical Journal” 74, nr 6 (1929). John Ellis, Eye-Deep in Hell: Trench Warfare in World War I, Pantheon, New York 1976. Byron Farwell, Burton: A Biography of Sir Richard Francis Burton, Penguin, New York 1990. Brian Fawcett, Ruins in the Sky, Hutchinson, London 1958. Edward Douglas Fawcett, Hartmann the Anarchist; or The Doom of the Great City, Amo Press, New York 1975. Edward Douglas Fawcett, The Secret of the Desert; or How We Crossed Arabia in the Antelope, E. Arnold, London 1895. Edward Douglas Fawcett, Swallowed by an Earthquake, E. Arnold, London 1894. Percy Harrison Fawcett, At the Hot Wells of Konniar, „Occult Review”, lipiec 1925. Percy Harrison Fawcett, Bolivian Exploration, 1913–1914. „Geographical Journal” 45, nr 3 (1915). Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, Hutchinson, London 1953. Percy Harrison Fawcett, Explorations in Bolivia, „Geographical Journal” 35, nr 5 (1910). Percy Harrison Fawcett, Further Explorations in Bolivia: The River Heath, „Geographical Journal” 37, nr 4 (1911). Percy Harrison Fawcett, Gold Bricks at Badulla, „Blackwood’s Magazine”, marzec 1965. Percy Harrison Fawcett, In the Heart of South America, cz. 1–4, „Wide World Magazine”, lipiec–październik 1912. Percy Harrison Fawcett, Journey to Morocco City, „Geographical Journal” 19, nr 2 (1902). Percy Harrison Fawcett, The Lost City of My Quest, „Blackwood’s Magazine”, styczeń 1933. Percy Harrison Fawcett, A New Touring Ground: Morocco, the Country of the Future, „Pall Mail Magazine”, wrzesień 1902. Percy Harrison Fawcett, Obsession, „Light”, 29 lipca 1922. Percy Harrison Fawcett, The Occult Life, „Occult Review”, sierpień 1923. Percy Harrison Fawcett, The Passing of Trinco, „Blackwood’s Magazine”, luty 1959. Percy Harrison Fawcett, The Planetary Control, „Occult Review”, grudzień 1922. Percy Harrison Fawcett, The Source of the River Heath, „Geographical Journal” 47, nr 4 (1916). Percy Harrison Fawcett, South American Forests, „Geographical Journal” 40, nr 6 (1912). Percy Harrison Fawcett, Survey Work on the Bolivia-Brazil Boundary, „Geographical Journal” 35, nr 2 (1910). Percy Harrison Fawcett, Survey Work on the Frontier Between Bolivia and Brazil, „Geographical Journal” 33, nr 2 (1909). John Ferguson, Ceylon in 1893: Describing the Progress of the Island Since ‘1803, Its Present Agricultural and Commercial Enterprises, and Its Unequalled Attractions to Visitors, with Useful Statistical Information, Specially Prepared Map, and Upwards of One Hundred Illustrations, John Haddon, London 1893. Joan Valerie Fifer, Bolivia: Land, Location, and Politics Since 1825, Cambridge University Press, Cambridge, U.K. 1972.

Joan Valerie Fifer, Bolivia’s Boundary with Brazil: A Century of Evolution, „Geographical Journal” 132, nr 3 (1966). Joan Valerie Fifer, The Empire Builders: A History of the Bolivian Rubber Boom and the Rise of the House of Suarez, „Journal of Latin American Studies” 2, nr 2 (1970). Judith Flanders, Inside the Victorian Home: A Portrait of Domestic Life in Victorian England, W.W. Norton, New York 2003. Peter Fleming, Przygoda brazylijska, przeł. A. Dobrota, J. Przeworski, Warszawa 1936. John E. Flint, Sir George Goldie and the Making of Nigeria, Oxford University Press, London 1960. Adrian Forsyth, Kenneth Miyata, Tropical Nature, Charles Scribner’s Sons, New York 1984. Robert Fraser, Victorian Quest Romance: Stevenson, Haggard, Kipling, and Conan Doyle, Northcote House, Plymouth, U.K. 1998. Douglas W. Freshfield, W.J.L. Wharton, red., Hints to Travellers, Scientific and General, wyd. 7., Royal Geographical Society, London 1893. Robin Furneaux, The Amazon: The Story of a Great River, Hamish Hamilton, London 1969. Francis Galton, The Art of Travel, or, Shifts and Contrivances Available in Wild Countries, Stackpole Books, Harrisburg, Pa. 1971. Martin Gilbert, Churchill: Biografia, przeł. Jerzy Kozłowski, Poznań 1996. Martin Gilbert, The Somme: Heroism and Horror in the First World War, Henry Holt, New York 2006. Nicholas W. Gillham, A Life of Sir Francis Galton: From African Exploration to the Birth of Eugenics, Oxford University Press, New York 2001. Mark Girouard, The Return to Camelot: Chivalry and the English Gentleman, Yale University Press, New Haven, Conn. 1981. Frederick C. Glass, Adventures with the Bible in Brazil, Loizeaux Brothers, New York 1943. Victoria Glendinning, Leonard Woolf: A Biography, Free Press, New York 2006. Richard Gott, Land Without Evil: Utopian Journeys Across the South American Watershed, Verso, New York 1993. Michael Goulding, Ronaldo Barthem, Efrem Ferreira, The Smithsonian Atlas of the Amazon, Smithsonian Institution Press, Washington, D.C. 2003. Martin Burgess Green, Dreams of Adventure, Deeds of Empire, Basic Books, New York 1979. Stephen Greenblatt, Marvelous Possessions: The Wonder of the New World., University of Chicago Press, Chicago 1991. Frederick Gordon Guggisberg, The Shop: The Story of the Royal Military Academy, Cassell, London 1900. H.E. The Rio Negro, the Casiquiare Canal, and the Upper Orinoco, September 1919–April 1920: Discussion, „Geographical Journal” nr 5 (1921). Henry Rider Haggard, Kopalnie króla Salomona, przeł. Zpfia Krajewska-Stochowa, Katowice 1987. John P. Halstead, Rebirth of a Nation: The Origins and Rise of Moroccan Nationalism, 1912–1944, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1967. Ernest Hambloch, Here and There: A Medley of Memories, Johnson, London 1968. Donald Hankey, A Student in Arms, E.P. Dutton, New York 1917.

Walter Hardenburg, The Putumayo, the Devil’s Paradise; Travels in the Peruvian Amazon Region and an Account of the Atrocities Committed upon the Indians Therein, T.F. Unwin, London 1912. Peter Hart, The Somme, Weidenfeld & Nicolson, London 2005. Caryl Haskins, The Amazon: The Life History of a Mighty River, Doubleday, Garden City, NY 1943. Jeffrey M. Heath, The Picturesque Prison: Evelyn Waugh and His Writing, McGill-Queen’s University Press, Kingston, Ont. 1982. Paul Michael Heaton, Lamport & Holt, Starling Press, Newport, U.K. 1986. Susanna Hecht, Indigenous Soil Management and the Creation of Amazonian Dark Earths: Implications of Kayapo Practices, w: Amazonian Dark Earths: Origins, Properties, Management, red. J. Lehmann et al.: Kluwer Academic, The Netherlands 2004. Susanna Hecht, Alexander Cockburn, The Fate of the Forest: Developers, Destroyers, and Defenders of the Amazon, Verso, New York 1989. Michael J. Heckenberger, The Ecology of Power: Culture, Place, and Personhood in the Southern Amazon, ad. 1000–2000, Routledge, New York 2005. Michael J. Heckenberger et al., Amazonia 1492: Pristine Forest or Cultural Parkland? „Science” 301 (2003). Michael J. Heckenberger, Of Lost Civilizations and Primitive Tribes, Amazonia: Reply to Meggers, „Latin American Antiquity” 12, nr 3 (2001). Michael J. Heckenberger, Village Size and Permanence in Amazonia: Two Archaeological Examples from Brazil, „Latin American Antiquity” 10, nr 4 (1999). Michael Hefferman, Geography, Cartography, and Military Intelligence: The Royal Geographical Society and the First World War, „Transactions of the Institute of British Geographers” 21, nr 3 (1996). John Hemming, Amazon Frontier: The Defeat of the Brazilian Indians. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1987. John Hemming, Die If You Must: Brazilian Indians in the Twentieth Century, Macmillan, London 2003. John Hemming, Red Cold: The Conquest of the Brazilian Indians, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1978. John Hemming, The Search for El Dorado, Michael Joseph, London 1978. Thomas Hobbes, Lewiatan czyli materia, forma i władza państwa kościelnego i świeckiego, przeł. Czesław Znamierowski, Warszawa 1954. Henry Hobhouse, Ziarna zmian: sześć roślin, które zmieniły oblicze świata, przeł. Marek Fedyszak, Warszawa 2001. Allan R. Holmberg, Nomads of the Long Bow: The Siriono of Eastern Bolivia, Natural History Press, Garden City, New York 1969. Mark Honigsbaum, The Fever Trail: In Search of the Cure for Malaria, Farrar, Straus & Giroux, New York 2002. Peter Hopkirk, The Great Game: The Struggle for Empire in Central Asia, Kodansha International, New York 1992. Peter Hopkirk, Trespassers on the Roof of the World: The Secret Exploration of Tibet, Kodansha International, New York 1995. Walter E. Houghton, The Victorian Frame of Mind, 1830–1870, Yale University Press, New Haven, Conn. 1957. Lee Eldridge Huddleston, Origins of the American Indians: European Concepts,

1492–1729, University of Texas Press, Austin 1967. Alexander von Humboldt, Aime Bonpland, Personal Narrative of Travels to the Equinoctial Regions of America, During the Years 1799–1804, przeł. i red. Thomasina Ross, t. II, George Bell and Sons, London 1885. Roland Huntford, Shackleton, Canoil & Graf, New York 1998. Elspeth Huxley, Scott of the Antarctic, Atheneum, New York 1978. Introduction to Contemporary Civilization in the West, Columbia University Press, New York 1960. Tim Jeal, Livingstone, Yale University Press, New Haven, Conn. 2001. Donald S. Johnson, Phantom Islands of the Atlantic: The Legends of Seven Lands That Never Were, Walker, New York 1996. John Henry Johnson, Stalemate! The Great Trench Warfare Battles of 1915–1917, Arms and Armour Press, London 1995. John Kelly red., The Collected Letters of W.B. Yeats, t. I, Oxford University Press, New York 2005. John Scott Keltie, Thirty Years’ Work of the Royal Geographical Society, „Geographical Journal” 49, nr 5 (1917). Dane Kennedy, The Highly Civilized Man: Richard Burton and the Victorian World, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 2005. Paul Donovan Kigar, The Phantom Trail of Colonel Fawcett, „Americas” (kwiecień 1975). Robert Knox, An Historical Relation of Ceylon, Tisara Prakasakayo, Colombo 1966. John C. Kricher, A Neotropical Companion: An Introduction to the Animals, Plants, and Ecosystems of the New World Tropics, Princeton University Press, Princeton, N.J. 1997. Henrika Kuklick, The Savage Within: The Social History of British Anthropology, 1885–1945, Cambridge University Press, Cambridge, U.K. 1991. David S. Landes, Bogactwo i nędza narodów: dlaczego jedni są tak bogaci, a inni tak ubodzy, przeł. Hanna Jankowska, Warszawa 2005. Henry Savage Landor, Across Unknown South America, t. II Hodder & Stoughton, London 1913. Henry Savage Landor, Everywhere: The Memoirs of an Explorer, Frederick A. Stokes, New York 1924. Erik Larson, Thunderstruck, Crown, New York 2006. Bartolomé de Las Casas, Krótka relacja o wyniszczeniu Indian, przeł. K. Niklewiczówna, Poznań 1988. Donald W. Lathrap, The Upper Amazon, Thames & Hudson, London 1970. Hermes Leal, Coronel Fawcett: A Verdadeira Historia do Indiana Jones, Geraçao Editorial, São Paulo 1996. Frank Lestringant, Mapping the Renaissance World: The Geographical Imagination in the Age of Discovery, przeł. David Fausett, University of California Press Berkeley 1994. Bernard V. Lightman, red., Victorian Science in Context, University of Chicago Press, Chicago 1997. Mary S. Lovell, A Rage to Live: A Biography of Richard and Isabel Burton, W. W. Norton, New York 1998. Patricia J. Lyon, Native South Americans: Ethnology of the Least Known Continent, Little, Brown, Boston 1974. Rob MacGregor, Indiana Jones i siedem zasłon, przeł. Joanna Hetman, Warszawa 1999.

John M. MacKenzie, red., Imperialism and Popular Culture, Manchester University Press, Manchester, U.K. 1986. Janet Malcolm, Milcząca kobieta (Sylvia Plath i Ted Hughes), przeł. Maria Michałowska, Poznań 1998. Charles Mann, The Forgotten People of Amazonia, „Science” 297 (2002). Charles Mann, 1491, „Atlantic Monthly”, kwiecień 2002. Charles Mann, 1491: Ameryka przed Kolumbem, przeł. Janusz Szczepański, Poznań 2008. Charles Mann, The Good Earth: Did People Improve the Amazon Basin?, „Science” 287 (2000). Charles Mann, The Real Dirt on Rainforest Fertility, „Science” 297 (2002). Charles Mann, White Indians of Darien. G.P. Putnam’s Sons, New York 1934. Richard O. Marsh, Blond Indians of the Darien Jungle, „World’s Work”, marzec 1925. Peter Matthiessen, The Cloud Forest: A Chronicle of the South American Wilderness, Penguin, New York 1996. John Maxtone-Graham, The Only Way to Cross, Macmillan, New York 1972. David McCullough, The Path Between the Seas: The Creation of the Panama Canal, 1870–1914, Simon & Schuster, New York 1977. Loren McIntyre, The Commander and the Mystic, „South American Explorer” (wiosna 1996). Ian J. McNiven, Lynette Russell, Appropriated Pasts: Indigenous Peoples and the Colonial Culture of Archaeology, AltaMira Press, Lanham, Md. 2005. Marion Meade, Madame Blavatsky: The Woman Behind the Myth, G.P. Putnam’s Sons, New York 1980. Betty J. Meggers, Amazonia: Man and Culture in a Counterfeit Paradise, Smithsonian Institution Press, Washington, D.C. 1996. Betty J. Meggers, Clifford Evans, Archeological Investigations at the Mouth of the Amazon, Smithsonian Institution. Bureau of American Ethnology, Government Printing Office, Washington, D.C. 1957. Alfred Metraux, The Native Tribes of Eastern Bolivia and Western Matto Grosso, Government Printing Office, Washington, D.C. 1942. Hugh Robert Mill, The Record of the Royal Geographical Society, 1830–1930, Royal Geographical Society, London 1930. Candice Millard, The River of Doubt: Theodore Roosevelt’s Darkest Journey, Doubleday, New York 2005. Martha L. Moennich, Pioneering for Christ in Xingu Jungles, Zondervan, Grand Rapids, Mich. 1942. Alan Moorehead, The White Nile, Harper’s Perennial, New York 2000. David Joseph Muffett, Empire Builder Extraordinary: Sir George Goldie, Shearwater Press, Isle of Man, U.K. 1978. James Murray, George Marston, Antarctic Days: Sketches of the Homely Side of Polar Life by Two of Shackleton’s Men, Andrew Melrose, London 1913. Eduardo G. Neves et al., Historical and Socio-Cultural Origins of Amazonian Dark Earths, w: Amazonian Dark Earths: Origins, Properties, and Management, red. J. Lehmann et al., Kluwer Academic, The Netherlands 2004. Eduardo G. Neves, The Timing of Terra Preta Formation in the Central Amazon: Archaeological Data from Three Sites, w: Amazonian Dark Earths: Explorations in Space and Time, red. Bruno Glaser, William I. Woods, Springer, New York 2004.

Charles Nicholl, The Creature in the Map: A journey to El Dorado, J. Cape, London 1995. Jennifer Niven, The Ice Master: The Doomed 1913 Voyage of the „Karluk”, Hyperion, New York 2000. Janet Oppenheim, The Other World: Spiritualism and Psychical Research in England, 1850–1914, Cambridge University Press, New York 1985. Anthony Pagden, European Encounters with the New World, Yale University Press, New Haven, Conn. 1993. Debra Picchi, The Bakairí Indians of Brazil: Politics, Ecology, and Change, Wareland Press, Prospect Heights, Illinois 2000. Clifford Pickover, A Strange Brains and Genius: The Secret Lives of Eccentric Scientists and Madmen, HarperCollins, New York 1999. Willard Price, The Amazing Amazon, John Day Co., New York 1952. Victor Sawdon Pritchett, The Tale Bearers: Literary Essays, Random House, New York 1980. Walter Ralegh, The Discoverie of the Large, Rich, and Bewtiful Empyre of Guiana, oprac. Neil Whitehead, Manchester University Press, Manchester, U.K. 1997. Edward Ayearst Reeves, Maps and Map-Making, Royal Geographical Society, London 1910. Edward Ayearst Reeves, The Recollections of a Geographer, Seeley, Service & Company, London 1935. Andrew Revkin, The Burning Season: The Murder of Chico Mendes and the Fight for the Amazon Rain Forest, Island Press, Washington, D.C. 2004. Alexander Hamilton Rice, Further Explorations in the North-West Amazon Basin, „Geographical Journal”, nr 2 (1914). Alexander Hamilton Rice, The Recent Expedition of Dr. Hamilton Rice, „Geographical Journal” 56, nr 1 (1920). Alexander Hamilton Rice, The Rio Branco, Uraricuera, and Parima, „Geographical Journal” 71, nr 2 (1928). Alexander Hamilton Rice, The Rio Branco, Uraricuera, and Parima (Continued), „Geographical Journal” 71, nr 3 (1928). Alexander Hamilton Rice, The Rio Branco, Uraricuera, and Parima (Continued), „Geographical Journal” 71, nr 4 (1928). Alexander Hamilton Rice, The Rio Negro, the Casiquiare Canal, and the Upper Orinoco, September 1919–April 1920, „Geographical Journal” 58, nr 5 (1921). Beau Riffenburgh, Nimrod: Ernest Shackleton and the Extraordinary Story of the ‘1907–1909 British Antarctic Expedition, Bloomsbury, London 2004. Anna C. Roosevelt, Daring a Paleoindian Site in the Amazon in Comparison with Clovis Culture, „Science ITS” (1997). Anna C. Roosevelt, Moundbuilders of the Amazon: Geophysical Archaeology on Marajó Island, Brazil. Academic, San Diego, Calif. 1991. Anna C. Roosevelt, Secrets of the Forest: An Archaeologist Reappraises the Past- and Future of Amazonia, „Sciences” 32 (1992). Anna C. Roosevelt, red. Amazonian Indians from Prehistory to the Present: Anthropological Perspectives, University of Arizona Press, Tucson 1994. Anna C. Roosevelt et al., Paleoindian Cave Dwellers in the Amazon: The Peopling of the Americas, „Science” 272 (1996).

Anna C. Roosevelt, John Douglas, Linda Brown, The Migrations and Adaptations of the First Americans: Clovis and Pre-Clovis Viewed from South America, w: The First Americans: The Pleistocene Colonization of the New World, red. Nina G. Jablonski, California Academy of Sciences, San Francisco 2002. Theodore Roosevelt, Through the Brazilian Wilderness, Charles Scribner’s Sons, New York 1914. Royal Geographical Society, Colonel Fawcett’s Expedition in Matto Grosso, „Geographical Journal” 71, nr 2 (1928). Royal Geographical Society, Dr. Hamilton Rice on the Rio Branco, „Geographical Journal” 65, nr 3 (1925). Royal Geographical Society, The Monthly Record, „Geographical Journal” 54, nr 2 (1919). Royal Geographical Society, The Monthly Record, „Geographical Journal” 48, nr 4 (1916). Royal Geographical Society, The Monthly Record, „Geographical Journal” 41, nr 6 (1913). Simon Ryan, The Cartographic Eye: How Explorers Saw Australia, Cambridge University Press, Cambridge, U.K. 1996. W.L. Schurz, The Distribution of Population in the Amazon Valley, „Geographical Review” 15, nr 2 (1925). Ellen C. Semple, Influences of Geographic Environment on the Basis of Ratzel’s System of Anthropo-geography, Henry Holt, New York 1911. Ernest Henry Shackleton, The Heart of the Antarctic: Being the Story of the British Antarctic Expedition, I907–1909, t. II, W. Heinemann, London 1909. Pedro Simón, The Expedition of Pedro de Ursua & Lope de Aguirre in Search of El Dorado and Omagua in 1560–1, red. William Bollaert, Hakluyt Society, London 1861. George R. Sims, red., Living London Its Work and Its Play, Its Humour and Its Pathos, Its Sights and Its Scenes t. III, Cassell, London 1901–1903. Candace Slater, Entangled Edens: Visions of the Amazon, University of California Press, Berkeley 2002. Anthony Smith, Explorers of the Amazon, Viking, New York 1990. Dava Sobel, Longitude: The True Story of a Lone Genius Who Solved the Greatest Scientific Problem of His Time, Walker, New York 1995. Hans Staden, Hans Staden: The True History of His Captivity, przeł. i red. Malcolm Letts, George Routledge, London 1928. Henry M. Stanley, How I Found Livingstone: Travels, Adventures, and Discoveries in Central Africa, Including Four Months’ Residence with Dr. Livingstone, Sampson Low, Marston, Low & Searle, London 1872. Daniel Stashower, Teller of Tales: The Life of Arthur Conan Doyle, Henry Holt, New York 1999. David St. Clair, The Mighty, Mighty Amazon, Souvenir Press, London 1968. Nancy Stepan, The Idea of Race in Science: Great Britain, 1800–1960, Archon Books, Hamden, Conn. 1982. Albert William Stevens, The Hydroplane of the Hamilton Rice Expedition, 1924–25, „Geographical Journal” 68, nr 1 (1926). Julian H. Steward red., Handbook of South American Indians, t. 3, The Tropical Forest Tribes, Smithsonian Institution, Washington, D.C. 1948.

Julian H. Steward, Louis C. Faron Native Peoples of South America, McGraw-Hill, New York 1959. George, Jr. Stocking, Race, Culture, and Evolution: Essays in the History of Anthropology, University of Chicago Press, Chicago 1968. George, Jr. Stocking, Victorian Anthropology, Free Press, New York 1987. Pedro Suarez, M. Eduardo Lembcke, Percy Harrison Fawcett, Further Explorations in Bolivia: The River Heath: Discussion, „Geographical Journal” 37, nr 4 (1911). John W. Swanson, The Radio-telegraphy of the Hamilton Rice Expedition, 1924–25, „Geographical Journal” 67, nr 6 (1926). John W. Swanson, The Wireless Receiving Equipment of the Hamilton Rice Expedition, 1919–20, „Geographical Journal” 60, nr 3 (1922). Robert Temple, E. Douglas Fawcett: The English Jules Verne, „British Heritage”, luty–marzec 1985. Tzvetan Todorov, The Conquest of America, University of Oklahoma Press, Norman 1999. Raleigh Trevelyan, Sir Walter Ralegh, Henry Holt, New York 2004. Mark Twain, Following the Equator: A Journey Around the World, American Publishing, Hartford, Conn. 1897. John Ure, Trespassers on the Amazon, Constable, London 1986. U.S. Department of State, Slavery in Peru: Message from the President of the United States Transmitting Report of the Secretary of State, with Accompanying Papers, Concerning the Alleged Existence of Slavery in Peru, Government Printing Office, Washington, D.C. 1913. Henry Verne, Bob Moran and the Fawcett Mystery, Roy Publishers, New York 1956. Orlando Villas Boas, Claudio Villas Boas, Xingu: The Indians, Their Myths. Farrar, Straus & Giroux, New York 1973. Castro de Viveiros, Eduardo Batalha, From the Enemy’s Point of View: Humanity and Divinity in an Amazonian Society, przeł. Catherine V. Howard, University of Chicago Press, Chicago 1992. Carl Waldman, Alan Wexler, Who Was Who in World Exploration, Facts on File, New York 1992. Lynne Walker, The Royal Geographical Society’s House: An Architectural History, „Geographical Journal” 146, nr 2 (1980). Alfred Russel Wallace, A Narrative of Travels on the Amazon and Rio Negro, with an Account of the Native Tribes, and Observations on the Climate, Geology, and Natural History of the Amazon Valley, Greenwood Press, New York 1969. Alan Walters, Palms and Pearls; or, Scenes in Ceylon, Bentley, London 1892. Peter Washington, Madame Blavatsky’s Baboon: A History of the Mystics, Mediums, and Misfits Who Brought Spiritualism to America, Schocken Books, New York 1995. Barbara Weinstein, The Amazon Rubber Boom, 1850–1920, Stanford University Press, Stanford, Calif. 1983. Timothy Charles Whitmore, An Introduction to Tropical Rain Forests, Oxford University Press, Oxford, U.K. 1998. John Noble Wilford, The Mapmakers, Vintage Books, New York 2000. Misha Williams, AmaZonia, Misha Williams, London, 2004. John Christopher Willis, Ceylon: A Handbook for the Resident and the Traveller, Colombo Apothecaries, Colombo 1907. Andrew Norman Wilson, The Victorians, W.W. Norton, New York 2003.

David J. Wilson, Indigenous South Americans of the Past and Present: An Ecological Perspective, West-view Press, Boulder, Colo. 1999. Denis Winter, Death’s Men: Soldiers of the Great War, Penguin, New York 1979. Howard Wolf, Ralph Wolf, Rubber: A Story of Glory and Greed, Covici, Friede, New York 1936. Michael Wood, Konkwistadorzy, przeł. Jarosław Mikos, Warszawa 2004. William I. Woods, Joseph M. McCann, The Anthropogenic Origin and Persistence of Amazonian Dark Earths, Yearbook Conference of Latin Americanist Geographers 25 (1999). Charles M. Woolf, Albinism (OCA2) in Americanindians, „Yearbook of Physical Anthropology” 48 (2005). Paul Zweig, The Adventurer, Akadine Press, Pleasantville, N.Y. 1999.

przedmowa 1 Thomas Hobbes, Lewiatan, przeł. Czesław Znamierowski, Warszawa 1954, s. 110. 2 „Los Angeles Times”, 28 stycznia 1925. wrócimy 1 George Miller Dyott, Search for Colonel Fawcett, „Geographical Journal” 74, nr 6 (1929), s. 514. 2 Loren McIntyre, w wywiadzie nadanym przez National Public Radio, 15 marca 1999. 3 K.G.G., Review: Exploration Fawcett, „Geographical Journal”, wrzesień 1953, s. 352. 4 Arthur Conan Doyle, notatki do Świata zaginionego, s. 195. Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 122. Niewiele wiadomo o początkach znajomości Fawcetta i Conan Doyle’a. Według Exploration Fawcett Conan Doyle przyszedł na jeden z wykładów Fawcetta w Królewskim Towarzystwie Geograficznym. W jednym z listów do Conan Doyle’a Fawcett wspominał, jak pisarz próbował skontaktować się z nim podczas pracy nad Światem zaginionym, ale ponieważ Fawcett był wówczas na wyprawie, odpowiedziała mu Nina. W Annotated Lost World (1996) Roy Pilot i Alvin Rodin zwracają uwagę, że Fawcett „dobrze znał Conan Doyle’a”, i wyliczają podobieństwa między Fawcettem a jednym z bohaterów powieści, Johnem Roxtonem. Co interesujące, być może nie tylko Fawcett wpłynął na słynną powieść Conan Doyle’a. W 1894 roku, niemal 20 lat przed wydaniem Świata zaginionego, brat Fawcetta, Edward, opublikował Swallowed by an Earthquake – powieść, która podobnie opowiada o odkryciu ukrytego świata prehistorycznych dinozaurów. W artykule w „British Heritage” w 1985 roku dysponent spuścizny Edwarda Fawcetta i pisarz Robert K.G. Temple oskarża Conan Doyle’a, że „bewstydnie” czerpał z zapomnianej obecnie powieści Edwarda. 5 Arthur Conan Doyle, Świat zaginiony, przeł. Tadeusz Ewert, Warszawa 1956. 6 Opis „Vauban” i życia na transatlantykach zaczerpnąłem między innymi z broszury firmy Lamport & Holt South America: the Land of Opportunity, a Continent of Scenic Wonders, a Paradise for the Tourist, książki Lamport & Holt Heatona oraz Only Way to Cross Maxtone’a-Grahama. 7 Fawcett w liście do Johna Scotta Keltiego, 4 lutego 1925, KTG. 8 „Los Angeles Times”, 16 kwietnia 1925. 9 Walter Ralegh, Discoveries of the Large, Rich and Bewtiful Empyre of Guiana, oprac. Neil Whitehead, Manchester Univesity Press, Manchester UK 1997, s. 177–178. 10 William Szekspir, Otello, przeł. Stanisław Barańczak, Kraków 2002, s. 31. 11 Tamże, s. 114. 12 Gaspar de Carvajal, The Discovery of the Amazon, red. José Toribio Medina, przeł. Bertram T. Lee, H.C. Heaton, Dover, New York 1988. 13 Cyt. za: John Hemming, Search for El Dorado, s. 144. 14 Pedro Simón, Expedition of Pedro De Ursua & Lope de Aguirre in Search of El Dorado and Omagua in 1560–1561, red. William Bollaert, Hakluyt Society, London 1961. 15 Cyt. za: John Hemming, Search for El Dorado, s. 144. 16 „Atlanta Constitution”, 12 stycznia 1925. 17 Brian Fawcett, Ruins in the Sky, Hutchinson, London 1958, s. 48. 18 Colonel Arthur Lynch, Is Colonel Fawcett Still Alive?, „Graphic”, London, 1 września 1928. 19 Fawcett w liście do Keltiego, 18 sierpnia 1924, KTG. 20 Cyt. za listem Fawcetta do Isaiaha Bowmana, 8 kwietnia 1919, KTG. 21 Arthur R. Hinks do kapitana F.W. Dunna-Taylora, 6 czerwca 1927, KTG. 22 Percy Harrison Fawcett, epilog do Exploration Fawcett, Hatchinson, London 1953.

23

Tamże, s. 14–15. „Los Angeles Times”, 28 stycznia 1925. 25 Tamże. 26 Misha Williams, wstęp do AmaZonia, Misha Williams, London 2004. 27 Percy Harrison Fawcett, epilog do Exploration Fawcett, s. 277. 28 Percy Harrison Fawcett, General Details of Proposed Expedition in S. America, b.d., 24

KTG. 29

Percy Harrison Fawcett, epilog do Exploration Fawcett, s. 277. Misha Williams, wstęp do AmaZonia, s. 10. 31 Charles Dickens, American Notes, Macmillan, New York 1903, s. 13. 32 Tamże, s. 14. 33 Broszura South America Lamport & Holt. 34 Percy Harrison Fawcett, epilog do Exploration Fawcett, s. 278. 35 Tamże, s. 15. 36 Tamże. 37 „Los Angeles Times”, 28 stycznia 1925. zniknięcie 1 Opisując Amazonkę, opieram się na wielu źródłach, w tym: Michael Goulding, Ronaldo Barthem, Efrem Ferreira, The Smithsonian Atlas of the Amazon, Smithsonian Institution Press, Washington D.C. 2003; Andrew Revkin, The Burning Season: The Murder of Chico Mendes and the Fight for the Amazon Rain Forest, Island Press, Washington D.C. 2004; Caryl Haskins, The Amazon: The Life History of a Mighty River, Doubleday, Garden City, N.Y. 1943; Whitmore, Introduction to Tropical Rain Forests; Henry Walter Bates, The Naturalists on the River Amazons, Narrative Press, Santa Barbara, Calif. 2002; Willard Price, The Amazing Amazon, John Day Co., New York 1952. 2 Opis ekspedycji z 1996 roku oparty jest na moich wywiadach z Jamesem Lynchem i członkami jego wyprawy oraz na informacjach z książki Hermesa Leala Coronel Fawcett. 3 Robert Temple, E. Douglas Fawcett: The English Jules Verne, „British Heritage”, luty–marzec 1985, s. 29. 4 „Daily Mail”, London, 30 stycznia 1996. 5 Jeffrey Heath, Picturesque Prison: Evelyn Waugh and His Writing, McGill-Queen’s University Press, Kingston, Out. 1982, s. 116. 6 Peter Fleming, Przygoda brazylijska, przeł. A. Dobrota, J. Przeworski, Warszawa 1936, s. 104. 7 „New York Times”, 13 lutego 1955. 8 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 269. 9 „New York Times”, 18 stycznia 2007. 10 John Hemming, Die If You Must: Brazilian Indians in the Twentieth Century, Macmilan, London 2003, s. 635. 11 Tamże. 12 „New York Times”, 11 maja 2006. 13 Percy Harrison Fawcett, Case for an Expedition in the Amazon Basin (proposal), KTG. 14 Cyt. za: Candice Millard, River of Doubt: Theodore Roosevelt’s Darkest Journey, Doubleday, New York 2005, s. 168. początek poszukiwań 1 Szczegółowe omówienie dyskusji naukowych na temat rozwiniętych cywilizacji w Amazonii znaleźć można w książce Charlesa Manna 1491. 30

2

Betty J. Meggers, Amazonia: Man and Culture in a Conterfeit Paradise, Smithsonian Institution Press, Washington D.C. 1996. 3 Tamże, s. 104. 4 Adrian Cowell, The Tribe that Hides from Man, Stein & Day, Briarcliff Manor, N.Y. 1974, s. 66. 5 Charles Mann, 1491: Ameryka przed Kolumbem, przeł. J. Szczepański, Poznań 2009, s. 21–23. 6 Allan R. Holmberg, Nomads of the Long Bow: The Siriono of Eastern Bolivia, Natural History Press, Garden City, N.Y. 1969, s.17. 7 Tamże, s. 122. 8 Tamże, s. 161. 9 Tamże, s. 261. 10 Charles Mann, 1491, s. 328. zakopany skarb 1 Percy Harrison Fawcett, Passing of Trinco, „Blackwood’s Magazine”, luty 1959, s. 110. 2 Percy Harrison Fawcett, Gold Bricks at Badulla, „Blackwood’s Magazine”, marzec 1965, s. 223. 3 Tamże, s. 232. 4 Z artykułu Timothy’ego Patersona, Douglas Fawcett and Imaginism, s. 2. 5 Tamże. 6 Fawcett w liście do Doyle’a, 26 marca 1919, HRC. 7 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 15. 8 Tamże, s. 16. 9 Szczegółowy opis wiktoriańskich obyczajów i etosu patrz: podręcznik z 1865 roku The Habits of Good Society; Lady Colin Campbell Etiquette of Good Society; Cassel, London 1893; Brisnow, Vice and Vigilance: Purity drovements in Britain Since 1700, Rovman & Littlefield, Totowa, N.Y. 1977. 10 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 211. 11 Percy Harrison Fawcett, Obsession, „Light”, 29 lipca 1922, s. 476. 12 Mark Girouard, Return to Camelot: Chivalry and the English Gentleman, Yale University Press, Nev Haven, Conn. 1981, s. 260. 13 Artykuł z wycinków Fawcetta, Fawcett Family Papers. 14 Patrz: Frederic Gordon Guggisberg, The Shop: The Story of the Royal Military Academy, Cassell, London 1900, s. 260. 15 Tamże, s. 57. 16 Donald Hankey, Student in Arms, E.P. Dutton, New York 1917, s. 87. 17 Opisy Sri Lanki z tamtych czasów pochodzą z rozmaitych książek z epoki, w tym: John Ferguson Ceylon in 1893, John Haddson, London 1893; J.C. Willis, Ceylon: A Handbook for the Resident and the Traveler, Colombo Apothecaries, Colombo 1907; Henry Cave, Golden Tips: A Description of Ceylon and Its Great Tea Industry, S. Low, Marston & Co., London 1900. 18 Mark Twain, Following the Equator: A Journey Around the World, American Publishing, Hartford, Conn. 1897. 19 Percy Harrison Fawcett, Gold Bricks at Badulla, s. 225. 20 Tamże, s. 231. 21 Tamże, s. 232. 22 Misha Williams, wstęp do AmaZonia, s. 18. 23 Artykuł w wycinkach Fawcetta, Fawcett Family Papers.

24

Curieux, 26 września 1951. Misha Williams, wstęp do AmaZonia, s. 18. 26 Curieux, 26 września 1951. 27 Tamże. 28 Fawcett w liście do Doyle’a, 26 marca 1919, HRC. 29 Misha Williams, wstęp do AmaZonia, s. 3. 30 Curieux, 26 września 1951. 31 Tamże. 32 Misha Williams, wstęp do AmaZonia, s. 3. Podobny opis patrz: Hambloch, Here and 25

There. 33

Na podstawie mojego wywiadu z wnuczką Fawcetta, Rolette. Curieux, 26 września 1951. 35 Percy Harrison Fawcett, list do redaktora, „Occult Review”, luty 1913, s. 80. 36 Fawcett, Exploration Fawcett, s. 16. 37 Patrz: Marion Meade, Madame Blavatsky: The Woman Behind the Myth, G.P. Putnam’s Sons, New York 1980, Washington, Madame Blavatsky’s Baboon, Jannet Oppenheim, The Other World: Spiritualism and the Psychical Research in England, 1850–1914, Cambridge University Press, New York 1985. 38 Marion Meade, Madame Blavatsky, s. 40. 39 Tamże, s. 8. 40 John Kelly, Collected Letters of W.B. Yeats, t. 1, Oxford University Press, New York 2005, s. 164. 41 Jannet Oppenheim, Other World, s. 28. 42 Daniel Stashower, Teller of Tales: The Life of Arthur Conan Doyle, Henry Holt, New York 1999, s. 405. 43 Jannet Oppenheim, The Other World, s. 184. 44 „Dublin Review”, lipiec–październik 1890, s. 56. 45 Andrew Norman Wilson, The Victorians, W.W. Norton, New York 2003, s. 551. 46 Percy Harrison Fawcett, Passing of Trinco, s. 116. 47 Patrz: Henry M. Stanley, How I Found Livingstone: Travels, Adventures, and Discoveries in Central Africa, Including Four Month’s Residence with Dr. Livingstone, Sampson Low, Marston, Low & Searle, London; Tim Jeal, Livingstone, Yale University Press, New Heaven, Conn. 2001. 48 Victor Sawdon Pritchett, Tale Bearers: Literary Essays, Random House, New York 1980, s. 25. 49 Edward Douglas Fawcett, Swallowed by an Earthquake, E. Arnold, London 1894, s. 180. 50 Edward Douglas Fawcett, Secret of the Desert: or How We Crossed Arabia in the Antelope, E. Arnold, London 1895, s. 206. 51 Tamże, s. 3. 52 Tamże, s. 49. 53 Tamże, s. 146. 54 Tamże, s. 195. 55 Tamże, s. 237. 56 Percy Harrison Fawcett, Passing of Trinco, s. 116. 57 Alan Walters, Palms and Pearls: or Scenes in Ceylon, Bentley, London 1892, s. 94. 58 Fawcett w liście do Esther Windust, 23 marca 1924, PHFP. 34

59

Joseph Conrad, Geography and Some Explorers, w: The Collected Works of Joseph Conrad, t. XXII, Routledge, London 1995, s. 6. białe plamy 1 Relacja Steve’a Kempera, Fawcett Wake, ze zbiorów autora. 2 Informacje na temat historii map i geografii czerpię głównie z: John Noble Wilford, Mapmakers; Lloyd A. Brown, Story of Maps; Dava Sobel, Longitude; Laurence Bergreen, Over the Edge of the World, L. Sprague De Camp, Willy Ley, Lands Beyond. 3 Cyt. za: Ernest Brehaut, An Encyclopedist of the Dark Ages: Isidore of Seville, Columbia University Press, Ithaca, N.Y. 1988, s. 244. 4 Cyt. za: Laurence Bergreen, Poza krawędź świata: opowieść o Magellanie i jego przejmującym grozą rejsie dookoła Ziemi, przeł. J. Pyka, Poznań 2005, s. 85. 5 Cyt. za: L. Sprague De Camp, Willy Ley, Lands Beyond, Rinehart, New York, 1952, s. 148. 6 John Noble Wilford, The Mapmakers, Vintage Books, New York 2000, s. 153. 7 Na temat historii KTG patrz: Hugh Robert Mill, Record of the Royal Geographical Society 1830–1930; Ian Cameron, To the Farthest Ends of the Earth, J. Scott Keltie, Thirty Years Work for the Royal Geographical Society. 8 Hugh Robert Mill, Record of the Royal Geographical Society, s. 17. 9 Ayearst Francis Younghusband, w: The Centenary Meeting: Addresses on the History of the Society, „Geographical Journal”, grudzień 1930, s. 467. 10 J. Scott Keltie, Thirty Years Work for the Royal Geographical Society, s. 350. 11 Na temat Burtona patrz: Dane Kennedy, Highly Civilised Man: Richard Burton and the Victorian World, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 2005; Mary S. Lovell, A Rage to Live: A Biography of Richard and Isabel Burton W.W. Norton, New York 1998; Byron Farwell, Burton: A Biography of Sir Richard Francis Burton, Penguin, New York 1990. 12 Cyt. za: Byron Farwell, Burton, s. 267. 13 Cyt. za: Mary S. Lovell, Rage to Live, s. 581. 14 David Attenborough, wstęp do: Ian Cameron, To the Farthest Ends of the Earth. 15 Cyt. za: Dane Kennedy, Highly Civilised Man, s. 102. 16 Tamże, s. 103. 17 Tamże, s. 169. 18 Tamże, s. 124. 19 Cyt. za: Alan Moorehead, White Nile, Harpers Perennial, New York 2000, s. 74–75. 20 Patrz: Nicolas W. Gillham, Life of Sir Francis Galton: From African Exploration to the Birth of Eugenics, Oxford University Press, New York 2001; Clifford Pickover, A Strange Brains and Genius: The Secret Lives of Eccentric Scientists and Madmen; HarperCollins, New York 1999; Martin Brookers, Extreme Measures: The Dark Visions and Bright Ideas of Francis Galton, Bloomsbury, New York 2004. 21 Cyt. za: Clifford Pickover, A Strange Brains and Genius, s. 113. 22 Tamże, s. 118. 23 Cyt. za: Felix Driver, Geography Militant: Cultures of Exploration and Empire U.K., Blackwell, Oxford 2001, s. 3. 24 Cyt. za: Ian Cameron, To the Farthest Ends of the Earth: 150 Years of World Exploration by the Royal Geographical Society, E.P. Dutton, New York 1980, s. 53. 25 Fawcett w liście do Keltiego, 14 grudnia 1921, KTG. uczeń 1 Datę ustaliłem na podstawie listu z Ministerstwa Wojny do sekretarza KTG z 1901 roku,

natomiast o lokalizacji hotelu wspomina Edward Ayearst Reeves w Recollections of a Geographer, Seeley, Service & Company, London 1935. Emily Constance Baird Cook, Highways and Bayways in London, Macmillan, London 1903; Thomas Burke, The Streets of London Through the Centuries, B.T. Batsford, London 1940; George R. Sims, red., Living London Its Work and Its Play, Its Humor and Its Pathos, Its Sights and Its Scenes. 3 t. Cassell, London 1901–1903. 2 Opisy Londynu na przełomie wieków, patrz Emily Constance Baird Cook, Highways and Byways in London, Macmillan London 1903; Thomas Burke, The Streets of London Through the Centuries; B.T. Batsford, London 1940; George R. Sims, red., Living London Its Work and Ith Play, Its Humor and Its Pathos, Its Sights and Its Scenes, 3 t. Cassell, London 1901–1903. 3 Opis budynku KTG na Saville Row, patrz: Hugh Robert Mill, Record of the Royal Geographical Society. 4 Opisy Reevesa i jego kursu głównie na podstawie jego wspomnień, Recollections of a Geographer oraz opublikowanych wykładów, Maps and Map-Making. 5 Edward Reeves, Recollections of a Geographer, Secley, Service & Company, London 1935. 6 Ayearst Francis Younghusband, wstęp do Recollections of a Geographer, op.cit., s. 11. 7 Franis Galton, Art Of Travel, The Art of Travel, or, Shifts and Contrivances Available in Wild Countries, Stackpole Books, Harrisburg, Pa. 1971, s. 2. 8 Edward Reeves, Maps and Map-Making, s. 84. 9 Edward Reeves, Recollections of a Geographer, s. 96. 10 Laurence Bergreen, Poza krawędź świata, s. 91. 11 Więcej informacji na temat roli tych podręczników w kształtowaniu postaw wiktoriańskich, patrz: Felix Driver, Geography Militant, s. 49–67. 12 Douglas Freshfield, W.J.L. Wharton red., Hints to Travellers, Scientific and General, wyd. 7, Royal Geographic Society, London 1893, s. 2. 13 Tamże, s. 5. 14 „New York Times”, 11 lutego 1911. 15 Ian J. McNiven, Lynette Russell, Appropriated Pasts, Indigenous Peoples and the Colonial Culture of Archeology, AltaMira Press, Lanham, Md. 2005, s. 66. 16 Douglas Freshfield, W.J.L. Wharton, Hints to Travellers, s. 435. 17 Tamże, s. 445–446. 18 Tamże, s. 422. 19 Informacje na temat „narzędzi” używanych przez pierwszych antropologów pochodzą głównie z Hints to Travellers z 1893 roku oraz z podręcznika z 1874 roku przygotowanego przez Brytyjskie Towarzystwo na rzecz Wspierania Nauki, Notes and Queries on Anthropology. 20 Douglas Freshfield, W.J.L. Wharton, Hints to Travellers, s. 421. 21 Tamże, s. 58. 22 Tamże, s. 6. 23 Tamże, s. 309. 24 Tamże, s. 308. 25 Tamże, s. 17. 26 Tamże, s. 18. 27 Tamże, s. 21. 28 Tamże, s. 20. 29 Tamże, s. 225. 30 Tamże, s. 201.

31

Tamże, s. 317. Tamże, s. 321. 33 Tamże, s. 96. 34 Fawcett w liście do Johna Scotta Keltiego, 2 listopada 1924, KTG. liofilizowane lody i adrenalinowe skarpetki 1 Peter Fleming, Brazilian Adventure, s. 32. 2 Candice Millard, River of Doubt, s. 164–65. 3 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 50. 4 Brian Fawcett w liście do brygadiera F. Percy’ego Roe’a, 15 marca 1977, KTG. w głąb Amazonii 1 Szczegóły pracy Fawcetta dla brytyjskiego wywiadu pochodzą z jego dziennika z pobytu w Maroku, 1901, Fawcett Family Papers. 2 Tamże. 3 Patrz: Michael Hefferman, Geography, Cartography, and Military Intelligence, The Royal Geographical Society and the First World War, „Transations of the Institute of British Geographers” 21, nr 3 (1996). 4 Informacje na temat Survey of India Department oraz jego szpiegów zaczerpnąłem głównie z książek Petera Hopkirka The Great Game: The Struggle for Empire in Central Asia, Kodansha International, New York 1992 oraz Trespassers on the Roof of the World: The Secret Exploration of Tibet, Kodansha International, New York 1995. 5 Percy Harrison Fawcett, Journey to Morocco City, s. 190. 6 Percy Harrison Fawcett, dziennik z Maroka. 7 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s.18–19. 8 Patrz: John E. Flint, Sir George Goldie and Making of Nigeria; Oxford University Press, London 1960; David Joseph Muffett, Empire Builder Extraordinary: Sir George Goldie, Shearwater Press, Isle of Man, U.K. 1998. 9 David Joseph Muffett, Empire Builder Extraordinary, s.19. 10 Tamże, s. 22 11 Rozmowa Goldie’ego i Fawcetta patrz: Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 18–20. 12 Tamże, s. 20. 13 Tamże. 14 W Exploration Fawcett Fawcett nadał Chiversowi pseudonim Chalmers. 15 Tamże, s. 21. 16 Enrique Cahas-Carballo, Ancon Hospital: An American Hospital During the Construction of the Panama Canal, 1904–1914, „Military Medecine”, październik 1999. 17 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 159. 18 Douglas Freshfield, W.J.L. Wharton, Hints to Travellers, s. 12. 19 Cyt. za: Tiziano Terzani, W Azji, przeł. J. Wajs, Warszawa 2009, s. 399. 20 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 159. 21 Opisy amazońskiego boomu kauczukowego pochodzą z wielu źródeł, m.in. Robin Furneaux, The Amazon: The Story of a Great River, Hamish Hamilton, London 1969, s. 144–146; John Hemming Amazon Frontier: The Defeat of the Brazilian Indians, Cambridge, Mass., Harvard University Press 1987,s. 271–275; David St. Clair, The Mighty, Mighty Amazon, Souvenir Press, London 1968. 22 Wywiad autora z Aldo Musacchciem, współautorem Brazil in the International Rubber Trade 1870–1930, opublikowanego w From Silver to Cocaine: Latin Commodity Chains and the 32

Building of the World Economy, 1500–2000, red. Steven Topik, Carlos Marichal, Zephyr Frank, Duke University Press, 2006. 23 Robin Furneaux, The Amazon, s. 153. 24 Cyt. za: John Hemming, Amazon Frontier, s. 292–93. 25 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 41. 26 Tamże, s. 89. 27 Willard Price, Amazing Amazon, s. 147. 28 Cyt. za: Joan Valerie Fifer, Bolivia: Land, Location and Politics Since 1825,Cambridge University Press, Cambridge, U.K. 1992. 29 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 95–96. 30 Walter Hardenburg, The Putamayo, the Devil’s Paradise…, T.F. Unwin, London 1912. 31 Tamże, s. 204. 32 U.S. Department of State, Slavery in Peru, s. 120. 33 Tamże, s. 69. 34 Percy Harrison Fawcett, Survey Work on the Frontier Between Bolivia and Brazil, „Geographical Journal” 33, nr 2 (1909). 35 Percy Harrison Fawcett, Explorations in Bolivia, „Geographical Journal” 35, nr 5 (1910), s. 515. 36 Tamże, s. 64. 37 Percy Harrison Fawcett, In the Heart of South America, cz. 1–4, „Wide World Magazine”, lipiec–październik 1912, cz. 4, s. 91. 38 Theodore Roosevelt, Through the Brazilian Wilderness, Charles Scribner’s Sons, New York 1914, s. 40. 39 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 131. 40 Opisy zwierząt i owadów Amazonii, patrz: Adrian Forsyth, Kenneth Miyata, Tropical Nature; Charles Scribner’s Sons, New York 1984; Paul Russel Cutright, The Great Naturalists Explore South America, Macmillan, New York 1940; John C. Kircher, A Neotropical Companion: An Introduction to the Animals, Plants, and Ecosystems of the New World Tropics; Princeton University Press, Princeton, N.Y. 1997; Candice Millard, River of Doubts. 41 Alexander von Humboldt, Aime Bonpland, Personal Narrative of Travels to the Equinocal Regions of America, During the Years 1799–1804, przeł. i red. Thomassina Ross, 3 t, t. 2, George Bell and Sons, London 1885, s. 112–116. 42 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 50. 43 Percy Harrison Fawcett, In the Heart of South America, cz. 3, s. 498. 44 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 84. 45 Costin w liście do córki Mary, 10 listopada 1946, Costin Family Papers. 46 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 94. 47 Tamże, s. 47. 48 Tamże. 49 Willard P. Price, Amazing Amazon, s. 138. 50 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 59. 51 Tamże, s. 49. 52 Dziennik Ernesta Holta, 20 października 1920, ADAH. 53 Candice Millard, River of Doubt, s. 250. 54 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 89. 55 Alfred Metraux, Native Tribes of Eastern Bolivia and Western Mato Grosso, Government Printing Office, Washington D.C. 1942, s. 80.

56

C. Reginald Enock, list do wydawcy, „Geographical Journal”, 19 kwietnia 1911, KTG. Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 73. 58 Tamże, s. 87. 59 Tamże. 60 Tamże, s. 83. 61 Percy Harrison Fawcett, Exploration in Bolivia, s. 523. 62 Tamże, s. 43. 63 Keltie w liście do Niny Fawcett, 1 grudnia 1913, KTG. 64 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 55. tajne dokumenty 1 Janet Malcolm, Milcząca kobieta [Sylvia Plath i Ted Huges], przeł. M. Michałowska, Warszawa 1998. 2 Cytaty ze wspomnień i dzienników podróży pochodzą z prywatnych archiwów rodziny Fawcettów. zielone piekło 1 Patrz: Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 116–22. Więcej informacji na temat tej wyprawy można znaleźć w Explorations in Bolivia oraz w czteroczęściowej In the Heart of South America. 2 Percy Harrison Fawcett, In the Heart of South America, cz. 2, s. 491. 3 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 122. 4 Arthur Conan Doyle, notatki do Świata zaginionego, s. 195. Inne miejsce, które mogło być inspiracją dla scenerii powieści, to Mount Roraima w Wenezueli. 5 Szczegóły tej rozmowy patrz: Percy Harrison Fawcett Exploration Fawcett, s. 120–121. 6 Percy Harrison Fawcett, In the Heart of South America, cz. 1–4, „Wide World Magazine” lipiec–październik 1912, cz. 3, s. 549. 7 Candice Millard, River of Doubt, s. 148. 8 Adrian Forsyth, Kenneth Miyata, Tropical Nature, s. 93. 9 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 122. 10 Tamże, s. 121. 11 Percy Harrison Fawcett, In the Heart of South America, cz. 4, s. 89. 12 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 110 13 Tamże, s. 124. obóz Dead Horse 1 Percy Harrison Fawcett, Case for an Expedition in the Amazon Basin (wniosek), 13 kwietnia, 1924, KTG. 2 Tamże. 3 Tamże. w rękach bogów 1 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 108. 2 Tamże, s. 108–109. 3 Tamże, s. 109. 4 Tamże, s. 138. 5 Nina Fawcett w liście do Joan, 24 stycznia 1946, Fawcett Family Papers. 6 Fawcett w liście do Johna Scotta Keltiego, 3 października 1911, KTG. 7 Nina Fawcett w liście do Joan, 6 września 1946, Fawcett Family Papers. 8 Misha Williams, wstęp do AmaZonia, s. 24. 9 Brian Fawcett w liście do Niny, 5 grudnia 1933, Fawcett Family Papers. 57

10

Nina Fawcett w liście do Keltiego, 30 listopada 1913, KTG. Nina Fawcett w liście do Harolda Large’a, 12 kwietnia 1926, Fawcett Family Papers. 12 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 16. 13 Nina Fawcett, The Transandine Railway, b.d., KTG. 14 Nina Fawcett w liście do Large’a, 6 grudnia 1923, Fawcett Family Papers. 15 Nina Fawcett w liście do Keltiego, 6 stycznia 1911, KTG. 16 Misha Williams, wstęp do AmaZonia, s. 30. 17 Percy Harrison Fawcett, Gold Bricks at Badulla, s. 234. 18 Wywiad autora z wnuczką Fawcetta. 19 Percy Harrison Fawcett, Jack going to school, 1910, Fawcett Family Papers. 20 Fawcett w liście do Niny Fawcett, 12 kwietnia 1910, Fawcett Family Papers. 21 Stanley Allen, „New Haven Register”, b.d., KTG. 22 Barclay do Davida George’a Hogartha, 1 września 1927, KTG. 23 Erik Larson, Thunderstruck, Crown, New York 2006, s. 271. 24 Edward Douglas Fawcett, Hartmann the Anarchist: or the Doom of the Great City Amo Press, New York 1975, s. 27. 25 Tamże, s. 147. 26 Cytaty z artykułów prasowych pochodzą w wycinków Fawcetta, Fawcett Family Papers. 27 Pedro Suarez, M. Eduardo Lembcke, Percy Harrison Fawcett, Further Explorations in Bolivia: The River Heath, „Geographical Journal” 37, nr 4 (1911), s. 397. 28 Fawcett w liście do Keltiego, 5 grudnia 1914, KTG. 29 Pedro Suarez, M. Eduardo Lembcke, Percy Harrison Fawcett, Further Explorations in Bolivia, s. 396–97. 30 Tamże. 31 Fawcett w liście do Keltiego, 5 grudnia 1914, KTG. 32 Thomas Charles Bridges, „Pictorial Weekly”, b.d. 33 Robin Furneaux, Amazon, s. 214. 34 Fawcett w liście do Keltiego, 10 marca 1910, KTG. 35 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 178. 36 Barclay do Davida George’a Hogartha, 1 września 1927, KTG. 37 Fawcett w liście do Esther Windust, 24 marca 1923, PHFP. 38 Colonel Fawcett’s Expedition to Mato Grosso, „Geographical Journal”, luty 1928, s. 176. 39 Nina Fawcett w liście do Keltiego, 9 października 1921, KTG. 40 Fawcett do Keltiego, 2 marca 1912, KTG. 41 Z wycinków, Fawcett Family Papers. 42 George Miller Dyott, Man Hunting in the Jungle, s. 120. 43 Percy Harrison Fawcett, Bolivian Exploration, 1913–1914, wniosek, b.d., KTG. 44 Fawcett w liście do Keltiego, 24 grudnia 1913, KTG. 45 Keltie w liście do Fawcetta, 29 stycznia 1914, KTG. 46 Szczegóły dotyczące Murraya, patrz: Beau Riffenburgh, Nimrod: Ernest Shackleton and the Extraordinary, Story of the 1907–1909 British Antarctic Expedition, Bloomsbury, London 2004; Jennifer Niven, Ice Master; Captain Bartlett Has No Views, „Washington Post”, 6 lipca 1914; Ernest Henry Shackleton, Heart of the Antarctic: Being the Story of the British Antarctic Expedition, 1907–1909, 2 t., W. Heinemann, London 1909. James Muray, George Marston, Antarctic Days: Sketches of the Homely Side of Polar Life by Two of Shackleton’s Men, 11

Andrew Melrose, London 1913. 47 James Murray, George Marston, Antarctic days, s. 88. 48 Fawcett w liście do Keltiego, 3 października 1911, KTG. 49 James Murray, George Marston, wstęp do Antarctic Days, s. XVI. 50 Fawcett, list do redakcji, „Travel”, b.d., KTG. 51 Wywiad autora z Michaelem Costinem. 52 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 144. 53 Dzienik Jamesa Murraya, 2 października 1911, NLS. 54 Costin w liście do córki Mary, 10 listopada 1946, Costin Family Papers. 55 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 150. 56 Dziennik Ernesta Holta, 10 listopada 1920, ADAH. 57 Alexander Hamilton Rice, Further Explorations in the North-West Amazon Basin, „Geographical Journal” nr 2 (1914). 58 Te i inne cytaty z zapisków Murraya z wyprawy z 1911 roku patrz: jego dziennik w kolekcji William Laird McKinlay Collection w National Library of Scotland. 59 Dziennik Holta, 22 listopada 1920, ADAH. 60 Costin w liście do córki Mary, 10 listopada 1946, Costin Family Papers. 61 Cyt. za: John Hemming, Search for El Dorado, Michael Joseph, London 1978, s. 114. 62 Pani Letheran w liście do Fawcetta, 30 października 1919, Fawcett Family Papers. 63 Percy Harrison Fawcett, Occult Life, s. 93. 64 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 163. 65 Percy Harrison Fawcett, Renegades from Civilization, b.d., Fawcett Family Papers. 66 Theodore Roosevelt, Through the Brazilian Wilderness, s. 303. 67 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 60. 68 Henry Costin, „Daily Chronicle”, London, 27 sierpnia 1928. 69 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 169. 70 Henry Costin, „Daily Chronicle”, London, 27 sierpnia 1928. 71 Dziennik Murraya, 17 listopada 1911, NLS. 72 Fawcett w liście do Keltiego, 31 grudnia 1911, KTG. 73 Keltie w liście do Fawcetta, 11 czerwca 1912, KTG. 74 Fawcett do Keltiego, 2 marca 1912, KTG. 75 Keltie do Hugh Milla, 1 marca 1912, KTG. 76 Keltie w liście do Fawcetta, 1 czerwca 1912, KTG. 77 Fawcett w liście do Keltiego, 10 maja 1912, KTG. 78 Keltie do Fawcetta, 7 marca 1912, KTG. 79 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 153. 80 Tamże, s. 154 81 Zaginięcie Murraya patrz: Jennifer Niven, The Ice Master: The Doomed 1913 Voyage of the Karluk, Hyperion, New York 2000. dowody na istnienie miasta Z 1 Percy Harrison Fawcett, Further Explorations in Bolivia, s. 387. 2 Gaspar de Carvajal, Discovery of the Amazon, s. 438. 3 Percy Harrison Fawcett, In the Heart of South America, cz. 3, s. 552. 4 Costin w liście do córki Mary, b.d., Costin Family Papers. 5 Wspomnienia Costina i Fawcetta różnią się pewnymi szczegółami. Fawcett na przykład pamiętał, że to jeden z jego kolegów w końcu przewiózł go łódką przez rzekę. 6 Costin w liście do córki Mary, b.d., Costin Family Papers.

7

Percy Harrison Fawcett, In the Heart of South America, cz. 3, s. 552. Costin w liście do córki Mary, b.d., Costin Family Papers. 9 Percy Harrison Fawcett, Further Explorations in Bolivia, s. 388. 10 Tamże. 11 Costin w liście do córki Mary, b.d., Costin Family Papers. 12 Percy Harrison Fawcett, Further Explorations in Bolivia, s. 388. 13 Fawcett w liście do KTG, 15 października 1909, KTG. 14 Costin w liście do córki Mary, 10 listopada 1946, Costin Family Papers. 15 Henry Costin, „Daily Chronicle”, London, 27 sierpnia 1928. 16 Pedro Suarez, M. Eduardo Lembcke, Percy Harrison Fawcett, Further Explorations in Bolivia, s. 397. 17 Nina Fawcett do Keltiego, 1909, KTG. 18 Nina Fawcett do Johna Scotta Keltiego, 11 stycznia 1911, KTG. 19 Henry Costin, „Daily Chronicle”, London, 27 sierpnia 1928. 20 Tamże. 21 Tamże. 22 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 171. 23 Tamże, s. 149. 24 Percy Harrison Fawcett, In the Heart of South America, cz. 2, s. 495. 25 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 168–69. 26 Percy Harrison Fawcett, In the Heart of South America, cz. 4, s. 92. 27 Na temat szczegółów pierwszych spotkań między rdzennymi Amerykanami i Europejczykami oraz dyskusji Las Casas i Sepulvedy patrz: Lee Eldridge Huddlestone, Origins of the American Indians: European Concepts 1492–1729, University of Texas Press, Austin 1967; Tzvetan Todorov, The Conquest of America, University of Oklahoma Press, Norman 1999; Anthony Pagden, European Encounters with the New World; Stephen Greenblatt, Marvelous Possessions: The Wonder of the New World, University of Chicago Press, Chicago 1991. 28 Cyt. w: Introduction to Contemporary Civilization in the West, Columbia University Press, New York 1960. 29 Cyt. za: Ragden, European Encounters with the New World, s. 71. 30 Bartholomé de Las Casas, Krótka relacja o wyniszczeniu Indian, przeł. K. Niklewiczówna, Poznań 1988. 31 Tamże. 32 British Association for the Advancement of Science, Notes and Queries on Anthropology, s. 101–103. Te rasistowskie poglądy dotyczące rdzennych Amerykanów nie dotyczyły jedynie ludzi z epoki wiktoriańskiej. W 1909 roku dyrektor naukowy muzeum w São Paulo, dr Hermann von Ihering, stwierdził, że ponieważ Indianie nie przyczyniają się ani do siły roboczej, ani do postępu, Brazylia „nie ma innego rozwiązania, poza ich eksterminacją”. 33 W opisach wiktoriańskiego stosunku do rasy opierałem się na wielu znakomitych książkach, w tym: George Stocking jr, Victorian Anthropology, Free Press, New York 1987; Henrika Kuklick, The Savage Within: The Social History of British Anthropology, 1888–1945, Cambridge University Press, Cambridge U.K. 1991; Dane Kennedy, The Highly Civilised Man. 34 Cyt. za: Dane Kennedy, Highly Civilised Man, s. 133. 35 Tamże, s. 143. 36 Cyt. za: George Stocking jr, Victorian Anthropology, s. 105. 37 Cyt. za: Andrew Norton Wilson, Victorians, s. 104–105. 38 Victoria Glendinning, Leonard Woolf. A Biography, New, York, Free Press, 2006, s. 8

149. 39

Cyt. za: George Stocking jr, Victorian Anthropology, s. 157. „Los Angeles Times”, 16 kwietnia 1925. 41 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 170, 201. 42 Tamże, s. 125. 43 Tamże, s. 49. 44 Percy Harrison Fawcett, Bolivian Exploration, 1913–1914, s. 225. 45 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 203. 46 Tamże, s. 170. 47 Thomas Charles Bridges, „Pictorial Weekly”, b.d. 48 Henry Costin, „Daily Chronicle”, London, 27 sierpnia 1928. 49 Dane Kennedy, Highly Civilized Man, s. 143. 50 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 95. 51 Cyt. za: William H. Babcock, Early Observations in American Physical Anthropology, „American Journal of Phisical Anthropology” 1, nr 3 (1918), s. 309. 52 Cyt. za: Charles M. Woolf, Albinism (OCA2) in Americanindians, „Yearbook of Physical Anthropology” 48 (2005) s. 121. 53 Gaspar de Carvajal, Discovery of the Amazon, s. 214. 54 John Hemming, Die if You Must, s. 78. 55 Percy Harrison Fawcett, Bolivian Exploration 1913–1914, s. 222. 56 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 199–200. 57 Henry Costin, „Daily Chronicle”, London, 27 sierpnia 1928. 58 Tamże. 59 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 199. 60 Isaiah Bowman, Remarkable Discoveries in Bolivia, „Bulletin of the American Geographical Society” 47, nr 6 (1915), s. 440. 61 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 173. 62 Percy Harrison Fawcett, Bolivian Exploration 1913–1914, s. 224. 63 Tamże, s. 228. 64 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 200. 65 Percy Harrison Fawcett, Memorandum Regarding the Region of South America Which Is Intended to Explore (wniosek), 1920, KTG. 66 Tamże. 67 Więcej na temat Henry’ego Savage’a Landora, patrz: Peter Hopkirk, Trespassers on the Roof of the World, Henry Savage Landor: Everywhere: The Memoirs of an Explorer, Frederick A. Stokes, New York 1924 oraz H.S. Landor Across Unknown South America, 2 t., Hodderch Stanghton, London 1913. 68 Henry Savage Landor, Across Unknown South America. 69 Cyt. za: Candice Millard, River of Doubt, s. 3, fragment Kubla Chan przeł. Jerzy Pietrkiewicz. 70 George Earl Church, Dr Rice’s Exploration in the North-Western Valley of the Amazon, „Geographical Journal” 31, nr 3 (1908), s. 309–310. 71 H.E. The Rio Negro, the Casirique Canal, and the Upper Orinoco, September 1919–April 1920: Discussion, „Geographical Journal” nr 5 (1921), s. 343. 72 Royal Geographical Society, „Monthly Record”, czerwiec 1913, s. 590. 73 „New York Times”, 7 września 1913. 74 Keltie w liście do Fawcetta, 29 stycznia 1914, KTG. 40

75

„New York Times”, 24 lipca 1956. Fawcett w liście do KTG, 24 stycznia 1922, KTG. 77 Keltie w liście do Fawcetta, 10 marca 1911, KTG. 78 Cyt. za: Candice Millard, River of Doubt, s. 338. 79 Tamże, s. 339. 80 Cyt. za: Peter Hopkirk, Trespassers on the Roof of the World, s. 135. 81 „New York Times”, 6 października 1915. 82 Fawcett w liście do Keltiego, 3 lutego 1915, KTG. 83 Fawcett w liście do Keltiego, 15 kwietnia 1924, KTG. 84 Fawcett w liście do Keltiego, 27 września 1912, KTG. 85 Fawcett do Keltiego, 9 kwietnia 1915, KTG. 86 Candice Millard, River of Doubt, s. 77. 87 Percy Harrison Fawcett, Case for an Expedition in the Amazon Basin (wniosek), 13 kwietnia 1924, KTG. 88 Brian Fawcett, Ruins in the Sky, s. 231. 89 Keltie do Fawcetta, 29 stycznia 1914, KTG. 90 Tamże. 91 Hiram Bingham, wstęp do Lost City of the Incas, s. 17–18. 92 Hugh Thomson, „Independent”, London, 21 lipca 2001. Eldorado 1 Cyt. za: John Hemming, Search for El Dorado, s. 97. 2 Więcej szczegółów znaleźć można w: John Hemming, Search for El Dorado, a także Wood Conquistadors; Anthony Smith Explorers of the Amazon Viking; New York 1995 oraz St. Clair, Mighty, Mighty Amazon. 3 Cyt. za: John Hemming, Search for El Dorado, s. 10. 4 Tamże, s. 7. 5 Tamże, s. 45. 6 Gaspar de Carvajal, dodatek do Discovery of the Amazon, s. 245. 7 Cyt. za: John Hemming, Search for El Dorado, s. 111. 8 Tamże, s. 112. 9 Gaspar de Carvajal, Discovery of the Amazon, s. 172. 10 Tamże, s. 171. 11 Tamże, s. 213. 12 David St. Clair, Mighty, Mighty Amazon, s. 47. 13 Walter Raleigh, Discoverie of the Large, Rich and Bewtiful Empyre of Guiana, s. 111. 14 Cyt. za: Raleigh Trevelyan, Sir Walter Ralegh, Henry Holt, New York 2004, s. 494. 15 Tamże, s. 504–505. 16 Jack H. Adamson, Harold F. Folland, Shepherd of the Ocean: An Account of Sir Walter Ralegh and His Times, Gambit, Boston 1969, s. 449. 17 Cyt. za: John Hemming, Search for El Dorado, s. 63. 18 Tamże, s. 42. 19 Tamże, s. 172. 20 Fawcett w liście do Arthura R. Hinksa, b.d., KTG. 21 Gaspar de Carvajal, Discovery of the Amazon, s. 202. 22 Tamże. 23 Tamże, s. 211. 24 Tamże, s. 217. 76

25

Tamże, s 201. Gaspar de Carvajal, wstęp do Discovery of the Amazon, s. 25. 27 Cyt. za: John Hemming, Search for El Dorado, s. 134. 28 Tamże, s. 133. 29 Przepisane wyjątki z korespondencji Fawcetta, Fawcett w liście do Harolda Large’a, 16 października 1923, Fawcett Family Papers. 30 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 173. zamknięta skrzynka 1 Mój przekład tego dokumentu został porównany z innym, bardziej wiarygodnym przekładem autorstwa żony Richarda Burtona, Isabel, wydanym w drugim tomie jego Explorations of the Highlands of the Brazil. 2 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 10. 3 Brian Fawcett w liście do Niny i Joan, 6 lutego 1952, Fawcett Family Papers. świat oszalał 1 Keltie w liście do Fawcetta, 11 grudnia 1914, KTG. 2 Fawcett w liście do Kletiego, 3 lutego 1915, KTG. 3 Cyt. za: The New York Times Current History: The European War, t. 1, August-December 1914, s. 140. 4 Fawcett w liście do Keltiego, 18 stycznia 1915, KTG. 5 Cecil Eric Lewis Lyne, My Participation in the Two Great Wars, niepublikowany dziennik, RAHT. 6 Henry Harold Hemming, My Story, niepublikowane wspomnienia, IWM. 7 Cecil Eric Lewis Lyne, My Participation in the Two Great Wars. 8 Tamże. 9 Patrz: John Ramsden, Man of the Century: Winston Churchill and His Legend Since 1945, New York, Columbia University Press, s. 372. 10 Na temat spotkania Fawcetta z Churchillem patrz: Cecil Eric Lewis Lyne, My Participation in the Two Great Wars. 11 Cyt. za: Martin Gilbert, Churchill: Biografia, przeł. Jerzy Kozłowski, Poznań 1996, t. 1, s. 345. 12 Nina Fawcett w liście do Keltiego, 2 marca 1916, KTG. 13 Nina Fawcett w liście do Keltiego, 25 kwietnia 1916, KTG. 14 Fawcett w liście do Edwarda A. Reevesa, 5 lutego 1915, KTG. 15 Monthly Record, „Geographical Journal”, październik 1916, s. 354. 16 Nina Fawcett w liście do Keltiego, 15 stycznia 1920, KTG. 17 Fawcett w liście do Keltiego, 15 stycznia 1920, KTG. 18 Opisy wojny, patrz: Martin Gilbert, The Somme: Heroism and Horror in the First World Low, Henry Holt, New York 2006; John Ellis, Eye-Deep in Hell: Trench Warfare in World War I; Pantheon, New York 1976; Denis Winter, Death’s Men: Soldiers of the Great War, Penguin, New York 1979; Peter Hart, The Somme, Weidenfeld & Nicolson, London 2005. 19 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 66. 20 Roland Huntford, Shackleton, Canoil & Graf, New York 1998, s. 599. 21 Dziennik Cecila Erica Lewisa Lyne’a, RAHT. 22 John Ellis, Eye-Deep in Hell, s. 66–67. 23 Nina Fawcett w liście do Keltiego, 3 marca 1917, KTG. 24 Hugh Robert Mill, Record of the Royal Geographical Society, s. 204. 25 Fawcett w liście do Keltiego, b.d., 1917, KTG. 26

26

H.M. Davson, History of the 35th Division in the Great War, Sifton Praed, London 1926, s. 43. 27 British Colonel in Letter Here Tells of Enormous Slaughter, z wycinków prasowych Fawcetta, b.d., Fawcett Family Papers. 28 Stashower, Teller of Tales, s. 346. 29 Fawcett w liście do Doyle’a, 26 marca 1919, HRC. 30 Henry Harold Hemming, My Story. Henry Harold Hemming był także ojcem Johna Hemminga, cenionego historyka, który później został dyrektorem KTG. 31 Fawcett w liście do Doyle’a, 26 marca 1919, HRC. 32 „Washington Post”, 18 marca 1934. 33 List do redakcji, „Times” London, 4 lipca 1936. 34 Fawcett w liście do Keltiego, 7 kwietnia 1915, KTG. 35 Fawcett w liście do Keltiego, 23 lutego 1918, KTG. 36 Fawcett, list do redakcji „Travel”, 1918. 37 Fawcett w liście do Keltiego, 23 lutego 1918, KTG. 38 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 209. 39 Nina Fawcett w liście do Large’a, 19 maja 1919, Fawcett Family Papers. 40 Tamże. 41 Jack Fawcett w liście do Large’a, 2 października 1924, Fawcett Family Papers. 42 Percy Harrison Fawcett, epilog do Exploration Fawcett, s. 277. 43 Tamże. 44 Tamże. 45 Nina Fawcett w liście do Joan, 14 grudnia 1952, Fawcett Family Papers. 46 Brian Fawcett w liście do Niny, 5 grudnia 1933, Fawcett Family Papers. 47 Brian Fawcett w liście do brygadiera F. Percy’ego Roe’a, 15 marca 1977, KTG. 48 George Miller Dyott, On the Trail of the Unknown: In the Wilds of Ecuador and the Amazon, Thornton Butterworth, London 1926, s. 141. 49 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 260. 50 W.L. Schurz, Distribution of Population in the Amazon Valley, „Geographical Review” 15, nr 2 (1925), s. 206. 51 Cyt. za: Rob Hawke, The Making of a Legend: Colonel Fawcett in Bolivia, niepubl., University of Essex, s. 41. 52 Arthur R. Hinks w liście do Sir Maurice’a de Bunsena, 16 lutego 1920, KTG. 53 Hinks w liście do Keltiego, 31 grudnia 1923, KTG. 54 Fawcett w liście do Keltiego, 17 marca 1925, KTG. 55 Keltie w liście do Fawcetta, 11 grudnia 1914, KTG. 56 Hinks w liście do Keltiego, 31 grudnia, 1923, KTG. 57 Fawcett w liście do Keltiego, 15 kwietnia 1924, KTG. 58 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 209. 59 Alexander Hamilton Rice, Rio Negro, the Casiquiare Canal and the Upper Orinoco, September 1919–April 1920, „Geographical Journal” 58, nr 5 (1921), s. 324. 60 John W. Swanson, Wireless Receiving Equipment of the Hamilton Rice Expedition, 1912–1920, „Geographical Journal” 60, nr 3 (1922), s. 210. 61 Alexander Hamilton Rice, Rio Negro, the Casiquiare Canal and the Upper Orinoco, s. 340. 62 Tamże, s. 325. 63 Alexander Hamilton Rice, Recent Expedition of dr Hamilton Rice, „Geographical

Journal” 56, nr 1 (1920), s. 59–60. 64 „Los Angeles Times”, 22 grudnia 1920. 65 Fawcett w liście do Keltiego, 18 lipca 1924, KTG. 66 Fawcett w liście do Keltiego, 9 kwietnia 1924, KTG. 67 KTG do Bunsena, 10 marca 1920, KTG. 68 Opis spotkania Fawcetta i Rondona pochodzi głównie z książki Hermesa Leala Coronel Fawcett, s. 95–96. 69 Fawcett w liście do sekretarza, Ministerstwo Wojny, 17 lutego 1919, WO 138/51, TNA. 70 Fawcett w liście do sekretarza Army Council, 8 sierpnia 1922, WO 138/51, TNA. 71 Cyt. za: John Hemming, Die If You Must, s. 14. 72 W Exploration Fawcett zarówno Brown, jak i Holt występują pod pseudonimami, ten pierwszy jako Butch Reilly, a drugi jako Felipe. 73 Tamże, s. 214. 74 Henry Hobhouse, Seeds of Wealth, s. 138. 75 Robin Furneaux, Amazon, s. 159. 76 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 212–213. 77 Nina Fawcett w liście do Large’a, 10 czerwca 1921, Fawcett Family Papers. 78 Jack Fawcett do Fawcetta, 3 marca 1920, Fawcett Family Papers. 79 Fawcett do Jamesa Rowsella, 10 czerwca 1921, TNA. 80 Fawcett w liście Keltiego, 2 lutego 1920, KTG. 81 Dziennik Holta, 24–26 października 1920, ADAH. 82 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 218. 83 Tamże, s. 192. 84 Dziennik Holta, 18 listopada 1920. 85 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 217. 86 Tamże. 87 Dziennik Holta, 17 listopada 1920. 88 Nina Fawcett w liście do Large’a, 26 stycznia, 1921, Fawcett Family Papers. 89 Candido Mariano da Silva Rondon, „Anglo-Brazilian Chronicle”, 2 kwietnia 1932. 90 Harriett S. Cohen w liście do Holta, 29 stycznia 1921, ADAH. 91 Fawcett w liście do Holta, 18 sierpnia 1921, ADAH. 92 Dziennik Holta, 17 sierpnia 1921. 93 Fawcett w liście do Esther Windust, 5 marca 1923, PHFP. 94 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 222. 95 Fawcett w liście do Keltiego, 4 lutego 1920, KTG. 96 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 238. 97 Brian Fawcett, Ruins in the Sky, s. 235. naukowa obsesja 1 Brian Fawcett, Ruins in the Sky, s. 16. 2 Fawcett w liście do Harolda Large’a, 26 marca 1919, Fawcett Family Papers. 3 Fawcett w liście do Esther Windust, 5 marca 1923, PHFP. 4 Brian Fawcett, Ruins in the Sky, s. 16. 5 Raleigh Rimmell w liście do Rogera Rimella, 5 marca 1925, Rimell Family Papers. 6 Fawcett w liście do Large’a, 5 lutego 1925, Fawcett Family Papers. 7 Fawcett w liście do Johna Scotta Keltiego, 4 kwietnia 1924, KTG. 8 Nina Fawcett w liście do Large’s, 26 listopada 1922, Fawcett Family Papers.

9

Fawcett w liście do Large’a, 16 października 1923, Fawcett Family Papers. Nina Fawcett do Large’a, 19 lipca 1919, Fawcett Family Papers. 11 Fawcett w liście do Keltiego, 29 grudnia 1923, KTG. 12 Nina Fawcett w liście do Large’a, 14 sierpnia 1922, Fawcett Family Papers. 13 Percy Harrison Fawcett, epilog do Exploration Fawcett, s. 275. 14 Fawcett w liście do Large’a, 16 października 1923, Fawcett Family Papers. 15 Fawcett w liście do Keltiego, 29 listopada 1921, KTG. 16 Percy Harrison Fawcett, Exploration Fawcett, s. 208. 17 Fawcett w liście do Keltiego, 1 listopada 1924, KTG. 18 Fawcett w liście do Keltiego, 18 grudnia 1922, KTG. 19 Pani Letheran w liście do Fawcetta, 9 października 1919, Fawcett Family Papers. 20 Percy Harrison Fawcett, Planetary Control, „Occult Review”, grudzień 1922, s. 347. 21 George Miller Dyott do Arthura R. Hinksa, 24 czerwca 1927, KTG. 22 Stanley Allen, „New Haven Register”, b.d., KTG. 23 Percy Harrison Fawcett, Obsession. 24 Fawcett w liście do Large’a, 19 października 1923, Fawcett Family Papers. 25 Jack Fawcett w liście do Windust, 2 grudnia 1924, PHFP. 26 Jack Fawcett do Windust, 28 października 1924, PHFP. 27 Fay-Brodie Junes w liście do Niny Fawcett, b.d., Fawcett Family Papers. 28 Fawcett w liście do Large’a, 19 października 1923, Fawcett Family Papers. 29 „New York Times”, 4 października 1924. 30 „New York Times”, 12 sierpnia 1924. 31 Fawcett w liście do Hinksa, 23 grudnia 1924, KTG. 32 Jack Fawcett w liście do Windust, 28 października 1924, KTG. 33 Fawcett w liście do Keltiego, 4 lutego 1925, KTG. 34 „Atlanta Constitution”, 12 stycznia 1925. 35 Fawcett w liście do Keltiego, 4 listopada 1924, KTG. 36 Fawcett w liście do Keltiego, 10 października 1924, KTG. 37 Fawcett w liście do Keltiego, 2 listopada 1924, KTG. 38 Nina Fawcett w liście do Large’a, 31 marca 1927, Fawcett Family Papers. 39 Fawcett do Keltiego, 17 marca 1925, KTG. 40 Fawcett do Keltiego, 4 lutego 1925, KTG. 41 Edward Ayearst Reeves, Recollections of a Geographer, s. 98. 42 Fawcett w liście do Keltiego, 10 listopada 1924, KTG. 43 Brian Fawcett, Ruins in the Sky, s. 46. 44 Fawcett w liście do Hinksa, 23 grudnia 1924, KTG. 45 Fawcett w liście do Keltiego, 17 marca 1925, KTG. 46 Isaiah Bowman w liście do Rockefellera, 3 stycznia 1925, AGS. 47 Fawcett w liście do Keltiego, 10 listopada 1924, KTG. 48 Fawcett w liście do Keltiego, 25 grudnia 1924, KTG. 49 Fawcett w liście do Bowmana, 15 grudnia 1924, AGS. niespodziewana wskazówka 1 „New York Times”, 29 grudnia 2006. 2 Nina Fawcett w liście do Arthura Hinksa, 17 listopada 1927, KTG. 3 Percy Harrison Fawcett, Proposal for a S. American Expedition, 4 kwietnia 1924, KTG. nie obawiaj się 1 Percy Harrison Fawcett, epilog do Exploration Fawcett, s. 278. 10

2

„Los Angeles Times”, 28 stycznia 1925. Percy Harrison Fawcett, epilog do Exploration Fawcett, s. 280. 4 Fawcett do Johna Scotta Keltiego, 4 lutego 1925, KTG. 5 Tamże. 6 Fawcett w liście do Keltiego, 7 marca 1925, KTG. 7 Misha Williams, wstęp do AmaZonia, s. 22. 8 Percy Harrison Fawcett, epilog do Exploration Fawcett, s. 279. 9 Tamże. 10 Jack Fawcett w liście do Niny i Joan, 16 maja 1925, KTG. 11 Percy Harrison Fawcett, epilog do Exploration Fawcett, s. 279. 12 Tamże. 13 Tamże, s. 281. 14 „Los Angeles Times”, 3 grudnia 1925. Według współczesnych herpetologów nie można określić, czy wąż jest jadowity tylko na podstawie tego, czy rana krwawi. 15 Percy Harrison Fawcett, epilog do Exploration Fawcett, s. 283. 16 Tamże, s. 281. 17 Raleigh Rimell w liście do Rogera Rimella, 5 marca 1925, Rimell Family Papers. 18 Percy Harrison Fawcett, epilog do Exploration Fawcett, s. 283. 19 Tamże, s. 281. 20 Tamże, s. 282. 21 Raleigh Rimell w liście do Dulcie Rimell, 11 marca 1925, Rimell Family Papers. 22 Percy Harrison Fawcett, epilog do Exploration Fawcett, s. 281. 23 Tamże, s. 282. 24 Raleigh Rimell w liście do Rogera Rimella, 5 marca 1925, Rimell Family Papers. 25 Fawcett w liście do Harolda Large’a, 20 marca 1925, Fawcett Family Papers. 26 Percy Harrison Fawcett, epilog do Exploration Fawcett, s. 284. 27 Tamże, s. 281. 28 Raleigh Rimell w liście do Rogera Rimella, 5 marca 1925, Rimell Family Papers. 29 Percy Harrison Fawcett, epilog do Exploration Fawcett, s. 283. 30 Tamże, s. 280. 31 Jack Fawcett w liście do Niny i Joan, 16 maja 1925, KTG. 32 „Los Angeles Times”, 23 kwietnia 1925. 33 Fawcett w liście do Niny, 6 marca 1925, KTG. 34 Royal Geographical Society, Dr Hamilton Rice on the Rio Branco, s. 241. 35 Albert William Stevens, Hydroplane of the Hamilton Rice Expedition 1924–1925, „Geographical Journal” 68, nr 1 (1926), s. 42–43. Co interesujące, w 1932 roku Stevens, lecąc balonem na ogrzane powietrze, jako pierwszy sfotografował cień Księżyca rzucany na Ziemię podczas zaćmienia Słońca. W 1935 roku ustanowił światowy rekord pod względem wysokości lotu balonem – rekord, który nie został pobity przez następne 21 lat. 36 Tamże, s. 35–36. 37 Royal Geographical Society, Dr Hamilton Rice on the Rio Branco, s. 241. 38 „New York Times”, 24 sierpnia 1924. 39 „New York Times”, 11 lipca 1925. 40 Royal Geographical Society, Dr Hamilton Rice on the Rio Branco, s. 241. 41 Tamże. 42 Percy Harrison Fawcett, epilog do Exploration Fawcett, s. 284. 43 Ahrens w liście do Niny Fawcett, 10 lipca 1925, KTG. 3

44

Percy Harrison Fawcett, epilog do Exploration Fawcett, s. 289. „Los Angeles Times”, 1 grudnia 1925. 46 Percy Harrison Fawcett, epilog do Exploration Fawcett, s. 286 47 Large w liście do Niny Fawcett, 24 maja 1929, Fawcett Family Papers. 48 „Los Angeles Times”, 17 lipca 1927. 49 „Los Angeles Times”, 1 grudnia 1925. 50 Fawcett w liście do Niny, 20 maja 1925, Fawcett Family Papers. 51 Jack Fawcett w liście do Niny i Joan, 16 maja 1925, KTG. 52 Nina Fawcett w liście do Large’a, 30 sierpnia 1925, Fawcett Family Papers. 53 Szczegóły na temat Galvao, patrz: Hermes Leal, Coronel Fawcett: A Verdadeira do Indiana Jones, Geraçaõ Editorial, São Paulo 1996. 54 Przekład i fragment z gazety „O Demokrata”, b.d., KTG. 55 „Los Angeles Times”, 1 grudnia 1925. 56 John James Whitehead, dziennik, 8 czerwca 1928, KTG. 57 Fawcett w liście do Isaiaha Bowmana, 20 maja 1925, NMAI. 58 American Geographical Society, Correspondence, s. 696. 59 Fawcett w liście do Bowmana, 20 maja 1925, NMAI. 60 Jack Fawcett do Niny i Joan, 19 maja 1925, KTG. 61 Tamże. 62 Jack Fawcett w liście do Niny i Joan, 16 maja 1925, KTG. 63 Percy Harrison Fawcett, epilog do Exploration Fawcett, s. 290. 64 Jack Fawcett w liście do Niny i Joan, 16 maja 1925, KTG. 65 Tamże. 66 Nina Fawcett do ambasadora w Brazylii, 3 lutego 1937, KTG. 67 Jack Fawcett w liście do Niny i Joan, 19 maja 1925, KTG. 68 Jack Fawcett w liście do Niny i Joan, 16 maja 1925, KTG. 69 Percy Harrison Fawcett, epilog do Exploration Fawcett, s. 291. 70 Raleigh Rimell w liście do Rogera Rimella, 17 marca 1925, Rimell Family Papers. 71 Jack Fawcett w liście do Niny i Joan, 19 maja 1925, Fawcett Family Papers. 72 Tamże. 73 Raleigh Rimell w liście do Rogera Rimella, 17 marca 1925, Rimell Family Papers. 74 Raleigh Rimell w liście do Rogera Rimella, 5 marca 1925, Rimell Family Papers. 75 John Hemming, Die If You Must, s. 140. 76 „Los Angeles Times”, 2 grudnia 1925. 77 Więcej na temat Xavante i Kayapó, patrz: John Hemming, Die If You Must, s. 86–132. 78 Cyt. tamże, s. 95. 79 Fawcett w liście do Keltiego, 17 marca 1925, KTG. 80 „Los Angeles Times”, 2 grudnia 1925. 81 Fawcett w liście do Niny, 29 maja 1925, Fawcett Family Papers. 82 „Los Angeles Times”, 1 grudnia 1925. 83 Raleigh Rimell w liście do Rogera Rimella, 5 marca 1925, Rimell Family Papers. 84 Percy Harrison Fawcett, epilog do Exploration Fawcett, s. 291. ostatni naoczny świadek 1 Alexander Hamilton Rice, Rio Branco, Uraricuera, and Parima, „Geographical Journal” 71, nr 2 (1928), s. 218. 2 „New York Times”, 17 września 2003. 3 „Economist”, 24 lipca 2004. 45

4

Patrz: „New York Times”, 16 maja 2007; „Baltimore Sun”, 14 marca 2005, „Dayton Daily News”, 14 sierpnia 2007. 5 Mt 5,6, Biblia Tysiąclecia, Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Pallotinum 2003. 6 Opis śmierci Petersena oparłem na wywiadach z Eduardem Nevesem i relacjach prasowych. 7 Henry Verne, Bob Moran and the Fawcett Mystery, Roy Publishers, New York 1956, s. 76. 8 Rob MacGregor, Indiana Jones i siedem zasłon, przeł. J. Hartman, Warszawa 1999, s. 52. 9 Tamże, s. 8. żywy lub umarły 1 „Los Angeles Times”, 17 lipca 1927. 2 „Los Angeles Times”, 1 stycznia 1928. 3 Nina Fawcett w liście do Arthura R. Hinksa, 11 lipca 1927, KTG. 4 Nina Fawcett w liście do Harolda Large’a, 23 listopada 1925, Fawcett Family Papers. 5 „Los Angeles Times”, 17 lipca 1927. 6 Tamże. 7 Adrian Cowell, The Tribe that Hides from Man, s. 93. 8 „Washington Post”, 12 września 1927. 9 „Independent, 24 września 1927. 10 Brian Fawcett w liście do Niny, 23 września 1927, KTG. 11 Nina Fawcett w liście do Hinksa, 24 października 1927, KTG. 12 Nina Fawcett w liście do Courteville’a, 1 sierpnia 1928, KTG. 13 „Los Angeles Times”, 17 lipca 1927. 14 Tamże. 15 D.G. Hogarth, Address at the Anniversary General Meeting, 20 czerwca 1927, „Geographical Journal”, sierpień 1927, s. 100. 16 R. Bock w liście do D.G. Hogartha, 21 czerwca 1927, KTG. 17 Robert Bunio w liście do Hogartha, 21 czerwca 1927, KTG. 18 „Los Angeles Times”, 27 listopada 1927. 19 Tamże. 20 Geoffrey Steele-Ronan w liście do Hogartha, 21 czerwca 1927, KTG. 21 David St. Clair, Mighty, Mighty Amazon, s. 254. 22 „Los Angeles Times”, 28 stycznia 1929. 23 „Los Angeles Times”, 6 listopada 1927. 24 Tamże. 25 „Los Angeles Times”, 13 listopada 1927. 26 „Los Angeles Times”, 14 grudnia 1927. 27 „Los Angeles Times”, 27 listopada 1927. 28 „Independent” 3 grudnia 1927. 29 Roger Rimell w liście do KTG, 1933, KTG. 30 „Los Angeles Times”, 17 listopada 1927. 31 „Los Angeles Times”, 27 listopada 1927. 32 Tamże. 33 „Los Angeles Times”, 28 marca 1928. 34 „Los Angeles Times”, 17 listopada 1927.

35 36

Dziennik Johna Jamesa Whiteheada, 1 marca 1928, KTG. Paul Donovan Kigar, Phantom Trail of Colonel Fawcett, „Americas” (kwiecień 1975),

s. 21. 37

George Miller Dyott, Man Hunting in the Jungle: Being the Story of a Search for Three Explorers Lost in the Brazilian Wilds, Bobbs-Merrill, Indianapolis 1930, s. 85. 38 Tamże, s. 135. 39 Dziennik Whiteheada, 29 maja 1928, KTG. 40 Loren McIntyre, The Commander and the Mystic, „South American Explorer”, wiosna 1996, s. 5. 41 „Los Angeles Times”, 18 sierpnia 1928. 42 George Miller Dyott, Man Hunting in the Jungle, s. 173. 43 Tamże, s. 177. 44 Dziennik Whiteheada, 24 lipca 1928, KTG. 45 George Miller Dyott, Man Hunting in the Jungle, s. 236. 46 „Los Angeles Times”, 16 sierpnia 1928. 47 Dziennik Whiteheada, 12 sierpnia 1928, KTG. 48 George Miller Dyott, Tamże, 25 lipca 1928. 49 Stanley Allen, „New Haven Register”, b.d, KTG. 50 Dyott do NANA (depesza radiowa), 16 sierpnia 1928, KTG. 51 Dziennik Whiteheada, 28 września 1928, KTG. 52 „Chicago Daily Tribune”, 19 marca 1930. 53 George Miller Dyott, Man Hunting in the Jungle, s. 264. 54 Brian Fawcett, Ruins in the Sky, s. 71. 55 Nina Fawcett w liście do NANA, 23 sierpnia 1928, KTG. 56 „Los Angeles Times”, 22 sierpnia 1928. 57 Esther Windust w liście do Elsie Rimell, 14 grudnia 1928, PHFP. 58 Abbott w liście do Charlesa Goodwina, 22 marca 1932, FO 743/17, TNA. 59 Przekład oświadczenia Stefana Rattina przygotowany przez Charlesa Goodwina i wysłany do sir Williama Seedsa, 18 marca 1932, FO 743/17. 60 Abbott w liście do Hinksa, 8 grudnia 1932, KTG. 61 H. Kingsley Long, The Faith of MRS Fawcett, „Pasing Show”, 12 listopada 1932. 62 „Chicago Daily Tribune”, 20 marca 1932. 63 „Washington Post”, 28 maja 1932. 64 „Washington Post”, 30 września 1934. 65 „Los Angeles Times”, 4 lutego 1934. 66 George W. Cumbler do brytyjskiego konsulatu, 17 października 1934, KTG. 67 John Hemming, Die If You Must, s. 700. 68 „New York Times”, 12 sierpnia 1929. 69 „O Globo”, 23 sierpnia 1946. 70 Patrz: David Hatcher Childress, Zaginione miasta i pradawne tajemnice Ameryki, przeł. K. Kurek, Warszawa 2000, s. 289–293. 71 Hinks w liście do Niny Fawcett, 25 października 1928, KTG. 72 Nina Fawcett w liście do A. Bain Mackiego, 20 czerwca 1935, KTG. 73 Nina Fawcett w liście do Large’a, 6 maja 1929, Fawcett Family Papers. 74 A. Bachmann w liście do Hinksa, 12 lutego 1934, KTG. 75 Nina Fawcett w liście do Large’a, Fawcett Family Papers. 76 Edward Douglas Fawcett w liście do Hinksa, 1933, KTG.

77

Nina Fawcett w liście do Thomasa Rocha, 10 marca 1934, KTG. Large w liście do Niny Fawcett, 16 kwietnia 1925, Fawcett Family Papers. 79 Mackie w liście do Goodwina, 21 listopada 1933, TNA. 80 Nina Fawcett do wielebnego Monseigneur Courturon, 3 lipca 1933, KTG. 81 Martha L. Moennich, Pioneering for Christ in Xingu Jungles, Zandervan, brand Rapids, Mick. 1942, s. 9. 82 Tamże, s. 17–18. 83 Percy Harrison Fawcett, epilog do Exploration Fawcett, s. 301. 84 Martha L. Moennich, Pioneering for Christ in Xingu Jungles, s. 124–26. 85 „New York Times”, 6 stycznia 1935. 86 The Grandson, „Time”, 24 stycznia 1944. 87 Hinks w liście do Morela, 16 lutego 1944, KTG. 88 Brian Fawcett, Ruins in the Sky, s. 123. 89 Richard O. Marsh, Blond Indians of the Darien Jungle, „World’s Work”, marzec 1925, s. 483. 90 „Los Angeles Times”, 15 czerwca 1924. 91 „New York Times”, 9 lipca 1924. 92 „New York Times”, 7 lipca 1924. 93 „Washington Post”, 16 października 1924. 94 Nina Fawcett w liście do Joan, 6 września 1946, Fawcett Family Papers. 95 Brian Fawcett w liście do Niny, 5 grudnia 1933, Fawcett Family Papers. 96 Everild Young w liście do pułkownika Kirwana, 24 września 1946, KTG. kości pułkownika 1 Percy Harrison Fawcett, Proposal for a S. American Expedition, 4 kwietnia 1924, KTG. 2 George Miller Dyott, Man Hunting in the Jungle, s. 224. 3 Orlando Villas Boas, Claudio Villas Boas, Xingu: The Indians, Their Myths, Farrar, Strans & Giroux, New York 1973, s. 165. 4 W 1998 roku Vajuvi opowiedział podobną historię brytyjskiemu podróżnikowi Benedictowi Allenowi, który nakręcił o swojej podróży film dla BBC, zatytułowany The Bones of Colonel Fawcett. 5 Report on the Human Remains from Brazil, 1951, RAI. 6 Ellen B. Basso, Last Cannibals: A South American Oral History, University of Texas Press, Austin 1995, s. 78–86. inny świat 1 Esther Windust w liście do Niny Fawcett, 10 października 1928, PHFP. 2 Pani Mullins w liście do Niny Fawcett, 9 lutego 1928, Fawcett Family Papers. 3 Edward Douglas Fawcett w liście do Arthura Hinksa, 1933. 4 Edward Ayearst Reeves, Recollections of a Geographer, s. 198–199. 5 Hermes Leal, Coronel Fawcett, s. 213–215. 6 Geraldine Cummins, Fate of Colonel Fawcett, Aquarian Press, London 1955, s. 143. 7 Tamże, s. 58. 8 Tamże, s. 11. 9 Brian Fawcett w liście do Joan, 3 września 1945, Fawcett Family Papers. 10 Nina Fawcett w liście do Joan, 22 kwietnia 1942, Fawcett Family Papers. 11 Brian Fawcett w liście do Joan, 3 września 1945, Fawcett Family Papers. 12 Brian Fawcett, Ruins in the Sky, s. 124. 13 Brian Fawcett w liście do Joan, 3 września 1945, Fawcett Family Papers. 78

14

Percy Harrison Fawcett, wstęp do Exploration Fawcett, s. XIII. Brian Fawcett w liście do Joan, 3 września 1945, Fawcett Family Papers. 16 Percy Harrison Fawcett, wstęp do Exploration Fawcett, s. XIII. 17 Brian Fawcett w liście do Niny, 1 kwietnia 1952, Fawcett Family Papers. 18 Brian Fawcett w liście do Niny, 15 maja 1952, Fawcett Family Papers. 19 Nina Fawcett w liście do Joan, 14 grudnia 1952, Fawcett Family Papers 20 Misha Williams, wstęp do AmaZonia, s. 20. 21 Tamże. 22 Brian Fawcett w liście do sir Geoffreya Thompsona, 20 maja 1955, FO 371/114106, 15

TNA. 23

Thompson w liście do I.F.S. Vincenta, 19 maja 1955, FO 371/114106, TNA. Brian Fawcett, Ruins in the Sky, s. 217. 25 Tamże, s. 284. 26 Tamże, s. 245. 27 Tamże, s. 301. 28 Percy Harrison Fawcett, Memorandum Regarding the Region of South America Which Is Intended to Explore (wniosek), 1919, KTG. 29 Brian Fawcett, Ruins in the Sky, s. 299. 30 The Occult Interests of Col. P. H. Fawcett, n.d., PHFP. 31 Misha Williams, wstęp do AmaZonia, s. 7. 32 Brian Fawcett, Ruins in the Sky, s. 301. 33 Fawcett w liście do Windust, 5 marca 1923, PHFP. Z 1 Opis sekty pochodzi z: Hermes Leal, Coronel Fawcett, i moich wywiadów. 2 Brian Fawcett, Ruins in the Sky, s. 307. 3 Geraldine Cummins, Fate of Colonel Fawcett, s. 43. 4 Brian Fawcett, Ruins in the Sky, s. 43. 5 Percy Harrison Fawcett, Memorandum Regarding the Region of South America Which Is Intended to Explore, 1919, KTG. 6 Więcej informacji na temat odkryć Michaela Heckenbergera, patrz: The Ecology of Power. 7 Opis rewolucji w archeologii Amazonii na podstawie wywiadów z wieloma antropologami i innymi naukowcami pracującymi w terenie, w tym Williamem Denevanem, Clarkiem Ericksonem, Susanną Hecht, Michaelem Heckenbergerem, Eduardo Nevesem, Jamesem Petersenem, Anną Roosevelt i Neilem Whiteheadem. Informacje zaczerpnąłem także z wielu opublikowanych badań tych i innych uczonych, na przykład: Anna C. Roosevelt Secrets of the Forest i Moundbuilders of the Amazon; Eduardo Neves The Timing of Terra Preta Formation in the Central Amazonia oraz Time and Complexity in Historical Ecology pod red. Williama Balée i Clarka L. Ericksona. Ogólny przegląd najnowszych odkryć naukowych, które podważają większość dotychczasowych przekonań na temat Ameryki przed Kolumbem, patrz: Charles Mann 1491. 8 Anna C. Roosevelt, Secrets of the Forest: An Archaeologists Reappraises the Past- and Future of Amazonia, „Sciences” 32 (1992), s. 26. 9 Wywiad autora. 24

I

Chociaż wiele ekspedycji Fawcetta odbyło się po śmierci królowej Wiktorii w 1901 roku, często zalicza się go do eksploratorów epoki wiktoriańskiej. Nie tylko dorastał w tamtym okresie, ale też ucieleśniał niemal pod każdym względem wiktoriański etos i ducha eksploracji. II Rider Haggard (1856–1926) – angielski autor powieści przygodowych, których akcja zwykle rozgrywa się w Afryce, w tym kilkakrotnie filmowanych Kopalni króla Salomona (1885) – przyp. tłum. III Trzydzieści osiem lat później okazało się, że Fawcett i jego ludzie byli wiele kilometrów od głównego źródła. Brian Fawcett zauważył: „Mój ojciec gorzko by się rozczarował”. IV Według Biblii w 722 roku p.n.e. wojska asyryjskie wywiozły i rozproszyły dziesięć plemion z północnego królestwa Izraelitów. Ich dalsze losy od dawna zastanawiały uczonych. W połowie XVII wieku Antonio de Montezinos, sefardyjski Żyd, który uciekł przed inkwizycją, twierdził, że znalazł potomków tych plemion w amazońskiej dżungli – ziemi, „gdzie nigdy nie mieszkał człowiek”. Niektórzy Indianie odezwali się do niego po hebrajsku, mówiąc: „Słuchaj, Izraelu! Bóg nasz Pan jest jedynym Bogiem”. Wpływowy europejski rabini uczony, Menasseh ben Israel, przyjął później relację Montezinosa, i wielu wierzyło, że Indianie amerykańscy, których pochodzenie od dawna zdumiewało ludzi Zachodu, to w istocie Żydzi. W 1683 roku kwakier i założyciel Pensylwanii, William Penn, powiedział, że jest gotów uwierzyć, że Indianie naprawdę wywodzą się z dziesięciu plemion. Teorie te podchwycili też mormoni, którzy wierzyli, że Indianie pochodzą częściowo z migracji Żydów. V Wybitny szwedzki antropolog baron Erland Nordenskiöld relacjonował później, że Fawcett odkrył „ważne tubylcze plemię […], które nigdy jeszcze nie widziało białego człowieka”. VI Teolog Sepúlveda odrzucił później „przemyślność” Indian, takich jak Aztekowie i Inkowie, mówiąc: „zwierzęta, ptaki i pająki” także potrafią tworzyć „pewne konstrukcje, których człowiek nie potrafi naśladować”. VII Zespół archeologów twierdzi, że w miejscu znalezionym w Monte Verde w Chile są ślady ludzkiej obecności sprzed ponad 32 tysięcy lat, co jeśli zostanie potwierdzone, jeszcze bardziej zachwieje dotychczasowymi teoriami na temat osadnictwa w Amazonii.

fotografie

Percy Harrison Fawcett był uważany za „jednego z ostatnich indywidualnych eksploratorów” – tych, którzy wyruszali w nieznane miejsca wyposażeni w niewiele więcej niż maczetę, kompas i niemal boskie poczucie celu. Zdjęcie z 1911 roku, z czasu jego czwartej ważnej wyprawy do Amazonii. (© R. de Montet-Guerin.)

Fawcett mapujący granicę brazylijsko-boliwijską w 1908. (Dzięki uprzejmości Królewskiego Towarzystwa Geograficznego KTG.)

W wieku osiemnastu lat Fawcett ukończył Brytyjską Królewską Akademię Wojskową, gdzie uczył się być „naturalnym przywódcą… nieustraszonym”. (Sandhurts Collection, Royal Military Academy Sandhurst.)

Nina, którą Fawcett poznał na Cejlonie i poślubił w 1901 roku, porównała kiedyś swoją sytuację do życia żony marynarza: „bardzo niepewne i samotne” i „żałośnie ubogie”. (© R. de Montet-Guerin.)

E.A. Reeves, kurator map w Królewskim Towarzystwie Geograficznym, odpowiadał za uczynienie z Fawcetta dżentelmena eksploratora. (Dzięki uprzejmości KTG.)

Przez długie wieki Europejczycy postrzegali Amazonię jak krainę mityczną, gdzie Indianie rzekomo mieli głowy pośrodku piersi, jak na tej szesnastowiecznej ilustracji. (Dzięki uprzejmości The Hispanic Society of America, Nowy Jork.)

Legendarne królestwo El Dorado przedstawione na niemieckiej ilustracji z XVI wieku. (Dzięki uprzejmości The Hispanic Society of America, Nowy Jork.)

Dr Alexander Hamilton Rice, główny rywal Fawcetta, był multimilionerem, „który równie swobodnie czuł się w eleganckim towarzystwie Newport, jak i w parnych dżunglach Brazylii”. (Dzięki uprzejmości KTG.)

„Jak długo jeszcze wytrwamy”, było zasadniczym pytaniem: Fawcett (z przodu po prawej) i jego ludzie nękani głodem podczas poszukiwań źródeł Rio Verde w 1908 roku. (Dzięki uprzejmości Biblioteki Kongresu.)

Jeden z członków ekspedycji dr. Rice’a z lat 1919–1920 korzysta z telegrafu bez drutu – wczesnego radia – dzięki któremu do grupy docierały wieści ze świata. (Dzięki uprzejmości KTG.)

Dr Rice zabrał na swoją ekspedycję w latach 1924–1925 maszynę, która miała zrewolucjonizować eksplorację: samolot. (Dzięki uprzejmości KTG.)

Młodszy syn Fawcetta, Brian, ślęczał nad dziennikami ojca i rysował ilustracje przedstawiające jego przygody. Rysunki, takie jak ten, zostały w 1953 roku opublikowane w Exploration Fawcett i pomogły zbudować legendę Percy’ego Fawcetta. (© R. de Montet-Guerin.)

Długoletni pomocnik Fawcetta Henry Costin, pozujący w 1914 roku z członkami plemienia amazońskiego, które nigdy wcześniej nie widziało białego człowieka. (Dzięki uprzejmości Michaela Costina.)

Uznany biolog James Murray był członkiem brytyjskiej wyprawy polarnej Shackletona, a potem wziął udział w straszliwej podróży z Fawcettem przez Amazonię. (Scott Polar Research Institute, Uniwersytet Cambridge.)

Indianin w rejonie Xingu poluje z łukiem na ryby w 1937 roku. Wielu naukowców było przekonanych, że Amazonia nie jest w stanie wyżywić wielkiej rozwiniętej cywilizacji. (Dzięki uprzejmości KTG.)

Starszy syn Fawcetta, Jack, który marzył o zostaniu gwiazdorem filmowym, towarzyszył ojcu w tragicznie zakończonej wyprawie w poszukiwaniu miasta Z. (© R. de Montet-Guerin.)

„Silni jak konie i rwą się do czynu”: Jack Fawcett i jego najlepszy przyjaciel, Raleigh Rimell, podczas wyprawy z 1925 roku. (Dzięki uprzejmości KTG.)

„Nigdy jeszcze nie czułem się tak dobrze” – pisał Jack Fawcett do matki podczas fatalnej wyprawy. (Dzięki uprzejmości KTG.)

Percy Fawcett z Raleighiem Rimellem i jednym z ich przewodników krótko przed zaginięciem ekspedycji. (Dzięki uprzejmości KTG.)

W 1928 roku komandor George M. Dyott wyruszył z pierwszą poważną wyprawą na ratunek Fawcettowi. (Dzięki uprzejmości KTG.)

Artykuł o Albercie de Wintonie, aktorze hollywoodzkim, który w 1933 roku przysiągł odnaleźć Fawcetta żywego lub martwego. (Deep in the Fearful Amazon Jungle, Savages Seize Movie Actor Seeking to Rescue Fawcett, „Washington Post”, 30 września 1934.)

Brazylijski dziennikarz Edmar Morel z Dulipé – „Białym Bożkiem Xingu” – na którym w latach czterdziestych skupiła się uwaga wszystkich pragnących rozwikłać tajemnicę Fawcetta. (The Strange Case of Colonel Fawcett, „Life”, 30 kwietnia 1951.)

Brian Fawcett, którego nie zabrano na ekspedycję w 1925 roku, w końcu sam pojechał do dżungli. (© Bettman/Corbis.)

W 1951 roku Orlando Villas Boas, szanowany brazylijski pionier, sądził, że znalazł dowód na to, co stało się z Fawcettem. (Zdjęcie Edwarda A. Gourleya, za zgodą Douglasa A. Gourleya.)

Sądzono, że Indianie Kalapalo – tutaj na zdjęciu zrobionym przez pewnego misjonarza w 1937 roku – wiedzą, co naprawdę stało się z Fawcettem i jego towarzyszami. (Dzięki uprzejmości KTG.)

James Lynch i jego szesnastoletni syn, James jr., wyruszyli do dżungli w 1996 roku z nadzieją, że wreszcie rozwiążą zagadkę Fawcetta. (Dzięki uprzejmości Jamesa Lyncha.)

Paolo Pinage (po lewej), który był przewodnikiem autora po Amazonii, odpoczywa w chacie Indian Bakairí podczas naszej wyprawy. (Dzięki uprzejmości Paola Pinage’a.)

Autor (z przodu) wędruje z Indianami Bakairí przez dżunglę tą samą trasą, którą Fawcett podążał przed osiemdziesięcioma laty. (Dzięki uprzejmości Paola Pinage’a.)

Dwaj Indianie Kuikuro tańczą na cześć ducha „trąby powietrznej”. (Dzięki uprzejmości Michaela Heckenbergera.)

Indianie Kuikuro podczas jednego z najświętszych rytuałów, Kuarup, ku czci zmarłych. (Dzięki uprzejmości Michaela Heckenbergera.)

Archeolog Michael Heckenberger gawędzi z Afukaką, wodzem Indian Kuikuro. (Dzięki uprzejmości Michaela Heckenbergera.)

Widziana z lotu ptaka wioska Kuikuro z okrągłym placem i kopulastymi chatami na jego obwodzie. (Dzięki uprzejmości Michaela Heckenbergera.)