Gruss S. - Poradnik elektryka i automatyka

- -_. „ ..

-~

STANISŁAW

GAUSS . I.··;

:

-

-J'·

-

:

).0 .

.wa -93 ~76

I I

WYDAWNICTWA NORMALIZACYJNE „ALFA-WERO" Sp. z o.o. WARSZAWA 1998

SPIS TREŚCI

1. 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. 1.6. 1.7. 1.8. 1.9. 1.10. 1.11. 1.12. 1.13. 1.14. 1.15. 1.16. 1.17. 1.18. 1.19. 1.20. 1.21. 1.22. 1.23. 1.24. 1.25. 1.26. 1.27. 1.28. 1.29. 1.30. 1.31. 1.32. 1.33. 1.34. 1.35. 1.36. 1.37. 1.38. 1.39. 1.40. 1.41. 1.42. 1.43. 1.44. 1.45. 1.46. 1.47.

Podstawowe

zależnoścl

Jednostki SI Przedrostki jednostek Rezystancja i konduktywność przewodnika Zależność rezystancji od temperatury Prawo Ohma Praca prądu stałego Moc prądu stałego Szeregowe połączenia rezystorów Równoległe połączenia rezystorów Połączenia równoważne gwiazda i trójkąt Napięcie na zaciskach żródła Szeregowe połączenie źródeł Równoległe polączenie źródeł

Dzielniki

napięcia

Sprawność źródła napięcia

Pierwsze prawo Kirchoffa Drugie prawo Kirchoffa Kondensatory Szeregowe połączenie kondensatorów Równoległe połączenie kondensatorów Pojemnościowy dzielnik napięcia Indukcja magnetyczna Przeni~alność magnetyczna Natężenie pola magnetycznego w osi solenoidu Natężenie pola magnetycznego w toroidzie Prawo Biota i Savarta Siła indukcji magnetycznej- prawo Laplace'a Strumień indukcji magnetycznej Prawo przepływu Ręluktancja

Prawo Ohma dla obwodu magnetycznego Ruchomy przewód w stałym polu magnetycznym SEM zaindukowana w przewodzie oplatającym zmienny strumień magnetyczny Reguła Lenza Reguły śruby prawoskrętnej, lewej ręki, prawej ręki Indukcja własna Indukcja wzajemna Wielkości sinusoidalne zmienne Wartości skuteczne Rezystancja czynna Pojemność w obwodzie prądu zmiennego Indukcyjność w obwodzie prądu zmiennego Szeregowe połączenie RLC Równoległe połączenie RLC Moc prądu jednofazowego Prąd i napięcie w układzie trójfazowym Moc prądu trójfazowego - obciążenie symetryczne Obliczanie podstawowych wielkości elektrycznych

7 7 9 10 11 12 12 13 13 13 14 15 15 16 16 16 17 17 18 19 19 20 20 20 21 22 22 22 23 23 24 24 24 25 25 26 26 27 28 28 29 29 30 31 32 33 33 34

2.

Oznaczenia llterowo-cyfrowe

35

2.1. 2.1.1 2.2.

Oznaczenia literowo-cyfrowe przewodów i zacisków Zasady tworzenia oznaczeń Oznaczenia identyfikacyjne literowo-cyfrowe

35 35 36

3.

Symbole graficzne

38

3.1. 3.2.

Zmienność

Sterowanie mechaniczne

38 39

Spis treści

3.3. 3.4. 3.5. 3.5.1. 3.5.2. 3.5.3. 3.5.4. 3.6. 3.6.1. 3.6.2. 3.6.3. 3.7. 3.8. 3.9. 3.10. 3.11. 3.12. 3.12.1. 3.12.2. 3.13. 3.14. 3.15. 3.16. 3.17. 3.18. 3.19. 3.20. 3.21. 3.22. 3.23. 3.24. 3.24.1. 3.24.2. 3.24.3. 3.24.3.1 3.24.3.2. 3.24.3.3. 3.24.3.4. 3.24.4.

3.24.5. 3.24.6. 3.24.7. 3.24.8. 3.24.9. 3.24.10. 3.24.11. 3.24.12. 3.24.13.

Napędy

40

Sterowanie za pomocą wielkości nieelektrycznych Zestyki Symbole rozróżniające Zestyki dwu- i trójstanowe Zestyki działające z wyprzedzeniem i opóźnieniem Symbole zestyków działających z umyślną zwłoką Łączniki i aparatura łączeniowa Łączniki jednobiegunowe Łączniki drogowe Łączniki działające pod wpływem temperatury Łączniki i przełączniki wielobiegunowe Aparatura łączeniowa i sterownicza Przykłady symboli funkcjonalnych rozruszników silnikowych Człony napędowe przekażników elektromechanicznych Przykłady symboli funkcjonalnych i rozróżniających przekażników i urządzeń pokrewnych Urządzenia działające przy zbliżeniu i dotyku Czujniki i detektory

41 42 42 42

Łączniki

Bezpieczniki i łączniki bezpiecznikowe Urządzenia zliczające

Termoelementy Zegary elektryczne Lampy i sygnalizatory Symbole graficzne zastępujące napisy ogólnego przeznaczenia Symbole ruchów Symbole wielkości Symbole części i zespołów Symbole czynności Symbole różne Wybrane symbole graficzne wielkości pneumatycznych i hydraulicznych Elementy funkcjonalne symboli Łączniki

Sposoby sterowania Sterowanie siłą mięśni Sterowanie mechaniczne Sterowanie elektryczne Sterowanie przez wzrost lub spadek ciśnienia Zastosowanie symboli mechanizmów i sposobów sterowania złożonych w symbolach urządzeń kompletnych Elementy przetwarzające energię Przetworniki energii liniowe Gromadzenie energii Zawory sterujące kierunkiem przepływu Zawory zwrotne, przełączniki obiegu Zawory sterujące ciśnieniem Zawory sterujące natężeniem przepływu Zbiorniki hydrauliczne Elementy przygotowujące i utrzymujące własności płynu

3.24.14. Elementy wyposażenia dodatkowego 3.24.14.1 Przyrządy pomiarowe i wskaźniki 3.24.14.2 Inne przyrządy 3.24.15. Tablica porównawcza wybranych symboli graficznych zmienionych w stosunku do PN-85/M-01050

43 43 43 43 43 44 44 44 45 45 46 46 46

47 47 47 47 48 48

49 49 50 50 51 52 53 53 53 53 53 54 54 55

55 56 57 58

se.

59 59 60 61 61 62 62 63 63

3

4.

Wytyczne konstrukcyjne

Wymagania ogólne dotyczące elementów wyposażenia elektrycznego i zasilania obwodów układu 4.1.1. Oznaczanie elementów 4.1.2. Napięcie i częstotliwość prądu zasilającego 4.1.3. .Łączenie z siecią zasilającą 4.1.4. Urządzenia wyłączające i odłączające 4.1.4.1. Wytyczne ogólne 4.1.4.2. Urządzenia zatrzymania awaryjnego 4.1.4.3. Urządzenie odłączające układ od sieci zasilającej 4.1.5. Przyłączenie wyposażenia dodatkowego 4.1.6. Punkty kontrolne i sygnalizacja uszkodzeń

4.1.

podzespołów

4.2. Zabezpieczenia 4.2.1. Zabezpieczenie przed przypadkowym dotknięciem 4.2.1.1. Wytyczne ogólne 4.2.1.2. Pokrycie materiałem izolacyjnym 4.2.1.3. Blokada otwarcia drzwi 4.2.1.4. Zamknięcie obudowy sterowniczej 4.2.1.5. Osłony wyposażenia elektrycznego o napięciu wyższym od 600 V 4.2.1.6. Rozładowanie obwodów pojemnościowych 4.2.2. Zabezpieczenie przeciwzwarciowe 4.2.2.1. Zabezpieczenie ogólne (główne) 4.2.2.2. Zabezpieczenie obwodów odgałężnych 4.2.3. Zabezpieczenie przeciążeniowe Zabezpieczenie przed skutkami zaniku napięcia 4.2.4. 4.2.5. Zabezpieczenie podnapięciowe obrabiarek grupy S Zabezpieczenie przeciwzakłóceniowe 4.2.6. 4.2.7. Zabezpieczenie w przypadku awarii Obwody sterownicze 4.3. Wymagania ogólne 4.3.1. 4.3.2. Zasilanie obwodów sterowniczych i zalecane napięcie

4.3.2.1. Zasilanie obwodów sterowniczych 4.3.2.2. Zalecane napięcia sterownicze 4.3.3. Zabezpieczenie i uziemienie obwodów sterawniczych 4.3.3.1. Zabezpieczenie obwodów 4.3.3.2. Uziemienie obwodów 4.3.3.3. Połączenie cewek i zestyków Blokady zabezpieczające 4.3.4. 4.3.4.1. Działanie urządzeń pomocniczych 4.3.4.2. Wzajemne blokady pomiędzy różnymi operacjami 4.3.4.3. Zabezpieczenie przed zwarciem łukowym 4.3.4.4. Hamowanie przeciwprądem 4.3.4.5. Ochrona przed rozbieganiem się silnika prądu stałego 4.3.5. Rozpoczęcie cyklu pracy 4.3.5.1. Wytyczne ogólne 4.3.5.2. Sterowanie przy użyciu obu rąk 4.3.5.3. Niepowtarzalność cyklu 4.3.5.4. Uzależnienie przycisków służących do uruchomienia cyklu pracy obrabiarek grupy S 4.3.5.5. Umiejscowienie urządzeń sterowania silnikami napędów pomocniczych obrabiarek grupy S Zatrzymanie 4.3.6. 4.3.6.1. Wytyczne ogólne 4.3.6.2. Zatrzymywanie awaryjne podczas pracy w cyklu automatycznym obrabiarek grupy S 4.3.6.3. Blokada drzwiczek i pokryw obrabiarek grupy S 4.3.6.4. Zabezpieczenia przesuwu obrabiarek grupy S 4.3.7. Sterowanie automatyczne Sterowanie kolejnością procesów obróbczych 4.3.8. obrabiarek 4.3.8.1. Kolejność przemieszczeń sterowanych elektrycznie 4.3.8.2. Kontrola wykonywania określonych operacji 4.3.8.3. Uzależnienie napędu posuwu od pracy wrzeciona Obwody sygnalizacji obrabiarek 4.3.9. Obudowy aparatury (szafy, wnęki i skrzynki) 4.4. 4.4.1. Rozmieszczenie aparatury

4

64

4.4.1.1. Obudowy sterownicze 4.4.1.2. Grupowanie aparatury i podzespołów 4.4.1.3. Łatwość dostępu 4.4.1.4. Wysokość instalowania 64. 4.4.1.5. Sposób montażu i mocowania elementów i podzespołów 64 Wymagania dla obudów sterowniczych 64 4.4.2. 64 4.4.2.1. Konstrukcje i umiejscowienie 64 4.4.2.2. Zamocowanie 64 4.4.2.3. Wentylacja 64 4.4.2.4. Drzwiczki 65 4.4.2.5. Wymiary płyt montażowych lub ram z aparaturą elektryczną 65 4.4.2.6. Elementy mechaniczne 65 4.4.2.7. Kieszeń na dokumentację Przenoszenie szaf 66 4.4.3. Elementy sterowania, elementy obsługi 66 4.5. i sygnalizacji 66 Elementy sterowania i obsługi 66 4.5.1. 66 4.5.1.1. Trwałość elementów sterowania i obsługi 66 4.5.1.2. Rozmieszczenie 4.5.1.3. Zabezpieczenie przed wpływami środowiska 66 4.5.1.4. Łączniki drogowe 66 4.5.1.5. Elektromagnesy obrabiarek grupy S 66 4.5.1.6. Czujniki ciśnienia i termostaty obrabiarek grupy S Elementy obsługi i sygnalizacji na pulpitach 66 4.5.2. 66 stojących i wiszących 67 4.5.2.1. Dostęp i usytuowanie 67 4.5.2.2. Zabezpieczenie przed wpływami środowiska 4.5.2.3. Przyciski sterownicze 67 4.5.2.4. Lampki sygnalizacyjne 67 4.5.2.5. Przyciski sterownicze podświetlone 67 4.6. Przewody Zastosowanie przewodów 68 4.6.i. Przekroje przewodów 68 4.6.2. Najmniejsze dopuszczalne ze względu na 4.6.3. wytrzymałość mechaniczną przekroje przewodów 68 68 miedzianych Izolacja przewodów 68 4.6.4. Oprzewodowanie 4.7. Wytyczne ogólne 4.7.1. 68 68 4.7.1.1. Mocowanie oprzewodowania 68 4.7.1.2. Prowadzenie przewodów 68 4.7.1.3. Przewody należące do różnych obwodów 4.7.1.4. Końcówki kablowe 69 4.7.1.5. Urządzenia złączowe 69 4.7.1.6. Kolory rozpoznawcze przewodów 69 4.7.1.7. Oznaczniki przewodów 69 Układanie przewodów w obudowach sterowniczych 69 4.7.2. 69 4.7.2.1. Miejsce do układania przewodów wewnątrz szaf i wnęk 69 69 4.7.2.2. Zaciski połączeniowe 69 4.7.2.3. Połączenia lutowane 70 4.7.2.4. Obwody drukowane Układanie przewodów na obrabiarce 4.7.3. 70 4.7.3.1. Ochrona przewodów 4.7.3.2. Połączenia z elementami ruchomymi 70 4.7.3.3. Zaciski kontrolne 70 4.7.3.4. Połączenia za pomocą wtyczek i gniazd 70 4.7.3.5. Demontaż do wysyłki 4.7.3.6. Przewody rezerwowe Silniki elektryczne 70 4.8. Wymagania ogólne 70 4.8.1. Dobór silników 4.8.2. 70 Rodzaje obudowy silników 70 4.8.3. 4.8.4. Wyważanie Rozruch silników 70 4.8.5. Montaż 70 4.8.6. 4.8.7. Dodatkowe tabliczki znamionowe 71 4.8.8. Rezerwa miejsca 71 4.9. Oświetlenie obrabiarki 71 4.9.1. Zasilanie 71 4.9.2. Zabezpieczenie 71

71 71 71 72 72 72 72 72 72 72 73 73 73 73 73 73 73 73 73 73 74 74 74 74 74 74 75 76 76 76 76

77 78 78 78 78 78 78 78 78 78 79 79 79 79 79 79 79 79 80 80 80 80 80 80 80 80 81 81 81 81 81 81 81 81 81

Poradnik elektryka i automatyka

1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 '3 '3 '3 '3 '3 '3 '4 '4 '4 '4 '4 '4 '5 '6 '6 '6 '6

'7 '8 '8 '8 '8 '8 '8 '8 '8 18 19 19 19

19 19 19 19 79 30 30 30 30 30 30 30 30 31 31 31 31 31 31 31 31 81

ka

Oprawy

oświetleniowe

4.9.3. 4.9.4. 4.10. 4.10.1. 4.10.2. 4.10.3. 4.10.4. 4.10.5.

Instalacje ochronna Wytyczne ogólne Główny zacisk uziomowy Przekrój przewodów ochronnych Zabezpieczenia od zwarć doziemnych Zerowanie

81 82 82 82 82 82 82 82

5.

Układy

83

5.1. 5.2. 5.3.

Napięcia

źródło światła

sterowania i mocy

5.17. 5.18.

5.19.

5.20. 5.20.1. 5.20.2. 5.20.3. 5.21. 5.22. 5.22.1. 5.22.2. 5.22.3. 5.22.4. 5.22.5. 5.22.6. 5.22.7.

trójfazową

5.23. 5.24. 5.25. 5.26.

Sygnalizacja i wybór kierunku Układ dwójki liczącej Pamięć z priorytetem wyłączania Pamięć z priorytetem załączania

Spis traści

141

projektowania

układów przełączających

8.1. 8.1.1. 8.2. 8.2.1. 8.2.1.1. 8.2.1.2. 8.2.1.3.

Jednostki Przeliczenia

183 183 184 184 184 184

Automatyczny przełącznik gwiazda-trójkąt Zmiana kierunku obrotów silnika Zmiana kierunku i liczby obrotów Automatyczny przełącznik połączenia gwiazda-trójkąt, ze zmianą kierunku obrotów Zmiana par biegunów - zmianą prędkości obrotowych Dwie prędkości w układzie Dahlandera Dwie dowolne prędkości obrotowe - dwa rozdzielone uzwojenia Trzy prędkości obrotowe Cztery prędkości obrotowe Uzwojenie przełączalne w układzie Dahlandera dwie prędkości i jeden kierunek obrotów Dwa rozdzielone uzwojenia - dwie prędkości i jeden kierunek obrotów Połączenie Dahlandera - jeden kierunek i dwie wielkości obrotowe Połączenie Dahlandera - dwa kierunki i dwie wielkości obrotów (wstępny wybór kierunku obrotów) Połączenie Dahlandera - dwa kierunki i dwie wielkości obrotów (włączenie jednocześnie kierunku i liczby obrotów) Jeden kierunek oraz trzy szybkości obrotowe połączenie w układzie Dahlandera Połączenie silnika X Połączenie silnika Y Połączenie silnika Z Dwustopniowy rozruch silnika indukcyjnego przy pomocy oporów rożruchowych Przykład zastosowania przełączników Rozruch Y - Il (przy niskiej prędkości obrotowej), oraz wysokie obroty - połączenie Dahlandera Dwa uzwojenia rozdzielone - dwie prędkości obrotowe Połączenie Y - Il (rozruch silnika) Jeden kierunek i dwie prędkości obrotowe połączenie Dahlandera Uzyskiwanie różnych mocy oporów grzejnych Połączenie oporów grzejnych w układ gwiazda-trójkąt Kombinacje połączeń oporów podłączonych w sieć

5.16.

Przykłady

183

5.10. 5.11. 5.12. 5.13.

5.14.3. 5.14.4. 5.15.

7.

Pneumatyka

90

Zabezpieczenie silnika podczas pracy w

5.14.1. 5.14.2.

134 137 137 138 139

8.

gwiazda-trójkąt

5.9.

5.14.

Dobór przewodów Obliczanie przewodów na spadek napięcia Obwód prądu przemiennego - jednofazowy Obwód prądu przemiennego - trójfazowy Przykład doboru przewodów

134

109

5.8.

85 87 88 89

układzie

trójkąta

6.1. 6.2. 6.2.1. 6.2.2. 6.3.

spadków

105

83 83 84

5.5. 5.6. 5.7.

napięć

Dobór przewodów i

Analityczny opis struktury układu przełączającego 7.1. 7.2. Prawo algebry układów przełączających 7.2.1. Prawo przemienności 7.2.2. Prawo łączności 7.2.3. Prawo rozdzielności 7.2.3.1. mnożenia względem dodawania 7.2.3.2. dodawania względem mnożenia 7.2.4. Prawo De Morgana (negacji) 7.3. Przekształcenia równoważne 7.4. Numeryczny zapis wyrażeń strukturalnych Schematy logiczne 7.5. Metody tablicowe minimalizacji funkcji logicznych 7.6. 7.6.1. Cykliczne siatki zależności 7.6.2. Siatki zależności funkcji dwóch zmiennych 7.6.3. Podstawowe podgrupy siatek zależności czterech zmiennych Siatki zależności wielu zmiennych 7.7. Stany obojętne elementów wyjściowych 7.8. Hazard w układach przełączających 7.9. 7.10. Wyścig w układzie wielotaktowym Synteza układów kombinacyjnych 7.11. Tablica kolejności łączeń 7.12. 7.13. Przykłady rozwiązań 7.13.1. Mechanizm przesuwu pieca grzewczego 7.13.2. Urządzenie do wiercenia i gwintowania otworów 7.13.3. Automat do cięcia pręta (pasma) 7.13.4. Układ sterowania zespołem rozdzielczym manipulatora kużniczego 7.14. Zamiana liczb dziesiętnych na równoważne liczby binarne

stosowane w układach sterujących Tabela typowych oznaczeń Systemy zabezpieczeń układów sterowania i mocy Systemy ochrony silnika przed przeciążeniem i zwarciem Układ sterowania Przykład sterowania napięciem stałym Bocznikowanie układu podstawowego podczas rozbiegu silnika Zabezpieczenie silnika podczas połączenia

5A.

określanie

6.

90 91 93 94 96 99 99 99 100 100 101

111

113 115 116 118 120 122 124 124 125 125 126 127 128 129 130 130 131 131

Siłowniki

Budowa i działanie Siłownik jednostronnego działania Siłownik dwustronnego działania Siłowniki dwustronnego działania z

141 142 142 143 143 143 143 143 145 146 147 149 149 150 151 154 155 157 159 160 160 162 162 166 170 173 182

obustronną

amortyzacją

8.2.2. Obliczanie siłownika 8.2.2.1. Siła na tłoczysku 8.2.2.2. Zużycie powietrza Zawory rozdzielające 8.3. 8.3.1. Zawory sterowane poprzez nacisk 8.3.1.1. Zawory 3/2 normalnie zamknięte 8.3.1.2. Zawór 3/2 normalnie otwarty 8.3.1.3. Zawór rozdzielający 4/2 8.3.2. Zawór 3/2 sterowany pneumatycznie 8.3.3. Zawory rozdzielające sterowane elektromagnetycznie 8.3.4. Zawory drogowe sterowane rolką Zawory suwakowe 8.3.5. 8.3.5.1. Zawór suwakowy ręczny 8.3.5.2. Zawór z suwakiem płytkowym 8.3.5.3. Zawór rozdzielający płytkowy Zawory sterujące kierunkiem przepływu 8.4. 8.4.1. Zawór zwrotny 8.4.2. Przełącznik obiegu (element LUB) Zawór dławiąco-zwrotny 8.4.3.

185 185 185 187 192 192 192 193 194 195 196 197 198 198 198 199 200 200 201 202

5

8.4.4. 8.4.5. 8.4.6. 8.5. 8.6.

Zawór szybkiego spustu Zawór koniunkcji (element I) Przekaźnik czasowy Tablica doboru elementów Sposób przedstawienia projektowanego

9.

Hydraulika

211

9.1. 9.1.1. 9.1.2. 9.1.3. 9.1.4. 9.1.4.1. 9.1.4.2. 9.1.4.3. 9.1.5. 9.1.6. 9.1.7. 9.2. 9.2.1. 9.2.2. 9.2.3. 9.2.4. 9.2.5. 9.2.6.

Przykłady połączeń

211 211 212 212 213 213 213 214 214 215 215 217 217 218 219 220 221

9.2.7. 9.2.8. 9.3. 9.3.1. 9.3.2. 9.3.3. 9.3.4. 9.3.5. 9.4. 9.5. 9.5.1. 9.5.2. 9.5.3. 9.5.4.

układ!.!

Zawory bezpieczeństwa i przelewowe Dawkowanie oleju Kompensacja przecieków Dławik w obiegu na wlocie na wylocie na odgałęzieniu Regulatory przepływu Zmiana prędkości suwu Filtr w układzie hydraulicznym Podstawowe systemy sterowania Prosty układ hydrauliczny (obwód otwarty) Układ z cylindrem różnicowym Układ z podwójną blokadą Układ z rozdzielaczami łączonymi szeregowo Układ z równoległym łączeniem kilku rozdzielaczy Układ hydrauliczny z 3-stopniowym zdalnie sterowanym zaworem regulacji ciśnienia Układ z zaworem podtrzymującym Synchroniczny ruch kilku cylindrów - tzw. „hydrauliczny linka Bowdena" Wzory stosowane do obliczeń Pompa hydrauliczna Silnik hydrauliczny Cylinder hydrauliczny Siły w cylindrze Straty ciśnienia w prostych przewodach rurowych Nomogramy, Tablice oraz Wykresy Przykład doboru aparatury i wykonania projektu Dobór cylindra imadła i zacisku Dobór cylindra - piły Dobór cylindra - podajnika Obliczanie chłonności wszystkich cylindrów urządzenia

9.5.5. 9.5.6.

203 204 205 207 208

222 223 224 225 225 225 225 226 227 228 237 238 241 241

9.5.7. 9.5.8. 9.5.9. 9.5.10. 9.5.11. 9.5.12. 9.5.13. 9.5.14. 9.5.15.

246 246 246 248 248 248 249 249 250 252

10.

Zasady doboru regulatorów

253

10.1. 10.2. 10.3.

Wybór rodzaju regulatora 254 Wybór typu regulatora 254 Ilustracja wpływu właściwości dynamicznych regula256 tora na charakterystyki statyczne układu regulacji Ilustracja wpływu właściwości dynamicznych regulatora na charakterystyki dynamiczne układu regulacji 258

6

Dobór nastaw regulatorów Dobór według cech przebiegu przejściowego Dobór według ZIEGLERA-NICHOLSA Przykład obliczeniowy Dobór na.staw regulatora typu PID metodą

259 260 264 264

eksperymentalną

266

częstotliwości

267

11.

Przemienniki

11.1.

Ogólna charakterystyka przemienników częstotliwości produkowanych przez APATOR S.A. Parametry nastawialne i charakterystyczne rodzin AMT Podstawowe charakterystyki regulacyjne Rodzina AMT0002-0009 Rodzina AMT0012-011 O Zabezpieczenia Parametry programowalne AMT0002-0009 AMT0012-011 O Opisy przyłączy sterujących Listwa zdalnego sterowania przemienników AMT0002-ATM0009 Listwa zdalnego sterowania przemienników AMT0012-AMT011 O Zastosowanie Dobór przemienników częstotliwości z rodzin AMl Metody doboru Uwagi do sposobu doboru przemienników

11.2. 11.3. 11.3.1. 11.3.2. 11.4. 11.5. 115.1. 11.5.2. 11.6. 11.6.1. 11.6.2. 11.7. 11.8. 11.8.1. 11.8.2.

częstotliwości

11.9.

13. 13.1. 13.2. 13.3. 13.4. 13.5. 13.5.1. 13.5.2. 13.5.3. 13.5.4. 13.5.5. 13.5.6. 13.5.7. 13.5.8. 13.5.9.

Przykłady zastosowań rozwiązań Łączniki

konstrukcyjnych

krzywkowe serii 4G

Diagram doboru

łączników

Podział

Przykłady programów łączeń Wykonania Przykłady wykorzystania łączników Wyłączniki Przełącznik

rewersyjny -3 biegunowy

Przełącznik gwiazda-trójkąt Łączniki

w

267 268 270 270 272 273 273 273 274 279 279 280 281 281 281 283

Warunki chłodzenia silnika współpracującego z przemiennikiem częstotliwości Odległość silnika od przemiennika częstotliwości

11.10. Przykłady zastosowań 11.11. 11.11.1. Pompy i wentylatory 11.11.2. Podajniki 11.11.3. Kontrola procesów technologicznych 11.11.4. Współczesne możliwości stosowania przemienników częstotliwości 12.

242 242

Dobór pompy i jej wydatku Obliczamy moc P silnika napędowego pompy hydraulicznej Dobór sprzęgła Dobór zbiornika Dobór chłodnicy Chłodzenie (oddawanie ciepła) Ciepłe oddawane przez zbiornik Dobór filtracji Dobór dodatkowego źródła zasilania Układ Sterowania Wykaz stosowanych aparatów

10.4.

10.5. 10.5.1. 10.5.2. 10.5.3. 10.5.4.

układzie

Dahlandera do silników dwuuzwojeniowych Przełączniki do silników trzybiegowych Łączniki o dowolnym diagramie łączeń Uzyskiwanie różnych mocy oporów grzejnych Rozruch silnika indukcyjnego przy pomocy oporów rozruchowych Przełączniki

283 283 283 283 286 286 287 288 300 300 301 301 301 305 305 305 306 308 309 311 312 313 314

14.

Wykaz aparatury i producentów

315

15.

Literatura

356

Poradnik elektryka i automatyka

i9

lO l4 l4

PODSTAWOWE ZALEŻNOŚCI

1

l6 )7

37 38 70 70

72 73 73 73

1.1. JEDNOSTKI SI

Tablice

zawierają

oznaczenia wielkości w elektryce.

jednostek miar elektrycznych

magnetycznych oraz niektórych

wielkości używanych

Tabela 1

74

79

BO 81 81 81

83

WIELKOŚCI

NAZWA

2

1 Prąd

I

elektryczny,

Natężenie prądu

87

Moment dipola elektrycznego

88

Gęstość

01 01 01 .05 ,05 •05 :06

SYMBOL

UKŁAD

NA JEDNOSTKĘ SI

4

5

6

A

SI

1

amper na metr kwadratowy

Nm 2

SI

1

kulomb amperosekunda amperogodzina

A· s A ·h

SI

1 1

kulombometr

C·m

SI

1

kulomb na metr kwadratowy

C/m 2

SI

1

kulomb na metr sześcienny

C/m 3

SI

1

3 amper

elektrycznego

Ładunek

oo

PRZELICZENIOWY

OZNACZENIE

83 83 83 83 86 86

oo

MNOŻNIK

JEDNOSTKA

79

Gęstość prądu

J(S)

elektryczny Q

p(p.)

powierzchniowa

c

104

ładunku

Gęstość objętościowa ładunku Potencjał

V

wolt

V

SI

1

u

wolt

V

SI

1

E

wolt

V

SI

1

Moc czynna

p

wat

w

SI

1

111 112

Moc pozorna

S(P.)

woltoamper

V·A

SI

1

113

Moc bierna

Q(Pą)

war

var

MKSA

1

114

Natężenie pola elektrycznego Elektryzacja

E Ei

wolt na metr

V/m

SI

1

Pojemność

c

farad centymetr

F cm

SI CGS

1 10-12

farad na metr

F/m

SI

Q

SI

1

Q·m

SI

1 10-s

:os :09

115 156

elektryczny

Napięcie, różnica potencjałów

Siła

elektromotoryczna

.

Przenikalność elektryczna (bezwzględna)

c,e

Rezystancja (opór czynny)

R

om

Rezystywność (oporność właściwa)

p

omometr om razy milimetr kwadratowy na metr

Podstawowe zależności

n· mm'/m

~

1

7

. 1

2

Konduktancja (przewodność czynna - odwrotność rezystancji) Admitancja pozorna)

y

(przewodność

r

Konduktywność (przewodność

Pole magnetyczne, pola magnetycżnego

H

Natężenie

Siła

magnetyczne

magnetomotoryczna

5

6

simens

s

SI

1

S/m S/cm 2 S • m/mm

SI

1 102

Nm Az/m Oe

SI MKSA CGS

1 1 102

B

właściwa)

Napięcie

4

G

(przewodność

Susceptancja bierna)

3

simens na metr simens na centymetr simensometr na milimetr kwadratowy amper na metr amperozwój na metr erstet*

106

u.urn

amper

A

SI

1

F, Fm

amper gilbert*

A Gb

SI CGS

1 1

e

amper

A

SI

1

cp

weber woltosekunda makswel*

Wb V •S Mx

SI CGS

1 1 10-•

T

SI

Przepływ (siła

magnetomotoryczna) Strumień

magnetyczny

B

Indukcja magnetyczna

Indukcyjność własna

Indukcyjność

L

wzajemna

Przenikalność

magnetyczna

M,

tesla weber na metr kwadratowy gaus*

Wb/m2 Gs

CGS

1 1 10-4

henr omosekunda

H Q·s

SI

1 1

henr na metr

H/m

SI

1

NWb H-'

SI

1 1

l.nn µ

bezwzględna

Reluktancja (oporność magnetyczna)

R,Rm

amper na weber henr do potęgi minus pierwszej

Permeancja (przewodność magnetyczna)

.A, (P)

henr

H

SI

1

Polaryzacja magnetyczna

Bi, J

tesla

T

SI

1

kulomb

c

SI

1

C/m2

SI

1

Q

SI

1

Q

SI

1

J

SI

1

Strumień

elektryczny

"'

Indukcja elektryczna Impedancja pozorna) Reaktancja

(oporność

(oporność

Energia

kulomb na metr kwadratowy

z

om

X

om

E,W

dżul

'

104 107

Energia czynna

watogodzina kilowatogodzina

W·h KW •h

Energia bierna

warosekunda warogodzina

var· s var· h

MKSA

1 104

Energia pozorna

voltoamperosekunda

V·A·s

MKSA

1

J/m,

SI

1

Gęstość

8

bierna)

D

energii

w

dżul

na metr sześcienny

Poradnik elektryka i automatyka

1

2

Sprawność

11 W,(A)

Praca

p

Ciśnienie

6 1

%

dżul

J

SI

1

Pa Tr bar

SI

1

N·m

SI

1

N kG

SI MKSA

9,80665

N/m3

SI

1

N·m

SI

1

paskal tor* bar*

T, (M)

niutonometr

Ciężar

G, (P)

niuton kilogram -

Moment siły

5

procent

Moment obrotowy

Ciężar właściwy

4

3

siła*

y

niuton na metr

M

niutonometr

sześcienny

1

*Jednostka nie dopuszczona do stosowania przez Zarządzenie Prezesa PKNMiJ z dnia 20 grudnia 1984 r. - Dodatkowa litera w OZNACZENIACH WIELKOŚCI (pozycja nr 2) podana na drugim miejscu jest zgodnie z PN-88/E-011 OO również stosowana. Wielkość podana w nawiasie jest oznaczeniem rezerwowym.

1 10e = --10·3 4n 1 1Gb=-10A 4n

1dyn = 10·5 N

1 Tr= 133,332 Pa

1 kG= 9,80665 N

1 kW·h = 3,6 . 106J

1 bar= 105 Pa

1.2. PRZEDROSTKI JEDNOSTEK W praktyce bardzo często korzysta się z jednostek, które tworzy Przedrostki te mają oznaczenia i nazwy:

np.

najczęściej

Przedrostek

Oznaczenie

tera giga mega kilo he kto deka decy centy mili mikro nano piko

T G M k h da d c m µ n p

stosowane jednostki

się

przez dodanie przedrostka 1on.

Mnożnik

1012 109 106 103 102 10 10·1 10·2 10·3 10·6 10·9 10-12

= = = = = = = = = = = =

1 ooo ooo ooo ooo 1 ooo ooo ooo 1 ooo ooo 1 ooo 1 oo 1o 0,1 0,01 0,001 0,000 001 0,000 ooo 001 0,000 ooo ooo 001

pojemności:

farad 1F = 1 ooo OOO µF mikrofarad 1 µF = 1 OOO nF = 1 OOO OOO pF nanofarad 1 nF = 1 OOO pF = 0,001 µF pikofarad 1 pF = 0,001 nF = 0,000 001 µF lub najczęściej stosowane jednostki rezystancji rniliohrn 1 m.Q = 0,001 .Q ohm 1 .Q = 1 OOO .Q kiloohm 1 k.Q = 1 ooo .Q = 0,001 M.Q rnegaohm 1 M.Q= 1 OOO k.Q = 1 OOO OOO .Q

Podstawowe zależności

9

1.3. REZVSTANCJA (OPORNOŚĆ) I KONDUKTYWNOŚĆ (PRZEWODNOŚĆ WłAŚCIWA) PRZEWODNIKA

I R=p·-

(1)

8

gdzie: Rp -

S I -

rezystancja (oporność) przewodnika [.O.], rezystywność (oporność właściwa) przewodnika, wielkość charakteryzującą materiał, z którego wykonano przewód, powierzchnia przekroju poprzecznego przewodnika, długość przewodnika.

p= R·S

(2)

I

Jednostka rezystywności, czyli oporu właściwego, wynika z wzoru (2). Po podstawieniu

R S

I

= 1 .O. = 1 m2 =1m

otrzymujemy 1 [p] = 1 [R] . 1 [S] 1 [I] Jednostką rezystywności w układzie SI jest

= 1

.o. . m2 m

= 1 .o.

.m

omometr.

Przekroje przewodów są zazwyczaj tak małe, że podawanie ich w metrach kwadratowych byłoby niedogodne. Podaje się je z reguły w milimetrach kwadratowych. Wówczas chcąc otrzymać ze wzoru (1) rezystancję w omach należy za jednostkę rezystywności przyjąć: 1 [p] =

.Q . mm2

m

Odwrotność rezystywności (oporności właściwej) nazywamy konduktywnością (przewodność właściwa), i oznaczamy literą y (gamma) (3)

y=-1-

p

Jednostką konduktywności w układzie

SI jest simens na metr:

1 s 1 [i.I = - - = 1 .Q.m m

a przy wyrażeniu przekroju w [mm2] oraz długości w [m] jednostka konduktywności wyrażona zostanie

1[i.I=1

10

~ mm2

Poradnik elektryka i automatyka

CA

1.4. ZALEŻNOŚĆ REZVSTANCJI (OPORNOŚCI) OD TEMPERATURY Rezystywność

p (opór właściwy) w temperaturze iJ °C (theta)

= p20 (1 +a A iJ)

PiJ

wyraża się

wzorem (4)

. mnożąc obustronnie równanie (4) przez długość przewodu I i dzieląc przez przekrój S, otrzymujemy analogiczny wzór na rezystancję. R

= R20 (f +a A'(})

/}.i}= i}-

Pu P20 -

a i}

(5)

20

rezystywność (oporność właściwa)

w temperaturze iJ, rezystywność w temperaturze 20[°C], - temperaturowy współczynnik rezystancji [o~], - temperatura przewodnika [°C].

Zmiana rezystancji (oporu) służy do wyznaczania temperatury przewodnika, gdy bezpośredni pomiar nie jest możliwy. Jeżeli znana jest rezystancja R1 w temperaturze iJ1 oraz rezystancja R2 po nagrzaniu, to temperaturę uzwojenia iJ2 wyznacza się w sposób następujący: R1

= R20 [1 + aAiJ]

A iJ

(6)

= iJ- 20

stąd

ne.

R1 = R20 [1

+

a (iJ1 - 20)]

R2 = R20 [1

+

a (iJ2 - 20)]

1cję

R2

~

1 --20 a

+

iJ2

--a- 20 + 1'}1

va),

dla miedzi

a= 0,00393,

1 a= 254,5

234,5 R2 ~= 234,5

iJ2

=

+ 1'}2 + 1'}1

R2 R (234,5 1

+

iJ1) - 234,5

(7)

Stopy metali odznaczają się małym temperaturowym współczynnikiem rezystancji, tzn. że ich rezystancja ulega pomijalnie małym zmianom przy zmianach temperatury. Dlatego niektóre z nich, jak manganin i konstantan, są używane do wyrobu oporników laboratoryjnych. Elektrolity i węgiel odznaczają się ujemnym współczynnikiem temperaturowym rezystancji; ich rezystancja zmniejsza się z podwyższaniem temperatury.

atyka

Podstawowe zależności

11

1.5. PRAWO OHMA

Natężenie prądu (I) płynącego w przewodniku jest wprost proporcjonalny do napięcia (U) występującego pomiędzy końcami przewodnika, a odwrotnie proporcjonalny do rezystancji (R) I

(8)

=JL R

1 [I] = __:!__Iill_ = 1 l

1 [R]

„Szkolnym" sposobem

Q

= 1A

zapamiętania prawa Ohma jets tzw. „trójkąt" prawa Ohma, przedstawiony poniżej.

Zasłaniając wartość mierzoną, otrzymujemy wzór

Prawo Ohma można przy podstawieniu (9)

G =-1R 1 [G]

zapisać

= -Q1- = 1 S

w postaci:

(1 O}

_I_= G

u

gdzie odwrotność rezystancji - oznaczoną literą G, nazywamy konduktancją. Jednostką konduktancji (przewodności) jest simens.

1.6. Praca prądu (stałego)

Dla stanów ustalonych, gdzie U - const. I - const. pracę obliczamy posługując się jednym z następujących wzorów: (11)

W=O· U W=U·I·t

(12)

LJ2 W=-·t R

(13)

W układzie SI pracę mierzy się w dżulach [J].

1 [W] = 1 [U] . 1 [I] . 1 [t] = 1 Ws

=1J

Poradnik elekttyka i automatyka 12

.....,..„„...................................................„ f1>-~

1.7. MOC PRĄDU STAŁEGO

igo

stosunek energii (pracy) do czasu nazywamy mocą i oznaczamy literą P:

w

p ==t

(14)

P==U·I

(15)

P == R · 12

(16)

LJ2

(17)

P ==A

W układzie SI energię mierzymy w dżulach, a moc w watach.

1 [P] ==

1

[W] == 1 _ł__ == 1 W

s

1 [t]

1.8. SZEREGOWE POŁĄCZENIA REZVSTORÓW Rezystancja zastępcza układu szeregowego rezystorów jest równa sumie ich rezystancji.

I

R2

Rn

--;_____1--„„-;_____1----------------~l __

i----

u Rzast.

I

Rys. 1. Rezystencja w układzie szeregowym

(18)

1.9. RÓWNOLEGŁE POŁĄCZENIA REZVSTORÓW

Odwrotność rezystancji zastępczej układu równoległego kilku rezystorów jest równa sumie odwrotności ich rezystancji.

I I r - - - -... -------------,

I2

Inf I

R2

Ro~

u

Rzast.

I I I

----. -------------.J Rys. 2. Rezystencja w

!yka

Podstawowe zależności

układzie równoległym

13

1

1

n

=2:Rzast. n-1 Rn

(19)

W przypadku połączenia równoległego dwóch rezystorów o rezystancjach R1

R2 , przedstawionych na

rysunku 3, wartość ta wynosi:

R=

R1. R2 R1 + R2

(20)

R1

)1

-

I

I

u

L

-

R2

._12 Rys. 3.

I

I

Układ równoległy

dwóch rezystorów

Przy równoległym połączeniu rezystorów natężenia prądów płynących w poszczególnych gałęziach mają się tak do siebie, jak odwrotności rezystancji tych gałęzi.

I-1.1. I1 ·I · 2··· n-R·fł· 1

2

(21)

···Ił

n

Jest to tzw. reguła dzielnika prądowego. Zatem reguła ta dla rysunku 3 jest określona równaniem:

(22)

Dla równoległego połączenia rezystancji (oporów), konduktancja (przewodność) zastępcza jest równa sumie konduktancji składowych.

(23)

1.10. POŁĄCZENIA RÓWNOWAŻNE GWIAZDA I TRÓJKĄT b)

a)

3 3

2

2

Rys. 4. Układ połączeń: a} w gwiazdę b} w trójkąt

14

Poradnik elektl'fka i automatyka

w praktyce

łączy się często odbiorniki w trójkąt lub w gwiazdę. Przekształcenie jednego z nich w drugie,

można uprościć stosując

odpowiednie wzory.

R1,2

na

Przekształcenie

„gwiazda -

trójkąt"

R2. Rs R2+. R3+~

Przekształcenie „trójkąt

-

(24)

gwiazda"

1.11. NAPIĘCIE NA ZACISKACH ŹRÓDŁA

Napięcie na zaciskach źródła napięcia, obciążonego prądem I, jest równe sile elektromotorycznej pomniejszonej o spadek napięcia na rezystorze wewnętrznym źródła (rys. 5).

I

R

u

U=E-I·Rw

się

Rys. 5. Obwód

(25)

Napięcie stanu jałowego U0 na zaciskach cia jest równe jego sile elektromotorycznej E.

prądu

źródła napię­

1.12. SZEREGOWE POŁĄCZENIE ŹRÓDEŁ

mie

I

u R

Rys. 6. Szeregowe

połączenie źródeł napięć

(26)

3tyka

Podstawowe zależności

15

1.13. RÓWNOLEGŁE POŁĄCZENIE ŹRÓDEŁ

Na zaciskach układu, napięcie jest wartością stałą. W przypadku gdy źródła E1 oraz E2 posiadają różne napięcia, to wówczas, nawet w układzie bez obciążenia, płynie tzw. prąd

wyrównawczy (27)

Który zanika przy E1 = E2 (rys.7).

I

Jeżeli napięcia źródłowe są równe, to wówczas:

u

L+

L-

(28)

Rys. 7. Prądy wyrównawcze w równoległym połączeniu źródeł

Jak widać ze wzoru, natężenia połączonych równolegle źródeł napięcia o jednakowych rycznych są odwrotnie proporcjonalne do ich rezystancji wewnętrznych.

siłach

elektromoto-

1.14. DZIELNIKI NAPIĘCIA

Reguła dzielnika napięcia mow1, że przy szeregowym

t

połączeniu rezystorów napięcia na poszczególnych rezystancjach, mają się do siebie jak odpowiednie rezystancje.

:5' +

(29)

::)

t

li

(30)

(31) Rys. 8. Rozkład napięć w obwodzie

1.15. SPRAWNOŚĆ ŹRÓDŁA NAPIĘCIA

Stosunek mocy oddawanej do mocy wytwarzanej w ktryczną

źródle napięcia

nazywamy jego

sprawnością

ele-

71.

P

U

E-Rwl

71=-2 =-=--.....:.:-P1 E E

(32)

Poradnik elektryka i automatyka

16

1.16. PIERWSZE PRAWO KIRCHOFFA

Prawo to mówi, że suma prądów dopływających do jest równa sumie prądów odpływających od węzła.

węzła

cia, tzw. (33)

LI=O

Rys. 9.

Węzeł

(34)

obwodu elektrycznego

· · Prawo to można też przedstawić jako sumę algebraiczną prądów schodzących się w wężle obwodu elektry-;;znego, która rowna jest zeru (wzór 34). Dla przedstawionego węzła (rys. 9) otrzymuje się

Jto-

czyli

1.17. DRUGIE PRAWO KIRCHOFFA

R1

A

rym tan-

I1

~

) Rs

8

R2 13

o

c Rys. 1o. Oczko obwodu elektrycznego

Każde oczko obwodu elektrycznego rozpatruje się samodzielnie wg. drugiego prawa Kirchoffa, które mówi, że suma sił elektromotorycznych jest równa sumie spadków napięć.

LE=LI·R ele-

(35)

Można również sformułować, że suma napięć w oczku jest równa zero.

L

(E, U)=

o

(36)

Tak więc dla oczka przedstawionego na rysunku 1O otrzymuje się następujące równania:

1tyka

Podstawowe zależności

17

1.18. KONDENSATORY

Pojemność układu

dwóch elektrod jest równa jednemu faradowi, jeżeli przy nimi ładunek na każdej z elektrod jest równy jednemu kulombowi.

c = _g_

napięciu

jednego wolta

między

(37)

u

1 [C] = 1 [Q] = 1 _g_ = 1 A . s = 1 F V

- [V]

V

Jednostką pojemności jest farad (F) Podstawiając do wzoru (37)

u

(Natężenie pola E w dielektryku wyznaczamy dzieląc napięcie U

E=d

przez odległość d) (Indukcja elektrostatyczna D jest równa ilorazowi ładunku Q na elektrodzie i pola powierzchni S)

D=_Q_

s

oraz

e z wzoru

(39)

otrzymujemy wzór na pojemność kondensatora:

C

gdzie: S d -

e -

eo -

=

t:S d

(38)

[F]

powierzchnia okładziny kondensatora, odstęp pomiędzy okładzinami, przenikalność elektryczna,

przenikalność dla próżni.

Przenikalność elektryczną t: obliczamy ze stosunku D/E t:

= _Q_ = _Q_ . JL = Od E

S . d

(39)

SU

Jednostką przenikalności elektrycznej jest farad na metr.

c

rn1 m2 C F 1 [e] = 1 ~ = 1 = 1= 1[E] V V· m m

m

Opisaną metodą

wyznaczono

wartość przenikalności

elektrycznej

próżni, którą

oznaczamy przez

eo

dla

odróżnienia od przenikalności e dielektryków materialnych.

eo = 8,854 . 10-12

F

(40)

m

(41)

gdzie

i - przenikalność elektryczna względna, która wskazuje, ile razy przenikalność bezwzględna danego dielektryku jest większa od przenikalności próżni

18

eo.

Poradnik elektryka i automatyka

1.19. SZEREGOWE POŁĄCZENIE KONDENSATORÓW dzy

C1

C2 1-Q

QI

en

~_9_,_9i

QI

1-Q

I

_U1

Un

U2

Rys. 11.

Połączenia

szeregowe kondensatorów

eU na

Podstawiając

w zamian za U wzór (37), otrzymujemy

Q

Q

Q

Q

c=c+c+ ... +cn 1 2 Po obustronnym podzieleniu równania przez Q

Czast.

=

1

C

1

+

C

2

możemy napisać:

1

+ ... + Cn

(42)

lub 1

n

--=L Czast.

(43)

n-1 Cn

Dla dwóch kondensatorów podłączonych szeregowo, wzór na pojemność zastępczą możemy zapisać w nasposób:

stępujący

(44)

1.20. RÓWNOLEGŁE POŁĄCZENIE KONDENSATORÓW

dla

Przy równoległym połączeniu kondensatorów pojemność kondensatora zastępczego jest równa sumie ich pojemności, a napięcia na wszystkich okładzinach są jednakowe.

:0~--;;~-J;:

c2

J: I.·. .

~~n- ___ =r-4111._-_Q_2_ _ _

1

Rys. 12.

ego

Połączenia równoległe

c1

-_Q_1_ _ __

lu

kondensatorów

(45) (46) atyka

Podstawowe zależności

19

1.21. POJEMNOŚCIOWY DZIELNIK NAPIĘCIA

t

I

L1

U1

UQ-

li

Rozwiązując układ równań otrzymujemy:

::r

t

C2

napięcie na okładzinach kondensatora [V]

+

~

I

ładunek elektryczny [C]

::)

C2

U2

I Rys. 13.

I

Rozkład napięć

na

u1 =

C1

u2 =

C1

+ C2.

U

(47)

U

(48)

C1 okładzinach

kondensatorów

+ C2.

Napięcia na szeregowo połączonych kondensatorach (rys. 13) są odwrotnie proporcjonalne do ich pojemności.

1.22. INDUKCJA MAGNETYCZNA Linie pola magnetycznego wytworzone w poruszającym się przewodniku o długości I pod wpływem płynącego prądu I, w środowisku o przenikalnościµ, nazywamy indukcją magnetyczną. Jest ona wielkością wektorową, oznaczaną literą 8.

8 =µ · H

(49)

= _E!_

(50)

8

2n:r

gdzie:

µ-

współczynnik przenikalności magnetycznej (rozdział 1.23)

1 [µ] = 1 _!'.L ~

H8r -

= 1 _J_ = m·~

1 V . A . s = 1 ..Y:._§_ m·~ A·m

natężenie pola magnetycznego [ ~ ] (rozdział 1.24) indukcja magnetyczna odległość od przewodu (nieskończenie długiego, o przekroju kołowym znikomo małym) przez który płynie prąd I w środowisku o przenikliwości magnetycznej µ 1 [B] = 1 ~ = 1 ~ = 1 A. m m2

J = 1 T (tesla) A. m2

Jednostką indukcji magnetycznej jest tesla (1T). W użyciu spotyka się jeszcze dawne jednostki indukcji mag-

netycznej w układzie CGS 1 [8]=1Gs=1 gaus przy czym 1 Gs= 1Q-4T. Tak więc indukcja magnetyczna B= 1T wyrażona w układzie CGS jest równa 1O OOO Gs.

1.23. PRZENIKALNOŚĆ MAGNETYCZNA (51)

µ=µ'.µo 1 [µ] = 1

20

H m

(Henr na metr) Poradnik elektryka i automatyka

gdzie:

µ

_przenikalność

µ' -

µ0 -

(bezwzględna),

magnetyczna

przenikalność względna, przenikalność magnetyczna próżni.

przenikalność względna(µ') dla próżni =1, dla ciał paramagnetycznych > 1 (Al, Si, powietrze), dla ciał diamagnetycznych < 1 (Cu, Ag, H20), (Praktycznie dla ciał para- i diamagnetycznych przyjmuje sięµ"' 1), dla ciał ferromagnetycznych » 1 (Fe, Co, Ni).

µo = 4

1C •

10-7

(52)

V. s

H

1 [µ] = 1 - - = 1 A-m m ści.

1.24. NATĘŻENIE POLA MAGNETYCZNEGO W OSI SOLENOIDU

em ;cią

I

Rys. 14. Rysunek

objaśniający

wyznaczanie pola magnetycznego w osi solenoidu

Y wyrażający siłę magnetomotoryczną odniesioną

Iloraz nazywa

się natężeniem

H=~ 1 [H]

gdzie: HI z -

I d -

3.g-

długości

obwodu magnetycznego

(53)

I

óry

do jednostki

pola magnetycznego.

A = 1 -m

natężenie

pola magnetycznego, w cewce, liczba zwojów cewki, długość cewki, średnica solenoidu. natężenie prądu płynącego

W praktyce używa się niekiedy jednostki: 1 Ncm=100 Nm. Używaną dawniej jednostką natężenia pola magnetycznego należącą do układu CGS był ersted:

3s.

A = O8 - A ' cm

1 Oe"' 80 m

Średnica d solenoidu nie odgrywa roli, jeżeli długość jest co najmniej 20 razy większa od średnicy. Na końcach prostego solenoidu natężenie pola jest o połowę mniejsze. Aby tego uniknąć, wykonuje się cewkę pierścieniową (toroidalną) nawiniętą równomiernie na całej długości. Taką cewkę pokazano w punkcie 1.25.

yka

",

.

Podstawowe zależności

21

-

. .

.

.

.

.

.

..

'

.

'1"

1.25. NATĘŻENIE POLA MAGNETYCZNEGO W TOROIDZIE

H=~

(54)

'TT:· Dśr

(55)

1 [H] H I z D Dśr Rys. 15. Rysunek objaśniający wyznaczanie pola magnetycznego w toroidzie

Dw Dz -

A

= 1.m natężenie pola magnetycznego występujące w toroidzie natężenie prądu płynącego w cewce liczba zwojów w cewce średnica toroidu średnia średnica toroidu średnica wewnętrzna toroidu średnica zewnętrzna toroidu

1.26. PRAWO BIOTA I SAVARTA Natężenie pola magnetycznego w odległości a od przewodu pmstoliniowego, bardzo długiego, jest proporcjonalne do natężenia prądu I płynącego przez przewód, a odwrotnie proporcjonalne do długości

H= Zależność ta jest znana jako

I

2·1T:·a

[~] m

(56)

prawo Biota i Savarta.

1.27. SIŁA INDUKCJI MAGNETYCZNEJ -

PRAWO LAPLACE' A

Kierunek siły działającej na przewód I umieszczony w polu magnetycznym B wyznacza się regułą lewej ręki (rys. 19), a kierunek linii pola regułą śruby prawoskrętnej. Siłę F można wyznaczyć z reguły iloczynu wektorowego, o ile wzór napisany będzie w postaci wektorowej.

F

= I [I x B]

Moduł wektora F zapisujemny w postaci:

IFI gdzie ~ -

=

F=

I · I · B . sin

(57)

f3

kąt między wektorem I i B

Gdy przewód jest ułożony prostopadle do linii indukcji, to sin

f3 =

1, a wzór na siłę wynosi

(58)

F =I· I· B [F] N 1 [B] = 1 [I] . [I] = 1 A . m Uwzględniając, że

otrzymujemy

1 [B]

=1

V·A·S A· m. m

V·S = 1- = 1 T = 1 tesla m2

gdzie: I - czynna długość przewodnika znajdującego się w polu magnetycznym [m] F - siła oddziaływania [N]

22

Poradnik elektryka i automatyka

Tak więc jedna tesla jest indukcją magnetyczną wywierającą siłę jednego niutona na metr długości przewodu prostoliniowego o prądzie równym jednemu amperowi, umieszczonego prostopadle do linii indukcji. przewody prostoliniowe równoległe - umieszczone w polu magnetycznym, nawzajem przyciągają się gdy płynące w nich prądy mają przeciwne kierunki (rys. 16), natomiast nawzajem odpychają się gdy płynące w nich prądy mają kierunki zgodne (rys. 17).

Ja=

„ ące

lub

ol(

© 8 © © 8 8

ol(

Rys. 16. Przebieg linii pola elektrycznego i wzajemne oddziaływanie sił względem siebie dwóch przewodników

}

Rys. 17. Przebieg linii pola elektrycznego i wzajemne oddziaływanie sił względem siebie dwóch przewodników

1.28. STRUMIEŃ INDUKCJI MAGNETYCZNEJ

Wzór na strumień magnetycznej można wyrazić wzorem: Jor-

(59)

gdzie Bn jest rzutem wektora B na kierunek normalnej do elementu powierzchni dS. Gdy Bn=const. w każdym miejscu obszaru, to

1 [
gdzie: Bn S cP -

= 1 [BJ

(60)

• [SJ

=1~ . m2 = 1 V • s = 1 Wb = 1 weber m2

indukcja, pole powierzchni prostopadłej do linii indukcji, strumień magnetyczny.

W użyciu spotyka się jeszcze dawne jednostki strumienia magnetycznego w układzie CGS:

1 [BJ

= 1 Gs = 1Q-4 T

1 [
= 1o-a Wb

1.29. PRAWO PRZEPŁYWU

I H ·dl -+

B=

-+

(61)

Prawo przepływu głosi, że całka liniowa wektora natężenia pola magnetycznego H po konturze zamkniętym równa się przepływowi tego konturu, i jest równa sumie iloczynów prądu i liczb zwojów uzwojeń wytwarzają­ cych to pole.

e=

f H . dl = L I . z

(62)

B- przepływ (siła magnetomotoryczna), I - natężenie prądu, z - liczba zwojów, Jest to podstawowe prawo służące do obliczania obwodów magnetycznych. 1tyka

Podstawowe zależności

23

1.30. RELUKTANCJA (OPORNOŚĆ MAGNETYCZNA)

R = -I -

(63)

µ.s

µ

1 [R ] = _Il_:_&

[
µ

=1~ Wb

gdzie:

µ - przenikalność magnetyczna [ AV .m · s ], I

-

długość przewodnika [m]

S - pole powierzchni prostopadłe do linii indukcji [m2], Rµ - reluktancja

Odwrotnością reluktancji (oporności magnetycznej) jest permeancja (zwana przewodnością magnetyczną). (64)

A=-1-

Rµ

A=_Ł A -

e-

(65)

[H]

e

permeancja

przepływ (siła magnetomotoryczna) [A], cP- strumień magnetyczny Uednostką jest woltosekunda zwana weberem) [Wb].

1.31. PRAWO OHMA DLA OBWODU MAGNETYCZNEGO

e

(66)

[Wb]


1.32. RUCHOMY PRZEWÓD W STAŁYM POLU MAGNETYCZNYM

Jeżeli przewodnik poruszający się w polu magnetycznym przecina linie sił tego pola, to w przewodzie zgodnie z regułą prawej ręki (rys. 20), indukuje się SEM o wartości:

Rys. 18. Rysunek objaśniający stosowanie wzoru (67)

B e = I [ 1J • B ] = B . I . 1J • sin

(67)

a

gdy przewód jest ułożony prostopadle do linii sił pola, to sin

a = 1 , to wzór przybiera postać (68)

e=B·l·'6 gdzie: e - SEM [v],

V~ 28

B-

indukcja magnetyczna (

I -

czynna długość przewodnika [m], prędkość ruchu przewodnika [ ~ ]

1J -

) ,

a - kąt zawarty między kierunkiem prędkości i linii sil pola. Poradnik elektryka i automatyka

24

przy-zastosowaniu jednostek układu CGS wzór {68) zapisujemy w postaci

e = B • I • .il • 1CT8

(69)

il[~]

gdzie: e [v]

.S[Gs]

· l"[cm]

1 ;33. :SEM ZAINDUKOWANA W PRZEWODZIE OPLATAJĄCYM ZMIENNY STRUMIEŃ MAGNETYCZNY REGUŁA.LENZA wartość zaindukowanej siły

elektromotorycznej jest wprost proporcjonalna do

de/> e=±-ar ą).

;a dla cewki zawierającej

z zwojów jest zrazy większa d@

znaku we wzorze

zmian strumienia:

(70)

(71)

e=±Z·-ar-

Do ustalenia

szybkości

służy reguła

Lenza, która móWi,

że indukowana SEM ma taki zwrot, że

wywołany przez riią prąd w zamkniętym obwodzie dąży do zachowania istniejącego stanu, czyli przeciwstaWia się zachodzącym zmianom.

z prawa Lenza wynika prosta w stosowaniu reguła dotycząca znaku we wzorach

(70) i (71). indukowanej SEM przyjmiemy w stosunku do strumienia magnetycznego zgodnie.z śruby ;prawoskrętnej, należy we wzorach na siłę elektromotoryczną stosować znak „minus", a więc · Jeżeli strzałkę

de/> e =--ar

Przy zastosowaniu jednostek CGS

.1;34

JOd-

lub

de/> e=-z-dt

należy wzór pomnożyć

regułą

(72)

przez współczynnik przeliczeniowy 1o-a .

REGUŁY

a) ·śn.iby ,prawośkrętnej W polu przewodu prostoliniowego .lub pojedynczego zwoju kołowego należy śrubę prawoskrętną umieszosi przewodu lub w środku zwoju obracać tak, aby jej ·posuw był zgodny ze zwrotem prądu. Obrót i posuw śruby wyznacza-bieg linii pola.

czoną w

:b) clewej

ręki

F

Rys. 19.

Reguła lewejręki

Lewę rękę układa się tak, aby linie indukcji B (linie sił pola magnetycznego) były zwrócone ku dłoni tej ręki, a cztery wyciągnięte palce w kierunku przepływu prądu. Kciuk wskazuje kierunek dzialania siły F.

1tyka

:Podstawowe zależności

25

c) prawej ręki

Rys. 20.

Reguła

prawej

ręki

Jeśli linie pola magnetycznego zwrócone są ku otwartej dłoni prawej ręki, a kciuk wskazuje ruch przewodu, to pozostałe palce wskazują zwrot indukującego się napięcia.

1.35. INDUKCJA WŁASNA Pod wpływem zmiany prądu płynącego przez cewkę, indukuje się w niej siła elektromotoryczna, którą nazywamy samoindukcją lub indukcją własną.

L di e=-L-dt

(73)

Siła elektromotoryczna indukcji własnej jest proporcjonalna do szybkości zmian prądu w czasie. Znak „minus" we wzorze (72) odpowiada przyjęciu strzałki SEM zgodnie ze strzałką prądu (prawo Lenza).

L di dt

ą=+L-­

(74)

W praktyce zamiast wyrażenia „indukowana w cewce siła elektromotoryczna" używa się wyrażenia „napięcie indukowane" lub „napięcie na cewce" i oznacza przez UL, strzałkując je z reguły przeciwnie do strzałki prądu.

1 [L]

=

1

[UJ

1[~~]

= 1~ =1~ =1 H

~

A

Jednostkę

wyprowadono z wzoru (74), nazywając ją jeden henr (1 H). henr określić jako zdolność wytworzenia strumienia magnetycznego o wartości 1 Vs przez prąd o natężeniu 1 A, a więc · Można jeszcze jednostkę

1

L-

1 [H] = 1 [Vs] 1A

(75)

indukcyjność własna

1.36. INDUKCJA WZAJEMNA Dwie cewki ułożone względem siebie w ten sposób, że pole magnetyczne jednej z nich przenika choćby częściowo cewkę drugą, nazywamy cewkami sprzężonymi magnetycznie.

26

Poradnik elektryka i automatyka

Rys. 21. Dwie cewki

sprzężone

magnetycznie

·Zmiana prądu i w cewce 1 powoduje zmianę strumienia, dzięki czemu w cewce 2 indukuje się SEM. (76)

u, to (77)

L - indukcja wzajemna Przy sprzężeniu całkowitym

azy(78) natomaist przy

sprzężeniu niecałkowitym

zachodzi

zależność

ius"

(79) gdzie: k nazywa się współczynnikiem sprzężenia, a L1 i ~ są indukcyjnościami własnymi cewek 1 i 2.

ęcie

idu.

Każdej więc zmianie natężenia prądu jednej z cewek sprzężonych magnetycznie towarzyszy zawsze indukowanie się siły elektromotorycznej w cewce drugiej - zjawisko to nazywamy indukcją wzajemną.

1.37. WIELKOŚCI SINUSOIDALNE ZMIENNE Wartości chwilowe oznacza się - małymi literami Wartości skuteczne oznacza się - dużymi literami Wartości szczytowe oznacza się- dużymi literami ze wskaźniekiem „m".

I Vs Zapis napięcia sinusodalnie zmiennego u = Urn • sin (wt

+
ćby

(81)

m- pulsacja (częstotliwość kątowa) [s-1], t - czas [s], ip- kąt fazowy [rad], f - częstotliwość [Hz], T - okres [s]. Różnice faz

tyka

= 2nf

(80)

dwóch

Podstawowe zależności

wielkości sinusoidalnych

synchronicznych nazywamy

przesunięciem fazowym.

27

1.38. WARTOŚCI· SKUTECZNE (oznacza się wielkimi· literami. bez wskaźników) Dla przebiegu sinusoidalnie zmiennego wartość skuteczna jest

U=

-fi. razy mniej~za od wartości szczytowej:

Urn

(82)

-/2

1.39. REZVSTANCJA.CZVNNA

i· ·u;i

R

u

b)

T a---mm111----_... u qJ= o

a)

c) Rys. 22: Rezystor zasilany prądem sinusoidalnym: a)· schemat obwodu· b) przebiegi prądu Lnapięcia c). wykres wektorowy

dla

wartości

chwilowych

(83) (84)

i= Im· sin mt

(85)

Wartość skuteczna napięcia między zaciskami odcinka obwodu. mającego rezystencję czynną równa się iloczynowi wartości skutecznej natężenia przepływającego prądu przez jego rezystencję. Jest to prawo Ohma

dla odcinka obwodu

prądu

przemiennego i rezystencji czynnej

u

I=R

(86)

Przy rezystancji czynnej między prądem a napięciem nie występuje przesunięcie fazowe torze jest w fazie z prądem.

28

napięcie na rezys-

Poradnik elektryka i automatyka

t.40;. POJEMNOŚĆ W OBWODZIE PRĄDU ZMIENNEGO

rej:.

n

u i

LI

b)

a)'

(q; =- JL")

23~ KondensatćJr,zasilany·napięciem·sinusoidalhym•

Rys;

2

a):schemat obwodu b) ·przebiegi' prądu. i· napięć c) wykres wektorowy

-90° c)

Faza prąou wyprzedza· fazę napięcia o 90° albo przebieg napięcia na kondensatorze opóźnia się w fazie o 90°.

względem przebiegu prądu

u= Urn· sin wt a wartość skuteczna prądu

(87)

płynącego. przez

kondensator równa

się

I =_!:L_ Xc

(88)

X =-1c

OJ.

c

1 ]'.= 1 [ -c OJ

się

1ma

.

gdzie

OJ

= 2nf

(89)

1. = 1 - V' = 1 n s-1 • A · s A V

X~ - reaktancja pojemnościowa (oporność pojemnościowa) [Q], f - częstotliwość [Hz], c - pojemność [F], I - wartość skuteczna prądu [A] 1 U-wartość skuteczna napięcia M, OJ - prędkość kątowa [rad/sJ, [s-1]".

1.41. INDUKCYJNOŚĆ W OBWODZIE PRĄDU ZMIENNEGO u i ~ys-

r u

I

u-

EL

..... - - - - - -

L

a)

~--.-------

+ 90° b)

I

(q;=

+ .E.) 2

c)

Rys. 24~ Cewka indukcyjna idealna zasilana prądem sinusoidalnym a) schemat obwodu b) przebiegiprądu i napięcia c) wykres wektorowy

1tyka

Podstawowe zależności

29

di eL=-L-dt

u= L__QL dt

(90)

Napięcie na cewce wyprzedza o 90 ° fazę prądu albo prąd opóźnia się w fazie o 90 ° względem napięcia na cewce. (91)

i = Im • sin rot

a wartość skuteczna prądu płynącego przez cewkę indukcyjną równa się (92)

gdzie

OJ

= 2nf

(93)

V·S V 1 [OJ LJ=1s-1 A=1A=1.n XL - reaktancja indukcyjna (oporność indukcyjna) [.Q], f - częstotliwość [Hz], L - indukcyjność [H], I - wartość skuteczna prądu [A], U - wartość skuteczna napięcia M, 1 OJ prędkość kątowa [rad/s] [s- ]. 1.42. SZEREGOWE POŁĄCZENIE RLC

I u UL

Uc

b)

t

tT

c I

a)

c)

ą

I

u

d)

gdy:

XL= Xe

Rys. 25. Szeregowe połączenie RLC zasilane prądem a) schemat obwodu b) wykres wektorowy dla Reaktancji wypadko c) wykres wektorowy dla Reaktancji wypadko napięć) d) wykres wektorowy !ila rezonansu napięcia

dla tego przypadku frez.= 2

1 rc..y'L:-C

(94)

Poradnik e/ektl}'ka i automatyka

30

Napięcie

chwilowe na końcach gałęzi układu z rysunku 25a równa się: (95)

czemu odpowiada wektor napięcia wypadkowego

Na podstawie twierdzenia Pitagorasa obliczamy dla trójkąta napięć wartość skuteczną napięcia zasilającego.

U =-fo+X2· I= Z· I I= _Q_

(96)

z

Symbolem Z oznaczamy impedancję. Jest ona równa: Z = ~

przy czym
= arc tg

--j R2 + (XL - Xc)2

[Q]

XL - Xe R

(97)

(98)

1.43. RÓWNOLEGŁE POŁĄCZENIE RLC

gdy: BL >Be

R

L

c b)

a)

T

gdy: BL o

„u

em sinus~r c)

1dkowejda~\

gdy: BL = Be

1dkowej u~!" 1ciowego:j

to frez.

Rys. 26.


= O (rezonans prądów)

1 = _2_rc_-v'L.C~L=.=c~

Układ równoległy zasilany napięciem sinusoidalnym a) schemat obwodu b), c), d) wykresy wektorowe

Wartość chwilowa prądu (rys. 26a} równa jest:

a .w .zapisie wektorowym

Posługując się

wykresem _!lektoro~ przyjmujemy wektor U. .w osi _poziomaj_. W tym s2mym kierunku odmierzamy wektor prądu IR. Wektor Ie jest obrócony o 90 ° w przód względem U, a wektor IL jest obrócony o

kąt90 °

wstecz.

lch·długości odpowiadają w przyjętej podziałce prądowej wartościom skutecznym. Ic=JL

(99}

Xe

- Prąd płynący przez gałąź „R" jest w fazie z napięciem, prąd płynący przez indukcyjność jest cofnięty w fazie o 90 ° względem napięcia, a prąd płynący przez pojemność wyprzedza w fazie napięcie o 90 °. Wartość skuteczna·prądu I obliczamy na podstawie twierdzenia Pitagorasa z trójkąta prostokątnego

IR, (IL - Ie) I. I

I

= _,./ 12 + (IL -

(100)

lc)2

gdzie

IL-Ie

(101)

sin
Prąd płynącyw obwodzie możemy również obliczyć z prawa Ohma, które mówi.że:

u

(102}

I=--z=U·Y gdzie: Y -

admitancja (przewodność pozorna) Y=

-y'G2 +

(Be -BJ2

1

1 G =R-

BL

Bc=-

-

Xc

I

1 = -.XL

(103)

G -:konduktancja (przewodność rzeczywista}, Be - susceptancja pojemnościowa (przewodność pąjemnościowa}, BL - susceptancja:indukcyjna (przewodność indukcyjna).

1 A4. :MOC PRĄDU JEDNOFAZOWEGO Moc czynna

P

= U ·· I .. cos
[W]

Moc bierna

Q

= U · I . sin
[VAr]

Moc pozorna

S (Ps)

Moc pozorna

. 32

=U · I

(104}

.(105) (106}

lVA]

całego układu odbiorników

S

=~

(107)

1.45. PRĄD I NAPIĘCIE W UKŁADZIE TRÓJFAZOWYM

t~

r Up

mku :ony

! Prąd

Rys. 27.

i

napięcie

w

układzie

u p--{3 uf

(108)

IP= If

(109)

gwiazdy

azie

i

(110)

r Rys. 28.

Prąd

UP -

i

napięcie

w

(111)

układzie trójkąta

napięcie międzyprzewodowe,

Uf -

napięcie

IP If -

prąd prąd

fazowe, przewodowy, fazowy.

1.46. MOC PRĄDU TRÓJFAZOWEGO -

OBCIĄŻENIE SYMETRYCZNE

Przy obciążeniu symetrycznym moc prądu trójfazowego obliczamy według wzoru:

P

= -{3 · U · I

· cos

(112)

gdzie: U I -

napięcie międzyprzewodowe, prąd przewodowy,

natomiast moc bierną i pozorną obliczamy według wzoru:

atyka

Podstawowe zależności

Q

= -{3 · U . I

S

= -{3. U · I

. sin

[VA]

(113)

(114)

33

1.47. OBLICZANIE PODSTAWOWYCH WIELKOŚCI ELEKTRYCZNYCH Wzory podane w poniżej przedstawionej tablicy służą do obliczania wartości prądu stałego i mogą być stosowane też przy prądzie przemiennym, jeżeli w obwodzie jest tylko rezystancja rzeczyWista R. Jeżeli jednak zamiast rezystancji rzeczywistej R w obwodzie znajduje się impedancja Z, to obliczona moc będzie mocą pozorną.

Tabela 2. Wzory

służące

do obliczania

prądu,

rezystencji,

napięcia

oraz mocy

JEŚLI JEST DANE OBLICZVĆ

U oraz R

P oraz R

P oraz U

I oraz R

P oraz I

I oraz U

u

~

p

u

-

-

-

I

R

u p

34

12

p

-

u2 R

-F -

-

u

p

~

R

I

I· R

_..E_ I

-

I2. R

-

I· U

Poradnik e/ektf}'ka i automatyka

2

OZNACZENIA LITEROWO-CYFROWE

2.1. OZNACZENIA LITEROWO-CYFROWE PRZE- nieparzysta była mniejsza niż parzysta, np. 1 2 WODÓW I ZACISKÓW (rys. 29). Wszystkie przewody i elementy zaciskowe, zgodnie z normą PN-90/E-01242 oraz PN-73/M-55604 powinny zostać oznaczone w celu jednoznacznego ich określenia. Dla łatwiejszego odczytania układu sterowania i mocy, każdy przewód i element zaciskowy tego samego obwodu, powinien posiadać ten sam numer, tego potencjału. Do tworzenia oznaczeń stosuje się litery wielkie Rys. 29. Element z dwoma zaciskami alfabetu łacińskiego i cyfry arabskie. W tabeli 3 podano oznaczenie zacisków urządzeń 2.1.1.2. Pośrednie punkty pojedynczego elementu przeznaczonych do przewodów o określonym prze- należy oznaczać liczbami, przy czym zaleca się znaczeniu i identyfikacji zakończeń tych przewodów. oznaczać je w kolejności liczb wzrastających, np. 3, 4, 5 itd. Liczby dla punktów pośrednich powinny być Tabela 3. Oznaczenia zacisków do przewodów większe niż dla punktów końcowych. Numeracja zacisków pośrednich powinna się rozpoczynać od Zapis alfanumeryczny punktu najbliższego punktowi końcowemu oznaRodzaj OznaId entyczonego najmniejszą liczbą. W ten sposób punkty (przeznaczenie) cze nie fikacja pośrednie powinny być oznaczone np. liczbami 3, 4, przewodu zacisków Uwagi przewoUwagi 5 itd., jeżeli punkty końcowe są liczbami 1 i 2 (rys. 30). urządów dzenia 1 Zasilanie prądem przemiennym Faza 1 Faza 2 Faza3 Neutralny Zasilanie prądem

2

r·-·-·-·-, 3

u

4

5

L1 L2 L3 N

V

w N

I•

Uziemiający

Uziemiający bez zaklóceni owy Łączący z obudową Wyrównawczy

c M

M

PE

PE PEN E

E TE

TE

MM

1)

MM

1)

CC

1)

CC

1)

> Oznaczenia te powinny być stosowane tylko w przypadkach, gdy przewiduje się zastosowanie zacisków lub przewodów jako ochronnych lub uziemiających. 1

2.1.1. Zasady tworzenia oznaczeń Oznaczenie zacisków jest oparte na następujących zasadach. 2.1.1.1. Dwa zakończenia pojedynczego elementu należy oznaczać kolejnymi liczbami tak, aby liczba

~tyka

Oznaczenia literowo-cyfrowe

I

•

Rys. 30. Element z czterema zaciskami: dwoma końcowymi i dwoma pośrednimi

L+ L-

D

2

L·-·-·-·_J

stałym

Biegun dodatni Biegun ujemny Środkowy Ochronny Ochronno-neutralny

: ~.' : 2.1.1.3. Jeżeli w jednym zestawie zgrupowanych jest wiele podobnych elementów pojedynczych, należy zastosować jedną z następujących metod: - oba punkty końcowe i punkty pośrednie, jeżeli te ostatnie istnieją, oznacza się literami poprzedzają­ cymi liczby, o których mowa w 2.1.1.2 i 2.1.1.1, np. U, V, W dla faz układu trójfazowego prądu przemiennego (rys. 31),

Rys. 31. Zestaw trójfazowy z sześcioma zaciskami

35

- oba puńkty końcowe i punkty pośrednie, jeżeli te ostatnie istnieją, oznacza się liczbami poprzedzają­ cymi liczby, o których mowa w 2.1.1.1 i 2.1.1.2, jeżeli identyfikacja faz za pomocą liter nie jest konieczna lub możliwa; dla uniknięcia pomyłek, liczby te powinny być oddzielone kropką; punkty końcowe jednego elementu mogą być np. oznaczone 1.1 i 1.2, a drugiego elementu - 2.1 i 2.2 (rys. 32), I I I

.

c.~:.-.2~:.-~°.!._ .!?~.-·_J

Rys. 35. Rys. 32. Zestaw złożony z trzech elementów z dwunastoma zaciskami: sześcioma końcowymi i sześcioma pośrednimi

- oba punkty końcowe każdego elementu oznacza się za pomocą różnych kolejnych liczb, przy czym liczba nieparzysta powinna być mniejsza niż liczba parzysta dla każdego elementu (rys. 33).

Rys. 33.

Łącznik

2.1.1.4. W zestawach składających się z podobnych elementów, mających takie same oznaczenia literowe, w celu rozróżnienia tych elementów należy oznaczenia uzupełnić odpowiednimi liczbami umieszczonymi przed literami (rys. 34. i 35).

Urządzenie

dwufazowe złożone z dwóch zestawów elementów mających po cztery zaciski

2.2. OZNACZENIA IDENTYFIKACYJNE LITEROWO-CYFROWE (PN-78/E-01241) Symbol graficzny musi jednoznacznie określić obiekt (wyrób) elektryczny, musi być niekiedy dodatkowo opisany. Występuje to szczególnie wtedy, gdy na określonym schemacie przedstawiono kilka obiektów podobnego rodzaju o różnych danych znamionowych. Opis symboli poszczególnych obiektów, urządzeń lub aparatów, wykonany za pomocą oznaczeń literowych, cyfrowych lub literowo-cyfrowych, powinien być prosty i łatwy do zapamiętania. Przy stosowaniu oznaczeń literowych każdy obiekt lub urządzenie oznacza się zazwyczaj literami wielkimi, będącymi najczęściej pierwszymi literami słów podających rodzaj i funkcję wykonywaną w obwodzie. Dodatkowo w celu odróżnienia obiektów lub urządzeń tego samego rodzaju na tym samym rysunku, dodaje się przed lub za oznaczeniem literowym kolejny numer określonego obiektu lub urządzenia.

Tabela 4. Kod literowy do oznaczania rodzaju elementów Litera kodu

Rys. 34.

Urządzenia

Przykłady

A

zespoły, podzespoły

wzmacniacz (lampowy, półprzewodnikowy, magnetyczny), laser, zespół sterowniczy

B

przetworniki wielkości nieelektrycznych na elektryczne i na odwrót

czujnik termoelektryczny, komórka fotoelektryczna, mikrofon, głośnik, selsyn

c

kondensatory

kondensator elektroenergetyczny, kondensator do urządzeń elektronicznych

D

elementy binarne, urządzenia pamięciowe

element bistabilny, linia opóźniająca, pamięć magnetyczna, magnetowid

róźne

urządzenia oświetleniowe,

trójfazowe złożone z dwóch zestawów elementów

W celu dokładnego poznania wszystkich przepisów, polecam dodatkowo normę PN-90/E-05023, która podaje oznaczenie barwami zacisków elementów i urządzeń oraz zakończeń przewodów, zgodnie z przyjętym systemem dla konkretnego wyrobu. Oznaczenia te zostały również podane w rozdziale 6 (Wytyczne konstrukcyjne)

36

Rodzaj elementu

urządzenia opóźniające,

E

urządzenia grzejne, urzą­ dzenia nie ujęte w innych pozycjach tablicy

F

urządzenia czające

zabezpie-

bezpiecznik, odgromnik, wyzwalacz

4 cdtabeli . 'Litera • kodu

G

ÓW

RO1ślić

edy :idy, :ilka ych iek-

generatory, urządzenia zasilające

nie należy stosować

-

J

(rezerwa)

-

K

przekaźniki,

M

silniki

N

(rezerwa)

o

nie

f, ag-

przyrządy i urządzenia pomiarowe, urządzenia probiercze

miernik wskazujący, miernik rejestrujący, licznik, zegar

Q

łączniki

elektroenergetyczne (w obwodach

wyłącznik, rozłącznik,

głównych)

uziemnik

rezystory

rezystor regulacyjny, rozrusznik, bocznik, termistor

s

łączniki

zwiernik,

przycisk, łącznik krańcewy, łącznik instalacyjny, wybierak, tarcza numero wa

T

transformatory

transformator energetyczny, transformator do urządzeń elektronicznych, przekładnik, transduktor

u

modulatory,

V

ter-

w

przekształtniki

lampy elektronowe, przyrządy półprzewodni-

dyskryminator, demodulator, przemiennik częstotliwości, urządzenie kodujące, translacja pentoda, lampa wykładawcza, tranzystor, tyrystor

ko we

ych

a

odłącznik,

sterownicze, przyrządy telekomunikacyjne

:ny, na, ;yn

naid

-

należy stosować

:'lł

r do

dławik

-

aną

1ym

(do zabezdo automatyki, telekomunikacyjny)

p

R

X

drogi transmisyjne, prowadnice falowe, anteny

kabel, szyny zbiorcze, falowód, dipol

łączniki

wtyczka, gniazdo wtykowe, cokół, łączówka lutownicza, listwa zaciskowa

części,

wtykowe i ich zaciski, końcówki

y

urządzenia mechaniczne sterowane elektrycznie

hamulec, sprzęgło, zawór pneumatyczny

z

teletransmisyjne urządzenia końcowe, filtry, korektory, ograniczniki

filtr kwarcowy

Litera kodu

przekaźnik

cewka indukcyjna,

cewki

Przykłady

równoważnik

kablowy,

Tabela 5. Kod literowy do oznaczania funkcji elementów

pieczeń,

L

Rodzaj elementu

sygnalizator optyczny, sygnalizator akustyczny

I

tów iem lub

prądnica, wirująca przetwornica częstotliwości, bateria akumulatorów, generator niewirujący, zasilacz

sygnalizatory

styczniki

Litera kodu

Przykłady

H

ocą

wozaych 3.j lili li-

Rodza} elementu

A

B

c D E F G

H I J K

L M N

o p

Q R

s T

u

V

w X y

z

Funkcja funkcja pomocnicza ruch (naprzód, w tył, w lewo, w prawo, do góry, w dół, zegarowy) zliczanie różniczkowanie

(rezerwa) zabezpieczanie, ochrona próbowanie, sprawdzanie sygnalizowanie (nie należy stosować) całkowanie

dostrajanie (rezerwa) funkcja podstawowa pomiar (nie należy stosować) działanie proporcjonalne stan, zmiana stanu, (rozruch, zatrzymanie, ograniczenie) kwitowanie, kasowanie, odstawianie, zbrojenie rejestracja, zapis rejestracja, zapis odmierzanie czasu, opóźnianie (rezerwa) prędkość, przyspieszanie, hamowanie dodawanie, sumowanie mnożenie, zwielokrotnienie działanie analogowe działanie cyfrowe

Wykorzystując podane tabele tworzymy człon oznaczenia w układzie. - Kod literowy z tabeli 3 mówi o elemencie, który realizuje funkcję z tabeli 4, np. silnik M3 ma zostać załączony przez stycznik, zabezpieczony łącznikiem samoczynnym i wyzwalaczem termicznym. W jego układzie znajduje się też przekaźnik czasowy. Cały ten układ ma zostać włączony do sieci łącznikiem głównym. Elementy tego układu, będą w kolejności wymienionej miały następujące oznaczenia: M3 K3M-Q3- F3- K3T-Q1M.

)We, 'Zą­

ych 1ik,

1tyka

Oznaczenia /iterowo-cyfrowe

37

3

SYMBOLE GRAFICZNE

Przedstawione symbole graficzne zostały wybrane z norm: PN-92/E-01200/02 [idt IEC 617-2(1983)], PN-92/E-01200/07 [idt IEC 617-7(1983)], PN-92/E-01200/08 [idt IEC 617-8(1983)], PN-65/M-55621 oraz PN-ISO 1219-1 :1994

3.1. ZMIENNOŚĆ - Zmienność jest niesamoistnas> wówczas, gdy wartość wielkości zmienianej jest sterowana przez urządze­ nie zewnętrzne, np. gdy wartość rezystancji jest sterowana regulatorem. - Zmienność jest samoistna wówczas, gdy wartość wielkości zmienianej jest zależna od właściwości samego urządzenia, np. gdy wartość rezystancji zmienia się wraz ze zmianą napięcia4l lub temperatury. - Symbol zmienności należy rysować w poprzek symbolu głównego pod kątem około 45° względem osi tego symbolu. Symbol

Znaczenie symbolu Nastawność

/ _/

/ _/

/' / ' l=O

.-J

/~ /

/'/ 3) Zmienność niesamoistna jest w terminologii polskiej zwana 4) Chodzi o napięcie doprowadzone do zacisków urządzenia.

38

Nastawność

nieliniowa (nielinearna)

Zmienność samoistna Uwaga. Informacje dotyczące wielkości wpływającej np. temperatury, można podawać obok symbolu.

Zmienność

napięcia,

samoistna nieliniowa (nielinearna)

Dostrojczość

Uwaga. Obok symbolu można podać informacje dotyczące warunków, w których dostrojczość jest dopuszczalna Przykład: Dostrojczość

dopuszczalna tylko przy

wartości prądu

równej zero.

Zmienność

skokowa skokowe Uwaga. Obok symbolu Działanie

można podać liczbę

skoków

Przykład: Nastawność

5-skokowa.

Zmienność ciągła

..

Przykład:

Dostrojczość ciągła.

.nastawnością".

Poradnik elektryka i automatyka

3.2. STEROWANIE MECHANICZNE Symbol ~

____ """-./ ____

__ """-./ ____ I

Znaczenie symbolu Ustalenie położenia Brak samoczynnego powrotu Mechanizm ustalający położenie

Mechanizm

ustalający położenie wyprzęgnięty

Mechanizm

ustalający położenie sprzęgnięty

I

------v--Blokada mechaniczna

między

dwoma urządzeniami

-----v----Zapadka wyprzęgnięta

I

---~-----

ze-

Zapadka sprzęgnięta

'90

I

_____ !b.., ___

go Mechanizm

blokujący

____ J:J.. ___

----!c.:t -- --_____ J L____ ia,

,......,

_____ J L_ ___ -----~----

)--~]-~ 'O.

0----..c::l ___ 0----~--,,.. ..., I

1------

Mechanizm blokujący w stanie zablokowania, ruch w lewo

uniemożliwiający

Sprzęgło Sprzężenie

mechaniczne

Sprzęgło wyprzęgnięte

Sprzęgło sprzęgnięte Przykład:

Sprzęgło umożliwiające

Wolne

ruch w jednym kierunku

koło

Hamulec Przykłady:

Silnik elektryczny z hamulcem w stanie zahamowania

Silnik elektryczny z hamulcem odhamowania

. Przekładnia zębata

':::i
------<.......} Symbole graficzne

39

3.3.

NAPĘDY

Znaczenie symbolu

Symbol Napęd ręczny,

symbol ogólny

Napęd ręczny

z ograniczonym

~--------

~--------

Napęd

przez wyciąganie

Napęd

przez obrót

Napęd

przez naciskanie

dostępem

}--------

_F--------

E-------Napęd zbliżeniowy

~------Napęd

przez dotyk

l-------Przycisk

bezpieczeństwa

(!--------Napęd kółkiem

~-----Napęd nożny (pedałem)

J--------

\--------

Napęd dżwigniowy

Napęd

z odejmowanym uchwytem

Napęd

kluczem

Napęd

korbowy

0-------&-------

. __r-------/

40

Poradnik elektryka i automatyka

-

Symbol

Znaczenie symbolu

-

Napęd krzywkowy Uwaga. W razie potrzeby można podać bardziej szczegółowy rysunek profilu krzywki. Dotyczy to również krzywki o ruchu prostoliniowym

(7--------

Napęd zasobnikowy Uwaga. Wewnątrz symbolu można podać rodzaju gromadzonej energii

0-----___..

informację dotyczącą

Napęd

pneumatyczny lub hydrauliczny jednokierunkowy

Napęd

pneumatyczny lub hydrauliczny dwukierunkowy

Napęd

elektromagnesowy

rn----~

rn-----

Q----~-------

-

Napęd uruchamiany przez zabezpieczenie magnetyczne

Napęd

~------

0-------

nadprądowe

elektra-

uruchamiany przez element wrażliwy na temperaturę, np. cieplny, zabezpieczenie nadprądowe cieplne

przekaźnik

Napęd

silnikowy (silnikiem elektrycznym)

Napęd

zegarowy (elektryczny)

3.4. STEROWANIE ZA POMOCĄ WIELKOŚCI NIEELEKTRYCZNYCH Symbol

Znaczenie symbolu Sterowanie

pływakiem

Sterowanie Sterowanie

zależne

Sterowanie

zależne

od

przepływu

Sterowanie

zależne

od

przepływu

Sterowanie

zależne

od

wilgotności względnej

b-------[!]--------

od liczby

zdarzeń

urządzeniem liczącym

IT------GF-----1%H2

Przykład:

gazu

..

0r-----

tka Symbole graficzne

41

3.5.2. Zestyki dwu- i trójstanowe

3.5. ZESTYKI 3.5.1. Symbole

rozróżniające

Znaczenie symbolu

Symbol

Funkcja stycznika

X

Funkcja wyłącznika

-

Funkcja

odłącznika

u

Funkcja

rozłącznika

Ili

Funkcja wyzwalacza samoczynnego


I

Forma 1

Fonnj

a

'\I

Znaczenie symbolu

Symbol

izolacyjnego

Funkcja łącznika drogowego Funkcja łącznika krańcowego Uwagi. 1. Ten symbol rozróżniający można stosować do prostych symboli zestyków drogowych i krańcowych, w przypadkach gdy nie jest konieczne przedstawianie rodzaju napędu. 2. Symbol ten umieszcza się po obu stronach symbolu styku ruchomego, gdy styk ten jest napędzany mechanicznie w obu kierunkach.

Powrót samoczynny, funkcja łącznika o sile zwrotnej Uwagi. 1. Symbol ten można stosować do pokazania istnienia samoczynnego powrotu. Przy stosowaniu tego symbolu należy podać odpowiednie wyjaśnienie.

~ (

~ I

t'

Zestyk zwiemy Uwaga. Symbol ten może być również stosowany jako symbol ogólny łącznika

Zestyk rozwiemy

Zestyk

Brak powrotu samoczynnego, funkcja łącznika bez siły zwrotnej Uwagi. 1. Symbol ten można stosować do pokazania braku powrotu samoczynnego. Przy stosowaniu tego symbolu należy podać odpowiednie wyjaśnienie.

położeniu

Fonna1~ przełączny

bezprzerwowy

~ Forma2)

~:J

li 42

przerwowy

Zestyk przełączny wybiorczy (o neutralnym styku ruchomego)

Zestyk

o

przełączny

Zestyk zwiemy podwójny

'·

Zestyk rozwiemy podwójny

Poradnik elekttyka i automatyka

opóź-

s.5.3. Zestyki działające z wyprzedzeniem nieniem

o-

3.6.

ŁĄCZNIKI

3.6.1.

symbol

Znaczenie symbolu

~

Zestyk zwiemy (zespołu wielozestykowego) działający z wyprzedzeniem w stosunku do innych zestyków tego zespołu

~

Zestyk zwiemy (zespołu wielozestykowego) działający z opóźnieniem w stosunku do innych zestyków tego zespołu

Łączniki

(

(

Zestyk rozwiemy (zespołu wielozestykowego) działający z wyprzedzeniem w stosunku do innych zestyków tego zespołu

Znaczenie symbolu

I I

~---~

I E--~

I

\--[ I e--~

działających

jednobiegunowe

Symbol

Zestyk rozwiemy (zespołu wielozestykowego) działający z opóźnieniem w stosunku do innych zestyków tego zespołu

3.5.4. Symbole zestyków

I APARATURA ŁĄCZENIOWA

z

Łącznik ręczny,

symbol ogólny

Łącznik ręczny

przyciskowy (o sile zwrotnej)

Łącznik ręczny cięgnowy

(o sile zwrotnej)

Łącznik ręczny pokrętny

(bez siły zwrotnej)

umyślną

zwłoką

3.6.2. Symbol

Forma 1

Forma 2

Forma 1

Forma2

+ ~ ~ ł

'f tka

Symbole graficzne

Łączniki

drogowe

Znaczenie symbolu Znaczenie symbolu

Symbol

Zestyk zwiemy działający ze zwloką przy zamykaniu (po wzbudzeniu napędu)

Zestyk rozwiemy działający ze zwloką przy zamykaniu (po odwzbudzeniu napędu)

~

r

Łącznik

drogowy o zestyku zwiemym o zestyku zwiemym

Łącznik krańcowy

Łącznik

drogowy o zestyku rozwiernym o zestyku rozwiernym

Łącznik krańcowy

„

Zestyk zwiemy działający ze przy zamykaniu i otwieraniu

zwłoką

f---4

Łącznik

drogowy o napędzie mechanicznym dwukierunkowym, z dwoma niezależnymi obwodami

43

3.6.3. Łączniki działające pod wpływem temperatury (po osiągnięciu określonej wartości) Symbol

·~

Znaczenie symbolu

Łącznik działający

pod wpływem temperatury, o zestyku zwiernym Uwaga. W miejsce e można wpisać wartość temperatury działania

r·

r ?-------

Łącznik działający

pod o zestyku rozwiernym

wpływem

r

IIIIII

Nastawnik walcowy 6-położeniowy z pięcioma zaciskami (wyprowadzeniami) o budowie pokazanej

temperatury,

Is

Łącznik działający

pod wpływem nagrzania (np. paska bimetalowego), o zestyku rozwiernym

Io

poniżej

:6

...8...

I

I I I I

.._Q.

'A ~B ie 'D 'E

1 -·-------------------

IE Napęd uruchamiany przez element wrażliwy na temperaturę, np. przekażnik cieplny, zabezpieczenie nadprądowe cieplne

Tablica łączeń Połączenia Poło-

wewnętrzne

że nie

zacisków (wyprowadzeń)

A B CD E

3.7. ŁĄCZNIKI I PRZEŁĄCZNIKI WIELOBIEGUNOWE

+

Symbol

I I I I

I

Znaczenie symbolu

Przełącznik złożony,

symbol ogólny

+

+++oo + + + o o

3

+

4

+ + + + +- + + - -

5

+ +

o o

6

I

3.8. APARATURA

I

Symbol

~----i

Przełącznik

czterostanowy ręczny z czterema niezależnymi obwodami

IIII II II ~

44

-

Oznaczenia +, - oraz o pokazują, które wyprowadzenia są wzajemnie połączone przy danym położeniu (krańcowym lub pośrednim). Uwaga. W przypadku konieczności stosowania dodatkowych oznaczeń, należy wykorzystać znaki znajdujące się w maszynie do pisania, np, x,=.

Przełącznik jednobiegunowy n-stanowy, pokazany dla n=6

I

IIII

~~~!_

o o

2

I

IIIIII

Przełącznik jednobiegunowy wielostanowy, którego styk ruchomy przy przestawianiu w obu kierunkach w każdym następnym położeniu ustalonym załącza (wyłącza) kolejny obwód bez wyłączenia obwodów załączonych w położeniu poprzednim

Przełącznik jednobiegunowy czterostanowy, w którym nie zachodzi łączenie w stanie 2

~ ~

r

ŁĄCZENIOWA

I STEROWNICZA

Znaczenie symbolu

Stycznik (w stanie niewzbudzonym zestyk otwarty)

Stycznik o wyzwalaniu samoczynnym

Stycznik rozwierny (w stanie niewzbudzonym zestyk zamknięty)

..

Poradnik elektryka i automatyka

<

.

••

•.

•

~ ~ lłl

~E

j·-·-

~

'

~

)·-·-

f-_d __~

3.1 O. CZłONY NAPĘDOWE PRZEKAŹNIKÓW ELEKTROMECHANICZNYCH

Wyłącznik

Symbol

Forma 1 Odłącznik

Przełącznik odłącznikowy położeniem neutralnym

Forma2

o

Forma 1

w

dwuobwodowy

z

Rozłącznik

izolacyjny Forma 2

Rozłącznik izolacyjny o wyzwalaniu samoczynnym

Forma 1

Forma 2 Odłącznik ręczny

z

blokadą

1ości

9

Znaczenie symbolu Człon napędowy (np. cewka) przekażnikowa,symboi ogólny Uwaga. Cewki wielozwojnicowe mogą być oznaczane za pomocą odpowiedniej liczby ukośnych kresek lub rysowane jako zwielokrotnienie symbolu Przykłady:

Cewka dwuzwojnikowa, przedstwienie skupione

#

99

Cewka dwuzwojnicowa, przedstawienie rozwinięte

~ rzp

.vych orzyl się

3.9.

ani a,

PRZVKŁADY

SYMBOLI FUNKCJONALNYCH ROZRUSZNIKÓW SILNIKOWYCH

Symbol

LJ

Znaczenie symbolu

Rozrusznik silnikowy, symbol ogólny Uwaga. W celu oznaczenia poszczególnych typów rozruszników można wewnątrz symbolu wpisywać symbole rozróżniające

'

1tyka

~

Rozrusznik stopniowy Uwaga. Można podać

[Z]

Rozrusznik stycznikowy silnika nawrotnego

m

Rozrusznik

liczbę

gwiazda-trójkąt

~

stopni

bezpośredni

9 9

do

~

9+-

Cewka

przekaźnika

ciziaze zwłoką przy . odwzbudzeniu

łającego

Cewka

przekaźnika

ciziaze zwłoką przy wzbudzeniu łającego

Cewka

przekaźnika

ciziaze zwłoką przy wzbudzeniu i odwzbudzeniu łającego

Cewka przekaźnika du przemiennego

prą-

~

Cewka przekaźnika o rezonansie mechanicznym

45

~ ~

Cewka

przekaźnika

z ble-

kacią mechaniczną

Człon napędowy przekaż-

~

Przekaźnik gazowo-przepływowy

Znaczenie symbolu Przekaźnik

lub

urządzenie

pokrewne lub kilkoma literami lub symbolami rozróżniającymi określającymi rodzaj przekaźnika (urządzenia) podany w następującej kolejności: wielkość charakterystyczna i rodzaj jej zmian, kierunek przepływu energii, zakres nastawczy, współczynnik powrotu działanie ze zwłoką, wartość Gwiazdkę należy zastąpić jedną

c:J

przy zaniku fazy

nika cieplnego

3.11. PRZVKłADY SYMBOLI FUNKCJONALNYCH I ROZRÓŻNIAJĄCYCH PRZEKAŻNIKÓW I URZĄDZEŃ POKREWNYCH Symbol

EJ

Przekaźnik działający

w sieci trójfazowej

1~1

Urządzenie

do samoczynnego ponownego

załączania

zwłoki.

Uwagi. 1 . Oznaczenia literowe wielkości charakterystycznych powinny być zgodne z istniejącymi normami, np. IEC 27'>, ISO 31.

1 > Norma IEC 27 została zastąpiona normami IEC 27-1, 27-2, 27-3 i 27-4. Odpowiadają im normy PN-88/E-01100, PN-89/E-01102, PN-88/E-01103 i PN-88/E-01104.

3.12. URZĄDZENIA DZIAŁAJĄCE PRZV ZBLIŻENIU I DOTYKU

B EJ

8

B EJ EJ 46

Przekaźnik napięciowy

zanikowy

3.12.1. Czujniki i detektory Znaczenie symbolu

Symbol

Przekaźnik zwrotne-prądowy

Przekaźnik

czynnomocowy zanikowy

Przekaźnik nadprądowy zwłoczny

Przekaźnik działający

+

c:J~1 ! ~

Czujnik zbliżeniowy

Urządzenie zbliżeniowe - symbol funkcjonalny Uwaga. Sposób działania może być bliżej określony

Przykład:

Detektor

pojemnościowy działający

przy zbli-

żeniu materiału stałego

przy zwarciach

międzyzwojowych

,,

Przekaźnik działający

przerwy w uzwojeniu

przy powstaniu

+

Czujnik dotykowy

-

Poradnik e/ektl}'ka i automatyka

2 Łączniki 3 12..

-

Symbol

~-1

Łącznik

I

(LICZNIKI

IMPULSÓW) Znaczenie symbolu

~

dótykowy o zestyku zwiernym

Licznik impulsów elektrycznych

-n

~-1

Łącznik zbliżeniowy,

I

1:~-1 27-3 102,

URZĄDZENIA ZLICZAJĄCE

Symbol

I

f

3.14. Znaczenie symbolu

Fo~---(

o zestyku zwiernym

Łącznik działający

przy o zestyku zwiernym

zbliżeniu

Łącznik działający przy zbliżeniu o zestyku rozwiernym

~

Licznik impulsów elektrycznych z ręcznym nastawianiem na n (powrót do stanu wyjściowego gdy n=O)

magnesu,

#-'

Licznik impulsów z elektrycznym nastawianiem w stan o

żelaza,

3.15. TERMOELEMENTY ~IU

Symbol

3.13. BEZPIECZNIKI I ŁACZNIKI BEZPIECZNIKOWE Symbol

~ al ny

Jli-

~ ~ ~ ~

tyka

Forma 1

Znaczenie symbolu

Bezpiecznik z oznaczeniem strony zasilania

-l.J+

u

Forma2

Bezpiecznik, symbol ogólny

Znaczenie symbolu

grubą

linią

M Łącznik

bezpiecznikowy

Termoelement z oznaczeniami biegunowości

Termoelement z bezpośrednim wskazaniem biegunowości przez pogrubienie kreski przedstawiającej biegun ujemny

Przetwornik termoelektryczny o nagrzewaniu bezpośrednim

Q

Forma uproszczona

Odłącznik

Rozłącznik

Symbole graficzne

l.J

bezpiecznikowy

izolacyjny bezpiecznikowy

Przetwornik termoelektryczny o nagrzewaniu pośrednim

n Forma uproszczona o

l.J

o

o

47

' /fil

, I ,

I

3.16. ZEGARY ELEKTRYCZNE Symbol

n

Znaczenie symbolu

11

I i

~

-®--

Zegar, symbol ogólny Zegar wtórny

e

Lampa sygnalizacyjna o świetle migowym

Sygnalizator (wskażnik} elektromechaniczny Klapka sygnalizacyjna

Wskażnik

0

Zegar pierwotny

©

~

(prowadzący}

~

Zegar z łącznikiem

i'

',.1 •

!i

3.17. LAMPY I SYGNALIZATORY

li

Symbol

li

Znaczenie symbolu Lampa, symbol ogólny Lampa sygnalizacyjna, symbol ogólny Uwagi: 1. Jeżeli trzeba określić barwę światła (lampy}, należy umieścić obok symbolu jedno z następują­ cych oznaczeń literowych: RD - czerwony YE - żółty GN - zielony BU - niebieski

il

Il I'

Forma zalecana

Forma inna

położenia elektramechaniczny z jednym po-

łożeniem

odpowiadającym

stanowi niewzbudzenia (w takim położeniu jest narysowany} i dwoma położeniami odpowiadającymi stanowi wzbudzenia

Buczek

~

o

Dzwonek

R ~

Dzwonek jednouderzeniowy (gong)

WH-biały

2. Do określenia rodzaju lampy należy umieścić obok symbolu jedno z następujących oznaczeń literowych: Ne -neonowa Xe - ksenonowa Na -sodowa Hg rtęciowa I -jodowa IN żarowa (żarówka} El - elektroluminescencyjna ARC-łukowa

FI IR

fluorescencyjna - promiennik lampowy podczerwieni UR promiennik lampowy nadfioletu LED dioda świecąca

48

Forma zalecana

Forma inna

tr B

R

Q

Syrena

Brzęczyk

.. Gwizdek elektryczny

Poradnik elektryka i automatyka

l

3.18. SYMBOLE GRAFICZNE ZASTĘPUJĄCE NAPISY OGÓLNEGO PRZEZNACZENIA

J_

)-

Ruch obrotowy przerywany

Zacisk_ uziomowy

Ruch obrotowy z samoczynnym zatrzymaniem

Ruch obrotowy z samoczynnym nawrotem i zatrzymaniem w położeniu

Do oznaczania zacisków, które mają być przyłączone do przewodu lub uziemienia ochronnego

)-

n

wyjściowym

ł­ ł­

jJ-

Posuw

Do oznaczania zacisku połączonego z obudową (korpusem)

Do oznaczania zacisków, których ze sobą doprowadza różne części sprzętu lub instalacji dojednego potencjału, niekoniecznie będącego potencjałem ziemi, np. w celu stworzenia połączenia ekwipotencjalnego połączenie

3.19. SYMBOLE RUCHÓW

1

,AVAVAVA. V / 11

V/V\M Yx ,A V /\.V

I

X/1 /

1

Posuw normalny

Posuw zredukowany

Posuw zwielokrotniony

Ruch prostoliniowy w jednym kierunku

l\/\M; „ „

Posuw

wzdłużny

Ruch prostoliniowy w dwóch kierunkach

y Posuw wzdłużny w

określonym

kierunku

Ruch prostoliniowy przerywany

Ruch prostoliniowy z samoczynnym zatrzymaniem Posuw poprzeczny

~I

Ruch prostoliniowy z samoczynnym nawrotem i zatrzymaniem w położeniu wyjściowym (symbol może oznaczać też podwójny skok)

Ruch prostoliniowy wahadłowy z samoczynnymi nawrotami

Posuw poprzeczny w kierunku

określonym

Ruch obrotowy w jednym kierunku Posuw pionowy Ruch obrotowy w dwóch kierunkach

Symbole graficzne

49

1. ~

Posuw pionowy w określonym kierunku

[ml 1t111'/b

Ruch obrotowy wahadłowy z samoczynnymi nawrotami

Skok gwintu

modułowego

Szybkość skrawania przy struganiu

Szybkość przy toczeniu

Kierunek obrotu wrzeciona

Zmniejszenie wartości (wolniej) Szybkość skrawania przy wierceniu

+

Zwiększenie wartości (prędzej)

Frezowanie przeciwbieżne

f
1.

/mm

S
•krawoo;a P"Y ffewwon;o

Frezowanie współbieżne

3.21. SYMBOLE CZĘŚCI I ZESPOŁÓW

Silnik elektryczny

3.20. SYMBOLE WIELKOŚCI

o

Obrót (jest jednocześnie symbolem cyklu półautomaty­ cznego)

Skok gwintu metrycznego

50

~

~&8-

Wrzeciono tokarki

Wrzeciono wiertarki

Poradnik elektryka i automatyka

I

fil==· 3ijr

9 $ $ iu

~

Wrzeciono frezarki

Wrzeciono szlifierki

Pompa {ogólne oznaczenie)

-+-~,

1r-~\

DO

Układ kopiujący

3.22. SYMBOLE CZVNNOŚCI

(uchwyt

Uwolnić, otworzyć

{uchwyt otwarty)

Pcaoa w cyklu autom"'°'"""

Obsługa ręczna

Pompa cieczy chłodzącej

Pompa smarująca

Uchwycić, zamknąć, zaciągnąć zamknięty)

CD

o

Włączenie

i start

Wyłączenie

Włączenie

i stop

i wyłączenie tym samym przy-

ciskiem

Działanie

jest

obwodu, dopóki przełącznik

przyciśnięty

Regulacja bezstopniowa

Nastawianie (stosowany wraz z innymi symbolami)

Hamulec włączony

Hamulec wyłączony

Symbole graficzne

Awaryjne zatrzymanie

Włączenie napędu

mechanicznego

Wyłączenie napędu

mechanicznego

51

3.23. SYMBOLE RÓŻNE Zamknięcie nakrętki

dzielonej

Ciecz Otwarcie

nakrętki

dzielonej

chłodząca

lfll\~

Oświetlenie Dosunięcie

wodzika do

wodzika od

kopiału

(

~ ..J

Przekładnia zębata

._,/

GY Przekładnia Uwaga, wysokie

urządzenia

kopiału

,..-·,_.-.... Odsunięcie

obrabiarki lub

pasowa

napięcie!

Wlew cieczy do zbiornika

ł

Ostrożnie!

Zbiornik

Zmiana mania

prędkości

Zmiana

prędkości

napełniony

tylko w czasie zatrzySpust

tylko podczas ruchu Smarowanie

Zabezpieczenie za pomocą kołka ścina­ jącego

Dmuchawa

Łącznik główny (załączenie napięcia) Wyciąg

52

Poradnik elektryka i automatyka

3.24. WYBRANE SYMBOLE GRAFICZNE WIELKOŚCI PNEUMATYCZNYCH I HYDRAULICZNYCH

3.24.1. Elementy funkcjonarne symboli Wskazanie kierunku przekazywania energii płynu i rodzaju płynu

Trójkąt

(równoboczny)

....

Zaczerniony

Hydrauliczny

Nie zaczerniony

Pneumatyczny (w tym również wylot do atmosfery)

3.24.2.

t:>

Łączniki

Przykłady

oo

Droga wylotowa powietrza Prosta, nie przystosowana do łącznika

y9

Z łącznikiem

Szybkozłączka i szybkozłączsamouszczelniająca się1J

ka

l> 1
Bez mechanicznie otwieranych zaworów zwrotnych (połączona i rozłączona) Z mechanicznie otwieranymi zaworami zwrotnymi (połączona i rozłączona)

~ID~

3.24.3. Sposoby sterowania 3.24.3.1. Sterowanie

siłą mięśni

Sterowanie siłą mięśni Symbol ogólny, bez wskazania sposobu sterowania

Nieokreślona

liczba kierunków działania

~

Przycisk wciskanY2l

Przycisk wyciąganY2l

ka

Symbole graficzne

°L oL 53

Przycisk wciskany i wyciągany1>

~

Dźwignia

\

~

Pedal2

PC Pedał

dwukierunkowy1>

JL 3.24.3.2. Sterowanie mechaniczne Sterowanie mechaniczne PopychacZ2>

L Popychacz z

nastawną

długością

Sprężyna1>

~ -

~ 1i Dwa kierunki działania. 2i Jeden kierunek działania.

3.24.3.3. Sterowanie elektryczne Określenie

Sterowanie elektryczne Element elektryczny liniowy

Zastosowanie wyrobu lub objaśnienie symbolu

Na przykład elektromagnes, silnik momentowy (przewody elektryczne nie są obowiązujące) Z jedną

cewką2>

Z dwoma cewkami w jednym zespole, działającymi w kierunkach przeciwnych1>

Z dwoma cewkami w jednym zespole, działającymi w kierunkach przeciwnych; obie mogą działać cyklicznie na przemian1> Wyjaśnienie krajowe: O zmiennych charakterystykach

54

Symbol graficzny

cz=L ~

~ Poradnik elektryka i automatyka

Silnik elektryczny

· 3.24.3.4. Sterowanie przez wzrost lub spadek ciśnienia Sterowanie przez wzrost lub spadek ciśnienia2J Sterowanie bezpośrednie Za pomocą ciśnienia

Sterowanie zaworem pomocniczym (sterowanie

Może być

wzrost lub spadek

ciśnienia

---c

Z wewnętrznym zasilaniem sterowania, bez sterowania wstępnego

~

pośrednie)

Z wykorzystaniem wzrostu ciśnienia pneumatycznego w sterowaniu jednostopniowym Z wykorzystaniem spadku ciśnienia

I

k]

Z wykorzystaniem ciśnienia hydraulicznego w sterowaniu dwustopniowym, kolejnym

Z wewnętrznym zasilaniem sterowania i odprowadzeniem przecieków wewnętrznych, bez sterowania wstępnego

Sterowanie dwustopniowe, na przykład: elektromagnes, a w drugim stopniu ciśnienie pneumatyczne

Zewnętrzne

Sterowanie dwustopniowe, na przykład kolejno: ciśnienie pneumatyczne i ciśnienie hydrauliczne

Wewnętrzne

~

zasilanie sterowania

17 :> I I I I

zasilanie sterowania, zewnętrzne sterowanie odprowadzeniem przecieków wewnętrznych, uprzednie sterowanie wstępne

L

~ I

L.L...J

3.24.4. Zastosowanie symboli mechanizmów i sposobów sterowania złożonych w symbolach urządzeń kompletnych Jeżeli objaśnienie nie jest wystarczające, to dla zaworów o trzech położeniach symbole mechanizmów sterujących dla położenia środkowego można umieszczać na skrajnych ściankach prostokątów symboli Jeżeli element sterowany jest ustalany w położeniu środkowym neutralnym za pomocą ciśnienia, to należy dorysować dwa odrębne trójkąty na obu skrajnych ściankach prostokąta symbolu

Na symbolach uproszczonych elementów sterowanych pośrednio pomija się zazwyczaj drogi przepływu zasilania sterowania wspomagającego i przewody odprowadzenia przecieków wewnętrznych

wewnętrzne

Jeżeli w takich elementach występują pojedyncze, wewnętrznie zasilane zawory sterujące lub przewody odprowadzenia przecieków wewnętrznych, wówczas należy je pokazać tylko po jednej stronie symbolu uproszczonego. Każdy dodatkowy symbol

mechanizmu sterującego lub sposobu sterowania albo przewodu odprowadzenia przecieków wewnętrznych zaleca się rysować po drugiej stronie symbolu. Na symbolach, które są umieszczane na elementach, należy przedstawiać wszystkie połączenia zewnętrzne

IZllFr=

1zs.ł'i I

I

I'. '.I

~

&..J...i

Symbole graficzne

55

Przy sterowaniu równoległym (OR) krajowe: ALBO symbole mechanizmów i sposobów sterowania powinny być rysowane jeden obok drugiego, na przykład elektromagnes albo przycisk będą uruchamiały zawór niezależnie od siebie Wyjaśnienie

Przy sterowaniu szeregowym (AND) krajowe: I_- symbole kolejnych stopni sterowania są przedstawiane w jednej linii, na przykład elektromagnes uruchamia zawór sterujący, który następnie uruchamia zawór główny

Wyjaśnienie

3.24.5. Elementy Elementy

przetwarzające energię

przetwarzające

Symbol ogólny

energię

Pompa hydrauliczna

_ Silnik pneumatyczny

Sprężarka

Przykłady

Pompa hydrauliczna

Silnik hydrauliczny

56

Pompa o jednym kierunku .przepływu, o roboczej i o jednym kierunku obrotów

stałej objętości

Silnik o jednym kierunku przepływu, o zmiennej objętości roboczej, nieokreślonym mechanizmie i sposobie sterowania, z odprowadzeniem (na zewnątrz) przecieków wewnętrznych o jednym kierunku obrotów, z dwustronnym walem końcowym

Poradnik elektryka i automatyka

Silnik pneumatyczny

Silnik o zmiennym kierunku przepływu, o roboczej, o dwóch kierunkach obrotów

stałej objętości

Pompa-silnik hydrauliczny

Element o jednym kierunku przepływu, o roboczej, o jednym kierunku obrotów

stałej objętości

Pompa-silnik hydrauliczny

Element o zmiennym kierunku przepływu, o zmiennej objętości roboczej, sterowany siłą mięśni, z odprowadzeniem na zewnątrz przecieków wewnętrznych, o dwóch kierunkach obrotów

I

w Silnik pneumatyczny o ruchu wahadłowym

Silnik o ograniczonym kącie obrotu (np. cylinder obrotowy), o dwóch kierunkach obrotów

3.24.6. Przetworniki energii liniowe Przykłady Siłownik

pneumatyczny jednostronnego działania

Powrót tłoka pod działaniem nieokreślonej siły, jednostronne tłoczysko, wylot do atmosfery (w przypadku cylindra hydraulicznego odprowadzenie przecieków we-

pchający

wnętrznych)

Cylinder hydrauliczny jednostronnego działania

sprężyną, tłoczysko

ciągnący

Cylinder, w którym powrót tłoka jest wymuszony jednostronne, odprowadzenie przecieków wewnętrznych do zbiornika

Siłownik pneumatyczny dwustronnego działania

Siłownik

Cylinder hydrauliczny dwustronnego działania

Cylinder z tłoczyskiem jednostronnym, z hamowaniem dwustronnym, nastawialny, o stosunku powierzchni roboczych tłoka 2:1

Cylindry teleskopowe Wyjaśnienie krajowe: W pneumatyce przyjęto termin „słowniki teleskopowe Jednostronnego działania pneumatyczny

Symbole graficzne

~ ~

~ ~

z tłoczyskiem dwustronnym

=tpą=

II I II

~ ~ -

~

: :

I

57

Dwustronnego hydrauliczny

działania

11

:

,: ,:

I

3.24.7. Gromadzenie energii (akumulatory, butle gazowe, zbiorniki) Zasady Symbole podstawowe: 5.3.6.2 Akumulator (tylko w położeniu pionowym)

Bez wskazania rodzaju

obciążenia

Zbiornik pneumatyczny

-C)3.24.8. Zawory sterujące kierunkiem przepływu Wyjaśnienie krajowe: Zawory rozdzielające Zawór sterujący kierunkiem przepływu 3/2

Zawór

sterujący

kierunkiem

przepływu

5/2

Otwarty w

położeniu

środkowym

Trzy drogi przepływu, dwa niezależne położenia, jedno nie ustalone położenie pośrednie, sterowanie elektromagnesem, a powrót wymuszony sprężyną

Pięć dróg rowanie za

przepływu,

dwa

pomocą ciśnienia

niezależne położenia,

ste-

w obu kierunkach

Z przekryciem ujemnym w położeniu środkowym, (w położeniu środkowym wszystkie drogi przepływu połączone wewnętrznie)

Zamknięty

w

środkowym

położeniu

Z przekryciem dodatnim w położeniu środkowym (w położeniu środkowym wszystkie drogi przepływu odcięte)

Serwo-zawór

58

Z przekryciem dodatnim w położeniu środkowym, ustalany w położeniu środkowym sprężyną, sterowany elektromagnesem

Poradnik elektryka i automatyka

3.24.9. Zawory zwrotne, przełączniki obiegu Wyjaśnienie krajowe: Zawory logiczne LUB. się

Otwiera

wyższe niż ciśnienie wyjściowe

Obciążony sprężyną

wówczas, gdy

ciśnienie wejściowe

przykłady

zawór zwrotny Nie obciążony

Otwiera

ciśnienie wejściowe

wyższe

się wówczas, gdy od sumy ciśnienia wynikającego z siły sprężyny

wyjściowego

i

jest

Szczegółowy

Uproszczony

l·~ '------J

t

·~ ,

r

jest

ciśnienia

I I I

'---

'-----J

Przełącznik

obiegu krajowe: Zawór logiczny LUB

Wyjaśnienie

3.24.1 O. Zawory

~~

sterujące ciśnieniem

Przykłady

zawór ograniczający ciśnienie, maksymalny, jednostopniowy

Zawór

Droga wejściowa połączona z wyższym ciśnieniem jest automatycznie łączona z drogą wyjściową w chwili, gdy druga droga wejściowa jest zamykana

kolejności działania

Ciśnienie wejściowe jest regulowane przez otwarcie drogi obiegu powrotnego albo drogi wylotowej, położonej naprzeciwko przyłożonej siły (np. sprężyny)

Jednostopniowy, obciążony sprężyną, droga wyjściowa pozwala na podtrzymanie ciśnienia, z zewnętrznym odprowadzeniem przecieków wewnętrznych

---„ I

I

LLJ Regulator ciśnienia, zawór redukcyjny

Jednostopniowy, nastawiany

sprężyną

r---:L-----',' ' I

a

Symbole graficzne

59

Zawór redukcyjny dwustopniowy

Dwustopniowy, nastawiany sprężyną, hydrauliczny

Zawór redukcyjny z upustem

Jeżeli ciśnienie wyjściowe przewyżs?)f ciśnienie nastawiane, to nastąpi swobodny wylot powietrza do atmosfery, pneumatyczny

,----

'... ___,,. I I I

3.24.11. Zawory

"' "'

sterujące natężeniem przepływu

Pr?)fkłady

Zawór sterujący

Natężenie przepływu zależy ściowego

od zmian c1smema wejlub temperatury, lub od lepkości

Szczegółowy

+

natężeniem przepływu

Zawór dławiący nastawialny

Zawór zasuwowy odcinający

Bez wskazania sposobu sterowania albo stanu zaworu, normalnie bez położenia całkowicie zamkniętego

Normalnie z jednym położeniem (patrz też ISO 3511-1).

całkowicie zamkniętym

Zawór dławiąco-zwrotny jednokierunkowy

Z nastawialnym dławieniem, ze swobodnym przepływem w jednym kierunku i dławionym przepływem w przeciwnym kierunku

Regulator przepływu trójdrogowy

Ze zmiennym

\,

Uproszczony

wyjściowym natężeniem przepływu,

gą obejściową

z drodo zbiornika bez wyrównania temperatury

r-·-· I I

Dzielnik strumienia

Przepływ

jest dzielony na dwa strumienie pr?)f ustalonym od zmian ciśnienia, groty wskazują wyrównanie ciśnienia

natężeniu przepływu, zależnym strzałek

)( )(

60

Poradnik elektryka i automatyka

. Zbiorniki hydrauliczne

3 24 12

przykłady

Zbiornik otwarty do atmosfery

c"

Na

ciśnienie

atmosferyczne

Z przewodem obiegu powrotnego z filtrem powietrza (10.2.2.1)

poniżej

Miejscowe odprowadzenie przecieków albo powrót

poziomu

płynu,

Ą

I

I

I I

JJ

wewnętrznych

w 3.24.13. Elementy przygotowujące i utrzymujące własności płynu przykłady

Symbol ogólny

Filtr

zespół elementów przygotowujących płyn

Może składać się na przykład z filtru z oddzielaczem, zaworu redukcyjnego, manometru, smarownicy

Pionowa strzałka oznacza oddzielacz

Zawór spustowy oddzielacza Ze spustem siłą mięśni

Ze spustem automatycznym

Filtr z oddzielaczem Ze spustem siłą mięśni

Osuszacz powietrza

Symbole graficzne

Element do osuszania sprężonego powietrza, na przykład za pomocą środków chemicznych

61

Smarownica

Wymiennik

Olej jest wprowadzany do powietrza w celu smarowania urządzenia, do którego jest doprowadzane powietrze

ciepła

Bez pokazania linii

przepływu

czynnika

chłodzącego

Chłodnica

--<>-~

Chłodnica

Z pokazaniem linii

przepływu

czynnika

chłodzącego

/

~

)~

Nagrzewnica

41 Regulator temperatury

Ciepło może być

doprowadzane lub odprowadzane

~ 3.24.14. Ef ementy

wyposażenia

dodatkowego

3.24.14.1. Przyrządy pomiarowe i wskażniki Przykłady

Pomiar

ciśnienia

~

Wskażnik ciśnienia

Manometr

~

Manometr różnicowy

~

Wskażnik

poziomu cieczy

Wskażnik przepływu

Tylko w

położeniu

Pomiar

natężenia przepływu

pionowym

ę

y

..

Przepływomierz

--@62

Poradnik elektryka i automatyka

przyrządy

3.24.14.2. Inne

przełącznik ciśnienia1> Wyjaśnienie krajowe: przekaźnik

Generuje sygnał elektryczny po przekroczeniu uprzednio nastawionego ciśnienia

---0}#'

pneumoelektryczny

Wyłącznik krańcowy1>

~ sygnał

Przetwornik analogowy

Generuje

ciśnieniowy

ciśnienia wejściowego

Tłumik hałasu

Zmniejsza

hałas

elektryczny, odpowiedni do

wartości

--~

na wylocie

~

pneumatyczny

1>Może

być również

stosowany symbol dla

przełącznika i wyłącznika

z trzema stykami.

3.24.15. Zestawienie wybranych symboli graficznych zmienionych w stosunku do PN-85/M-01050 Według

Numer porządkowy

Według

PN-ISO 1219-1:1994 Symbol graficzny

PN-85/M-01050

Numer

Symbol graficzny

porządkowy

8.5.2.1

~

6.1.1.1

~

8.5.2.2

I>

6.1.1.2

0-c>-

9.1.1.7

9.3.2.4

10.2.2.7.4

11.1.2.2

11.1.2.6

11.2.1

Symbole graficzne

o---o ~ i e1

$ ę

==®== ---0}#'

5.2.1.3

5.2.1.1

6.5.8.3

7.1.6

7.1.4

7.2.1.1

I

1

! I

i ~:~:1 ~

$ LQj

=®=

..

-~ 63

4

WYTYCZNE KONSTRUKCYJNE

Przedmiotem opracowania są wytyczne dotyczące konstruowania i instalowania, wyposażenia elektrycznego obrabiarek skrawających do metali i drewna, oraz maszyn do obróbki plastycznej metali przez tłoczenie, kucie i cięcie mechaniczne, a także przeznaczonych dla przemysłu spożywczego. Opracowanie to oparte na normie PN-73/M-55604 (Obrabiarki - Wyposażenie elektryczne - Wytyczne konstrukcyjne) z uwzględnieniem zmiany 1 z dnia 11.06.84 r. (Biuletyn PKNMiJ nr 8-9/84), oraz jako aktualne uzupełnienie jej normami PN-89/E-05028 (Barwy wskaźników świetlnych i przycisków), PN-90/E-05023 (Oznaczenia identyfikacyjne przewodów elektrycznych barwami lub cyframi). 4.1. WYMAGANIA OGÓLNE DOTYCZĄCE ELEMENTÓW WYPOSAŻENIA ELETRYCZNEGO I ZASILANIA OBWODÓW UKŁADU 4.1.1. Oznaczanie elementów. Elementy wypoelektrycznego powinny mieć cechowanie indywidualne, pozwalające na jednoznaczną identyfikację każdego elementu wmontowanego w układ. Elementy wyposażenia elektronicznego mogą być oznaczane według odpowiedniego kodu międzynaro­ dowego (np. oznaczenia pojemności kondensatorów, tolerancji itp.). 4.1.2. Napięcie i częstotliwość prądu zasilającego powinien określić użytkownik. Jeżeli nabywca obrabiarki nie stawia odmiennych wymagań, to wszystkie elementy wyposażenia elektrycznego powinny zapewniać poprawną pracę w granicach od 85 do 110% napięcia znamionowego (lub napięć znamionowych) przewidzianych do zasilania obrabiarki. Warunek ten powinien być spełniony zarówno przez elementy jeszcze nie nagrzane, jak i nagrzane wskutek pracy przy dopuszczalnym dla nich obciążeniu. Wyposażenie elektryczne i elektroniczne powinno pracować prawidłowo przy zmianach w granicach ±2% częstotliwości znamionowej. Jeżeli dla poprawnej pracy niektórych elementów (np. przekażników czasowych) jest konieczne zaostrzenie tolerancji zmian częstotliwości, to wymaganie takie powinno być podane przez producenta wyposażenia elektrycznego. 4.1.3. Łączenie z siecią zasilającą. Całe wyposażenie elektryczne obrabiarki powinno być w miarę możności przyłączone do jednego źródła sażenia

64

pewne elementy wyposażenia (np. elektromagnetyczne, hydrauliczne rozdzielacze z napędem elektromagnesowym itp.), czy też pewne podzespoły elektroniczne wymagają innych napięć lub innych rodzajów prądu, to napięcie te i prądy powinny być wytwarzane w urządzeniach wchodzących w skład danej obrabiarki (transformatory, przetworniki, prostowniki, zasilacze stabilizowane itp.). 4.1.4. Urządżenia wyłączające i odłączające 4.1.4.1. Wytyczne ogólne. W skład elektrycznego wyposażenia obrabiarki powinny wchodzić zasilania.

Jeżeli

sprzęgła

urządzenia:

-zatrzymania awaryjnego pozwalające na jak najszybsze zatrzymanie obrabiarki w przypadku niebezpieczeństwa grożącego obsłudze albo zagrożenia uszkodzenia obrabiarki, narzędzia lub obrabianego przedmiotu, -odłączające całość urządzeń elektrycznych od sieci zasilającej (ewentualnie od sieci zasilających). 4.1.4.2. Urządzenia zatrzymania awaryjnego. Jako urządzenie zatrzymania awaryjnego może służyć: -wyłącznik

zatrzymania awaryjnego, napędzany lub elektrycznie i włączony w przewody zasilające wyposażenie elektryczne obrabiarki; -łącznik pomocniczy (np. przycisk „zatrzymanie awaryjne"), którego przestawienie w położenie wymuszone (naciśnięcie) przerywa bezpośrednio obwody wzbudzenia wszystkich styczników, we wszystkich napędach podlegających zatrzymaniu awaryjnemu. Jeżeli obrabiarka jest wyposażona w jeden tylko silnik napędowy, to przycisk służący do zatrzymywania tego silnika może pełnić jednocześnie funkcję przycisku „zatrzymanie awaryjne". Jeżeli styki kilku styczników są połączone szeregowo w obwodzie mocy (np. styczników zmiany kierunku obrotów i styczników rozruchu gwiazda-trójkąt), to obwody wzbud;rnnia cewek wszystkich tych styczników powinny zostać przerwane na skutek przekazania do układu sterowania sygnału „zatrzymanie awaryjne". Podczas zatrzymania awaryJnego nie mogą być przerwane obwody zasilania tych urządzeń pomocniczych, których wyłączenie mogłoby spowodować dodatkowe niebezpieczeństwo (np. uchwyty elektromagnetyczne lub urządzenia, które muszą kontynuować pracę w przypadku zakłóceń). ręcznie

Poradnik elektryka i automatyka

Układ sterowania powinien (również w przypadku trzymania awaryjnego) zapewnić prawidłową

z~acę urządzeń hamujących, służących do szybkiego zatrzymania wyłączonych napędów. Jeżeli

nie zadziałanie urządzenia hamującego po wyłącze­ niu napędu mogłoby wytworzyć sytuację niebezpieczną dla obsługi lub obrabiarki, to należy je tak Wykonać, aby działało w sposób pewny również w przypadku, g~y napęd zos~anie ~łą~zony .na skutek niespodziewanego zaniku nap1ęc1a zasila(np.

jącego.

w uzasadnionych przypadkach dopuszcza się takie rozwiązanie zatrzymania awaryjnego, w którym przekazanie do układu sterowania sygnału „zatrzymanie awaryjne", powoduje wycofanie niektórych elementów obrabiarki na pozycje wyjściowe pod warunkiem, że ruchy te nie będą stwarzały niebezpieczeństwa dla obsługi obrabiarki. Przycisk (lub dźwignia łącznika „zatrzymanie awaryjne") powinien być koloru czerwonego, dobrze widoczny i łatwo dostępny ze stanowiska obsługi. Jeżeli jest to przycisk, to powinien on być typu dłoniowego. Na pulpicie pod tym przyciskiem zaleca się umieścić żółte tło w kształcie koła, wykonane w sposób trwały (może to być podkładka koloru żółtego).

Jeżeli

1

od

:h). 1ego.

lktroonty-

istnieje na obrabiarce kilka stanowisk roboczych kilka pulpitów sterowniczych, to każdy taki pulpit lub stanowisko musi być wyposażony w przycisk zatrzymania awaryjnego. Obciążalność urządzenia służącego do awaryjnego zatrzymania napędów obrabiarki powinna być tak dobrana, aby umożliwiała przerwanie obwodów zasilania w przypadku, gdy największy z silników pobiera pełny prąd zwarcia (przy zahamowanym wirniku), a pozostałe pracują przy pełnym obciążeniu. Wymaganie powyższe odnosi się do przypadku, gdy urządzenie to powoduje otwarcie łącznika łączącego całe wyposażenie obrabiarki z siecią zasilającą. Jeżeli urządzenie awaryjne przerywa obwody zasilania każdego silnika lub grupy silników oddzielnymi łącznikami (stycznikami), to każdy z nich w swoim zakresie powinien spełniać wyżej wymienione wymagania. Jeżeli łącznik zatrzymania awaryjnego ma wystarczającą zdolność przerywania obwodu prądowego, to można go wyposażyć dodatkowo w odpowiednie wyzwalacze lub przekaźniki i wykorzystać jednocześnie jako zabezpieczenie przed przeciążeniami i (lub) zwarciami. 4.1.4.3. Urządzenie odłączające układ od sieci zasilającej (sieci zasilających) powinno: -odpowiadać wymaganiom PN-71 /E-06150 dla łączników izolacyjnych; - mieć napęd ręczny; -pozwalać na odłączenie wyposażenia elektrycznego od sieci w celu unieruchomienia obrabiarki na czas dłuższy; -mieć tylko dwa położenia: zamknięte - otwarte,

Wytyczne konstrukcyjne

przy czym każde z tych położeń powinno być wskazywane w sposób widoczny, np. przez odpowiednio oznaczone położenie dźwigni napędowej łącznika; -przerywać jednocześnie wszystkie nie uziemione przewody zasilające; -pozwalać na unieruchomienie i zaryglowanie łącznika w położeniu otwartym (np. za pomocą kłódki).

W przypadku zasilania obrabiarki z więcej niż jednego źródła napięcia, urządzenie odłączające może się składać z tylu łączników izolacyjnych, ile jest zewnętrznycli źródeł zasilania obrabiarki. Jeżeli jednak otwarcie lub zamknięcie tylko jednego z tych łączników mogłoby spowodować sytuację niebezpieczną dla obsługi lub obrabiarki, to należy przewidzieć skuteczne wzajemne ryglowanie łączników. Jeżeli urządzenie odłączające znajduje się w zasięgu rąk obsługującego ze stanowiska pracy, wówczas powinno ono mieć taką zdolność przerywania obwodu prądowego, jaka jest wymagana od urządzenia awaryjnego zatrzymania obrabiarki. Jeżeli urządzenie awaryjne zatrzymania obrabiarki odłącza od sieci zasilającej całe wyposażenie elektryczne i odpowiada wymaganiom 4.1.4.3, to może ono być jednocześnie wykorzystane jako urządzenie odłączające.

4.1.5. Przyłączenie wyposażenia dodatkowego. w obrabiarce znajdują się gniazda wtykowe, przeznaczone do zasilania elementów wyposażenia dodatkowego, to ich konstrukcja powinna uniemożliwiać włożenie wtyczki od przenośnej lampy oświetleniowej. Gniazda te mogą być przyłączone bezpośrednio do sieci zasilającej lub do zacisków uzwojenia transformatora o napięciu 11 O lub 220 V, częstotliwości 50 lub 60 Hz i mocy pozornej co najmniej 100 VA. W przypadku gdy konieczne jest stosowanie napięć nie przekraczających 50 V, zaleca się stosować napięcie 48 V prądu przemiennego. Przewody zasilające odejście wyposażenia specjalnego, powinny być zabezpieczone od zwarć niezależnie od innych obwodów nawet wtedy, gdy obwody te prowadzone są od wspólnego źródła zasilania. 4.1.6. Punkty kontrolne i sygnalizacja uszkodzeń Jeżeli

podzespołów.

Podzespoły

złożonych

układów

sterowania lub układów regulacji, a w szczególności podzespoły elektryczne powinny być tak wykonane, aby było łatwo stwierdzić ich wadliwą pracę. Do tego celu mogą służyć punkty kontrolne w postaci zacisków, gniazd wtykowych itp. lub miniaturowe lampki sygnalizacyjne, umieszczone na konstrukcji podzespołów, łatwo dostępne dla obsługującego urządzenie. • Punkty kontrolne i kontrolne lampki sygnalizacyjne powinny być uwidocznione w dokumentacji wyposażenia elektrycznego.

65

4.2. ZABEZPIECZENIA

4.2.1.4.

Zamknięcie

obudowy sterowniczej. obudowy sterowniczej za pomocą pokryw lub drzwi powinno uniemożliwiać ich zdjęcie lub otwarcie bez użycia specjalnego narzędzia, przy czym stan zamknięcia powinien być dobrze widoczny. Zamykanie drzwi do obudowy sterowniczej powinno być dokonywane za pomocą zamka, z którego klucz można wyjąć jedynie po zamknięciu zamka. 4.2.1.5. Osłony wyposażenia elektrycznego o napięciu wyższym od 600 V. Jeżeli w części wyposażenia elektrycznego występują napięcia wyższe od 600 V, przy którym prąd zwarcia przekracza 1 mA, to część ta powinna być osłonięta, np. za pomocą ekranu, pokrywy itp. w taki sposób, aby nie mogło nastąpić przypadkowe zdjęcie osłony również po otwarciu obudowy wyposażenia elektrycznego (np. po otwarciu drzwi szafy sterowniczej). Na osłonie tej powinna być umieszczona czerwona strzałka w kształcie błyskawicy oraz liczbowa wartość Zamknięcie

4.2.1. Zabezpieczenie przed przypadkowym dotknięciem

4.2.1.1. Wytyczne ogólne. Zabezpieczenie przed przypadkowym dotknięciem elementów znajdujących się pod napięciem należy stosować przy napięciach wyższych od 50 V. Wymaganą ochronę elementów znajdujących się pod napięciem, umieszczonym w obudowach sterowniczych można osiągnąć jednym z następują­ cych sposobów: -pokryciem materiałem izolacyjnym lub stosowanie osłon wg 4.2.1.2, - blokadą otwarcia drzwi wg 4.2.1 .3, -zamknięciem obudowy sterowniczej wg 4.2.1.4. Sposób wg 4.2.1.2 lub 4.2.1.3 należy stosować w przypadku, gdy w dokumentacji techniczno-ruchowej obrabiarki zostało wyraźnie zaznaczone, że dostęp do aparatury elektrycznej umieszczonej w obudowie, której nie można obsłużyć z zewnątrz napięcia. Uak np. wymiana bezpieczników), mogą mieć inne 4.2.1.6. Rozładowanie obwodów pojemnościo­ osoby poza pracownikiem odpowiednio wykwali- wych. Dla obwodów pojemnościowych (np. kondenfikowanym i upoważnionym do remontu i konserwacji satory filtrów), w których gromadzi się energia tej aparatury. powyżej O, 1 J, powinny być przewidziane takie środki 4.2.1.2. Pokrycie materiałem izolacyjnym. Pokry- umożliwiające rozładowanie się tej energii po cie lub osłonięcie materiałem izolacyjnym wszystkich odłączeniu napięcia zasilającego wyposażenie elekczęści będących pod napięciem powinno zabez- tryczne, aby po czasie 2 s od chwili wyłączenia pieczać przed ich przypadkowym dotknięciem nawet napięcie tych obwodów nie przekraczało 75 V. wtedy, gdy jest ułatwiony dostęp do urządzeń elek4.2.2. Zabezpieczenie przeciwzwarciowe trycznych przez otwarte drzwi. 4.2.2.1. Zabezpieczenie ogólne (główne). Jeżeli Zamiast pokrywania materiałem izolacyjnym producent obrabiarki dostarcza obrabiarkę i jej dopuszcza się dla niektórych części będących pod wyposażenie elektryczne łącznie z zabezpieczeniem ogólnym (głównym), to zabezpieczenie takie powinno napięciem stosowanie osłon z materiału nieizolacyjnego, pod warunkiem zachowania odstępów izola- być umieszczone na początku przewodów łączących cyjnych między tymi częściami a ich osłonami, zgod- obrabiarkę z siecią zasilającą. nie z wymaganiami PN-71/E-06150. 4.2.2.2. Zabezpieczenie obwodów odgałęźnych. 4.2.1.3. Blokada otwarcia drzwi. Blokady otwar- W przypadku wyposażenia zawierającego więcej silcia drzwi powinny uniemożliwiać otwarcie któ- ników lub innych odbiorników, każde doprowadzenie rychkolwiek drzwi do obudowy sterowniczej, do- powinno być zabezpieczone od zwarć przez własne póki przez otwarcie odpowiedniego odłącznika bezpieczniki topikowe lub wyłączniki nadmiarowe (np. wyłącznika głównego) zamontowana w danej szczególnie, jeżeli odgałęzienie ma inny przekrój obudowie aparatura wraz z przewodami nie zostanie przewodów. Dopuszcza się wspólne zabezpieczenie zwarciowe odłączona od napięcia. Blokada taka powinna działać sprawnie również wtedy, gdy w momencie kilku silników, jeżeli łączny prąd znamionowy silników otwierania drzwi nie ma napięcia w przewodach nie przekracza 1OO A i zostaną spełnione następujące doprowadzających energię elektryczną do wnętrza warunki: danej obudowy. -każdy silnik ma indywidualne zabezpieczenie przeZaleca się stosowanie takiego rozwiązania blokady ciążeniowe, drzwi, które upowaznionej do tego osobie -przewody doprowadzające prąd do silników mają obciążalność przewodów doprowadzających prąd do pozwoliłoby ponownie włączyć napięcie po otwarciu drzwi, pod warunkiem, że z chwilą ponownego odgałęzienia. Jeżeli długość przewodów liczona od odgałęzienia zamknięcia drzwi blokada pierwotna zostanie samoczynnie przywrócona. do silnika nie przekracza 4 m, można stosować przeZaciski pozostające pod napięciem po otwarciu wody o obciążalności mniejszej, nie mniejszej jednak drzwi obudowy, wyposażonej w blokadę (np. zaciski niż wynikająca z rzeczywistego obciążenia tych przewodów i nie mniejszej niż 1/ 3 obciążalności przewodoprowadzające napięcie do wyłącznika głównego), powinny być zabezpieczone przed ich przypad- dów doprowadzających prąd do odgałęzienia. kowym dotknięciem zgodnie z 4.2.1.2. W przypadku zwarcia w obwodzie wspólne zabez-

66

Poradnik elektryka i automatyka

ieczenie przeciwzwarciowe kilku silników może ppowodować uszkodzenie elementów grzejnych ~iektórych przekaźników termicznych, o czym należy

samoczynnego urządzenia (np. po ostygnięciu elementu grzejnego przekaźnika termicznego), należy przedsię­ poinformować użytkownika odpowiednią uwagą wziąć odpowiednie środki zaradcze dla uniknięcia dokumentacji techniczno-ruchowej danej obrabiarki. takiego niebezpieczeństwa. przy zabezpieczeniach od zwarć bezpiecznikami 4.2.4. Zabezpieczenie przed skutkami zaniku topikowymi znamionowe prądy bezpieczników napięcia powinno być wykonane w taki sposób, aby powinny być tak dobrane, aby wytrzymały chwilowe ponowne pojawienie się napięcia w sieci zasilającej prądy rozruchu silników lub załączania transforma- nie spowodowało samoczynnego uruchomienia obratorów. Największa znamionowa wartość prądowa biarki. odpowiednich wkładek powinna być dobrana zgodJeżeli działanie obrabiarki dopuszcza brak nie z PN-57/E-05022 w zależności od przekroju prze- napięcia w ciągu ułamka sekundy, zabezpieczenie przeciwzanikowe może być zwłoczne. Tego rodzaju wodów w danym obwodzie. Zabezpieczenia od zwarć samoczynnymi wyłącz­ opóźnione otwarcie obwodu nie może w żadnym nikami powinny być wyregulowane tak, by były one przypadku uniemożliwiać natychmiastowego wyłą­ co najmniej takie, jakie otrzymuje się przy zastosowa- czenia zasilania przez łączniki sterownicze i operacyjne (np. łączniki krańcowe, przyciski itp.). niu bezpieczników topikowych. 4.2.5. Zabezpieczenie podnapięciowe obrabiDopuszcza się stosowanie w obwodach odgałęźnych zabezpieczenia przez przekaźniki nadprą­ arek grupy S. Jeżeli stopniowy spadek napięcia dowe bezzwłoczne, działające na wspólne zabez- może powodować zakłócenia, a nawet niebezpieczenie obwodu grupowego albo na awaryjne pieczeństwo wskutek niekontrolowanego otwierania urządzenie zatrzymujące, jeżeli ma ono dostateczną się styczników czy przekaźników w nieprzewidzianej kolejności, obrabiarka powinna być wyposażona moc wyłączalną. Zabezpieczenie elementów półprzewodnikowych, w zabezpieczenie podnapięciowe odpowiednio a w szczególności diod powyżej 1O A i tyrystorów, nastawione, które spowoduje wyłączenie obrabiarki powinno być dokonane za pomocą bezpieczników po przekroczeniu nastawionego napięcia. o charakterystykach określonych przez producenta 4.2.6. Zabezpieczenie przeciwzakłóceniowe. Zakłócenia spowodowane przez zespoły wyprzyrządów półprzewodnikowych, użytych w danym posażenia elektrycznego, a w szczególności przez układzie. 4.2.3. Zabezpieczenie przeciążeniowe. Wszystkie przekształtniki elektryczne, powinny być ograniczone silniki o mocy powyżej 1 kW przewidziane do pracy do wartości określonych przez przepisy energetyczne. Wyposażenie elektroniczne powinno być ciągłej powinny być zabezpieczone od przeciążeń. W przypadkach ekonomicznie uzasadnionych zaleca zabezpieczone przed zakłóceniami pochodzenia elektrostatycznego i elektromagnetycznego, np. się zabezpieczać przed przeciążeniem również i silniprzez ekranowanie przewodów doprowadzających ki o mniejszej mocy. Urządzenie zabezpieczające przed przeciążeniem sygnały sterujące, odpowiednio rozwiązanie oprzepowinno być nastawione na prąd nie większy od wodowania, oddzielenie ekranami podzespołów elekprądu znamionowego zabezpieczanego silnika. tronicznych od przełączających (przekaźników elekW przypadku stosowania jako zabezpieczeń prze- troenergetycznych, styczników itp.). 4.2.7. Zabezpieczenie w przypadku awarii: ciążeniowych przekaźników termicznych, należy w odbiornikach prądu trójfazowego umieszczać Uszkodzenie lub przypadkowa niesprawność układu grzejniki przekaźnika w kaźdej fazie, natomiast w sil- sterowania albo dowolnego elementu tego układu, _nikach jednofazowych wystarczy umieszczenie grzej- czy też zanik napięcia w sieci zasilającej, nie mogą spowodować sytuacji niebezpiecznej dla obsługi i dla nika tylko w jednym przewodzie. W niektórych silnikach, przeznaczonych do pracy samej obrabiarki. Dotyczy to szczególnie przypadków nawrotnej lub częstego uruchamiania z hamowaniem powstałych w wyniku: przeciwprądem, może być trudnym zrealizowanie -zadziałania któregokolwiek z zabezpieczeń (np. zabezpieczenia przeciążeniowego o stałej czasowej przeciwzwarciowego zabezpieczenia obwodów porównywalnej ze stałą czasową zabezpieczanych sterowania), - uszkodzenia elementu układu (np. przepalenia się uzwojeń silników (np. silniki szybkich przesuwów, szybkich nawrotów, zaciskania i luzowania itp.). uzwojenia), W takich przypadkach dopuszczalne jest stosowanie -przypadkowego przerwania jakiegokolwiek obwodu, zwłaszcza w tej jego części, która znajduje się tylko zabezpieczenia zwarciowego. na zewnątrz szafy sterowniczej albo pulpitu sterowJeżeli jednak moc zastosowanego silnika do pracy w tych warunkach przekracza 2 kW, zaleca się zabez- niczego. Jeżeli uwzględnienie tych zaleceń w odniesieniu do pieczanie ich za pomocą czujników termicznych wbuobwodów wzbudzenia uchwytów elektromagnetydowanych w uzwojenia. W przypadkach gdy może wystąpić zagrożenie cznych, hamulców itp. okaże się technicznie z powodu powtórnego załączania jakiegokolwiek sil- niewykonalne, to należy te obwody wykonać specjalnika po

zadziałaniu

wyłączającego

w

:i

l,

I,

y i-

1. a ć

I· l-

a
o (-

a iii ~j

n

o h 1.

l-

e e e )j

·e

w :e

ia 3-

tk 3)-

z-

Wytyczne konstrukcyjne

67

nie starannie tak, aby zmniejszyć do minimum prawdopodobieństwo przerwania przewodu, obluzowania zacisków, przepalenia uzwojenia i powstania zwarcia. Niezależnie od tego należy w takich przypadkach przewidzieć sygnalizację świetlną lub akustyczną informację o zadziałaniu zabezpieczeń zwarciowych i nadprądowych lub innej przyczynie przerwania obwodu wzbudzającego.

cd. tabeli 6.

Rodzaj prądu

Rodzaj obwodu sterowniczego

Stały

4.3.1. Wymagania ogólne. Obwody sterownicze powinny zapewniać bezpieczeństwo obsługującemu i obrabiarce w przypadku błędnych manipulacji, wadliwej pracy aparatury lub uszkodzenia któregokolwiek z elementów wyposażenia elektrycznego. Jeżeli w celu zabezpieczenia układu przed skutkami niesprawności pewnego elementu stosuje się jego żdwojenie w układzie, to uszkodzenia każdego z takich elementów powinno być sygnalizowane. 4.3.2. Zasilanie obwodów sterowniczych i zalecane napięcie 4.3.2.1. Zasilanie obwodów sterowniczych. W obrabiarkach wyposażonych w więcej niż pięć łączników elektromagnetycznych (styczników, przekażników itp.) do zasilania obwodów sterowniczych należy stosować transformatory o oddzielnych uzwojeniach włączonych do sieci za odłącznikiem zasilania. W obrabiarkach grupy S wszystkie obwody sterownicze muszą być zasilane przez transformator. W celu zwiększenia bezpieczeństwa pracy w układach bardziej rozbudowanych - zaleca się zasilanie obwodów sterowniczych przez kilka transformatorów, z których każdy powinien zasilać obwody sterownicze odrębnych mechanizmów obrabiarki. Transformatory obwodów sterowniczych nie mogą być wykorzystywane do zasilania obwodów mocy. 4.3.2.2. Zalecane napięcia sterownicze - wg tabeli 6.

Rodzaj prądu

Przemienny

napięcia

sterownicze

Rodzaj obwodu sterowniczego

Napięcie

Częstotliwość

V

Hz

przyłączony

nie normalizuje

bezpośrednio

do

się

napięcia

międzyprze-

wodowego lub między fazę

a przewód zerowy

zasilany przez transformator

481)

11 O zalecany 220

68

Częstotliwość

V

Hz

242 ) 48

-

110 220 250

4.3. OBWODY STEROWNICZE

Tabela 6. Zalecane

zestykowy

Napięcie

50 lub 60

Nie zalecane w obrabiarkach grupy S, o znacznej długości połączeń, ze na spadki napięć. Może być stosowane w przypadkach, gdy ze względów na bezpieczeństwo wymagane jest napięcie poniżej 50 V. 21 Nie zalecane; dopuszcza się w wyjątkowych przypadkach. 1)

względu

Dla zasilania obwodów sterowniczych, w których elementy elektroniczne lub przekażni­ ki kontaktronowe mogą być stosowane napięcia wskazane przez producenta wyposażenia, różniące się od wartości podanych w tabl. 6. Jeżeli są zunifikowane w skali międzynarodowej, należy stosować wyłącznie tylko te wartości napięć zasilania. 4.3.3. Zabezpieczenie i uziemienie obwodów sterowniczych 4.3.3.1. Zabezpieczenie obwodów. Obwody sterownicze powinny być zabezpieczone od zwarć zgodnie z postanowieniami PN-75/E-05022. W obwodach sterowniczych zasilanych z transformatora, w którym jeden z końców uzwojenia wtórnego jest uziemiony, należy zastosować zabezpieczenie przeciwzwarciowe w przewodzie nie uziemionym. W obwodach sterowniczych zasilanych przez transformator z uziemionym środkowym wyprowadzeniem uzwojenia wtórnego, należy zabezpieczyć przeciwko zwarciom nie uziemione przewody obu obwodów. W obwodach sterowniczych prąd znamionowy lub nastawny urządzenia zabezpieczającego może trzykrotnie przekraczać wartości prądu dopuszczalnego ze względu na przekroje przewodów pod warunkiem, że całkowita ich długość nie przekracza 2x4 m i przebiegają wewnątrz obudowy sterowniczej, a zaciski do przyłączenia przewodów zewnętrznych odpowiadają przekrojom przewodów. 4.3.3.2. Uziemienie obwodów. Zwarcia doziemne w jakimkolwiek obwodzie sterowniczym nie powinny wywoływać ani niezmierzonych załączeń, ani też uniemożliwiać zatrzymania obrabiarki. W tym celu zaleca się, aby jedna strona obwodu sterowniczego była uziemiona, natomiast cewki oraz zestyki były włączone zgodnie z 4.3.3.3. Niektóre obwody sterownicze elektroniczne, np. przekształtniki wymagające niezależneg.o zasilania nieuziemionego mogą pozostać nieuziemione, jeżeli brak takiego zabezpieczenia nie stwarza niebezpieczeństwa. 4.3.3.3. Połączenia cewek i zestyków. W obwodach sterowniczych, w których jeden przewód zasilający jest uziemiony, jeden zacisk cewki każdego skład wchodzą

Poradnik elektryka i automatyka

łącznika

elektromagnetycznego powinien być bezpośrednio do tego uziemionego przewodu, a wszystkie zestyki w obwodach sterowniczych powinny być umieszczone pomiędzy nieuziemionym przewodem zasilającym i zaciskami cewek łączników elektromagnetycznych. Odstępstwo od tego· wymagania jest dozwolone wtedy, gdy: -zestyki przekaźników zabezpieczających (np. przekaźników termicznych), umieszczone między zaciskiem cewki a przewodem uziemionym, będą się znajdowały wewnątrz tej samej obudowy sterowniczej, co i wspomniana cewka; -inne rozmieszczenie zestyków, niż zalecane, prowadzi do uproszczenia w zewnętrznym osprzęcie instalacyjnym takim, jak troleje, nawijacze kabli, sprzęgniki wielowtykowe itp. W przypadku umieszczenia zestyków między cewką łącznika elektromagnetycznego a uziemionym przewodem zasilającym obwody sterowania, należy specjalnie starannie wykonać połączenia między wspomnianymi zestykami, cewką łącznika i przewodem uziemionym, aby nie mogło wystąpić przypadkowe zetknięcie się z masą odizolowanego przewodu tej części obwodu sterowniczego, która znajduje się miedzy cewką i przewodem uziemionym. Prócz tego w kaźdym przypadku umieszczenia zestyków sterowniczych po obu stronach cewki łącznika elektromagnetycznego naleźy sprawdzić, czy nie prowadzi to do występowania niepożądanych szeregowych połączeń cewek łączników. Jeżeli w wyniku umieszczenia zestyków po obu stronach cewki lub cewek łączników elektrycznych z napędem elektromagnesowym, jeden zestyk pewnego łącznika znajdzie się między cewką a jednym z dwóch przewodów zasilających obwody sterowania, drugi zaś zestyk tego samego łącznika między cewką a drugim przewodem zasilającym, to zestyki te muszą odpowiadać wymaganiom stawianym zestykom umieszczanym w obwodach zasilanych z różnych źródeł napięcia. 4.3.4. Blokady zabezpieczające 4.3.4.1. Działanie urządzeń pomocniczych. Jeże­ li wyłączenie jakiegokolwiek urządzenia przewidzianego do wykonywania czynności pomocniczych, jak smarowanie, chłodzenie, usuwanie wiórów itp. mogłoby narazić na niebezpieczeństwo obsługę obrabiarki, spowodować uszkodzenie obrabiarki lub obrabianego przedmiotu wówczas przypadkowe wyłączenie takiego urządzenia powinno spowodować samoczynnie wyłączenie wszystkich napędów, których nie wyłączenie mogłoby doprowadzić do wystąpienia któregokolwiek ze wspomnianych przyłączony

:l 3.

V 2: j

)

V

zagrożeń.

)

Dla wyposaźenia elektrycznego obrabiarek grupy S - prawidłowość działania urządzeń pomocniczych powinna być kontrolowana przez odpowiednie Przyrządy (np. przekaźniki ciśnieniowe). ·

a

Wytyc~ 1e konstrukcyjne

l.

.-

4.3.4.2. Wzajemne blokady pomiędzy różnymi operacjami. Jeżeli uruchomienie dwóch operacji w tym samym czasie mogłoby spowodować uszkodzenie jakiegokolwiek elementu obrabiarki, to w układzie sterowania należy zastosować odpowiednią blokadę, nie pozwalającą na przypadkowe załączenie takich operacji. 4.3.4.3. Zabezpieczenie przed zwarciem łukowym. Układ sterownia nie powinien stwarzać możliwości powstawania zwarć łukowych w momencie: przełączenia gniazda - trójkąt, zmiany kierunku wirowania silnika itp. Jeżeli w układzie zastosowano styczniki, w których maksymalny czas palenia się łuku miedzy stykami otwieranego stycznika może być dłuższy lub równy czasowi zamykania stycznika, to przy podanych wyżej przyłączeniach obwodów mocy należy stosować odpowiednie opóźnienie zamknięcia jednego stycznika po otwarciu drugiego. 4.3.4.4. Hamowanie przeciwprądem. Jeżeli zmiana kierunku wirowania silnika w wyniku hamowania go przeciwprądem może stanowić niebezpieczeństwo dla obsługi albo spowodować uszkodzenie obrabiarki czy narzędzia, to w obwodzie sterowania należy

zastosować

wyłączenie

prądu

urządzenie

zapewniające

hamowania zanim silnik zmieni

kierunek wirowania. Nie należy stosować w takich przypadkach przekaźników czasowych ani też uzależniać momentu wyłączenia prądu od uwagi obsługującego obrabiarkę.

4.3.4.5. Ochrona przed rozbieganiem się silnika stałego. Układy zasilania silników prądu stałego powinny być tak opracowane, aby zabezpieczały silniki przed rozbieganiem się w przypadku zaniku prądu wzbudzającego. 4.3.5. Rozpoczęcie cyklu pracy 4.3.5.1 Wytyczne ogólne. Uruchomienie obrabia_rki nie powinno być możliwe dopóki nie zostaną uprzednio wykonane czynności wstępne, niezbędne dla bezpieczeństwa obsługi, oraz zabezpieczające przed uszkodzeniem obrabiarkę (wraz jej wyposaźeniem i narzędziami) i przedmiot obrabiany. Należy również przewidzieć odpowiednie blokady dla zapewnienia prawidłowej kolejności uruchamiania poszczególnych operacji. W czasie przygotowania obrabiarki do pracy oraz jej regulacji dopuszcza się wyłączenie środków zabezpieczających maszynę i obrabiany przedmiot przed uszkodzeniem. W dalszym ciągu obowiązują jednak zabezpieczenia chroniące obsługę przed wypadkiem. 4.3.5.2. Sterowanie przy użyciu obu rąk. Jeżeli dla bezpieczeństwa obsługi jest niezbędne sterowanie przy użyciu obu rąk, to urządzenie takie powinno zawierać po dwa przyciski na obsługu­ jącego. Przyciski te muszą być jednocześnie utrzymywane w pozycji pracy podczas całego trwania cyklu albo co najmniej do chwili, kiedy dalszy przebieg nie będzie już pociągał za sobą jakiegokolwiek niebezprądu

69

pieczeństwa. Każda

para takich przycisków powinna tak rozmieszczona, aby ich działanie wymagało stałego użycia obu rąk obsługującego. 4.3.5.3. Niepowtarzalność cyklu. Wszystkie urzą­ dzenia, w których samoczynne powtórzenie się cyklu może być niebezpieczne, powinny mieć tak zaprojektowane obwody, aby takie powtórzenie nie mogło się zdarzyć nawet wtedy, gdy pod koniec jednego cyklu obsługujący przekazuje do układu polecenie rozpoczęcia cyklu następnego (np. naciskając przycisk start). Obrabiarka powinna zatrzymać się automatycznie z chwilą zakończenia cyklu. 4.3.5.4. Uzależnienie przycisków służących do uruchomienia cyklu pracy obrabiarek grupy S. W obrabiarkach, w których jest przewidziane kilka stanowisk dla uruchomienia cyklu automatycznego, należy przewidzieć takie ich uzależnienie (np. za pomocą przełącznika selekcyjnego, ryglowanego kluczem), które pozwoliłoby, w zależności od potrzeby, uruchamiać cykl: -przez jednoczesne naciśnięcie wszystkich przycisków uruchamiających cykl, -przez naciskanie przycisków start w ustalonej kolejbyć

ności,

-z jednego tylko, wybranego przełącznika, stanowiska obsługi. 4.3.5.5. Umiejscowienie urządzeń sterowania silnikami napędów pomocniczych obrabiarek grupy S. Podczas pracy w cyklu automatycznym powinno być tylko jedno stanowisko, z którego można uruchamiać napędy pomocnicze przed rozpoczęciem właściwego cyklu automatycznego. Należy jednakże przewidzieć umieszczenie przycisków wyłączenia tych napędów we wszystkich miejscach, gdzie mogą być one potrzebne. 4.3.6. Zatrzymanie 4.3.6.1. Wytyczne ogólne. W każdym przypadku, gdy to jest możliwe, wyłączenie napędu obrabiarki lub jej zespołu powinno być spowodowane przerwaniem odpowiedniego obwodu sterującego {lub obwodów sterujących). Załączenie zaś napędu powinno być następstwem zamknięcia odpowiedniego obwodu sterującego (obwodów sterujących). Jeżeli w skomplikowanych układach sterowania nie można bez ich dodatkowej rozbudowy wyeliminować obwodów, których przerwanie powoduje załączenie napędu, to obwody te powinny odpowiadać wymaganiom 4.2.7. 4.3.6.2. Zatrzymywanie awaryjne podczas pracy w cyklu automatycznym obrabiarek grupy S. Po zatrzymaniu awaryjnym obrabiarki powinna być możliwość albo dokończenia cyklu pracy, albo sprowadzenia podzespołów obrabiarki na pozycje wyjściowe za pomocą sterowania ręcznego. 4.3.6.3. Blokada drzwiczek i pokryw obrabiarek grupy S. Zaleca się, aby drzwi na zawiasach, czy też pokrywy zamykające dostęp do wnętrz zawierających przekładnie pasowe, koła zębate lub inne elementy mechanizmów w ruchu, mogące spowodować okaleczenie obsługi, były zabezpieczone przez

70

łączniki

krańcowe, powodujące zatrzymanie całej obrabiarki, gdy drzwi lub pokrywy zostaną otwarte podczas jej pracy oraz uniemożliwiające uruchomienie obrabiarki przy otwartych pokrywach lub drzwiach. 4.3.6.4. Zabezpieczenia przesuwu obrabiarek grupy S. Jeżeli niezatrzymanie się przesuwu któregoś z zespołów obrabiarki, z chwilą przestawienia w położenie wymuszone odpowiedniego łącznika drogowego, może spowodować uszkodzenie maszyny, to dla każdego kierunku przesuwu należy przewidzieć krańcowy łącznik awaryjny interweniują­ cy w takim przypadku. Przestawienie w położenie wymuszone krańcowego łącznika awaryjnego powinno spowodować zatrzymanie całej obrabiarki i odłąqenie obwodów sterowania od napięcia zasilającego.

4.3.7. Sterowanie automatyczne - sterowanie obrabiarek grupy S. Obrabiarki z cyklem automatycznym powinny mieć możliwość przełączenia ich układu sterowania na sterowanie ręczne całej obrabiarki lub jej oddzielnych zespołów (to ostatnie dla regulacji i ustawiania). Przypadkowe załączenie cyklu automatycznego podczas sterowania ręcznego powinno być ręczne

niemożliwe. Jeżeli

obrabiarka jest wyposażona w dwa lub pulpity sterownicze, to elementy obsługi na każdym z nich powinny być odłączane i załączane przełącznikiem z kluczykiem, dającym się wyjąć jedynie w otwartym położeniu tego przełącznika. Wszelkie zabezpieczenia i blokady powinny być zachowane tak przy pracy ręcznej jak i automatycznej. Elementy obsługi, przeznaczone do sterowania ręcznego, nie powinny mieć żadnego wpływu na przebieg automatycznego cyklu pracy. Zastrzeżenie powyższe nie odnosi się do elementów obsługi przewidzianych ewentualnie do świadomego wprowadzenia korekty do przebiegu pracy w cyklu automatycznym. 4.3.8. Sterowanie kolejnością procesów obróbczych obrabiarek 4.3.8.1. Kolejność przemieszczeń sterowanych elektrycznie. Jeżeli kolejność procesów obróbczych obejmuje określone przesunięcie zespołów, to te procesy powinny być zawsze sterowane w funkcji położenia sterowanych podzespołów za pomocą łączników drogowych (czujników położenia). Gdy zakończenie przesunięcia jest sterowane przez przekażnik ciśnieniowy umieszczony w obwodzie hydraulicznym, to działanie takiego przekaźni­ ka powinno być podporządkowane działaniu odpowiednich łączników drogewych sprawdzają­ cych, czy wyznaczone przemieszczenie zostało dokonane i po tym sprawdzeniu dających sygnał zezwalający na uruchomienie następnej czynności. Przekażniki czasowe można stosować jedynie do sterowania procesów w funkcji czasu. Nie mogą one więcej

Poradnik elektryka i automatyka

ł

)

)

)

3.

·-

3 I-

u

h h I-

ji ą

e l-

iu li-

l-

o e

natomiast być wykorzystywane dla ograniczenia przesuwu zespołu obrabiarki, tzn. zamiast łączników drogowych. 4.3.8.2. Kontrola wykonania określonych operacji. należy przewidzieć odpowiednie blokady, które uniemożliwiałyby rozpoczęcie nowego cyklu pracy, dopóki wszystkie operacje poprzedniego cyklu nie zostały całkowicie zakończone (obrót. powrót, kontrola, praca głowicy itp). W przypadku konieczności zastosowania do tego celu pamięci, pamięć ta nie powinna zanikać przy zaniku napięcia zasilającego. 4.3.8.3. Uzależnienie napędu posuwu od pracy wrzeciona. Przy pracy automatycznej należy przewidzieć blokady pomiędzy sterowaniem napędu wrzeciona (ogólnie - ruchu roboczego) a napędem posuwów roboczych w taki sposób, aby nie dopuścić do dojścia narzędzia do przedmiotu obrabianego przy nieruchomym wrzecionie oraz aby napęd wrzeciona mógł być wyłączony dopiero po zakończeniu skrawania w danym takcie cyklu obróbczego. 4.3.9. Obwody sygnalizacji obrabiarek Zaleca się stosowanie do obwodów sygnalizacji żarówek na napięcie 24 V, zasilanym napięciem 20 V. Napięcie to powinno być doprowadzone od transformatora przeznaczonego specjalnie dla zasilania obwodów sygnalizacji albo z oddzielnego uzwojenia wtórnego transformatora sterowniczego. Dopuszcza się również stosowanie lampek sygnalizacyjnych 12 V lub 6 V, zasilanych napięciem około 0,9 ich napięcia znamionowego. W przypadku gdy stosuje się indywidualne transformatorki wbudowane do lampek sygnalizacyjnych lub przycisków podświetlanych, powinno być stosowane napięcie i żarówki 6 V. Takie lampki sygnalizacyjne mogą być przyłączane do obwodów sterowniczych. Przy stosowaniu lamp sygnalizacyjnych w obrabiarkach, zawsze jedna lampka powinna wskazywać, że urządzenie znajduje się pod napięciem.

Odłącznik główny

i odłączniki sekcyjne powinny instalowane w górnej części obudowy sterowniczej, najlepiej po prawej stronie patrząc od strony drzwi obudowy sterowniczej. Przy takim umieszczeniu odłącznika głównego żaden element wyposażenia, z wyjątkiem bezpieczników głównych, nie powinien być montowany powyżej tego odłącznika. Jeżeli odłącznik jest wyposażony w nie osłonięte styki ruchome, to napięcie do odłącznika należy doprowadzić tak, aby w jego położeniu otwartym styki ruchome były w stanie beznapięciowym. Odłącznik powinien być uruchamiany za pomocą dźwigni (rękojeści) umieszczonej na zewnątrz obudowy sterowniczej. przy czym położenia otwarte i zamknięte powinny być oznaczone literami O i I. Na drzwiach obudów sterowniczych mogą być montowane tylko elementy obsługi, elementy sygnalizacji lub pomiarów. Wszystkie aparaty umieszczone na drzwiach obudowy sterowniczej powinny być zabezpieczone przed przypadkowym dotknięciem części znajdujących się pod napięciem. Oporniki rozruchowe silników, zwłaszcza silników większej mocy, powinny być montowane w oddzielnych obudowach ochronnych i oddzielnie ustawiane. Znajdujące się w układzie elementy wydzielające większe ilości ciepła (oporniki, lampy elektroniczne, tyrystory itp.) należy chronić przed przekroczeniem dopuszczalnych granic temperaturowych. W tym celu należy umieszczać je w górnej części wspólnej obudowy sterowniczej albo w oddzielnej obudowie odpowiednio przystosowanej do oddawania ciepła i odpowiednio zabezpieczonej od warunków być

środowiska.

4.4.1.2. Grupowanie aparatury i podzespołów. Zaleca się aby aparatura łączeniowa i sterownicza obrabiarki, z wyjątkiem łączników drogowych czujników położenia, rozdzielaczy z napędem elektromagnesowym itp. oraz elementów obsługi, była zgrupowana i zamontowana w jednej obudowie 4.4. OBUDOWY APARATURY (SZAFY, WNĘKI. sterowniczej. I SKRZVNKI) Podzespoły elektroniczne obwodów regulacyjnych i sterowniczych, wchodzące w skład wyposażenia 4.4.1. Rozmieszczenie aparatury elektrycznego, powinny być - jeżeli to jest możliwe 4.4.1.1. Obudowy sterownicze powinny zapew- umieszczone w oddzielnej obudowie lub też w przyniać odpowiednią ochronę przeciwko wpływom padku wbudowania ich do wspólnej obudowy z innyotoczenia, w którym obrabiarka ma pracować, np. mi podzespołami, powinny być umieszczone przeciwko przedostawaniu się pyłu, oleju, chłodziwa w wydzielonej części pomieszczenia. Zaleca się odlub wiórów, kondensacji pary w wyniku wahań tempe- dzielenie podzespołów elektronicznych za pomocą ratury, oraz przeciwko uszkodzeniom mechanicznym. ekranów magnetycznych od elementów i przewodów Zespoły lub elementy uczulone na powyższe zjawiska obwodów głównych i tych obwodów sterowniczych, powinny mieć dodatkowe zabezpieczenia. Stopień które zawierają elementy elektromagnetyczne. ochrony powinien być dobrany w zależności od stopZaleca się by wszystkie elementy znajdujące się nia zagrożenia wg PN-79/E-08106. pod napięciem sieci (obwody mocy) były Wszystkie aparaty wyposażenia elektrycznego zgrupowane oddzielnie od elementow sterowania, obrabiarek grupy S powinny być montowane na sygnalizacji i pomiaru. ramach lub płytach w taki sposób, aby można było 4.4.1.3. Łatwość dostępu. Aparatura elektryczna wymienić dowolny aparat bez konieczności wymon- montowana w szafach lub wnękach powinna być towywania całej ramy lub płyty. zainstalowana w sposób łatwo dostępny do regulacji

Wytyczne konstrukcyjne

71

i konserwacji, gdy drzwi

są

otwarte lub gdy pokrywy

(osłony) zostały zdjęte.

Odstępy dostęp

miedzy

aparaturą

muszą

części zużywających się

umożliwić

bez konieczności demontażu sąsiadujących aparatów. Wszystkie zaciski połączeniowe powinny być również łatwo dostępne. Nie dopuszcza się takiego rozprowadzenia przewodów połączeniowych w szafach czy wnękach, które utrudniałoby pracę aparatury lub uniemoż­ liwiałoby zabiegi konstrukcyjne czy wymianę. Podzespoły muszą być przystosowane do łatwego wyjęcia dla zbadania lub wymiany. Podzespoły i elementy wyposażone w złącza wtykowe powinny być łatwe do rozróżnienia przez wyrażne ich oznaczenie, dla uniemożliwienia omyłek przy wkładaniu ich do układu. Można w tym przypadku również stosować do

powinny być tak mocowane, aby niemożliwe byto obracanie się ich części nieruchomych. 4.4.2. Wymagania dla obudów sterowniczych 4.4.2.1. Konstrukcje i umiejscowienie. Obudowy sterownicze powinny być tak wykonane, aby dawały odpowiednią ochronę.

Ochrony nie można uważać za wystarczającą, otwory od strony posadzki lub fundamentu, na których stoi szafa lub znajduje się wnęka z aparaturą. Nie powinno być również żadnych połączeń (nieszczelności) pomiędzy wnękami zawierającymi aparaturę elektryczną i wnękami zawierają­ cymi zbiorniki chłodziwa, zbiorniki oleju smarnego lub też hydraulicznego, a nawet z tymi wnękami, do których mógłby się dostać olej lub inny płyn. Mogą być jednak przewidziane odpowiednie otwory w podstawie większych wnęk dla spływu odpowiednią blokadę. 4.4.1.4. Wysokość instalowania. Aparatura skondensowanej wilgoci. wymagająca łatwego dostępu dla celów konserwacji Obudowy sterownicze powinny zapewniać co lub regulacji może być umieszczona niżej niż 400 mm najmniej następujące stopnie ochrony wg PN-63/ oraz wyżej niż 2000 mm ponad poziomem obsługi. E-08106: Zaciski lub listwy zaciskowe powinny być mon- -dla obudowy sterowniczej wyposażenia elektowane co najmniej na wysokości 200 mm ponad trycznego obrabiarek ogólnego przeznaczenia bez poziomem obsługi i tak usytuowane, aby był do nich przewietrzenia - IP 43; łatwy dostęp dla przyłączenia przewodów. -dla obudowy sterowniczej wyposażenia elektry4.4.1.5. Sposób montażu i mocowania elemen- cznego obrabiarek grupy S bez przewietrzania- IP 53; tów i podzespołów. Przyrządy i podzespoły powinny -dla obudowy sterowniczej z przewietrzaniem- IP 33; być zamocowane w sposób odpowiedni do ich masy, -dla szaf i skrzynek z przewietrzaniem, zawierająodporności na drgania oraz wstrząsy podczas transcym jedynie oporniki rozruchowe silników oraz inne portu i w czasie normalnej eksploatacji. elementy wyposażenia o dużych wymiarach (np. Elementy i podzespoły wyposażone w złącza nastawniki, przełączniki obwodów mocy itp.)- IP 23. Wszystkie obudowy sterownicze z przewietrzaniem wtykowe powinny być zamocowane w sposób powinny być zabezpieczone przed przedostawaniem zapewniający pewność połączeń elektrycznych. Jeżeli urządzenia te narażone są na duże drgania się do wnętrza wody, oleju, wiórów itp. lub gdy ciężar ich jest znaczny w stosunku do siły 4.4.2.2. Zamocowanie szaf lub skrzynek do korprzytrzymującej wywieranej przez styki elektryczne pusu obrabiarki należy wykonywać tak, aby otwory do mocowania nie zmniejszały stopnia ochrony złącza, to należy zastosować dodatkowo zamocowanie mechaniczne, np. przez automatyczne i szczelności. ryglowanie działające po prawidłowym ustawieniu 4.4.2.3. Wentylacja powinna być dodatkowo elementu lub podzespołu. stosowana wtedy, gdy niezależnie od zastosowania Oporniki, kondensatory i inne podobne elementy zaleceń 4.4.1.1. niektóre aparaty wydzielające ciepło powinny być mocowane mechaniczne. Dopuszcza mogą spowodować przyrost temperatury w całej obusię, aby elementy o niewielkiej masie (mniejszej lub dowie sterowniczej ponad dozwoloną granicę. Zaleca równej 15 g) były mocowane jedynie za pomocą prze- się w tym przypadku podzielić posiadaną przestrzeń wodów łączących, jeżeli istnieje pewność, że moco- na pomieszczenia wentylowane, zawierające apawanie to wytrzyma siły występujące podczas pracy raturę wydzielającą ciepło, oraz pomieszczenia chrolub transportu. nione, zawierające pozostałą aparaturę. System wentylacji powinien być tak wykonany, aby Elementy nastawne powinny być tak wykonane, w miarę możliwości zabezpieczał wentylowane aby nie ulegały przestawieniom wskutek drgań podczas pracy. Elementy nastawiane przez wytwórnię pomieszczenia od przenikania pyłów i płynów. Jeżeli została zastosowana wentylacja dla utrzymawyposażenia elektrycznego lub producenta obrania stałej temperatury elementów półprzewod­ biarek powinny być zabezpieczone przed rozregunikowych lub innych, to dopuszczalna jest regulacja lowaniem w czasie transportu. Jeżeli zabezpieczenie obiegu powietrza np. przez wył§J.czanie i załączanie to musi być usunięte przed uruchomieniem obrabiarki, to powinno być wykonane w sposób dobrze silnika wentylatora. 4.4.2.4. Drzwiczki. Obudowy sterownicze zawierawidoczny. Należy również umieścić o tym informację jące aparaturę elektryczną powinny w miarę w dokumentacji techniczno-ruchowej obrabiarki oraz możności mieć drzwiczki z zawiasami o osi pionowej. na drzwiach obudowy sterowniczej. Drzwiczki zamykane za pomocą śrub lub rygli bagneObrotowe elementy nastawne, np. potencjometry,

72

jeżeli istnieją

Poradnik elektryka i automatyka

Io

ry ly ą,

9.-

ca :h eą­

lb Io

ie fU

:o 3/ k~z

y3; 3; ą-

1e

p. 3. m m

wwych powinny być tak wykonane, aby po ich otwarciu elementy zamykające pozostawały w swoich gniazdach w drzwiczkach. Szerokość drzwiczek nie powinna przekraczać goo mm. 4.4.2.5. Wymiary płyt montażowych lub ram z aparaturą elektryczną powinny umożliwiać ich swobodne przejście przez odpowiednie otwory w obudowach sterowniczych. Dla umożliwienia póżniejszego wprowadzenia do układu elektrycznego ewentualnych zmian lub uzupełnień zaleca się w obudowie sterowniczej przewidzieć wolną przestrzeń, w której można by zamontować dodatkowe elementy wyposażenia elektrycznego. 4.4.2.6. Elementy mechaniczne. Obudowy sterownicze nie mogą zawierać elementów mechanicznych ruchomych (np. wałków), nie mogą się również znajdować w nich mechaniczne elementy nieruchome, lecz wymagające dostępu w celu kontroli lub regulacji, jeżeli te elementy nie są ściśle związane ze zmontowaną w danej obudowie aparaturą elektryczną.

4.4.2.7. Kieszeń na dokumentację. Wewnątrz obudowy sterowniczej powinna się znajdować kieszeń na dokumentację wyposażenia elektrycznego. Szerokość tej kieszeni, jeżeli pozwalają na to wymiary obudowy sterowniczej, powinna wynosić co najmniej 250 mm. 4.4.3. Przenoszenie szaf. Ciężkie i dużych rozmiarów szafy oraz skrzynki sterownicze, odejmowane od obrabiarki na czas transportu, powinny mieć uchwyty umożliwiające transport za pomocą dźwigu (suwnicy). 4.5. ELEMENTY STEROWANIA, ELEMENTY OBSŁUGI I SYGNALIZACJI

ej. 1e-

4.5.1. Elementy sterowania i obsługi 4.5.1.1. Trwałość elementów sterowania i obsługi. Zaleca się dobierać takie elementy sterowania i obsługi, aby ich trwałość mechaniczna odpowiadała dziesięcioletniemu okresowi eksploatacji obrabiarki, trwałość zaś manewrowa - co najmniej okresowi czasu miedzy dwoma remontami okresowymi. 4.5.1.2. Rozmieszczenie. Wszystkie urządzenia sterownicze montowane poza obudową sterowniczą, jak łączniki drogowe, czujniki położenia, przekaźniki ciśnieniowe itp, powinny być dostępne dla przeprowadzenia ich kontroli oraz dla ich wymiany. Elementy sterowania i obsługi powinny mieć odpowiednio szczelną obudowę własną, a niezależnie od tego nie powinny one być montowane w miejscach, w których byłyby oblewane bezpośred­ nim strumieniem chłodziwa, czy innego płynu. 4.5.1.3. Zabezpieczenie przed wpływami śro­ dowiska. Wszystkie urządzenia sterownicze, umieszczone poza obudowani sterowniczymi, powinny być odpowiednio zabezpieczone przed szkodliwymi dla

tka

Wytyczne konstrukcyjne

vo 1ia 1ło

1U-

ca eń

1a-

·oby !le

1a,d:ja iie

ra1rę

w jakim te urządzenia oraz przed uszkodzeniami mechanicznymi. Zabezpieczenie takie może być osiągnięte przez zastosowanie jednego lub więcej spośród następują­ cych sposobów: -wybranie odpowiedniego miejsca zamontowania; -użycie materiałów i zastosowanie obudowy o wytrzymałości mechanicznej odpowiedniej dla danych 1 warunków pracy; -zastosowanie osłon lub innych urządzeń zabezpieczających w żądanym stopniu przed przedostawaniem się do wnętrza wiórów, pyłu (zwłaszcza przewodzącego}, oleju i chłodziwa odpowiednio do wymagań PN-79/E-08106. Dla wyposażenia elektrycznego obrabiarek grupy S - uszczelnienia pokryw, osłony itp. powinny być odporne na działanie płynów stosowanych przy pracy obrabiarki. 4.5.1.4. Łączniki drogowe (czujniki położenia) powinny być tak umieszczone, aby nie mogły ulec uszkodzeniu nawet wtedy, gdy napędzany zespół obrabiarki nie zatrzyma się w wyznaczonym przez dany łącznik miejscu. Długość zderzaka przestawiającego łącznik drogowy w położenie wymuszone powinna być taka, aby zapewnić utrzymanie łącznika w tym położeniu przez czas nie krótszy niż O, 1 s przy największej prędkości zderzaka względem łącznika. Przestawianie łączników drogowych, stosowanych dla wyłączenia napędu obrabiarki lub jej zespołu, nie może odbywać się za pośrednictwem sprężyny. Wyłączenie napędu powinno być skutkiem przestawienia łącznika drogowego w położenie przestawienia łącznika drogowego w położenie wymuszone, nie zaś powrotu jego do położenia spoczynkowego. Odstępstwo od tej zasady jest dopuszczalne jedynie tylko wtedy, gdy prowadzi ono do wyraźnego uproszczenia obwodów sterowania, a jednocześnie niewyłączenie przez łącznik drogowy danego napędu nie przedstawia zagrożenia ani dla obsługi, ani dla samej obrabiarki. Dla wyposażenia elektrycznego obrabiarek grupy S - wszystkie łączniki drogowe powinny mieć migowe przestawianie zestyków. Odstępstwo od tej zasady jest dozwolone dla łączników drogowych, przestawianych zderzakiem z prędkością nie mniejszą niż 1OOO mm/min oraz dla łączników stosowanych w urządzeniach blokady drzwi i pokryw. Przestawiane mechanicznie łączniki drogowe lub ich zespoły powinny być wyposażone w obudowę zapewniającą ochronę w stopniu IP 55 wg PN-79/ E-08106. Łączniki drogowe montowane na obrabiarce powinny mieć jeden zestyk przełączający (doprowadzenie trójprzewodowe) albo dwa niezależne zestyki (doprowadzenie czteroprzewodowe): jeden zwiemy, drugi rozwierny. Jeżeli w układzie sterowania jest potrzebny tylko jeden zestyk łącznika drogowego, to można stosować łączniki drogowe nich

wpływami środowiska,

pracują,

73

11--

sterowania nie musiał sięgać ręką w pobliże ruchomych części obrabiarki (np. wrzeciona). Przycisk STOP powinien być umieszczony poniżej lub z lewej strony przycisku START (Biuletynem 8-9/84 wydanym przez PKNMiJ zmieniono poprzednie istniejące wyraźenie, które brzmiało „zaleca się, aby wszystkie przyciski START były umieszczone nad lub z lewej strony odpowiedniego przycisku STOP"). W przypadku przycisków sterujących napęd dwukierunkowy, przycisk „stop" powinien być układu. umieszczony między dwoma przyciskami „start". W razie potrzeby (np. ułatwienia dostępu do łączni­ Zalecenia powyższe nie mają zastosowania do przy. ka) można pomiędzy zderzakiem a łącznikiem dro- cisków sterowania dwuręcznego. gowym dać odpowiedni element pośredniczący. 4.5.2.2. Zabezpieczenie przed wpływami śro. Element ten powinien powracać do położenia dowiska. Elementy obsługi i sygnalizacji powinny być spoczynkowego pod działaniem specjalnie do tego zabezpieczone przed przenikaniem do nich pyłu, celu przewidzianej sprężyny, a nie pod wpływem oleju, chłodziwa itp. w ilościach mogących zakłócić sprężyny samego łącznika. pracę elementu albo też zmniejszyć trwałość izolacji. 4.5.1.5. Elektromagnesy obrabiarek grupy S. Gdy istnieje możliwość takiego przenikania, należy Wszystkie napędy elektromagnesowe (hamulców, stosować stopień ochrony IP 55 wg PN-79/E-08106. sprzęgieł, hydraulicznych i pneumatycznych rozJeżeli umiejscowienie tych elementów chroni je do dzielaczy itd.) powinny działać poprawnie przy dostępu, pyłów i cieczy, można stopień ochrony samych elementów obniżyć do IP 53. napięciach zasilania zawartych w granicach od 85% Dla wyposażenia elektrycznego obrabiarek grupy do 120% napięcia znamionowego i to zarówno w stanie nienagrzanym, jak i po nagrzaniu do S - obudowa łączników przedstawianych mechaustalonej temperatury w wyniku pracy pod napięciem nicznie powinna zapewniać stopień ochrony co najmwynoszącym 110% napięcia znamionowego. niej IP 54 wg PN-79/E-08106. Wszystkie cewki elektromagnesów powinny być 4.5.2.3. Przyciski sterownicze odpowiednio zabezpieczone przed wpływami kon- -Przyciski zatrzymania (STOP), wyłączenia (WYŁ, densacji wilgoci. OFF) lub awaryjny, Barwa CZERWONA powinna być stosowana tylko Uzwojenia elektromagnesów nie powinny ulegać uszkodzeniu pracy stałym działaniu w znamionowych do przycisków służących do zatrzymania (STOP) warunkach pracy i napięciu wyższym o 10% od wyłączenia (WYŁ, OFF) lub przycisków awaryjnych. napięcia znamionowego. Tym samym barwa CZERWONA jest przeznaczona Skrzynki zaciskowe elektromagnesów oraz obu- tylko dla funkcji zatrzyman)a (STOP), spowodowania dowa cewek powinny zapewniać stopień ochrony co otwarcia obwodu głównego, a więc naciśnięcie przynajmniej IP 55 wg PN-79/E-08106, jeżeli są one cisku o barwie czerwonej powinno spowodować zatrzymanie urządzenia, wyłączenie obwodu spod narażone na zapylenie cieczami (olejem, chłodziwem napięcia, uruchomienie alarmu przeciwpożarowego itp.). W elektromagnesach zasilanych prądem przemien- itp. nym odpowiedni elastyczny element konstrukcyjny -Przyciski uruchomienia (START) lub załączenia powinien zapewniać dobre przyleganie zwory do (ZAŁ, ON). Przycisk służący do uruchomienia (START), rdzenia, gdy elektromagnes jest wzbudzony. 4.5.1.6. Czujniki ciśnienia i termostaty obra- załączenia (ZAŁ, ON}, co powoduje zamknięcie biarek grupy S. Czujniki ciśnienia i termostaty powin- łącznika elektrycznego, powinien mieć barwę ny być wyposażone w szczelną obudowę z wejściem ZIELONĄ, lecz dopuszcza się zastosowanie barw przewodów przez dławiki oraz mieć wbudowane neutralnych CZARNEJ, BIAŁEJ lub SZAREJ. zaciski do przyłączenia przewodów. Obudowa tych -Przyciski spełniające jednocześnie funkcję przycisku uruchomienia (START) i zatrzymania (STOP) lub łączników powinna zapewniać stopień ochrony nie załączenia (ZAŁ, ON) i wyłączenia (WYŁ, OFF). niższy niż IP 65 wg PN-79/E-08106. Zmiana poziomu Przyciski, które działają na przemian jako przyciski sygnału wyjściowego tych łączników powinna przeuruchomienia (START) i zatrzymania (STOP) lub biegać migowa. 4.5.2. Elementy obsługi i sygnalizacji na pulpi- załączenia (ZAŁ, ON) i wyłączenia (WYŁ, OFF) powin· ny mieć barwę CZARNĄ, BIAŁA1 lub SZARA. Nie tach stojących i wiszących 4.5.2.1. Dostęp i usytuowanie. Urządzenia należy stosować barwy CZERWONEJ ani ZIELONEJ. obsługi powinny być zainstalowane w sposób zapew- -Przyciski, które powodują uruchomienie podczas naciśnięcia i zatrzymania podczas zwolnienia powin· niający łatwy dostęp do nich z normalnej pozycji pracy obsługującego obrabiarkę i powinny być tak ny mieć barwę CZARNĄ, BIAŁĄ, SZARĄ lub ZIELONA usytuowane, aby obsługujący podczas czynności z tym, że zaleca się stosować barwę CZARNĄ. Nie o jednym zestyku (zwiernym lub rozwiernym). Jeżeli układ sterowania wymaga zastosowania większej liczby zestyków przedstawionych jednocześnie z danym łącznikiem drogowym, to należy zastosować dodatkowy przekaźnik pośredniczący, umieszczony w budowie sterowniczej obrabiarki. Przekaźnik taki powinien być załączany przez zwiemy lub rozwierny zestyk łącznika drogowego w zależ­ ności od tego, który wariant zapewnia w danym konkretnym przypadku większą niezawodność

I'

należy stosować barwy CZERWONEJ. _przyciski kasujące (RESERT) przyciski kasujące (np. stosowane w przekaź­ nikach zabezpieczeniowych) powinny mieć barwę NIEBIESKĄ, CZARNĄ, BIAŁĄ lub SZARĄ, z wyjątkiem przycisków kasujących (RESERT) spełniających także funkcje przycisku zatrzymania (STOP lub wyłączenia (WYŁ, OFF), które powinny mieć barwę

d

CZERWONĄ.

ć

Zalecane lub obowiązujące zastosowanie barw w przyciskach przedstawiona w tabeli 7.

l.

rI·

p

Tabela 7. Barwy przycisków i ich znaczenie Barwa

Znaczenie

1

2

I,

p

CZERWONA

użycie w przypadku zagrażeni a

Typowe zastosowanie

3 - zatrzymanie awaryjne - sygnalizacja pożarowa - zamknięcie drzwi przeciwpożarowych

zatrzymanie (STOP)

1y

wyłączenie

(WYŁ,

l.-

OFF)

urządzenia

1-

! .,

- zatrzymanie urządzenia - wyłączenie silnika lub silników - zatrzymanie części - otwarcie łącznika - kasowanie z jednoczesnym zatrzymaniem

Tabela 8. Kolory lampek sygnalizacyjnych ŻÓŁTA

interwencja

-

o l) 1a

ia

wycofania poza zwykłą kolejnością albo uruchomienie czynności usuwającej niebez-

lĆ

1d

10

pieczną sytuację

ia

ZIELONA

rę

w

całego

- uruchomienie

załączenie

załączenie silnika lub silników - uruchomienie części

(ZAŁ,

ON)

Kolor

Znaczenie

2

1 Czerwony

sytuacja nienormalna, wymagająca natychmiastowej interwencji obsługującego1l, 2)

Żółty

urządzenia

[1-

ie łS

CZARNA SZARA

[1-

BIAŁA

działanie

specyficzne, którego nie obejmują barwy CZERWONA, ŻÓŁTA, ZIELONA działanie mające

inne znaczenie niż podano poniżej

IĄ

ie

Wytyczne konstrukcyjne

3 rozkaz natychmiastowego zatrzymania obrabiarki (np. na skutek przeciążenia; sygnalizowanie zatrzymania obrabiarki spowodowanego zadziałaniem urządzenia zabezpieczającego (np. na skutek przeciążenia albo przekroczenia poza nastawione granice) jakaś wielkość (prąd,

temperatura) zbliża się do dopuszczalnej wartości maksymalnej; maszyna pracuje w cyklu automatycznym

sygnalizacja gotodo pracy obrabiarki lub jej poszczególnych

maszyna gotowa do pracy: wszystkie czynnaści pomocnicze uruchomione, jednostki w położeniach wyjściawych, ciśnienie hydrauliczne albo napięcie przetwornicy w wyznaczonych granicach itp.; po zakończeniu jednego cyklu obrabiarka gotowa do rozpoczęcia następnego

zamknięcie łącznika

Zielony NIEBIESKA

stosowania

uwaga albo

urządzenia

-

Przykłady

ostrzeżenie 1l

-

y-

J.

nienormalnych warunków lub niedopuszczenie do powstania nienormalnych warunków lub zmian

uruchomienie (START)

1b ki 1b

usunięcie

wycofanie podzespołów obrabiarki do położenia wyjściowego przed zakończeniem cyklu pracy; naciśnięcie przycisku żółtego może kasować wykonywanie innych czynności poprzednio zaprogramowanych

załączanie napędu

v-

), ie

Aby ułatwić obsługę obrabiarki daltonistom, zaleca - niezależnie od oznaczania za pomocą kolorów - oznaczać przyciski „stop" znakiem O, a przyciski „start" znakiem I. Przyciski dłoniowe są zarezerwowane dla zatrzymywania awaryjnego - niezależnie od systemu sterowania - ręcznego, w cyklach automatycznych, czy sterowaniu numerycznym. Przyciski dłoniowe mogą być stosowane również jako przyciski „start" przy sterowaniu dwuręcznym tam, gdzie norma zaleca tego rodzaju sterowanie. W tym przypadku nie powinny być one koloru czerwonego. Dla wyposażenia elektrycznego obrabiarek grupy S - guziki przycisków załączających nie powinny wystawać z obudowy ze względu na możliwość przypadkowego naciśnięcia przycisku. Jeżeli są wystające, to powinny być umieszczane na płytach z odpowiednimi wgłębieniami lub chronione przez wystające obrzeża. Przyciski zatrzymania mogą być wystające. Zaleca się montować przyciski na ściankach pionowych. Jeżeli przyciski montowane są na pulpitach, to pulpity te powinny być nachylone pod kątem co najmniej 10° w stosunku do poziomu. 4.5.2.4. Lampki sygnalizacyjne. Kolory lampek sygnalizacyjnych zamieszczono w tabeli 8. się

- nastawienie określonego rodzaju (rytmu) pracy - nastawienie odpowiedniej drogi transportowej może być stosowana do każdej funkcji poza przyciskami działającymi jako przyciski zatrzymania (STOP) lub wyłączenia (WYŁ, OFF)

waści

zespołów

75

cd. tabeli 8

winien tu

Kolor

Znaczenie

1 Biały (lub bezbarwny)

Niebieski

2

Przykłady

stosowania

3

obwody pod

odłącznik główny

napięciem-

łożeniu „załączone"2l;

normalne warunki

wybór prędkości lub zwrotu wirowania; urządzenia pomocnicze nie związane z cyklem pracy są w ruchu

wszelkie inne znaczenia nie wymienione w ww. zestawieniu

przełącznik selekcyjny w położeniu „ustawienie"; jednostka opuściła

w po-

położenie wyjściowe;

zwolniony posuw podzespotu albo jednostki 1) W celu zasygnalizowania nienormalnych warunków, wymagających natychmiastowej interwencji albo w celu zwrócenia uwagi, można stosować światło migające (w odpowiednim kolorze). 2>Stan zamknięcia odlącznika głównego może być sygnalizowany świeceniem się lampki czerwonej pod warunkiem, że lampka ta jest umieszczona nie na pulpicie sterowniczym, lecz na obudowie sterowniczej, zawierającej odlącznik glówny. Jest również dozwolone stosowanie obu sygnalizacji: lampka biala (lub bezbarwna) na pulpicie i lampka czerwona na obudowie sterowniczej.

4.5.2.5. Przyciski sterownicze podświetlone. jedynie takie przyciski sterownicze podświetlone, które: -mają taką samą barwę guziczka, gdy są podświet­ lone jak i wtedy, gdy nie są podświetlone, -mają napęd samopowrotny (po zwolnieniu nacisku na guziczek - wracają samoczynnie do położenia Należy stosować

wyjściowego).

Znaczenie kolorów powinno być zgodne z tabelą 7, a w przypadkach nie objętych tablicą kolory powinny odpowiadać 4.5.2.3. i 4.5.2.4. Jeżeli tej zgodności nie można osiągnąć przy stosowaniu kolorów przycisków podświetlonych wymienionych w tabeli 5, należy stosować oddzielnie przyciski sterownicze zgodnie z 4.5.2.3 i odpowiednie lampki sygnalizacyjne zgodnie z 4.5.2.4. Przyciski sterownicze podświetlor:ie należy stosować w dwóch następujących przypadkach: a) Jako wskazanie obsługującemu obrabiarkę, że może lub powinien nacisnąć świecący przycisk albo też najpierw wykonać określoną czynność, a następnie nacisnąć przycisk. Kiedy polecenie przekazywane do układu sterowania przez naciśnięcie przycisku zostało wykonane, lampka powinna zgasnąć. Przy tym sposobie zastosowania przycisków podświetlanych należy stosować jedynie kolory: czerwony, żółty, zielony i niebieski. Przyciski podświetlane czerwone lub żółte użyte jako „wskazanie" mogą mieć zastosowane światło migające w celu zwrócenia uwagi obsługującego na sytuację niebezpieczną dla obrabiarki (np. obniżenie poziomu oleju w zbiorniku). Jeżeli stosuje się światło migające, to naciśnięcie przycisku podświetlonego, mające na celu usunięcie przyczyny stanu zagrożenia, może spowodować zmianę światła migającego na ciągłe. Przycisk po-

76

mieć taką funkcję,

jak przewidziano w 4.5.2.3.

Światło ciągłe powinno utrzymywać się do czasu,

gdy przyczyna alarmu zostanie usunięta (np. zostanie podniesiony poziom oleju). b) Jako potwierdzenie wykonania przez układ polecenia przekazanego mu przez naciśnięcie przycisku. Naciśnięcie nieoświetlonego przycisku powinno spowodować zapalenie się jego lampki, która powinna się świecić aż do chwili wprowadzenia polecenia przeciwnego. W tym sposobie wykorzystania przycisków podświetlonych należy stosować jedynie kolor biały (lub bezbarwny). Przyciski podświetlone ze światłem białym mogą być zastosowane ze światłem migającym, a to w celu uzyskania „podwójnego potwierdzenia". Po naciś­ nięciu przycisku powinno pojawić się światło migające, potwierdzając że dana czynność lub sekwencja czynności uruchomienia napędu została polecona. Z chwilą zrealizowania poleconej układowi czynności, przycisk powinien być podświetlony światłem ciągłym, aby potwierdzić, że zostały ustalone normalne warunki pracy (przykład: przy rozruchu silnika przez przełączenie z gwiazdy w trójkąt po naciśnięciu przycisku powinno pojawić się światło migające na czas przełączenia, po załączeniu zaś silnika w trójkąt przycisk powinien być oświetlony ciągłym światłem przez cały czas pracy silnika). Kolory przycisków sterowniczych podświetlanych należy stosować wg tabeli 9. 4.6. PRZEWODY 4.6.1. Zastosowanie przewodów. W instalacjach elektrycznych obrabiarek należy stosować przewody miedziane zgodne z PN-74/E-90054. Do połączeń zewnętrznych zaleca się stosować przewody izolowane wielodrutowe (linki), natomiast oprzewodowanie wewnątrz obudów sterowniczych może być wykonywane drutem izolowanym. 4.6.2. Przekroje przewodów należy dobierać zgodnie z Zarządzeniem nr 29 Ministra Górnictwa i Energetyki, w zależności od największego prądu płynącego w przewodzie w normalnych warunkach, w stanie ustalonym oraz w zależności od liczby przewodów prowadzonych we wspólnej osłonie. w celu uniknięcia nadmiernych spadków napięć przy załączaniu prądu wzbudzenia w uzwojeniach zasilanych prądem przemiennym albo przy rozruchu silników, czy w innych przypadkach obciążeń szczytowych, może okazać się koniecznym zastosowanie przekrojów większych, niż wynika to z Zarządzenia nr 29 Ministra Górnictwa i Energetyki, zwłaszcza przy • przewodach długich. W takich przypadkach należy przy ustalaniu przekroju brać pod uwagę impedancję przewodów, wielkość szczytową prądu na początku zasilania oraz dopuszczalny spadek napięcia na zaciskach aparatów pobierających energię elektryczną.

Poradnik elektryka i automatyka

Znaczenie przycisku

Przykłady

Funkcja przycisku

stosowania

podświetlonego

2 1)

zatrzymanie i ewentualnie przezbrojenie2) Qedynie w przykładach, gdy ten sam przycisk jest użyty również jako „stop")

in-

ka I.

11a

I

uruchomienie czynności usuwającej lub niebezpieczeństwo

pewna wielkość (prąd, temperatura) zbliża do granicy dopuszczalnej); użycie przycisku żółtego może również anulować czynności uprzednio zaprogramowane lub nakazane

obrabiarka lub jednostka gotowa do pracy

uruchomienie po zezwoleniu przekazanym prez oświetlony przycisk

uruchomienie jednego lub kilku silników napędów pomocniczych; uruchomienie podzespołów obrabiarki; wzbudzenie uchwytów magnetycznych; uruchomienie cyklu lub jego części3)

wszystkie znaczenia nie objęte ww. kolorami i kolorem białym

wszelkie czynności nie objęte ww. kolorami i kolorem białym

wskazanie lub rozkaz dla obsługującego, wykonanie określonej czynności, np. przeprowadzenie regulacji (po potwierdzeniu naciska on przycisk jako potwierdzenie wykonania)

uwaga lub ostrzeżenie (uproszczenie)

~w

~ły

4

3

zagrożenie

Igą )lu I

jś-

la-

~ja la.. I. Cl 1 1

Im

or-

ka potwierdzenie ciągle, że załączenie obwodu, uruchomienie lub preselekcja (wybór) dany obwód jest pod napięciem lub, że dana czynność została uruchomiona albo wybrana

się

wprowadzenie napięcia do obwodów pomocniczych nie związanych z pracą w cyklu: uruchomienie lub preselekcja: - kierunku ruchu, - szybkości, itp .

.1) Nie zaleca się stosować przycisków podświetlanych czerwonych, jeżeli jednak muszą być zastosowane, to ich znaczenie powinno być zgodne z wymaganiami 4.5.2.4. 2) Przyciski .stop-awaryjne· nie powinny być przyciskami podświetlanymi, 3) Dla ruchu przerywanego należy stosować przyciski sterownicze czarne lub zielone nie podświetlane.

4.6.3. Najmniejsze dopuszczalne ze

względu

na

Wytrfymałość mechaniczną przekroje przewodów

; miedzianych -

wg tabeli 1o.

Tabela 10. Minimalne przekroje przewodów miedzianych

Przewody o mniejszych przekrojach, nie ustalonych w tabeli 1O, mogą być stosowane tylko wtedy, gdy tego wymagają względy technologiczne pod warunkiem, że nie pogorszy to funkcjonowania urządzenia.

Minimalny przekrój stosowanego przewodu, mm2 na Rodzaje obwodów

Rodzaje przewodów

zewnątrz obudów sterowniczych

z drutu izolowanego pojedyncze kable 2- i

więcej

wielożyłowego

(linki)

wewnątrz

obudów sterowniczych

z drutu izolowanego

wielożyłowego

0,75

0,75

(linki)

1,0 przewodowe

1,5

0,75

pojedyncze kable 2- i więcej przewodowe kable 2-przewodowe w izolacji

0,5

kable co najmniej 2-przewodowe ekranowe

0,3

0,2

kable od 3 przewodów wzwyż kabel

giętki

1,0

77

Ograniczenie powyższe nie dotyczy obwodów drukowanych i elementów scalonych. 4.6.4. Izolacja przewodów powinna być odporna na działanie olejów, płynów chłodzących i innych węglowodorów, jak np. przewody w izolacji z polichlorku winylu. Izolacja znamionowa przewodów powinna być dostosowana do napięcia roboczego wykonywanych instalacji elektrycznych. Mechaniczna wytrzymałość izolacji powinna być odporna na uszkodzenie w czasie montażu, a zwłaszcza w przypadku przeciągania przewodów przez rurki ochronne. Przewody mające ekrany metalowe, przebiegające poza obudową sterowniczą, powinny być pokryte powloką odporną na chłodziwo i oleje. Przewody narażone na specjalne warunki pracy, np. na podwyższoną temperaturę, warunki tropikalne itp. powinny mieć izolację dostosowaną do tych warunków pracy. 4.7. OPRZEWODOWANIE 4.7.1. Wytyczne ogólne 4.7.1.1. Mocowanie oprzewodowania. Wszystkie zamocowania przewodów (również przewodów uziemiających lub zerujących) powinny być zabezpieczone przed przypadkowym obluzowaniem. Poza obudowami urządzeń elektrycznych przewody prowadzone w osłonach metalowych, winidurowych lub gumowych olejoodpornych, igelitowych lub przewody w oponie ochronnej powinny być przytwierdzone uchwytami nie tylko na odcinkach prostych, lecz i z obu stron zagięcia jak również przy wprowadzeniach do otworów, lub osłon z zaciskami. Jeżeli wiązka przewodów jest osłonięta rurką elastyczną, to pod uchwyt należy podkładać izolacyjną przekładkę ochronną. Niedopuszczalne jest naciąganie osłon elastycznych przy ich mocowaniu. 4.7.1.2. Prowadzenie przewodów. Wszystkie przewody powinny przechodzić od jednego zacisku do drugiego w sposób ciągły, bez dodatkowych połączeń poza zaciskami. Połączenia rozgałęźne są dopuszczalne tylko na zaciskach aparatury oraz listwach zaciskowych w obudowach sterowniczych i w skrzynkach rozgałęźnych dostatecznie trwałych mechanicznie i zabezpieczonych od wpływów zewnętrznych.

4. 7 .1.3. Przewody należące do różnych obwodów mogą być układane obok siebie, w tej samej obudowie lub kanale lub mogą znajdować się w jednym kablu. Jeżeli przewody te pracują przy różnych napięciach, wówczas powinny być oddzielone odpowiednimi osłonami albo też mieć izolację przystosowaną do najwyższego napięcia prowadzonych we wspólnej osłonie przewodów. 4.7.1.4. Końcówki kablowe. Należy unikać stosowania lutowanych końcówek. Nie dotyczy to

aparatury miniaturowej mającej wyprowadzone zaciski do lutowania. Do linek o małych przekrojach można stosować końcówki rurkowe, które zaciśnięte na końce przewodu pozwalają na pewne jego zamocowanie w zacisku. Dla wyposażenia elektrycznego obrabiarek grupy S - do połączeń za pomocą wkrętów należy używać odpowiednio przystosowanych końcówek kablowych. Wymaganie powyższe nie dotyczy zacisków mocujących przewody za pomocą płytek lub ruchomych szczęk, lub wtedy, gdy zaciski zaopatrzone są w urządzenia przytrzymujące przewód i skutecznie zapobiegające jego wyślizgiwaniu się pod wpływem nacisku wkręta. 4. 7.1.5. Urządzenia złączowe. Urządzenia złą­ czowe w każdym przypadku powinny odpowiadać przekrojom i rodzajowi łączonych przewodów. Wszystkie zaciski lub listwy zaciskowe powinny być umieszczone w łatwo dostępnych miejscach, zapewniających osłonę przed przypadkowym dotknięciem lub mechanicznym uszkodzeniem. Dla wyposażenia elektrycznego obrabiarek grupy S, jeżeli szafa jest wolno stojąca, nie związana z obrabiarką, należy przewidzieć na obrabiarce główną skrzynkę z zaciskami przeznaczoną do przyłączenia: -wszystkich przewodów połączeniowych z szafą, -oprzewodowania samej obrabiarki. Jeżeli szafa jest zamontowana na obrabiarce (skrzynka sterownicza), listwy zaciskowe umieszczone w szafie mogą być wykorzystane bezpośrednio do przyłączenia przewodów aparatury zabudowanej na obrabiarce. W przypadku maszyn o dużych wymiarach, dla których aparatura jest rozmieszczona w kilku szafach, a maszyna jest podzielona na jednostki obróbcze, można na niej zainstalować kilka skrzynek zaciskowych, z których każda rozprowadza przewody do innych jednostek, ich grup lub do innych zespołów obrabiarki. Skrzynki przyłączeniowe oraz ich wejścia powinny zapewniać stopień ochrony IP 55 wg PN-79/E-08106, jeżeli są instalowane na zewnętrznych powierzchniach kadłubów obrabiarek. Skrzynki te powinny być łatwo dostępne.

4. 7 .1.6. Kolory rozpoznawcze przewodów. Wszystkie przewody uziemiające powinny mieć izolacje w kolorze zielono-żółtym (dwukolorowe). Dla innych przewodów zalecane są następujące kolory izolacji: -obwody mocy (siły) prądu przemiennego lub stałego - czarny, -obwody sterownicze prądu przemiennego - czerwony, -obwody sterownicze prądu statego - niebieski 2l, -przewody zerowe obwodów siłowych Oeżeli nie są użyte jako uziemiające) - jasno niebieskj1).2) Dopuszczalne są następujące odstępstwa: -wewnętrzne oprzewodowanie poszczególnych

podzespołów,

które nabywa się już całkowicie oprze-

wodowane, -w przypadku stosowania kabli wielożyłowych, -jeżeli przewody służą do połączenia elektronicznych, precyzyjnych albo podobnych urządzeń lub tablic. 11 PN-90/E-05023 [idt IEC 446 (1989)] określa, że barwa jasno niebieska jest przeznacza.na dla przewo~u naturalnego ~lbo ~rod. kowego, W USA i Kanadzie do oznaczania tych przewodow uzywa się koloru białego. Do normy wprowadzono zmianę z dnia 11.06.1984 r. (Biuletyn PKNMiJ nr 8-9/84). górnictwie kolor niebieski zastrzeżony jest tylko dla obwodów 21 iskrobezpiecznych.

w

ą­

IĆ

V.

!Ć

vn 1y 3.1ą

l:

:e

zio ej la h,

e, tk ly

w

1y 6,

z1y r/.

o-

:e 1b

w przypadku trudności w uzyskaniu właściwych kolorów przewodów, można je zastąpić przewodami 0 innych kolorach nie wymienionych w tym punkcie, pod warunkiem że przewody te zostaną oznaczone na końcach odpowiedniego koloru koszulką z materiału izolacyjnego, długości co najmniej 20 mm. 4.7.1.7. Oznaczniki przewodów. Każdy przewód, przyłączony do aparatu lub listwy zaciskowej, powinien być na obu końcach oznaczony numerem zgodnie z oznaczeniem na schemacie obwodowym. Jeżeli przewód łączy dwa aparaty umocowane blisko siebie i jest łatwy do zidentyfikowania, to można ograniczyć się do oznaczenia tego przewodu tylko na jednym końcu. Oznaczniki przewodów powinny być wykonane z materiałów izolacyjnych odpornych na działanie smarów, olejów i emulsji chłodzących. Napisy na oznacznikach powinny być wyrażne i dobrze widoczne przez cały okres eksploatacji obrabiarki. Dopuszcza się połączenia przewodowe wewnątrz zestawów wsuwek lub podzespołów z aparaturą zminiaturyzowaną elektryczną bez oznaczania numerami przewodów jedynie przy zachowaniu całkowitej zgodności ze szczegółowymi schematami obwodowymi i montażowymi wsuwek lub podzespołów. Konieczne jest jednak oznaczenie zacisków zewnętrznych do połączenia z inną aparaturą obrabiarki. 4.7.2. Układanie przewodów w obudowach sterowniczych 4.7.2.1. Miejsce do układania przewodów wewnątrz szaf i wnęk powinno zapewniać możliwość umieszczenia dodatkowych przewodów, gdyby okazało się to konieczne w późniejszym czasie. Konstrukcja urządzeń powinna umożliwiać łatwy dostęp do miejsc przyłączenia przewodów do tablic sterowniczych. Dla wyposażenia elektrycznego obrabiarek grupy S - osłony przewodów stosowane wewnątrz szaf, czy też wnęk muszą mieć takie wymiary, aby pozwalały na wprowadzenie około 30% dodatkowych przewodów. Przy listwach zaciskowych należy pozostawiać dłuższe przewody dla ułatwienia przyłączeń lub przełączeń.

:h

4.7.2.2. Zaciski połączeniowe dla wszystkich przewodów przychodzących lub odchodzących z szafy sterowniczej czy wnęki powinny być zainstalowane w łatwo dostępnych miejscach, zapewniających jed-

ka

Wytyczne konstrukcyjńe

;ą

nak ochronę przed przypadkowym dotknięciem. Zaciski te powinny być oznaczone zgodnie ze schematami obwodowymi i montażowymi. Jeżeli przewody głównego zasilania wchodzą do szaf lub wnęk sterowniczych, to odpowiadające im zaciski powinny być odpowiednio zgrupowane, łatwo dostępne i całkowicie osłonięte przed przypadkowym dotknięciem oraz odpowiednio oznaczone jako pozostające pod napięciem. Zaciski odłącznika dopływu mogą być użyte dla przyłączenia zewnętrznych kabli zasilających. Dla aparatury zmontowanej na drzwiach należy zastosować listwy zacisków przymocowane do drzwi albo obudowy szafy lub wnęki. Połączenia powinny być wykonane z przewodów giętkich pozwalających bez ryzyka ich uszkodzenia na łatwe i częste otwieranie drzwi. Przewody należy przytwierdzać do drzwi z jednej strony i do szafy lub wnęki z drugiej strony, niezależnie od zamocowania końców przewodów na listwach zaciskowych. 4.7.2.3. Połączenia lutowane. W przypadku stosowania połączeń lutowanych należy przestrzegać następujących postanowień:

-wszystkie części lutowane powinny być pobielone cyną, jeżeli nie były pokryte inną powłoką lub nie były poddane oczyszczeniu mechanicznemu zapewniającemu dobre łączenie miejsc lutowanych, -stosowane topniki nie powinny powodować korozji złącza,

izolacja nie powinna ulec uszkodzeniu na skutek lutowania, -elementy, które mogłyby ulec uszkodzeniu pod wpływem ciepła powinny być chronione od nagrzewania podczas lutowania, np. za pomocą pochła­ niaczy ciepła. 4.7.2.4. Obwody drukowane powinny być chronione przed osiadaniem pyłów przewodzących lub wilgoci, np. przez pokrycie odpowiednim lakierem lub przez wbudowanie płyt montażowych do szczelnej obudowy. Zaleca się, aby płyty montażowe z obwodami drukowanymi były instalowane w pozycji pionowej, w sposób nie powodujący ich zbytniego odkształcenia.

4.7.3. Układanie przewodów na obrabiarce 4. 7.3.1. Ochrona przewodów. Oprzewodowanie prowadzone po obrabiarce powinny być umieszczone w odpowiednich osłonach. Osłony (rury ochronne) należy dobierać tak, aby zapewniały potrzebną wytrzymałość mechaniczną i dostatecznie zabezpieczały od przenikania pyłu i płynów. Przejścia przez zewnętrzne ścianki korpusu obrabiarki lub wnęki wielożyłowych kabli giętkich, osłon elastycznych lub węży metalowych należy dokonywać przez dławiki wprowadzające lub ~uszczelniające. Przewody prowadzone wewnątrz obrabiarki w osłonach elastycznych lub wężach metalowych giętkich należy instalować w taki sposób, aby nie były narażone na uszkodzenia mechaniczne. Rury ochronne stosowane do oprzewodowania

79

pomiędzy obrabiarką i szafą albo pomiędzy poszczególnymi zespołami powinny być sztywno zamocowane i umieszczone dostatecznie daleko od wszelkich ruchomych części obrabiarki. Rury te powinny być oddalone od miejsca pracy narzędzi obrabiarki i chronione od ewentualnych uszkodzeń mechanicznych. Instalowane rury ochronne powinny odpowiadać następującym warunkom: -grubość zastosowanej osłony powinna wynosić co najmniej jeden milimetr, jeżeli jest stalowa lub mieć równorzędną wytrzymałość, jeżeli jest wykonana z innego materiału; -zapewnić stopień ochrony co najmniej IP 53 wg PN-79/E-08106; -skrzynki rozgałęźne powinny być zaopatrzone w odejmowane przykrywy i poza otworami do mocowania mieć jedynie otwory potrzebne do wprowadzania rozgałęzień; w przypadku mocowania od wewnątrz, otwory do mocowania powinny być uszczelnione.· 4.7.3.2. Połączenia z elementami ruchomymi. Połączenia z częściami obrabiarki znajdującymi się w ruchu oraz w przypadkach, gdy wymagana jest duża elastyczność, połączenia powinny być wykonywane za pomocą giętkiego wielożyłowego przewodu. Dopuszcza się stosowanie płynoszczelnego giętkiego węża ochronnego wraz z odpowiednimi oprawkami mocującymi, z ułożonymi wewnątrz giętkimi przewodami. W przypadku stosowania metalowych węży ochronnych należy zastosować dodatkową izolację między przewodami a wężem. Giętki kabel lub wąż ochronny powinny mieć pionowe przyłączenia oraz dostateczny nadmiar zwisowy, aby uniknąć ostrych załamań i naprężeń. Przyłączenia poziome są dopuszczalne tylko wówczas, jeżeli giętki kabel lub wąż ochronny są podparte w odpowiedni sposób. Zaleca się stosowanie nawijaczy kabli lub transporterów kablowych. Pancerz ochronny przewodów powinien mieć połączenie galwaniczne z uziemieniem korpusu obrabiarki. Jeżeli połączenia ruchome przechodzą w pobliżu elementów będących w ruchu, należy przedsięwziąć takie środki ostrożności, aby była zawsze utrzymana odległość co najmniej 25 mm pomiędzy przesuwającą się pętlą a elementami obrabiarki będącymi w ruchu. Jeżeli taki odstęp nie może być praktycznie osiąg­ nięty, należy zastosować stałą osłonę między kablami a częściami ruchomymi, aby zabezpieczyć połączenia elektryczne od zniszczenia. W przypadkach przyłączenia wiszących obudów z aparaturą (wędki sterownicze), giętkie kable lub węże nie mogą służyć do podtrzymywania ciężaru wędki.

4.7.3.3. Zaciski kontrolne. Jeżeli w bardziej zło­ układach sterowania obrabiarki występują zestyki licznych łączników manewrowych (łączników żonych

80

drogowych), przycisków sterowniczych itp., połą­ czone między sobą szeregowo lub równolegle, to zaleca się aby połączenia miedzy tymi zestykami były prowadzone do odpowiednio umieszczonych i osłoniętych zacisków pośrednich. Zaciski te jako punkty kontrolne powinny być łatwo dostępne do pomiaru napięcia i wyraźnie zaznaczone na schematach. 4.7.3.4. Połączenia za pomocą wtyczek i gniazd (sprzęgników). Wszystkie dodatkowe specjalne wyposażenia obrabiarki mające urządzenia elektryczne, a mające z nią współpracować, mogą być przyłączone do istniejącej sieci elektrycznej obrabiarki za pomocą gniazd wtyczkowych odpowiadających PN-76/E-93250 oraz BN-68-3064-03 + BN-69/3064-08. Połączenie przewodowe między szafą sterowniczą a obrabiarką oraz między zespołami obrabiarki, jak również te, które przy demontażu dla transportu lub remontu muszą być odejmowane, zaleca się wyposażyć urządzenia sprzęgnikowe - gniazda i wtyczki wielobiegunowe. Stosowane jako sprzęgniki gniazda i wtyczki powinny mieć ochronę przed przypadkowym dotknięciem części będących pod napięciem w chwili łączenia i rozłączenia. Gniazda i wtyczki powinny być zaopatrzone w pokrywki zabezpieczające przed zanieczyszczeniami zestyków, gdy sprzęgnik nie jest połączony oraz mieć możliwość mechanicznego ryglowania wtyczki w gnieździe dla uniknięcia przypadkowego rozłączenia. 4.7.3.5. Demontaż do wysyłki. Jeżeli do wysyłki konieczny jest częściowy demontaż maszyny, to należy również przewidzieć odpowiednie osłonięte listwy zaciskowe umieszczone w dostępnych miejscach lub w urządzenia rozłączne sprzęgnikowe (gniazda i wtyczki). 4.7.3.6. Przewody rezerwowe. Zaleca się, aby przewody odchodzące z obudów sterowniczych (we wspólnej osłonie) były prowadzone z rezerwą ilościową na wypadek uszkodzenia przewodu, zmian lub uzupełnień w układach sterowania. Rezerwę przewodów w zależności od liczby przewodów prowadzonych razem w osłonie (bez przewodów siłowych) podano w tabeli 11. Tabela 11. Liczba przewodów rezerwowych na każde Liczba w osła- 4+5 6+10 11 +16 17+23 24+30 15 dalszych nie przerezerwopo 2 2 5 1 3 4 dów w owych

4.8. SILNIKI ELEKTRYCZNE o

4.8.1. Wymagania ogólne. Wszystkie silniki powinny spełniać wymagania PN-72/E-06000. 4.8.2. Dobór silników. Silniki należy dobierać w zależności od przewidywanych warunków pracy zgodnie z PN-58/E-05012. W związku z tym należy

Poradnik elektryka i automatyka

i0

y h

rozróżniać 3 rodzaje pracy silników: -do pracy ciągłej, -do częstych włączeń i częstych hamowań przeciwprądem, napędu

o o

-do

l-

Przy doborze silnika należy zwrócić szczególną na następujące parametry: -moment silnika w jego stanie spoczynku oraz minimalny moment rozruchu w porównaniu do momentu oporowego obrabiarki, -niezbędny moment maksymalny, -moment normalny do pracy ciągłej, - możliwość przeciążeń, - częstotliwość rozruchów i hamowania, -zmiany obciążeń w czasie, -moment bezwładności (moment zamachowy) silnika. W przypadkach zasilania silników z przekształtni­ ków (np. tyrystorowego), należy przy doborze silników uwzględnić charakterystyki układu, dopuszczalne granice nagrzewania silnika i warunki komutacji przy różnych wartościach nastawionych prędkości obrotowych. Odpowiednio do zastosowania należy rozpatrywać następujące własności: -dobór podstawowych prędkości jako funkcji momentu obrotowego i mocy, -chłodzenie silnika przy małych prędkościach (zastosowanie przewietrzania obcego lub przewymiarowego silnika), -zwiększenie nagrzewania silnika na skutek pulsacji

obrabiarek o

dużej bezwładności,

które

muszą mieć odpowiedni poślizg (np. dla pras). uwagę

d

e (-

ć

rh

3. ą

k

b

,_ ,_


d ;t

o

,_
prądu,

o e

-zawartość

i-

e y e ą

n !-

!-

harmonicznych w

napięciu

i prądzie silharmonicznych na

nika oraz oddziaływanie wyższych prace innych urządzeń, -dobór granicznej wartości momentu dynamicznego. 4.8.3. Rodzaje obudowy silników. Zaleca się stosowanie silników budowy zamkniętej. Silniki stanowiące integralną część obrabiarek powinny być tak zamontowane, aby były odpowiednio mechanicznie chronione oraz aby przyrosty temperatury pozostawały w granicach odpowiednich norm w zależności od rodzaju izolacji. 4.8.4. Wyważanie. Silniki specjalnie wyważone powinny mieć podaną na tabliczce znamionowej jakość wyważania. Wymagana jakość wyważania powinna być podana również w specyfikacji silnika. 4.8.5. Rozruch silników. Sposób rozruchu silników klatkowych prądu przemiennego powinien być uzgodniony z zamawiającym obrabiarkę, z uwzglę­ dnieniem, że silniki trójfazowe mogą być uruchamiane bezpośrednio w granicach mocy zależnej od następującej czynności:

'I 'I

-cech charakterystycznych sieci w punkcie przyłączenia obrabiarki, -mocy transformatorów zasilających tę sieć, -przepisów dostawców energii elektrycznej, -stosunku prądu rozruchowego do prądu roboczego stosowanych silników.

a

Wytyczne konstrukcyjne

4.8.6. Montaż. Każdy silnik powinien być tak zamontowany, aby był łatwo dostępny dla konserwacji, smarowania Oeżeli potrzebne) oraz aby była możliwość odłączenia przewodów i wymiany silnika. Pomieszczenia dla silników wewnątrz korpusu obrabiarki powinny być czyste, suche oraz powinny zapewniać właściwe przewietrzanie silnika. Jeżeli sąsiednie pomieszczenia obrabiarki nie spełniają wyżej wymienionych warunków, nie powinno być żadnych otworów między pomieszczeniem dla silnika a innym pomieszczeniem w obrabiarce. 4.8.7. Dodatkowe tabliczki znamionowe. Jeżeli silnik jest wbudowany do obrabiarki lub gdy tabliczka znamionowa silnika nie jest widoczna i nie można odczytać danych znamionowych (np. przy zabudowaniu silnika we wnęce), wówczas druga tabliczka znamionowa silnika powinna być umieszczona na widocznym miejscu w pobliżu silnika. Jeżeli zmiana kierunku wirowania silnika może stwarzać niebezpieczeństwo dla obsługującego albo grozić uszkodzeniem obrabiarki, należy na obrabiarce umieścić tabliczkę wskazującą kierunek obrotu silnika. 4.8.8. Rezerwa miejsca. Zaleca się przewidzieć przy projektowaniu miejsca dla wbudowywanego silnika o jedną wielkość większego, niż to wynika z wyliczeń. 4.9. OŚWIETLENIE OBRABIARKI 4.9.1. Zasilanie. Zaleca się, aby obwody zasilające obrabiarki były zasilane za pośred­ nictwem transformatora. Jeżeli lampy oświetleniowe są przyłączane za pośrednictwem sprzęgników wtyczkowych (gniazd i wtyczek), to gniazda powinny być zasilane z transformatora bezpieczeństwa odpowiadającego wymaganiom PN-75/E-08105. Lampy wbudowane lub przytwierdzone na stałe mogą być zasilane bezpośrednio napięciem z sieci. Lampy te jednak nie mogą być zasilane napięciem wyższym niż 250 V. Lampy na napięcie powyżej 50 V, przenośne lub zasilane przez przewody ruchome, powinny być połączone ze żródłem napięcia za pomocą kabla z przewodem uziemiającym. 4.9.2. Zabezpieczenie. Wszystkie nieuziemione przewody obwodów oświetlenia powinny być zabezpieczone od zwarć za pomocą bezpieczników topikowych lub wyłączników samoczynnych. Zabezpieczenia te nie mogą być wykorzystywane do innych obwodów. 4.9.3. Oprawy oświetleniowe regulowane i przegubowe, oświetlające miejsca pracy Tub przedmiot obrabiany, powinny być tak instalowane, aby oświet­ lając miejsce pracy nie raziły jednocześnie oczu oświetlenie

obsługującego. Jeżeli napięcie wyłącznik

zasilania przekracza 50 V, wówczas nie powinien być wbudowany ani w op-

81

rawkę

ani w przewód zasilający. 4.9.4. Źródło światła. Jeżeli do oświetlenia obrabiarki stosuje się źródło światła dające zjawisko stroboskopowe, to powinno ono być zastosowane w układzie eliminującym to zjawisko. 4.10. INSTALACJE OCHRONNE 4.10.1. Wytyczne ogólne. Wszystkie metalowe części obrabiarki i jej wyposażenia, zawierające urządzenia elektryczne stale, ruchome, przenośne

lub odejmowalne, powinny być wzajemnie tak połączone elektrycznie, aby całość wraz z obrabiarką mogla być przyłączona do instalacji ochronnej. Kotki i śruby służące do połączenia poszczególnych części obrabiarki mogą być używane jako zapewniające połączenie elektryczne, jeżeli powierzchnie stykowe zostały oczyszczone ze śladów farby i innych zanieczyszczeń. Jeżeli zespoły ruchome obrabiarki, inne niż osprzęt odejmowalny lub ustawione na obrabiarce bez zamocowania, mają powierzchnie przesuwne lub toczne metal-metal, to powierzchnie te mogą być uważane jako zapewniające ciągłość przepływu prądu w instalacjach ochronnych. Nie zapewniają ciągłości przepływu prądu prowadnice hydrostatyczne. Oporność mierzona pomiędzy głównym zaciskiem uziomowym i dowolną częścią metalową obrabiarki, mogącą znaleźć się pod napięciem na skutek uszkodzenia izolacji, nie może być większa niż O, '1 n. Jedna śruba uziomowa może być wykorzystana do zamocowania tylko jednego przewodu uziemiającego.

Wszystkie przenośne urządzenia oraz wędki sterownicze powinny być połączone z masą obrabiarki specjalnymi przewodami. Jeżeli do urządzenia przenośnego lub podwieszonego jest doprowadzony kabel wielożyłowy, to jedna z żył powinna stanowić przewód uziemiający. Giętkie węże metalowe nie mogą być wykorzystywane jako przewody uziemiające. Jeżeli pomieszczenia sterownicze lub inne urzą-

dzenia elektryczne nie są zamontowane na obrabiarce, powinny one być uziemione przez użytkownika. Na planie rozmieszczenia aparatury powinno być naniesione usytuowanie zacisku uziemiającego z uwagą „Uziemienia dokonuje użytkownik". 4.10.2. Główny zacisk uziomowy połączony bezpośrednio z uziemieniem lub z przewodem zerowym powinien być umieszczony w pobliżu zacisków wejściowych doprowadzenia energii elektrycznej. Główny zacisk uziomowy umieszczony w szafie sterowniczej lub na zewnętrznej stronie obrabiarki powinien mieć taki wymiar, aby umożliwić przyłączenie doprowadzenia uziemiającego, nie mniejszy jednak jak M8. Obok zacisku uziomowego należy umieścić tabliczkę z symbolem uziemienia według PN-76/E-0'1200. 4.10.3. Przekrój przewodów ochronnych, doprowadzonych do obrabiarki, przy przekroju przewodów zasilających do '16 mm2, powinien być równy przekrojowi przewodów mocy; przy przekroju przewodów zasilających ponad '16 mm2 co najmniej 50% przekroju przewodów mocy, nie mniej jednak niż 16 mm2. Przewody uziemiające obwody mocy i obwody sterowania obrabiarki powinny mieć przekroje w zależności od znamionowego prądu bezpieczników zabezpieczających odpowiedni obwód podane w tabeli '12. Jeżeli do uziemienia użyto przewodów nie miedzianych, to ich oporność elektryczna na jednostkę długości nie powinna być większa od oporności jednostkowej, przewidzianej dla przewodu miedzianego. 4.10.4. Zabezpieczenia od zwarć doziemnych. W szczególnych przypadkach lub na życzenie użytkownika obrabiarki, bezpośrednie uziemienie obrabiarki może być uzupełnione wyłącznikiem zwarcia doziemnego lub zastąpione przez przekaźnik uziemienia działający na wyłącznik lub lampkę ostrzegawczą.

4.10.5. Zerowanie obrabiarki powinno nane na życzenie użytkownika.

być

wyko-

Tabela 12. Zależność przekroju przewodu uziemiającego od znamionowego prądu bezpiecznika Znamionowy prąd bezpieczników

A

200

Przekrój przewodu

mm2

jak przewód

uziemiającego

82

zasilający

315

500

800

1000

25

35

50

70

1200

1600

2500

3200

95

120

185

240

Poradnik elektryka i automatyka

I·

UKŁADY

5

STEROWANIA I MOCY

~y

m ~u

1kny

:a-

WSTĘP

rić

w rozdziale

1ie

związane

go !ia

b-

:e-

przedstawiono zasadnicze problemy związane z układami napędowymi. Omówiono sprawy z zabezpieczeniem, napędem i sterowaniem tych układów, oraz pokazano możliwość wykorzystania przełączników. (Pełne zestawy napędowe w bardzo ciekawy i prosty sposób zrealizowane zostały przez KLOCKNER-MOELLERA i przedstawione w katalogu wyrobów). Pod koniec rozdziału przedstawiono kilka prostych często stosowanych układów, oraz pokazano na przykładzie Tabeli Parametrów eksploatacyjnych uzwojenia rozdzielone oraz przełączalne w układzie Dahlandera silników 2 i 3 biegowych.

nY

:e1%

5.1.

NAPIĘCIA

STOSOWANE W UKŁADACH STERUJĄCYCH

16 Najczęściej

py 1je

iw ne 1ie

stosowane w układach sterowania są napięcia 24, 48, 11 O oraz 220 V przy 50 Hz. 11 O V stosowane jest w Europie wschodniej oraz w takich krajach jak Wielka Brytania, Francja i Włochy. Natomiast w Ameryce Północnej używane jest napięcie 115 V przy częstotliwości 60 Hz. Jednak najczęściej stosowanymi napięciami sterowniczymi są 11 O i 220 V, gdyż posiadają takie zalety, jak: - mały spadek napięcia (np. przy 24 V jest 84-krotnie większy niż przy 220 V - patrz rysunek 36), - mniejszy przekrój przewodów sterujących. (Obecnie wprowadzane jest w Europie napięcie 230 V przy 50 Hz). Napięcie

IS-

lCi ju

:h.

powinno jedynie być stosowane tam, gdzie wchodzi w grę szczególnie ochrona przed elementy elektrycznie nie osłonięte oraz oświetlenie. Stosowane napięcia w układach sterowania dokładnie określają przepisy ujęte w PN-73/M-55604 (Obrabiarki. Wyposażenie elektryczne. Wytyczne konstrukcyjne). Niskie

napięcie

porażeniem

-

1ie iie

l::i.U3

ar-

100

1ik ;e-

90

:o-

70

80

60

50

40 30

P, R -

wartości stałe,

U-

wielkość

zmienna

20 10

Rys. 36. Rysunek

objaśniający rozdział

5.1.

5.2. TABELA TYPOWYCH OZNACZEŃ W niżej przedstawionej tabeli podano symbolikę, która będzie się powtarzała w przedstawionych układach, które występują w dalszej części rozdziałów. Uczyniono to w celu ujednolicenia określania wykonywanych czynności i funkcji. tka

Układy sterowania i mocy

83

Tabela 13. Tabela

oznaczeń

Łączenia

Łączenia

Podstawowe

Stopniowanie cŻynności

zasadnicze wielofunkcyjne

załączenia

Wysokie obroty

Niskie obroty -

Załączenie

-

silnika - Obroty - Obroty w lewo podstawowe - Nawrót - Ruch w przód

K1M

Załączenie

obrotów - Ruch w prawo - W przód K81M K811M

K2M

- Na lewo - Z powrotem - Nawrót

K82M

-

Załączenie

obrotów - W przód -Ruch w prawo

- Na lewo - Zpowrotem - Nawrót

y

/:,.

stopnie rozruchu

K92M

K3M K93M K931M

KSM K85M

K4M K41M KnM

K91M K911M

5.3. SYSTEMY ZABEZPIECZEŃ UKŁADÓW STEROWANIA I MOCY 3X 380/220 V- 50Hz

Li L2

( 3X 400/230V-50Hzl

L3

N PE-

Fl

Q1

r-EBI

$1

I

E-

rL_

1

S2

E-

I> I> I>

Kl

Kl

$1

E- K1

K1

Rys. 37. Zabezpieczenie przed zwarciem

Rys. 38. Zabezpieczenie przed

przeciążeniem

i zwarciem

Sterowanie bezpośrednie napięciem 220 V - odbierane z sieci trójfazowej 380/220 V (400/230 V) pomiędzy przewodem zewnętrznym a uziemionym przewodem środkowym N, nie wymaga zastosowania transformatora sterowniczego, w przypadku gdy w obwodzie występują nie więcej niż 4 łączniki elektromagnetyczne (styczniki, przekażniki, elektrozawory itp.). Nie dotyczy to urządzeń grupy S, gdzie wszystkie obwody sterownicze muszą być zasilane przez transformatory (norma PN-73/M-55604. Rozdział „Wytyczne konstrukcyjne"). Na rysunkach 37 i 38 pokazano różnicę pomiędzy zabezpieczeniem układu sterowania bezpiecznikiem topikowym F1 a wyłącznikiem nadmiarowo-prądowym i przeciążeniowym 01, natomiast na rysunku 39 przedstawiono różne możliwości podłączeń tych wyłączników.

84

Poradnik elektryka i automatyka

LI

L2 L3 N

PE

V-ą=r,

Q1

I

-+-----+....--i-.

I I

Qi

r-·-

r-

1 I

1

L_

I> I> I>

Tf

--------

I> I> I>

Ti

-----S1

S2

Rys. 39. Rysunek objaśniający możliwości różnych podłączeń wYłącznika samoczynnego

Pokazano zastosowanie transformatora w układzie sterowania i zabezpieczenie tych obwodów przed zwarciami doziemnymi, które nie powinny prowadzić ani do niezamierzonego rozruchu mas.zyny ani przeszkodzić w jej zatrzymaniu. Aby został spełniony ten wymóg (przy zastosowaniu tri;insformatora), jeden z końców uzwojenia vvtórnego musi zostać uziemiony, z jednoczesnym zabezpieczeniem przeciwzwarciowym przewodu nieuziemionego (rys. 39b).

5.4. SYSTEMY OCHRONY SILNIKA PRZED PRZECIĄŻENIEM I ZWARCIEM

Dfa zabezpieczenia przewodów i silników od skutków zwarć i przeciążeń, stosuje się bezpieczniki topikowe F1, zabezpieczenia termiczne F2 lub wyłączniki samoczynne 01. Na rys. 40a pokazano zabezpieczenie silnika wyłącznikiem M611 lub PKZM 1>, którego zakres nastawczy prądów wyzwalaczy termobimetalowych będzie pokrywał prąd znamionowy zabezpieczonego silnika, gdyż w omawianych wyłącznikach nie stosuje się żadnych współczynników korekcyjnych, a nastawa zakresu wynosić powinna In wartości silnika. Od zwarć natomiast układ chroniony jest przez zespól nadmiarowo-prądowy zawarty w układzie tych wyłączników. Pokazane na rys. 40b wkładki bezpiecznikowe F1 muszą być tak dobrane, aby skutecznie zabezpieczały przewody i silnik elektryczny a jednocześnie nie ulegały częstym przepaleniom w normalnych warunkach pracy. Dopuszczalne jest jednak krótkotrwałe przeciążenie wkładki topikowej występujące np. przy rozruchu silnika lub pracy nawrotnej, takie jednak, aby nie występowało zbędne jego zadziałanie. Wartość prądu rozruchu Ir - przy doborze wkładek topikowych, przyjmuje się średnio dla silników: - zwartych włączonych bezpośrednio - 6 In - Przełącznikiem gwiazda-trójkąt 2 In .,.._Pierścieniowych - 2,5 In :•i Wyłączniki M611

produkcji FAEL Sp. z o.o. · Wyłączniki PKZM produkcji Klockner-Moeller

.85

i. 11 3

01

i;

~-EB-

Li

L3

L2

L1

5

-

-

L2 L3

F{

K1M

1---

I L__ -

Q-

I> I> I> 2

K1M

Q---

4

6

3

5

2

4

·6

u

V

w

F2 2

4

6

U

V

W

M1 3,,_, M1 3,.,,,

b) O)

Rys. 40. Rysunek objaśniający różne możliwości zabezpieczeń układów mocy F1 - bezpieczniki topikowe chroniące przed zwarciem F2 - zabezpieczenie termiczne przed przeciążeniem 01 - ochrona przed przeciążeniem i zwarciem

Ir/In podane są zawsze w katalogach przy poszczególnych typach silników. Prąd znamionowy wkładki bezpiecznikowej oblicza się ze wzoru

lb

~ __!!:._ a

gdzie a jest współczynnikiem zależnym od rodzaju rozruchu i jego częstotliwości oraz typu wkładki. Dla wkładek o działaniu szybkim można przyjąć: - rozruch lekki i rzadkie uruchamianie silnika = 2,5 - rozruch średni = 2 - rozruch ciężki lub częste uruchamianie silnika = 1,5 Nastawienie wyzwalacza przekaźnika przeciążeniowego F2 powinno być takie, aby przed upływem 2 godzin nastąpiło przerwanie obwodu w przypadku prądu 1,1-krotnej wartości. W uzasadnionych przypadkach sto· suje się nastawy zabezpieczające silniki przy rozruchu: - normalnym Ir/In = 0,85-1,8 - ciężkim Ir/In = 1,7-2,2

86

Poradnik elektf'jka i automatyka

5.5 • UKŁAD STEROWANIA

FO

FO

F1

21

Si

E-

S2 E-

22 13

95

(

96

E-

22

14

51

K1M 14

i3

f3

A1

S2E-

K1M

t4

K1M 14

13

A2

ov

A1 KłM

A2

ov Rys. 41.

Układ

sterowania a) z przekaźnikiem termicznym b) bez przekaźnika termicznego

Zastosowanie przekaźnika termicznego w układzie sterowania zabezpiecza układ mocy, w którym występują styki tego przekaźnika, poprzez samoczynne wyłączenie tego układu w przypadku występujących przeciążeń lub podczas rozruchu silnika.

Uktady sterowania i mocy

87

5.6. PRZVKŁAD STEROWANIA NAPIĘCIEM STAŁYM

L+

L+

F2>

F01

Fi

F2

95

96

KlM

3

T1

5

s4

Q

E-

SI

95

~ E-

22

22 S2

52 F2

FO 2

U

4

V

6

L+

W

E-

13

14

13

K1M

E-

14

f4

K1M ł4

13

13

31

Ai

M1

R1

K1M

K1M

32

3"-'

A2

A1

LL-

a)

K1M A2

Lb) Rys. 42. Objaśnienie rysunku w opisie działania układu

Działanie układu

z rysunku 42

Układ ten został zaprojektowany (elementy Klockner Moellera) wykorzystując styczniki, które posiadają taki zestyk rozwierny, który działa z opóźnieniem w stosunku do innych styków (rys. 42b). W momencie załączenia napięcia przyciskiem „82" następuje zadziałanie cewki napięciowej „K1 M" i podtrzymanie układu zestykiem „K1M (13-14)". Po ustalonym czasie następuje rozwarcie styku „K1M (31-32)", którego czynność nie przerywa układu sterowania, gdyż nieduża rezystancja rezystora „R1" nie daje takiego spadku napięcia, aby odpadła zwora cewki przekaźnika. Układ ten podczas wyłączenia przyciskiem „S1" zabezpiecza styki przed szybkim zniszczeniem (iskrzenie styków).

88

Poradnik elektryka i automatyka

5.7. BOCZNIKOWE UKŁADU PODSTAWOWEGO PODCZAS ROZBIEGU SILNIKA

Li

L2

L3

Fi

FO

F2

~

95

Sł

KiM

3

5

QK4M

52 ł

Q---

F2 2

4

2

6

3

4

K4M

5

6

E-

K4M

KłM

14

44

14

13

43

43

22 21

u

V

w 2

K4M

Mi

A1

K4T

a

KiM

Af

3"" A2

b

A2

ov

Rys. 43.

Układ

stosowany przy

napędach

z

ciężkim

rozruchem

Sposób działania. Poprzez naciśnięcie przycisku 82 zostaje włączony stycznik bocznikujący „K4M", który zostaje podtrzymany swoim stykiem „K4M" (14--13)". Jednocześnie zostaje załączony przekaźnik czasowy K4T, oraz stycznik główny „K1 M", który rozwiera swoje zestyki 22-21, nie pozwalając ponownie zbocznikować układ główny „K1 M-F2". Po upływie nastawionego czasu przekaźnika czasowego, który odpowiada rozbiegowi silnika, zostaje wyłączony układ mostkujący, zabezpieczając silnik przed przeciążeniem podczas jego stałej pracy. Por;iowne włączenie układu mostkującego, może dopiero nastąpić po wyłączeniu przyciskiem „81 ", który odblokowuje zestyk „K1 M (22-21 )" przygotowując układ do ponownego załączenia.

Ukfady sterowania i mocy

89

5.8. ZABEZPIECZENIE SILNIKA PODCZAS

POŁĄCZENIA GWIAZDA-TRÓJKĄT

W celu zabezpieczenia silnika podczas rozruchu, przy połączeniu gwiazda-trójkąt, dodaje się do układu przekaźnik termiczny, który na rysunku 44 został włączony w obwód gwiazdy. Przekaźnik ten nastawia się na 0,58 x In, gdyż taka wielkość prądu przepływa przez to uzwojenie - zakłada­ jąc, że rozruch odbywa się bez obciążenia (na biegu jałowym). Natomiast nastawa przy rozruchu pod obciążeniem wynosi 1,1 In oraz 1, 7 In dla rozruchu ciężkiego. F1

F1

K5M

o- -----KłM

F2

K5M F2

KIM

9------U1 V1

W1 Rys. 44. Zabezpieczenie silnika na czas pracy i rozruchu

Odbiegając od normalnego podłączenia (takiego, przekaźnik termiczny, tak jak to pokazano na rys.

Rys. 45. Zabezpieczenie silnika tylko na czas pracy

który chroni silnik przy rozruchu), można podłączyć 45 - stosuje się to wówczas, gdy podczas rozruchu

przekaźnik F2 z rys. 44 za szybko wyłącza.

Jednak przy tym podłączeniu czas wyzwalania wydłuża się prawie 4-6-krotnie i jest to tylko ochrona pracy silnika, a nie jego rozruchu.

5.9. ZABEZPIECZENIE SILNIKA PODCZAS PRACY W

UKŁADZIE TRÓJKĄTA

F1

m 9- -- --

Kl M ---+---!---~

K3M

W2

U2

V2

Rys. 46. Rysunek objaśniający do tekstu

90

u

Ten typ połączenia odbiega od stosowanych w praktyce. Stosuje się go jednak przy bardzo ciężkich i długo trwających rozruchach. Nastawa tego przekaźnika termicznego wynosić będzie wówczas In x (1, 1-1, 7)A. przy tym połączeniu jednak - przy rozruchu w gwieździe, przez przekaźnik „F2" prąd nie przepływa. Nie ma więc ochrony podczas rozbiegu silnika.

l-

d

5.10. AUTOMATYCZNY PRZEŁĄCZNIK GWIAZDA-TRÓJKĄT

L 1 L2 L3

F1

m Q- -- -

K3M K1M

1

K5M

5

3

3

Q-

5

5

2

r 2

4

F31

6

L

4

6

-r -,- ..., I

I

I

...J

....1.

...J

F2 2

4

6

U1 M1

V1

3.v

~yć

W1

:hu

U2 V2 Rys. 47. Schemat

3.CY

Układ sterowania przełącznika Y -

~­

I>I>I> 2

4

mocy

li

Zastosowanie dodatkowego przekaźnika „F3" w obwodzie uzwojenia gwiazdy, powoduje zadziałanie tego przekaźnika wówczas, gdy czas rozruchu zostanie przekroczony względem przewidzianej nastawy prądowej.

I

L_

układu

6

K5M

Rys. 48. Przy zastosowaniu łącznika samoczynnego w miejsce zabezpieczeń F1 nastawa łącznika równa jest wartości In

U1

VI

Uklady sterowania i mocy

W1

91

FO

F2

S1

~

E13

14

44

A1ł

K1M

K1M

1

13

2 .

K3M 43

13

14

22

32

K5M A1

A2

ov

Rys. 49.

K3M

K5M

K5M

K3M

31

K1M

K3T

o

22

A1

21

A1

A2

A2

b

Stycznik

Stycznik

Stycznik

podtrzymujący

załączający

załączający

układ

!:;.

Układ

sterowania

przełącznikiem

gwiazda -

y

trójkąt

Zasada działania Przycisk 82 włącza stycznik K3M załączając uzwojenia silnika w gwiazdę. Jego zestyk zwiemy K3M/14-13 przekazuje napięcie na stycznik K1 M, który podtrzymuje napięcie całego układu poprzez załączenie swoich styków K1 M/13-14 oraz Kl M/43-44. W momencie załączenia stycznika K1 M (i jego samopodtrzymania) równocześnie otrzymuje napięcie przekaźnik czasowy K3T, który zaczyna odliczać czas rozruchu. Po nastawionym czasie, rozwiera on swoimi stykami K3T/1-2 obwód stycznika K3M, który stykami rozwiernymi K3M/21-22 załącza stycznik K5M. Załączony stycznik K5M przełącza układ silnika z gwiazdy na trójkąt, jednocześnie blokuje stykami K5M/21-22 możliwość ponownego przejścia na pracę w~gwieżdzie, rozłącza­ jąc jednocześnie stykami K5M/31-32 przekaźnik czasowy. Nowy rozruch jest możliwy tylko wtedy, gdy układ zostanie wyłączony przyciskiem 81 lub samoczynnie rozwarty zadziałaniem przekaźnika termicznego F2 (podczas rozruchu silnika)

92

Poradnik elektryka i automatyka

5.11. ZMIANA KIERUNKU OBROTÓW SILNIKA L1

L2

L3

F1

I

1--I

I> I> I>

L__

2

K1M

Q

J

4

6

K1M

a K2M

5

0-

2

2

4

Q--~- ~-

6

2

4

K2M

5

Q-

El

a)

1

4

6

b)

Rys. 50. Zabezpieczenie układu mocy: a) wyłącznikiem samoczynnym b) wkładkami topikowymi i przekaźnikiem termicznym

S1 F2

FO

I

I

95

21

h

A2

13

14

22

/

'/

/\

I I I

K2M K2M 14

22

A1

/

'' Rys. 51. Układ sterowania zmianą kierunku obrotów

K2M

}

''

3

K1M

13

22 21

K1M

rn

li( 96

ov

S3

S2

14

K1M

A1

A2

13 22

e f-

t, 1-

Zasada działania (rys. 51 ). Przez włączenie przycisku 83 zostaje wzbudzona cewka stycznika K1 M. Stycznik ten włącza bieg prawy, a zestyk jego K1 M/13-14 podtrzymuje cały układ sterowania, uniemożliwiając włącze­ nie bezpośrednio biegu lewego poprzez naciśnięcie przycisku 82, gdyż bieg lewy jest blokowany zestykiem

l-

K1M/21-22. - Zmiana kierunku obrotów może nastąpić dopiero po naciśnięciu przycisku S1, który powoduje zwolnienie podtrzymania całego układu (przeciążenie silnika również wyłącza układ sterowania poprzez rozwarcie zestyku F2/95-96).

:a

Uklady sterowania i mocy

d

93

ov 81

K1M

82

F2

K1M

fil

FO 96

95

22

21

21

I I I

14

22

I

--,,,...,,.._

/

A1

22

/

/

K2M

/

/

Rys. 52.

K2M

I I

Układ

sterowania zmianą kierunku obrotów

A2.

13

14

I 13 I I J

K2M

14

13

21

14

K1M

A1

A2.

13

22

22

Zasada działania {rys. 52). Przez nac1smęcie przycisku S3 zostaje wzbudzona cewka stycznika K1 M. Stycznik ten włącza bieg prawy, a zestyk jego K1 M/13-14 podtrzymuje układ sterowania. Naciśnięcie przycisku S2 powoduje rozwarcie tego układu (zanik podtrzymania stycznika K1 M) oraz wzbudzenie cewki K2M z podtrzymaniem K2M/13-14 - zostają włączone obroty lewe. Silnik dążąc do zmiany kierunku obrotów hamuje przeciwprądem, by wejść za chwilę w obroty lewe. Naciśnięcie przycisku 81 powoduje wyłączenie układu spod napięcia i zwolnienie zestyków mocy. Styczniki K1 M oraz K2M wracają do pierwotnego położenia, zatrzymując pracę silnika i przygotowując układ do ponownego załączenia. 5.12. ZMIANA KIERUNKU I LICZBY OBROTÓW l1

L2

L3

F1

K81M

Q

3

K92M

5

Q-

-

1

2

3

4

K91M

5

1

Q-

5

4

6

4

6

2

6

3

1

F21

F2 2

4

6

2

2U

1U

1V 1W K93M

Qm 2

94

3

5

4

6

M1

3-

2V

2W Rys. 53. Schemat

układu

mocy

Układ

-

ten realizuje takie funkcje, jak: ruch wolny i szybki do przodu, natomiast powrotny ruch tylko szybki (połączenia w układzie Dahlandera).

Poradnik elektryka i automaty

81 -STOP 82 - RUCH SZVBKI W LEWO (POWRÓT) - K92M+K93M 83 - RUCH SZVBKI W PRAWO (DO PRZODU) - K91 M+K93M 84 - RUCH WOLNY W PRAWO (DO PRZODU) - K81 M

FO

S1

E-

21

22 14

22

13

21

S3E-

K92M1

22

K93M

I

E- ----14

13

43 44

------~

2ł

S4

44

I I --i-13

KBIM

I

43

22 21

32 KSIM

I

31

I 14

I I

31

K92M

\'-

32

K93M 14

K91M 13

22

22 K91M

32

14

13

KSIM 21

21

22 K93M

22

14

K91M

K92M 21

13

21

K92M 13 14

K81M

A1

A2

K91M

K93M

A1

A1

A2

A2

K92M

A1

A2

ov ruch wolny w prawo (do przodu)

ruch szybki w prawo (do przodu) Rys. 54.

tyka

Uktady sterowania i mocy

Układ

połączenie

w

gwiazdę

ruch szybki w lewo (powrót)

sterowania

95

Ruch w prawo, w zależności od wybranej prędkości, zostaje zapoczątkowany przez przycisku 84 lub 83. Przycisk 84 poprzez wzbudzenie stycznika K81 M uruchamia ruch wolny w prawo, podtrzymując układ stykami K81 M/13-14. Gdy chcemy uzyskać szybki ruch w prawo, naciskamy przycisk 83, który rozwierając poprzedni obwód, wzbudza stycznik K91 M oraz K93M (stykami stycznika K91 M/13-14) z jednoczesnym podtrzymaniem załączonych obwodów (zestyk K93M/13-14). Istnieje możliwość bezpośredniego włączenia posuwu na bieg szybki w prawo naciskając przycisk S3. Ruch wsteczny zostaje zapoczątkowany przyciskiem 82, który włącza styczniki K92M oraz K93M, z samoczynnym podtrzymaniem tego biegu stykami K92M/43-44 oraz K93/43-44. Ruch wsteczny (w lewo} może być zatrzymany tylko przyciskiem S1 - nie ma możliwości przejścia z ruchu wstecznego na wolny lub szyb. ki ruch w prawo (do przodu).

Zasada

działania.

włączenie

5.13. AUTOMATYCZNY PRZEŁĄCZNIK POŁĄCZENIA GWIAZDA-TRÓJKĄT, ZE ZMIANĄ KIERUNKU OBROTÓW Przy tym cyklu pracy styczniki powinny (muszą) być dobrane z przeznaczeniem na pracę hamowania przeciwprądem (Kategoria użytkownika AC4), gdyż w innym przypadku będą się one bardzo szybko zużywać. L1

L2

L.3

F1

K1M

2

4

6

K2MQ

:s

K5M

5

2

4

6

5

Q \~-\~ ~ 3

2

4

K3M

6

05

w6

F2

V1

W1

Rys. 55. Schemat

96

układu

mocy

Poradnik elektryka i automatyka

S1 -STOP S2 S3 -

BIEG W LEWO BIEG W PRAWO

Każdorazowa

po

zmiana działania układu może nastąpić dopiero sterowania (naciśnięcie przycisku 81).

wyłączeniu

22

E-- ----~ 22

82

' >-/

21

_____ 14

_/

/

'

/

r-

21

/ "

14

"-

13

13

44

14

44

K1M

32

K5M

14

22

K2M

K3T

K5M

o

K3M

A1

A2

li

OBROTY W PRAWO

Uklady sterowania i mocy

A1

b

Rys. 56.

ca

K1M

Układ

21

21

21

21

22

22

K5M

K3M

A2

1

13

22

ov

K3T

13

K5M 31

A1

K2M 43

13

K1M

14

K2M

A2

y

K2M

A1

A2 OBROTY W LEWO

sterowania

97

81 -STOP 82 83 -

BIEG W LEWO BIEG W PRAWO

Każdorazowa zmiana działania układu bez wyłączenia przyciskiem S1.

może nastąpić

21

22

------..... 21

83

E-

~------

'

-- - __ ...../ 14

21

/

/

/'-..

'

...... /

-------""'14

......

13

'-----

-- - --

13

44

14

K1M 44

ł4

K2M

K1M 43

13

13

32 14

K5M 31

K5M

K2M

K1M

K5M

K5M

K3T

A1

tJ..

21

21

K3M

A1

A2

A2 Przekaźnik

22

22

21

AZ

Obroty w prawo

2

13

K3M 21

A1

K3T

22

22

K1M

K2M

y

K2M

A1

A2

Obroty w lewo

czasowy Rys. 57.

Układ

sterowania

Zasada działania. Przycisk sterowniczy 83 uruchamia stycznik K1M (np. ruch w prawo), przycisk sterowniczy 82 uruchamia natomiast stycznik K2M (np. ruch w lewo). Włączony stycznik łączy uzwojenie silnika w gwiazdę, a następnie w trójkąt, układ stykami 13-14. Przyporządkowany każdemu stycznikowi zestycznik zwiemy 44-43 przekazuje napięcie na stycznik K3M, który włącza silnik M1 w gwiazdę. Równocześnie następuje zadziałanie przekażnika czasowego K3T, który po ustalonym czasie przełącza swoje styki K3T/1-2 na 1-4, przełączając uzwojenie silnika z gwiazdy na trójkąt, załączając stycznik K5M. - Załączenie stycznika K5M powoduje: podtrzymanie układu stykami KSM/13-14, oraz rozwarcie układu przekaźnika .czasowego stykami KSM/31--32. - Wyłączenie układu sterowania uzy~kOje się przyciskiem 81. 0

98

ZMIANĄ PRĘDKOŚCI OBROTOWYCH

. . ZMIANA PAR BIEGUNÓW 14

·. rzez zmianę liczby (par) biegunów można osiągnąć zmianę ilości obrotów. . k . ormalnymi formami wy onania są: . . . .1. Dwie prędkości obrot~w.e 1:2 - uzwoierna przeł~czalne w u~ła~z1e Dahlandera Dwie dowolne prędkosc1 obrotowe - dwa rozdzielone uzwoierna 2 : Trzy prędkości obrotowe - jedno przełączalne ~zwojenie 1:2 (układ Dahlandera) oraz jedno rozdzielone 3 . · uzwojenie . . 4. Cztery prędkości obrotowe - dwa UZWOjerna przełączalne 1:2.

op

~.14.1. Owie prędkości w układzie Dahlandera ~Połączenia

takie dają możliwość uzyskania różnych stosunków mocy, dla tych dwóch prędkości obrotowych,

~.wzastosowanym układzie Dahlandera.

Rodzaje

połączeń

Warunki mocy

Y/YY 1/1,5

1,8

0,3/1

połączenie

tę zaletę,

11/YY jest najbardziej zbliżone do wymagań uzyskania stałego momentu obrotowego. Poza tym ma że wykorzystując ten układ można uzyskać łagodny rozruch w połączeniu Y-11, a więc redukcję

prądu rozruchowego. Połączenie Y/YY natomiast

wykorzystane jest w silnikach, gdzie obrotowy (pompy, wentylatory, sprężarki). prędkości

5.14.2. Dwie dowolne

obrotowe -

następuje wzrastający

w kwadracie moment

dwa rozdzielone uzwojenia

Silniki z rozdzielonym uzwojeniem teoretycznie umożliwiają każdą kombinację liczby obrotów i dowolne sto. sunki mocy. Oba uzwojenia są włączane w Y, niezależnie od siebie. ~Kombinacje

liczby obrotów:

'w połączeniu Dahlandera

1500/3000

}zfozdzielonym uzwojeniem LICZBA BIEGUNÓW ~TOSUNEK OBROTÓW

~iskich/wysokich

750/1500

500/1000

4/2

1000/1500 6/4

8/4

12/6

1/2

1/2

1/2

1/2

Możliwości połączeń Połączenie

Połączenie

1A

ą to niezależne połączenia niskich JWYSokich obrotów. Każde włącze­ •. ie obrotów musi następować od

1B

silnika Połączenie

1C

niezależne każdej 1. Włączenie niezależne każdej obrotowej od zera. wielkości obrotowej od zera. 2. Możliwość włączenia wysokich 2. Możliwość włączenia wysokich obrotów od obrotów niskich obrotów od obrotów niższych. 3. Możliwość przejścia z obrotów wysokich na niskie (duży moment hamowania).

1.

Włączenie

wielkości

Możliwości łączeniowe

.. -------• Wyłączenia

99

5.14.3. Trzy

prędkości

obrotowe

Jedno przełączalne uzwojenie 1:2 w rozdzielonego. Kombinacja liczby obrotów Liczby obrotów liczba biegunów

połączeniu

Dahlandera,

1000/1500/3000

6

łączenia

4 X

750/1000/1500

8

2

6

Są

to

Połączenie

2A

niezależne włączenia pręd­

kości obrotowych. Każde włącze­ nie musi odbywać się od zera.

3 Obroty

4

y

Możliwość połączeń Połączenie

uzupełnia się liczbą

Włączanie każdej

750/1500/3000 8 4 2

z

silnika Połączenie

28

liczby obrotów

od zera albo od niższej obrotowej. Wyłączanie do zera.

obrotów uzwojenia

wielkości

2C

Włączanie każdej

liczby obrotów od zera albo od niższej wielkości. Włączanie cofania na niższą wielkość obrotową, albo do zera (duży moment hamowania).

2 Obroty

1 Obroty I I I

I I I

' 5.14.4. Cztery

prędkości

obrotowe

Liczba obrotów 1:2 w połączeniu Dahlandera - mogą następować po sobie jedna po drugiej, albo jak to pokazano na niżej przedstawionym przykładzie. 1 uzwojenie 500/1 OOO, 2 uzwojenie 1500/3000 = 500/1000/1500/3000 albo 1 uzwojenie 500/1 OOO, 2 uzwojenie 750/1500 = 500/750/1000/1500 Przy silnikach z 3 lub 4 prędkościami obrotowymi przy pewnych stosunkach liczby biegunów, aby uniknąć dużych prądów indukcyjnych płynących w tym czasie przez uzwojenia, należy ściśle określone uzwojenia rozewrzeć i tak go należy zaprojektować.

100

Poradnik elektryka i automatyka

5.15. UZWOJENIE _PRZEŁĄCZALNE W UKŁADZIE DAHLANDERA - DWIE PRĘDKOŚCI I JEDEN
LI

L2

L3

ms o- -- --

K81M

K91M

K93M

2

F2

4

6

F21 2

4

6

2U

1U

2V

IV

2W

IW

Rys. 58. Schemat

układu

mocy 2U

niskie obroty

wysokie obroty

a)

IU

2U

y

niskie obroty

b)

wysokie obroty

Rys. 59. Połączenia uzwojeń uzależnione od liczby par biegunów: a) połączenia w D. - niskie obroty połączenia w YY - wysokie obroty b) połączenia w Y - niskie obroty połączenia w YY - wysokie obroty

101

Tabela 14. Obroty synchroniczne a uzwojenie z przełączalnym biegunem 1U, 1V, 1W 12 500 8 750 4 1500 K81M

Zaciski silnika Liczba biegunów obr/min Liczba biegunów obr/min Liczba biegunów obr/min Stycznik

2U, 2V, 2W 6 1000 4 1500 2 3000 K91M K93M

K81M

S3

F2

F21

r-r-1 I

FO

I 95

I

)

"'„

K81M

21 13

14

A2

I I

K93M

)<."

(

Al

13

' ')

K9łM

14

13

A2

A1

K91M

f4 W~sokie

Niskie

Układ realizuje połączenie 1A ze strony 99

Rys. 60. Układ sterowania

f3

Al

A2

y

F2

F2ł

FO

K81M

53

Sl

n-i

rTI

I

22 I 21

K81M

44

K9łM

K93M

al

ilo -os: A2

A1

43

z

I I

'/-Y,/

)

(

'1

I

I I I

I I

I I

I 21

22

al~

..>::.o .!!!

I

l..

=o.

K93M

K9łM

y

K91M

I

I I

o

al

K93M

KBłM

.o

22

=-o

ti s:

21

B

A1

A2

~e o .o g1., o

~

Wysokie

srlf fff

Układ

realizuje

połączenie

S1 -STOP S2-WYSOKIE OBROTY (K91M +K93M) S3 - NISKIE OBROTY (K81 M)

1C ze strony 99

Rys. 61.

Układ

sterowania

Zasada działania. Przyciskiem S3 wzbudzamy cewkę napięciową stycznika K81 M, włączając niskie obroty silnika M1. Następuje podtrzymanie włączonego układu stykami stycznika K81 M/13-14. Stycznik K81 M łączy układ w L1 z rys. 59a lub w Y z rys. 59b - w zależności od połączeń par biegunów, włączając niskie obroty silnika (patrz tabela 19). Przyciskiem S2 wzbudzamy cewkę napięciową stycznika K91 M, włączając wysokie obroty silnika. Podczas zaimpulsowania tego przycisku następujące załączenie cewki napięciowej K93M, która zestykiem K93M/13-14 podtrzymuje cały układ. Styczniki K91 M oraz K93M łączą uzwojenie silnika w YY, włączając wysokie obroty. Oprócz przycisku S1, układ mogą również wyłączyć przekaźniki termiczne F1 oraz F2. Na rys. 60 przedstawiono schemat ideowy sterowania, który realizuje funkcje 1A. Przy tym układzie połączeń zmiana obrotów może jedynie nastąpić po wyłączeniu sterowania przyciskiem S1. Natomiast na rys. 61 oraz 62 zmiana obrotów może następować bezpośrednio po sobie. Uzwojenia silnika mogą być połączone w układ L1 (niskie obroty) - YY (wysokie obroty) z rysunku 59 a, lub w układ Y (niskie obroty) - YY (wysokie obroty) z rysunku 59 b. Tabele 14 oraz 19 pokazują możliwości uzyskania różnych prędkości obrotowych w zależności od zmiany par biegunów - połączenia uzwojeń silnika w układzie Dahlandera

_Uklady sterowania i mocy

yka

103

Układ realizuje połączenie 1B ze strony 99

22

S1

E-

S2

ł4

22

-------

13

21

K93M

22

K81M 13

K93M

21

K91M

Al

Al

A2

ov~~_._~~~~~_.~~~~~

Niska liczba obrotów

Y

Wysoka liczba obrotów

Rys. 62. Układ sterowania

Przedstawiony ideowy schemat sterowania (rys. 62) może realizować połączenia 1B. Zasada jego działania omówiona została na stronie 103. Jeśli chcemy opisany układ sterować łącznikiem pakietowym, to w miejsca A-B włączamy układ z rys. 63. Układy te pokazano pogrubionym drukiem. Nowo powstały układ realizuje łączenia

1A ze strony 99.

95

K93M K81M F2

96

14

t~ 4

r I

K81M \ 13

I

K91M

~

K81M

2

o

+ +

Wysokie obroty

Niskie obroty

A Rys. -63. Sterowanie łącznikiem pakietowym

Poradnik elektlyka i automatyka 104

5.16. DWA ROZDZIELONE UZWOJENIA - DWIE PRĘDKOŚCI I JEDEN KIERUNEK OBROTÓW LI

L2 L3 LI L2

L3

F1

01

r,-~~ li

5

'-- D D D K81M

Q

2

6

I

~

S

2

4

6

2U

2V 2V 2W

2W

Rys. 64. Układ mocy zabezpieczony wkładkami topikowymi i przekaźnikiem termicznym

Rys. 65. Układ mocy zabezpieczony wyłącznikiem samoczynnym

tu

2U

Rys. 66. Połączenia silnika -

1ia

ca

dwa rozdzielne uzwojenia

53

Jje

F2

FO

F21

S1

rn I

22

21

rn

S2

rn

22 I

I

21

Q)

I I

I

14

A1

13

A2

~.o

z o

I

I..

)

'-x/ / ,, .

"l

K91M

Układ realizuje połączenie 1A ze strony 99

Wysokie

.c

·-o

9S

(

K81M

K81M

K9tM 22

21

14

K81M

22 ---.---. 13

21

A1

A2


Rys. 67. Układ sterowania

atyka

Uktady sterowania i mocy

81 -STOP 82 - Wysokie obroty 83 - Niskie obroty

ov

105

S3

rri I

FO

I

I 95

96

13

K81M

K81M

14

K91M ----+-~.::.;22 ~~:.--~~ A1 13

.~a ~o

A2

(/) '·-.o

Zo

.I

I

I

"..

,)

('"" 't /'-

I

I I

I

I

I I

K91M K61M

K91M ___..,,_~22 13

(])

32 >. o(/) o

~~.,.__--!

>. '-

A1

A2

s -2

Układ realizuje połączenie 1C ze strony 99

Wysokie

N''"'11

l Ił l l •

a)

b)

S1 -STOP S2 - WYSOKIE OBROTY S3 - NISKIE OBROTY Rys. 68. Układ sterowania

Na rysunku 66 pokazano połączenia w silniku jako dwa rozdzielne uzwojenia. Przy takim połączeniu układy zasilania silnika łączy się jak to pokazano na rysunku 64 oraz 65 (różnica pomiędzy rys. 64 a 65 polega jedynie na sposobie jego zabezpieczenia). Zasada działania. Przyciskiem S2 lub S3 można wzbudzić cewkę napięciową stycznika obrotów niskich (K81M) lub wysokich (K91M), które swoimi stykami 13-14 podtrzymują układ pod napięciem. Przy połączeniu z rys. 67 zmiana obrotów może jedynie nastąpić po wyłączeniu sterowania przyciskiem S1, natomiast przy połączeniu - jak na rys. 68 zmiana obrotów może r:iastępować bezpośrednio po sobie.

Wysokie

FO

Niskie

F2 I F21

>

95 Układ

realizuje

połączenie

1B

96

22 S1

E-

S2E-

21

22

14

21_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 13

14

14

14 13

K81M

K91M

ady vnie

13

13

22

22

K91M

kich

A

K81M 21

21 I

81,

K81M

K91M

A1

A2 OV

Niskie obroty Rys. 69.

Układ

B

A1

A2 Wysokie obroty

sterowania

Zasada działania. Przyciskiem 82 lub 83 można wzbudzić cewkę napięciową stycznika obrotów niskich K81 M lub wysokich K91 M, które swoimi stykami 13-14 podtrzymują układ pod napięciem. Opisany schemat sterowania (rys.69) może realizować połączenia 1B. Jeśli chcemy opisany układ sterować łącznikiem pakietowym, to w miejsce A-B układu sterowania włącza­ my układ z rys.70, podobnie jak to zostało wykonane na rys. 62-63. Diagram łączeń takiego układu przedstawiono na rys. 71.

Uktady sterowania i mocy

107

FO

Wysokie

F2 / F21

Niskie

95

96

1

2

1

3

~-i-------1 2

4

r

r14

I 14

I

K91M

K81M

13

13

A

B

22

22

K81 M

K91 M

21

21

Rys. 70. Sterowanie łącznikiem pakietowym

K91M 13

1

K81M

F2

t~.____~ 4

o

o 2

+

Niskie obroty

1

+ Wysokie obroty

Rys. 71. Diagram łączeń

--

-1-08------------------------------------------~~-------------P-o_ra_d_m_k_e/-eAf_~_k_a_i_au-~~ma~M

5.17. POŁĄCZENIE DAHLANDERA -

JEDEN KIERUNEK i DWIE WIELKOŚCI OBROTOWE

ROZRUCHY-D.. MAŁE OBROTY D.. WYSOKIE OBROTY W

L1

Jeśli

obwody, w których są umieszczone przekaźniki F2 oraz F21, nie mogą być zabezpieczone bezpiecznikiem F1, to należy wówczas zastosować układ zabezpieczający ze strony 105 - rys. 65.

L2

L3

F1

K91M

Q-

3

5

2

4

6

2

4

6

F21 2

K93M

Q-

r:l:-Js 2

4

K85M

6

2

3

5

4

6

Rys. 72. Schemat

Mała prędkość

obrotowa

Rys. 73.

!yka

Układy sterowania i mocy

układu

Mała prędkość

4

6

mocy

obrotowa

Połączenia uzwojeń

Duża prędkość

obrotowa

silnika

109

Wysokie obroty są ściśle uzależnione od obrotów niskich. S1 -STOP S2 - .NISKA LICZBA OBROTÓW (K81 M, K85M) S2 - WYSOKA LICZBA OBROTÓW (K91 M, K85M, K93M)

22 21

82

Eł4

14

13

K81M

14

K85M

K93M 13

83

K3T

44

E-

13

43

2

14

44

K91M

43

13

22 21_ _ _ _ _ _ _ _ _ 13

2

22

K85M

K93M 31

21

K91M

22

22

14

K81M

K91M 21

2!

13

2

K85M

K81M

Al

K3T

0

K93M

K85M

Al

Al

K91M

Al

A2 A2 A2 A2 ov _______.,.____________ _....b_____.____________ -4------------_J

Niskie obroty

y Rys. 74.

Wysokie obroty Układ

sterowania

Zasada działania. Naciskając przycisk S2, pobudzamy zadziałanie cewki napięciowej stycznika K93M, który zwierając swoim zestykiem 13-14 obwód cewki napięciowej K81 M łączy układ silnika w Y (rys. 73a). Silnik pracuje w tym układzie na małych obrotach. Następuje jego rozruch. Równocześnie włączony zostaje w układ przekaźnik czasowy K3T, który po ściśle określonym czasie stykami K3T/1-2 rozwiera obwód cewki napięciowej K93M. Następuje powrót zestyków K93M/21-22 do stanu pierwotnego (zwarcie zestyków) i włączenie stycznika K85M z jego samopodtrzymaniem stykami K85/13-14 oraz wyłączenie przekaźnika czasowego spod napięcia (stykami K85M/31-32). Silnik pracuje na małej prędkości obrotowej, połączony w A (rys. 73b). W przypadku naciśnięcia przycisku S3, następuje wyłączenie cewki napięciowej stycznika K81 M spod napięcia, która swoimi stykami 21-22 powoduje zadziałanie stycznika K91 M. Stycznik ten stykami 43-44 podtrzymuje cały układ pod napięciem i jednocześnie stykami 13-14 załącza stycznik K93M. Uzwojenie silnika zostaje połączone w układ YY (rys. 73c) - silnik włączony zostaje na wysokie obroty. Wyłączenie obrotów uzyskuje się naciskając przycisk S1.

110

Poradnik elektryka i automatyka

S.18. POŁĄ~ZENIE DAHLANDERA_- DWA KIERUNKI i DWIE WIELKOŚCI OBROTÓW (WSTĘPNY WVBOR KIERUNKU OBROTOW)

LI

L2

L3

F1

KfM K2M 2

4

Q

6

K81M

Q-

K9iM

F21

2

4

6

2

4

6

Q F2

2

4

6

K93M

Q-...-2

4

6

1ry 1ik

mi

1U

ka od

1V 1W

2U

M1

2V

3 ......

2W

od

44 silnie Rys. 75. Schemat

Ukiady sterowania i mocy

układu

mocy

111

Chcąc dokonać zmianę kierunku obrotów, należy przedtem wyłączyć układ - naciskając przycisk S1. Po ustaleniu kierunku w sposób wybiórczy można uruchomić obroty "powoli - prędko" bez możliwości włącza­ nia cofania na obroty niższe. Układ realizuje połączenie 1 B.

S1 -STOP S2 - Z POWROTEM (K2M) S3 - W PRZÓD (K1 M) S4- PRĘDKO (K91M+K93M) S5 - POWOLI (K81 M)

9S

F21

82

E- ---, 21

____ 14

r----

'

',/

/'',

_./

/

14

',

'-----

13

K1M

21

/

-------------

44

14

K2M

K2M

K1M 13

13

,„

r-

24

1~-

44 13

22

22

14

K1M

K81M

K91M

21

21

13

K2M K1M

K93M

K91M

Al

A2

A2

ov

W przód

Powoli

Al

Prędko

K2M

Al

A2

Z powrotem

Rys. 76. Układ sterowania

Zasada działania. Poprzez zadziałanie przycisku 83 zostaje wzbudzony stycznik K1 M, który wybiera wstępnie kierunek obrotów i podtrzymuje się po zwolnieniu przycisku swoim stykiem pomocniczym 13-14. Równocześnie zwarcie obwodu stykami K1 M/43-44 przygotowuje układ do zmian prędkości obrotowych, które można dokonać przyciskami 84 oraz 85. Przycisk 85 załącza stycznik K81 M, który stykami K81 M/13-14 podtrzymuje obwód, włączając silnik na wolne obroty. • Przycisk 84 uruchamia stycznik K91 M oraz K93M, które włączają układ w szybkie obroty. Podtrzymanie działania powoduje zadziałanie zestyku K91 M/13-14 oraz K93M/13-14. Zmianę kierunku obrotów można uzyskać dopiero po wyłączeniu układu przyciskiem 81 i po ponownym uruchomieniu.

112

Poradnik elektryka i automatyka

s.19.

POŁĄCZENI~ DAHLANDERA -

DWA KIERUN_KI i DWIE WIELKOŚCI OBROTÓW (WŁĄCZENIE JEDNOCZESNIE KIERUNKU I LICZBY OBROTOW)

F4

K81M

3

K82M

5

6

3

3

5

4

6

K9fM

5

6

4

5

F2f

F2 2

4

6

2U

fU

fV

M1 3 "'-"

2V

2W

fW

Q-w.

K93 M

3

5

W~sokie

Niskie

t

l

Realizacja

Rys. 77.Schemat

układu

Il

połączeń

1A

mocy

113

S1 -STOP S2 - Z POWROTEM POWOLI (K82M) S3 - W PRZÓD POWOLI (K81 M) S4 - Z POWROTEM PRĘDKO (K92M +K93M) SS - W PRZÓD PRĘDKO (K91 M + K93M)

FO F2/F21

K81M K93M 21

13

KB2M

K81M

32

14

14

13

13

K92M

K82M K91M

K91M 31

E-

22

' rl --------

22

21--\

\ I

_ l\

53

I

_;I \

14

E-

31

f5

54 52

14

13

----21

55

---\:

14

F-

----

_./x\_ --------

13

'-

K92M

_j'4

K92M 21

Al

A2

ov

Do przodu powoli

K82M

21

K91M

Al

Al

Do przodu

Z powrotem powoli

prędko

Rys. 78.

Układ

21

L K93M

A1

A2

A2

K91M

13

211 K81M

14

13

b_

22 K82M

21

A2

y

K9.2M

Ał

A2

Z powrotem prędko

sterowania

Zasada działania. Wybrana prędkość obrotowa i kierunek obrotów daje się włączyć przez uruchomienie jed· nego z czterech przycisków. Zwolnienie natomiast zestyku 13-14 styczników K81 M, K82M, K91 M, K92M i K93M może nastąpić tylko wtedy, gdy naciśnięty zostanie przycisk 81. Po zadziałaniu ·przyciskiem stera· wniczym 84 lub 85 (włączenie obrotów szybkich do przodu i z powrotem) może nastąpić wzbudzenie cewki napięciowej stycznika K91 Mi K92M wówczas gdy zestyk K93M/13-14 jest zamknięty.

5.20. JEDEN KIERUNEK ORAZ TRZV SZVBKOŚCI OBROTOWE - POŁĄCZENIA W UKŁADZIE DAHLANDERA

FO

K81M

3

5

3

5

K91M

3

5

4

6

Q F2

F22

F21 2

4

6

2

4

**

3 U 3V 3W

1U

J

1U

1U

2U

1V

fV

2V

fW

IW

2W

~

2V 2W

2U

1V

lW

3U

3U

2U

M1

3V

3V

2V

3 ,,-..../

3W

3W

2W

*

* *

** *

m

2

6

Połączenie

X Y Połączenie Z Połączenie

id-

*

**

~M

rovki

Rys. 79. Schemat

układów

mocy

Na powyższym rysunku przedstawiono wspólny układ mocy dla wykazanych połączeń, natomiast układy sterowania zostały rozrysowane oddzielnie na każdy układ połączeń silnika.

vka

Uklady sterowania i mocy

115

5.20.1.

Połączenie

silnika X

2 uzwojenia - średnia i wysoka liczba obrotów uzwojenie rozdzielone - niska liczba obrotów 2U Uzwojenie 2

Średnia i wysoka liczba obrotów - uzwojenie Dahlandera

Uzwojenie 1

lV Niska' liczba obrotów - uzwojenie rozdzielone Rys.

SO.Połączenia uzwojeń

silnika

TABELA 15. Synchroniczna liczba obrotów Uzwojenie

1

2

2

Połączenia

1U, 1V, 1W

2U, 2V, 2W

3U, 3V, 3W

Liczba biegunów Obr/min Liczba biegunów Obr/min Liczba biegunów

116

12

8

4

500

750

1500

8

4

2

750

1500

3000

6

4

2

Obr/min

1000

1500

3000

Stycznik

K1M

K81M

K91M, K93M

Poradnik .elektryka i automatyka

FI

s2E-

F2 LF22 .F2

---------- -------------

------,

21

f4 13

ł4

---------

S3E2-1

13

-----

S4E-

14

14

14

KiM

14

KBłM

13

K93M

13

13

22

22

KBfM

32

K1M

KfM

14

K91M 31

21

21

f3

K91M

K91M 31

2f

K93M

KBIM

K93M

31

21

31

K1M

13

K81M

A1

Al

A2

A2

K91M

A1

A2

K93M

A1

P.2

ov średnia

niska liczba obrotów uzwojenie 1

- - - połączenia niezmienne

liczba obrotów uzwojenie 2

wysoka liczba obrotów uzwojenie 2

(stałe)

-------połączenia istniejące

}

połączen~a i~tn~eją?~

}

- - - połączenia nie istniejące - - - - - - - połączenia rne 1strne1ące

praca w połączeniu 2B -

str. 1oo

praca w połączeniu 2A -

str. 100

S1 -STOP S2 - WYSOKA LICZBA OBROTÓW (K91 M S3 - ŚREDNIA LICZBA (K81 M) S4 - NISKA LICZBA OBROTÓW (K1 M)

+

K93M)

Rys. 81.

Uklady sterowania 1 mocy

wysoka liczba obrotów uzwojenie 2

Układ

sterowania

1J7

Zasada działania - Przycisk 84 uruchamia stycznik K1 M (niska prędkość obrotowa). - Przycisk 83 uruchamia stycznik K81 M (średnia prędkość obrotowa). - Przycisk 82 uruchamia stycznik K91 M i poprzez zestyk K91 M/13-14, stycznik K93M (wysoką prędkość obrotową).

We wszystkich przypadkach po zadziałaniu stycznika następuje samopodtrzymanie układu poprzez zestyk 13-14 (K1 M/13-14, K81 M/13-14 lub K93M/13-14). Kolejność włączania prędkości obrotowej - od niskiej do wysokiej jest dowolna. Stopniowe przełączanie powrotne z wysokiej poprzez średnią, a następnie niską prędkość obrotową nie jest możliwe. Wyłączenie następuje przyciskiem 81. Na rys. 81 pokazano dwie różne funkcje, które realizuje ten układ sterowania z dokonanymi i uwidocznionymi na rysunku zmianami. 5.20.2. Połączenie silnika Y

Dwa uzwojenia - niska i wysoka liczba obrotów uzwojenie rozdzielone - średnia liczba obrotów 1U

iU albo

Uzwojenie 2

3V

niska i wysoka liczba obrotów -

uzwojenie Dahlandera

a)

2U Rys. 82. Połączenia uzwojeń silnika

Uzwojenie 1

Tabela 16. Synchroniczna liczba obrotów

średnia liczba obrotów -

uzwojenie rozdzielone

b)

118

Uzwojenie

2

1

2

Połączenia

1U, 1V, 1W

2U, 2V, 2W

3U, 3V, 3W

Liczba biegunów

12

8

Obr/min

500

750

o

8 1000

8

6

4

Obr/min

750

1000

1500

Stycznik

K81M

K1M

K91M, K93M

Liczba biegunów

Poradnik elektryka i automatyka

F21, F22,F2 22

14

13

---„

I I

14

I I

13

14

ł4

44

K81M 13

K93M

K1M

13

14

13

13

t4

K1M

K91M

K1M

K81M

13

31

K91M

K91M

31

32 K81M

K93M

K93M

31 KS f M

Al

K iM

A2

niezmienne (stale) } praca w i... - - - - połączenia nie istniejące - - - - - połączenia istniejące } praca w - - - połączenia nie istniejące

K9fM

liczba obrotów uzwojenie 1

połączeniu

2A -

str. 1oo

połączeniu

2B -

str. 1oo

Rys. 83.

Układ

Al

K93M Al

A2

A2

średnia

połączenia

połączenia istniejące

A1

A2

niska liczba obrotów uzwojenie 2

---

31

wysoka liczba obrotów uzwojenie 2

wysoka liczba obrotów uzwojenie 2

S1 -STOP S2 WYSOKA LICZBA OBROTÓW {K91 M S3 - ŚREDNIA LICZBA OBROTÓW (K1 M) S4 - NISKA LICZBA OBROTÓW (K81 M)

+ K93M)

sterowania

119

f'""TT

Zasada działania - Przycisk 84 uruchamia stycznik K81 M (niska prędkość obrotowa). - Przycisk 83 uruchamia stycznik K1 M (średnia prędkość obrotowa). - Przycisk 82 uruchamia stycznik K91 M i poprzez K91 M/13-14, stycznik K93M (wysoką prędkość obrotową). We wszystkich przypadkach po zadziałaniu stycznika następuje samopodtrzymanie układu poprzez zestyk 13-14 (K1 M/13-14, K81 M/13-14 lub K93M/13-14). Kolejność włączania prędkości obrotowej- od niskiej do Wysokiej jest dowolna. Stopniowe przełączanie powrotne z wysokiej poprzez średnią, a następnie niską prędkość obrotową nie jest możliwe. Wyłączenie następuje przyciskiem 81. Na rys. 83 pokazano dwie różne funkcje, które realizuje ten układ sterowania z dokonanymi i uwidocznionymi na rysunku zmianami. Natomiast w tabeli 16 pokazano wielkości obrotowe uzależnione od ilości par biegunów, układu połączeń uzwojeń w silniku oraz zadziałania poszczególnych styczników. 5.20.3.

Połączenie

silnika Z

Dwa uzwojenia - niska i średnia liczba obrotów uzwojenie rozdzielone - wysoka liczba obrotów

lU Uzwojenie 2

niska i średnia liczba obrotów -

uzwojenie Dahlandera

a)

Uzwojenie 1

Rys. 84.

Połączenia uzwojeń

silnika

Tabela 17. Synchroniczna liczba obrotów

b) wysoka liczba obrotów -

b)

120

uzwojenie rozdzielone

Uzwojenie

2

2

1

Połącżenia

1U, 1V, 1W

2U, 2V, 2W

3U, 3V, 3W

Liczba biegunów

12

6

4

Obr/min

500

1000

1500

Liczba biegunów Obr/min

12

6

2

500

1000

3000

8

4

2

Obr/min

750

1500

3000

Stycznik

K81M

K91M, K93M

K1M

Liczba biegunów

Poradnik elektryka i automatyka

Ff

S1 -STOP S2 - WYSOKA LICZBA OBROTÓW (K1 M) S3 - ŚREDNIA LICZBA OBROTÓW (K91 M S4 - NISKA LICZBA OBROTÓW (K81 M)

F21,F22,F2

+ K93M)

połączenia niezmienne (stale) - - · połączenia istniejące } praca w połączeniu 2A - - - - połączenia nie istniejące - - - - połączenia istniejące } praca w połączeniu 2B połączenia nie istniejące

Rys. 85.

Układ

sterowania

121

Zasada działania - Przycisk S4 uruchamia stycznik K81 M (niska prędkość obrotowa). - Przycisk S3 uruchamia stycznik K91 M, który swoim zestykiem zwiernym K91 M/13-14 załącza stycznik K93M (średnią prędkość obrotową). - Przycisk S2 uruchamia stycznik K1 M (wysoką prędkość obrotową). We wszystkich przypadkach po zadziałaniu stycznika, następuje samopodtrzymanie układu poprzez zestyk 13-14 (K1M/13-14, K93M/13-14 lub K81M/13-14). Kolejność włączania prędkości obrotowej - od niskiej do wysokiej jest dowolna. Stopniowe przełączanie powrotne z wysokiej poprzez średnią, a następnie niską prędkość obrotową nie jest możliwe. Wyłączenie dokonuje się przyciskiem S1. Na rys. 85 pokazano dwie różne funkcje, które realizuje ten układ sterowania z dokonanymi i uwidocznionymi na rysunku zmianami. Natomiast w tabeli 17 pokazano wielkości obrotowe uzależnione od ilości par biegunów, układu połączeń uzwojeń w silniku oraz zadziałania poszczególnych styczników. 5.21. DWUSTOPNIOWY ROZRUCH SILNIKA INDUKCYJNEGO ZA POMOCĄ OPORÓW ROZRUCHOWYCH

LI

L2

L3

3

5

4

6

Ft

K1M

Q

o

K42M 2

3

K41 M 2

4

4

6

Wł

R2

o

2

3

5

4

6

U2 V2 W2

V~

z 5

6

U1

X y

3

5

Rł

F2

u

2

V

w

M1 3--

Rys. 86. Schemat

122

układu

mocy

Poradnik elektryka i automatyka

F2

SI

>

E-

81 -STOP 82-START

96 22

21

K42T

S2

14

EKIM

KłM

14

18

13

15

KIM

K42M 13

K4lM 13

21

18

15

K41M

Al

Af

K41T

a

K42M Al

b

A2

K42T

a

b

KiM

Al

A2

ov

Rys. 87.

Układ

sterowania

Zasada działania. Przycisk 82 uruchamia stycznik K41 M i przekaźnik czasowy K41 T. Po zadziałaniu stycznika K41 M jego zestyk 13-14 podtrzymuje napięcie i silnik zostaje podłączony do sieci za pomocą wstępnie włączonego opornika R1 + R2. Odpowiednio do nastawionego czasu rozruchu, zestyk K4 H/15-18 załącza stycznik K42M mostkując opór rozruchowy R1. Równocześnie zostaje załączony zestyk K42M/13-14, który włącza przekaźnik czasowy K42T. W zależności od nastawionego czasu, zestyk K42T/15-18 załącza stycznik K1 M mostkując drugi stopień rozruchu R2 - silnik pracuje na znamionowej prędkości obrotowej. Stycznik K1 M zostaje podtrzymany stykami K1 M/13-14, a cewki napięciowe K41 M, K42M, K4 H i K42T zostają wyłączone spod napięcia (stykami K1 M/21-22 i K1 M/31-32) Wyłączenie układu sterowania (silnika M1) może nastąpić po naciśnięciu przycisku 81 lub wyłączeniu poprzez zadziałanie styków 95-96 przekaźnika termicznego F2.

Uktady sterowania i mocy

123

5.22. PRZVKŁAD ZASTOSOWANIA PRZEŁĄCZNIKÓW W omawianym punkcie tego rozdziału przedstawiono przykłady zastosowania przełączników, które wykorzystano do realizacji rozruchu oraz zmiany prędkości obrotowych silników dwubiegowych z uzwojeniami rozdzielonymi lub w układzie Dahlandera. Pokazano również ich możliwości w układach regulacji obwodów mocy elementów grzejnych. Na rysunku pokazano połączenia uzwojeń silników oraz oporów grzejnych z elementami śrubowymi poszczególnych pakietów zastosowanych łączników i ich diagramy łączeń. Do realizacji tych układów można wykorzystać łączniki serii 4G produkowanych przez APATOR S.A. w Toruniu, ŁK15 produkowanych przez Sp~łdzielnię Inwalidów SPAMEL w Twardogórze oraz cały typoszereg łączników produkowanych przez KLOCKNER-MOELLERA. 5.22.1. Rozruch Y -

!).

(przy niskiej

prędkości

L1

obrotowej), oraz wysokie obroty -

L2

L3

połączenie

o

Dahlandera

y

2

+

++ ++ + + ++ ++

1U

+ + + ++ ++

2W2

+

2U2

Rys. 88.

124

Połączenia

silnika z zaciskami

łącznika

pakietowego

Poradnik elektryka i automatyka

5.22.2. Dwa uzwojenia rozdzielone -

dwie

prędkości

obrotowe L1

L2

L3

o

1

2

+ + + +

1U

+ +

Rys. 89. Połączenia silnika z zaciskami łącznika pakietowego

5.22.3.

L1

Połączenie

L2

V-

Li (rozruch silnika)

L3

o

W2

++ + + + + + ++ +

U1

~+

V1

Rys. 90.

Układy sterowania i mocy

y

Połączenia

silnika z zaciskami

łącznika

pakietowego

125

5.22.4. Jeden kierunek i dwie prędkości obrotowe -

L1

L2

połączenie Dahlandera

L3

1

o

2

+ +

+

+ + + +

1U

+

6./YY Rys. 91. Połączenia silnika z zaciskami łącznika pakietowego

126

Poradnik elektryka i automatyka

5.22.5. Uzyskiwanie

różnych

mocy oporów grzejnych

o

li

1

3

2

5

++ + ++ + + ++ +++++

Ili

11

1

li I

D

DD

2 1

4

2

3 5

4

4

D

5

Rys. 92. ra

Uklady sterowania i mocy

Połączenie

oporów grzejnych z zaciskami

łącznika

pakietowego

127

I~ .. 5.22.6.

Połączenie

oporów grzejnych w układ

gwiazda-trójkąt

I

L1

L2

L3

o U1

U2

+

Ili

li V2

!:::,.

++ +

W1

V1

y

+ ++ ++ + +

W2

11

Ili

y

y

o~

Rys. 93. Połączenie oporów grzejnych z zaciskami łącznika pakietowego

128

Poradnik elektryka i automatyka

5 .22.1. Kombinacje połączeń oporów podłączonych w sieć trójfazową L1

L2 L3

o

2

+ ++ li

Ili

IV

V

+ +

VI

++

li

1

111

IV

V

VI

3

4

5

+ +

+ +

+ + + +

+

+

+

+

+

+ + +

.y

2 ·YY

1

2

Rys. 94. Połączenie oporów grzejnych z zaciskami łącznika pakietowego

Uktady sterowania i mocy

129

5.23. SYGNALIZACJA I WYBÓR KIERUNKU

z 21

13

23

z 14

24

22

13

13

e2

e1

14

14

A

A1

A1

A2

A2

F

=Z

[(z

+ e2)

+ A (z

e1]

· e2)

Rys. 95. Schemat ideowy układu sterowania (symbole e1 oraz e2 są zestykami łącznika krańcowego)

Układ sygnalizacji kierunku ruchu działa wg zasady: - przy ruchu w prawo następuje zadziałanie przekaźnika A, wówczas gdy obiekt będący w ruchu załączy w kolejności łącznik krańcowy e1 a następnie e2 i łączniki te będą cały czas naciśnięte. - przy ruchu w lewo, przekaźnik A nie zadziała, pomimo jednocześnie naciśniętych łączników krańcowych e1 oraz e2 (najazd na łączniki te następuje w odwrotnej kolejności).

5.24. UKŁAD DWÓJKI LICZĄCEJ Przedstawiony układ może mieć różne zastosowania. Można go między innymi wykorzystywać do takiego działania, gdzie w ruchu posuwisto-zwrotnym łącznik indukcyjny lub krańcowy 81 ma załączyć stycznik K81 M tylko w ruchu do przodu. Natomiast zaimpulsowanie go w ruchu "do tyłu" ma spowodować wyłączenie tego stycznika.

14

S1

22

14 K1

K2

13

23

14

14

K2

A1

22 K3

21

13

13

A1

23

24

K1

K1

24 K1

K2

K3

13

K81 M

K81M

K3

A1

K81M

A2 Rys. 96. Schemat ideowy układu sterowania

130

Poradnik elektryka i automatyka

··5• 25. PAMIĘĆ Z PRIORYTETEM WYŁĄCZANIA w.układzie z rys. 97, imp_uls wyłączaJący e2 zawsze powoduje wyłączenie układu, nawet w przypadku gdyby


w momencie wyłączania był załączony.

o

.

e1 14

14

F (A) = (a

+ e1)

. e2

22 A

A1

A2

Rys. 97. Schemat ideowy układu sterowania (symbole e1 oraz e2 są zestykami łącznika krańcowego)

[5.26. PAMIĘĆ Z PRIORYTETEM ZAŁĄCZANIA ~i~\iVukładzie z rys. 98, impuls załączający e1 zawsze powoduje załączenie pamięci, nawet w przypadku gdyby

Jzestyk e2 -

w momencie załączania był rozwarty.

a

L

e1

14

14

22

A

A1 F (A)

= a . e2 + e1

A2

Rys. 98. Schemat ideowy układu sterowania (symbole e1 oraz e2 są zestykami łącznika krańcowego)

131

Tabela 18. Parametry eksploatacyjne silników Fabryki Maszyn Elektrycznych INDUKTA PN Połącze-

Typ silnika

I

nie faz kW

2p = 4/2 Sg 132S-4/2

Sg 132M-4/2

Sg 160M-4/2

Sg 160L-4/2

Sf 180M-4/2

Sg 132M-6/4

Sg 160M-6/4

Sg 160L-6/4

Sf 180L-6/4

Sg 132M-8/4

Sg 160M-8/4

Sg 160L-8/4

Sf 180L-8/4 2p

Nm

%

-

I

A

A

A

irN

mrN

mma>
%

%

%

jedno uzwojenie przełączalne

4,7

6,3

1445

31,06

84,0

0,87

16,9

9,8

7,4

560

160

230

5,7

7,7

2895

18,80

78,0

0,92

20,8

12,1

9,2

610

170

240

4

Il

6,0

8,1

1450

39,52

85,0

0,86

21,5

12,4

9,5

600

170

250

2

A A

7,2

9,7

2915

23,59

80,5

0,92

25,5

14,7

11,2

700

180

270

4

Il

10,0

13,4

1450

65,86

87,3

0,84

35,8

20,7

15,7

620

180

250

2

A A

12,0

16,2

2900

39,52

85,0

0,92

40,3

23,3

17,7

670

170

250

4

Il

13,0

17,6

1455

85,32

88,0

0,85

45,6

26,4

20,1

680

200

260

2

A A

16,0

21,6

2915

52,42

86,4

0,92

52,8

30,6

23,2

760

200

270

4

Il

14,5

19,5

1470

94,20

88,0

0,79

54,7

31,7

24,1

700

240

280

AA

19,5

26,3

2930

63,56

85,5

0,92

65,1

37,7

28,6

650

170

250

2

2

Il

17,5

23,6

1480

112,92

88,5

0,77

67,4

39,0

29,6

800

300

320

AA

24,0

32,6

2940

77,96

87,0

0,91

79,5

46,0

35,0

750

220

300

dwa uzwojenia nieprzełączalne

n 5 = 1000/1500 obr/min 6

AA

2,5

3,4

970

24,61

77,0

0,74

11,5

6,7

5,1

530

180

260

4

A A

3,5

4,7

1440

23,21

81,0

0,89

12,7

7,4

5,6

550

160

200

6

A A

3,1

4,2

965

30,68

79,3

0,76

13,5

7,8

5,9

570

180

270

4

AA

4,7

6,3

1445

31,06

81,7

0,88

17,2

9,9

7,5

570

160

250

6

A A

5,2

7,0

965

51,46

83,2

0,82

20,0

11,6

8,8

620

180

240

4

A A

7,4

9,9

1450

48,74

84,9

0,88

26,0

15,0

11,4

650

170

240

6

A A

7,0

9,5

970

68,92

85,0

0,79

27,4

15,8

12,0

730

230

290

4

AA

10,8

14,7

1450

71,13

86,8

0,88

37,1

21,5

16,3

720

190

280

6

AA

8,5

11,5

985

82,41

84,2

0,80

33,2

19,2

14,6

680

260

280

AA

13,0

17,6

1470

84,46

85,4

0,89

44,9

26,0

19,8

650

220

230

4

jedno uzwojenie

n 5 = 750/1500 obr/min 8

/::,.

2,5

3,4

710

4

AA

4,2

5,7

1410

przełączalne

77,5

0,67

12,6

7,3

5,6

460

190

250

28,45

81,6

0,91

14,8

8,6

6,5

510

150

220

33,63

8

Il

3,2

4,3

710

43,04

78,6

0,67

15,9

9,2

7,0

470

190

260

4

AA

5,4

7,4

1415

36,45

82,4

0,91

18,9

11,0

8,3

540

170

230

8

/::,.

4,7

6,3

725

61,91

82,7

0,63

23,7

13,7

10,4

540

200

290

4

A A

8,4

11,4

1435

55,90

86,1

0,91

28,1

16,3

12,4

620

170

240

7,2

9,7

720

95,50

83,9

0,64

35,2

20,4

15,5

560

210

290

AA

12,0

16,2

1440

79,58

87,3

0,90

40,1

23,2

17,6

720

190

270

8

/::,.

10,0

13,4

730

130,82

85,0

0,70

44,0

25,5

19,4

520

230

210

4

A A

15,8

21,4

1460

103,35

86,0

0,90

53,6

31,1

23,6

610

200

210

8 4

/::,.

n5 12

12 6

132

1/min

lrN dla nap. znam. 220 V I 380 V 500 V

Il

6 Sg 160L-12/6

COS fPN

AA

= 12/6

Sg 160M-12/6

11N

4

2p = 8/4 Sg 132S-8/4

MN

2

2p - 6/4 Sg 132S-6/4

HP

nN

n5 = 1500/3000 obr/min

.4 Sf 180L-4/2

co

= 500/1 OOO obr/min

jedno uzwojenie przełączalne

Il

2,6

3,5

475

52,27

75,0

0,53

17,2

9,9

7,6

350

150

220

AA

5,5

7,5

950

55,29

83,4

0,85

20,4

11,8

9,0

510

140

200

Il

3,8

5,2

470

77,21

77,9

0,55

23,3

13,5

10,2

370

140

220

AA

7,7

10,4

950

77,40

85,3

0,86

27,5

15,9

12,1

550

160

220

Poradnik elektryka i automatyka

Tabela 19. Parametry eksploatacyjne silników Fabryki Maszyn Elektrycznych INDUKTA

-

PN Połącze-

Typ silnika

2p

nie faz

= 6/4/2

n5

8 Sg 160M-8/4/2 4

A

A

dwa uzwojenia w tym jedno (b)

A

a

4,0

5,5

11

b

6,2

8,4

1470

AA b A a

7,7

10,4

2945

5,5

7,5

965

b

8,3

11,3

A

irN

mrN

mmaxN

%

%

%

przełączalne

54,43

82,1

1465

54,10

14,8 2935 AA b 10,9 n5 = 750/1500/3000 obr/min

35,46

725

35,56

76,4

0,64

14,5

8,4

6,4

390

11

n5

6 4

970

39,38

9,9

7,5

510

170

230

24,5

14,2

10,8

680

180

280

27,6

16,0

12,2

700

150

260

0,72

24,4

14,1

10,7

530

200

240

85,6

0,79

32,2

18,6

14,2

730

200

310

83,6

0,91

37,6

21,8

16,5

770

180

310

160

220

17,2

dwa uzwojenia w tym jedno (b)

przełączalne

A

a

2,7

3,6

11

b

5,3

7,2

1475

34,31

82,7

0,80

21,0

12,2

9,3

640

140

260

AA b A a

7,0

9,5

2940

22,74

79,1

0,93

25,0

14,4

11,0

680

120

240

3,7

5,0

720

49,07

78,3

0,66

18,8

10,9

8,3

400

170

210

b

7,4

9,9

1475

47,91

84,7

0,78

29,4

17,0

12,9

740

160

290

13,0 2950 AA b 9,6 = 750/1000/1500 obr/min

31,07

83,0

0,91

33,4

19,3

14,7

780

150

300

170

270

11

8

A

a

11

b

A A a

dwa uzwojenia w tym jedno (a) 19,76

2,0

725

2,0

2,7

970

19,69

3,0

4,0

1425

20,11

1,5

70,7

5,2

przełączalne

4,0

0,62

9,0

430

75,6

0,73

9,5

5,5

4,2

470

130

210

78,2

0,92

10,9

6,3

4,8

470

110

160

8

A

a

2,1

2,8

720

27,85

73,8

0,67

11,1

6,4

4,9

450

160

250

Sg 132M-8/6/4 6

11

b

2,6

3,5

975

25,47

77,3

0,74

11,9

6,9

5,2

520

140

240

4

A A a

3,9

5,3

1425

26,14

79,2

0,92

14,0

8,1

6,2

590

120

170

8

A

a

3,5

4,7

725

46,10

79,8

0,66

17,4

10,1

7,7

540

180

260

Sg 160M-8/6/4 6

11

b

4,6

6,2

975

45,06

82,3

. 0,75

19,6

11,3

8,6

580

150

250

A A a

6,4

8,6

1435

42,59

83,5

0,92

21,9

12,6

9,6

590

150

200

6,3

725

61,91

81,7

0,69

21,9

12,7

9,6

570

180

290

7,9

975

57,79

84,1

0,77

23,9

13,8

10,5

630

150

280

4

Sg 160L-8/6/4

Sg 180L-8/6/4

8

A

a

4,7

6

11

b

5,9

4

A A a

8,1

10,9

1440

53,72

85,1

0,92

27,2

15,7

11,9

640

150

230

8

a

6,0

8,1

740

77,43

81,0

0,66

29,5

17,1

13,0

580

280

280

600

200

250

700

200

240

A

6

11

4 2p

= 12/8/6/4

Sg 160M-12/8/6/A

n5

Sg 160L-12/8/6/4

b

7,3

9,8

985

70,78

81,0

0,77

30,7

17,8

13,5

10,5

14,2

1470

68,21

84,5

0,90

36,3

21,0

16,0

A A a = 500/750/1000/1500 obr/min

dwa uzwojenia

przełączalne

12

11

a

1,7

2,3

480

33,82

66,8

0,55

12,1

7,0

5,3

350

150

220

8

11

b

2,6

3,5

730

34,01

73,8

0,60

15,4

8,9

6,8

470

140

260

6

A A a

3,4

4,6

965

33,65

79,6

0,85

13,2

7,6

5,8

510

130

190

4

A A b 11 a

4,9

6,6

1455

32,16

81,8

0,90

17,5

10,1

7,7

570

110

200

2,4

3,2

475

48,25

69,3

0,55

16,5

9,6

7,3

360

150

230

b

3,5

4,7

730

45,79

76,1

0,61

19,8

11,5

8,7

500

160

290

12


= 1000/1500/3000 obr/min

-

I

0,91

2

Sg 132S-8/6/4

%

lrN dla nap. znam. 220 V I 380 V 500 V

80,4

4

= 8/6/4

Nm

84,1

8

2p

1/min

COS

40,28

2 Sg 160L-8/4/2

TIN

24,97

4

= 8/4/2

MN

0,79

6

2p

HP

nN

0,75

2

2

kW

co

81,6

6 Sg 160M-6/4/2 4

Sg 1601.:6/4/2

I

8

11

6

A A a

4,9

6,6

960

48,74

81,0

0,85

18,7

10,8

8,2

520

140

210

4

AA b

6,7

9,0

1455

43,97

83,7

0,91

23,1

13,4

10,2

590

120

230

Uk!ady sterowania i mocy

<

133

DOBÓR PRZEWODÓW I OKREŚLANIE SPADKÓW r\JAPIĘĆ

6

6.1. DOBÓR PRZEWODÓW Uwzględniając warunki pracy, należy dobierać przewody tak, aby zabezpieczały urządzenia przed nieprawidłową pracą podczas eksploatacji. Przedstawiona SIEĆ DZIAŁAŃ (rys. 99) przedstawia w sposób poglą­ dowy, postępowanie przy projektowaniu układów, z zachowaniem kolejności działań.

11

11

Legenda: a) Punkt początkowy lub b) Rozstrzygnięcie c) Polecenie

końcowy

1) Start 2) Określić sposób ułożenia przewodów 3) Przekrój przewodu 4) Obciążalność przewodu 5) li U. max długość 6) Określić max prąd zwarcia 7) Przekrój w przypadku zwarcia 8) Ustalenie wartości szybkiego wyłączenia zwarcia 9) Czy istnieje możliwość przeciążenia silnika 1O) Temperatura pracy urządzenia 11) Wybrać większy przekrój przewodu 12) Koniec

11

11

c Rys. 99.

Sieć działań

Rys. 1OO. Znaczenie zastosowanych symbąli w Sieci Działań

Przedstawione tabele pozwalają uprościć dobór przewodów uwzględniając wszystkie parametry, które mają wpływ na obciążalność przewodów, wykazane w SIECI DZIAŁAŃ. Dane te - z uwzględnieniem grubości położonych warstw, rodzaju ułożenia oraz obciążenia przy temperaturze nie przekraczającej +25 °C, przedstawiono w tabeli 20 oraz 21.

134

współczynniki

obliczeniowe do obliczania wartości obciążalności przewodów - przy istniejących temperaturach otoczenia, podano w tabeli 22. Przewody produkowane w Polsce są przystosowane - zgodńie z katalogami wyrobów, do pracy w temperaturach, do +70 °C lub 105° C, co zostało zaznaczone w tabeli 22 grubą linią. Tak więc współczynniki obliczeniowe, przy wzroście temperatury otoczenia, powinno stosować się z obszaru podkreślonego. _ Natomiast w tabeli .23 przedstawiono już przeliczone wartości przekroju przewodów dla wartości obciążalności występujących przy danych wzrostach temperatur. przy prądzie stałym lub przemiennym izolowanych przewodów z żyłami miedzianymi, o izolacji gumowej oraz wielożyłowych o izolacji gumowej lub polwinitowej w powłoce polwinitowej lub płaszczu, ułożonych na stałe w pomieszczeniach o temperaturze obliczeniowej otoczenia nieprzekraczającej +25 °C lub w pomieszczeniach zewnętrznych w miejscach osłoniętych od bezpośredniego działania promieni słonecznych

Tabela 20.

Obciążalność długotrwała

jednożyłowych

Przewody jednożylowe (DG, LG, DGa, LGa, DGc, LGc, LGbc, LGg, LGga, LGgw, LGw, DY, LY, LYg, DYc, LYc, DYd, LgYd, LgY, LYd, LgYc, YLY itp.)

l-

1Przekrój zn amionowy mm2

przewody ułożone w rurach stalowych albo pod wspólną osłoną

przewody ułożone w rurach izolacyjnych lub pod wspólną osłoną z materiału izolacyjnego

.

metalową

po 1

po 2

po 3

po 4+6

po 1

5

6

po 2

po3

po 4+6

Przewody wielożylowe ( DGu, LGu, YDY, YLY, YDYp, YDYt, YDYpp, YDYn, DYp,DYt, KGo, KGp, KGao, KGap, KGato, KGyp, KGyo, KYp KYo, KYyp, KYyo itp.)

przewody ulożone pojedynczo na uchwytach lub na izolatarach, albo zawieszane na linie

przewody ułożone pojedynczo bezpośrednio na tynku lub w tynku

nośnej

2-

I I 2-

4-

I. ; 5~- I zvlowe

przewody ułożone pojedynczo na uchwytach lub na izolatorach, albo zawieszone na linie nośnej

7-

I lży~J I

2-

10-

.5. 16-

3-

7-10-

A

1 0,35 0,50 0,75 1 1,5

12.51 4 6 10 16 25 35 50 70 95 120 150

2 9 11 14 17 22 30 40 51 70 95 123 154 192 236 285 327 379

3 8 10 13 15 19 27 33 46 62 84 110 136 170 209 253 289 335

4 7 9 11 13 17 24 31 40 55 74 98 120 150 185 224 256 297

-

6 8 10 12 15

1211 28 36 49 66 87 107 134 165 199 228 265

7 7 9 11 13 17 24 31 40 55 74 98 120 150 185 224 256 297

8 10 13 15 19 27 33 46 62 84 110 136 170 209 253 289 335

8 6 8 10 12 15 21 28 36 49 66 87 107 134 165 199 228 265

9 5 7 9 10 13 18 25 32

11 10 12 16 19 25 34 45 58 80 107 139 174 217 267 322 369 428

10 10 12 16 19 25 34 45 58 80 107 139 174 217 267 322 369 428

43 58 77 94 118 145 175 200 232

12 9 11 14 17 22 30 40 51 70 95 123 154 102 236 285 237 379

13 8 10 13 15 19 27 33 46 62 84 110 136 170 209 253 289 335

14 7 9 11 13 17 24 31 40 55 74 98 120 150 185 224 256 297

15 6 8 10 12 15 21 28 36 49 66 87 107 134 165 199 228 265

16 9 11 14 17 22 30 40 51 70 95 123 154 192 236 285 327 379

17 8 10 13 15 19 27 33 46 62 84 110 136 170 209 253 289 335

18

19

7 9 11 13 17 24 31 40 55 74 98 120 150 185 224 256 297

6 8 10 12 15 21 28 36 49 66 87 107 134 165 199 228 265

20 5 7 9 10 13 18 25 32

43 58 77 94 118 145 175 200 232

Tabela 21. Obciążalność długotrwała przy prądzie stałym lub przemiennym izolowanych przewodów z żyłami miedzianymi i aluminiowymi o izolacji gumowej lub polwinitowej przeznaczonych do odbiorników ruchomych (np. ręcznych), użytkowanych w pomieszczeniach o temperaturze obliczeniowej nieprzekraczającej +25 °C lub w przestrzeniach zewnętrznych w miejscach osłoniętych od bezpośredniego działania promieni słonecznych

Przekrój zn amionowy mm2

Przewody przeznaczone do powszechnego użytku (SM, SMp, OM, OMY, OMYz, OMO itp.) z 2-

żyłami

miedzianymi

I

3żylowe

I

Przewody przeznaczone do stosowania w warunkach przemyslowych (OW, OWY, OS, OS1, OS2, AOS, AOS1, AOS2, OnSs, OP, OPL, OPd, AOP, AOP1, AOPd, itp.) z

4-

1- i 2-

żylami

miedzianymi

I

3żylowe

I

z 4-

1- i 2-

żylami

I

aluminiowymi 3żyłowe

I

4-

A

ą

!-

a

0,35 0,50 0,75 1 1,5 2,5 4 6 10 16 25 35 50 70 95 120 150

9 11 14 17 22 30 40 51 70

8 10 13 15 19 27 33 46 62

7 9 11 13 17 24 31 40 55

-

-

-

-

-

-

-

-

Dobór przewodów i określanie spadków napięć

-

-

-

18 22 28 38 51 66 90 121 157 196 245 302 354 417 484

16 19 25 34 45 58 80 107 139 174 217 267 322 369 428

14 17 22 30 40 51 70 95 123 154 192 236 285 327 379

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

70 95 123 154 192 236 285 327 379

62 84 110 136 170 209 253 289 335

55 74 98 120 150 185 224 256 297

-

-

o

135

Tabela 22.

Współczynniki

od +25°

c

poprawkowe kt 1 do tabel 21 +22 obowiązujące przy temperaturze obliczeniowej otoczenia wyższej

Obliczeniowa temperatura otoczenia, °C 30 35

l40l 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100

Dopuszczalna długotrwała temperatura graniczna przewodu lub kabla, °C 45

50

60

65

70

80

85

105

0,87 0,71 0.50

0,89 0,78 o 63 0,45

0,92 0,84 075 0,69 0,53 0,37

0,93 0,86 o 79 0,70 0,61 0,50 0,35

0,94 0,88

-

-

1,00 1,00 0,94 0,88 0,81 0,74 0,66 0,57 0,47 0,33

1,00 1,00 1,00 0,94 0,88 0,81 0,74 0,66 0,57 0,47 0,33

1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 0,94 0,88 0,81 0,74 0,66 0,57 0,47 0,33

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

0,74 0,66 0,57 0,47 0,33

-

-

-

ro.an

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Tabela 23. Dobór przekroju przewodu przy znajomości obciążalności długotrwałej i dopuszczalnej temperatury granicznej przewodu

"'E E

Grupa 1 jeden lub kilka przewodów

Cu t30°c 300 240 185 150 120 235 95 197 70 165 50 132 35 103 25 83 16 61 10 45 -6 33 4 25 25 20 1 5 15 Al 300 240 185 150 120 95 70 50 103 35 81 25 65 16 48 10 36 6 26 4 20 2,5 15

136

jednoż Jłowych

35•c ~ ~5°C 50°c ~5°C 3o·c - - 504 - - 453 - - 382 - - 335 221 204 186 167 143 292 185 171 156 140 120 250 155 144 130 117 101 207 124 115 104 94 81 168 73 63 135 97 90 81 78 72 66 59 51 108 57 53 48 43 37 82 42 39 36 32 27 61 31 29 26 23 20 44 23 22 20 18 15 34 19 17 16 14 12 26 14 13 12 11 9 18

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

97 76 61 45 34 24 19 14

90 70 57 42 31 23 17 13

81 64 51 38 28 21 16 12

-

-

-

-

-

73 63 58 49 46 40 34 29 26 22 18 16 14 12 11 9

409 357 301 263 230 197 163 132 105 85 64 48 35 27 20

Grupa 2 Przewody wielożyłowe i ruchome 35•c 4o·c 45°C 5o·c 55°C 474 438 398 358 307 426 394 358 322 276 359 332 302 255 233 315 291 265 238 204 274 254 231 207 178 235 217 197 177 152 195 180 164 147 126 158 146 133 119 102 127 117 107 96 82 102 94 85 77 66 65 58 50 77 71 57 53 48 43 37 41 38 35 31 27 32 30 27 24 21 24 23 21 18 16 17 16 14 13 11 384 336 283 247 216 185 153 124 99 80 60 45 33 25 19

356 311 262 229 200 171 142 115 91 74 56 42 30 23 17

323 282 238 208 182 156 129 104 83 67 51 38 28 21 16

290 253 214 187 163 140 116 94 75 60 45 34 25 19 14

249 218 184 160 140 120 99 81 64 52 39 29 21 16 12

-

MoEllER K!Ockner

Klóckner

M OELLER

......

MOŻLIWOŚCI ZASTOSOWANIA SYSTEMU MODUŁOWEGO APARATURY FIRMY KLOCKNER-MOELLER W UKŁADACH STEROWANIA I MOCY

MoEmlf

l

I

;

~:"..··· ..

MoEmlf

·.

-: l· · _.·~.-_-.~'·.~1~1I[. Jlli ~C/~_.,_._1. ki r

I

"-...

~>"'-...

(<_ /··J _ ..

. · ..·J. _·_.· .··. ..• .·.

r ·.

· ·•· 1

I

CV(_)/~

Klóckner

M OELLER

. : OBLICZANIE PRZEWODÓW NA SPADEK NAPIĘCIA 62 ;·przewody sieci i instalacji powinny być tak zaprojektowane, aby spadek napięcia nie przekraczał dozwolonej wartości.

;:~. 2 .1. Obwód prądu

przemiennego -

jednofazowy

Aysunek 101 przedstawia nomogram do obliczania spadków napięć przy danym obciążeniu (w amperach lub ·. kilowatach) w linii o znanej długości i znanym przekroju przewodów. Posługując się nim można również .·. obliczyć przekrój przy danym spadku napięcia. Nomogram może być stosowany do obliczeń linii 220V Qednofazowej lub prądu stałego). W celu obliczenia spadku napięcia łączymy odpowiadające wartości obciążenia (skala I lub P) z wartościami długości linii (skala L). Punkt przecięcia prostej I ze skalą M łączymy z odpowiednią wartością przekroju (skala S); przecięcie tej linii (li) ze skalą spadku napięć wyznacza spadek napięcia w woltach i w procentach. 0,015

0,02 0;03 0,04 0,05 0,06

O;DB

0,1 0,15 0,2

0,3

·a,4 0,5. D,6 D,8 1,0

1,5

7

2

3

8

4

5 6

g 800

400 500

400

1000

625

. 500

s2

(mm E

. ~ ."{i

.s

ai

E ~ ::I

8 10

10

I

)

(A)

(kW)

I

13

M

l m

I/II

I

.óU L':.U {V) (%) IT

<

[ Rys. 101. Nomogram do obliczania linii jednofazowych i prądu stałego 220 V (przy prądzie przemiennym w wypadku cos rp mniejszego od jedności należy brać obciążenie tylko w kW). Posługiwanie się nomogramem podano dla przypadku obliczenia spadku napięcia w linii o przekroju Al 2,5 mm2, długości 35 m obciążonej odbiornikiem o mocy1 kW.

137

6.2.2. Obwód

prądu

przemiennego - trójfazowy

W przypadku linii trójfazowej z przewodem zerowym obliczenia przekroju przeprowadza się w identyczn sposób jak dla sieci bez przewodu zerowego, z tą różnicą, iż zamiast całej wartości dopuszczalnego spadky napięcia uwzględnia się tylko 3/4 tej wartości. Jest to uzasadnione tym, że w wypadku niesymetrycznegu0 obciążenia w przewodzie zerowym płynie prąd, co powoduje pewien spadek napięcia. - Nomogram do obliczania linii trójfazowej 3 x400 V (3 x 380V) przedstawia rys. 102. Sposób posługiwania się

nomogramem jest identyczny jak dla nomogramu z rys. 101.

Przy obliczaniu obwodów siłowych znana jest najczęściej tylko moc silników, nie znana natomiast jest moc pobierana przez nie z sieci. Nomogram przedstawiony na rys. 103 umożliwia szybkie obliczenie prądu znamionowego i mocy pobieranej przez silnik.

Il Rys. 102. Nomogram do obliczania linii trójfazowych 380 V. Obliczono spadek napięcia w linii o przekroju Al 25 mm2, długości 175 m obciążonej odbiornikiem o mocy 50 kW

138

aaa

2

1oa

3

aaa

4

5 6

5

10.

6 CU

~

·c: 'iii

400

8

20

10 900

CU

so c

15

CU

20

.Eo c

500

8

N ()

o

:?!:

SD 40

150

50

60 80

100

p

Ppo9.

(kW)

(kW)

I (A)

u

(V)

Rys. 103. Nomogram do obliczania prądu pobieranego przez silnik trójfazowy przy obciążeniu znamionowym dla napięć znamionowych 100+1000 V. Na rysunku pokazano obliczenie prądu znamionowego pobieranego przez silnik o mocy 20 kW na napięcie 380 V

6.3. PRZVKŁAD DOBORU PRZEWODÓW Przykład 1 Pompa hydrauliczna napędzana jest silnikiem Sg 100L-4 A (P=2,2 W - In=5,2 A, - n=1420 obr/min, - U=380 V), która pracuje w temperaturze +35 °C. Silnik z pompą hydrauliczną oddalony jest od skrzynki sterowniczej o 3 m. Dobrać przekrój przewodów: Do zasilania tego silnika z tabeli 2-giej dobieramy przewód OWYżo4x0,75 mm2 Uego obciążalność długotrwała w temperaturze +25 °C wynosi 14A). Sprawdzamy jakie ten przewód spełnia warunki w temp. +35 °C, wykorzystując z tabeli 3 współczynnik 0,88 (dla temp. otoczenia +35 °C), mnożymy go przez obciążalność dobranego przewodu.

0,88x 14 = 12,32 In silnika Sg100L-4A równy jest 5,2 A, a więc przewód ten w temp. +35 °C będzie pracował zgodnie z przyjętymi założeniami, gdyż 12,32 > 5,2 [A] Dobór przewodów i określanie spadków napięć

139

Możemy sprawdzić dodatkowo jaki spadek napięcia, przy tej długości przewodu, będzie występował w siec·1 Sprawdzamy to przy pomocy Nomogramu z rys. 103, a wynik jego wynosi - 0,4V. • --'Do silnika pompy hydraulicznej dobieramy przewód OWYżo 4x0,75mm.

Uwaga!

W przypadku gdy odległości są większe od 1,5 m, należy dodatkowo sprawdzić czy dany przewód spełnia warunki związane z ochroną przeciwporażeniową (przewód żółto-ochronny musi zostać podłącżony do zestyku korpusu silnika). Należy wówczas sprawdzić czy rezystancja całego przewodu nie przekracza O, 1 .Q (wartości rezys. tancji podane są w każdym katalogu i należy ją pomnożyć przez długość przewodu, i nie może ona przekroczyć wartości o, 1 .Q). Gdyby ta wielkość została przekroczona, należy dobrać przewód oject. nym przekroju większym, np: z OWYżo 4x0,75 mm2 na OWYżo 4x1 mm2 pomimo, że spełnia warunki obciążalności prądowej.

Przykład

2 Dobrać przekrój przewodu LgYc, który został ułożony wraz z pięcioma innymi pod osłoną metalową, pracującego w temp.40° C, przez który będzie płynął prąd - 18 A. Posługując się tabelą 22 (str. 136) dobieramy współczynnik kt 1 dla przewodu pracującego w temperaturze 40° C. Z katalogu bierzemy dopuszczalną temperaturę pracy określoną przez producenta dla danego typu przewodu; dla danego przykładu współczynnik kt1 wynosi 0,81 (tab. 22), a zatem

= 22 [A]

18 [A]: 0,81

Na podstawie obciążalności obliczonej (22 A) dobieramy z tabeli 20 (rubryka 5) najbliższą wartość 2 obciążalności (w naszym przypadku 21 A) i znajdujemy odpowiedni przekrój przewodu - 2,5 mm • W grupie 1 lub 2 przekrój przewodu dobieramy określając temperaturę pracy przy której pracuje dobierany przewód, przez który płynie określony prąd. - Dla naszego przykładu przewód pracujący w grupie 1, w temperaturze 40° C, przez który płynie - 18 [A], powinien posiadać przekrój 2,5 mm

140

2

•

Poradnik elektryka i

automa

i.

PRZVKŁADY

7

d 1Ć

UK

PROJEKTOWANIA DÓW PRZEŁĄCZAJĄCYCH

3-

WSTĘP

W rozdziale przypomniano zasady projektowania układów przełączających, począwszy od analitycznego opisu struktury układów przełączających, a skończywszy na przykładach sposobu rozwiązywania zadań.

u-

ze

7.1. ANALITYCZNY OPIS STRUKTURY Wykonując analityczny a zestyki małą literą. 1 >

UKŁADU PRZEŁĄCZAJĄCEGO

opis struktury układu przełączającego, cewki napięciowe oznaczać będziemy dużą,

)U

Szeregowe połączenie elementów układu oznacza się znakiem algebraicznego mnożenia, natomiast równoległe - znakiem algebraicznego dodawania. Przy zastosowania pewnej umownej symboliki struktura każdego układu może być przedstawiona.analitycznie w postaci wyrażenia strukturalnego. Dlatego wyrażenie strukturalne układu będziemy nazywać równaniem

ść

Wyrażenie

)ie id,

F(X), całego zaś układu stykowo-przekażnikowego -

schematowym. elementu X będziemy symbolem F. Każde wyrażenie strukturalne można przedstawić w postaci równania schematowego.

-

strukturalne (równanie schematowe)

układu sterującego jakiegoś

oznaczać

I\], Przykład

1

I

r a

b

c

F(A)

lub

F

=

(a+b)

c

= (a+b) c ·A

Słownie możemy wyrazić to równanie schematowe w sposób następujący: - Zadziałanie cewki napięciowej A nastąpi wówczas: jeżeli nastąpi zadziałanie zestyku a lub b oraz (i) nie zostanie załączony zestyk C.

A

Rys. 104. Schemat układu sterowania

' W układach sterowania i automatyki, symbolika zestyków i cewek napięciowych, określona jest zgodnie z PN-92/E-01200, gdzie obiekt-wyrób musi być jednoznacznie określony. W omawianych RÓWNANIACH SCHEMATOWYCH, dla ułatwienia zrozumienia układu, stosować będziemy inną symbolikę literową. 1

atyka

Przyklady projektowania uk/adów przelączających

141

Przykład

2

a

b

a

a

b

d

c

c

d

d

b

a

k

k

e

X V

A

a)

b) Rys. 105.

Wyrażenia

tylko,

Układy stykowe: a) odpowiadające wyrażeniu F b) odpowiadające wyrażeniu F

= (ab + a + ócd)X

= [(a + be + d) • (a + e + k) + d · g]X

strukturalne można przekształcać podobnie jak przekształca się zwykle równania algebraiczne, tyle nieco odmiennymi prawami algebry Boole'a, przedstawionymi poniżej.

że kierując się

7.2. PRAWO ALGEBRY UKŁADÓW PRZEŁĄCZAJĄCYCH Podstawowe znaczenie w zastosowaniu do teorii struktur prawa: przemienności, łączności, rozdzielności i De Morgana.

7 .2.1. Prawo

układów przełączających mają następujące

przemienności

X+ y

= y +X

X·y=X·Y

142

cztery

(115)

(116)

Poradnik elektryka i automatyka

7.2.2. Prawo

łączności

-E :-. ._.: .;- -. -Et :- -\.:.:~-l I

I

\

I

X

\

X

\

j

I

I

y

Z

7 .2.3.1.

(y + z)

(117)

\

I

-~"--"+ \ I 7.2.3. Prawo

=x+

I

\

X

(x + y) + z

(x • y) • z

= x • (y • z)

(118)

rozdzielności

mnożenia względem

dodawania

z

X

X

--c2=

(X + y) • Z

7 .2.3.2. dodawania

=X•Z+y

z (119)

•Z

względem mnożenia

y

X

-c - -:__

y

X

-----------,

-c~=:J-

:---...__

_____,f x •y + z

=

(120)

(x + z) • (y + z)

7 .2.4. Prawo De Morgana (negacji) X

-L ~-1----

-------:a

y

Przyk/ady projektowania uk/adów przelączających

X

(121)

x+y

X

y

jest przeciwny

X•Y

-X

jest przeciwny

- -X•y=x+y

f

:c·

(122)

143

Prawo De Morgana przy większej liczbie elementów ma postać

(123) (124) przy podwójnej negacji

x=

x

(125)

Dwuelementowa algebra Boole' a jest algebrą dwóch liczb, które oznacza się Oi 1. W teorii układów przełącza­ jących zerem (O) oznacza się obwód lub element obwodu stale otwarty, a jedynką (1) obwód lub element obwodu stale zamknięty, np: przy szeregowym połączeniu zwiernych i rozwiernych zestyków tego samego obwodu zawsze jest przerwa w układzie, zatem

X

•X= o

(126)

natomiast równolegle połączenie tychże styków daje element schematu stale zamkniętego, zatem

x+x=1

(127)

Z takiego określenia zera i jedynki wynika, że negacją zera jest jedynka i odwrotnie

o 1

(128)

=o

(129)

z przyjętego określenia zera i jedynki wynika, że:

o. o= o

{130)

1 + 1= 1

(131)

1 •1= 1

(132)

0+0=0

(133)

1.

o= o ·1 =o

0+1=1+0=1

(134)

(135)

w przypadku szeregowego połączenia zestyków wynikają zależności, X•

0

=0

x+1=X

(136)

(137)

podobnie, gdy mamy połączenie równolegle:

144

x+O

X

(138)

X+ 1

=1

(139)

Poradnik elektryka i automatyka

7.3. PRZEKSZTAŁCENIA RÓWNOWAŻNE Do

przekształceń używamy

omówionych praw algebry

układów przełączających.

7.3.1. Uprościć schemat układu przełączającego przedstawiony na rys. 106 a

a)

b) Rys. 106

Przykład

a) b)

F = (a +

b)

c [(a+

= (a +

5)

c [b

c) b +

cb • X

-

równoważny układ

uproszczony

(a + a + c + c)] • x = =

= (acb + bbc) • X =

= (acb

układu

b (c + a)] • X =

= (a+ b) cb (1 + 1) • X=

= (a + b)

uproszczenia struktury

układ wyjściowy

+ O) • X

=

=acb·X

gdyż

a+ a= 1 c+c=1 1+ 1= 1

b. b

=o

o. c =o

F=acb·X

Otrzymanemu równaniu odpowiada uproszczony układ podany na rys. 106 b.

Przykfady projektowania ukfadów przefączających

145

7.3.2.

Uprościć

schemat

układu przełączającego

c

b

a

przedstawiony na rys. 107a

a

a

a

b~

6

b

c X

X

b}

a) Rys. 106

Przykład

a) b)

uproszczenia struktury

układu

układ wyjściowy równoważny układ

F= (a+ b + c) (ab+ ac) • X

uproszczony

=

= (aab + aac + abb +abc+ abc+ acc) ·X= ={ab+ O+ O+ abc+ abc+ O) ·X= =

(ab + abc + abć} · X =

= [ab {1 F=

+ c) + abc] • X

= (ab +abc)

•X

(ab+ abc) • X

Otrzymanemu równaniu odpowiada uproszczony

układ

podany na rys. 107b.

7.4. NUMERYCZNY ZAPIS WYRAŻEŃ STRUKTURALNYCH Wyrażenia napisać Weźmy

strukturalne każdego elementu można rozłożyć na składniki jedynki lub czynnika zera, czyli je w normalnej postaci sumy lub iloczynu. jako przykład wyrażenie strukturalne (równanie schematowe) napisane w normalnej postaci sumy. F(X) =ab cd +ab cd+ abc d +abc d +abc d +ab cd+ abc d

Każdej zmiennej wchodzącej do składnika wprost (tzn każdemu stykowi no) przyporządkujemy cyfrę 1, a zmiennej występującej jako dopełnienie (tzn. każdemu stykowi nz) cyfrę O. Wówczas numeryczny zapis binarny tego równania będzie następujący:

F(X) = (0000, 0010, 0011, 0101, 1001, 1100, 1111) ABCD

146

Poradnik elektryka i automatyka

Mając numeryczny zapis binarny {dwójkowy) i posługując się tablicę 26 możemy napisać numeryczny zapis dziesiętny:

F(X) = {O, 2, 3, 5, 9, 12, 15) ABC przykład

3

·

.Dany jest numeryczny zapis dziesiętny pewnego wyrażenia strukturalnego w postaci

= L(1, 4, 7, 8, 11, 14) ABCD

F(X) znależć kanoniczną postać

p0 zamianie liczby

sumy:

dziesiętnej na binarną (tablica 26)

otrzymujemy F(X) = L{0001, 01 OO, 0111, 1011, 111 O) a zatem F(X) =a bcd +ab cd+ abcd + abcd + abcd

przykład 4 Dany jest numeryczny zapis dziesiętny pewnego wyrażenia strukturalnego w postaci

F(X) Znaleźć kanoniczną postać

= II (1, 4, 5, 7) ABC

iloczynu tego

wyrażenia

F(X)

= II (001,

F(X)

= (a +

b +

c) (a +

100, 101, 111) ABC

b + c)

(a +

b +

c) (a + b + c)

7.5. SCHEMATY LOGICZNE

AND (I)

OR (LUB)

A--D-y A-D-y

Y= AB

Y=A+B

NOT (NIE)

Y=A

NAND (NIE- I)

Y=

ny.

:=:[)-v

:=c-y

=o-

A·B A+B

=Ł:>147

NOR (NIE- LUB)

Y=

Narysować schemat logiczny funkcji

-

I== ABC+ D +EB

ABC

B --------1

c ---t--------.....J D

F

---t-----------___, EB

E

------1 Rys. 108. Schemat logiczny funkcji F =ABC+ O+

EB

Narysować schemat logiczny funkcji: F

= B- C + B (A- + C)

F

Rys. 109. Schemat logiczny funkcji F

= BC + B (A + C)

Narysować schemat logiczny układu, którego wyrażenie w rozwiązaniu przekaźnikowa-stykowym ma postać

--

-

F = (ab + c + d)X + [a(b c + cd) +abd]Y Powyższemu wyrażeniu odpowiadają funkcje logiczne: X=AB+C+D Y =A (BC+ CD) +ABO 148

Poradnik elektryka i automatYka ·

c

B

D

X=AB+C+D

Y

Rys. 11 O. Schemat logiczny funkcji F = (AB

= A

(BC + CD) + ABD

+ C + D)X + [A(BC + CD) + ABO] Y

7.6. METODY TABLICOWE MINIMALIZACJI FUNKCJI LOGICZNYCH 7 .6.1. Cykliczne siatki

zależności

Każdą funkcję można przedstawić w postaci cyklicznej siatki zależności(TABLICY KARNAUGHA). Stosowanie cyklicznych siatek zależności umożliwia otrzymanie wyrażenia funkcji logicznych od razu w postaci uproszczonej, tzw. MINIMALNEJ POSTACI SUMY lub tzw. MINIMALNEJ POSTACI ILOCZVNU.

CD

AB

o oo

3

2 0111 = 7

01

I)

WIERSZ

o oo 4

01

12 11 B

10 1101

= 13

KOLUMNA I)

Rys. 111. Siatka

zależności

Sposób posługiwania się siatką zależności przy upraszczaniu funkcji logicznych różnej liczby zmiennych, gdy każda z siatek ma po dwa wejścia jedynkowe i po dwa wejścia zerowe, przedstawiono na rys. 112.

''Tablica 17 (Zamiana liczb dziesiętnych na binarne)


Przykladyprojektowanii:J.; ukladów przelączających

149

7 .6.2. Siatki zależności funkcji dwóch zmiennych B

B

B

o

1

b)

o

1

o o

1

o

1

o

o

1

1

1

o

a)

A

A

1

o o

o

1

1

A

1

F=a

B

B

B

o

1

o o

1

1

o

e)

o

1

o

1

1

1

o

o

A

A

1

F=b

F=b

d)

o

c)

1

1

o

1

o

1

o

1

A

F =ab+ ab

F =ab+ ab

F=a

o

f)

Rys. 112. Siatki zależności funkcji dwóch zmiennych

Na rysunku 112 a, b, c, d

wejścia siatek są wejściami sąsiednimi, natomiast nie są sąsiednie przedstawione

na rys. 112 e, f. Siatce z rys. 112 a odpowiada F = a b + a b = b(a + a) = b F=b w przypadku siatki z rys. 112 b

a

mamy F = 6 + a iJ = F=b siatce z rys. 112c odpowiada

iJ(a +

a) =

5

-

- + a b = a(b + b) = a F = ab F=a dla siatki z rys. 112 d

a:

F= b + F=a

a: b = a(b + b) = a:

bezpośrednio z zależności geometrycznych siatki, w której obydwa wejścia jedynkowe s

sąsiednie zależą od stanu elementu A wobec czego mamy od razu wynik (patrz rys. 112), baz potrzab dokonywania przekształceń algebraicznych. Wejścia siatki rys. 112 e, f nie są sąsiednie i w tym przypadku normalna postać sumy nie da się uprościć.

To samo wynika i nie

Otrzymany więc na podstawie

wejść jedynkowych dla rys.

112e

F =ab+ ab a dla rys. 112 f

F =ab+ ab

Poradnik elektryka i automatY

Przykład 5 znaleźć minimalną postać

sumy funkcji logicznej przedstawionej za

o

pomocą

siatki

zależności

B

1

o A 1

Rys. 113. Siatka zależności funkcji F =ab+ ab +ab

Siatka zależności ilustruje funkcję F=ab+ab+ab którą można uprościć

za

pomocą przekształceń

algebraicznych

F = a(b + b) +ab= a+ ab= (a+ a) (a +b) =a+ b F=a+b

e Otrzymaliśmy uproszczoną funkcję odczytać bezpośrednio

z siatki

F w tzw. minimalnej postaci sumy. (patrz rys. 112 a, c).

Tę uproszczoną postać można

jednak

zależności

7.6.3. Podstawowe podgrupy siatek

zależności

czterech zmiennych

Sąsiednie wejścia mogą tworzyć pewne typowe kombinacje kratek. Kombinacje te nazywamy podgrupami. Przez podgrupę wejść sąsiednich rozumiemy zbiór kratek siatek zależności charakteryzujących się tym, że jedna lub więcej zmiennych ma stałą wartość. W tym przypadku można wyróżnić następujące podstawowe podgrupy.

CD

CD

CD

CD

oom oom ''E "Ił AB OO 01 11 10

1 1

01

11

10

AB OO 01 11 10

01

1

11

1

10

AB OO 01 11 10

01

01

11

11

1

10

F = bcd

AB OO 01 11 10

F= abc

10

1

1

F = abd

F = bcd

Rys. 114. Przykłady podgrup złożonych z dwóch kratek sąsiednich

a są ~aby

.,.

CD

CD

CD

CD

"§I "E oom "E AB OO 01 11 10

01

1 1 1 1

AB OO 01 11 10

AB OO 01 11 10

AB OO 01 11 10

01

01

01

11

11

10

10

F =ab

1 1 1 1

F =ac

11

11

10

1 1

F =bd

10

1

1

F= bd

Rys. 115. Przykłady podgrup złożonych z czterech kratek sąsiednich

-

1matyka

Przyklady projektowania uk/adów prze/ączających

151

-~--

-- --·- .

~ i

oo. oo. oom °'E CD

CD

AB OO 01 11 10

01

11

10

1 1 1 1. 1 1

CD AB OO 01 11 10

AB 00 01 11 10

01

1 1 1 1

11

10

10

F=d

1 1 1

01

11

F=a

1 1 1

CD

AB OO 01 11 10

01

11

10

1 1 1 1

F=d

F=b

Rys. 116. Przykłady podgrup złożonych z ośmiu kratek sąsiednich

Z podanych trzech podstawowych podgrup wynika następujący wniosek: - podgrupa dwuklatkowa eliminuje jedną zmienną - podgrupa czteroklatkowa dwie zmienne, a podgrupa ośmioklatkowa trzy zmienne. Przykład

6

Wykonać siatkę zależności

funkcji trzech zmiennych F =a+ be BC

oo

A

01

o 1

Rys. 117. Siatka zależności funkcji F = a

Przykład

+ be

7

Wykonać siatkę zależności

funkcji czterech zmiennych F=ac+a5+aci+abd

Rys. 118. Siatka

152

zależności

ilustruje sposób przedstawienia

przykładu

7

Poradnik elektlyka i automatyka

Przykład 8 Uprościć funkcję

trzech zmiennych F=abc+abc+abc+abc+abc

Budujemy

siatkę zależności

BC

c oo

A

o

Rys. 119. Siatka

zależności

ilustruje sposób przedstawienia i

rozwiązania przykładu

8

Na podstawie podgrup jedynkowych otrzymujemy F=ab+c Przykład

9

Uprościć funkcję

czterech zmiennych

F=~~cd+aEcci+abcd+abcd+abcd+abcci+abcd+a5cci +abc d funkcji tej odpowiada siatka zależności z wejściami jedynkowymi.

ad

CD

oo

AB

abc

oo 01

ac

Rys. 120. Siatka

Opierając się

11

1

1

10

1

1

zależności

ilustruje sposób przedstawienia i

rozwiązania przykładu

8

na siatce zależności, otrzymujemy F=ad+ac+a"bc

Funkcja logiczna może być określona na podstawie wejść jedynkowych albo zerowych. - Na podstawie wejść jedynkowych otrzymujemy minimalną postać sumy (rys. 121a). - Na podstawie wejść zerowych otrzymujemy minimalną postać iloczynu (rys. 121 b).

yka

Przyk/ady projektowania ukladów przelączających

153

ll''i Przykład

BC

10

oo

A a)

11

01

10

11

10

o

o

b)

o

1

Rys. 121. Siatka zależności ilustruje przedstawienie przykładu 10 w postaci: a) minimalnej postaci sumy b) minimalnej postaci iloczynu

Funkcji 3 zmiennych F=abc+abc+a5c odpowiada siatka

zależności

z rys. 121 a.

Na podstawie podgrup jedynkowych (rys. 121 a) otrzymujemy funkcję:

F

= b c + a c, która jest minimalną postacią sumy.

W miejsca wolne (rys. 121 b) wpisujemy zera i na podstawie podgrup zerowych otrzymujemy: F=a6+c

wykorzystując wzór 120 zamieniamy wartość stąd

a5 +

c na iloczyn

a

F = b + c = (a + c) (b + c) = c(a + b) F = c(a + 6) jest minimalną postacią iloczynu.

7.7. SIATKI ZALEŻNOŚCI WIELU ZMIENNYCH Siatka zależności pięciu zmiennych ABCDE zawiera 2s= 32 kratki Gdybyśmy siatkę pięciu zmiennych złożyli na pół wzdłuż osi symetrii, to kratki sąsiednie pokryłyby się ze sobą.

c D

E

E

o

3

2

6

7

5

4

011

010

110

111

101

100

COE AB

ooo

001

o

oo

1

8

01

1

24

11

1

1

16

10

1

1

B

A [

Rys. 122. Siatka zależności pięciu zmiennych

Funkcja logiczna w postaci minimalnej postaci sumy wynosi F 154

ACE

+ ACD + BDE Poradnik elektryka i automatyka

Siatkę sześciu

pionową

zmiennych zawiera 2s kratek. Siatka ma dwie osie symetrii jest siatka funkcji sześciu zmiennych.

i poziomą.

poniżej przedstawiona

X

2:(2, 3, 4, 5, 9, 15, 17, 19, 25, 27, 31, 37, 39, 41, 45, 47, 50, 51, 58, 59, 61) ABCDEF

o E F

o

F

3

2

6

7

5

4

011

010

110

111

101

100

1

1

DEF

ooo

001

ABC

o

ooo

8

001

1

24

011

1

c

16

010

B 48

56 A

110

1

111

1

C

101

1

100

1

40

32 Rys. 123. Siatka

Minimalna

postać

zależności sześciu

1

zmiennych

sumy wynosi X

- + ABDF - + ACEF - + CDEF + ABCDE + --= ABDF + ABDE ABCDE + ACDEF

7.8. STANY OBOJĘTNE ELEMENTÓW WYJŚCIOWYCH Rysując siatkę zależności

oznaczamy jej kratki przez 1, zakładając, że wszystkie kratki pozostałe odpowiadastanowi O elementu wyjściowego i tylko dla uproszczenia opuszczamy wstawianie do nich tego symbolu. Jednakże w układach automatycznego sterowania występują również przypadki, gdy nie wszystkie kombinacje stanów elementów wejściowych stosuje się do sterowania elementu wyjściowego. Takie logiczne obojętne stany i odpowiadające im człony normalnej postaci sumy (albo normalnej postaci iloczynu) będziemy oznaczać w odpowiednich kratkach siatki symbolami jednocześnie O i 1, czyli symbolem
ją

Przyklady projektowania uk/adów przelączających

155

Przykład

11

X

I

-

G

... I

....

- -

D

-I

-

GD

„ Rys. 124, Rysunek

objaśniający

X

oo

1

01 10

p
11

o

tablica zależności

stany wody w zbiorniku

W miejscach G i D zamontowane są czujniki (elementy wejściowe), zaś X jest zaworem (element wyjściowy). Zachowanie zaworu X uzależnione jest od elementów wejściowych G i D. Stan GD= OO oznacza, że wody nie ma ani na poziomie Gani na D. Wtedy zawór X się otwiera (X=1) Stan GD= 01 oznacza, że poziom wody ma wartość pośrednią pomiędzy G i D z tym, że albo się stopniowo podnosi (X=1), albo obniża (X=O). Zawór nie powinien zmieniać swego położenia i pamiętać o stanie poprzednim. - Przypadek ten oznaczamy literą P (pamięć) - jest to więc układ sekwencyjny. Stan GD= 1O oznacza.że na górze jest woda, a na dole jej nie ma, a taki stan nie istnieje. Oznaczymy ten stan przez
Znależć

12 równanie minimalnej postaci sumy

F = L[1, 5, 7, 8, 11, (O, 3, 13)]ABCD

oo

01

11

10

oo 01 11

10 Rys. 125. Siatka zależności do przykładu 12

Człony umieszczone w nawiasie małym, czyli O, 3, 13, są członami
-

-

-

F=bd+ad+bc

156

Poradnik elektryka i automatyka

przykład 13 znaleźć równanie

minimalnej postaci sumy i iloczynu funkcji F = [1, 3, 7, 8, 9, 11, 15, (5, 6, 10, 14)] ABCD

Człony 5, 6 1O, 14 umieszczone w nawiasie małym są członami
CD oo

AB

01

11

10

11

o

oo a)

10

01

11

11

10

10

-

-

F=ad+cd+ab

7.9. HAZARD W

o

F=ad+bc Rys. 126. Siatka

a) dla wejść jedynkowych b) dla wejść zerowych

o

zależności

F=ad+cd+aiJ F = (a +d) (b + c)

UKŁADACH PRZEŁĄCZAJĄCYCH

Zjawisko polegające na tym, że układ zaprojektowany pod względem logiczn.Ym poprawnie, w rzeczywistości może pracować nieodpowiednio na wskutek niedokładności elementów. Taki układ nazywamy hazardem. Zjawisko hazardu może spowodować nieprawidłową pracę zarówno układów kombinacyjnych jak i sekwencyjnych. Nieprawidłowa praca układów kombinacyjnych ujawni się w postaci krótkotrwałego pojawienia się błędnych sygnałów. Groźniejsze jest to w układach sekwencyjnych, gdzie może nastąpić pojawienie się zmiany pamięci. Na rys. 127 przedstawiony jest przykład hazardu występującego w układzie sterowania.

Przyklady projektowania ukladów przelączających

157

a

a

c

b

F

F=ab+ac Rys. 127.

Układ

sterowania z

występującym

Rys. 128. Siatka zależności układu z hazardem - połączenie z liniami przerywanymi eliminuje ten stan

hazardem

Gdy B+') i C+, ~obwód powinien być stale zamknięty, niezależnie od stanu elementu A. Jeżeli jednak przy tym A+, to styk a może otworzyć się wcześniej zanim zamknie się styk a i obwód chwilowo się otworzy. Jeżeli układ ten jest fragmentem jakiegoś sterowania to nie wiadomo jaki skutek będzie mogła wywołać taka chwilowa przerwa na dalszą pracę całego urządzenia. Warunkiem tego by układ wielotaktowy otrzymany na podstawie siatki zależności pozbawiony był hazardu, jest wyposażenie go w obwody dodatkowe, zapobiegające powstaniu krótkiej przerwy. Z siatki tej (rys. 128) widać, że można utworzyć dodatkową grupę be, która nie zależy od A. Grupę tą zaznaczono linią przerywaną - jest to grupa antyhazardowa, gdzie przełączanie styków i a nie ma żadnego wpływu na stan układu. Otrzymane wyrażenie

a

F

przedstawiono na rys. 129.

ab+ac+bc

I I I I I I

a

c

b

b\ c I I I I I

i--~~~~------------------------'-~

F

Rys. 129.

'1

Układ

sterowania z

grupą antyhazardową

znak ( +) określa załączenie. znak ( - ) określa wyłączanie.

158

Poradnik elektryka i automatyka

I I I I

c \

I

I I I

·~

·1

a

L__________

c

b

Rys. 130.

Układ

b

\ I I

----------.J c

b

F

a

F

sterowania bez

występującego

hazardu

Rys. 131.

Układ

sterowania bez występującego hazardu

Wyrażenie zawierające grupę antyhazardową

F=ab+ac+bc można uprościć

do postaci F = b(a

+ c) + ac

(rys. 130)

lub F = a b +c(b +a)

(rys. 131)

W praktyce często spotykamy się ze zjawiskiem, że przy dobieraniu minimalnej liczby podgrup otrzymujemy od razu zachodzące na siebie. Takie podgrupy dają oczywiście zawsze układ bez hazardu i wtedy jest zbędne tworzenie jakichkolwiek podgrup dodatkowych. Podgrupy dodatkowe potrzebne są tylko wtedy, gdy któraś z podgrup zasadniczych występuje osobno, nie zachodząc na żadną z podgrup pozostałych.

7.10. WYŚCIG W UKŁADZIE WIELOTAKTOWYM Z wyścigiem mamy do czynienia zawsze wtedy, gdy zmiana stanu układu wymaga równoczesnej zmiany stanu pracy dwóch lub więcej elementów pośredniczących. Wymagana „równoczesność" zmian stanu elementów jest w praktyce trudno osiągalna. Zazwyczaj jeden z tych elementów zadziała nieco wcześniej, z tym że nie można przewidzieć, który w kolejności działania będzie pierwszy. Między tymi elementami powstaje jakby „wyścig" o pierwszeństwo zadziałania. Skutkiem tego istnieją trzy możliwości zmiany stanu układu: 1) Obydwa elementy wskutek wyjątkowego zbiegu okoliczności istotnie zmienią swój stan równocześnie. 2) Pierwszy element zmieni swój stan nieco wcześniej, co spowoduje przejście układu do stanu nowego, nie przewidzianego w jego programie pracy. Stan ten może okazać się stabilny lub niestabilny. 3) Drugi element zmienia swój stan nieco wcześniej. Spowoduje to następstwa podobne do opisanych przy możliwości drugiej.

Przyklady projektowania ukladów przelączających

159

Opisane wyżej zjawisko, powstające przy równoczesnej zmianie stanu elementów, polegające na Przechodzeniu przez układ różnych dróg w poszukiwaniu stanu stabilnego, nazywa się wyścigiem. Jeżeli układ dochodzi w każdym przypadku do tego samego stanu stabilnego, to taki wyścig nazywa si wyścigiem niekrytycznym. Jeżeli natomiast układ po przejściu różnych dróg dochodzi w każdym przypadk~ do innego stanu stabilnego, to taki wyścig nazywa się wyścigiem krytycznym. Jeżeli wyścig jest niekrytyczny to program kolejności stanów stabilnych układu będzie zachowany, natomiast gdy występuje wyścig kryty~ czny, program ten może ulec zmianie.

7.11. SYNTEZA UKŁADÓW KOMBINACYJNYCH W celu otrzymania funkcji logicznej układu kombinacyjnego należy: 1. Na podstawie słownego sformułowania warunków pracy układu, ułożyć TABLICĘ ZALEŻNOŚCI (kolejności łączeń)

2. Na podstawie tablicy zależności ułożyć SIATKĘ ZALEŻNOŚCI 3. Łącząc w całość znalezione wyrażenia ułożyć RÓWNANIE SCHEMATOWE 4. Wykonać układ sterowania. Działanie urządzenia można przedstawić za pomocą wyrażenia algebry układów przełączających. Wszystkie sytuacje powinny być przedstawione w postaci dwuargumentowej (O oraz 1). np. zawór zamknięty-otwarty przedmiot obrabiany przesuwany-zatrzymany przedmiot obrabiany podnoszony-opuszczany silnik obraca się (A= 1) nie obraca się (A=O) obraca się z szybkością n= 0-1500 obr/min (A=O) n= 1500-3000 obr/min (A=1) a przy zastosowaniu dodatkowej zmiennej B można opisać cztery zakresy prędkości obrotowych AB

n obr/min

oo

0-750 750-1500 1500-3000 3000--4500

01 10 11 (dobór zakresu

prędkości

jest

zupełnie

dowolny)

7.12. TABLICA KOLEJNOŚCI ŁĄCZEŃ W kolumnie pionowej wpisujemy jeden pod drugim wszystkie elementy wejściowe i wyjściowe automatu z opisu działania. - Wiersze tablicy przypisujemy poszczególnym elementom, a kolumny poszczególnym taktom pracy. W powstałych w ten sposób kratkach oznaczamy początek stanu pracy elementu znakiem +, a stan spoczynku znakiem -. -Tablica kolejności łączeń jest przejrzystym obrazem kolejności pracy i wzajemnej zależności poszczególnych elementów automatu sekwencyjnego. Omówioną tablicę kolejności łączeń pokazano na rys. 132. -

wynikające

o

Takty

Stan elementów

20

-

X1

2'

X2

22

-

X3

2'

-

Rys. 132.

o

160

Przykład

2

3

4

tablicy

5

+

-

+

.

+ 1

8

7

6

-

+

A

Stopień łączenia

1

3

kolejności łączeń układu

7

15

14

12

wielotaktowego z uwidocznieniem stopnia

-

8

o

łączenia

Poradnik elektryka i automatyka

Istnieje również drugi sposób przedstawiania TABLICY KOLEJNOŚCI ŁĄCZEŃ, który pokazany został na rys. 133. Różnica pomiędzy tymi metodami polega na sposobie oznaczania stanu pracy i spoczynku. _w przedstawionej tablicy nie pokazano taktu 8, gdyż jest on powtórzeniem całego cyklu automatu i odpowiada taktowi O. Każdy następny będzie kontynuacją taktów 1, 2, 3, 4 itd.

-

działania

I o

Takty

Stan elementów

stan

kolumna pionowa

A

2•

X1

2'

X2

2'

X3

2'

1

3

4

5

6

7

3

7

15

14

12

8

\

\ o

Stopień łączenia

2/

/ 1 \

zapis nume ry czn y _ _ /

Rys. 133.

\ _ stan

Przykład

tablicy

niedziałania

łączeń układu

wielotaktowego

Sposób określania zapisu numerycznego (stopnia łączenia) Takt 1 -

=

Takt 2 -

2° 2° + 2 1 Takt 3 - 2° + 2 1 + 2 2 Takt 4 - 2° + 2 1 + 2 2 + 23 Takt 5-21 +2 2 + 23 Takt 6-22 + 23 Takt 7 - 23

= = = = = =

1 3 7 15 14 12 8

Suma stanów działania

Jeżeli

tablica kolejności łączeń nie zawiera sprzeczności, to w zakresie jednego cyklu pracy układu, każdy ze stanów wystąpi tylko raz. Taka tablica jest rozwiązalna (rys. 133). Jeżeli natomiast w tablicy kolejności łączeń wystąpią sprzeczności, to zostaną one od razu ujawnione, gdyż w zakresie jednego cyklu pracy wystąpią w różnych powtórzeniach te same stany (rys. 134). Taka tablica jest nierozwiązalna i należy ją uzupełnić elementami „pamięci". tu Takty

Jl-

Stan elementów

A

2•

X1

2'

X2

2'

X3

2'

Stopień łączenia

Rys. 134.

o

1

2

3

4

5

6

7

o

1

3

7

15

7

3

1

Przykład nierozwiązalnej

tablicy

kolejności łączeń układu

wielotaktowego

W zakresie jednego cyklu następuje powtórzenie w taktach (patrz stopnie łączenia):

1i7 2i6 oraz 3 i 5

yka

Przyklady projektowania uk/adów przelączających

161

r· I

Wprowadzenie do tablicy kolejności łączeń elementu pamięci, należy wykonać tak, by można otrzyma· niepowtarzające się stany układy w okresie jednego cyklu pracy. Na rys. 135 pokazano dla przykład~ uzupełnienie takim elementem, przez co tablica kolejności łączeń z rys. 134 stała się rozwiązalna.

o

Takty

Stan elementów

A

2•

X1

2'

X2

2'

X3

2'

Q

2'

Rys. 135.

4

2

3

a

b

5

6

7 a

--

b~

-

o

Stopień łączenia

1

1

3

7

15

31

23

19

17

16

-

Przykład rozwiązalnej

przez

uzupełnienie

tablicy kolejności łączeń układu wielotaktowego, otrzymanej elementem pośredniczącym Q nierozwiązalnej tablicy z rys. 134

W przypadku gdy dodanie jednego elementu pamięci nie wystarcza, należy wówczas wprowadzić do tablicy więcej takich elementów. Należy oczywiście starać się, aby rozwiązalność tablicy kolejności łączeń uzyskać kosztem wprowadzenia możliwie małej liczby elementów pośredniczących.

7.13. PRZVKŁADY ROZWIĄZAŃ 7.13.1. Mechanizm przesuwu pieca grzewczego

Wsad jest podawany na wózek, który porusza się po trzonie wzdłuż osi pieca i jest napędzany przez siłownik hydrauliczny. Trzon pieca jest podnoszony za pomocą siłownika hydraulicznego przez układ dżwigni. Należy przeprowadzić syntezę układu sterowania pracą mechanizmu przesuwu pieca, jeżeli program pracy przewiduje następującą kolejność czynności: - podniesieniu trzonu pieca C - 1, - przesunięcie wózka W do przodu, - opuszczenie trzonu pieca C - 1, - wycofanie wózka W. Uruchomienie układu następuje po przestawieniu dźwigni w położenie „Start", zaś zatrzymanie odbywa się po zakończeniu cyklu i następuje pod wpływem położenia dżwigni sterującej w pozycji „Stop" w którymkolwiek z taktów cyklu. Rozwiązanie:

Na podstawie zadanych warunków pracy, układamy cyklogram pracy urządzenia (rys. 137), w którym uwzględniono równoległą pracę siłowników podnoszących trzon pieca, a następnie budujemy tablicę kolejności łączeń (rys. 138).

;,

><

0--N ><

:y .ć

ik

:y

)0

-. -

3k

>< C\J

D - - ><

m :ljCil

.-

ó

Rys. 136. Mechanizm posuwu pieca grzewczego

tka

Przyklady projektowania uk/adów przelączających

163

Takt

c c

2

1

5

4

3 I

1a

)

1b

""

7

'

""

\

w

6

\I

"

~

-

Rys. 137. Cyklogram pracy mechanizmu posuwu pieca grzewczego

X1

~

X2

2'

X3

22

X4

23

Zmienna

Symbol mechanizmu

(krańcowa)

an

o

1

2

3

4

5

9

8

10

2

6

4

6

7

.

20

Trzon pieca C - 1

Wózek W

Stopień łączenia

Y1

Trzon pieca C - 1

-

Ili

Y2

Ellllll lil!ll Ili! I Ili!!! 111!.1 !Ili

Y3

lll'lllll!!llllllli!

Y4

l!!llllliilllllil!ll

milllllli!iill!!!I

kolejności łączeń

mechanizmu posuwu

Na podstawie tablicy kolejności łączeń, stosując zamianę liczb dziesiętnych na (tabela 25 - stanów połączeń), budujemy siatki zależności (rys. 139)

łączeń

X1X2

Stan X4

X3

X2

X1

o o

o o

o

1

1

o

1

o

1

o o

6

o o o

1

1

o

8

1 1

o o

o

9 10

1

o o o

1

o

1

2 4 5

oo

01

11

01



10

o

o

1

oo oo

164

01

01

11

10

o o o

cp

o



01


10

11

Y2

X1X2

1

= X3

X3X4 oo

10

o


oo

1


01

01

11

10

o

o

o o



1


11

11 10

oo

= X4

X3X4

01

liczby binarne

11

Y1

X1 X2

oo

10

11

1

równoważne

XX 3 4

o o

oo

1

' I& Bii Dl

1111 11!111 11111

l!llllllllllllli l!llillBlll!i

Rys. 138. Tablica

Tabela 24. Stany

1

lllli1 111111 llll

IEllllllllll!!ll -

Wózek W

5

o o

o

Y3

= X2

Rys. 139. Minimalizacja funkcji

wyjść

10

Y4

= X1

Poradnik elektryka i automatyka

otrzymano następujące postacie minimalne:

Y1 = X4 Y2 = X3 Y3 = X2 oraz Y4

= X1

Na podstawie tych danych wykonujemy schemat logiczny układu, z uwzględnieniem sygnału załączającego. 81 X1'

X1"

X2'

X3

X2"

X4

n

START

""' -_)

...__

-- Y1

\

--

LJ ~

Y4

-- Y3

V

-- Y2 Rys. 140. Schemat logiczny

X1'

X1"

Y4

l

układu

81

X2'

X4

X2"

Y1

Y3

sterowania

X3

Y2

Rys. 141. Realizacja logiczna przetransformowana w układ przekaźnikowy.

Przyklady projektowania uk/adów przelączających

165

7.13.2. Urządzenia do wiercenia i gwintowania otworów Urządzenie do automatycznego wiercenia i gwintowania otworów w bloku przedstawiono na rys. 142. Składa się ono z mechanizmu podającego i mocującego „ 1", mechanizmu do wiercenia i gwintowania 11 2", mechanizmu do usuwania części gotowych 11 3" oraz dyszy dmuchającej 11 4" oczyszczającej stanowisko pracy. Układ pracuje według cyklogramu przedstawionego na rysunku 143. Zaprojektować układ automatycznego sterowa-

nia pracą urządzenia do wiercenia i gwintowania otworów. Rozwiązanie:

Na podstawie cyklogramu z rys. 143 układamy tablicę kolejności łączeń (rys. 144). Ze względu na powtórzenie się stopnia łączenia (takt 1 oraz 3), tablica jest nierozwiązalna. Aby uczynić ją rozwiązalną, wprowadzamy element pamięci. Na rys. 145 pokazano tablicę uzupełnioną elementem pamięci i sygnałami wyjściowymi. Z uwagi na fakt; że przy mechanizmie usuwania części gotowych „3" i dyszy dmuchającej „4" użyto rozdzielaczy trój drogowych ze sprężyną, występują tylko sygnały Y3 i Y4. Trwają one jednak przez cały cykl pracy odpowiednich mechanizmów, gdyż nie spełniają one roli elementów pamięci.

2 X4 X2 X2

o o

4

I I X1

X1

1

Rys. 142. Schemat

o

1

2

3

urządzenia

4

5

X1 1

2

6

7

9

8

10

11

I/

X3

12

o

13

X1

/ X1

" X1

'L X2

3

do wiercenia i gwintowania otworów

X2

'

X2

X4

4

I"

X4 r

i---

Rys. 143. Cyklogram pracy 166

urządzenia

Poradnik elektryka i automatyka

Mechanizm

Zmienna

1

X1

~

2

X2

.2'

3

X3

2'

4

X4

2'

o

1

2

3

4

5

6

7

o

1

3

1

o

8

12

8

2•

Stopień łączenia

Rys. 144.

Nierozwiązalna

1

X1

~

2

X2

2'

3

X3

2'

4

X4

2'

Q

X5

2'

MechaZmienna nizm

n

tablica

kolejności łączeń urządzenia

do wiercenia i gwintowania otworów

2

o

7

1

3

.

a

b

3

19

4

o

1

Y11

1

17

2

Y3

4

Y4

Iii 11111111111 lill 111111111

Y51

Rys. 145.

Nierozwiązalna

tablica

o

1

X5 11

rr o o
10

st

X3X4

oo

10

10

z rys. 144,

uzupełniona

elementem

11

01

Funkcje

10 f(a

pośredniczącym

tworząc

siatki

Q

zależności

mają postać

oo

o o ·o

~

Y11

= X4X5

Y12

= X2 XS


o

o

X5

oo

01

11

o



01 11

la Ili li • li l!il Ili I! Ili lill 1111111 l!il li Ili I

funkcji przeprowadzamy metodą tablic kolejności łączeń (rys. 145), (rys. 146), w celu otrzymania równania schematowego.

01

8

Ili 11111111 1111 11!1 li I

kolejności łączeń

01

X1X2

1111

11111111111111 11111111111111

Minimalizację

11

12

li!! li lill li!! 1111llllllll1111 il!llllll!llll I Iii 1111 lill I

Y52

.Q

oo

28

li lil'I 1111 Eil

Y22

3

24

16

1111111 llil li 115 Il Ili D "811'111!11111 11111!11!11 Ili li li

Y21

X1X2

b

lll!IG!lllllill 1111!1111 Iii llll li lill 1!11

Y12

oo

a

2•

Stopień łączenia

X3X4

6

5

10

1 11

01

oo

o o Przykfady projektowania ukfadów przelączających

167

1 10

11

oo

01

o o o

Y21 =XI X5

o o X3X4

o oo

X1X2

oo 01 .

11

10

10

11

01

oo

1

X5

Y22 = X5

01

1
11 10

X3X4

o oo

X1X2

1

X5

o o o

oo

oo

01

11

10

10

11

01

o

1

1

Y3 = X4 X5

01

o o

o o

11 10

X3X4

o oo

X1X2

oo

11

01

1

X5

oo

01

11

10

10

o o

Y4 = X3 +XI X5

01 11 10

o o

X3X4

1

X5

11

10

10

X1X2

Y51 (O)

o

oo 01 oo

o

10


"

10

= X2

1

X5

11

oo

o

o

X3X4

01

11

10

11

1

:

01

oo

o o o o

Y52 (O)

= X3

Rys. 146. Minimalizacja funkcji wyjść układu sterowania

168

Otrzymane równanie schematowe będzie wyglądało następująco: F

= (X4X5) Y11

+ (X2X5) Y12 + (X1 + X5) Y21 + X5 ·Y22 + (X4X5) Y3 + (X3 + X1X5) Y4 + X2 • Q +X3 • Q

Wyrażeniom

tym odpowiadają przedstawione nikowej (rys. 148). X1

X1

X2

X2

X3 X4

układy

sterowania w realizacji logicznej (rys. 147) i

przekaż­

START

XS Y11

i--------11.,. Y21 -----------v22 Y3

Y4 Rys. 147.

Układ

logiczny

urządzenia

do wiercenia i gwintowania otworów

X3

Q

START

Q

X2

X1

X2

X4

X

---!>---Q

Y21

ov Rys. 148. Realizacja Przyktady projektowania ukfadów przelączających

przekaźnikowa układu

sterowania 169

7.13.3. Automat do

cięcia pręta

(pasma)

Automat do cięcia pręta na odpowiednie długości, którego schemat przedstawia rys. 149, składa się z mechanizmów: -ZACISK Z -PIŁA P - PODAJNIK S. które są napędzane za pomocą siłowników pneumatycznych (układ można bardzo łatwo zrealizować stosując hydraulikę- ROZDZIAŁ 9.5). Cykl automatu jest następujący: - uchwycenie pręta - przesunięcie PODAJNIKA (STOŁU) - PRZESUNIĘCIE POŁY (dół-góra) - zwolnienie zacisku -wycofanie PODAJNIKA (STOŁU). Praca automatu rozpoczyna się z chwilą naciśnięcia przycisku S, a kończy po naciśnięciu przycisku W. Zadaną długość pręta (pasma) nastawia się, przesuwając zderzak na tłoczysku siłownika napędzającego PODAJNIK. Rozwiązanie

Na podstawie warunków pracy układamy tablicę kolejności łączeń (rys. 150), która po uzupełnieniu elementem pamięci została przedstawiona na rys. 151. Minimalizację funkcji przeprowadzamy metodą tablic kolejności łączeń, tworząc siatki zależności (rys. 152).

z X3 (SS)

Y21

X2 (S6)

--0

Q-X3(S8)

X2 (SS)

s

X1 (S7)

Rys. 149. Schemat

~

Symbol mechanizmu

Zmienna

s

X1

2•

z

X2

2'

p

X3

22

automatu do

cięcia pręta

I

(pasma)

o

1

2

3

4

5

o

2

3

7

3

1

s

Liczba łączeniowa

Rys. 150.

170

urządzenia

X1 (S4)

Nierozwiązalna

tablica

kolejności łączeń

automatu do

cięcia pręta

(pasma)

Poradnik elektryka i automatyka

3.-

J-

Symbol mechanizmu

Zmienna

~ .

s

X1

ż

X2

1'

p

X3

2'

Q

X4

2'

3

o

5

2

1

4

a

b

b

a

20

o

Liczba łączeniowa Y11

s

-

Y21 X22

Y41

- ... lilllillllll 111111

uu

X42

Y11 = X1X2

11111111111 11111111

11111111

X3X4 X1X2

111111111

01 1111111111111

111111

11

tablica kolejności łączeń z rys. 150, elementem pośredniczącyn Q

Y12

X3X4 X1X2

X3X4 oo

01

11

11

10

10

oo

1

oo

01

o

01

11



10

o o



o o



Y22

X3X4 X1X2

X3X4 oo

01

10

oo

01

= X1X2X4

11

10

o o

11 10

Y21 = X1

X1X2

11

01

o o o o o o

oo

Ili. 11111111 1111111

1111111 1111111

oo

Nierozwiązalna uzupełniona

X1X2

10

1111111 1111111 111111111 11111111

11111 1111111

Q

Rys. 151.

1

9

1111111

X32

eic

11

15

11111111111111

Y31

p

7

3

2 llllillllll

X12

ż

o o o o o

11

11

10

oo <1>

oo

01

<1>

01

11

o

<1>

10

<1>

<1>

1

o

11 10

Y32 = X4

oo

= X3X4

11

01

o o o <1> o o

<1>

Y41 Rys. 152. Minimalizacja funkcji

Przyklady projektowania ukladów prze/ączających

Y31

10

01

1

= X3

wyjść układu

= X1X2X4

01

<1>

11

<1>

n

10

<1>

1 Y42

11

10

o o = X2

sterowania

171

Otrzymano następujące postacie minimalne: Y11 = X1 X2 Y21 = X1 Y31 = X1 X2 X4 Y41 = X3

Y12 Y22 Y32 Y42

= X1

X2 X4

= X3X4

= X4 = X2

Wyrażeniom tym odpowiadają przedstawione układy sterowania (rys. 153-155)

X1

Xi

X2

X2 X3

X3

W

S Y11

Y21

Y12

5--1------1~y-4~1_ _~X4.-i------11------fllr------ii1~

9--t--+------1 Y42

Y32

5(41----.-

Y31

Y22

Rys. 153. Realizacja sterowania przedstawiona przy pomocy elementów logicznych

s

X3 p

Y32

Rys. 154. Realizacja

172

przekaźnikowa układu

sterowania

Poradnik elektryka i automatyka

,__, S2

S6

t

---~~~-~------

K1Q

S9

K1Q

S7

S4 S3

t-

--------- ------- ------ ------- ------~ S5 -------- --------------

----~:~ -------~

K1Q

K1Q Y12

K1M

Rys. 155.

7.13.4.

Y21

K1Q

Układ

sterowania z rys. 154 ze zmienioną symboliką literowo-cyfrową (zgodnie z (Schemat ten został uzupełniony elementem załączającym „S2").

Układ

sterowania

zespołem

rozdzielczym manipulatora

Y32

Y22

międzynarodowymi

przepisami).

kuźniczego

Zespół

manipulatora kuźniczego (rys. 156) jest wyposaźony w pięć niezależnych mechanizmów napędzanych pneumatycznymi czy też hydraulicznymi, które realizują określone czynności w trakcie kucia. Mechanizmami tymi są: 1. MP - mechanizm przesuwu manipulatora, 2. ZK - mechanizm zacisku szczęk kleszczy, 3. PK - mechanizm podnoszenia kleszczy, 4. OM1 - 1 mechanizm obrotu manipulatora, 5. OM2 - 2 mechanizm obrotu manipulatora. Zespół w trakcie kucia musi zapewnić następującą kolejność czynności mechanizmów: - wysunięcie kleszczy (MP) w kierunku rygla spoczywającego na transporterze, - zaciśnięcie szczęk klęszczy (ZK) w celu uchwycenia rygla, - podniesienie kleszczy z ryglem w górne położenie (PK), - wycofanie manipulatora w tylne położenie (MP), - obrót manipulatora o 90°(OM1) ustawiający kleszcze z ryglem naprzeciw młota, - ponowne wysunięcie kleszczy (MP), - opuszczenie kleszczy w dolne położenie (PK), związane z położeniem rygla na kowadle. Po tej czynności rozpoczyna się proces kucia. Po zakończeniu kucia, z układu tego jest wysyłany sygnał do układu sterowania zespołem zasadniczym, i następuje dalsza praca tego zespołu: - podniesienie kleszczy z odkuwką w górne położenie (PK), -wycofanie manipulatora w tylne położenie (MP), - obrót manipulatora o dalsze 90° (OM2) w celu ustawienia kleszczy naprzeciw samotoku odbierającego, obok piły tarczowej, - wysunięcie kleszczy z odkuwką do przodu (MP), - opuszczenie kleszczy do poziomu samotoku odbierającego (PK), - rozwarcie szczęk kleszczy (ZK), uwalniające z nich odkuwkę, - podniesienie kleszczy w górne położenie (PK), - wycofanie manipulatorą w tylne położenie (MP), - obrót manipulatora do pozycji naprzeciw młota (OM2), - dalszy obrót manipulatora do pozycji naprzeciw samotoku odbierającego (OM1), - opuszczenie kleszczy do poziomu transportera dosyłającego (PK). Zaprojektować układ sterowania manipulatora. siłownikami

Przyk/ady projektowania uk/adów przelączających

173

.... ~

MP

X5 ..------.- X 5

ZK

PK Y41 Y3ł

X3~

~§~

~

Y32

~

iif lll

~ 3lll

~

"'

Rys. 156. Schemat manipulatora

kuźniczego

Rozwiązanie

Na podstawie programu pracy manipulatora kuźniczego układamy cyklogram pracy (rys. 157). Z cyklogramu tego wykonujemy tablicę kolejności łączeń (rys. 158). Jest ona uzupełniona elementem pamięci ze względu na powtarzający się stopień łączenia w taktach 7 i 9 oraz 6 i 1O, jak również uwzględniono w niej sygnały wyjściowe z układu sterowania.

,

'„

MP ZK PK

,

'\

"

I

'

OM1

,

'\

OM2

"

,

I

I

" Rys. 157. Cyklogram pracy elementów wykonawczych manipulatora kuźniczego

~

Symbol mechanizmu

Zmienna

MP

X1

ZK

X2

2' 22

.

2"

PK

X3

OM1

X4

2'

OM2

X5

2'

Q

X6

2'

Liczba MP

łączeniowa

Y11 Y12 Y21

ZK Y22 PK

Y31 Y32 Y41

OM1 Y42 Y51 OM2 Y52 Y61 Q Y62

o

-

1

2

3

Przyklady projektowania uk/adów przelączających

5

6

7

8

9

10 11

12 13 14 15 16 17 18 19

o

,-- -- -- - -- - ...... ---- - -- -- -- -- ...... - ---- -...... -- -- ...... ...... -- --- -- -- -- ----- -- --- -- ,_-- -- ---- - -- -- -29 28 30 26 27 19 18 22 54 50 51 35

3

2

6

4

1

17 25

1-

„ ...

1-

„ ...

... „ „ ...

„ ...

... „

-- ------

--- ...... ......

im-

i--

1-

„„

---- -- -- -- ---- -- -- -- -- -- ---- - -- -- -- -- -- - -...... -- -- ...„ -- -- -- -- -- -1-

...... -- „ ... -- ......

„„

„„

„„ „„ ... „

P.•

Rys. 158. Tablica

vka

4

P.-

... „

kolejności łączeń

175

Minimalizację

funkcji wyjściowych przeprowadzono metodą tablicową Karnaugha

ooo

011 010 110

o o o



o o o 1 o 1 o

011



010



110

1

101

101

100

100

(X2

110



111

= X3

010

001

111

Y11

011

111

101

100

101

100

o

ooo 001

001

o o o



1

o o 1

o

o o

+ X4 + X6)

Y12

= X2X4X6 + X3

X4X5X6

X4X5X6 X1 X2X3

ooo

X1X2 X3

ooo 001 011

001

o o o

011

010

110

111

101

ooo

100

ooo





1

001



011



110











010







110

101

o

o o o Y21

176

010

110

111

o o o o 1 o o o o o o o o o

111

111

100

011



~

010

001

= X1X5

101 100



Y22



= X3X5

Poradnik elektryka i automatyka

X4X5X6 X1

ooo ooo IO

001

001

011

o o

011

T

010

1

110LQ_

o o o o

010

110

101

111

~

010

o o

110


011

o o· o

1

~


101

o

o


101

1

100

001 011

oo

010 110

ooo

001

011

010

110

111

o

101

100

~·

X1X 2X3

o

1

011 010 110



111

101

100

ooo


011




010




o o o

110




1

101


100

001


011

010

110

111

101

100

111

101

100

'

o o o


Y42

X2X5

= X1X2

X4X5X6 001

o o o o o o

011

010

110

111

101

100

X1X 2X3

ooo

ooo



001





011





010


o



110

101


1

X2X3X4 + X2X4+ X6

001


111

100


ooo

X4X5X6

001


-

Y41

ooo


o o

ooo
111

101

2X3

1

Y32

111

100

110

X4X5X6

X4X5X6

ooo

010

o o

Y31 - X1 X2X4X6 + X2X4

2X3

011

111

111

100

001

100

m Y51

if>

= X1X2

kladyprojektowania uktadów przelączających

:

001

~

011

010

110

o o o o o o o o 1

111 101 100

o

o o o Y52

= X1X6

177

X4X5X6 . X4X5X6 X1X2X3 X1X 2X3

ooo 001 011 010 110

ooo

001

011

o o o o o o

010

110

111

101

ooo

100

o 1 o o o o o

<1> <1> <1>

111

<1>

001

<1>

011

<1>

010

<1>

110

<1>

011

010

110

o o o <1> o <1>

1

111

101

100

<1> <1> <1>

111

o o o

101 100

ooo

001

o

<1>

101 100

<1>

<1>

= X3X4X5

Y61

<1>

Y62 = X5

Rys. 159. Minimalizacja funkcji

wyjścia

manipulatora

kuźniczego

Równanie schematowe tego układu jest następujące: F

= Y11

[X3(X2 + X4 + X6)] + Y12(X2X4X6 + X3) + Y21(X1X5) +Y22(X3X5) + Y31(X1X2X4X6 +X2X4) + + Y32(X2X3X4 + X2X4 + X6) + Y41 (X2X5) .+ Y42(X1X2) + Y51 (X1X2) + Y52(X1X6) + Y61 (X3X4X5) + + Y62 X5

Na rys. 160 przedstawiono

układ

sterowania zrealizowany na elementach logicznych, a na rys. 161 w wersji

przekaźnikowej.

- ·-

~ er

.... en

-

....

....

....CN

> J.

C')

>

> ~

....CN

>

CN

!

~j

/"">..

§::!

j•

....

CN

~ j ~ ~j

~j

........~

I

;:;::

~

-

....._~

....

CN

CN

~ ~

~

I~~

-~

-

I~

~~-=s_> ~~

-~ -~ c_'").. ,....">..

it---

_).

U)

X U)

X

~ ~ C')

X C')

X

~-

..

CN

X

.... X .... X Rys. 160. Schemat logiczny

178

układu

sterowania manipulatora

kuźniczego

Poradnik elektryka i automatyka

S1

S2

K1M

K1M

(X2)

K2

S3

(.)

~

(')

z

o z

(X2)

co o(')

(J)

T"'"C\I C\IC\I

K3

S4

(.)

o::!"

z

o z

(X3)

Ol C\I I() " ' ,... C\I C\I C\I

K4

S5

(.)

I()

z

o

;ji

z

(X4)

S6

Ol ,... C\I C\I C\I

K5 (.) (J)

z

o z

(X4)

S7

I() Ol (') ,... ,... C\I

K6 (.)

"' (X5)

sa

z

o z

OlCOOC\I ,... C\I C\I

K7 (.)

co

K4

K7

K6

z

o z

Ol ,... "' I() C\I

(.)

,... ,...

K1Q z

~~

Ol

(Y61)

oz

o

(J)

T'""

T"'"

o::!"

co

C\I C\l

K2Q

K1Q

o ,...

,...

,... Rys. 161 a.

yka

Przyklady projektowania ukladów przelączających

Przekaźnikowy układ

sterowania

179

"!

"":

K2Q K1Q

K2Q

o

.,... z .,...

o z

(Y62)

...o ... co o

......
(XS) $9 N

I I I I I I I I I I

(X3) 510

Y22

~

,...

C')

K3 <:!" .,...

KS

Y11 IO

K1Q

.... (Q

(X1) 511

K7

~ I I I I I I I I

Y21 r....

K2

K2Q

K6

~---...___~

Y31

....co KS

K3

~ K1M

en ,...

K2

K6

K2Q

-------~

Y12 o

N

K4 c;:i

Rys. 161 b.

180

Przekaźnikowy układ

sterowania

Poradnik elektryka i automatyka

Rys. 161 c.

Przekaźnikowy układ

sterowania

Symbolika łączników krańcowych przyjęta w układzie obliczeniowym (X1-X5) i zastosowana w układzie sterowania, podana została w nawiasach. Przy niej podano symbolikę zgodną z normami międzynarodowymi (S1-S11). W układzie nie podano numeracji zestyków, cewek napięciowych oraz potencjałów). Układ ten można realizować stosując przekaźniki pomocnicze produkcji EMA-ELESTER, RELPOL-u lub KLCOKNER-MOELLERA i został on tak zaprojektowany, że po zadaniu sygnału STOP (przycisk S2), układ pracuje do momentu zakończenia całego cyklu. Ponowienie cyklu może nastąpić dopiero po ponownym naciśnięciu przycisku S1.

Przyk/ady projektowania uk/adów przelączających

181

8.2.

SIŁOWNIKI

8.2.1. Budowa i 8.2.1.1.

działanie

Siłownik

Siłownik Siłowniki działania

jednostronnego

działania

jednostronnego działania jest poddany działaniu sprężonego powietrza tylko z jednej strony tłoka. te mogą wykonywać pracę tylko_ w jednym kierunku. Ruch powrotny odbywa się pod wpływem wbudowanej sprężyny - powietrze służy tylko do wykonywania ruchu w jednym kierunku.

Rys. 162.

Siłownik

jednostronnego

działania

Na rys. 162 pokazano budowę omawianego siłownika wraz z jego symbolem. Czerwonym kolorem przedstawiono uszczelnienie tłoka, które wykonane jest z materiałów elastycznych. Podczas ruchu tłoka powierzchnie robocze uszczelek ślizgają się po gładzi cylindra. 8.2.1.2.

Siłownik

dwustronnego

działania

Sprężone

powietrze doprowadzone na przemian z obu stron tłoka powoduje jego ruch w dwóch kierunkach. Kierunkom ruchu tłoka odpowiada określona siła działania. Siłowniki te stosuje się we wszystkich przypadkach gdy tłok ma wykonywać określoną pracę także przy ruchu powrotnym. Długość skoku siłownika jest ograniczona wytrzymałością tłoczyska na wyboczenie (patrz tabela z rys. 166).

Ry•. 163.

184

Siłownik

dwuotmnn•go dzloloolo

~

II I

i - - 1- - . - - :

I

Poradnik elektryka i automatyka

Fc::STl:J

J

c

PNEUMATIC

8.2.1.3.

a.

Siłowniki

dwustronnego

działania

z

obustronną amortyzacją

Jeżeli siłowniki poruszają większe masy, wtedy dla uniknięcia mocnych uderzeń i uszkodzeń obudowy stosuje się amortyzację ruchu tłoka w skrajnych położeniach. Na tłoczysku umieszcza się tuleję z uszczelnieniem, która w momencie zbliżania się tłoka do końcowego położenia odcina swobodny wypływ powietrza do atmosfery, które może jedynie wypływać przez dodatkowy otwór o małej średnicy, dławiony przy pomocy śruby regulacyjnej (rys. 164).

m

Rys. 164.

1drz-

8.2.2.1.

eh ni-

z

obustronną amortyzacją

ltHi__........I

.,-

ł

Energia uderzenia zostaje wówczas zużyta na wykonanie pracy sprężenia, a tłok dosuwa się powoli do położenia skrajnego. Przy zmianie kierunku powietrza następuje natychmiastowy ruch tłoka z pełną siłą i prędkością. 8.2.2. Obliczanie

~h.

Siłownik

Siła

Siła

na

siłownika

tłoczysku

otrzymywana na

tłoczysku zależy

od

ciśnienia

powietrza,

średnicy siłownika

i oporów tarcia elementów

uszczelniających.

-

Siła

otrzymywana na tłoczysku

zależy

od: (140)

F1 - teoretyczna siła na tłoczysku [kG] [N] A - użyteczna powierzchnia tłoka [cm 2] p - ciśnienie robocze [bar, kG/cm 2] W praktyce znaczenie ma użyteczna siła na tłoczysku. Przy obliczaniu użytecznej siły należy uwzględnić siły tarcia. W normalnych warunkach eksploatacyjnych (zakres ciśnienia 4-8 bar), siły tarcia mogą być przyjęte w wysokości 3-20% siły teoretycznej i tak: Siłownik

jednostronnego działania

Fu Siłownik

A · p - Fo - Fs

dwustronnego działania (ruch pchający)

Fu= A· p- Fo

tyka

Pneumatyka

(141)

(142)

185

l""t::::i .-o

PNEUMATIC

Siłownik dwustronnego działania (ruch ciągnący)

Fu= A1. p

A=

02. 4

Fo

1C

(143)

[cm2]

(144)

(145)

Fu A A' p Fo Fs O d

-

siła użyteczna

[kG] [N], powierzchnia tłoka [cm 2], użyteczna powierzchnia tłoka z uwzględnieniem powierzchni tłoczyska [cm 2], ciśnienie robocze [bar. kG/cm 2], siła oporu - tarcia (3-20%) [kG][N], siła sprężyny powrotnej [kG] [N], użyteczna

średnica siłownika, średnica tłoczyska.

Przykład

Fu =

obliczyć

o = 50 mm d A

= 12 mm = 19,625 cm

2

2

A' = 18,5 cm Fo = wartość średnia 10% Powierzchnia tłoka: A= 0 2

•

:

= 5 cm. 5 cm.

A

Powierzchnia

użyteczna tłoka

•

2

= (25 cm 2 - 1,44 cm 2)

:

A1

siła

= 19,625 cm

= 19,625 cm2

przy ruchu powrotnym:

A' = (0 2 - d2)

Teoretyczna

·1

3 4

= 18,5 cm

·1

3 4 •

2

na tłoczysku: F1 =A. p = 19,625 cm 2 • 6 bar= 117,75 kG= 1154,66 N

Opór tarcia 10% wynosi 11,75 kG = 115,46 N

Użyteczna siła

na tłoczysku: Fu= A'. p = 18,5 cm 2 • 6 bar= 111,0 kG= 1088,46 N

Opór tarcia 10% wynosi 11, 1 kG = 108,8 N

186

Poradnik elektryka i automatyka

FE STO

PNEUMATIC

Siła użyteczna:

Fu = A1 • p - Fo = 18,5 cm 2 • 6 bar - 11, 1 kG = 1OO kG Fu= 100 kG= 1000 N* 8.2.2.2.

Zużycie

powietrza

Dla ustalenia niezbędnej ilości sprężonego powietrza oraz kosztów energii należy znać zużycie powietrza przez zainstalowane urządzenia. - Przy określonym ciśnieniu roboczym, określonej średnicy tłoka i skoku oblicza się zużycie powietrza ze wzoru: Stosunek sprężenia x powierzchnia tłoka x skok. Stosunek sprężenia oblicza się ze wzoru: 1,033

+

ciśnienie

robocze w barach 1,033

(146)

Przy pomocy wykresu (rys. 167) można ustalić szybciej i prościej wartości zużycia powietrza. Dla stosowanych i ciśnień od 1-15 barów. Zużycie powietrza podane jest w normalnych litrach (powietrze zasysane) na minutę. średnic siłowników

Wzory dla obliczenia Siłownik

zużycia

jednostronnego

powietrza

działania

d ~ n . stosunek sprężenia (cm 3/min] 2

Q = s. n.

Siłownik

dwustronnego

działania

02 . 4

Q = s ·-

Q -

zużycie

s n -

długość ilość

(147)

1f:

+s·

(02 - d2) • 1f: ·n· stosunek 4

sprężenia

[cm 3/min]

(148)

powietrza, skoku, skoków na minutę.

Przykład

Określić zużycie powietrza przez siłownik dwustronnego działania o średnicy 50 mm (średnica tłoczyska 12 mm), długości skoku 100 mm. - Siłownik wykonuje 1O skoków w ciągu minuty. - Ciśnienie robocze wynosi 6 barów. Stosunek sprężania:

1,033

+

ciśnienie

1,033

robocze

=

1,033 + 6 1,033

7,033 bar 68 1,033 bar = •

= 9,81 [N]= 10 [N] 1 [at] = 1 [kG/cm = 0,981 [bar] 10' [N] 1 [bar] = Tm2J 10' [Pa] = 1,02 [at]

* 1 [kG]

2

tka

Pneumatyka

]

187

FESTC

PNEUMATIC

Zużycie

powietrza

=s·

Q

02 .

_ Q - 10 cm.

(02 - d2) . 4 25 cm 2 . n

1C

+s·

+

4

. n · stosunek sprężania (25 cm 2- 1,44 cm 2) · n . . 10 min. 6 ,8 10 cm.

= (196,25 cm + 184,94 cm 3

Q

Q = 381,2 cm 3

•

1C

4

3 ) •

1O . 6,8

68

Q = 25 . 920,92 cm 3/min = 25,9 NL/min

Wzór do obliczenia Siłownik

zużycia

jednostronnego

działania:

=s·n ·q

Q Siłownik

dwustronnego

powietrza z wykorzystaniem danych z wykresu, zamieszczonego na rys. 167

[NLJmin]

(149)

działania:

Q = 2 · (s · n . q) [NL/min]

Q -

s n q -

(150)

zużycie

powietrza, skoku [cm], liczba skoków na minutę, zużycie powietrza na 1 cm skoku [NL/cm]. długość

Przykład Określić zużycie

powietrza przez siłownik dwustronnego działania o średnicy 50 mm i długości skoków 1OO mm: wykonuje 1O skoków w ciągu minuty; ciśnienie robocze wynosi 6 barów. Obliczyć zużycie powietrza.

-

siłownik

Przy zastosowaniu wykresu zużycia powietrza z rys. 167 otrzymamy zużycie na 1 cm skoku - dla siłownika o średnicy 50 mm wynisi ono O, 13 NLJcm skoku. Wartość q =O, 13 NL/cril wraz z pozostałymi danymi wstawiamy do wzoru 151.

=2

Q

. (s · n . q) NL/min

(151)

Q = 2 • (10 cm . 10 · O, 13 L/cm)

=2

Q

Przy obliczeniach zostają napełniane

Odpowiednie

. 13,0

= 26,0

NL/min

zużycia

przy

powietrza musi być uwzględnione skoku. zestawione w tabeli 26.

napełnienie

przestrzeni pomocniczych, które

każdym

wartości są

Tabela 26. Tabela przestrzeni pomocniczych Średnica tłoka Strona przednia

w mm

12 16 25 35 50 70 100 140 200 250

wcm3

1 1 5 10 16

27 80 128 425 2005

Strona tylna wcm3

0,5 1,2 6 13 19 31 88 150 448 2337

1000 cm3 = 1 litr 188

Poradnik elektryka i automatyka

lll (

~

CD

§ lll

i

lll

2

3

4

6

6

7 8 910

2

3

4

6

8

7 8 910

2

3

4

5

6

7 8 910

2

Ciśnienie

3

4

5878910

robocze

3

3

2

2

,~

10 9

B 7 6

6

• • •

4

cn-

3

roo.

:::;

I

2

5·

IJ) ()

":::..

s·

o.

o

3 3

-~

5 4

3

Im

I

twttmrnrnm1rti:m~ml1+mn1tt-t-1=m-n1-HHllłtl!H-t+HttHH+1I

.--1

I

2

3

4

6 7 6 910

5

I

1·r-i-,-- '

I

r

2

3

4

5

llittl:tl:l:ttlt.!t:tttl-

-IHll--1-1-1-.J-l·l·~l-H-1--

rn·-

2

3

4

...

Rys. 165. Wykres

ciśnienia

-

siła

4

+ł·++H++H-ł-ł-J.~

·H~+IHHHHllHtltltitlt+t-l+Htltt+\-ttHiitttttlttltlHtltHiiitt+Hi11

6 7 8 9 100

6 7 6 5

2

5

6

7 6 9 1000

2'

3

4

siła

~

10

3

•

il 1

1

2

mi:

iUll Ili IIIIIJIJ~lilllttilllOOl IIIIli IIli IIIIli li llllllllllll Ili lllllllJJJJJ IWJ

2

'

3

o

8 7 6

~

4

lttHH-H-f·~•·•·

10

@

5

5

6 7 B 9 10000

w kp

"t'I„

~m ~m ~ ... oO

..... co o

"tJ'TI

iim

f ln

2

3

4

5 8 7 8 910

2

3

4

5

6 7 8 910

2

3

4

5 6 7 6 910

2

~

3

4

średnica tłoczyska 3

3

2

2

1 9 8

1000 9 8

7 8

7 8

5

5

4

4

c

3

3

enen

2

2

9 8 7 8

100 9 8 7 8

o.

co o

O· A"

o

A"

c

~

3 3

'"'QI

o iil

i

5

5

4

4

3

3

2

2

§~ (!)

.„

1ii"

ą

-6l m

~

::i m

~ Il!

2

3

4

5

6 7 8 910

IO

2

3

4

6

8789100

siła

2

3

w kp

Rys. 166. Wykres na wyboczenie

tłoczyska

4

6 6 7 8 9 1000

2

3

4

5

6 78910000

...

oD

5 8 7 8 910

ru I

~

CD

~

iru

4

.

-

4

Ci śnienie robocze

3

3

-

2

2

,_

""' ,_ ... ... ...,..r .,'""' ,.....

(J),

.....

10

~

"

--

~

.

Il>

.....

6

6

:;i:;-

5

5

o ll>

:ii:

4

3 3

3

...... .......... 0,01

9

8 7

--- -

4 3

2

"

2

3

4

567890.1

2

3

4

5

6

7 8 9

zużycie

Rys. 167. Wykres

(Q

1

o.. ::i 0·

CD

... ...

-

9 8 7

zużycia

powietrza

..

2

2

3

4

5

6

7 8 9 10

powietrza w NLJcm skoku

~Ti mn

~u >....,

~CJ

·-FESTO PNEUMATIC 8.3. ZAWORY ROZDZIELAJĄCE

Sterowanie wymienionymi zaworami może odbywać się ręcznie, mechanicznie, elektrycznie lub pneumatycznie. 8.3.1. Zawory sterowane poprzez nacisk 8.3.1.1. Zawory 3/2 1> normalnie zamknięte

w pierwszej fazie

ruchu popychacza (rys. 168) zostaje odcięte połączenie przyłącza A-R, a dopiero po tym dalszy ruch popychacza powoduje otwarcie przelotu sprężonego powietrza z przyłącza P do A. Analogicznie sytuacja występuje podczas powrotu talerzyka pod działaniem sprężyny.

R


Rys. 168. Zawór rozdzielający (normalnie zamknięty) 3/2

1.0

2

>

Rys. 169. Stosowanie zaworem 3/2 z rys. 168

1>

2>

trzydrogowy (A+R+P) - dwupołożeniowy (pozycja n.o. - pozycja n.z.) symbolika stosowana przy oznaczaniu elementów pneumatyki

192

Poradnik elektryka i automatyka

FE STO

PNEUMATIC

8.3.1.2. Zawór 3/2 normalnie otwarty W przypadku zadziałania zaworu normalnie otwartego z położenia zerowego zostaje najpierw odcięty przelot od A do P, a w dalszej fazie ruchu popychacza otwiera się przelot od A do R.

-L>

p

Rys. 170. Zawór rozdzielający (normalnie otwarty) 3/2

Zwolnienie popychacza powoduje powrót zaworu do pierwotnego stanu, dzięki działaniu sprężyny (rys. 170).

1.0

1.1

Rys. 171. Sterowanie zaworem z rys. 170

a

Pneumatyka

193

r·

FESTO PNEUMATIC 8.3.1.3. Zawór rozdzielający 4/21>

W omawianym zaworze normalnie otwartym (bez ingerencji siły) przeloty P-B oraz A-R są otwarte (rys. 172).

-t>

A

-t>

p

-t>

p

Rys. 172. Zawór rozdzielający 4/2

Przez jednoczesne naciśnięcie obu popychaczy - pokonując siłę oporu sprężyny, otwierają się przeloty P-A i B-R, tak jak wskazują strzałki w blokach z symbolami funkcjonalnymi. Po zwolnieniu nacisku, tłok sterujący zostaje przestawiony w położenie wyjściowe przy użyciu siły sprężyny. Następuje odcięcie przelotu z P do A, oraz odpowietrzenie przewodu roboczego drogą A-R, z jednoczesnym wzrostem ciśnienia na odcinku P-B.

1.0

p

Rys. 173. Sterowanie zaworem rozdzielającym 4/2 z rys. 172

' 1czterodrogowy

194

(P+B+A+R)

dwupołożeniowy (pozycja n.o. -

pozycja n.z.)

Poradnik elektryka i automatyka

FE STO

PNEUMATIC

8.3.2. Zawór 3/2 sterowany pneumatycznie W zaworze sterowanym pneumatycznie (rys. 174), nacisk na odpowiednio ukształcony popychacz wywiera sprężone powietrze doprowadzone przyłączem Z, w wyniku czego następuje otwarcie przelotu P-A.

z

Rys. 174. Zawór

rozdzielający

3/2 sterowany pneumatycznie

Po odpowietrzeniu przewodu sterującego Z tłok zostaje przestawiony w położenie wyjściowe za wmontowanej sprężyny - następuje odcięcie przelotu P-A oraz odpowietrzenie obwodu A-R

pomocą

1.0

1.1

Rys. 175. Zastosowanie zaworu

Pneumatyka

rozdzielającego

3/2 w

układzie

sterowania

195

I

FESTC

PNEUMATIC

8.3.3. Zawory rozdzielające sterowane elektromagnetycznie

Zawory te znajdują zastosowanie wszędzie tam, gdzie· konieczna jest współpraca układów pneumatycznych z urządzeniami elektrycznymi i elektronicznymi. Stosuje się je również wtedy, gdy wymagany jest krótki czas włączania przy dużych odległościach źródła impulsu sterującego. Rozróżnia się zawory sterowane elektromagnetycznie bezpośrednio i pośrednio. Bezpośrednie sterowanie zaworów stosowane jest jedynie dla małych przelotów, gdyż przy większych występujące siły powodowałyby konieczność budowy elektromagnesów o zbyt wielkich rozmiarach.

R

<}-A

Rys. 176. Zawór rozdzielający 3/2 sterowany elektromagnetycznie bezpośrednio

Po wyłączeniu napięcia rdzeń elektromagnesu pokonując siłę sprężyny, przesuwa się do góry, otwierając przelot z P do A, jednocześnie rdzeń odcina przyłącze R. Jeżeli elektromagnes zostanie wyłączony, wówczas sprężyna dociskając rdzeń odcina przelot z P do A, łącząc jednocześnie przyłącza A i R. Straty sprężonego powietrza praktycznie nie występują, ponieważ czas ruchu rdzenia jest bardzo krótki. Sterowanie pośrednie polega na zastosowaniu elektromagnesu do sterowania zaworem 3/2, który z kolei steruje podstawowym zaworem rozdzielającym.

Zawór 3/2

Zawór 4/2 Rys. 177. Symbole zaworów elektropneumatycznych

196

Poradnik elektryka i automatyka

FESTCJ

PNEUMATIC

8.3.4. Zawory drogowe sterowanie Przyłącze

rolką

(doprowadzające sprężone powietrze) połączone jest z zaworem pośredniego sterowania 2/2. rolki powoduje przepływ sprężonego powietrza przez ten zawór do komory nad membraną z popychaczem. Ciśnienie wywierane na membranę powoduje przesunięcie się grzybka do dołu.

P

Naciśnięcie połączoną

~ p

Rys. 178. Zawór

rozdzielający

3/2 (sterowany

R

pośrednio rolką)

Przesterowanie zaworu odbywa się następująco: w pierwszej fazie następuje odcięcie drogi z A do R, a potem otwiera się przelot od P do A. Powrót do stanu wyjściowego odbywa się po ustaniu nacisku na rolkę. Zawór sterowania pośredniego zamyka się odpowietrzając jednocześnie komorę nad membraną, sprężyna powrotna dociska grzybek do gniazda zaworu, powodując jego powrót do stanu wyjściowego. - Zawór może być wykonany jako normalnie otwarty lub zamknięty, różnica polega na zamianie przyłączy P i R oraz przełożeniu dźwigni z rolką o 180°. Przez połączenie dwóch omawianych zaworów 3/2, otrzymuje się zawór rozdzielający 4/2.

-t>R --{>

Rys. 179. Zawór

a

Pneumatyka

B

rozdzielający

4/2 (sterowany

pośrednio)

;._rvitt~

~vv p R 197

F t:: ::i I t;;;.t PNEUMATIC 8.3.5. Zawory suwakowe 8.3.5.1. Zawór suwakowy

ręczny

<}-P

~ p

Rys. 180.

Ręczny

zawór

śuwakowy

3/2 (sterowany

R

ręcznie)

Na rysunku 180 przedstawiono prosty zawór suwakowy, sterowany ręcznie. Przesunięcie tulei powoduje w jednym przypadku otwarcie przelotu z A do R, a w drugim z P do A. Zawór ten, prosty w konstrukcji jest stosowany jako zawór odcinający (zawór główny układu sterowania). 8.3.5.2. Zawór z suwakiem pł}rtkowym

Zawór z suwakiem płytkowym posiada również suwak do przesterowywania zaworu. Przyłącza są łączone względnie rozdzielane za pomocą dodatkowego suwaka płytkowego. Zużycie suwaka (ścieranie) nie wpływa bezpośrednio na szczelność zaworu, ponieważ suwak płytkowy zawsze dociskany jest do obudowy działaniem sprężonego powietrza i sprężyny.

A~

B

A

p

y

p

'R

Rys. 181. Konstrukcja zaworu czterodrogowego,

198

dwupołożeniowego,

sterowanego obustronnie strumieniem wpustowym

Poradnik elektryka i automatyka

Fł::::i

I U

PNEUMATIC przesterowanie odbywa się bezpośrednio przez wzrost c1sn1enia. Jeśli na suwak zadziała ciśnienie powietrza doprowadzonego z przyłącza Y, wówczas zajmie on lewe skrajne położenie, łącząc przeloty P i B oraz A i R. Doprowadzenie sprężonego powietrza do łącza Z z jednoczesnym połączeniem przyłącza Y z atmosferą spowoduje ruch suwaka w prawe skrajne położenie i otwarcie przelotów z P do A i z B do R. Po zaniknięciu sygnału sterującego zawór pozostaje w położeniu wywołanym przez ten sygnał aż do czasu otrzymania nowego sygnału działającego z przeciwnej strony suwaka. sprężonego

Przykłady zastosowań

1.3

1.0

ł

y

r-1.2

---, I

I

'

I

p

Rys. 182.

8.3.5.3. Zawór

Układ

"'7 R

sterowania z wykorzystaniem zaworu z rys. 181

rozdzielający płytkowy

Na rysunku 183 przedstawiono zawór w którym w z atmosferą.

położeniu środkowym

(zerowym) oba

przyłącza

robocze

połączone są

o li

A

B

R

Rys. 183. Rysunek

a

Pneumatyka

R

objaśniający konstrukcję

R

zaworu

199

r-c.:::::11 '-'

PNEUMATIC Przykłady zastosowań

1.0

1.1

Rys. 184. Przykład połączenia zaworu z rys. 183 z siłownikiem dwustronnego działania

1.0

1.0

1.1

Rys. 185.

8.4. ZAWORY

STERUJĄCE

Połączenie

zaworu z

KIERUNKIEM

siłownikiem

dwu i jednostronnego

działania

PRZEPŁYWU

8.4.1. Zawór zwrotny

Rys. 186. Zawór zwrotny

200

Poradnik elektryka i automatyka

FESTC

PNEUMATIC

zawory zwrotne zamykają całkowicie przepływ czynnika w jednym kierunku, natomiast w kierunku przeciwnym powietrze może przepływać z możliwie małą stratą ciśnienia.

Symbole: Zawór zwrotny zamykany

wyłącznie ciśnieniem

czynnika:

-
8.4.2.

Przełącznik

obiegu (element LUB)

Zawór ten jest znany jedno wyjście A.

również

jako zawór alternatywy (element „LUB"). Posiada on dwa wejścia- P1 i P2, oraz

Rys. 187.

Przełącznik

obiegu

Jeżeli wejście

P1 zostanie zasilone sprężonym powietrzem, wówczas kula odcina wejście P2 a powietrze przepływa od P1 do A. • Stan odwrotny: powietrze dostaje się od P2 do A - wejście P1 jest odcięte.

Pneumatyka

201

FE-STO PNEUMATIC Przykłady zastosowań

1.0

1.1

-,

rI

I

I

R

I

1.~ r--1 p

I

1.3

A

I

p

I

1.2

2.0

I I A

1.5

I I I I

P2

2.1

2.2

Al

R

Rys. 188. Przykład zastosowania przełączników obiegu

Przełącznik obiegu stosuje się przy uruchamianiu siłowników lub zaworów rozdzielających z dwóch lub więcej stanowisk.

8.4.3. Zawór

dławiąco-zwrotny

W zaworze dławiąco-zwrotnym (rys. 189) podczas przepływu powietrza - w stronę zaporową, występuje zjawisko dławienia, czyli zmniejszania natężenia przepływu i dlatego służą one do regulacji prędkości. Przy przepływie w przeciwnym kierunku sprężone powietrze otwiera zawór zwrotny i przedostaje się przez zawór pełnym przekrojem bez dławienia. Istnieje możliwość regulacji tego przepływu w pełnym zakresie. Przy dławieniach na wylocie, powietrze zasilające przepływa swobodnie do siłownika, natomiast zużyte jest dławione. Takie dławienie daje równomierną prędkość tłoka i przeciwdziała ruchom drgającym przy pracy pod obciążeniem. Zawory dławiąco-zwrotne instaluje się zawsze na wylocie.


-t>

Rys. 189. Zawór

202

llfJI

dławiąco-zwrotny

Poradnik elektryka i automatyka

FE STO

PNEUMATIC

Przykłady zastosowań

a) Rys. 190.

a b c d

-

Przykłady

d)

c)

b) zainstalowania zaworu

dławiąco-zwrotnego

Dławienie podczas ruchu roboczego siłownika jednostronnego działania. Swobodny powrót. Szybki ruch siłownika jednostronnego działania do przodu. Dławienie podczas powrotu z obciążeniem. Dławienie siłownika jednostronnego działania podczas ruchu ku przodowi oraz do tyłu. Dławienie siłownika dwustronnego działania na wyjściu dla obu komór.

8.4.4. Zawór szybkiego spustu Zawory szybkiego spustu służą do skrócenia czasu odpowietrzania prędkości ruchu tłoka i ilości cykli.

siłownika,

a tym samym

zwiększenia

A

f

A

RP

~A~--, Rys. 191. Zawór szybkiego spustu

Pneumatyka

~R 203

--i

FeSTC PNEUMATIC Zawór posiada odcinane przyłącza P, odcinane odpowietrzanie R i przyłącze robocze A. Jeżeli przyłącze p jest zasilane ciśnienie, wtedy uszczelka odcina przelot do R, a sprężone powietrze przedostaje się do przyłącza A. Jeżeli przyłącze P połączymy z atmosferą wówczas powietrze wydostające się z A odcina przy pomocy uszczef ki przyłącze P. Zużyte powietrze może natychmiast wylatywać w atmosferę przez przyłącze R i nie musi przy tym pokonywać długiej drogi przez przewody. Dla uzyskania właściwego efektu działania, zawory szybkiego spustu winny być montowane bezpośrednio przy siłowniku.

Przykłady zastosowań

1.3.

1.0

I 1.0 1.4

1.1

1.1

A

B

y

----1

r---

1.2

Rys. 192. Zastosowanie zaworu szybkiego spustu w układzie sterowania

1

I

1.3

I

Rys. 193. Zastosowanie zaworu szybkiego spustu w układzie sterowania

8.4.5. Zawór koniunkcji (element I)

A

A

Rys. 194. Zawór koniunkcji

204

Poradnik elektryka i automatyka

r-c.:::.

1 '-"

PNEUMATIC

zawór koniunkcji posiada dwa wejścia - P1 i P2, oraz wyjście A. Przepływ sprężonego powietrza jest umożliwiony tylko wtedy, kiedy na obu

wejściach

pojawi

się ciśnienie

(sygnał wejściowy).

zawór koniunkcji jest stosowany głównie w układach sterowania przy czynnościach kontrolnych względnie w układach logicznych.

zabezpieczającego, układach sterujących

Przykłady zastosowań

1.0

1.1

1.2

Rys. 195.

8.4.6.

Przekaźnik

1.3

Zadziałanie siłownika może nastąpić

dopiero po jednoczesnym

zadziałaniu

obu przycisków

czasowy

Powietrze przepływa z wejścia Z do zbiornika - poprzez zawór dławiąco-zwrotny, którym reguluje się natężenie Przesterowanie zaworu rozdzielającego 3 2 i otwarcie przelotu z P do A następuje w chwili gdy ciśnienie w zbiorniku osiągnie odpowiednią wartość, konieczną do pokonania napięcia sprężyny powrotnej i oporów w zaworze. Czas zwłoki (opóźnienia) jest zależny od nastawionego dławienia. przepływu.

-{> z A-{>

Rys. 196. Zawór

Pneumatyka

opóżniający

205

A

1·--· Ir

symbol

-~ LJ_ Iz

P

R

Przykłady zastosowań

1.4

1.0

I

1.1

----,

r-

,--·~·--;

I I

-~I I i I Iy ll._.Jl_J

I I

'li

I

I I I 1.3

I

I

1.2

1

L_ _ _ p! _,

A

A

\7R

1.4

Rys. 197. Po zaimpulsowaniu przyciskiem 1.3 tłoczysko siłownika 1.0 wykonuje ruch do przodu, pod koniec którego uderza w zawór 1.4. Po nastawionym czasie przekaźnika czasowego 1.2 następuje przesterowanie zaworu 1.1 sygnałem Y. Tłoczysko sterownika powraca do pozycji wyjściowej

1.0

Rys. 198. Uzyskanie samoczynnego powrotu tłoczyska siłownika 1.0 po czasie ustalonym przez przekaźnik czasowy 1.2

206

Poradnik elektryka i automatyka

FE STO

PNEUMATIC

Ś.5. TABLICA DOBORU ELEMENTÓW

Wykorzystując wykres ciśnienia sieci z rys. 199 możemy określić średnicę nominalną siłownika, prędkość ruchu tłoka, jak i dobrać wielkość zaworu rozdzielającego względem siły działającej na tłoczysko. Przykład

Dane -

Obciążenie

- 35 kG cylindra - 40 mm przewidywany rozdzielacz - 1/8" Pytanie - Czy można uzyskać prędkość suwu tłoka, wynoszącą około 300 mm/sek? Stosując zawór 1/8" dla siłownika 40 mm, można uzyskać prędkość tłoka około 130 mm/sek. Należy zastosować zawór 1/4", który zapewni prędkość suwu w granicach około 560 mm sek dla siłownika 0 40 mm przy ciśnieniu sieci = 6 bar (atm). średnica

Szybkość . przesuwu tłoka

710 180 200 630 160 180 560 142 160 500 126 142 450 112 126 400 100 112 355 90 100 315 80 90 280 71 80 250 62,5 71 224 56 62,5 200 50 56 180 45 50 160 40 45 140 36 40 125 32 36 112 28 32 100 25 28 90 22 25 80 20 22 71 18 20

[mm/s]

100 1000 500, 250 90 900 450 225 80 800 400 200 71 710 355 180 63 630 315 160 56 560 280 140 50 500 250 125 45 450 225 112 40 400 200 100 35,5 355 180 90 31,5 315 160 80 28 280 140 70 25 250 125 62.5 22 224 112 56 20 200 100 50 18 180 90 45 16 160 80 40 14 140 70 35 12,5 125 62,5 31 11 112 56 10 10!) 50

Ciśnienie sieci =

125 62.E 112 56 100 50 90 45 80 40 70 35 62,5 31

- I-• IT- ID-

\

25 22,5

18 16

9

;

,....,,,,,,

~-

„_ „_ P . -

·~~

i'\ I

\

1

~

\ ~

'

Przykład

stosowania

I I

I

20

I

18

16 14 12 11

I I I

10

I

8 28 14 7 25 12.5 6,2

I I I

Wybór zaworu

~ i.-

Ekonomiczny zakres zastosowania

\

56 28

50 45 40 35 31 28 25 22.5 20

,_ - --

6 bar

Obciążenie I

12 0.1 0.1 0.2 0.25 0,3 0.4 0,5 0,621,251,87 2.5 3, 12 3,75 5,0 6.25 I-- - - - - - - ,_ t/a 16 0, 1 0,25 0.4 0,5 0,6 0,75 1 1.25 2.s 3,75 5.o 6.25 7,5 10 12.~ - - - - - - - 1/a ,_ 25 0,2 0,5 0,75 1 1.25 1,5 2 2.5 5 7,5 10 12,5 15 20 25 - - - - - - ,_ 35 0,5 1 1,5 2 2,5 3 4 •/a 5 10 15 20 25 30 40 50 , _ - 1/~ - -- ,_ 8 L - 11, - •/a - - - - - - - - ,_ -40 0,7 1.4 2,1 2,8 3,5 4,2 5.6 7 14. 21 28-35 42 56 70 ·1/a 3/a •/, 50 1 2 3 4 5 6 8 10 20 30 40 50 60, 80 100 I--- 1- - - - •/, 1/% 3/a 70 2 4 6 8 10 12 16 20 40 60 80 100 120 160 200 •/a 1-- - ,_ - - - - ,_ l/a •/, •/2 100 4 8 12 16 20 24 32 40 80 120 160 200 240 320 400 1-- - ,_ - - , _ - ,_ 1/i 3/a tj, I-- - 1 - - - 1 - 140 8 16 24 32 40 48 64 80 160 240 320 400 480 640 800 1/% l/a 200 17 34 51 68 85 102 135 170 340 510 680 850102013501700 ,_ l/, •/r 250 26 57 78 104 130 156 208 260 520 78010401300156020802600 •/a

·-

I

Rys. 199. Określanie i szukanie zależności względem średnicy nominalnej siłownika, prędkości ruchu tłoka czy też wielkości zaworu rozdzielającego, przy ciśnieniu 6 bar

tka

Pneumatyka

207

--1 8.6. SPOSÓB PRZEDSTAWIENIA PROJEKTOWANEGO UKŁADU Dariusz Stawiarski w swojej książce „Urządzenia pneumatyczne w obrabiarkach i przyrządach" w przejrzysty sposób przedstawia realizację projektowania układu sterowania. Kolejność tę pokazano na rys. 200 + 204.

Prmuwanit części

2.1

I

3A

r 1.5' I

.-~-, I I I

1.3

2

1 I

I

I

I

~--

1

0.1

0.1

t

1 _

t

•1cy;tt-cykt du1.

I

II

I I I I I

I I

I Rys. 200. Schemat sterowania

I

~A! ~··I

I

1

4.1

!.~ .
f.2 I ~1.4 s~:. :tart~ I

:~.1 I

2

-

1


~----~----_J I I

~

I

I

I

I

!~ 1

4.2

r L,

---,

układu

I

I I I I

l

I

I

I I

I I

I

I I

I I

~ I I I

'-

I I

pneumatycznego

Na schemacie układu sterowania (rys. 200) na drodze ruchu tłoczysk siłowników, umieszczone zostały symbole odpowiadające zaworom sterującym. - Kierunek strzałki umieszczonej przy kresce pionowej ( f+- lub ...-j) informuje, że tłoczysko posuwając się we wskazanym kierunku - w momencie uderzenia w zawór z r.olką uchylną, powoduje jego zadziałanie. Natomiast w ruchu powrotnym (przeciwnemu kierunkowi strzałki) następuje zgięcie rolki zaworu i jego nie działanie.

208

Poradnik e/ekttyka i automatyka

Nazwa układu Element Ns:zwa

/.o.

1

Funkc·a

naJVzawnętr.zna

Po/ożenia

lWolsunięte

1.8 2.5

Cylinder

mocowanie

3.6

Cylinder Cylinder

wiercenie

5.3

Cylinder

wy!Zucenie ~!!!.:!:. ane-

1.2

Zawór pilot.

Zawór pilot.

Start 1.6)

o

steruje 1.8

2 1

steruje 2.2

2.2 Zawór rozdziel.

steruje 2.5

3.1

steruje 3.3

Zawór pilot.

3.3 Zawór rozdziel. steruje 3.6 4.1

Zawór pilot.

4.2 Zawór rozdziel. 3.2 1.4

Zawór pilot.

steruje 1.8

5.1 Zawór pilot.

steruje 1.6

1.1 Zawór rozdziel.

'"-

;.1

...,..

„r--~

-·

L..J.i

I

-'·'

11'

-~

~

~

~

.... ·-----

'---;

- ,...

;;i.

"'

/

-

i..1-

-;--L

'')1

"

1

o

„

-

~

2

~·

1

n

it1

,:.., \M

1 u 1

V:-

u

.____ ri- --

\,--"

1

o

Cykl pojl!d)11czy

steruje 1

_,

-

1-4-1

5.2 Zawór rozdziel. steruje 5.2

1.3 Zawór rozdziel.

~~

o 1 o i--4o

steruje 4.3 steruje 4.2 3.3

l '·'

+

,__L_

steruje 4.2

Zawór pilot.

,......J._.r

;wccfana-

(~teru1e

~~"~~~nnn"n~n~~»b~dr 1

,

lwvcofaneKYSUlilęta

li 11 r.1 lf

.~

+

4.3

2.1

"

J.l

~ofanal\Wsumęta

ł

·-

~u

\WSUruęte+

wiercenie

1.6 Zawór rozdziel.

.,.,

+

przesuwanie wypofana-

Cylinder

•TTTI

""::rrucykfuo t 2 J

"-

~

V

r--b-

IJL_

Rys. 201. Diagram ruchu dla

układu

z rys. 200

16

5.J I I\

Ą

17---++,,-.,. •

v

V

2 3

'l:f

Start

I/

1"

Aut. Po1ed. Rys. 202. Schemat

ka

Pneumatyka

montażowy

209

Numer

Wielkość

Nazwa

Ilość

sztuk

1.8

Cylinder dwustronnego działania mocowany na łapach

0100 X 200

1

2.5

Cylinder jednostronnego działania mocowany od przodu

0100 x50

2

Cylinder pneumatyczno-hydrauliczny

080X160

2

1/8"

1

3/8"

3

3/8"

2 1

Typ

5.3 3.6 4.3 1.1

Zawór

rozdzielający

32 sterowany obustronnie

1.6

Zawór

rozdzielający

42 sterowany obustronnie pneumatycznie (strumieniem

dźwignią ręczną

3.3

napełniającym)

4.2 2.2

Zawór rozdzielający 32 sterowany pneumatycznie (strumieniem napeł-

5.2

niającym)

1.2

Zawór-pilot 32 sterowany przyciskiem ręcznym

1/8"

1.2

Zawór-pilot sterowany rolką z dźwignią łamaną

1/8"

5

Zawór-pilot 32 sterowany jednostronnie przyciskiem mechanicznym

1/8"

2

Zawór zwrotny

3/8"

1

ze sprężyną powrotną

1.4 3.1 4.1 5.1 2.1 3.2 2.4 1.5

Przełącznik

1/8"

1

1.7

Zawór szybkiego spustu

3/8"

1

obiegu

2.3

Zawór redukcyjny

3/8"

1

02

Zawór redukcyjny

1/2"

1

3.4.

Zawór

3/8"

2

dławiący

jednokierunkowy

3.5 01

Filtr

1/2"

1

03

Smarownica

1/2"

1

Rys. 203. Wykaz elementów

Średnica

Średnica

Numer przewodu

Numer łącza

wewnętrzna

x

długość,

Uwagi

Numer łącza

Numer przewodu

x

1

1.2-1.5

13

3.3 (2)-3.5

2

1.1-1.3

14

3.3(4)-3.4

3

1.3-1.5

15

3.2 -

4

1.6(12)-1.4

16

4.1--4.2(12)

5

1.6(2)-1.7

17

4.2(2)--4.3

6

1.6(4)-1.8

18

4.2(4)--4.3 5.1-5.2(12)

Przewód 11

7

2.1-2.2(12)

19

8

2.2(2)-2.8

20

1.1 - zasilanie

9

2.4 -

21

1.2

Przewód

długość,

mm Typ

mm Typ

4 X 1500

Uwagi

wewnętrzna

zasilanie

10

2.4--2.5

22

1.4 - zasilanie

11

3.3(14)--4.2(14)

23

1 .6 - zasilanie

12

3.3(12)-3.1

itd.

o

R·ys. 204. Wykaz przewodów

210

Poradnik elektryka i automatyka

HYDRAULIKA

9

WSTĘP

W niniejszym rozdziale podano przykłady podstawowych połączeń, wzory stosowane przy obliczeniach oraz nomogramy. Podano również przykład obliczenia układu hydraulicznego automatu do cięcia rur i pasma. Projektowanie układu sterowania tego automatu pokazano na stronie 202, w rozdziale „Przykłady projektowania układów przełączających".

9.1. PRZVKŁADY POŁĄCZEŃ 9.1.1. Zawory

bezpieczeństwa

i przelewowe

Włączenie

w obieg zaworu bezpieczeństwa chroni układ przed przeciążeniem (rys. 205). Włączenie w układ (rys. 206), powoduje podczas pracy odprowadzenie nadmiaru oleju; taki zawór (odprowadzający nadmiar oleju) nazywany jest zaworem przelewowym. Zawory przelewowe stosowane są również jako zawory bezpieczeństwa. W jednym układzie hydraulicznym może pracować jednocześnie kilka zaworów przelewowych, ustalając ciśnienie w różnych gałęziach obiegu. zaworu

dławiącego

-+------·

Rys. 205.

Włączenie

w obieg zaworu

bezpieczeństwa

Rys. 206.

Włączenie

w obieg zaworu przelewowego

Zawór przelewowy 1 służy do odprowadzania do zbiornika nadmiaru oleju podawanego pompą i ustala ciśnie­ nie, na jakie ona pracuje. Zawór zaś przelewowy 2 stwarza przeciwciśnienie w cylindrze po stronie wylotowej, co wpływa dodatnio na równomierność ruchu tłoka i zapobiega zapowietrzeniu cylindra. Typowy przykład takiej współpracy pokazano na rys. 207.

Hydraulika

211

-r·

-V

R

t=:=::.:.::;::::::=:=:I ---

t

2

Q

I

L

Rys. 207.

Przykład współpracy

dwóch zaworów przelewowych

Rys. 208. Dawkowanie na wlocie

9.1.2. Dawkowanie oleju

Dawkowanie na wlocie (rys. 208) wytwarza w cylindrze siłownika przeciwciśnienie, nie dopuszczając do drgań tłoczyska.

P>R

V

R

Rys. 21 O. Kompensacja przecieków w pompie przez utrzymanie stałego ciśnienia roboczego

Rys. 209. Dawkowanie na wylocie

Dawkowanie na wylocie (rys. 209) może powodować zapowietrzenie się układu i szybszy ruch początkowy, większy od wartości nastawionej. Objawy szybszego ruchu początkowego, mogą występować przy włączeniu

pompy.

9.1.3. Kompensacja przecieków Kompensację przecieków przez utrzymanie stałego ciśnienia roboczego przedstawiono na rys. 210, natomiast

przez

212

włączenie

w

układ

pompy

dozującej

na rys. 211.

Poradnik elektryka i automatyka

---1

I I I I I I

I

I

I

L

Rys. 211.

9.1.4.

Włączenie

Dławik

L

w obieg pompy

dozującej

Rys. 212.

Dławik włączony

na wlocie

w obiegu

9.1.4.1 na wlocie

reguluje lub ustala prędkość ruchu tłoka, a włączenie go na wlocie (rys. 212) nie stwarza przew cylindrze siłownika hydraulicznego. Takie usytuowanie dławika powoduje doprowadzenie nagrzanego oleju do cylindra siłownika (nagrzanie następuje przy przepływie oleju przez dławik - im mniejsza szybkość, tym wytwarza się większa temperatura). W praktyce jednak jest to mało istotne ponieważ silne nagrzewanie się oleju zachodzi nie przy jednorazowym jego przejściem przez dławik, a wskutek krążenia oleju w obiegu przez dłuższy czas. Zawór

dławiący

ciwciśnienia

9.1.4.2. na wylocie Włączenie dławika równomierną pracę

na wylocie (rys. 213) wytwarza w cylindrze przeciwc1srnenie umożliwiając przez to oraz odprowadza olej bezpośrednio do zbiornika, gdzie następuje jego wychładzanie.

I I

L

Rys. 213.

Hydraulika

Dławik włączony

na wylocie

Rys. 214.

Dławik włączony

na

odgałęzieniu

213

91 · -4.3. na

odgałęzieniu

(rys. 214)

Wn· · zostini~jszym rozwiązaniu, tłoczysko dławika będzie miało większą szybkość ruchu, im bardziej przymknięty Do ~nie dławik. Największą prędkość ruchu otrzyma przy zupełnie zamkniętym dławiku. wio ~Jernnych stron umieszczenia dławika na odgałęzieniu należy także - poza wadami występującymi na tej cie, ~rak przeciwciśnienia oraz zależność prędkości tłoka nie tylko od dławika, lecz również od rzeczywisPo wydaJności pompy. _

po ~irno tego układ taki jest pod względem energetycznym znacznie korzystniejszy od obu poprzednich, ob n~e~aż pompa pracuje tylko na takie ciśnienie, jakie jest konieczne dla pokonania doraźnie występującego niuc~ązenia, nie ma więc dzięki temu strat w zaworze przelewowym. Dlatego włączenie dławika na dogałęzie0 wJest stosowane, mimo opisanych wad i ograniczeń. Racjonalne jest użycie tego układu w urządzeniach Zględnie dużej mocy, pracujących przy niewielkim zakresie prędkości (nie przekraczającym 3:1). 9.1 5

R

~~~

szczeliny zaworów

· · egulatory

przepływu

dławiących,

przy dawkowaniu

małej ilości

oleju,

są wrażliwe

na „zatykanie"

się

Ro~e?ZYszczeniami z oleju. W celu uniknięcia tego stosuje się tzw. regulatory przepływu. że Wiązanie z przepływem najpierw przez dławik, a potem przez zawór różnicowy jest o tyle korzystniejsze, a :,rzez_ dławik przepływa olej nie nagrzany jeszcze na skutek dławienia w szczelinie zaworu różnicowego, Na· ięc ~1~co mniejszy jest wpływ strat energetycznych na natężenie przepływu przez regulator.

zo~~~ęsc1ej spotykanym sposobem podłączenia regulatora _ daJ~ Spełnione podstawowe warunki: orazuze natężenie przepływu

przepływu jest stosowany układ

z rys. 217, gdzie

Uk~Ystępujące przeciwciśnienie.

tłokad z rys. 218 spełnia częściowo te warunki, bo ciśnienie występujące po stronie tłoczyska nie zabezpiecza Prz~ Przed możliwością działania sił występujących w kierunku ruchu tłoka (może występować samoistny e ew oleju).

,,__ I

I I

I.

r

-,. I.

I I I

L_ l__

I I

___ J

,--I

-1 I.

I

I

I

I

I I

L

Rys. 215

· Regulator przepływu przelotowy włączony na wlocie

'

L~ __ J I

Rys. 216. Regulator przepływu przelotowy włączony na wylocie

Poradnik elektryka i automatyka

I

I

I

L

I

L

Rys. 217.

Prawidłowe włączenie

współpracującego

z cylindrem

regulatora

przepływu

Rys. 218.

połączonym różnicowa

Nieprawidłowe włączenie

przepływu współpracującego

regulatora

z cylindrem

połączonym różnicowa

9.1.6. Zmiana

prędkości

suwu -F1

-F2

ł

Rys. 219. Zmiana czynnej powierzchni

9.1.7. Filtr w

układzie

tłoka

przy cylindrze z

tłokiem różnicowym

hydraulicznym

Filtr może być włączony w obieg, w przewodzie tłocznym, ssawnym lub w odgałęzieniu przewodu tłocznego. Zainstalowanie jego w przewodzie ssawnym (rys. 220) zabezpiecza układ przed zanieczyszczeniem, lecz zwiększa opory ssania (na skutek dużych zanieczyszczeń mogą być kłopoty z zassaniem cieczy do pompy).

Rys. 220. Schemat włączenia filtru na przewodzie ssawnym pompy

Hydraulika

Rys. 221. Schemat włączenia filtru za zaworem bezpieczeństwa

215

Przed nadmiernym wzrostem ciśnienia tłoczenia pompy, w przypadku umieszczenia filtru w przewodzie tłocznym, zabezpiecza umieszczenie zaworu przelewowego: za zaworem bezpieczeństwa - stosuje się w przypadku, gdy jest lepiej, aby urządzenie przestało działać, niż aby zasilała je ciecz niefiltrowana (rys. 221); poprzez bocznikowanie zaworem przelewowym - instaluje się gdy niedopuszczalne są przerwy w dopływie cieczy i mniejszym złem jest zasilanie cieczą niefiltrowaną (rys. 222); lub jak na rys. 223 ~ zainstalowanie według tego układu pozwala wymienić i oczyścić filtr bez przerywania zasilania urządzenia.

Rys. 222. Schemat włączenia filtru przez zawór przelotowy

216

bocznikującego

Rys. 223.

Włączenie

filtru na

odgałęzieniu

Poradnik elektryka i automatyka

9.2. PODSTAWOWE SYSTEMY STEROWANIA

MANNESMANN REXROTH

9.2.1. Prosty układ hydrauliczny (obwód otwarty)

©

.A

A

B

© Przedstawiono tu system hydrauliczny w jego najprostszej formie. Pompa 1 o stałej wydajności zasysa ze zbiornika 2 ciecz i tłoczy ją dalej do systemu. Środkowe położenie suwaka uzyskujemy za pomocą dwóch sprężyn. Z przesunięciem rozdzielacza 4 w jego lewe poło­ żenie (strzałki równoległe) dostaje się ciecz hydr. do przestrzeni tłokowej cylindra 5. Trzon tłoka wysuwa się. Prędkość ruchu zależna jest od wydajności pompy i wielkości cylindra (powierzchni tłoka). Wielkość użytecznej siły na trzonie tłoka jest zależna od powierzchni tłoka i maksymalnego dopuszczalnego ciśnienia w systemie. To maksymalne ciśnienie systemu hydraulicznego nastawia się na zaworze 3 ograniczającym ciśnienie. Wysokość rzeczywistego ciśnienia, w systemie, określoną przez pokonywany opór w odbiorniku, odczytać można na manometrze 6.

p

© Rys. 224. Prosty

Hydraulika

układ

hydrauliczny

217

9.2.2.

Układ

z cylindrem

MANN ESMAN N

różnicowym

REXROTH

A

@ Dość często

stosowany

„Różnicowy

łączeń". Charakterystyczną cechą

tego

układ układu

pojest

stałe

podłączenie do przewodu ciśnieniowego przestrzeni trzona 1 cylindra, natomiast przestrzeń tłoka 2, w zależności od potrzeb jest zasilana poprzez 3-drogowy rozdzielacz 3 lub też połączona do zbiornika. Siły działające na trzon tłoka odpowiadają stosunkom powierzchni strony tłoka i trzona stąd też wyrażnie różnicowy układ połączeń. Układ ten stosuje się w zaciskach hydraulicznych w przypadkach gdy wymagana jest możliwie mała pompa. Przy wysuwaniu tłoka wyparta ciecz 4 z przestrzeni trzona zostaje skierowana wraz z cieczą 5 dostarczoną przez pompę na stronę przeciwną, a więc do przestrzeni tłokowej. Jednak w tym układzie połączeń wziąć pod uwagę, że siła na trzonie tłoka odpowiada tylko różnicy powierzchni tłoka i powierzchni pierścieniowej tzn. powierzchni trzona tłoka (tłoczyska). Jeżeli stosunek powierzchni pierścieniowej do powierzchni tłoka dobierzemy jak 1:2, to mamy dodatkową korzyść w postaci równych szybkości tłoka w obydwóch kierunkach.

p

Rys. 225.

218

Układ

z cylindrem

różnicowym

Poradnik elektryka i automatyka

9.2.3.

Układ

z

MANNESMANN

podwójną blokadą

IREXROTH

10~st

;JO eń

Jeżeli tłok

w cylindrze hydraulicznym wykonujący ruch w dowolnym kierunku ma się zatrzymać i utrzymać w tej dowolnej pozycji, stosuje się zawór zwrotny 1 podwójnie sterowany. W położeniu rozdzielacza pokazanym na schemacie, tłok nie może się poruszyć w żadnym kierunku pod wpływem działania sił zewnętrznych. W zależności od kierunku siły powrót oleju zostaje zamknięty hermetycznie przez lewy lub prawy sterowany zawór zwrotny. Dla wysuwania lub wsuwania tłoka otwarty zostaje zawór zwrotny od strony odpływu cieczy przez ciśnienie cieczy doprowadzonej od strony przeciwnej tłoka. W położeniu środkowym suwak powinien połączyć obydwa zawory zwrotne bezpośrednio ze zbiornikiem. Tylko w ten sposób uzyskuje się szybkie i szczelne zamknięcie zaworów zwrotnych i tym samym hermetyczne zamknięcie obu stron cylindra.

na na ka ka ~ń.

eh :iła

4 :ieiwJę,

icy

z:n. do

11y ści

Rys. 226.

yka

Hydraulika

Układ

z

podwójną blokadą

219

9.2.4.

Układ

z rozdzielaczami

Należy podkreślić, że

bez wzajemnego

łączonymi

przy takim

oddziaływania

MANN ESMAN N

szeregowo

połączeniu niemożliwe

na siebie ich

siły

i

REXROTH jest uruchomienie kilku odbiorników

równocześnie

szybkości działania. Rozpatrując dokładniej zauważymy

następujące zależności:

Do uruchomienia tłoka cylindra 2 konieczne jest ciśnienie odpowiednie do potrzebnej siły i powierzchni tłoka. to działa w cylindrze 1 na pierścieniową powierzchnię tłoka. Ciśnienie systemu konieczne ostatecznie w cylindrze 1 jest zależne od siły działającej na trzon jego tłoka oraz od siły nacisku na jego (prawą) powierzchnię pierścieniową. Ta siła nacisku z kolei zależy od ciśnienia w cylindrze 2. Jeżeli siła ciśnienia w cylindrze 1 jest większa od sumy poszczególnych działających sił to wysuwają się tłoki w obydwóch cylindrach. Prędkość tłoka 1 ma się tak do prędkości tłoka 2 jak powierzchnia tłoka 2 do powierzchni pierścieniowej tłoka 1. Ciecz hydrauliczna przed osiągnięciem zbiornika przechodzi przez filtr przepływu powrotnego. Ciśnienie

@ A

A

A

B

A

B

1

p

T

r· I

i

„

---.-·1 I ł

____.J

___ !6)

p I I ~--.1

p

10 Rys. 227. Łączenie szeregowe r
220

Poradnik elektryka i automatyka

MANNESMANN 9.2.5.

Układ

z

równoległym łączeniem

REXROTH

kilku rozdzielaczy

w przedstawionym układzie, jako odbiornik zastosowano: cylinder teleskopowy podwójnego działania 8, cylinder różnicowy 9 ze stałym dławieniem końca skoku tłoka po stronie dna cylindra i cylinder pojedynczego działania 1O, że sprężynowym powrotem tłoka. Połączenie równoległe pozwala na jednoczesny ruch tłoków kilku cylindrów jeżeli dysponujemy ilością cieczy odpowiednią dla utrzymania koniecznego ciśnienia roboczego . przeciwnym przypadku o wartości ciśnienia zadecyduje opór najmniej obciążonego odbiornika. Znaczy to, że cylinder o najniższym żądanym ciśnieniu wysunie tłok jako pierwszy. Jeżeli tłok pierwszego cylindra jest w położeniu krańcowym ciśnienie wzrasta dalej, aż osiągnie wartość konieczną do uruchomienia tłoka następnego cylindra. A więc tłoki cylindrów wykonują ruch w zależności od potrzebnego ciśnienia zależnego od obciążenia. Pompa o zmiennej wydajności 1 sterowania silnikiem 2, zasysa przefiltrowaną ciecz i tłoczy ją do systemu hydraulicznego. Przez proste odgałęzienie przewodów zasilane są cylindry 8, 9 i 10, poprzez rozdzielacze 5, 6 i 7. Rozdzielacze i przez to odbiorniki usytuowane są do siebie równolegle. W naszym przykładzie, rozdzielacze 5 i 6 w pozycji środkowej mają zamknięte połączenie P, A, B i T. W zaworze 7, w prawym położeniu suwaka zamknięte jest połączenie P. Układ do rozdzielaczy znajduje się pod ciśnieniem ustawionym na wstępnie sterowanym zaworze ograniczającym ciśnienie. Wielkość tego ciśnienia można odczytać na manometrze, po uruchomieniu przyciskiem 3/2-drogowego rozdzielacza 4.

.w

®

®

©

A

A

li

Rys. 228. Równoległe łączenie rozdzielaczy

Hydr.aulika

221

MANN ESMAN N

9.2.6. Układ hydrauliczny z 3-stopniowym zdalnie sterowanym zaworem regulacji ciśnienia

REXROTH

Jeżeli

w systemie hydraulicznym wymagane jest np. 3-krotne stopniowanie ciśnienia, można to uzyskać albo przez dołączenie 2 dalszych regulatorów ciśnienia albo zaworów wstępnego sterowania. Przedstawiony poniżej na schemacie zawór regulacji ciśnienia wstępnie sterowany 1, może być połączony poprzez rozdzielacz 2 z jednym z dwóch zaworów 3 lub 4. Jeżeli rozdzielacz 2 jest w położeniu środkowym, to zawory 3 i 4 połączone są ze zbiornikiem. Ciśnienie w systemie posiada wartość nastawioną na zaworze 1. Jeżeli rozdzielacz 2 załączy zawór 3 lub 4 (w tym przypadku zawory wstępnie ster) to ciśnienie działa równocześnie na zawory 1 i 3, wzgl. 4. Znaczy to, że na zaworze 1 musi być nastawione najwyższe ciśnienie robocze, tak aby ciśnienie niższe nastawione na załączonym zaworze 3 wzgl. 4 powodowało uzyskanie w systemie żądanego niższego ciś­ nienia. Układ ten może być również stosowany jako sterowanie zdalne.

XQ

@~X. r -1 I

..L

I

,__..J

I

--, © I

I : L-.J

I „1

©

r „1

i..L

I

's

A

8

ff11 Il}i1Xt11 PJ

1T

I i...L.i

I I

I I I

L __

--~-P\9 p

OG 1 Rys. 229.

222

Układ

z trzystopniową

regulacją ciśnienia

Poradnik elektryka i automatyka

MANN ES MANN 9.2.7. Układ z zaworem podtrzymującym

REXROTH

Jeżeli

cylinder pionowy obciążony jest stałym c1ęzarem (np. suwak przeciągarki) to konieczne jest zastosowanie dodatkowego zabezpieczenia przed opadaniem, z powodu wewnętrznych przecieków w rozdzielaczu. Takim zabezpieczeniem jest zawór zwrotny 1 zainstalowany na rurociągu powrotnym. Przewidzieć należy również zawór podtrzymujący 2 (sekwencyjny). Ciśnienie otwarcia tego zaworu jest ustawione o 10% powyżej wartości koniecznej do utrzymania ciężaru. Mamy tu do czynienia z efektem tzw. „przeciwwagi hydraulicznej". Dopiero przez wzrost ciśnienia po stronie A tłoka pokonany zostaje opór podtrzymującego zaworu i tłok może wykonać ruch w dół. Szybkość opadania nastawiamy na regulatorze przepływu 3. Przyporządkowany równolegle zawór zwrotny pozwala na szybkie podnoszenie obciążenia.

A

s

A

p

s

L..

-·_j

©

T

s

Rys. 230.

a

Hydraulika

Układ

z zaworem

podtrzymującym

223

/I 9.2.8. Synchroniczny ruch kilku cylindrów - tzw. „hydrauliczna linka Bowdena"

@J

MANNESMANN REXROTH

Użyteczną w praktyce, jednak dość kosztowną metodę synchronicznego ruchu hydraulicznego przedstawia tzw. „hydrauliczna linka Bowdena". Dwa cylindry o jednakowych wymiarach z.dwustronnymi tłoczyskami połączone są ze sobą szeregowo. Przez to drugi cylinder wykonuje ten sam ruch co pierwszy zasilany przez pompę. Ponieważ obie szeregowo połączone przestrzenie cylindra powodują jedynie przesunięcie słupów cieczy, bez dodatkowego napełnienia nastąpiłoby powolne przesunięcie tłoków ze względu na wewnętrzne lub też zewnętrzne przecieki. Dla przeciwdziałania tej niepożądanej, lecz nie do uniknięcia sytuacji, po każdym pełnym skoku „linka Bowdena" zostaje na krótko połączona ze strumieniem tłoczenia względnie zbiornikiem przez przesunięcie w prawo 4/3-drogowego rozdzielacza 2. Są dwie przyczyny niedokładności synchronicznego ruchu tłoków: a) Lewy tłok przesuwa się pierwszy w górne krań­ cowe położenie i uruchamia wyłącznik krańcowy 3. Powód: Za mało cieczy pomiędzy cylindrami. Korekta: Lewym wyłącznikiem krańcowym 3 włączyć el.-magnes „a" na rozdzielaczu 2. Ciecz płynie tak długo przewodem sterującym aż prawy tłok naciśnie wyłącznik krańcowy 4. Powoduje to wyłączenie prądu płynącego do elektromagnesu „a". b) Prawy tłok przesuwa się pierwszy w górne krańcowe położenie i uruchamia wyłącznik krań­ cowy 4. Powód: Za dużo cieczy pomiędzy cylindrami. Korekta: Prawym wyłącznikiem krańcowym 4 włączyć prąd do el.-magnesu „b" na rozdzielaczu 2. Otwarty zostaje przez to sterowany zawór zwrotny 5 i tyle cieczy może odpłynąć, aż lewy tłok osiągnie P r 'i Ir {,;\ położenie krańcowe za pomocą wyłącznika ____ ..J.I ____ ---..J,..i.:. 0 I krańcowego 3 wyłączony zostaje prąd zasilający I el.- mag n. „b". I Dokładność synchronizacji ruchu tłoków obok I I wymienionych już ograniczeń zależy również od jedI nakowego wykonania obu cylindrów. Również „ ____ J I i w tym przypadku spotkamy się ze znaną technicznie trudnością identycznego wykonania dwóch

.rttt UBI Xffib

części.

Ponieważ

rozdzielacz 2 przewidziany do cieczy układu sprzęgającego cylindry jest normalnie konstrukcji suwakowej, należy się liczyć z pewnymi wewnętrznymi przeciekami. Dlatego konieczne jest dodatkowe wprowadzenie sterowanego zaworu zwrotnego 5 (gniazdowego). uzupełnienia

Rys. 231. „Hydrauliczna linka Bowdena"

224

Poradnik elektryka i automatyka

IN

MANNESMANN REXIROTH

9.3. WZORY STOSOWANE DO OBLICZEŃ via

9.3.1. Pompa hydrauliczna

NO

Wydatek pompy

V · n · 1]vo1 1000

1ia ka ::ie

Moc

napędowa

p·Q 600 · l]ges

Pan=

[~J

(152)

Q

[kWJ

(153)

V=

=

lń-

n

Sprawność l]ges

całkowita

= T}vol

=

Prędkość

(154)

• l]hm

-J

geometryczna pojemność skokowa (Pompa i silnik) [cm3]

go

1.

1

Wydatek pompy [ -• mm

o~r J [ min

obrotowa

względnie [min-1]

:yć

ak 1ie 1ie ne

9.3.2. Silnik hydrauliczny

Przepływ

cieczy

V·n

1

Q=---1000 · T}vol

[-

lń-

Prędkość

4 2. '5 1ie ka

,cy

Q ·

obrotowa

l]vol •

-J

min

1000

V

(155)

Pan =

(156)

p

=

Ciśnienie

[ .bar lub

Moment obrotowy napędu

Ap ·V·

l]hm

Mab=-----

[daNm]

2·7T· 100

(157)

ok id-

robocze daN cm 2

1

Sprawność całkowita

l]ges

T}vo1

eż

= {- 0,8 =

0,85)

sprawność objętościowa

(wolumetryczny)

;heh

wymagana moc napędu pompy [kW]

lub

IMab =1,59 · V ·Ap ·

T}hm •

10-3

I [daNm]

(0,9-0,95) (158) l]hm

=

do lry

hydrauliczno-mechaniczny współczynnik sprawności

(0,9-0,95)

5ię

ni. 1ie Moc napędu

Ap · Q ·

l]ges

I

Pab = __________ eo_o____~·

Mab = Moment obrotowy napędu [daNm] [kW]

{159)

Ap

=

Różnica ciśnienia pomię­

dzy wlotem i wylotem silnika [bar] względnie

[~~~ l Pab

=

Moc napędowa silnika hydraulicznego [kW]

9.3.3. Cylinder hydrauliczny wymiary geometryczne

1ka

Powierzchnia

d,2 . 1T

tłoka

4. 100

Hydraulika

(160)

średnica tłoka

(Q Cylinder - 0) [mm] 225

r! ct,2. 0,785

IA=

lub

Powierzchnia trzona tłoka

100

Ast=

dl.

0,785

100

@) [cm

2

]

(161)

[cmlł]

(162)

MANN ESMAN N

IREXIROTH

średnica

d2 =

trzona

Powierzchnia pierścieniowa tłoka = Powierzchnia tłoka - powierzchnia trzona tłoka

AR=

9.3.4.

Siła

(d,2 - dl) . 0,785 100

.p .. d1 2 . 0,785 Fo=

nacisku Fo

10000

p . (ct,2 - ctl) . 0,785 Siła ciągnienia

Siła tłoczyska

Fz = siła

FS

10000

]

(163)

dl.

p . Fs = Współczynnik sprawności

Siła

I

Ciśnienie

I Pm=;]

F = p ·A

V=

v=

Konieczne natężenie przepływu

(164)

[kN]

(165)

IJI

IOm=

:

I~ :

I

l~C :

[kN]

(166)

[daN]

(167)

F

[bar]

(168)

p =

w hydrocylindrach

0,95

ruchu

0,785

10000

wynosi ok. 0,85 -

tłoka

(kN]

nacisku w układzie

różnicowym)

h t . 1000

Q A·6

=

Siła

[daN]

Ciśnienie

wzg I.

I

a· V· 60 10

low=~ ·601 226

2

w cylindrze

Siły

Prędkość

[cm

I

[:]

robocze [bar] daN cm2

A=

Powierzchnia czynna tłoka 2 [cm ]

Pth =

teoretyczne ciśnienie bez uwzględnienia strat tarcia

(169)

[:]

(170)

V =

Prędkość

ruchu tłoka

{:]

[mTr,]

(171)

Q=

Natężenie przepływu

[~]

przy uwzględnieniu strat przecieków

1

[ min]

(172)

Oth

=

Natężenie przepływu

bez strat przecieków

[~)

Poradnik elektryka i automatyka

~

I.

Q -

Objętość

Oth

n~1.

-

A.· h

V=

skokowa

10000

T]vol

[rnTr,]

(173)

[I]

(174)

t

tłoka

9.3.5. Straty

=

ciśnienia

I

L>p

A·h·6

ści

[- 0,95] przecieki

V= =

dla

przepływu

(175)

h=

(wolumetryczsprawna-

współczynnik

Objętość

uwzględniający

skokowa [I]

Czas skoku [sek] Skok [mm]

w prostych przewodach

= ;\, .

I ·p

-

Współczynnik

[s]

Q . 1000

Objętościowy

ny)

t Czas ruchu

=

MANNESMANN REX.ROTH

v' · 10

d·2

tarcia cieczy o laminarnego

· [bar]

(176)

.6.p = strata ciśnienia w prostym przewodzie rurowym (przelaminarny lub turbulentny pływ

rurę

p

J

=

gęstość

dk~ 3 ]

[

(- 0,89 dla oleju) (177) Współczynnik

dla

przepływu

tarcia cieczy o turbulentnego

Aturb.

=

rurę

0,316

Jl =

współczynnik

I=

długość przepływu

V·=

prędkość przepływu

d =

Liczba Ryynoldsa

V

. 10'

I

V=

6 . d2 . 'ff

.

1021.

(180)

lepkość

kinematyczna [cSt]

lub [ -mm s-]

Q = V= _ _0_ _

[mm] 2

(179)

Prędkość przepływu

[;]

Średnica wewnętrzna rurociągu

v·d

[m]

w przewodzie rurowym

(178)

VR:

tarcia

Strumień

cieczy

rurociągu

[~]

4

·]

,]

ka

Hydraulika

227

9.4. NOMOGRAMY, TABLICE ORAZ WYKRESY

Q

r

{rim'/mln} dm'/hJ 400

d

s·

.[mrn2) {cm2} Uf

25(}()/J

300

a.2 200

V {m/3]

- D.3

']()

50 40

ns

JO

tOO 90

os

20

SO

U7 0.8

?O

.U

60

50 .Jto

2 .3()

3 4

.20

5 6 7

a

9 10

10 9

B

'

s

qos

20

5 df

Rys. 232. Nomogram do oznaczania

V

v-

228

=-

średniej prędkości przepływu

1 Q - •S 6

~

(181)

średnia prędkość przepływu objętościowy

30

w przewodach [m/s].

Q-

wydatek

[I/min].

S-

pole przekroju przewodu [cm 2 ].

Poradnik elektryka i automatyka

"'I

~

...... -,__ ....

~ c:: ~ Ol

V

.. . .. . ..

• a • •

~~

D.G3

1\71

D.8

lU

~11

1.0

14

1,25

~6

111

1.74

2,0

.as l.11.115.w 4

.c.s

M

5

:i;r

lt3

8

o

1'1

10

12,5

u

U,4

1fl

16

20

35,5

'1fl

25

31,5

4S '

40

SD

SS

80

Rys. 233. Dobór średnicy przewodów w zależności od prędkości i natężenia przepływu wg normy ZN-60/MPM/04-19009

~

112

liO

7f

63

1ob

„

125

UD

160

~

• • •

110

I

t

114

100

250

OI/min

s

d

{mm} {mm'} fi

-=

100

IO 80 9 70 8-

[Qs/cm3;'s] 20000

!Jp

10000

{J.S/cm9 [HPa]

5000

50

500 300 200

2000

30 20 ~10

5 JO~J

20

2

fO

I

5

0.5

1

a1

2

0,2

10

I

O,f

5

0,5

3

0.3

D,05 0.03

0,2

ao2

0,1

o.ot

2

f 1

0,8

Q9

a6

qa

0,7

Q6 0,5

~

0,4 0,3

2

1

0,7 0,5 0,3

0,4 Rys. 234. Nomogram do oznaczania przybliżonego wydatku przy przepływach turbulentnych przez krótkie otwory Qs = 1ot-.{i;i)dla cieczy o gęstości 0,9 g/cm3, Qs przybliżony wydatek objętościowy [cm 3/s], S - pole przekroju otworu [mm 2], d -średnica otworu [mm], ti.p-spadek ciśnienia [kG/cm 2 ]

230

(182)

Poradnik elektryka i automatyka

Q

p'il

{cimfmi.n}{cm3j.s}

[KH) {Kw)

150

118 100 . 80

2000

60

100

90 80 70

40

1500

JO

100

{HPa) [kG/cm~ 40 «JO 30

300

20

200

SQ 40 30 20

20

60

50

8~~

40

6

JO

p

500

fO

9

'

roo

90

8

ro

5~

70

4-f3

5·

oo

5

;ł2

50

4

4f)

J

30

2

20

I

'IO

4

{: f

20

fO

1

q7 QS

0,5 0,4

OJ

O,.J

0,2

0,2

0,15

10

Rys. 235. Nomogram do oznaczenia mocy użytecznej pompy

- Op

Pu - 612 Pu p-

-·ka

Hydraulika

(183)

moc użyteczna pompy [kW], Q -wydatek pompy [I/min], [kG/cm 2]

ciśnienie

231

Pu.

Pp {Kw}ffeH) ffeH} {KW} 170 69 150 60

50

40

Qcark. O,f

125 łOO

90

eo

30 30

20

70 60 50

0,5

40 30

20 '"'

op 10 -9

s

5 3

7 6 5 4

0,7

qe

3

2 2

_qg f,O

Rys. 236. Nomogram do oznaczenia mocy pobranej przez

Pp

Pu

=TJTlcalk. = Timach. calk.

Tlcalk. -

sprawność całkowita

Tlhydr. -

sprawność

pompy,

Timach. -

hydrauliczna pompy,

Tlv -

•

• Tlhydr. • Tlv

PP - moc pobrana pompy [kW lub KM], Pu - moc

232

pompę

użyteczna

sprawność

(184)

pompy [kW lub KM].

mechaniczna pompy,

sprawność objętościowa

pompy

Poradnik elektryka i automatyka

Q.

de

(dml/min) (c:ml/s] 100

(mm)

1600

20 22

v(mm/s] _ 2000

28

1000

s LO LS

56

60 65

70

90 100 110

10 9

125

8

1LO

7

180

s

200 Rys. 237. Nomogram do oznaczania średniej prędkości cylindrów roboczych V =

c v0

-

Hydraulika

(185)

średnia prędkość cylindrów roboczych [mm/s], Q

S0

ka

1000 Q 6 Sc

pole przekroju tłoka [cm 2], d 0

wydatek pompy [I/min],

średnica tłoka [mm]

233

I)

VC Pu {KH} {KW} [cm,ls}{mm/s]

-{kGjcrri} Fe {N} 1000

9810

900

10 8 7

10

800

7848

700

6867

-

fOO

1000

5 4 3

600 - 5886 500 400

4905

0,7 0,5

3924

Q4 'I

300

200

aJ to

2943

100'

·oo '70 60 50

0,1

1962

0,08 0,06 0,05 0,04 . Q03

0,04 0,03 Q02 I

0,02 100

981

0,014

o;ot

fO

1

Rys. 23 a. Nomogram do oznaczania mocy użytecznej cylindrów roboczych Fe Ve Pu= 102 • 1000

. (186)

p - moc użyteczna [kW], Fe-siła na tłoku [kG], u ve _prędkość poruszania się cylindra [mm/s]

234

Poradnik elektryka i automatyka

fil I

~

~

c:

~

Ol

1111

I 111

·~

V ~

~

li

*

'

I

>--

- '-· r/- - I I

-

-

1~;

/---/ 10

li

V

~ ,, r7 '-'

i,.

7;

r7

llJ

„ ... - „

I

o

";{ ~ n"

J

)

li

l,t

„

~

,,

.; ~

.

j I

J

J

0,11

'

I

1

I '

7

J

~ !';'/

I

I

J I

'

I 40

50

I

I

60 70 80 90 100

Zakres ciśnienia akumulatora (min i max) w bar

~ ~ :,~

,

„o

IG

'IO

D

•

2

20

3

li

1,11 „

„

·a

.•o

I

0,2

o.•

C,I

li

IO

4

2

o

•

2

o,2

....

2

I

'

I I

1

I

160

200

300

--Rys. 239. Wybór akumulatora hydraulicznego

~

'

(\OO

I

I

I I I I I

I

30

T

T

I

I

1

~

IO 2B

o,•

I I

J

o.•

D,ll

I

I I

1 l

0,2

JO

.,..

I

'Cl

I/

""'

I

•

„

J

li

li

•

„.

~

J .~

o; ol

~

'

~

'

il

.o/~ c •

7-::,

1

J

T J

J

I

I

1

12

20

o.il

„.,w

I/

I

u

10

V

li ~

I

J

I

I I I

' "

21

,

o,•

li il

j j

I I

20

j

!\"

"

•

i,

li

j

.

:t,a 2

)

' 7 I J

I

I

J

~

7."

.

0,1

v

/ J

~

v

J

J

7

0,18

JlllLr

, //'1.-,

/

'/

I

I

15

v

o,a

"'"' unu

~

0.1

J

I

C..

)

)

V

jf

, !.I,;

r7

I/

~I 7

~

"'

)

I I ,

!, i,.

/

7J V 1/:J

/

li

'~ I li ·::] G O/ !:'J !t. -

- -- ,__

IJ

I rT

u

"Q,

~

J

li

~ ~I • Q;

vj

.J

~()

l/

„ I/ 17 ,

/

t>

„ „ ,„ „ V

/ VI/

q2

0,7

1

1,5

3

5

10

15

Nominalne ciśnienie akumulatorów

.20

25

35

55

I\.) (,.)

Cl)

I

~

Akumulatory hydrauliczne

I

~

>.

--

•N

111111 111 1111 11·111111111 IJILEJ 1111 1 0 Ytfł1et~łlr ki 1rtai11 11111 11 u1 ~1

16

24

gr40

-rS.G • B

I/I ,r IA 11171A' li/I Y I..( YI J.1 I I AT7 I I I VI 11 J

:I

.

-o .,,

I/ I

9w. ~c,~

IJ

l+ffil++++-H++t-+-+-+-+-+++-1 rtH-1 ~

"' ·:;: c:

~l-35

+7

21 t14 tB/t

H+H++-+-H-H-11-ł-ł'-l-ł-Hl-l-+l+I.';}? 1

{1:.~-\

c. >

1-H+H-1-++-l-+++ł-+-+-I-

•
l+ffiH-t-+-H.+ł-H-11-1-'&~

li

;;; IB

~l-30 >

+12

+6

+7. 2

111111 1 1 11r111

25 15

/

'/

/

/I/

/ J

,

7

,

7

7

IJ 1 '

/

~

J

r

„

/

., , /

„

„;

--,

J"

I/ I

17

,

li

17

7

,/

17

/

1 '

J

.I

IJ

11

0,7f1,75f2,Bf3,S

/

/

'/

/

,,

/I/

:Atl4 J4'U'AA

.c o

+2.i.+ 3

~

,:~.iJ~l~OS11J5t2t2>

...!::>

~. ·~

'„,

I/

-,

/

~

,

+io + 6 + 5

',

"

J /

1

IJ

I/

7

I/

J

/

7 -,

">

• :::-

:

li I

1

r

,

H+H++-ł-ł-ł-H-11-ł-ł'-l-l-+-:.,$J ~

Ul

r

li

"

l+ffili-+-+-t-H++ł-+-+-+-++ ..; ~

"tJ

111 Y Llf I IJl'l71717

'/ Ir /

"~ ,CJ

N

o

r

VIAVIAllAl71 YIA Ylll.YI 1/11 V I /I I VI..< I IA I V VI .A VI I I11i' I I7 A I I 111 I I VI I I J V J ,, ~ ' 1) J .17 7 7

1/1 A

'JS o

...>

MANN ESMAN N

REXROTH O.Br 2.0T J.z..,. 4

~~,...."

"

~

71- l/'I ·· r/117

17

71

/I/

~

/

I/

0,6 tl.5

..

r

20

12

I> - 4,8

4

~

·~

W-

Q4f I

C'o-

.

~

'

r

9

6

J

.3,6

'

I

F

-10

6

4

„5 + J t

2,4

2

2 t 1,2

'

'

(!)

CD"

$

iif m

~ ~

~ Di

Ir

, I

•

,

I

I

I

L_ L

1

„

I

I

Charakterystyka adiabatyczna

20

30

SO

40

P1 =min. ciśń. robocze, P2 =maks.

=

150

60 70 80 90 100

I

,

„

, 'Si!.~

200

JOO

400

Podstawą są prawa gazu: Vo = V 1 (~; )x

wzgl. P1

=PO

+1

soo CD . (2) ® .©

ciśń. robocze w układzie hydr. w bar (nadciśn.)

1

5/i=20 '= ·:i.51 s 10 I o 32 = 4 I 6 = 12 I 9 = 50

=

10

0.2+ o,5f O,B

~%~ r~ A~~- 7 ~<:}' 0,1 +0;2sto,4 to.s

J'IF'-'

2

5

nom. akumulatora w litrach =I /~=

/

7

t,t~Ćd' 1TIT'TT 7

' ', ,

I

7 -~

7~~

I

L

Wielko§ć

i

I

~~ €l2

1

I

+1

® ®Cl>®®

~

I

I

I

~ §-

,

1,6 f 2

!I . ~'-··

.I I

lvV~) x

(X -

=

azot 1.4 p 1 i PO w bar

ciśń. absol

)

Dla odprężeń poniżej 2 mln., jeżeli nie zachodzi wyrównanie temp. pomiędzy gazem i cieczą ciśn.

Z nomogramu możemy uzyskać: - objętość nominalną, - rozporządzalną objętość użyteczną, oraz ciśnienie wstępne w zależności od mlnlmalnego i max. ciśnienia roboczego

Rys. 240. Nomogram przeznaczony do

obliczeń objętości

nominalnej,

Diagram -

Firma Hydac Dodatkowych Hydraulicznych

Przedsiębiorstwo Urządzeń

objętości użytecznej

:I

·a...

'">o/

>

15

QI

•N

•CJ

<::)

w

:: "'c:

oraz

ciśnienia wstępnego

akumulatorów hydraulicznych

D o

Tabela 27. Przeliczenia jednostek lepkości est 1,0 1,4 2,8 3,9 5,0 6,25 7,45 8,5 9,0 10,7 11,8 12,8 13,8 14,8 15,7 16,6 17,5 18,4 19,3 20,2 21,2 22,8 24,5 26,1 27,7 29,3 30,9 32,5 34,1 35,7 37,3 41,2 45,1 49,0 52,9 56,8 60,6 64,5 68,4 70,0 80,0 85,0 90,0 95,0 100,0 110,0 120,0

.c

g, c:

.~

:; ~ >.

"O

.c

s:

...

-o o 1ii

:; E :i .:.: Cll

o

Cl Q)

c:

a. QI<

~

Cll

·2 Q) ·2 'l/l

·u ~ o

.iii c: tj Q)

>.

·N :i

·u

'l/l

o

a;.

.:o o

·t c: (ii

.Ec: o

c:

·u 'l/l o

a;.

:o o •C: Q)

N

.!:!

:oo

OE

"S

"R

est

1,0 1, 1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 1,9 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 2,9 3,0 3,2 3,4 3,6 3,8 4,0 4,2 4,4 4,6 4,8 5,0 5,5 6,0 6,5 7,0 7,50 8,00 8,50 9,00 10,00 10,54 11,20 11,86 12,51 13,70 14,48 15,80

30,0 34,0 37,5 41,1 45,0 49,0 52,6 56,5 60,0 64,0 67,9 71,5 75,1 79,1 83,0 86,8 90,8 94,2 98,0 102,0 105,0 113,2 120,0 128,0 135,0 142,5 150,0 157,6 165,6 172,0 180,0 195,0 216,5 230,0 253,0 272,0 290,0 309,0 326,0 363,0 365,0 388,0 411,0 433,0 456,0 501,0 547,0

26,2 29,2 32,0 35,0 38,0 40,9 43,8 46,8 49,7 52,6 55,5 58,5 61,4 64,3 67,3 70,2 73,2 76,1 79,1 82,1 85,0 90,9 96,7 102,1 107,0 113,9 120,0 125,9 132,0 137,9 144,0 156,0 172,3 184,0 201,5 217,2 230,5 245,0 259,0 288,0 325,0 345,0 365,0 385,0 405,0 446,0 86,0

130,0 140,0 150,0 160,0 170,0 180,0 190,0 200,0 210,0 220,0 230,0 240,0 250,0 260,0 270,0 280,0 290,0 300,0 310,0 320,0 330,0 340,0 350,0 360,0 370,0 380,0 390,0 400,0 410,0 420,0 430,0 440,0 450,0 460,0 470,0 490,0 490,0 500,0 510,0 520,0 530,0 540,0 550,0 560,0 570,0 580,0 590,0

OE 17,11 18,43 19,74 21,06 22,37 23,69 25,00 26,30 27,60 28,90 30,30 31,60 32,90 34,30 35,50 36,80 38,20 39,40 40,80 42,10 43,30 44,70 46,10 47,4 48,7 50,0 51,3 52,6 53,9 55,3 56,6 57,9 59,2 60,5 61,8 63,2 64,5 65,8 67,1 68,4 68,7 71,1 72,4 73,7 75,0 76,3 77,6

"S

"R

592,0 637,0 683,0 728,0 774,0 819,0 864,0 910,0 955,0 1001,0 1046,0 1091,0 1137,0 1182,0 1228,0 1273,0 1319,0 1364,0 1410,0 1455,0 1500,0 1546,0 1591,0 1637,0 1682,0 1728,0 1773,0 1819,0 1864,0 1909,0 1955,0 2000,0 2046,0 2091,6 2137,0 2182,0 2228,0 2273,0 2318,0 2364,0 2409,0 2455,0 2500,0 2546,0 2591,0 2637,0 2682,0

527,0 537,0 608,0 648,0 689,0 729,0 769,0 810,0 850,0 891,0 931,0 972,0 1012,0 1053,0 1093,0 1134,0 1174,0 1215,0 1255,0 1296,0 1336,0 1377,0 1417,0 1458,0 1498,0 1539,0 1579,0 1620,0 1660,0 1701,0 1741,0 1781,0 1862,0 1882,0 1903,0 1943,0 1984,0 2024,0 2065,0 2105,0 2146,0 2186,0 2227,0 2267,0 2308,9 2348,0 2389,0

o

"O

>.

c:

o

tj

9.5.

PRZVKŁAD

DOBORU APARATURY I WYKONANIA PROJEKTU

Cll

c:

N

Q)

!::! a. E

Zaprojektować cięcia

i dobrać elementy hydrauliki rur i pasma".

siłowej

do przedstawionego w rozdziale 6.14.3, „Automatu do

Cll

Ci o E o

z

ci


C\I

~

a:

ka

Dane techniczne - Siła mocowania IMADŁA - Fmin. 2000 kG - Skok roboczy IMADŁA - Hr = 30 mm - Siła mocowania ZACISKU - Fmin. = 2000 kG - Skok roboczy ZACISKU - Hr = 30 mm - Siła podawania PODAJNIKA - F = 700 kG - Skok roboczy PODAJNIKA - Hr = 160 mm - Siła cięcia PIŁY - F = 1200 kG - Skok roboczy PIŁY - Hr = 80 mm - Czas wykonania jednego pełnego cyklu pracy te = 5 sek - Szybkość przepływu oleju w instalacji - v do 4 m/s.

Hydraulika

237

Do obliczeń przyjmujemy minimalne ciśnienie w agregacie ok. 0,7 p zerowania. 7 MPa. zatem Pmin Przystępujemy do określenia typów cylindrów i ich wielkości. Ponieważ urządzenie składa się z czterech cylindrów, każdy o różnym skoku i sile, przystępujemy do okreslenia wartości wielkości, które posłużą do zaprojektowania schematu hydraulicznego, układu zasilania i sterowania.

=

9.5.1. Dobór cylindra 9.5.1.1. Obliczenie

imadła

i zacisku

średnicy tłoka

F =A· Pmin A= n::· r2 F = 2000 kG A - pow. tłoka Pmin = 7 MPa A = n . r2 • Pmin

r-~F . 11:· pmm . .

2000 3,14. 70

r = 3 cm 2 2r = D = 60 mm D = 60 mm p - ciśnienie [Pa] [bar]. F - siła [kG], [N]. A- powierzchnia tłoka [cm 2]. Z katalogu AGROMET - LUBAŃ ŚLĄSKI, dobieramy cylinder o średnicy tłoka 0 63 i średnicy tłoczyska 0 36 i skoku całkowitym H = 50, cylinder typu CJ-5F-16-63/36-50 DGz (rys. 241). wyliczamy rzeczYwistą siłę F na tłoku: F = n:: • r2 • Pmin = 3, 14 · 32 • 70 F 2180 kG - wymóg spełniony.

9.5.1.2. Obliczamy

a) strony

chłonność roboczą

nadtłokowej

Vzn = n::· r2 • Hr Vzn = 104 cm 3 b) strony

cylindra Vr (potrzebne dane do doboru pompy i zbiornika)

= 3, 14 · 3, 152

•

3

podtłokowej

VzP VzP Chłonność

= n:: • r2 • Hr 3, 14 · 1,82 = 30,5 cm 3 = 30 cm 3

•

3

robocza Vr Vr = Vzn + (Vzn - Vzp) Vr = 104 + (104- 30) Vr = 178 cm 3

238

Poradnik elektryka i automatyka

Cylindry hydrauliczne tłokowe z jednostronnym tłoczyskiem AGROMET- LUBAŃ ŚLĄSKI

1)-

r-----, 1I

•~~-- - - - - -

•

-·-·-·+-·--t-··- - -·-· '

I

I

I

lL_ __ J!-------·

CJ 5 16 Rys. 241. Rysunek wyrobu

r----1 I

r----

·-·--·-1-·-I·--·-··-. - . I I

,,

t----

____ J

CJ 2 Rys. 242. Rysunek wyrobu

-ka

Hydraulika

239

i-----, I

I

I

1--- - -

I

I

""

· - · -1-· - · . - · - ·-· - -· - · - · - · I I

~-

--.--+--,.--„ :

- -- -

L----..J

CJ 7 Rys. 243. Rysunek wyrobu

~i

a

:--1r-·-I '

I

:•

ir----··-

--·-i--·- L-·-·-· - · - · - · ;

I

""-----·

CJ 3 Rys. 244. Rysunek wyrobu

240

Poradnik elektryka i automatyka

piły

9.5.2. Dobór cylindra 9.5.2.1. Obliczenie

średnicy tłoka

F =A· Pmin A=n·r2 F = 1200 kG A - pow. tłoka Pmin = 7 MPa 1200 3,14. 70 r = 2,34 cm 2r = D = 46,8 mm

Przyjmujemy O = 50 mm LUBAŃ ŚL. dobieramy cylinder o średnicy tłoka 0 50, średnicy tłoczyska 0 28 i skoku całkowitym H = 1OO mm, typu CJ-5F-16-50/28-1 OODGz

Z katalogu firmy AGRO MET -

Wyliczamy

rzeczywistą siłę

F na

tłoku

F = re • r • p = 3, 14 • 2,52 F = 1373,75 kG 2

9.5.2.2. Obliczamy

a) strony

b) strony

chłonność roboczą

•

70

cylindra Vr

nadtłokowej

Vpn = re • r2 • Hr Vpn = 3,14 · 2,5 2 Vpn = 157 cm 3

•

8

VpP = re • r2 • Hr VpP = 3, 14 · 1,42 VpP = 49 cm 3

•

8

podtłokowej

Chłonność

robocza Vr Vr = Vpn Vr = 157

Vr

+ CVPn + (157 -

= 265 cm

Vpp) 49)

3

9.5.3. Dobór cylindra-podajnika 9.5.3.1. Obliczenie średnicy tłoka F =A· Pmin A=rc·r2 2 A = re • r • Pmin F = 700 kG

Hydraulika

241

A - pow. tłoka Pmin = 7 MPa

r = 17,8 Zr= D = 35,6

Z katalogu firmy AGRO MET - LUBAŃ ŚL. dobieramy cylinder o średnicy tłoka 0 40, średnicy tłoczyska 0 22 i skoku całkowitym H = 200 m typu CJ-SF-16-40/22-200 DGz. Wyliczamy

rzeczywistą siłę

na

tłoku

F = n:· r2 • Pmin = 3, 14 • 22 • 70 F = 879,2 kG - wymóg spełniony

9.5.3.2. Obliczamy

a) strony

chłonność roboczą

nadtłokowej

Vc 0 = re· r2 • Hr Vc 0 = 201 cm 3 b) strony

cylindra Vr

= 3, 14 · 2

2

•

16

podtłokowej

VcP =re· r2 • Hr= 3,14. 1,1 2 VcP = 61 cm 2 Chłonność

•

16

robocza Vr

Vr = Vc 0 + 0f c0 - Vcp) Vr = 201 + (201 - 61) Vr = 351 cm 3

9.5.4. Obliczanie

chłonności

wszystkich cylindrów

urządzenia

Va= Vr 1 + Vr2 + Vr3 + Vr4 Va = 178 + 178 + 341 + 265 Va= 962 cm 3 Vr1 Vr2 Vr3 Vr4

-

chłonność chłonność

chłonność -

chłonność

cyi. IMADŁA cyi. ZACISKU cyi. PODAJNIKA cyi. PIŁY

9.5.5. Dobór pompy i jej wydatku całkow. Q/min. Czas trwania cyklu pracy te = 5 sek. Chłonność cylindrów Va = 962 cm3

962- 5 sek Q-60 sek.

242

Poradnik elektryka i automatyka

Q

= 962. 60 5

Q = 11544 cm3 = 11,5 dm3/min.

Ponieważ agregat zasilający będzie integralną częścią urządzenia, podstawą jest cicha praca agregatu, 75 dB to graniczna wartość hałasu dla agregatu, hałas 78 dB to graniczna wartość hałasu całego urządzenia. Ponieważ głównym nośnikiem hałasu w agregacie jest pompa hydrauliczna dobieramy pompę charakteryzu-

2i

jącą się cichą pracą.

Wymóg taki spełnia pompa łopatkowa firmy FEH „PONAR-WADOWICE". Z katalogu firmy FEH „Ponar-Wadowice" dobieramy pompę łopatkową o wydatku Q zerowania p = 1 O MPa typu 1 PV2V3.31/12R1 MC 1OO A 1.

Hydraulika

= 12 dm /min i ciśnieniu 3

·

243

łopatkowa

Pompa WADOWICE

1990

13 dm3/min

do 10,0 MPa

NG 12

WK 102/21012

typu V3/12

CHARAKTERYSTYKI: przy v = 41 m2/s w temperaturze 323 K. Charakterystyka wydatku pompy w zależności od ciśnienia roboczego oraz zapotrzebowania mocy dla wydatku roboczego i stałego (przeciekowego).

·14

I

12

c E m'E'"

.-d 'U

I

~~: :~~~; ' ('25:::·: '.;~~~i ;;b;; i~.\

·:::::::~:::::·:::I·:-:-:·:·.:;:::::;;: :~=$·;.: :"}:·:·

10

:.

o

1

0,5

1,5

2

c·-e 18o1---ł-_µ,;~ 1--+--+-.lii~

na

···:. ::;;w•::;;:::;: ,,:,:;:· .:::;:;:;: :::::::::. 8 l--J'"--1--i-""*" ~:x~~~:r~::::::~..i..·· ·::·:: ·:::~:::: :\ 6 ~--4--+-:'..=·::=:c~i .;::== :;\ - L..c:" ; . i··-· ===::=:: .. '' 4 1--1---+-- - ~1': . ···~ t::j\:-:i:: . . ::+':~~~""·,,~,::1~ .... lałowy„"'t;i; 2 l--1--Jl--l'"--l--w.-1:"""'·;~~:~:.;;;:::::•;:;~:~~~ -~~~~:;_

WJ

0,63~ 6 1--4----1--J.ł'~ O/+~ :g a

'

o

2,5

3

2 p{M Pa)

p (HPa)

14.--..--....--....-,.........,,--,.---.--.--r........

14 12

12l±:EP~Ps~B

c 1ol-ł--1--1~

4 l--4--~---1-1... 2 1--+..,,::>ł-'.:+~

020..

mE

.:s.

8 1-1-.+-ł--1 6 l-ł--1--1-J--""""'

a

I+ l-ł--l--'-4-1-1i
C' 1ol--J~--1---1,o,,.......,8 1-ł-ł--ł--\:.:

!.

~-+-lc-t- 1,6 5

.g

~,....

1,2o.

.....-t"!i!~~l-ł-

~~..._,_.,,-+-~O.S

61--t-l--l!--łi...,..,

c:;'41--l--~~~~~I~

~!11=-.J.-ł- 0,4

2~~~~~~

2 t::E::t:j;;j~ftl~~~~

L...L......L-.L-1.-1-~~~~~..J.-I

o

2

3

4

5

6

o

7

2

p(MPa)

4

p (MP a)

6

8

10

Charakterystyka wielkości przecieków w zależności od ciśnienia roboczego

1,5 ~/

"2' ·E 1

f"l'l-

e .:g

o.s

V

/

v

/

/

a

o

2

4

p{H Pa)

6

8

10

Charakterystyka głośności pompy w zależności od ciśnienia roboczego przy zerowaniu i tłoczeniu. Pomiary dokonane w odległości 1 m

62 -~

60

'°:s S856 -'z

54

o

---------- -

244

głośność

głośność

.,.

-- 6 2 .....

-

l+ p(MPo)

......

8

10

przy tłoczeniu przy zerowaniu

Poradnik elektryka i automatyka

SPOSÓB ZAMAWIANIA Zamówienie pompy wg zakodowanego w sposób j.n. symbolu należy kierować na adres producenta

I

1

+

PV2V3

ł12

I I 1 I I I I I 1 I• I

Nr serii konstrukcyjnej: = 31 31 (30 + 39) - Niezmienne wymiary przyłączy i zabudowy

Nominalna wielkość wydatku NG 12 = 12 (8,5 cm•) obrót

Kierunek obrotów: Prawy Wykonanie z dwoma

Przyłącze

końcówkami wału

gwintowe

=R =D

= 1

Rodzaj uszczelnienia: Dla cieczy na bazie olejów mineralnych Dla cieczy na bazie estrów fosforanowych

=M =V

Sposób nastawiania ciśnienia Nastawnik ciśnienia ze śrubą z łbem 6-kątnym =C Nastawnik ciśnienia ze śrubą z łbem 4-kątnym = H Nastawnik ciśnienia zamykany na kluczyk =S

Zakres

ciśnień

wydatku zerowego: dla wydatku 10,0 MPa Ciśnienie dla wydatku zerowego 6,3 MPa Ciśnienie dla wydatku zerowego 4,0 MPa Ciśnienie dla wydatku zerowego 2,5 MPa

Ciśnienie

= = = =

100 63 40 25

Sposób nastawiania wydatku pompy: Nastawnik wydatku ze śrubą z łbem 6-kątnym =A Nastawnik wydatku ze śrubą z łbem 4-kątnym =H Nastawnik wydatku zamykany na kluczyk =S

Zawór

odpowietrzający

Ewentualne dodatkowe wymagania Przykład kodowania

ka

Hydraulika

~

określone

w sposób opisowy (do uzgodnienia z producentem)

1PV2V3 -31/12 A1MC100A1

245

9.5.6. Obliczamy moc P silnika

p

=

napędowego

pompy hydraulicznej

Q. p (kW) 612. 11

p = 13 • 1oo = 612 • 0,8

1300 = 2 65 490 I

wymagana moc napędu [kW] ciśnienie robocze [Pa] 77 - sprawność całkowita [- 0,8 0,85] Q - wydatek pompy [dm3/min] do 12 dm3/min dodajemy 1 dm3/min zakładając ubytek przy nieszczelnościach P = 2,65 kW P p -

Z katalogu firmy TAMEL- TARNÓW dobieramy silnik elektryczny trójfazowy o mocy P = 3 kW i obr. n obr.Imin. typu: SLf-1 OOL-48. Silnik w wykonaniu kołnierzowym i na łapach do zabudowy poziomej zespołu pompowego.

9.5.7. Z katalogu

SŁAWODRZEW- SŁAWNO

dobieramy

sprzęgło

= 1500

elastyczne typu Mo-32

9.5.8. Dobór zbiornika Uzależniony jest od chłonności układu, wydatku pompy oraz względów konstrukcyjnych. W praktyce przyjmuje się pojemność zbiornika min. 5 wydatków pompy. Zakres pojemności zbiornika:

Vzb

Vzb

= 5. Q = 5 • 12 = 60 I

Z katalogu firmy FEH „PONAR-WADOWICE" dobieramy zbiornik typu UHZW-63.

246

Poradnik elektryka i automatyka

ZBIORNIKI OLEJU WADOWICE

---_

I

-=------=-~

I

:-$-

oo

=ir~

•' _Tli ______"f_

TYPY

I

I

UHZW

I

I

I

I

I

Zbiornik oleju Dodatkowe -

Pojemność:

25 40 63 100 160 250 400 630

Mo Mo Mo Mo Mo Mo Mo

= 25 = 40 = 63 = 100 = 160 = 250 = 400 = 630

3

dm dm 3 dm 3 dm 3 dm3 dm3 dm3 dm3

22 28 32 38 42 48 55 -

Hydraulika

pozio-

grzałki

w formie opisowej wg indywidualnych uzgodnień

Seria konstrukcyjna 10 + 19 = 1 X

SŁAWNO

DWUSTRONNE

1 ,5 kW 2,2 kW 4,0 kW 5,0 kW 7,5 kW 10 kW 20 kW

wskażnik

Zamawiać

SPRZĘGŁA ZĘBATE

MOC PRZENOSZONA przy 141 O obr/min

1ka

elektryczny mu oleju termometr

„SŁAWO DRZEW"

do do do do do do do

wyposażenie:

l'XA

X

y'~

··1'1~..

I

_,_.- . ......-··-- ··-·-·-

·'

r

A

X

X

-

PRODUCENT/DYSTRYBUTOR „SŁAWODRZEW" Sp. z o.o. ul, Koszalińska 64 76-1 OO SŁAWNO te. 30-64 fax: +48/59 ~10 3994 tlx: 582388

I_ 'llll

247

9.5.9. Dobór

chłodnicy

Aby zapewnić prawidłową pracę aparatury hydraulicznej oraz całego urządzenia konieczne jest zagwarantowanie temperatury oleju w zbiorniku w granicach 50 °C ± 5 °C, co zapewni lepkość oleju ok. 37 est. Aby upewnić się, czy konieczne jest zastosowanie chłodnicy w układzie agregatu interesuje nas strata mocy silnika, zaworów i pompy. Stratę

mocy

można obliczyć:

Pstr. = Pcałk. • O, 75 (kW) Pstr. = 2,65 · 0,75 = 1,99 kW Pstr. = 1,99 kW

(187)

Z diagramu sterującego do oceny strat cieplnych w zbiornikach odczytamy wartość T dla zbiornika V = 63 L. Konieczne jest zatem stosowanie chłodzenia oleju podczas pracy urządzenia. Zastosowano układ stabilizacji temperatury składający się z chłodnicy wodnej będącej częścią filtra spływowego typu: KF-04/115/16VG-16/S/E5/0 firmy INTERNORMEN FILTER (Niemcy) oraz zaworu wodnego typu AFTA-15/25-65°C/1,5, firmy DANFOS. (Nie zachodziłaby konieczność chłodzenia oleju - przy stracie mocy 1,99 kW, gdybyśmy zastosowali zbiornik o pojemności 250 dm3 • Temperatura oleju mieściłaby się wówczas w granicach 55 °C rys. 245). 9.5.10.

Chłodzenie

(oddawanie

ciepła)

energii oleju powstają straty, które w hydraulice oddawane są do cieczy w formie mocy określa współczynnik sprawności. Całkowita strata w agregatach hydraulicznych składa się ze strat mocy w przewodach, w pompach silnikach, w zaworach (przecieki wewnętrzne), strat dławienia i przekształcenia energii w zaworach ciśnieniowych. Odpowiednia ilość ciepła transportowana jest z olejem. Część tego ciepła oddają do otoczenia przewody rurowe, elementy sterujące i zbiornik. Reszta ogrzewa olej i części instalacji, aż do powstania stanu równowagi pomiędzy doprowadzoną mocą strat i odprowadzoną ilością ciepła. Utrzymująca się wtedy temperatura jest temperaturą ustaloną. Temperatura ustalona musi być nie większa niż maks. temperatura robocza, aby nie trzeba było stosować oddzielnego chłodzenia. Przy

każdym przekształceniu

ciepła. Tą stratę

Za k podstawić można następujące wartości: k = 5 przy złej cyrkulacji powietrza nagromadzenia ciepła, niekorzystnym ustawieniu, k = 1O ustawienie w normalnych halach, ze wszystkich stron normalna cyrkulacja powietrza, k - 20 przy intensywnym ruchu powietrza (np. sztucznie wytworzonym). Interesująca

nas strata mocy

składa się

z:

Pstr. = Pstr. pompy

+

Pstr. zaworów

+ Pstr. silnik (kW)

Pstr. można w przybliżeniu obliczyć poprzez całkowity współczynnik sprawności. Pstr. 9.5.11.

Ciepło

= Pcałk.

•

(1 · 0, 7 do 0, 75) [kW]

(188)

oddane przez zbiornik

Ilość ciepła

(WA zbior.) oddana przez zbiornik zależy od: zbiornika, stopnia napełnienia zbiornika, różnicy temperatury wewnętrznej i zewnętrznej, miejsca ustawienia. Ogólnie obowiązuje: WAzbior. = LiT ·A· k (kcal/h} LiT = różnica temp. w (°C) A = powierzchnia zbiornika oddająca ciepło w (m 2) k = współczynnik przenikania ciepła (kcal/m 2 • h • C) lub W/m2 • °C; 1 kWh = 860 kcal wielkości

0

248

Poradnik elektryka i automatyka

Jeżeli wytwarzające się ciepło

pomiędzy

odprowadzane jest wyłącznie przez zbiornik to ustalona różnica temp. olejem i powietrzem wyniesie:

an-

Pstr. catk. • 860 (oC) .6.T = ----:---,----

A· k

Odprowadzenie strat Cieplnych ze zbiorników wg rys. 245.

ilt Olej-powietrze w°C

3 L.

60

Itra

50

~go

·nik 30 20

llie :i.da mia

Przykład:

10

)dy

3

2

wajest nie

Przy stracie mocy 2.3 kW wzrost temp. w zbiorniku 500 I wynosi ok.40° C

4

5

6 Strata mocyw kW

Rys. 245. Dobór zbiorników

9.5.12. Dobór filtracji Stosowanie aparatury hydraulicznej pociąga za sobą konieczność spełnienia ostrych kryteriów dotyczących czystości oleju. Wymóg utrzymania czystości w klasie 9 nakazuje stosowanie filtrów o dokładności filtrowania 0,016 mm. Z katalogu firmy INTERNORMEN FILTER kierując się przepustowością , dopuszczalną różnicą ciśnień, dobieramy filtry: - ciśnieniowe typu: Hp-90/16VG30EPG4AE - spływowy: KF-0,4/115/16VG-16/S/E5/0. 9.5.13 Dobór dodatkowego

źródła

zasilania

Charakter pracy urządzenia i fakt, że jednocześnie odbywa się ruch przynajmniej dwóch tłoków nakazuje dobór takiego rodzaju dodatkowego zasilania, które niezależnie od położenia tłoków w cylindrach zapewni minimalne ciśnienie w układzie = 7 MPa. Takim żródłem zasilania jest akumulator hydrauliczny. Przy spełnieniu warunku zapotrzebowania na wydatek (objętości użytecznej = 1 dm3/min. i różnicy ciśnień 3 MPa) z diagramu doboru wielkości akumulatora ustalamy:

przy P0

= 6 MPa i n = 1.

Dobieramy akumulator o objętości znamionowej V = 5 I. Z katalogu firmy EPENSTEINER dobieramy akumulator z przeponą gumową typu: AS-5P150CG1, z certyfikatorem TUV.

Hydraulika

249

Ponieważ zalecenia UDT wymagają spełnienia zależności dotyczących BHP dobieramy blok zabezpieczający akumulator przed przeciążeniem o nastawie zaworu bezpieczeństwa p = 11 MPa z certyfikatem UDT. Z katalogu firmy FEH WADOWICE dobieramy typu UAHP-25M1 OU1 OOM0,6G.

9.5.14.

Układ

sterowania

Budowa bloku sterującego z aparaturą sterującą cylindrami uwzględnia wymagania urządzenia, takie jak: liczba cylindrów, rodzaj cylindrów, wielkość ciśnienia zasilania, wydatek pompy oraz opory przepływu aparatury sterującej.

Dobieramy aparaturę w oparciu o charakterystyki przepływu załączone do kart katalogowych poszczególnej aparatury, przy spełnieniu wymogu szybkości przepływu v = 4 m/sek. Przy doborze rozdzielaczy kierujemy się następującymi parametrami: a) przepustowość aparatu, b) ciśnienie nominalne, c) wymagany rodzaj tłoczka, d) wymagany prąd sterowania elektromagnesów. Biorąc

pod uwagę powyższe z kart katalogowych firmy FEH WADOWICE dobieramy: rozdzielacze suwakowe nominalnej = 6, czterodrogowe typu:

wielkości

4WE6E5.1/CG24NZ4 4WE6Y5.1/CG24NZ4 4WE6D5.1/CG24NZ4. Zawory zwrotne bliżniacze warstwowe typu Z2S6-41 stosowane do mocowania detalu na wypadek nieoczekiwanego spadku ciśnienia (pęknięcie rury w agregacie). Na cylindrze podajnika zawór bliźniaczy warstwowy zwrotna-dławiący służący do sterowania szybkością ruchu tłoka podczas podawania typu Z2FS6-23. Do zabezpieczenia układu sterowania przed przeciążeniem zastosowano zawór przelewowy płytowy bezpośredniego działania typu DBDS6P13/1 OO. Jako elementy sterowania automatycznego, funkcji wzrostu ciśnienia zastosowano przekażniki ciśnienia typu: USPH4-D/01 ,-2DZ4, służące do sterowania elektromagnesami rozdzielaczy. Całość

aparatury zamocowana na typowym bloku stanowi zintegrowany

Do pomiaru

ciśnienia

układ

sterowania

urządzenia.

zastosowano manometry glicerynowe.

Agregat rurowany rurą Dnom = 1O typ rury: B2DZ-żnc-12x1 wg PN-74/H-74240.

250

Poradnik elekttyka i automatyka

Imaclfo

®

Zacisk

®

Podaj n~

:zry

-S6

®

1ej

S9

S4

SS

I

s11

SB

r - -A1

__ A2 _ B_2 _

B1

_

A3 _ B]_ _

A4

1

I I r.Je

1©

Y31 ,,

I@

1...1-.a...-;...i.:-...;.i....c~~.......,..~~-'-'I

I

I

I® ki-

-

~------

___ J

T

p

hu

>U:

.ro\ I

VI

I. L __

r r I

I I I

©'I

---~

I I

I

I

I

81

I

L_ - __ J

r--~1

CD

I I I

3ł

I

I

ł

® Rys. 246.

Hydraulika

"O

Vl

3

o

I I

p:10MPa

yka

C1

>

'Ci

Układ

~

I

mocy

251

9.5.15. Wykaz stosowanych aparatów

CD

®.

Pompa łopatkowa 1pV2V3.31/12R1MC100A1 FEH-Wadowice, Sprzęgło Mo-32 Sławodrzew-Sławno,

@ Filtr ciśnieniowy HP-90.16VG3DEPG4AE INTERNORMEN Niemcy,

0 @ ®6

·0 @

®

@ @ @ @ @ @ @ @

@ @ @ @) @ @ @

252

Filtr z chłodnicą wodną KF-0,4/115/16VG-16/S/E5/0 Niemcy, Zawór wodny AVTA-15/25-65 °C/1,5m DANFOS, Filtr wlewowy i pow. UOFP-50/1 OC FEH-Wadowice, Blok akumulatora UAHP25M10U100M06G FEH-Wadowice, Akumulator hydrauliczny AS-5P150CG1 EPENSTEINER NIEMCY, Manometr glicerynowy 1151-063-0160 KODAL-Gdynia, Zawór przelewowy DBDS6P13/100 FEH-Wadowice, Przełącznik manometryczny UOPF-1 /1 O FEH-Wadowice, Zawór zwrotny UZZR-32-13A FEH-Wadowice, Zbiornik kompletny UHZW-63 FEH-Wadowice, Blok aparatury 4ULRA-6/10-04C FEH-Wadowice, Płyta przekaźnika UŁBC-06/01-0A FEH-Wadowice, Rozdzielacz 4WE6E5.1 /CG24NZ4 FEH-Wadowice, Rozdzielacz 4WE6Y5.1/CG24NZ4 FEH-Wadowice, Zawór zwrotna-dławiący Z2FS6-23 FEH-Wadowice, Zawór zwrotny bliźniaczy Z2S6-41 FEH-Wadowice, Cylinder podajnika CJ-5F-16-40/22/200DGz AGROMETR-Lubań Śląski, Cylinder zacisku CJ-5F-16-63/36/50DGz AGROMET-Lubań Śląski, Cylinder piły CJ-5F-16-50/28100DGz AGROMET-Lubań Śląski, Rozdzielacz 4WE6D5.1/CG24NZ4 FEH-Wadowice, Zbiornik napełnić olejem hydraulicznym firmy: FUCHS typu RENOLIN VG32,B10,B110 wg DIN 51517, klasa czystości - 8 wg NAS-1638 - ilość 63 dcm3 •

Poradnik elektryka i automatyka

10

Celem

ZASADY DOBORU REGULATORÓW

kształtowania właściwości

dynamicznych

układów

jest: (dla układów regulacji stałowartościowej) lub uzyskanie pożądanego prze biegu wartości regulowanej dla układu regulacji nadążnej, - uzyskanie określonego stopnia nieczułości wielkości regulowanej na zmiany parametrów obiektu. -osiągnięcie określonego tłumienia zakłóceń

Właściwości

dynamiczne układów regulacji automatycznej mogą być kształtowane poprzez: 1. Dobór typu regulatora i jego nastaw. 2. Modyfikację zakłóceń i obiektu na drodze systemowej - sposób ten polega na wprowadzeniu dodatkowych elementów pomiarowych i wykorzystaniu ich sygnałów wyjściowych w dodatkowo utworzonych sprzęże­ niach. Należy zaznaczyć, że sposób ten nie wymaga przeprowadzania żadnych zmian konstrukcyjnych obiektu. Wśród stosowanych struktur układów regulacji przy tym sposobie kształtowania właściwości można wymienić układy regulacji: - z pomocniczą wielkością nastawiającą, - kaskadowej, - z pomiarem wielkości zakłócających. 3. Modyfikację technologii (sposób bardzo trudny do realizacji). Zadaniem układu regulacji automatycznej jest utrzymanie stałej wartości wielkości regulowanej lub zmienianie jej w ten sposób, aby jej przebieg jak najmniej różnił się od wartości wielkości zadanej. W zależności od charakteru przychodzących zakłóceń między wartościami tych dwóch wielkości będzie istniała pewna różnica. Może ona być różna w przypadku dwóch regulatorów zastosowanych do automatyzacji tego samego obiektu. Odpowiedź na pytanie, który z nich zapewnia lepszy przebieg regulacji sprowadza się do problemu wyboru jakiegoś kryterium do oceny tych przebiegów. Stosunkowo szerokie zastosowanie znalazły tzw. kryteria całkowe.

oo

a) b)

I f re(t) o oo

f Ie(t) -

o

-

cul Bu

dt

I

I dt

oo

c)

f [e(t) -

o

Bu]

2

dt

przy czym: e(t) - przebieg uchybu regulacji, ~ wartość uchybu w stanie ustalonym. Jeżeli tak dobierać strukturę układu regulacji automatycznej, typ i rodzaj regulatora oraz nastawy regulatorów, aby całki te miały wartości minimalne, to mówimy, źe układ spełnia wymagania w sensie danego kryterium. Wyrażenia wyszczególnione w punktach a, b, c noszą nazwę całkowych wskaźników jakości regulacji.

Zasady doboru regulatorów

253

10.1. WYBÓR RODZAJU REGULATORA

Wybór rodzaju regulatora, czyli wybór jego technicznego rozwiązania można oprzeć między innymi na rozpatrzeniu następujących cech: możliwościdynamicznych i zakresu nastaw, złożoności budowy, niezawodności, prędkości działania, względów eksploatacyjnych, stałości charakterystyk, instalacji zasilającej, bezpieczeństwa, kosztów, możliwości tworzenia złożonych układów regulacji możliwości współpracy z komputerami itp. Analizując

pod kątem wyżej wymienionych cech można zadecydować o wyborze znanych rodzajów regula-

torów

- regulatorów o działaniu bezpośrednim (regulatory takie pobierają energię wprost z czujnika pomiarowego), - regulatorów o działaniu pośrednim (regulatory takie korzystają ze źródła energii pomocniczej i w zależności od charakteru tego źródła mogą być hydrauliczne, pneumatyczne, elektryczne, w tym nowoczesne regulatory elektroniczne, lub mieszane np. elektropneumatyczne). W zależności od postaci

sygnałów występujących

w regulatorze

można wybrać

regulatory:

- analogowe, -cyfrowe, - analogowo-cyfrowe. Wśród

regulatorów analogowych można wyróżnić regulatory o ciągłym sygnale nastawiającym (regulatory o wyjściu całkowicie ciągłym, krokowe, trójpołożeniowe) oraz regulatory o nieciągłym sygnale nastawiającym (regulatory impulsowe i dwupołożeniowe).

Szczegółowa

wnioski

analiza cech poszczególnych regulatorów pozwala niektórych rodzajów regulatorów.

sformułować

pewne ogólne uproszczone

dotyczące

Regulatory o działaniu bezpośrednim cechują się prostotą budowy, dużą prędkością działania, dużą stałością charakterystyk, dużym stopniem bezpieczeństwa i bardzo dużą pewnością w eksploatacji. Stosowane są one w mało dokładnych układach regulacji stałowartościowej temperatury, natężenia przepływu, ciśnienia, poziomu cieczy, prędkości obrotowej, napięcia elektrycznego. Należy stosować je wszędzie tam, gdzie jest to technicznie możliwe oraz nie ma lub nie będzie konieczności tworzenia układów złożonych przy łączeniu wskaźników, rejestratorów, zdalnych nastaw itp. Regulatory elektryczne o działaniu ciągłym, w tym również nowoczesne regulatory elektroniczne, cechują się zwykle dość dużą złożonością, dowolnie dużą prędkością działania, dużą stałością charakterystyk. Umożliwiają one budowanie złożonych układów regulacji, przesyłanie sygnałów nastawczych na duże odległości, zapewniają stosunkowo łatwą współpracę z komputerami. Regulatory te jednak wymagają wysokokwalifikowanej obsługi. W atmosferach wybuchowych są one niebezpieczne - zwykle montowane w pomieszczeniach oddzielnych. cechuje prostota budowy i działania, całkowite samego regulatora jest stosunkowo duża, ale daje się zauważyć duży wpływ przewodów łączących. Odległość między częściami układu nie powinna przekraczać 1OO m ze względu na opóźnienia osiągające wartości rzędu sekund już przy 1OO m. Dla układów złożonych i rozległych przestrzennie konkurencyjne z reguły są regulatory elektryczne. Regulatory pneumatyczne o

działaniu

ciągłym

bezpieczeństwo, duża niezawodność. Prędkość działania

Regulatory hydrauliczne cechuje prosta budowa, duża niezawodność, całkowite bezpieczeństwo wybuchowe, możliwość uzyskiwania dużych sił lub momentów nastawczych. Wśród wad należy wymienić małą możliwość i elastyczność tworzenia układów złożonych oraz zmianę charakterystyk wraz ze zmianą temperatury.

10.2. WYBÓR TYPU REGULATORA

Wybór typu regulatora jest jednym ze sposobów kształtowania właściwości dynamicznych~ układu regulacji. Zagadnienie to w wielu przypadkach jest znacznie ważniejsze niż obliczanie optymalnych nastaw regulatorów, z tego powodu, że stałe czasowe i współczynniki wzmocnienia zależne są od wielu parametrów, a ponadto zmieniają się w czasie.

254

Poradnik elektryka i automatyka

3.-

:i, !'.:-

1t-

3.-

1)' ci

a-

ry

m le :ią

le ici

;ię

że

lją

:h.

ite łje ać

Je, 1ŚĆ

ze

względu

-

typu P (proporcjonalne), typu PD (proporcjonalna-różniczkujące), typu Pl (proporcjonalna-całkujące), typu PIO (proporcjonalna-całkująca-różniczkujące).

na właściwości dynamiczne

vvyróżnia się

regulatory

Wybór określonego typu regulatora uwarunkowany jest przede wszystkim - statycznymi i dynamicznymi właściwościami obiektu, - charakterem przebiegu zakłóceń, - wymaganiami dotyczącymi dobroci regulacji (przeregulowanie, czas regulacji itp.), Właściwości

dynamiczne toru „wielkość nastawiana - wielkość regulowana" można przykładowo określić granicznym współczynnikiem wzmocnienia i częstotliwością drgań rezonansowych układu przy regulacji obiektu z zastosowaniem regulatora typu P. Im graniczny współczynnik wzmocnienia jest mniejszy, tym obiekt jest trudniejszy do regulacji, tzn. - tym mniejszy jest współczynnik wzmocnienia regulatora typu P, przy którym uzyskuje się pożądane tłumie­ nie procesu przejściowego, a tym samym większy jest ustalony uchyb regulacji, - uzyskanie mniejszego uchybu ustalonego wymaga zastosowania regulatora o bardziej złożonym prawie regulacji np. typu Pl, PIO. Im częstotliwość drgań rezonansowych jest mniejsza tym obiekt jest trudniejszy do regulacji, tzn. - tym dłuższy jest czas trwania stanu nieustalonego w układzie z regulatorem typu P, - uzyskanie krótszego czasu trwania stanu nieustalonego wymaga zastosowania regulatora o bardziej złożonym prawie regulacji. Odnośnie zakłóceń można stwierdzić, że zwiększenie

amplitudy i

prędkości

amplitudy i częstotliwości zakłóceń periodycznych lub narastania zakłóceń aperiodycznych utrudnia proces regulacji.

Regulator typu P nadaje się do stosowania przede wszystkim tam, gdzie oscylacje wielkości nastawianych i regulowanych są niepożądane ze względów technologicznych, np. przy regulacji poziomu i ciśnienia w zbiornikach buforowych Regulator typu Pl stosowany jest wtedy, gdy wzmocnienie w jące

do uzyskania nieustalonym

żądanej

układzie

dobroci regulacji w zakresie mniejszych

z regulatorem typu P jest niewystarczaczęstotliwości, a szczególnie w stanie

·

układzie z regulatorem typu P jest wystarczado uzyskania żądanej dobroci regulacji w zakresie małych częstotliwości i w stanie ustalonym, lecz czas trwania procesu regulacji przy zakłóceniach aperiodycznych jest zbyt długi lub pasmo regulacji jest zbyt małe

Regulator typu PD stosowany jest wtedy, gdy wzmocnienie w

jące

układzie z regulatorem jest niewystarczające do uzyskania żądanego tłumienia zakłóceń w zakresie małych częstotliwości, a częstotliwość rezonansowa jest za mała, aby uzyskać żądaną prędkość regulacji. W przypadku regulacji wielkości silnie zakłócanych szumami (przepływ, poziom) nie zaleca się stosowania regulatora typu PIO lub PD, ze względu na możliwość wzmacniania tych szumów.

Regulator typu PIO stosowany jest wtedy, gdy wzmocnienie w

Dla niektórych obiektów niedopuszczalne jest wystąpienie ustalonego uchybu (np. to wykluczyć zastosowanie do takich obiektów regulatorów typu P oraz PD.

układy śledzące).

Pozwala

W przypadku obiektów wielopojemnościowych (o wielu stałych czasowych) najtrudniejsze do regulacji są obiekty mające jednakowe lub zbliżone wartościami stale czasowe. im bardziej różnią się od siebie stale czasowe obiektu wielopojemnościowego, tym łatwiejsza jest jego regulacja. cji. )w,

:lto

Jeśli stale czasowe mają wartości zbliżone do siebie, to osiągnięcie wystarczająco dużej wartości współczyn­

nika wzmocnienia w układzie z regulatorem typu P jest niemożliwe. Gdy natomiast dominuje jedna stała czasowa o dużej wartości, to możliwe jest uzyskanie zadowalających właściwości dynamicznych, tzn. dużej wartości współczynnika wzmocnienia przy tłumieniu połówkowym.

yka Zasady doboru regulatorów

255

Regulatory typu P najczęściej są stosowane do regulacji poziomu i ciśnienia (dominacja dużych pojemności np. zbiornika). Zastosowanie regulatora typu Pl sprawia, że pożądane tłumienie połówkowe uzyskuje się przy mniejszych wartościach wzmocnienia, niż W przypadku stosowania regulatora typu P. Regulator typu Pl jest stosunkowo łatwy do strojenia. Zmniejszenie czasu całkowania powoduje zwiększenie okresu drgań tłumionych (regulacja

staje

się

wolniejsza).

Stosunkowo najlepsze rezultaty można uzyskać przez zastosowanie do tego rodzaju obiektów regulatorów typu PID, pod warunkiem prawidłowej nastawy czasów całkowania i różniczkowania. Regulacja z zastosowaniem regulatora typu PID jest znacznie bardziej czuła na złe nastawy, niż to występuje przy złych nastawach regulatora typu Pl. Z tego powodu regulator typu PID należy stosować tylko w uzasadnionych przypadkach. Przy zmniejszeniu stałych całkowania i różniczkowania okres drgań tłumionych zwiększa się, a współczynnik wzmocnienia maleje. Spośród regulatorów o działaniu ciągłym najczęściej stosowane są regulatory typu Pl. przemyśle

W

bardzo rozpowszechnione jest stosowanie regulatorów jest jedną z najprostszych.

dwupołożeniowych.

Regulacja

dwupołożeniowa

Regulatory dwupołożeniowe są powszechnie stosowane do regulacji: - ciśnienia i poziomu w zbiornikach wyrównawczych i buforowych, - wilgotności, - składu chemicznego w kolumnach destylacyjnych, - napięcia generatorów elektrycznych (regulator Tirrilla), - temperatury w piecach piekarniczych.

10.3. ILUSTRACJA WPŁYWU WŁAŚCIWOŚCI DYNAMICZNYCH REGULATORA NA CHARAKTERYSTYKI STYCZNE UKŁADU REGULACJI Wpływ

ten najlepiej można zaobserwować na przykładzie. Na rys. 247 przedstawiono schemat aparatury regulacji temperatury w piecu gazowym. Głównym zakłóceniem jest zmiana ciśnienia p0 gazu. Schemat blokowy układu przedstawiono na rys. 248. układu

PG Rys. 247. Schemat aparatury układu regulacji temperatury w piecu gazowym R - regulator, PG - piec gazowy

R

Dane

są następujące wielkości:

T = 60 s T0 = 15 s

-

stała

czasowa pieca czasowe pieca

opóźnienie

-

k0 ·

= 150 m°~/s - współczynnik wzmocnienia pieca

kz

= 0,02 ~~=

256

współczynnik wrażliwości przepływu na zmiany zasilania

Poradnik elektryka i automatyka

m /S m2

ści

k1 = 7

k2 = 1o-:i

'Ch

wo cja

:A -

współczynnik wrażliwości przepływu

na zmiany położenia trzpienia zaworu

współczynnik przetwarzania elektrycznej wielkości wyjściowej regulatora na przesunięcie

kPa ks= 0,7 -OC -współczynnik wzmocnienia czujnika i przetwornika pomiarowego.

ÓW

;toreh zy-

1z

-

Obiekt

3ię,

kz

re-

.cja

=AJ

~7

.!:!'""

R

V __..

k2

k1

~ LL_

X=

-

1

ks I

Rys. 248. Schemat blokowy układu regulacji temperatury w piecu gazowym PG - piec gazowy, R - regulator

VKI

:ury lZU.

W .przypadku obiektu bez regulatora wpływ zakłócenia z na wielkość regulowaną x określa stosunek

Okazuje się, że gdyby zastosować regulator typu P, to dla typowego zapasu wzmocnienia k otwartego układu regulacji wyniesie

ym

Wiadomo,

że

w

układzie

z regulatorem

wpływ zakłócenia

stabilności

dopuszczalna wartość

maleje 1 +k-krotnie, co dla tego

przykładu

daje

Zastosowanie regulatora typu PD umożliwia dla tego samego zapasu stabilności zwiększenia wzmocnienia układu otwartego do wartości k = 5, co daje .ó.T °C 05 .ó.p0 = • kPa Dla częstotliwości bliskiej zeru regulator rzeczywisty typu Pl charakteryzuje się ograniczoną wartością wzmocnienia. Jeśli przykładowo przyjąć wartość współczynnika wzmocnienia kr = 200, to uzyskuje się k = 15.

Zasady doboru regulatorów

atyka

257

Spowoduje to zmniejszenie

co jak

widać

wpływu zakłócenia

do

wartości

jest pt.z:ypadkiem najkorzystniejszym.

Dobór nastaw regulatorów omówiono w p. 10.5.

10.4. ILUSTRACJA WPłYWU WŁAŚCIWOŚCI DYNAMICZNYCH REGULATORA NA CHARAKTERYSTYKI DYNAMICZNE UKŁADU REGULACJI

Niech dany będzie obiekt o stałej czasowej T = 30 si opóźnieniu czasowym T0 = 6 s. Wymogiem technologii produkcji jest żądanie aperiodycznych zmian wielkości regulowanej x przy skokowo zmieniających się zakłóceniach. Przebieg czasowy uchybu regulacji dla tego przypadku przedstawiono na rys. 249. Ponadto czas regulacji t/> nie może przekraczać wartości 40 s, a uchyb regulacji nie powinien przekraczać 35% odchylenia, które wystąpiłoby w przypadku obiektu bez regulatora.

b) a) X

Obiekt

R

Rys. 249.

Układ

regulacji, dla którego

należy określić

typ regulatora R: a) schemat blokowy; b) wymagany przebieg uchybu regulacji

Należy dobrać

korzysta układów

W

typ regulatora, który spełni powyższe wymagania. W celu rozwiązania tego rodzaju zadania z nomogramów uzyskanych z wyników uprzednio przeprowadzonych badań dynamiki typowych regulacji.

się

rozważanym przykładzie

T0 6 -= -=02 T 30 '

przy czym: k0 -

współczynnik

Az-

wartość

wzmocnienia obiektu, skoku zakłócenia.

» Czasem regulacji t, nazywamy czas minimalny liczony od chwili wprowadzenia wymuszenia po upływie, którego spełniona jest nierówność I e(t) - Eu I :<> b.e (najczęściej przyjmuje się b.e = 5 % fu).

258

Poradnik elektryka i automatyka

Rzędnej

k E~

= 0,35 i odciętej

o z

TTo

= 0,2

odpowiada na nomogramie (rys. 250) punkt A. Z usytuowania

punktu A wynika, że wymagania dotyczące uchybu regulacji może spełnić regulator typu Pl lub PIO.

50...-~~~~~~~~~~~~~

451----"'...-~~~~~~~~~~-ł

40 351--~~~~~""""""~~~~~~-ł

J

301--~~~~~~---':::.....C:,--~~

251--~~~~~~~~~~~~-ł

ii

3

101===============:=======1 4

ę

5~~~============~~ 2 T

J {,

00,1

Rys. 250. Wykres maksymalnego uchybu nieustalonego 1 regulator typu I, 2 - regulator typu P, 3 regulator typu Pl, 4 - regulator typu PIO

Z kolei

Ttr

rzędnej ~o więc

ji

a

o

jedynie

=

_1Q_

"' 6,6

6

=

6,67.

Przeprowadzając

0,3

0,2

Rys. 251. Wykres czasu regulacji 1 - regulator typu I, 2 - regulator typu P, 3 - regulator typu Pl, 4 - regulator typu PIO

na monogramie z rys. 251

linię przerywaną

na

wysokości

widać, że regulator typu Pl nie spełnia wymagania stawianego czasowi regulacji tr. Można

zastosować

regulator typu PIO.

10.5. DOBÓR NASTAW REGULATORÓW Na rys. 252 przedstawiono schemat blokowy układu, dla którego będą określane optymalne nastawy regulatorów. Nastawy regulatora określa się dla zmiany skokowej zakłócenia z(t) wchodzącego na wejście obiektu.

h

X

Obiekt

R

Rys. 252. Schemat blokowy R - regulator

układu,

dla którego

określa się

optymalne nastawy regulatorów

Na rys. 253 przedstawiono przebiegi sygnału regulowanego x(t) dla dwóch przypadków: układu bez regulatora 1 i układu z regulatorem 2.

f(a

Zasady doboru regulatorów

259

I

J

„t

X 1

Rys. 253. Przebieg sygnału regulowanego x(t) dla skokowej zmiany zakłócenia z(t) 1 - w układzie bez regulatora, 2 - w układzie z regulatorem

10.5.1. Dobór

według

cech przebiegu

przejściowego

Następnym etapem po wyborze, dla określonego obiektu, typu regulatora (P, Pl, PD lub PIO) jest określenie wartości wielkości charakteryzujących dany regulator, czyli jego nastawę. W przypadku regulatora typu PIO należy określić: współczynnik

-

wzmocnienia kri czas zdwojenia (całkowania) Ti, -wyraża intensywność działania całkującego; jest to czas potrzebny na to, aby przy wymuszeniu skokowym, sygnał będący rezultatem działania całkującego stał się równy sygnałowi z części proporcjonalnej. W regulatorze Pl sygnał łączny po czasie równym Ti staje się dwukrotnie większy. czas wyprzedzania (różniczkowania) Td• określa działanie różniczkujące regulatora; jest to czas, po którym przy podaniu na wejście regulatora PD sygnału narastającego liniowo - sygnał związany z działaniem proporcjonalnym zrówna się z sygnałem pochodzącym od działania różniczkującego.

Jedną

z

skoku

zakłócenia

możliwości

jest z(t) na

określanie wejściu

Cechy przebiegu uchybu

x >, uchyb ustalony c:.

nastaw regulatorów obiektu (rys. 254).

mogą być określone

według

cech przebiegu uchybu c:(t), przy

założeniu

przez czas regulacji tri uchyb dynamiczny c:1, przeregulowanie

1

Wymagania stawiane układom regulacji automatycznej mogą być różnorodne. Dla jednych układów regulacji automatycznej istotna może być prędkość działania, dla innych bardzo ważna jest wartość przeregulowań, wreszcie dla jeszcze innych najważniejszy jest uchyb ustalony. Przy określaniu nastaw regulatorów przyjmuje się trzy różne kryteria przebieg aperiodyczny uchybu z minimalnym czasem regulacji tr {rys. 254a), przebieg oscylacyjny uchybu z przeregulowaniem 20% i minimalnym czasem t 1 (rys. 254 b), przebieg oscylacyjny z minimalną wartością całki kwadratu uchybu (rys. 254 c).

'',Przeregulowanie określane jest jako stosunek największej wartości

260

&.!

q do uchybu ·dynamicznego ei, czyli x = E1 .(rys..254).

Poradnik elekt!yka i automatyka

a)

t

b)

e

t ie ID

c)

e

O,

wi

:y.

m oiu

t ie Rys. 254. Kryteria .optymalności nastaw regulatorów: a) przebieg aperiodyczny z czasem minimalnym regulacji tr; b) przebieg oscylacyjny z przeregulowaniem 20% i czasem minimainxro t 1 {x= 0,2); c) przebieg oscylacyjny z wartością minimalną całki .kwadratu uchybu J~(t) dt = minimum .

cji ń,

o

Nastawy regulatorów typu P, Pl, PIO określa s1ę dla wyżej wymienionych wymogów na podstawie sp.ecjalnych nomogramów. Nomogramy takie są opracowane dla dwóch typów obiektów regulowanych - obiektu statycznego (rys. 255 .a:), - obiektu astatycznego (rys. 255 b).

Zasady doboru regulatorów

261

b)

a) k

k

o T.o

Odpowiedź

Rys. 255.

skokowa; a) statycznego; b) astatycznego

k p.li.ld ,-,-

10 7 8 - ,.ld 6 ~li 4 3

2

5

ló To

I

'\...

'--+Zastosowanie regu ' latora typu PIO nie jest celowe

""" p

1

0,8 0,6 0,4 0,3 0,2

"-.;

k/

"

I

I

10,8 0,6

'

'"

i\. I ~ J

I 0,1

I

.... li..

ld /Tr

i; /

I '

'

I 0,2 0,3 0,4 0,6 0,8 1

2

- r-.., ........

~

ló

....--

""""

/ To

Rys. 256. Optymalne nastawy regulatora typu PIO wg kryterium przebiegu aperiodycznego z czasem minimalnym regulacji tr

0,1

,__

!..- Zastosowanie regu- ,__ 1 latora typu PIO I nie jest celowe ,__

~~ ~

I

,, I

~ ... ~

I

f::::::: ....__

:---_ .......

I

I I I

To

r

I

I

ld

0,2

3 4 5 6 810

kp

--.....

0,4 0,3

r---...

.........

' '\...

I I

~

2

li L ló I l\r-.

'\

""-"

3

I

...... .......

Ta

b

0,6 0,8 1

~

...............

i' i' T

I

0,2 0,3

-

2

3 4

6 8 10

Rys. 257. Optymalne nastawy regulatora typu PIO wg kryterium 20% przeregulowania i minimum czasu t1

Parametry k0 , T0 , T wyznacza się odpowiedzi obiektu na wymuszenie skokowe. Na rys. 256, 257, 258 przedstawiono nastawy optymalne dla regulatora typu PIO, według wymienionych kryteriów dla obiektów statycznych. Czas regulacji dla poszczególnych kryteriów można wyznaczyć z nomogramów przedstawionych na rys. 259, 260, 261.

262

Poradnik elektryka i automatyka

10

I I

k-li.ld ' To "-

~'1;

8 6

"

I

I

"

4

li / 10

2

I

'"---

I I I-Ilf-

r--.... ~

1 0,8 0,6

Zastosowanie regulatora typu PIO nie jest celowe

1~kp I

~

ld' i-....

I I

0,2

To

I

r--..

..........

-- -

30

!"-..

10

o\

I

T

I

0, 1

0,2 0,3 0,4 0,6 0,81

\

r-......

I

0,4

~rTa

40

.......... ~ ......

I

50

2

34

6810

Rys. 258. Optymalne nastawy regulatora typu PIO wg kryterium minimum całki kwadratu uchybu

' ' -~

20

To-

o

2 0,5

0, 1

T 1,0

Rys. 259. Czas regulacji przy przebiegach aperiodycznych dla obiektów statycznych 1 - regulator typu I, 2 - regulator typu P, 3 - regulator typu Pl, 4 - regulator typu PIO

70

Ir

60 \To

60

tr

\To

50

50

\

40

I~

30

40

'

......

K

30

.........._

--

20

3 10 10

4

~

,

o

0,1

2 0,5

4

---

20

10

ToT 1,0

Rys. 260. Czas regulacji przy przebiegach z 20% przeregulowaniem dla obiektów statycznych 1 - regulator typu I, 2 - regulator typu P, 3 - regulator typu Pl, 4 - regulator typu PID

o

\

"" "' !'..

'1.. 3 4

2

"'-

......

.............

!'.....

~

--ro-

T

0, 1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 O, 7 0,8 0,9 1,0

Rys. 261. Czas regulacji przy przebiegach z minimum całki kwadratu uchybu dla obiektów statycznych 1 - regulator typu I, 2 - regulator typu P, 3 - regulator typu Pl, 4 - regulator typu PIO

~d­

,ty59,

yka

Należy zaznaczyć, że

zmiana miejsca doprowadzenia wymuszenia zewnętrznego zmienia.wartość oceny przebiegu przejściowego. Poza tym, wybór rodzaju oceny przebiegu przejściowego nie daje się ściśle uzasadnić, musi to być wybór arbitralny. Z tego też powodu wartości nastaw otrzymanych tą metodą nie należy przestrzegać ze zbyt dużą dokładnością. Niemniej jednak tego typu zasady doboru nastaw pozwalają . na przybliżone określenie ich wartości. W praktyce często uzyskuje się przebiegi zbliżone do optymalnych przy nastawach uzyskanych metodą kolejnych prób. jakości

Zasady doboru regulatorów

263

10.5.2. Dobór według

reguł

Zieglera-Nicholsa

W 1942 r. Ziegler i Nichols podali po raz pierwszy pewne reguły pozwalające na określenie wartości nastaw regulatorów bez potrzeby dokonywania pomiaru właściwości dynamicznych obiektu. Ustalenie pewnych właściwości obiektu polega na określeniu W!3,rtości współczynnika wzmocnienia krytycznego kkr oraz okresu oscylacji Tkr· W celu wyznaczenia tych wartości należy dokonać następującego eksperymentu: - w zainstalowanym przy obiekcie regulatorze typu PIO wyłączyć działanie części całkującej (nastawić Ti= 00) oraz części różniczkującej (nastawić Td = O), - zwiększając stopniowo wzmocnienie regulatora kr doprowadzić układ do granicy stabilności (pojawienie się drgań nietłumionych),

-

zanotować wartość krytyczną współczynnika

W zależności od typu stosowanego regulatora - dla regulatora typu P kr = 0,5 kkri - dla regulatora typu Pl kr = 0,45 kkri Ti = 0,85 Tkr• - dla regulatora typu PIO kr= 0,6 kkP Ti= 0,5 Tkri Td = 0,12 Tkri

wzmocnienia regulatora kkr oraz okres oscylacji Tkr·

,

należy przyjąć następujące

nastawy

Reguły Zieglera-Nicholsa przetrwały próbę czasu i są stosowane do dnia dzisiejszego dając stosunkowo dobre rezultaty dla typowych obiektów regulacji. Mankamentem ich jest jednak to, że wymagają wzbudzenia układu regulacji, co praktycznie nie zawsze jest dopuszczalne. Znając właściwości

datkowymi

dynamiczne obiektu

można korzystać

reguł

z

Zieglera-Nicholsa

posługując się

do-

zależnościami.

Przykładowo,

wg KupfmUllera, krytyczne wzmocnienie regulatora typu P

(189)

natomiast okres oscylacji (190)

przy czym: k0 - współczynnik wzmocnienia obiektu, T0 - opóźnienie czasowe obiektu, T - zastępcza stała czasowa obiektu. 10.5.3. Przykład obliczeniowy Charakterystykę skokową

obiektu przedstawiono na rys. 262.

Rys. 262. Charakterystyka skokowa obiektu z przykładu 10.5.3.

t 5 264

s Poradnik elektryka i automatyka

w układzie

regulacji zastosowano regulator typu PIO. Należy tak dobrać nastawy tego regulatora , aby ustalenie się przebiegu odpowiedzi skokowej układu zamkniętego po max 15 s (przy L1e = 5 %) oraz przeregulowanie co najwyżej 20%, minimum całki z kwadratu uchybu.

zapewnić

-

V

,_

z charakterystyki skokowej obiektu określamy ć

T0

= T1 = 0,8 s

k0

= 10

ę

stąd

Z nomogramów (rys. 260 i 261) przypadków.

o

Dla przypadku pierwszego,

widać, że

korzystając

wymagania

dotyczące

czasu regulacji

z nomogramu przedstawionego na rys. 257

są spełnione

dla obydwu

określamy

a

~=04

kp= 3,2;

TI

)-

Uwzględniając wartości

dane oraz to,

że

kr= 0,32; Dla drugiego przypadku,

korzystając

'

kp= krko Td = 0,32 s

Ti= 1,44 s;

z nomogramu przestawionego na. rys. 258,

kp= 3,5;

+o=

kr= 0,35;

Ti= 0,09 s;

określamy:

T

1,2;

co daje Td = 0,36 s

Dla porównania określimy jeszcze wartości nastaw korzystając z kryterium Kupfmi.illera i reguł Zieglera-Nicholsa. Wartość

krytycznego wzmocnienia wynosi:

kkr

"' T

+ T0 To

1 2,8 ko= 0,8

1

10 = 0,35

natomiast okres oscylacji Tkr"' 2T0

ka

Zasady doboru regulatorów

+T=

2 · 0,8

+2

= 3,6 s

265

Zgodnie z

regułami Zieglera~Nicholsa

dla

przykładu

obliczeniowego 10.5.3 nastawy wynoszą:

kr = 0,6 kkr = 0,6 · 0,35 = 0,21

Ti= 0,5 Tkr = 0,5 • 3,6 = 1,8 s

Td = 0,12 Tkr = 0,12 · 3,6 = 0,43 s

10.5.4. Dobór nastaw regulatora typu PIO

metodą eksperymentalną

W praktyce często dobiera się nastawy regulatorów metodą eksperymentalną. Czynności nastawiania wartości parametrów regulatora nazywa się jego strojeniem. W przypadku strojenia regulatora typu PIO obowiązuje następująca kolejność wykonywanych czynności: 1. Po uruchomieniu lub włączeniu zasilania regulatora z zewnętrznego źródła energii nastawić wartość zadaną: czas całkowania Ti = czas róźniczkowania Td = O. 2. Przełączyć regulator ze zdalnego sterowania ręcznego na sterowanie automatyczne. 3. Wzmocnienie regulatora nastawić na duźą wartość i sprawdzić reakcję układu na skokową zmianę np. wartości zadanej. Jeżeli wartość wielkości regulowanej zacznie się wahać, to wzmocnienie zmniejsza się dopóty, dopóki drgania nie ustaną. Nowe ustawienie sprawdza się przez ponowne wymuszenie. 4. Nastawienie czasu całkowania polega na tym, że skraca się czas całkowania, aż do chwili znalezienia wartości, przy której dla wprowadzonego zakłócenia ustalą się drgania o stałej amplitudzie. Wówczas czas całkowania nieco się zwiększa i pozostawia w tym położeniu, nawet gdy po zakończeniu wystąpią drgania, ale muszą być one zanikające. 5. Czas różniczkowania nastawia się podobnie z tym, że jego wartość zwiększa się od zera aż do momentu wystąpienia drgań po wprowadzeniu zakłócenia. 00 ,

Jeżeli

wszystkie nastawy zostały wprowadzone, a przebieg regulacji nie jest zadowalający, należy poprawić czas różniczkowania. Gdy to nie pomaga zmniejsza się go do zera i zwiększa z kolei czas całkowania. Jeżeli i to nie pomoże nastawia się czas całkowania na wartość największą i zmienia wzmocnienie. Po ponownym nastawieniu wzmocnienia nastawia się kolejno Ti i Td. Kolejność tych czynności musi być zawsze jednakowa

lub Nie

266

należy zmieniać

wzmocnienia przy pozostawionych

wartościach

Ti i Td z poprzedniego nastawienia.

Poradnik elektryka i automatyka

11

PRZEMIENNIKI CZĘSTOTLIWOŚCI

W ciągu ostatnich kilku lat przemienniki przechodziły naturalny proces ewolucji. Początkowo były to układy tyrystorowe o bardzo złożonej konstrukcji, potem dla mocy średnich i dużych tyrystory zastąpiono techniką GTO (tyrystory wyłączane bramką), natomiast w małych mocach pojawiły się tranzystory bipolarne, stopniowo występujące również w mocach średnich. Prawdziwą jednak rewolucję w konstruowaniu przemienników spowodowało wynalezienie tranzystora IGBT (tranzystor z izolowaną bramką) i obecnie technika ta uznawana jest jako obowiązujący standard dla prądów w granicach do ok. 1OOO amperów. Nowoczesny przemiennik częstotliwości to między innymi taki którego regulator zbudowany jest w oparciu o wydajny, co najmniej 16-bitowy procesor bądź specjalizowany kontroler scalony, a obwód silnoprądowy opiera się na technice IGBT. IPM (inteligentny moduł !GBT) lub na jeszcze wyższym stopniu integracji. Układ posiada czytelny panel przedni, umożliwiający przekazywanie użytkownikowi informacji o aktualnym stanie urządzenia. Przemiennik powinien chronić silnik przed uszkodzeniem oraz powinien być wyposażony w kompletny, autonomiczny system zabezpieczeń, gwarantujący wysoką niezawodność. 11.1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZEMIENNIKÓW CZĘSTOTLIWOŚCI PRODUKOWANYCH PRZEZ APATOR S.A.

Obecnie APATOR dysponuje dwiema rodzinami nowoczesnych 3-fazowych przemienników częstotliwości z modulacją szerokości impulsu MSI, zbudowanych w oparciu o technikę IGBT z regulatorem na bazie 16-bitowego mikrokontrolera firmy Intel. Rodzina pierwsza obejmuje moce od 0,75 kW do 4 kW. Zaprojektowano ją zgodnie z bieżącymi tendencjami w technice światowej. Mikrokomputer pełni rolę regulatora, generatora przebiegów MSI, realizuje niezbędne funkcje zabezpieczeń i zarządza wyświetlaczem LCD na płycie czołowej. Dzięki zastosowaniu zasilacza SMPS o małych gabarytach i zwartej konstrukcji obwodów silnoprądowych układ charakteryzuje się małą liczbą elementów i wysoką niezawodnością. Wyposażony jest we wszystkie niezbędne funkcje diagnostyczno-kon-

trolne,

pozwalające chronić

wewnętrzne

obwody

przed uszkodzeniem zarówno

napędzaną maszynę indukcyjną,

jak

również

silnoprądowe.

Przemiennik jest odporny na zwarcia, przeciążenia, przepięcia, niewłaściwą tolerancję napięcia sieci oraz zaniki napięć zasilających, asymetrię obciążenia wskutek np. przerwy w fazie wyjściowej oraz przekroczenie dopuszczalnej temperatury mostka mocy. Radiator, stanowiący równocześnie konstrukcję nośną, tworzy wraz z płytką przednią poręczną i łatwą w montażu obudowę typu „compact". Konfiguracja parametrów przemiennika odbywa się przy pomocy łączników i potencjometrów na płycie regulatora. Dotyczy to czasu rozruchu i hamowania w granicach 1-60 sekund, intensywności tzw. forsowania, niezbędnego podczas pracy przy niskich wartościach częstotliwości wyjściowej, częstotliwości maksymalnej od 50 Hz do 120 Hz. Szeroka gama nastaw parametrów oraz stosunkowo cicha praca maszyny umożliwiają wykorzystanie przemiennika do zastosowań zarówno przemysłowych jak i w niewielkich warsztatach czy pracowniach, wszędzie tam, gdzie dostępne jest trójfazowe napięcie sieci 3 x 380 V. Rodzina druga to 3-fazowe przemienniki MSI o mocy od 5,5 kW do 55 kW. Są to nowoczesne układy programowania z rozbudowanym menu użytkownika. Przy pomocy klawiatury na panelu przednim programowaniu podlegają 7 4 parametry, co pozwala przystosować urządzenie ściśle do wymagań wynikających ze środowiska aplikacyjnego. Programowaniu parametrów towarzyszą komunikaty na wyświetlaczu LCD (2 linie po 16 znakow) w jednym z dwu języków - polskim lub angielskim. Stany awaryjne, wynikające ze specyfiki aplikacji, rejestrowane są w pamięci przemiennika, ułatwiając tym samym diagnozowanie przyczyny przez użytkownika i koordynację działań serwisu. Obecnie prowadzone są prace mające na celu poszerzenie zakresu mocy jak również sterowanie urządzeniem poprzez łącze szeregowe w oparciu o stosowny protokół transmisyjny.

Przemienniki częstotliwości

267

11.2. PARAMETRY NASTAWIALNE I CHARAKTERYSTYCZNE RODZIN AMT Tabela 28. Tabela doboru przemienników częstotliwości z rodziny AMT0002 -

Lp.

Typ

0009

Napięcie

Prąd

zasilania V

silnika A

Moc wyjściowa przemiennika kVA

Moc silnika kW

1

AMT-0002/RN-513

3x380

2

0,95

0,75

2

AMT-0003/RN-513

3x380

3

1,4

1,1

3

AMT-0004/RN-513

3x380

4

1,9

1,5

4

AMT-0006/RN-513

3x380

6

2,8

2,2

5

AMT-0007/RN-513

3x380

7

3,8

3,0

6

AMT-0009/RN-513

3x380

9

5,0

4,0

Tabela 29. Dane techniczne rodziny AMT0002 -

0009

r----1-------------------------------------------------T-----------------------------------------, :

1: Lp.

I

1

: Typ

:

AMT. . . . . .

:

~-------------------------------------------------~-------~------r------r------T------~------~

: Wielkość

:

0002

l

0003

1

0004

1

0006 :

0007 •

0009 :

r------------------------------------r------~-------------~------L------L-------------~------, Wielkość charakterystyczna 1 Symb. : Jed. : Wartość ,

1

~----~-----------------------------------~------,------~------~------,------,------~------.------~ : 1 : 2 : 3 I 4 : 5 : 6 I 7 I 8 : 9 I 10 :

r----r-----------------------------------~------J------T------•----··-J------J-------------j------~ I I I < +10% I

I

1

1 • Znam. napięcia zasilania

:

UN

: V

•

J x 380V -15%

•

L----L------------------------------------------,------1-----·-----------------------------------j 2 : Zakres napięcia wyjściowego : • V : O + 3x380V :

:

~----~-----------------------------------~------J------+-----------------------------------------~1 • 3 • Zakres częstotliwości wyjśc. : : Hz • 1 + 50/60/i00/120

r----r--------~--------------------------,------,------t------~------,------,------,------;------~

, 4 , Prąd znamionowy 1 ldN : A , 2.0 • 3.0 1 4.0 1 6.0 • 7.0 1 9.0 , ~----~-----------------------------------~------1------~------~------J J ______ J ______ J------~ ~ __5_ -~ ::"!.d_~~:~~~~~i~ i:~k] _12 ________________ ~- ~~~ __ ~ _ ~___ ~-~ ~ ~:.5_ ~ ___ ~:.°-~ ?:.o_~ 1_0.:~ ~- __~3.:~ -: , 6 1 Moc znamionowa maszyny • Pz : kW , 0,75 • 1,1 1 1,5 • 2,2 • 3,0 • 4,0 ,

______

-t--_ ____

~----~-----------------------------------~------,------~------~------J

:

7 : Zakres regulacji

:

•

:

___

______ J______ 1 : 50

___

J ______

j ______

~

:

r----1-----------------------------------~------J------r-----------------------------------------; 8 • Czas rozruchu • tb : s 1 1 + 60 • L----L-----------------------------------~------~------L-----------------------------------------~ : 9 : Czas hamowania , th • s : 1 + 60 :

1

r----r-----------------------------------~------~------T-----------------------------------------~ • Napięcie zadawania : Udz , V • O + + 10 •

• 10

:L----L-----------------------------------,------~------l-----------------------------------------J 11 : Prąd zadawania 1 ldz : mA : 4 + 20 : r----r-----------------------------------~------i------T-----------------------------------------~

• 12 • Rozdzielczość częstotliwości

:

, Hz

•

0, 1

:

,~----~-------------,---------------------~------J------~-----------------------------------------· 13 Ustalony 1 1 : , , I I I I %nN I I : uchyb prędkości : napięcia sieci : euU : - 0 - - : O, 1 : 1 I I 1 I 1 lfoUN 1 , obrotowej przy • , • 1 ~---------------------•------r------r-----------------------------------------~

1

: obciążenia 2)

:

I I

I I

:

: temperatury

:

:

:

1

:

zmianie

eul

: %nN

:

7

:

~---------------------i------r------r-----------------------------------------~

1 I I

I I

euT

%nN

I I

: -fo~c

:

:

:

I I

0,01

: :

~----~-------------l---------------------~------~------~-----------------------------------------~ : 14 : Max. temperatura radiatora • : °C : 85 ± 5 3) :

1----r-----------------------------------j------1------T-----------------------------------------~ ~ _~~ -~9_h~~d_z::i~e___________________________ J ______ ~ _____________k_?~::-'=~~j_?_n_a~i:r.?~n_?-______________ J 1 : 16 : Odporność na pracę długotrw. td : h : > 24 4) : 1----r-----------------------------------~------,------r-----------------------------------------,

J______

• 17 • Przebieg wyjściowy

asynchroniczny MS!

J

:

•

•

: 18 : Przekroje przewodów • dopływ : I I ~------------------: : przyłączowych Cu : odpływ :

:

: 2,5 : ~-----------------------------------------~ 2,5 : :

5)

L----L----------------r------------------~------J------L-----------------------------------------

:

:

:-51erówanie_______ ---:

s

I

: mm 2

:

:---------------- ---1~5--------------------1

r----;------------:---~~-----------------~------1------r-------------------~---------------------i

Prąd znam. bezp1eczrnkow • • , 1 A 1 16 10 I I I 1 I ochronnych na dopływie : 1 , • • ~----~-----------------------------------~------~------~-------------------J---------------------~ : 20 : Stopień ochrony • : : IP20 :

1 I 1

19

1 I 1

1----1-----------------------------------j------,------r-----------------------------------------• • 21 • Masa zespołu : G • kg • 5,2 j L----L-----------------------------------~------J------l-----------------------~----------------Uwagi: 1) ldg = 1,5 • ldN 2) f = 50 Hz

3)

działanie

blokady termicznej

4) badane przy td > 72h 5) f nośna = 5,6 kHz

268

Poradnik elektryka i automatyka

Tabela 30. Tabela doboru przemienników

częstotliwości

z rodziny AMT0012- 0110

l----------------------------------------------------------------------r--------------------------Lp. l Typ l Napięcie l Prąd :Moc wyjściowa l Moc l :

:

zasilania

:

silnika

: przemiennika :

silnika

:

: ~ : V : A : kVA : kW : L----L------------------------------------J--------------L------------~-------------~------------~ :1: 2 : 3 : 4 I 5 : 6 : r----~------------------------------------~--------------~------------L-------------~------------~ I

1 2 3 4 5 6 7 8 9

: : : : 1 : : : :

I

AMT-0012-RN-5 AMT-0017-RN-5 AMT-0022-RN-5 AMT-0030-RN-5 AMT-0045-RN-5 AMT-0060-RN-5 AMT-0075-RN-5 AMT-0090-RN-5 AMT-011 O-RN-5

I

: : : : 1 : : : :

I

3x380 3x380 3x380 3x380 3x389 3x380 3x380 3x380 3x380

12 17 22 30 45 60 75 90 11 O

I

: : 1

7,0 10,0 13,0 18,0 27,0 35,5 44,0 53,0 65,0

I

: : : :

5,5 7,5 11,0 15,0 22,0 30,0 37,0 45,0 55,0

1

: : : :

I

: : : : 1 :

J

I

L----L------------------------------------l--------------L--------------------------~------------J Tabela 31. Dane techniczne rodziny AMT0012 -

, „

:

I

: Typ

:

: Lp. : W1elkosc

I

I

:

: 0012 • 0017 1 0022 • 0030 •0045 10060 •0075 10090 1 011 O

r------------------------------------r------~----------i----L----•----~----~----L---~----~----~

• Wielkość charakterystyczna

1

I

AMT. . . . . .

~--~--~:------------------------------------------~----T----r----r---,----T----r---,----,----„1

1

I

1 Symb. :

Wartość

Jed. :

,

L----L------------------------------------'------,------L---,----T----r---,----,----r---,----,----..f 1 : 2 : 3 4 : 5 6 7 8 9 1Q 11 12 13 :

"l I

:

...

I

I

I

I

I

I

I

I

I

r----r-----------------------------------~------~------r---~----i----L---~----~----~---~----~----~

I

, I

I

•

I

1 • Znam. napięcia zasilania

I 1

UN

I

: V

+10% 3 x 380V _15%

I

1

I

•

:L----L-----------------------------------.J------~------L-----------------------------------------J 2 : Zakres napięcia wyjściowego : 1 V : o + 3x380V :

I I

J

011 o

r----r-------------------------------------------------r-----------------------------------------,

~----~-----------------------------------~------l------~-----------------------------------------~ 1

I

1

I

...I

Zakres częstotliwości wyjśc.

3

:

: Hz

•

1 + 50 (opcjonalnie do 400 Hz)

•

L----L------------------------------------------~------L---,----T----r---,----,----r---,----,----J 1 A : 4 : Prąd znamionowy : lctN : 12 • 17 • 22 • 30 • 45 1 60 1 75 1 90 • 11 o :

J

L----L-----------------------------------..l------4------~---.J----J----L---.J----l----L---.J----l----..f 5 : Prąd przeciążenia (sek) 1) : lct 1 A : 18 : 25 : 33 : 45 : 67 : 90 : 112 : 135 : 165 : ;----;-------~---------------------------,---~--~------i---,----T----r---,----~----r---,----,----1 1 6 1 Moc znamionowa maszyny 1 P : kW , 5,5 1 7,5 • 11 • 15 1 22 1 30 1 37 1 45 1 55 1

I I

...

:

I

-·

2

~----i-----------~-----------------------~------~------r---~----i----L---J

I I

...I

____ J ____ L---J----~----~

1 1 : 50 , 1 1 7 , Zakres regulaCJ1 1 r----r------------------------------------t------~------r-----------------------------------------, 1 1 8 • Czas rozruchu tb : s 1 0,1 + 100 1

, I

:L----L-----------------------------------~------~------L-----------------------------------------J 9 : Czas hamowania 1 th 1 s : 0,1 + 100 :

I ..J

r----r-----------------------------------~------1------r-----------------------------------------1

I

„

• 10 • Napicie zadawania

I

:

Udz

, V

•

o+ +10

1

.J

r----r-------.----~-----------------------,------~------t-----------------------------------------~ 1 11 , Prąd zadawania 1 lctz : mA 4 + 20 ,

„

1 12 • Rozdzielczość częstotliwości

I

1

r----r-----------------------------------~------,------r-----------------------------------------1

I I

:

1 Hz

•

0,1

•

~----~-------------~---------------------~------~------~-----------------------------------------~ 13 1 Ustalony 1 • : , 1

,

I I

I I I I %nN I I : uchyb prędkości : napięcia sieci : euU : - 0- - : 0,01 1 I I )'oLJN 1 1 : obrotowej przy :_ _________ ----- _______ ! ______ ~1 _____ -:-- ________________________________________ ~

I

I I I

I I

„ „

: zmianie

I

•

I

1

I

I I I

I I

...

: obciążenia 2)

:

I I

I :

eul

: %nN

1

I

I

:

:

temperatury

1 I

1 eUT I

%nN •I ---1ooc

I I

I

.J

14

5)

:

I

:

I I

I

1 I

I 1 I

O• 01

:

:

~----~-------------i---------------------~------4------L-----------------------------------------~ : 14 : Max. temperatura radiatora 1 : 0 85 ± 5 3) : r----r-----------------------------------~------,------r-----------------------------------------, 1 15 • Chłodzenie : 1 1 konwekcja wymuszona 1

c

„

:

~---------------------L------r------r-----------------------------------------,

I I

:

L----L-----------------------------------~------~------L-----------------------------------------J 1 : 16 : Odporność na pracę długotrw. td : h : · > 24 4) :

r----r------------------------------------'------~------r-----------------------------------------, 1 17 1 Przebieg wyjściowy : • • asynchroniczny MSI

I I

1

I

~----~-----~----------r------------------~------~------t---~----7----r---~----,----r---~----,----~

,

.J I I "'1 I I

., ... I

I I I I

...

., I I I

. .J

dopływ

:

odpływ

1

1 18 , PrzekroJeprzewodów1 I

I

:

:

1 1

1,

przyłączowych

Cu

~------------------~

,

~------------------~

• sterowanie

1

s

i2,5+4•4+6 1 4+616+10•6+10'10+16•16+25125+35•35+501

I

~---1----t----~---~----1----~----~---~----~

1

;---~----L----L---~----~----L----~---~---- 1

: mm2 ;z,5+414+6 14+616+1016+10110+16116+25125+35,35+5o:

:

1

,

I

I

I

I

:

•

:

1 ,5

,

~----~----------------L------------------1------1------~---,----?----.r---~----~----r---~----,----1

I

19

:

I

Prąd

znam bezp'1eczn'1ko'w

:

.

A

I

I

: 32 : 40 : 63

I

I

I

I

I

I

: 80

: 1oo : 125 : 160 : 160 : 200 :

I

I ochronnych na dopływie : I I I I I I I I I I I ~----~-----------------------------------,------~------~---~----~----L---~----~----L---~----1----~

I

: 20 : Stopień ochrony

:

IP20

:

r----r-----------------------------------1------,------r---,----T----r---,----,----r---,----,----, • Masa , G 1 kg 116,6116,6•17,0 1 18,5 • 20,5 1 24 25 1 25 1 30 • zespołu

• 21

1

L----L-----------------------------------~~-----l------L---..l----J----L---~----l----~---~----4----J

= 1,5 • lctN = 50 Hz

Uwagi: 1) lct 9 2) f

3)

działanie

blokady termicznej

4) badane przy 4:J > 72h 5) 800 st = 8,5 + 9,5%

·a

Przemienniki częstotliwości

269

11.3. PODSTAWOWE CHARAKTERYSTYKI REGULACYJNE 11.3.1. Rodzina AMT0002 -

0009

Moment obrotowy M

~ 100[%] MN

praca ciągła 50~~~:..._-1-~~t--~+-~-+-~-+~~t--~-t--ir.,t--t-~--ll-!7L-+-~""ł 401-!1~~~--t~~-t-~-1-~--Jt--~-t-~-+~~r--~-t-~--Jr-~+-~-ł 301-f'~'+-~-+~~-1-~-1-~--l!--~-+-~-r~~1--~-1-~--l1--~-+-~-1 20~-v--1-~-r~~-+-~-+-~--11--~-+-~-+~---11--~-1-~--1~~+-~--i

10~:..._-+-~-+~~t--~+-~.Jl/l/-~-+~~t--~+-~-+~--ll--~+-~-ł

10

20

40

30

Rys. 263. Zakres

50

zmienności

60

70

100

90

80

110

[Hz] f

120

częstotliwości wyjściowej

momentu jako funkcja

u 100[%] uN 100 50/ OO Hz

V ,;;;"

,,.:

~/

/

...:; V

...

// /

60/12< Hz

~/

///' /

~ ~/ /

/, / /

~/ V

~ v/, ~ /, ~ __,,, !:fi ~ ~//

50 40

30

w ~ Cl-'/

~/'

d

20

I///

,„


/

~/dla v..~ą

10

„~
[Hz] )

5 Rys. 264.

270

Wpływ

10

20

parametru „boost" na

30

40

50

60

\

120

funkcję napięcia wyjściowego względem częstotliwości wyjściowej

Poradnik elektryka i automatyka

Obszar zakreskowany na rys. 265 odzwierciedla nastawę parametru boost od O do 100%. Powyżej ok. 110% momentu znamionowego (pozioma linia kreskowana), występuje obszar pracy krótkotrwałej, w którym naliczona jest wartość I·t. Praca powyżej górnej obwiedni pęku krzywych nie jest możliwa ze względu na aktywność ograniczenia prądowego, wycofującego napięcie i częstotliwość podczas próby zwiększania obciążenia. Dla !=150% In blokada przeciążeniowa aktywizuje się po 30 sekundach. · Daje się zauważyć (R)is. 264), że dla częstotliwości minimalnej ok. 1 Hz możliwe jest uzyskanie na wyjściu przemiennika ok. 14% napięcia nominalnego. Nastawy 50/1 OO Hz lub 60/120 Hz uzyskuje się poprzez stosowne ustawienie przełączników DIP na płycie regulatora. - Należy podkreślić, że na wyjściu przemiennika kluczowane jest, niezależnie od nastawy „boost", pełne napięcie obwodu pośredniczącego, tj. -530V a jedynie amplituda harmonicznej podstawowej tego napięcia odpowiada wykresowi. Po osiągnięciu U/Un= 100% dalsze zwiększanie częstotliwości (f) nie powoduje wzrostu napięcia. Jest to obszar ze stałą mocą oddawaną do obciążenia.

•t.

150

Moment rozruchowy Mr (maszyna zahamowana) Mr - 100 [%] MN ~

/ V

~

)

I I

100

800 BT = 00%

I

~

- r---

BO bST= 50%

L---

-

V

/

sarn T=O % i----

[)

50 40 30 20 10

--

i---

i---

-

i_..........~

~

./ / _[ Hz]

o Rys. 265

Przemienniki częstotliwości

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

Zdolność pokonywania oporów rozruchu (np. zatarte pompy itd). Największy moment statyczny rozruchowy uzyskuje się przy nastawie boost=100% i częstotliwości około 4 Hz.

271

Prąd fazowy maszyny If; ~

1fN

1OO [%]

100 '-----'---"-----'-----'---'-----'---'---'-----'---'----'----'-----'---'--[s] 30 180 210 240 270 300 330 Czas zadziałania 60 90 120 150 blokady

Rys. 266. Czas

zadziałania

blokady

Przy pomocy wykresu z rys. 266 można oszacować czas pracy maszyny w stanie przec1ązenia. Np. dla lf/lfn=125% wyłączenie układu nastąpi po 60 sekundach. Ponadto dla If/Ifn powyżej 135% rozpoczyna się obszar ograniczenia prądowego o aktywności wzrastającej wraz ze wzrostem If. 11.3.2. Rodzina AMT0012-011 O M

Charakterystyka Charakterystyka Charakterystyka Charakterystyka Charakterystyka

- · 100[%]

150

MN

140 130

przeciążeniowa

U/f liniowa BOOST = 0% UN U/f liniowa BOOST = 10% UN U/f kwadrat. BOOST = 0% UN U/f kwadrat. BOOST = 10% UN

120 110 100

90

/ /

/

80

/

/

70

/ 60

I I

50

I

40

I

30 20 10 10

20

30

Rys. 267. Zakres

272

40

50

zmienności

60

70

80

momentu jako funkcja

90

100

f[Hz]

częstotliwości wyjściowej

Poradnik elektryka i automatyka

150

130

120

110

100--+TTT,..,...,""T'"r'l'"T""'l",.......,r"T""T""T"rT...,..,...,.....,..,-..,..,...,...-.,..,_,..,.........,...,_,..T'"T'T"..,....,...,..,......,l"T"T".,....,.......,..,.._,r-r-T""T""T"T.,-,-,~200

400

600

Rys. 268. Czas

800

zadziałania

1000

t[S]

1200

blokady

11.4. ZABEZPIECZENIA

Obie rodziny napędów wyposażone w pełen wachlarz blokad i zabezpieczeń, niezbędnych dla poprawnego funkcjonowania zarówno przemiennika jak i napędzanej maszyny. - Blokada od zaniku fazy zasilającej - chroni przemiennik przed pracą z zasilaniem dwufazowym, a więc w warunkach niezgodnych z opisem technicznym. - Blokada podnapięciowa - wykrywa zbyt niską wartość napięcia sieci. - Blokada przepięciowa - chroni przemiennik przed zbyt intensywnym zwrotem energii z maszyny do obwodu pośredniczącego podczas hamowania. - Blokada zwarciowa- odłącza przemiennik w przypadku zwarcia faz na wyjściu. - Blokada ziemnozwarciowa - odłącza przemiennik w przypadku wykrycia zwarcia doziemnego fazy wyjściowej przemiennika. - Blokada przeciążeniowa - chroni maszynę przed przegrzaniem poprzez kontrolę parametru I . t. Zazwyczaj wyłączenie pracy następuje po 30 sekundach dla 150% prądu znamionowego. - Blokada od asymetrii obciążenia - uniemożliwia pracę maszyny z zasilaniem dwufazowym. Zadziałanie blokady wyłącza pracę mostka mocy oraz powoduje wprowadzenie stosownego komunikatu na wyświetlacz LCD na panelu przednim.

11.5. PARAMETRY PROGRAMOWALNE 11.5.1. Rodzina AMT0002-0009

Programowaniu podlegają trzy parametry: - czas rozruchu 1 - 60(s] - czas hamowania 1 - 60 [s] - boost, czyli wartość napięcia wyjściowego dla niskich częstotliwości. Wartość parametru zależna jest od nastawy potencjometru na płycie regulatora.

Przemienniki częstotliwości

273

11.5.2. Rodzina AMT0012-011 O Poniżej

przedstawiono wykaz parametrów w pamięci e2prom.

podlegających

programowaniu za

pomocą

klawiatury.

Wartości

pamiętane są

1.

Nazwa

p~rametru

Wyświetlacz

2.

nie dotyczy nie dotyczy lokalny tryb zadawania lokalnego nie dotyczy Deklaracja źródła sygnału sterującego Przewidziane tryby: -lokalny -zdalny - interface

Nazwa parametru

Współczynnik

Nazwa parametru Wyświetlacz

P: ACC Numer 1 N: 5,0 (Hz/s)

100,0 0,1 5,0 Hz/sek. Sterowanie czasem rozruchu maszyny. Duża wartośc współczynnika czasu rozruchu może powodować wysokie wartości prądów maszyny podczas rozruchu

Współczynnik

czasu hamowania Nr 1 P: DEC Numer 1 N: 5,0 (Hz/s)

LCD

100,0 0,1 5,0 Hz/s Sterowanie czasem hamowania maszyny. Zbyt wysoka wartość współczynnika może powodować wzrost napięcia pośredniczącego wskutek zwrotu energii mechanicznej maszyny w rezultacie następować może samoczynne wyłączenie pracy przemiennika.

Nazwa parametru

Współczynnik

czasu rozruchu Nr 2 P: ACC Numer 2 N: 5,0 (Hz/s)

LCD

Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis

100,0 0,1 5,0 Hz/s Podobnie jak ACC numer 1

Nazwa parametru

Współczynnik

Wyświetlacz

LCD

Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis

274

czasu rozruchu

Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis

Wyświetlacz

5.

częstotliwością

LCD

Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis

4.

P: Tryb zadawania N: Lokalny

LCD

Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis

Wyświetlacz

3.

Tryb zadawania

może być

wybrany przy pomocy wejścia AUX.

czasu hamowania Nr 2 P: DEC Numer 2 N: 5,0 (Hz/s)

100,0 0,1 5,0 Hz/s Podobnie jak DEC Numer 1 może być wybrany przy pomocy wejścia AUX

Poradnik elektryka i automatyka

6.

Nazwa parametru Wyświetlacz

forsowania

napięcia

(BOOST) P: Forsowanie N:%V

LCD

Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis

J

Intensywność

15,0 0,0 0,0 % napięcia nominalnego (%Un) Zwiększenie napięcia wyjściowego

dla niskich częstotliwości celem podniesienia momentu obrotowego. Należy ustawić najniższą zadawalającą intensywność forsowania, zbyt wysokie wartości mogą spowodować przeciążenie maszyny przy częstych rozruchach. wartości

7.

Nazwa parametru

Wybór charakterystyki U/f P: Charakter U/f

Wyświetlacz

LCD

Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis

nie dotyczy nie dotyczy Liniowa nie dotyczy Oferowany jest wybór zapisanych na stale w pamięci charakterystyk U/f, obejmujących różne postacie zależności napięcie - częstotliwość. Dla standardowych maszyn indukcyjnych zaleca się wybór charakterystyki liniowej zapewniającej liniową zależność prędkości i momentu obrotowego, natomiast dla obciążeń, gdzie moment obrotowy jest proporcjonalny do kwadratu prędkości zaleca się wybór charakterystyki kwadratowej Przewidywane tryby: - liniowy - kwadratowy

Nazwa parametru

Nastawa

J

8.

]

Wyświetlacz

9.

N:

częstotliwości

max.

P: f max N: 50,0 Hz

LCD

Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis

400,0 2 ± 20% 50,0 Hz Ustawienie wymaganej wartości górnego limitu częstotliwości. Wartość ta ustala skalę według, której przeliczane są sygnały zadające.

Nazwa parametru

Nastawa

Wyświetlacz

min. P: f min N: 0,0 Hz

LCD

Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis

1 O. Nazwa parametru Wyświetlacz

częstotliwości

400,0 0,0 0,0 Hz Ustawienie wymaganej wartości dolnego limitu częstotliwości. Modyfikacja wartości podczas rozruchu i hamowania.

Nastawa

częstotliwości

eliminacji Nr 1 P: f eliminacji 1 N: 0,0 Hz

LCD

Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis

Przemienniki częstotliwości

400,0 0,0 0,0 Hz Nastawienie wartości częstotliwości eliminacji Nr 1.

275

11. Nazwa parametru Wyświetlacz

P: f eliminacji 2 N: 0,0 Hz

LCD

Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki · Opis

400,0 0,0 0,0 Hz Nastawienie wartości częstotliwości eliminacji Nr 2

12. Nazwa parametru

Nastawa szerokości pasma eliminacji

Wyświetlacz

13. Nazwa parametru Wyświetlacz

14. Nazwa parametru

Nastawa częstotliwości progowej P: f progowa N: 5,0 Hz

400,0 0,0 5,0 Hz Zrównanie wartości częstotliwości z częstotliwością progową powoduje zadzialanie przekażnika Nx. Jeśli nastawiono zerową wartość częstotliwości progowej przekażnik Nx pełni rolę przekażnika RUN (Praca).

Prąd

maszyny

LCD

Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis

15. Nazwa parametru Wyświetlacz

20,0 0,0 0,0 Hz Ustawia szerokość pasma częstotliwości eliminacji. Częstotliwość eliminacji Nr 1 i 2 określają dwa obszary na osi częstotliwości, o które zubożony jest przebieg wyjściowy. Cechę tę wykorzystuje się do unikania rezonansów mechanicznych. Częstotliwość eliminacji definiuje środek obszaru. Szerokość pasma eliminacji określa szerokość obszaru. Jeśli wymagana jest pojedyncza częstotliwość eliminacji, należy obu częstotliwościom eliminacji nadać tę samą wartość. Jeśli żadna z nich nie jest wymagana należy zadać wartość zerową szerokości pasma eliminacji.

LCD

Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis

Wyświetlacz

P: Pasmo elim. N: 0,0 Hz

LCD

Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis

P: Prąd maszyny N: 100% In

100

25 100 % prądu znamionowego AMT Dla zastosowań, w których maszyna charakteryzuje się niższą wartością prądu znamionowego jak zastosowany przemiennik z rodziny AMT. Parametr ten służy do ochrony maszyny przed przeciążeniem.

Lokalna praca rewersyjna

P: Tryb nawrotny

N:

LCD

Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis

276

Nastawa częstotliwości eliminacji Nr 2

nie dotyczy nie dotyczy Zablokowany nie dotyczy Umożliwia zmianę kierunku wirowania maszyny w trybie sterowania lokalnego z panelu sterującego przy pomocy przycisku: FWD/REV. Tryb pracy N: - zablokowany - odblokowany

Poradnik elektryka i automatyka

16. Nazwa parametru Wyświetlacz

Funkcja dodatkowa

P: Funkcja dodat.

LCD

N:

Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis

nie dotyczy nie dotyczy Zależna od aplikacji nie dotyczy Wejście charakterystyczne dla danej aplikacji.

17. Nazwa parametru

Liczba restartów

Wyświetlacz

P: Restarty N: 10

LCD

Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis

10

o 10 nie dotyczy Określa liczbę

wskutek przetężenia, zbyt niskiego napięcia sieci, OC i działania blokady lxt. Jeśli wartość parametru = O, zablokowana jest funkcja restartu. Jeśli w czasie ostatnich 1O minut nie wystąpił stan awaryjny, automatycznie wprowadzana jest do pamięci wcześniej zaprogramowana liczba restartów i odliczanie ich rozpoczyna się od nowa. autorestartów

wynikłych

niewłaściwej wartości napięcia

18. Nazwa parametru Wyświetlacz

Wybór trybu hamowania P: Tryb hamowania N3

LCD

Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis

nie dotyczy nie dotyczy Wybiegiem nie dotyczy Dla nastawy Nachylenie hamowania prowadzi do zatrzymania zgodnie z nastawą parametru - współczynnik czasu. hamowania. Nastawa "Wybiegiem" powoduje niezwłoczne wyłączenie pracy przemiennika.

19. Nazwa parametru

Postać sygnału

Wyświetlacz

pomiarowego P:

LCD

Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis

20. Nazwa parametru Wyświetlacz

nie dotyczy nie dotyczy O+ 10V nie dotyczy Deklaracja postaci

Przemienniki częstotliwości

pom. V/A

na

zgodnie z diagramem

połączeń.

Wybór

języka

analogowego O + 1O V lub 4 + 20 mA. dokonania właściwych nastaw przełączników

wyjściowego sygnału

Należy zwrócić uwagę

konieczność

komunikowania P: Wybór języka N: Polski

LCD

Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis

Sygnał

N:

nie dotyczy nie dotyczy Polski nie dotyczy Przy pomocy tego parametru -angielski -polski

można zadeklarować

jeden z dwu języków:

277

21. Nazwa parametru Wyświetlacz

22. Nazwa parametru

23. Nazwa parametru

24. Nazwa parametru LCD

Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Opis

278

nie dotyczy nie dotyczy Prąd maszyny nie dotyczy Wybór parametru towarzyszącego wyświetlaniu statusu na wyświetlaczu LCD. Przewidziano następujące parametry towarzyszące: - napięcie wyjściowe [%] - napięcie obwodu OC M - prąd silnika (AJ - lxt (%]

Częstotliwość nośna

P: f nośna N: 2,2 kHz 2,2 0,8 2,2 (ewentualnej zmiany może dokonać tylko serwis producenta) kHz Ustawienie częstotliwości nośnej przemiennika.

Pamięć historii stanów awaryjnych

P:

LCD

Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis

Wyświetlacz

N:

LCD

Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis

Wyświetlacz

P: Parametr na LCD

LCD

Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis

Wyświetlacz

Parametr wyświetlany na LCD

Pamięć

blokad.

N: nie dotyczy nie dotyczy nie dotyczy nie dotyczy Wyświetlanie komunikatów o ostatnich 1O stanach awaryjnych. Do przeglądania wykazu tych stanów należy skorzystać z tej samej procedury, która służy do przeglądania parametrów.

Wybór trybu STOP przy sterowaniu ZDALNE P: Lokalny STOP

N: nie dotyczy nie dotyczy Odblokowany Umożliwia zatrzymanie pracy napędu przyciskom STOP na panelu sterującym w trybie zadawania - ZDALNY Przewidywane tryby: - ODBLOKOWANY - ZABLOKOWANY

Poradnik elektryka i automatyka

11.6. OPISY PRZVŁĄCZV STERUJĄCYCH 11.6.1. Listwa zdalnego sterowania przemienników AMT0002-0009

+

UJ

o

3

2

> UJ

a:

a:

u.. READY

z'.:)

2

I-

o ..-

> o

a:

+

o

4

Cl)

a:

5

o

8

7

6

-<

> o

> LO

+

9

E o

a:

C\J

> o

UJ IUJ

+

..q-

u..

11

10

2

12

>

o u..

13

I

I I

I I I I I I I

I

I I

REM

I

RUN

REY

AST - - -

_ __

I I I

' - - - - - - - ---......---_.,_

___,

.....

-\

0-20mA

-€K"R"A"N--,I

I I 1

I

I

'e' ..t

I

4+20mA

0+10V :

L

...,.._

~---------------1 Rys. 269. Schemat listwy zdalnego sterowania przemienników AMT0002-0009

Opis

sygnałów

Ready

o obciążalności 24V DC lub 24V AC, O,SA i potencjale obojętnym. zestyku następuje podczas załączania napięcia zasilania przemiennika w chwili, gdy jest on gotowy do przyjęcia sygnałów zadających. Dowolny stan awaryjny powoduje rozwarcie styków. W przypadku trybu pracy z autostartem, sygnał „RUN" listwy powinien być połączony do + 15V poprzez styk „READY" („REM" = F + 1SV). Zestyk

przekaźnika,

Zamknięcie

F

+ 15V

Źródło sygnału dla wejść sterujących „REM". „REN", „REV", „AST".

REM

Wybór opcji zdalnego sterowania („REM" = F + 15V). Przemiennik działa zgodnie z sygnałami „RUN", „REV", „AST" a jego częstotliwość wyjściowa jest proporcjonalna do sygnału O + 1OV lub 4 + 20mA, zależnie od nastawy przełącznika SW na płycie regulatora.

RUN

Podczas korzystania z opcji zdalnego sterowania dołączenie „RUN" do F + 15V uruchamia wirowanie maszyny w kierunku zadanym sygnałem na wejściu „REV". W trakcie załączania napięcia zasilającego przemiennik stan wejścia „RUN" musi być pasywny dopiero po zwarciu zestyku „READY" można zadać „RUN" = F + 15V; dlatego, jeśli wymagany jest rozruch maszyny bezpośrednio po załączeniu napięcia zasilania przemiennika, wejście „RUN" powinno być dołączone do F + 15V poprzez zestyk przekaźnika „READY".

REV

Wejście

Przemienniki częstotliwości

zadawania kierunku wirowania maszyny podczas zdalnego sterowania. „REV" pasywny - kierunek w prawo; „REV" = F + 15V - kierunek w lewo.

279

-,:.1

RST

Wejście kasujące

blokady. Jeżeli wymagana jest funkcja kasowania automatycznego zacisk „RST" połączyć przewodem „F + 15V" W efekcie tego krótkie zaniki fazy nie spowodują wyłączenia przemiennika pod warunkiem, że liczba zaników nie przekroczyła wartości 3 w okresie ostatnich 5 minut. Po przekroczeniu tej liczby skasowanie blokady możliwe jest jedynie drogą odłączenia i ponownego załączenia napięcia F + 15V do zacisku RST. należy

+10V

Źródło napięcia dla wejścia analogowego zadawania częstotliwości wyjściowej,

Suwak potencjometru

Wejście

zadawania napięciem O + 1OV. Częstotliwość wyjściowa, której zakres ustawiono przełącznikiem „SW", będzie proporcjonalna do napięcia wejściowego z ww. zakresu. Rezystancja potencjometru 5 + 50k.

FOV/X3(10)

Masa analogowych

4 + 20mA

Wejście zadawania wartością prądu 4 + 20mA (mostek L5 zwarty na płycie regulatora).

wejść zadających.

Częstotliwość wyjściowa, której zakres ustawiono przełącznikiem „SW", będzie proporcjonalna do prądu wejściowego z ww. zakresu. Rezystancja wewnętrzna względem masy 440 Q/1 %

METER FOV

Wyjście

analogowego wskażnika częstotliwości. Zakres wskazań O + 1OV. Zacisk FOV/X3(13) stanowi ponadto punkt wspólny dla ekranów przewodów zdalnego sterowania „RUN", „REV". Zaleca się stosowanie miernika magnetoelektrycznego. Miernik cyfrowy zasilany z sieci zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia zakłóceń

zespołu.

11.6.2. Listwa zdalnego sterowania przemienników AMT0012-011 O

UJ

z

~

o

z<( a:

::.:::

UJ

b o

:s: UJ

N

a: a.. UJ

z (§

UJ

~

1

2

3

4

5

6

E2E2E2E2E2

W_t__-<(I I o I

: I ., a.. I

IrI

JO:

a: . a:

7

I~o

.

8

10

.o

9

1o 11

t • I

I

I ;21E-1~1E-\ f:S \·~ \ ~\:::: f1..+J I

OJ

l~J

I I J

I WJ IW)?<(lg Lf I I I I lslzl
REF.R2 2+10V

12 13 14 15 16 17 18 19 20

+

I I

.l

:~ y

I

J __ I

o:

o

I I ... _...J __ I

T~~---1 I O I I I I a: I

8

I O..

"'

I

ci

REF.R1 WSKAŻNIKI 4+20mA ANALOGOWE 2+10V

LU'

a: a..

Rys. 270. Schemat listwy zdalnego sterowania przemienników AMT0012-0110

280

Poradnik elektryka i automatyka

Opis

sygnałów

BLOKADA

1,2

Zwarcie zacisków 1,2, powoduje wystąpienie na zacisku 3 pozwalającego na wymuszenie sygnałów START/STOP. Rozwarcie powoduje blokadę pracy przy sterowaniu zdalnym.

potencjału

STOP

3

Źródło napięcia sygnałów START/STOP poprzez styk normalnie zamknięty.

·Zacisk

4

Samopodtrzymanie sygnału START w przypadku stosowania zewnętrznego monostabilnego „START".

łącznika

potencjał

START

5

Aktywny

WYBÓR R2

6

Aktywny potencjał powoduje, na zacisku 1O- REF. R2.

NAWROTNY

7

Praca rewersyjna.

AUX

8

Do

REF.R2

9, 1O,11

Wejście zadające

dodatkowe.

REF.R1

12, 13

Wejście zadające

podstawowe.

WSl
14, 15, 16

Wyjścia

17,18

Rozwierane w przypadku

stosowań

na tym zacisku podtrzymuje

pracę napędu.

że sygnał zadający

widziany jest przez napęd

specjalnych.

dla mierników analogowych

częstotliwości

i

prądu

ANALOGOWE STYK

wystąpienia

stanu awaryjnego.

BEZPIECZEŃSTWA PRĘDKOŚĆ PROGOWA 19,20

W przypadku

długich

przewodów

Po przekroczeniu zaprogramowanej zacisków 19,20. sterujących,

prędkości

progowej

następuje

zwarcie

zalecane ekranowanie.

11.7. ZASTOSOWANIA Typowy zakres zastosowań przemienników częstotliwości produkcji APATOR S.A. to pompy i układy pompowe, wentylatory, podajniki oraz rozbudowane systemy procesów technologicznych. Układy obu omówionych rodzin przemienników częstotliwości AMT nie są standardowo wyposażane w urządzenia zagospodarowujące energię zwracaną przez silnik podczas intensywnego hamowania obciążeń o bardzo dużym momencie bezwładności. W zastosowaniach gdzie wymagane jest stosowanie intensywnego hamowania jest przeprowadzenie indywidualnych uzgodnień z Wytwórcą w celu dobrania układu hamującego typu „chopper''. Rozwiązanie to traktowane jest jako opcja i nie jest oferowane w standardowych rozwiązaniach. 11.8. DOBÓR PRZEMIENNIKÓW CZĘSTOTLIWŚCI Z RODZINY AMT Podstawowe informacje um9żliwiające dobór przemienników - zapotrzebowanie na moc przez układ napędowy - wartość napięcia zasilania silnika - typ momentu obciążenia - inne parametry regulacyjne i zabezpieczeniowe.

częstotliwości

do silnika powinny

Istnieją cztery podstawowe sposoby obliczania i doboru przemiennika częstotliwości do silnikiem. Wybór metody zależy od ilości dostępnych danych o silniku i obiekcie regulacji.

zawierać:

współpracy

z danym

11.8.1. Metody doboru Metoda 1 Najszybszą i najdokładniejszą metodą doboru przemiennika jest dobór na podstawie pomiaru ranego przez silnik w danym układzie napędowym w warunkach znamionowych.

Przemienniki częstotliwości

prądu

pobie-

281

Przykład

-

silnik zasilany UN= 3 x 380 V AC moc silnika P = 7,5 kW pobierany prąd IN = 15,5 A

Na tej podstawie pobrano przemiennik częstotliwości z rodziny AMT o prądzie znamionowym IN > 16 A i odpowiedniej (programowanej) charakterystyce momentu. Dobrano przemiennik typu: AMT - 0017 RN 5„ .. „„„„„. o parametrach: - napięcie zasilania UN = 3 x 380 V AC, - prąd silnika IN = 17 A, - moc wyj. przemiennika Psw = 10 kVA, - moc silnika P = 7,5 kW.

Metoda 2 Dobór odpowiedniego przemiennika częstotliwości może być dokonany przez porównanie mocy pozornej SM pobieranej przez silnik i mocy wyjściowej przemiennika częstotliwości Psw· Przykład

-

silnik zasilany UN = 3 x 380 V AC, moc silnika P = 7,5 kW, prąd silnika IN = 15,5 A.

Zapotrzebowanie mocy dla w/w. silnika i jego obciążenia wynosi SM= UN. IN

.-{3

= 10,2 kVA

Na podstawie wartości SM dobieramy przemiennik częstotliwości typu: AM - 0017/RN - 5 ....... „.„ ... . którego moc wyjściowa wynosi P5 w = 10 kVA

Metoda 3 Dobór przemiennika częstotliwości na podstawie mocy silnika P5 . Jednakże zmiany cos cp silnika i jego sprawność 71 zmieniająca się wraz z obciążeniem i prędkością obrotową, powoduje, że metoda ta jest obarczona dużym błędem. Przykład

-

silnik zasilany UN = 3 x 380 V AC, moc silnika P = 7,5 kW.

Zapotrzebowanie na moc wyjściową z przemiennika wynosi:

SM

= 11 •

:os


= 0,8 ~·~.81 "' 11,5 kVA

Na podstawie otrzymanej wartości SM dobieramy przemiennik typu AMT - 0017 RN - 5.„.„„.„„„„„„„„.„„„ o mocy wyjściowej Psw = 1O kVA

Metoda 4 Ze względów praktycznych opracowano w APATOR S.A. typowe tabele doboru przemienników częstotliwości z rodziny AMT do różnych mocy typowych silników klatkowych. Zostały one przedstawione w p. 11.2. - tabela 28 oraz 30

282

Poradnik elektryka i automatyka

Najlepszą metodą doboru do istniejącego układu napędowego jest dobór na podstawie wielkości prądu pobieranego przez silnik (METODA 1 LUB 4). Natomiast w fazie projektowania układu napędowego dobór przemiennika powinien być dokonany jedną z metod opratych na bilansie mocy (METODA 2 lub ewentualnie 3).

11.s.2. Uwagi do sposobu doboru przemienników

A

częstotliwości

-Wykonywanie obliczenia w p. 11.8.1. powinny być zawsze porównywane z tabelami doboru przemienników częstotliwości AMT opracowane przez APATOR S.A. -W trakcie doboru przemiennika do istniejącego silnika należy zwrócić uwagę na wielkość napięcia zasilania, np. 3 X 380 V AC, czy 3 X 400 V AC 3 X 400 V AC 11.9. WARUNKI CHŁODZENIA SILNIKA WSPÓŁPRACUJĄCEGO Z PRZEMIENNIKIEM CZĘSTOTLIWOŚCI

Przy doborze przemienników częstotliwości pojawia się problem chłodzenia silnika przy prędkościach n ::; 0,6 nN· Przy doborze należy pamiętać że: - wraz z malejącą prędkością obrotową silnika maleje ilość przepływającego powietrza chłodzącego, - silnik zasilany z przemiennika częstotliwości wytwarza większą ilość ciepła, - w zależności od charakteru obciążenia i ilości rozruchów może nastąpić wzrost temperatury silnika. Elementy te należy uwzględnić przy doborze typowego silnika klatkowego lub stosować silniki z wymuszonym chłodzeniem (wentylator zamontowany na wale silnika), czy też stosować silniki pracujące przy stałym napięciu.

11.1 O. ODLEGŁOŚĆ SILNIKA OD PRZEMIENNIKA CZĘSTOTLIWOŚCI

Przemienniki konstruowane są przy założeniu stosowania określonego przekroju i długości przewodu zasilaktóra to nie powinna przekraczać 200 mb .. Jeżeli jego długość przekroczy parametry znamieniowe, wartość prądu znamionowego z przemiennika zmaleje - rosną straty mocy w przewodzie. Należy pamiętać, że mimo stosowania optymalizowanych metod syntezy napięcia wyjściowego, napięcie to kształtowane jest przez ciąg impulsów prostokąnych. Przy obciążeniu indukcyjnym pojawia się zjawisko szybkiego narastania napięcia impulsowego du/dt. Duża wartość napięcia du/dt może powodować przebicie izolacji silnika. Problem ten może dotyczyć silników starych, regenerowanych, pracujących w agresywnych środowiskach oraz silników nie posiadających atestów izolacji. Problemy związane z pojawieniem się napięcia o dużym du/dt mogą być wyeliminowane przez stosowanie na wyjściu przemienników filtrów LC lub stosowania silników przeznaczonych do zasilania z przemienników częstotliwości (podwyższona izolacja). Analogiczna sytuacja może wystąpić przy istnieniu dużej stronności prądu wyjściowego zależnej od zmian obciążenia i warunków instalowania. Zjawisko to eliminuje się przez zamontowanie na wyjściu przemiennika odpowiednich dławików silnikowych.

jącego,

11.11. PRZVKŁADY ZASTOSOWAŃ 11.11.1. Pompy i wentylatory

Pompy i wentylatory są wykorzystywane w prawie każdym procencie produkcyjnym - w wielu gałęziach przemysłu istnieje nawet konieczność przepompowywania dużych ilości wody lub innych mediów. W każdym zakładzie produkcyjnym pracują również instalacje nawiewowo-wywiewowe zapewniające wymianę świeżego powietrza. W tych wszystkich procesach dokonywana jest regulacja ilości dostarczanego medium. Istnieją dwie podstawowe metody regulacji wydajności pomp: - przez dławienie przepływu, - przez zmianę prędkości obrotowej. W przypadku wentylatorów stosuje się oprócz dwóch powyższych - metodę regulacji wydajności dzięki zmianie kąta natarcia łopat wirnika.

Przemienniki częstotliwości

283

Regulacja obrotów

Falownik PĘTLA

OTWARTA

Falownik

,___ ___.

PĘTLA ZAMKNIĘTA

Regulator Przepływ

zadany

MOC 1 OO % 1------R_e...:g;....u_łac...;.ja_d_ł_aw_ie_n_io_w_a_ _ _,_

PRZEPŁYW

Rys. 271. Sposób regulacji

Na rys. 271 przedstawiono poglądowo sposób regulacji towej przy: - pętli otwartej, - pętli zamkniętej z regulatorem PIO.

przepływu

1 OO %

powietrza

przepływu

powietrza przez

zmianę prędkości

obro-

Płynną i energooszczędną regulację wydajności pomp obiegowych w sieci cieplnej można uzyskać stosując przemienniki częstotliwości, ponieważ pojemności sieci są bardzo duże, a zapotrzebowanie mocy elektrycznej zespołów pompowych w większych ciepłowniach sięga często nawet kilku megawatów.

Regulator różnicy ciśnień

Żródło ciepła (ciepłownia)

częstotliwości

AMT

Rys. 272. Regulacja

284

wydajności

cieplnej

Poradnik elektryka i automatyka

Dla większości pracujących pomp obiegowych - w ciepłowniach, możliwy jest dobór takiego przemiennika odpowiedniej mocy, który zapewni regulację wydajności sieci cieplnej. Taki układ pokazano na rys. 272. oprócz przedstawionych powyżej sposobów regulacji centralnej u poszczególnych odbiorców.

należy

w

miarę możliwości stosować regu~

fację miejscową

Odbiorniki

Zasilanie

ciepła

Powrót Przetwornik różnicy

Wymiennik o.o.

ciśnień

Przetwornica częstotliwości

....__....,....,

AMT

Rys. 273. Regulacja

ciśnienia

pompy obiegowej C.O.

Regulacja miejscowa ma na celu zapewnienie odpowiednich parametrów czynnika grzewczego u odbiorcy, przy minimalnym zużyciu energii potrzebnej do dostawy tego czynnika. Przedstawiono to na rys. 273. Rosnące

koszty produkcji oraz wzrastające ceny energii elektrycznej zmuszają producentów do szukania metod uzdatniania i przesyłania wody pitnej. Wiele przedsiębiorstw wodociągowych modernizuje swoje stacje, a postępująca urbaniazacja wymusza budowę nowych ujęć wody. Dotychczasowę metody uzyskiwania wymaganego ciśnienia w sieci wodociągowej oparte były na zastosowaniu klasycznych pompowni lub hydroforni w których ciśnienie utrzymywane było przez włącwnie i wyłącL:anie pomp tłoczą~ cych. Wiele takich stacji pracuje jeszcze obecnie. · energooszczędnych

~:::::===========;i

Przetwornica częstotliwości

Zbiornik wodociągowy

Prze!Wornik

Pompa

Rys. 274. Regulacja

ciśnienia

w instalacji

ciśnienia

wodociągowej

Regulacja taka nie zapewnia utrzymania stałej wartości ciśnienia, a jedynie utrzymywanie jego w pewnych granicach. Poza tym, częste włączanie pomp powoduje ich szybkie zużycie. Bardzo korzystnym rozwiązaniem jest zastosowanie przemienników częstotliwości.

Przemienniki częstotliwości

2_85

11.11.2. Podajniki

W przemyśle

spożywczym większość produktów wytwarzana jest w liniach technologicznych o dużych wydajnościach. Stopień automatyzacji każdego z etapów produkcji decyduje o wydajności i możliwościach danego

zakładu.

-

Pompa

Masa czekoladowa

Przemienniki częstotliwości

AMT

Dozownik Komora chłocząca

: Przenośnik ~~~~~~~~~~~~....;

Rys. 275. Automatyzaja produkcji czekoladek

Można wymienić wiele przykładów zastosowania przemienników częstotliwości w tej gałęzi przemysłu. Jeden z nich przedstawiono na rys. 276. Schematycznie pokazano produkcję czekoladek wymagającą zachowania odpowiednich wartości parametrów: - ciśnienia w przewodzie tłocznym - odpowiedniej prędkości dozownika oraz odpowiedniej prędkości przenośnika w komorze chłodzącej.

11.11.3. Kontrola procesów technologicznych

W założonych procesach technologicznych, sterowanie sterownik PLC.

kontrolę

nad przebiegiem procesu wykonuje

Przetwornica częstotliwości

Rys. 276. Proces wytwarzania makaronu

286

Poradnik elektryka i automatyka

Główny

program sterowania wykonuje sterownik, zarządzając pracą przemienników częstotliwości oraz w danej linii produkcyjnej. Sterownik PLC komunikuje się z przemiennikami częstotli­ wości i odbiornikami mocy przez swoje wejścia wyjścia cyfrowe i analogowe a także poprzez interfejs komunikacyjny RS 485 232, jak pokazano na przykładzie linii produkcyjnej makaronu. urządzeń pracujących

11.11.4.

Współczesne możliwości

stosowania przemienników

częstotliwości

. w większości

gałęzi współczesnego przemysłu widoczne jest szybkie wprowadzanie nowych technologii. zastosowanie sterownika PLC czy komputera do sterowania procesem technologicznym jest jest dzisiaj typowym zadaniem projektanta automatyka. W dotychczasowych rozważaniach przedstawiono przemienniki częstotliwości jako inteligentne lokalne sterowniki procesu technologicznego, bądź inteligentne elementy wykonawcze. Aby dany proces technologiczny mógł być regulowany w sposób płynny, użycie przemiennika częstotliwości staje się dzisaj koniecznością. W każdym z takich przypadków oprócz pełnej automatyzacji, osiąga się dodatkowe oszczędności ekonomicze. Wprowadzenie nowoczesnych technologii do przemysłu jest pasjonującym tematem, który powinni rozwijać współcześni inżynierowie i technicy. Pełną pomocą w doborze przemienników i wyjaśnienie wątpliwości technicznych zajmuje się dział Techniczno-Handlowy ZAKŁADU ENERGOELEKTRONIKI I APARATURY POMIAROWEJ APATOR S.A. w Toruniu. - Informacje można uzyskać pod nr. telefonów:

056-391-8305 Specjaliści tech-handlowi 056-391-345 Kierownik biura tech-handlowego 056-391-207 Dyrektor Zakładu d/s tech-handlowych 056-391-230 Kierownik Serwisu fax 056-391-295

Przemienniki częstotliwości

287

12

PRZVKŁADY ZASTOSOWAŃ ROZWIĄZAŃ KONSTRUKCYJNYCH

W opracowanym rozdziale podano przykłady które mogą inspirować nowe pomysły.

możliwości

Urządzenie podająca-chwytające

zastosowania

różnych rozwiązań

konstrukcyjnych,

przeznaczone do odbioru przedmiotu obrabianego

~~

~~::::====~~

Podajnik lub

Podajnik

Podajnik

Doprowadzenie masy formierskiej przeznaczonej do prasowania płyt betonowych

urządzenie odbierające

współpracujący

z wiertarką

wielowrzecionową

-Urządzenie dozująca-podające

Rys. 277.

288

z jednoczesną

możliwością

Przykłady rozwiązań

szlifowania powierzchni

konstrukcyjnych

Poradnik elektryka i automatyka

Feśłd

PNEUMATIC

Przesuwanie w pionie przedmiotu transportowanego

Magazynek z wyrzutnikiem przedmiotu

• ,.-.;.c:•l',o;·.·

Urządzenie pozycjonujące

(rozdzielające

elementy na 4 tory)

Urządzenie umożliwiające składowanie materiału

na

różnych wysokościach

Automat odbiorczy wykorzystujący ruch obrotowy

Przesyłanie materiału

z jednoczesną

zmianą

kierunku

Rys. 278. Przyktady zastosowań rozwiązań konstrukcyjnych

Przykłady rozwiązań

Podajnik przedmiotu obrabianego

konstrukcyjnych

289

r"' l:...::111 ' - '

PNEUMATIC Urządzenie mocujące

w systemie

dźwigni

Układ taktujący

z jednoczesną

blokadą

o

Samocentrujące urządzenie

Napęd taśmy

do mocowania

Mocowanie form (Uzyskiwanie formy poprzez docisk)

Zwalniak

napędu

układ zębatkowy

Przykłady rozwiązań

albo

napęd

obrotowy

Transport na określone poziomy

Automatyczny

Rys. 279.

290

poprzez

montaż śrub

konstrukcyjnych

Poradnik elektryka i automatyka

FE STO

PNEUMATIC

Imadło mocujące

Mocowanie

dużych

przedmiotów obrabianych

Mocowanie automatyczne w tokarkach

Urządzenia ułatwiające montaż

Stół mocujący

korpusu

Mocowanie i docisk elementów przeznaczonych do sklejenia

Rys. 280.

Przyk/ady zastosowań rozwiązań konstrukcyjnych

Przykłady rozwiązań

przeznaczony do klejenia

Urządzenie

krawędzi

czerpakowe

konstrukcyjnych

291

FE STO

PNEUMATIC Stanowisko obróbki drewna

Sterowanie

stołu

Kontrola położenia w układzie sterowania

Urządzenie gradujące

Posuw

piły

szlifierki z

Stół

wiertarski

Dżwignia

Posuw

ciernej

Rys. 281.

Przykłady rozwiązań

belką dociskową

kolankowa

piły

tarczowej

konstrukcyjnych

Poradnik elektryka i automatyka

292

.„

FE STO

PNEUMATIC

Zamiana ruchu posuwisto-zwrotnego na obrotowy

Badanie trwałości

okuć

meblowych

,~.,~-Fr---~ 1

ll"pir==,=s=-

wahadłowego poprzez siłownika pneumatycznego

Uzyskanie ruchu

zastosowanie

Uruchamianie zasuw cylindrem obrotowym

Uruchamianie klap w

kanałach

nawiewnych

Uzyskiwanie zmiany kierunku strumienia powietrza (dmuchawy)

\

I

Podawanie przedmiotów obrabianych ruch wahadłowy siłowników

Obracanie elementów o

kąt

180°

wykorzystując

\

Rys. 282.

Przyklady zastosowań rozwiązań konstrukcyjnych

Przykłady rozwiązań

konstrukcyjnych

293

FE STO

PNEUMATIC Przekazywanie elementów w

różnych płaszczyznach

Obracanie przedmiotu transportowego

ff··-·-·i

i/

/1

_.......

-/,.--

:

It;----~ t. - - - ~ """""-+ fi -~

'.

fI

: I

'': :''

Zmiana kierunku transportu (np. segregacja w od jego wymiarów)

Układ

zwrotnicowy dla

Układ umożliwiający

różnych

zależności

kierunków transportu

przesuw tylko jednego elementu

Rys. 283.

294

Przykłady rozwiązań

Uchylny most dla

różnych płaszczyzn

Przekazywanie elementów na

różne wysokości

Przesuwanie w poziomie przedmiotu transportowanego

konstrukcyjnych

Poradnik elektryka i automatyka

FcSTCJ

PNEUMATIC

Urządzenie

do

gięcia

Praska do wykrawania

rur

Wykrawanie otworów

Gięcie

blach

Nacinanie części drewnianych Przecinanie (z wykorzystaniem siłownika udarowego)

''

''

\

\ I

v

Zaginanie

krawędzi

w dwóch taktach

Frezowanie otworów w tworzywach sztucznych

Rys. 284.

Przykfady zastosowań rozwiązań konstrukcyjnych

Przykłady rozwiązań

konstrukcyjnych

295

Blokada

stołu

obrotowego pod stanowiskiem wiertarki wrzecionowej

Przykład możliwości

wykorzystania operacji w jednym cyklu stołu obrotowego: wiercenie, gwintowanie, pogłębianie, nakładanie materiału

Rys. 285.

296

Przykłady rozwiązań

Pionowy stół obrotowy z doprowadzeniem części z magazynku pod jednostkę wiertarską

Przykład możliwości

realizacji różnych operacji na stole obrotowym

konstrukcyjnych

Poradnik elektryka i automatyka

,

FE STO

PNEUMATIC

Równoległa współpraca

dwóch podajników (prowadzenie szerokiej taśmy)

Współdziałanie

Zastosowanie podajnika w prasie

Rys. 286.

Przyklady zastosowań rozwiązań konstrukcyjnych

Transport taśmy pod wykrojnik

Przykłady rozwiązań

(siłownik

udarowy)

dwóch podajników

konstrukcyjnych

297

FE STO

PNEUMATIC Kontrola przedmiotów obrabianych (przedmiot wykonany zostaje usunięty z taśmy)

Sygnalizacja

położenia części wirującej

nieprawidłowo

Sterowanie położenia taśmy przy użyciu czujników na promień odbity od powierzchni odblaskowej

działających

Dozowanie

materiału

w

elementu

działającego

zależności

od wskazań na czujniki

położenia

t

Sterowanie

położenia taśmy

zbliżeniowych

lub

przy wykorzystaniu czujników na emitowane światło

Odczyt wagowy z wykorzystaniem czujników odblaskowych

działających

Rys. 287. Przykłady rozwiązań konstrukcyjnych

298

Poradnik elektryka i automatyka

FESTC

PNEUMATIC

Zwalnianie blachy przez nadmuch powietrzem

P.odrywanie blach stalowych z magazynku

Kontrola

materiału

Kontrola istnienia wiertla

r.=====================:i~ podciśnienie

Urządzenie służące

do odwracania

pończoch

Kontrola przy sortowaniu. Brak wieczka powoduje odrzucenie wyrobu

D Licznik elementów

Rys. 288. Przykłady rozwiązań konstrukcyjnych

Przykfady zastosowań rozwiązań konstrukcyjnych

299

l

ŁĄCZNIKI

KRZVWKOWE serii 4 G

13

Wstęp

W rozdziale przedstawiono wykonania łączników krzywkowych serii 4G, oraz pokazano możliwość ich wykorzystania. 13.1. DIAGRAM DOBORU ŁĄCZNIKÓW

40

ur

z

20

-00 w O

10

I

fil.z

5

()W

3

N

5 > o

C\J C\J

0,3

'

4

N·Z

2

'

1

'

> o

'

> o

ol()

(X) <')

'

0,5 0,6

'

'

--......

4

-

3

~ 4 5

5 6

2 3

........

-

20 20

40

30

50

. 40

60

: 50 60

20' -

,_

30 30

100

I

40

:

~

7

........

8 9

10

4G16

~

--..........._-...........__

15

15

~

~

--.......

10 10

4

'1G 10

--~~~ ---.....__

10

15

--.... ~

6

.....

;

I

4

"' "

1,5

~

2

--

-

50' 60

.-

-

I

0,4

2

~~

'

0.5 0,6 -

1,5

~

Ac3-

~

--.....

oc:i

I-
~=

--

~

' ''."

30 N

AC1

-.....

80

- --- -

--...... "G40 ~

15

----

------ ~Tao --- -

- --- -!
.!!!

---

20 25 30 40

50

~

60 4GBO

70 BO

~

10o_ 12o

100

125 150 175 200

~o

zw

N

()

:so

• <("

a: Q._

~

o z o

~


z N

Rys. 289. Rysunek objaśniający zasadę doboru łączników

300

Poradnik elektryka i automatyka

przykład

zastosowania diagramu: krzywkowy do bezpośredniego łączenia hamowania przeciwprądem silnika klatkowego o mocy 7 kW, 380 V przy łączeniach na godzinę: 1. Kategoria użytkowania AC 4 2. Należy odszukać na diagramie ilość łączeń: 30 na godzinę (w górnej części diagramu) 3. Od znalezionego punktu należy pociągnąć linię poziomą od punktu przecięcia z odpowiednią kategorią użytkowania (AC 4) · 4. Na dolnej części diagramu na skali odpowiedniego napięcia należy odszukać moc silnika (7 kW, 380 V" i pociągnąć linię poziomą w prawo: 5. Od punktu przecięcia górnej linii poziomej z linią kategorii obciążenia (AC 4) należy pociągnąć prostopadłą linię w dół. 6. Punkt przecięcia z dolną linią poziomą „S" leży w polu poszukiwanego typu łącznika (4G 40). Trwałość łączeniowa styków jest uzależniona od warunków obciążenia. W kategorii użytkowania AC 1, gdzie prądy załączania i wyłączania są jednakowe i równe prądowi znamionowemu, trwałość łączeniowa łączników do wielkości 4G 63 osiąga 1 milion łączeń. Przy cięższych warunkach pracy zmniejsza się trwałość łączeniowa. Przedstawiony diagram służy do orientacyjnego wyboru łączników silnikowych w zależności od napięcia, mocy silnika, ilości łączeń na godzinę i kategorii użytkowania. Należy dobrać łącznik

PODZIAŁ

13.2.

Zasadniczy podział na typy łączników i ich oznaczenie ustalone jest w oparciu o prąd znamionowy. Dalszy podział oparty o zewnętrzne wymiary łączników rozróżnia trzy grupy gabarytowe. Każda grupa ma te same pokrętła, płyty przednie oraz rozstaw i wymiary otworów mocujących. Tabela 32. Grupy gabarytowe Grupa Typ

AO

łącznika

Znamionowy łączeniowy

A1

A2

4G 10

4G 16

4G 25

4G 40

4G 63

4G 80

10

16

25

40

63

80

prąd

le

13.3. PRZVKŁADY PROGRAMÓW ŁĄCZEŃ Program łączeniowy

Nr schematu

Liczba elementów

Kąt

łączeniowych

obrotu

Przeł. Y/l::i. z powrotem z V do O z hamowaniem

biegunowe biegunowe biegunowe biegunowe biegunowe biegunowe Łączniki silnikowe Przełączniki gwiazda

90 91 10 92 99 100

z powrotem zYdo O jako przełącznik

60° 60° 60° 60° 60° 60°

1 1 2 2 3 3

Łączniki

12

5

30

4

60°

31

4

eo·

21

5

30°

13

4

60°

19

4

60°

30° 30°

+ 60° + 60°

w układzie

Dahlandera dwubiegowe !::i. - O -YY dwubiegowe O - !::i. -YY

60°

4

29

napięcia

do sterowania styczników z dwoma kierunkami obrotów

-trójkąt

Wykonanie podstawowe

4

przeciwprądem

Przełączniki

123456-

+ 60°

28

13.4. WYKONANIA Tabela 33. Wykonania dla pomniejszych typów Typ Wykonanie Łącznik

do wbudowania U

Łącznik do montażu w obudowie OU Łącznik

w obudowie z tworzywa sztucznego PK

Łącznik

w obudowie blaszanej LK

Łączniki krzywkowe serii 4G

łączników

łącznika

4G

4G

4G

4G

4G

4G

10

16

25

40

63

80

• • • •

• • • •

• • • •

• • • •

• • • •

• • • •

301

WYKONANIA SPECJALNE 81

USZCZELNIONY WAŁf::K/STOPIEŃ OCHRON IP 55/

S5

Wykonanie: O, OU Grupa: AO, A 1, A2

Z ZAMKIEM CYLINDRYCZNYM BLOKADA WG ZAMÓWIENIA Wykonanie:

u

Grupa:

A1, A2

Rys.290

S6

Z

BLOKADĄ ZA POMOCĄ KŁÓDEK

{1-3). W ZAMÓWIENIU

NALEŻV OKREŚLIĆ POŁOŻENIE W KTÓRYM MA BYĆ

POŁOŻEŃ

Rys. 291

87 SPRZĘGŁO DRZWIOWE: ŁĄCZNIK MONTOWANY NA TYLNEJ

ŚCIANIE OBUDOWY/SZAFY/. POKRĘTŁO Z PŁYTĄ PRZEDNIĄ ZNAJDUJE SIĘ NA POKRYWIE LUB DRZWIACH. WAŁEK MOŻE BYĆ PRZEDŁUŻONY I USZCZELNIONY

BLOKADA Wykonanie: U, OU, LK, PK

Grupa: A1, A2

Wykonanie: OU

Grupa:

A1, A2

Rys.292

S8 SPRZĘGŁO DRZWIOWE Z BLOKADĄ DRZWI. CECHY JAK

DLA S7 Z TYM, ŻE OTWARCIE DRZWI MOŻE NASTĄPIĆ NP. W POŁOŻENIU ZEROWYM

Wykonanie:

ou

Grupa:

A 1, A2

S9

MOCOWANIE W OTWORZE 0 30,5 /W PULPITY STEROWNICZE ZE STANDARDOWYMI OTWORAMI/. Wykonanie: U Grupa: AO

Rys.294

810 MOCOWANIE W OTWORZE 0

30,5 /JAK DLA S9 /. KLUCZVK

SPEŁNIA FUNKCJĘ POKRĘTŁA. ZAMYKANIE W POŁOŻENIACH 3, 6, 9, 12 /JAK NA ZEGARZE/. WYJĘCIE KLUCZVKA MOŻLIWE

JEST W TYCH SAMYCH POŁOŻENIACH. Wykonanie: U Grupa: AO

Rys.296

Rys.295

811

MOCOWANIE W OTWORZE 0 22,5 /W PULPITY STEROWNICZE ZE STANDARDOWYMI OTWORAM Wykonanie:

u

Grupa:

AO

I/.

Rys.297

Poradnik elektryka i automatyka

$12 MOCOWANIE W OTWORZE 0

22,5 I JAK DLA S11 /. KLUCZ ZAMYKANIE I WYJĘCIE KLUCZA W POŁOŻENIACH JAK DLA S10

815 ŁĄCZNIK Z LAMPKĄ SYGNALIZACYJNĄ I

r

1

KOLOR

STANDARDOWY- CZERWONY: 220V I

SPEŁNIA FUNKCJĘ POKRĘTŁA.

Wykonanie: U, OU, PK*, LK* Grupa: AO, A1, A2

Wykonanie: U Grupa: AO

* STOPIEŃ OCHRONY IP 52

I Rys.299

Rys. 298

519 OSŁONA ZABEZPIECZAJĄCA I SCHEMATY 10 I 92/.

$18 MONTAŻ NA SZVNIE WG 35 DIN EN 50022

OCHRONA ZACISKÓW PRZED DOTKNIĘCIEM.

Wykonanie: U Grupa: AO

Rys.300 22,5 I 0 30,5 Z PŁYTĄ W PULPITY STEROWNICZE/. NAPĘD POKRĘTŁEM.

520 MOCOWANY W OTWORZE 0 PRZEDNIĄ I

Wykonanie: U Grupa: AO

ROZŁĄCZNIK GŁÓWNY WG IEC 204 I VBE 0113 I SCHEMATY 1O I 92 /. CZARNE POKRĘTŁO, PŁYTA PRZEDNIA I TABLICZKA WSKAŻNIKOWA, OZNACZENIA BIAŁE. OSŁONA ZABEZPIECZAJĄCA JAK W S19. ZAMEK BLOKUJĄCY 522 ROZŁĄCZNIK AWARYJNY I JEDNOCZEŚNIE GŁÓWNY I SCHEMAT 10 I 92 /.CZERWONE POKRĘTŁO. ŻÓŁTE TŁO TABLICZKI WSKAŻNIKOWEJ, CZARNE OZNACZENIA. OSŁONA ZABEZPIECZAJĄCA JAK W S19. BLOKAD TYLKO W POŁOŻENIU O ZA POMOCĄ ZAMKA.

521

Wykonanie: U Grupa: A1, A2

( ! Rys.302

523 ROZŁĄCZNIK GŁÓWNY I JAK DLA S21

/. BLOKADA ZA POMOCĄ KŁÓDEK. ŻÓŁTA CZOŁOWA. 825 ROZŁĄCZNIK AWARYJNY I JEDNOCZEŚNIE GŁÓWNY I JAK S22 /. ŻÓŁTA PŁYTA CZOŁOWA. BLOKADA ZA POMOCĄ KŁÓDEK

Wykonanie: U, OU, PK Grupa: A 1 , A2

Rys.303

Rys.304

Łącmiki krzywkowe

serii 4G

303

824 ROZŁĄCZNIKI AWARYJNE WG IEC 204 I VDE 0113 I SCHEMATY 1O I 92 /. CZERWONE

POKRĘTŁO. ŻÓŁTE TŁO

TABLICZKI WSKAŹNIKOWEJ, OZNACZENIA CZARNE.

829 MOCOWANIE W OTWORZE 0 POKRĘTŁA

S30 MOCOWANIE W OTWORZE 0

Wykonanie: U, OU Grupa: A 1, A2

22,5 Z PŁYTĄ PRZEDNIĄ

I PULPITY STEROWNICZE /. KLUCZVK SPEŁNIA FUNKCJĘ 30,5 Z PŁYTĄ PRZEDNIĄ

I PULPITY STEROWNICZE/. KLUCZVK SPEŁNIA FUNKCJĘ POKRĘTŁA.

Wykonanie: u Grupa: AO

Rys.305

Rys.306

SB-825 Sprzęgło drzwiowe z blokadą drzwi, jak dla SB. Cechy jak dla S25 (żółta ptyta czołowa z blokadą za pomocą kłótek, wraz z

ochroną

styków).

Wykonanie: OU Grupa: A1, A2

li

li

I I SERII 4

304

Poradnik elektryka i automatyka

13.5. PRZVKŁADY WYKORZVSTANIA ŁĄCZNIKÓW 13.5.1.

Wyłączniki

PROGRAM ŁĄCZENIOWY Nr SCHEMATU LICZBA ELEMENTÓW ŁĄCZENIOWYCH KĄT OBROTU

- Przełącznik 3-biegunowy -10 - 2 - 60°

Q1M 2

L1 L2

L3

(1)

3~

4

(2)

5

6

(3)

-----~

N1

PE Rys. 307. Układ połączeń

PRZVKŁADY ZAMÓWIENIOWE

-dla rozłącznika głównego monotowanego w obudowie, z odejmowaną pokrywą (wykonanie OU) Znamionowy prąd łączeniowy le ::::; 25A Typ: 4G25-1 O-OU-S23 (rys. 304) -dla rozłącznika awaryjnego i jednocześnie głównego, z odejmowaną pokrywą (wykonanie OU). Znamionowy prąd łączeniowy le ::::; 40A Typ: 4G40-1 O-OU-S25 (rys. 304) -dla rozłącznika awaryjnego i jednocześnie głównego, zastosowanego jednocześnie jako sprzęgło drzwiowe z blokadą drzwi (wykonanie OU). Znamionowy prąd łączeniowy le ::::; 25A Typ: 4G25-10-0U-S8-S25 (Konstrukcja sprzęgła drzwiowego z blokadą jak to pokazano na rys. 294, natomiast płyta czołowa z ochroną styków jak na rys. 304) 13.5.2. Przełącznik rewersyjny- 3 biegunowy Nr SCHEMATU LICZBA ELEMENTÓW ŁĄCZENIOWYCH KĄT OBROTU -

11 3 60°

o 1

2

Rys. 308. Tabliczka zespołu napędowego

Łączniki krzywkowe serii 4G

305

SCHEMAT

ŁĄCZENIOWY

L1 L2 L3 N1

PE

PE

S1M 6,7

10

9

y

M1

3Rys. 309.

Podłączenie przełącznika

rewersyjnego

PRZVKŁAD ZAMÓWIENIOWY -dla rozłącznika ze sprzęgłem drzwiowym. Łącznik montowany na tylnej ścianie obudowy. Pokrętło z płytą przednią znajduje się na pokrywie lub drzwiach (wykonanie OU). Typ: 4G25-11-0U-S7-R124 (rys. 293) (Symbol R124 określa rodzaj pokrętła i jego barwę)

13.5.3.

Przełącznik gwiazda-trójkąt

Nr SCHEMATU -12 LICZB ELEMENTÓW ŁĄCZENIOWYCH - 4 KĄT OBROTU 60°

y

o

o Rys. 31 O. Tabliczka

306

zespołu napędowego

Poradnik elektryka i automatyka

SCHEMAT ŁĄCZENIOWY

1U 1V 1W

1W

1V

2U

Ili

-

12

1111

-

11

Ili

2W

- -

2U

3-

li 4

8 7

10

M1

1U

Ili o 11111

9

2W

S1M

3

L3 2V L1 L2 L3 N PE

Rys. 311.

Podłączenie przełącznika

gwiazda -

trójkąt

Na rys. 312 pokazano uzwojenia przystosowane do rozruchu silnika M1, które łączone są w układ GWIAZDA-TRÓJKĄT przy pomocy łącznika S1 M (Rys. 311), którego tabliczkę pokazano na rys. 310.

Rys. 312.

Połączenia uzwojeń

silnika

PRZVKŁAD ZAMÓWIENIOWY

-

dla przełącznika z zamkiem cylindrycznym i blokadą położenia w zerze (wykonanie U), dobrano łącznik Typu: 4G16-12-U-S5 - blokada w położeniu zero (rys. 291)

Łączniki krzywkowe serii 4G

307

13.5.4. Łączniki w układzie Dahlandera

Zadanie Dobrać łącznik przeznaczony do współpracy z silnikiem

Sg132S-8/4 p= 2,5/4,2 kW Rozwiązanie:

silnik ten posiada uzwojenia przełączalne, montowane w układzie Dahlandera, łączone systemem !:JYY. Przy zastosowaniu łącznika- Nr SCHEMATU 13, łącząc uzwojenia silnika M1 (z Rys. 313), zgodnie ze SCHEMATEM ŁĄCZENIOWYM z rys. 317, uzyskujemy przy połączeniu układu w 11- obroty niskie (Rys. 314), a przy połączeniu YY - obroty wysokie (Rys. 315). POŁĄCZENIA UZWOJEŃ SILNIKA Do

łącznika

Rys. 313. Połączenia silnika w układzie Dahlandera

yy

2W

2U Rys. 314. Niskie obroty

o

1

Rys. 315. Wysokie obroty

2

o Rys. 316. Tabliczka

308

zespołu napędowego

Poradnik elektryka i automatyka

SCHEMAT ŁĄCZENIOWY L1

L2 L3

-1--

N

PE

S1M

L2

1W li

16

PE

1

1 \

o

I

2

11-0-W

I

-2,3 - \Jl

L3

2U

Rys. 317.

Podłączenie łącznika

w

układzie

1V

M1

1W

3-

2V

Dahlandera z rys. 313

PRZVKŁAD ZAMÓWIENIOWY

-

dla przełącznika S15 montowanego na pulpicie sterowniczym (wykonanie U), dobrano Typu: 4G25-13-U-S15 (rys. 299)

łącznik

13.5.5. Przełączniki do silników dwuuzwojeniowych

Zadanie. Dobrać łącznik przeznaczony do regulacji obrotów silnika, typu:

Sf1 OOL-4/6A P= 1,3/0,9'r
Według katalogu, silnik ten posiada dwa uzwojenia rozdzielone (rys. 318). Do podłączenia tych uzwojeń- silnika M1, wykorzystano łącznik przeznaczony do takiej realizacji (rys. 319). - 53 Nr SCHEMATU LICZBA ELEMENTÓW ŁĄCZENIOWYCH - 4 KĄT OBROTU - 60° wYKONANIE - U

309

POŁĄCZENIA UZWOJEŃ SILNIKA

1U

2U

1W

1V

Rys. 318.

SCHEMAT

Połączenie

2W

silnika -

2V

dwa rozdzielne uzwojenia

ŁĄCZENIOWY

1U 1V

1W

M1

3-

:::::> C\I

.-.-a

9

l_1_2 5

' 10,11

L3

a

I

8 1

a

102 4

\I

-~

)6,7

'2,3

L2

L1

I

S1M

L1 L2 L3

N

PE

Rys. 319. Podłączenie przełącznika do silnika z dwoma rozdzielnymi uzwojeniami

PR2YKŁAD ZAMÓWIENIOWY - dla przełącznika 815 montowanego na pulpicie sterowniczym, dobrano Typ: 4G10-53-U-S15 (Rys. 299)

310

Poradnik elektryka i automatyka

13.5.6.

Przełączniki

do silników trzybiegowych

W silnikach tych zastosowano dwa podstawowe uzwojenia. przykład oparto na układzie 0-Y-/l-YY, w którym: - bieg pierwszy (niska liczba obrotów), pracuje na uzwojeniu rozdzielonym - bieg drugi (średnia liczba obrotów) oraz trzeci (wysoka liczba obrotów), w układzie Dahlandera (rys. 320). Do realizacji połączeń (rys. 322), zastosowano łącznik: Nr SCHEMATU - 36 LICZBA ELEMENTÓW ŁĄCZENIOWYCH - 6 KĄT OBROTU - 30° - OU WYKONANIE

pracują

na uzwojeniu

łączonym

POŁĄCZENIA UZWOJEŃ SILNIKA

Do

łącznika

1U 3V

1V

a)

b) Rys. 320.

Układ połączeń:

a) uzwojenie 1 (Rozdzielone) b) uzwojenie 2 (Dahlandera)

2 3 1

O<~-

Rys. 321. Tabliczka

Łączniki krzywkowe

serii 4G

zespołu napędowego

311

-------------------------------

3U 2V

M1

32W

3V 3W

S1M

L1

L2 L3

N

PE

PE

Rys. 322. Schemat

łączeniowy

PR2YKŁAD ZAMÓWIENIOWY - dla przełącznika z przedłużonym wałkiem (z wykorzystaniem złączki), dobrano Typ: 4G63-36-0U-S1 (rys. 290)

13.5.7.

Łączniki

o dowolnym diagramie

łączeń

Zakład

APATOR S.A. może wykonać łączniki serii 4G o dowolnej mocy i diagramie łączeń, również z wykoPrzykład takiego układu połączeń i przygotowanego diagramu do zamówienia, przedstawiono na rysunku 324 oraz 326.

nanymi fabrycznie zworami na wskazanych zaciskach.

312

Poradnik elektryka i automatyka

13.5.8. Uzyskiwanie

różnych

mocy oporów grzejnych

220AC

ov

o

1

2

3

++ +

li

+

4

5

+ ++

++ +++++ Rys. 323.

o

1

2

Układ połączeń

3

++ + o

+

4

5

+ ++

++ +++++

Rys. 324. Diagram przeznaczony do zamówienia

W opisanym przypadku oprócz diagramu, w zamówieniu typ łącznika oraz wykonanie i jego oznaczenie, np: Typ: 4G80 - schemat wg diagramu - OU - 823

Łączniki krzywkowe serii 4G

należy

dodatkowo

podać

313

13.5.9. Rozruch silnika indukcyjnego przy pomocy oporów rozruchowych L1

l2

L3

F1 (1) (2) (3)

S1M

13

17

15

7

9

11

5

3

r- - -:-1-j ~s+- ------ -j ~ot ~21- ---- ---j-J-61

ł---l-~-ł-~:~:~~:~~~~R~2~1ł-~E--~er--~-r~~1:!:~R~1~ (12)

(6)

Rys. 325.

U

V

: I I

Układ połączeń

W

M1 3~

o 10 20

30 40

so so 70

ao 3

11 120

130

W opisanym przypadku oprócz diagramu, w zamówieniu należy dodatkowo podać typ łącznika oraz wykonanie i jego oznaczenie, np: Typ: 4G63 - schemat wg diagramu - OU - S23

140

150 160

170 180

1

2

3

+ + + + + + o

+ + +

Rys. 326. Diagram przeznaczony do zamówienia

314

Poradnik elektryka i automatyka

WYKAZ APARATURY I PRODUCENTÓW

14

W rozdziale podano wybrane Zakłady i Przedstawicielstwa zajmujące się produkcją oraz dystrybucją aparatury i osprzętu, potrzebnego w budowie i montażu układów elektrycznych maszyn i urządzeń. W spisie pod hasłem „Zakłady" umieszczono nazwy zakładów, które nie wymieniono w pozostałych rubrykach. Wszystkie dane poprawiono i uzupełniono w stosunku do poprzedniego wydania w roku 1996/1997.

WYKAZ. APARATURY I PRODUCENTÓW

NAZY\/A

PRODUCENT

ADRES

tel./fax

A Automatyka palnikowa

Spółdzielnia Rzemieślnicza

„Wielobranżowa"

Akumulatory

CENTRA S.A.

BARE

Spółka

z o.o.

Przedsiębiorstwo Wielobranżowe

Aparatowe gniazda bezpiecznikowe

patrz: Wkładki bezpiecznikowa-aparatowe

Aparatura kontrolno-pomiarowa

ERA Zakłady

Elektroniczne

AI. Niepodległości aa 65-048 ZIELONA GÓRA

ul. Gdyńska 31/33 61-120 POZNAŃ

tel. 78-61-00 fax 78-64-29 tlx 0413386

ul. Dźwigowa 63 01-376 WARSZAWA

tel./fax 664-87-87 tel./fax 36-53-35

ul. Skrońskiego 8/10 02-466 WARSZAWA

tel. 23-70-21 fax 23-73-22 tlx 817867

OBR Metrologii Elektrycznej

patrz: Mierniki cyfrowe

LUM EL Lubuskie Zakłady Aparatów Elektrycznych

patrz: Regulatory temperatur

JUMO

patrz: Manometry

i Pomiarów Intrat

Przedsiębiorstwo

ul. T. Kościuszki 112 40-519 KATOWICE

PCTHERM

patrz: Regulatory

Automatyzacji

tel. 105-33-44 fax 519-207

~

Zakład Urządzeń

Elektronicznych

Zakład

Elektronicznej Aparatury Pomiarowej MERATRONIK S.A.

Wykaz aparatury i producentów

ul. Barska 28/30 02-315 WARSZAWA

tel./fax 668-69-59

315

Aparatura kontrolno-pomiarowa

Agregaty

prądotwórcze

ADRES

PRODUCENT

NA"Z>NA

tel./fax

PAFALS.A. Fabryka Aparatury Pomiarowej

ul. Łukasińskiego 26/28 58-100 ŚWIDNICA

tel. (074)52-71-00 fax (074)52-10-63 tlx 07445251 apr pl

KARELMA S.A. Karkonoskie Zakłady Maszyn Elektrycznych

ul. Świerczewskiego 11 58-573 PIECHOWICE

tel. (075)755-30-62 fax 755-34-31 tlx 755578

Fiuning L.t.d.

ul. Szpitalna 1 00-020 WARSZAWA

tel. 27-27-26 fax 27-64-21 tlx 814899

Biuro w Czeladzi ul. Spacerowa 41-250 Czeladź

tel ./fax 66-90-51

Biuro i Serwis w Poznaniu ul. Miętowa 20 61-680 POZNAŃ/Umultowo

tel. 22-74-65 fax 22-79-04 tlx 413664

tel. 33-44-95, 33-72-27 fax 33-44-95 tlx 0325325

B Baterie

patrz: Akumulatory

Bezpieczniki aparatowe

Elektrotechniczna Spółdzielnia Pracy SPEL

ul. Kazimierza Wielkiego 21 30-074 KRAKÓW

Bezpieczniki topikowe

APENA

patrz:

Zakłady

ELNAP

patrz:

Zakłady

Mysłowickie Zakłady Sprzętu

ul. Dworcowa 4 41-404 MYSŁOWICE

Bezpieczniki do diod i tyrystorów

Buczek sygnalizacyjny

Elektrotechnicznego POLAM-ELPOR

ENERGOAPARATURA S.A.

ul. Gen. K.Pułaskiego 7 40-273 KATOWICE

INS-TOM Sp. z o.o.

patrz: Zakłady

Fabryka Aparatury Elektromechanicznej FANINA

ul. Lwowska 37 37-700 PRZEMYŚL

tel. 155-50-65 tel./fax 155-53-56

c Cewki elektrozaworów

tel. 50-21-29 tlx 0632405 ~

Czujniki do sygnalizacji poziomu płynów i materialów sypkich

316

zbliżeniowe

INTEX

patrz Czujniki

Honeywell Sp. z o.o.

patrz Czujniki zbliżeniowe

Poradnik elektryka i automatyka

czujniki krańcowe

czujniki przyspieszeń

patrz:

tel./fax

Łączniki krańcowe

Przedsiębiorstwo

Zagraniczne

ul. Jabłonowska 51 02-956 WARSZAWA

tel. 42-07-47

Innowacyjno-

ul. Abrahama 1a 80-307 GDAŃSK

tel 41-20-63 tlx 0512399

w Polsce CAREX

czujniki pomiaru ciśnienia

ADRES

PRODUCENT

NAZ)NA

Przedsiębiorstwo Wdrożeniowe

patrz Manometry

Czujniki temperatur i wilgotności względnej

Czujniki zbliżeniowe

~

Honeywell Sp. z o.o.

patrz: Czujniki zbliżeniowe

Centralne Zakłady Automatyzacji Hutnictwa CZAH

ul. Krasińskiego 29 40-019 KATOWICE

tel. (0-32)256-24-66 fax (0-32)256-45-37

Podhalańska

Fabryka Aparatury Pomiarowej LIMA-THERM

ul. Tarnowska 1 34-600 LIMANOWA

tel. 37-17-13 fax 37-14-43 tlx 322641

Krakowska Fabryka Aparatów Pomiarowych KWAP S.A.

ul. G.Zapolski7j 38 30-126 KRAKOW

tel. 36-78-85 37-42-22 fax 37-34-97 tlx 0322417

Biuro Projektowo-Kompletacyjne KWAP S.A.

jak wyżej

jak wyżej

Andrzej Rydz Michał Rydz

ul. Alzacka 19 03-972 WARSZAWA

tel./fax 617-81-92

CZAKI THERMO - PRODUKT

ul. 19 Kwietnia 58 05-090 RASZVN-RYBIE

tel. 720-23-02 fax 720-23-05 tlx 825313

ALF SENSOR

ul. Narcyzowa 3 31-342 KRAKÓW

tel. 37-93-23 fax 36-02-51

JUMO

patrz: Manometry

COMPU-SYSTEM Sp. z o.o.

Oś. Przyjaźni 14/35 61-688 POZNAŃ

tel./fax 20-58-30

SELS S.C.

ul. A.Malawskiego 5a 02-641 WARSZAWA

tel. 48-52-81 tel. 48-08-42 fax 48-16-48 tlx 816760

IMPOL-1

ul. A.Malawskiego 6 02-641 WARSZAWA

tel. 44-12-07 tel./fa.X 48-28-58

AQAMEX S.A.

ul. Skrońskiego 7 02-446 Warszawa

tel. 23-99-32 tlx 813283

NAZWA Czujniki

zbliżeniowe

PRODUCENT

ADRES

tel./fax

Honeywell Sp. z o.o.

ul. Domaniewska 41 02-672 WARSZAWA

tel. (0-22)606-09-00 fax (0-22)606-09-01

WES

ul. Bacha 22 02-743 WARSZAWA

tel. 43-17-68 fax 40-57-54

TURCK BEIERFELD Przedstawicielstwo Projekt S.C.

ul. Wrocławska 170 45-836 OPOLE 5

tel. 7 4-50-10 fax 74-37-77 tlx 733472

EEB Elektro ENGINERING S.A.

ul. Por. Krzycha 86-303 Grudziądz

tel. 317-79 fax 323-10 tlx 0552486

MESSPOL- Opole Sp. z o.o.

ul. Budowlanych 52 45-124 OPOLE

tel. 386-11 tlx 732466

Optom S.C.

ul. H. Dembińskiego 16A 01-644 WARSZAWA

tel./fax 33-85-88 tel. 31-17-89

ABB INDUSTRIAL COMPONENTS Ltd

patrz Przedstawicielstwa

INTEX Sp. z o.o.

ul. Sobieskiego 11 44-101 GLIWICE

tel. 130-75-16 fax 130-75-17

Vigo S.A. Sensor Zakład Lamina

ul. Puławska 34 05-500 Piaseczno

tel. 56-70-61 tlx 813383

DACPOL Sp. z o.o.

patrz: Wentylatory

Zakład

p. Kociuba 22-300 KRASNYSTAW

D Diody

Dławiki

Mechaniczny

patrz:

EL-TEAM Sp. z o.o.

ul. Kopernika 26/28 40-064 KATOWICE

ISTPOL Sp. z o.o.

patrz Gniazda i Wtyki

EEB Elektroengineering S.A.

ul. Por. Krzycha 5 86-303 Grudziądz

Pracy

Rzemieślniczych

318

Zakłady

ERGOM

Spółdzielnia

Usług

tel. 42-37

tel./fax 51-80-16 tlx 0315261

,,

tel. 317-79 fax 323-10 tlx 0552486

ul. Królowej Jadwigi 42 88-1 OO INOWROCŁAW

Poradnik elektryka i automatyka

NAZWA Dławiki

ADRES

PRODUCENT

tel./fax

Przedsiębiorstwo Chemii Gospodarczej PRODRYN

ul. Długa 53 41-506 CHORZÓW

tel. 46-44-51

SERWOKONTROL Sp. z o.o.

ul.Przemkowska 15 52-421 WROCŁAW

tel (0-71)57-51-24 tel./fax (0-71)73-79-64

PCE Sp. z o.o.

patrz: Gniazda i Wtyczki

E Elektrozawory

patrz: Zawory Elektromagnetyczne

Elektroniczne urządzenia przeciwwybuchowe, ognioszczelne, budowy wzmocnionej, iskrobezpieczne

SELMA S.A. Bydgoskie Zakłady Elektromechaniczne

ul. Łochowska 69 85-395 BYDGOSZCZ

tel. 79-22-40 fax 73-31-30 73-46-13 tlx 0562621

Elementy optoelektryczne

Naukowo-Produkcyjne Centrum Półprzewodników TEWA Zakład Produkcji Termistorów

21-010 ŁĄCZNA

tel. 61 tlx 0643425

Naukowo-Produkcyjne Centrum Półprzewodników UNITRA-CEM Zakład Elektroniczny

ul. Młodzieżowa 29/37 87-100 TORUŃ

tel. 270-01 tlx 0552255

Honeywell Sp. z o. o.

patrz: Czujniki

Elementy grzejne

patrz:

Grzałki

ELCER S.C.

Rzeszotary 32-040 ŚWIĄTNIKI GÓRNE

tel. 67-23-27 67-23-89 fax 33-95-90

TERMIK

11-700 MRĄGOWO-MARCINKOWO 125

tel. 87-25

Zakład Produkcyjno-Usługowy

Elektromagnesy

zbliżeniowe

LAFOT Zakład

Elektroniczny

ul. Poznańska 70 62-040 PUSZCZVKOWO

APAREL Zakłady Metalowo-Elektryczne

Topola Królewska 99-100 ŁĘCZVCA

tel. (0-114)50-80 fax (0-114)45-03

Spółdzielnia

ul. Portowa 33 47-205 KĘDZIERZVN-

tel. 22-851 tlx 039233

Inwalidów

im. 22 Lipca

-KOŹLE <

PZL-Poznań

Wytwórnia cyjnego

Wykaz aparatury i producentów

Sprzętu

Komunika-

patrz: Zawory Elektromagnetyczne

319

NAZWA Elektromagnesy

ADRES

PRODUCENT Fabryka Aparatury Elektromechanicznej FANINA

tel./fax

ul. Lwowska 37, 37-700 PRZEMYŚL

tel. (0-16) 678 50 21 do 29 tel./fax (0-16) 678 23 03

.

Elementy Układu Sterowania

patrz: Przedstawicielstwa

Elementy pneumatyki

patrz: Pneumatyka

Elementy

złączne

ASCO/JOUCOMATIC Sp. z o.o.

patrz: Zawory Elektromagn etyczne

Spółdzielnia Inwalidów POKÓJ

ul. Warecka 1 91-202 ŁÓDŹ

patrz:

Elementy

mocujące

tel. 52-95-71 fax 52-87-18 tlx 886628

Złączki

Zakłady

ERGOM

patrz:

ASTE FASTENER

ul. Wielopole 7 80-556 GDAŃSK

tel. (0-58)42-00-00 fax (0-58)42-00-22

patrz: Hurtownie

Elektronarzędzia

EL-Centrum

Elektronarzędzia

ul. Bobrecka 29 43-400 CIESZVN

tel. 205-31 fax 229-77 tlx 38270

FANAR S.A. Fabryka Narzędzi

ul. Płocka 11 06-400 CIECHANÓW

tel. 72-44-41 fax 72-48-41 tlx 813269

Przedstawiciele firm:

ul. Dziadoszańska 1O 60-956 POZNAŃ

tel./fax 766-481 tel. 766-497 767-011

ul. Narwicka 2 80-557 GDAŃSK

tel./fax 431-820 tel. 430-033 wew.185

Pl. Zwycięstwa 2 90-320 Łódź

tel./fax 7 42-132 tel. 742-177 wew. 68

CELMA S.A.

APATOR Toruń APENA Bielsko-Biała Bydgoska Fabryka Kabli ELEKTRIM Wilkasy ELGO Gostynin ELESTER Łódź EMA-ELFA Ostrzeszów FAEL Ząbkowice Śląskie HENESL Polska PHILIPS Piła POKÓJ Łódź POLAM Nakło RELPOLźary REFA Świebodzice SPAMEL Twardogóra ZAŁOM Szczecin ZWAR Lęborg ZWAR Przasnysz ABB Industrial Components SCHNEIDER POLSKA

320

ul. Nałęczowska 33/35 02-922 WARSZAWA

ul. Żółkiewskiego 13/29 87-100 TORUŃ

..

tel./fax 420-624 tel. 421-117 wew. 124

tel./fax 391-238 tel. 398-238

Poradnik elektryka i automatyka

NAZWA

PRODUCENT

EL-Centrum

ELEKTRO MONTAŻ

ADRES

tel./fax

ul. Swobodna 31/33 50-088 WROCŁAW

tel.fax 674-061 wew. 242. 243

ul. Kościuszki 59 43-190 MIKOŁÓW

tel./fax 12-60-808

Al. W. Witosa 10 20-315 LUBLIN

tel. 449-12

ul. Kolejowa 14 15-701 BIAŁYSTOK

tel./fax 512-348

ul. Przemysłowa 12 30-71 O KRAKÓW

tel./fax 565-053 wew. 130, 155

ELEKTROMONTAŻ 2 Przedsiębiorstwo Produkcji i Montażu Urządzeń Elektrycznych

ul. Józefowska 6 40-950 KATOWICE

tel. 58-12-31 fax 58-39-19

ELEKTROMONTAŻ 3 Katowice S.A.

Al. Rożdzieńskiego 190b 40-203 KATOWICE

tel. 58-04-51 fax 58-56-11 tlx 0315382

ELEKTROMONTAŻ EXPORT S.A.

ul. Ogrodowa 28/30 00-896 WARSZAWA

tel. 20-30-25 24-75-70 fax 20-30-23 tlx 816681

ELEKTROMONTAŻ KIELCE S.A,

ul. Gen. J.Hanke Bosaka 1 25-950 KIELCE

tel. 61-45-61 fax 61-31-72

WROCŁAW

ELEKTROMONTAŻ S.A.

ul. Swobodna 33 50-088 WROCŁAW

tel. 67-40-61 fax 67-23-27 tlx 0715517

ELEKTROMONTAŻ 1 KATOWICE S.A.

ul. Barbary 21 40-950 KATOWICE

tel. 51-22-31 fax 51-22-35 tlx 03155 42

ELEKTROMONTAŻ 1

ul. Czysta 7 31-121 KRAKÓW

tel. 33-40-44 fax 33-08-74

EL-MONT

ul. Wieruszowska 16 60-166 POZNAŃ

tel. 67-36-82 fax-67-81-01 tlx 0413685

ELEKTROMONTAŻ

ul. Grunwaldzka 229 85-438 BYDGOSZCZ

tel. 22-18-05 fax 27-23-62

ELEKTROMONTAŻ GDAŃSK S.A.

ul. Chmielna 26 80-748 GDAŃSK

tel. 31-48-66 fax 31-57-13 tlx 0512871

~

Wykaz aparatury i producentów

321

NA"ZJ.NA

ADRES

PRODUCENT

tel./fax

ELEKTROMONTAŻ

ELEKTROMONTAŻ S.A.

ul. Boh. Warszawy 15/16 70-370 SZCZECIN

tel. 84-50-02 84-17-74 fax 84-36-75 tlx 0422210

Falowniki tranzystorowe

APATOR S.A.

ul. Żółkiewskiego 13/29 87-100 TORUŃ

tel. 39-11-11 Dział sprzedaży

tel. 39-13-95 tel./fax 39-13-12

Damfoss Sp. z o.o.

patrz: Przemienniki

ELEKTROMONTAŻ S.A.

patrz:

częstotliwości

Elektromontaże

WROCŁAW

ELEKTROMO NTAŻ KATOWICE

tel. 220-41 tel./fax 202-43

OBR Motoreduktorów REDOR Zakład Nr 2

ul. Piekarska 80 43-300 BIELSKO-BIAŁA

Fabryka Aparatury Elektrycznej EFA

patrz: Transformatory

Zakład Urządzeń Elektrycznych ZELTECH przedstawicielstwo HITACHI

ul. Elektronowa 6 94-103 ŁÓDŹ

tel. (0-42)86-31-21 (0-42) 86-18-99 fax (0-42)86-19-70

Falowniki firmy Control Techniques PUH Sp. z o.o.

ul. Malawskiego 5a 02-641 WARSZAWA

tel 48-08-42 48-16-48

ul. Dworcowa 4 41-404 MYSŁOWICE

tel. 122-22-43 fax 122-22-48 tlx 312360

Fabryka Sprzętu Elektrotechnicznego KONTAKT S.A.

ul. Bestwińska 21 43-320 CZECHOWICE-DZIEDZICE

tel. 115-26-21 fax 11535-55 tlx 035235 Dz. Handlowy tel. 256-56

ISTPOL Sp. z o.o.

Warszawa

tel. 663-48-15

PGE Sp. z o.o.

ul. Zielona 12 58-200 DZIERŻONIÓW

tel. 31-76-00 .fax 31-17-00

Zakład

ul. Obrońców Westerplatte 13 82-440 Dzierzgoń

G Gniazda bezpiecznikowe

POLAM ELPOR Zakłady Sprzętu

Mysłowickie

Elektrotech-

nicznego

Gniazda i wtyki

322

Elektrotechniki Motoryzacyjnej

.

tel. 76-25-04 tlx 057321

Poradnik elektryka i automatyka

NAZWA Gniazda i wtyki

ADRES

PRODUCENT Zakłady Sprzętu POLAM-NAKŁO

Instalacyjnego S.A.

Amphenol

ul. Kościelna 8 89-1 OO NAKŁO

n/NOTECIĄ

tel./fax Dz. zbytu 85-30-70 Centr, tel. 85-35-71 fax 85-45-14 tlx 56-24-03 Marketing tel. 85-20-41

patrz: Przedstawicielstwa

ABB INDUSTRIAL COMPONENTS LTD

EL-TEAM

Grzałki

Spółka

z o.o.

tel. 70-27-27 fax 70-22-88

ul. Kwiatowa 1 71-045 SZCZECIN

tel. 756-01 Zbyt 783-59 fax 785-09 sekr. 749-34

ul. Dąbrowskiego 249 93-231 Łódź

tel. 42-75-45

11-700 MRĄGOWO- Marcinkowo 125

tel. 87-25

THERMEX GmbH

ul. Królewska 43 m 69 00-103 WARSZAWA

tel./fax 620-97-17

Zakład

EMA - BLACHOWNIA S.A. Elektro-Metalurgiczny

ul. 1 Maja 1 42-290 BLACHOWNIA

tel. 27-02-35 fax 24-47-99 tlx 037210

Fabryka Aparatury Elektrycznej EMA-ELFA

ul. Pocztowa 7 63-500 Ostrzeszów

tel. 20-51 tlx 0462405

Zakład Metalowo-Elektryczny APAREL

patrz: Elektromagnesy

ELMOR S.A.

ul. Wałowa 63 80-858 GDAŃSK

FUMO-OSTRZESZÓW

patrz:

PONAR-WADOWICE S.A. Fabryka Elementów Hydrauliki

ul. Wojska Polskiego 29 34-100 WADOWICE

Spółka

z o.o.

Elektrogrzejnego SELFA (wydz. krótkich serii)

Łódzkie Zakłady

Termotechniczne

ELCAL

Zakład Produkcyjno-Usługowy

TERMIK

żeliwne

Dławiki

ul Głowackiego 39 74-200 PYRZVCE

OBR

Zakłady Sprzętu

Grzejniki

patrz:

H Hamulce elektromagnetyczne

tel. 31-63-41 fax 31-22-12 tlx 0512001

Sprzęgła

~

Hydraulika

Wykaz aparatury i producentów

tel. 330-41 fax 338-40 tlx 035469

323

NAZVVA Hydraulika

PRODUCENT

ADRES

tel./fax

PONAR ŻVWIEC S.A. Fabryka Wtryskarek

ul. Sienkiewicza 19 34-300 ŻVWIEC

tel./fax 61-38-45 tlx 38587

PZL-HYDRAL S.A.

ul. Bierutowska 57/59 51-317 WROCŁAW

tel. 25-18-35 fax 25-25-65 !lx 0712216

Wytwórnia Pomp Hydraulicznych PZL WROCŁAW S.A.

ul. Bystrzycka 1 54-215 WROCŁAW

tel. 51-11-30 fax 51-18-90 tlx 0712647

WARYŃSKI ŻELECHÓW Sp. z o.o.

ul. Traugutta 52 08-430 ŻELECHÓW

tel. 222

HYDRO MAR Hydrauliki

ul. Powstańców Wielkp 57A 64-500 SZAMOTUŁY

tel./fax 219-84 255-81 fax 255-97

MARCOS Co Ltd

ul. Dąbrówki 13 40-081 KATOWICE

tel./fax 58-74-78

MARGO Spółka z o.o. (Przedstawiciel BOSCH HYDRAULIK)

ul. Łabędzka 24 44-121 GLIWICE

fax 170-80-15 tel. 170-80-14

ul. Wyzwolenia 27 43-190 MIKOŁÓW

tel. (0-32) 126-36-25 126-40-42 fax 126-27-09 !lx 0312981

HYDROIMPEX Sp. o.o., j.v.

ul. Rolna 9a 62-069 DĄBROWA k/POZNANIA

tel. 14-32-80 fax 14-32-48

HANSA-FLEX Sp. z o.o.

ul. Przemysława 26 62-081 BARANOWO k/POZNANIA

tel./fax 14-28-96

MAR-TET Biuro Inżynieryjno-Techniczne (Przedstawicielstwo Firmy DENISON HYDRAULICS S.A.)

ul. Graniczna 11 31-980 KRAKÓW

tel. 44-70-84 43-62-83 fax 44-70-84

AGROME-PILMET S.A. Fabryka Maszyn Rolniczych

ul. Metalowców 25 54-156 WROCŁAW

tel. 51-85-11 fax 51-23-21 tlx712511

BUMAR HYDROMA Fabryka Maszyn Budowlanych

ul. Santocka 42 71-071 SZCZECIN

tel. 84-85-51 fax 48-92-53 tlx 0425675 Dział Handlowy tel./fax 48-03-60

·Zakład

HYDAC

Spółka

Siłowej

z o.o.

..

324

Poradnik elektryka i automatyka

NAZWA Hydraulika

l

PRODUCENT

ADRES

ZANAM Spółka z o.o. (Grupa Holdingowa KGHM Polska Miedź S.A.)

ul. Kopalniana 7 59-320 POLKOWICE

tlx 0782295 fax 47-11-00 Dział Marketingu tel. 47-12-74 47-11-44 Sekretariat tel. 47-11-15 47-11-35

HYDROTOR S.A. Przedsiębiorstwo Hydrauliki Siłowej

ul. Chojnicka 72 89-500 TUCHOLA

tel. 433-31 fax 433-35 tlx 0562479

REXROTH Sp. z o.o.

, patrz: Przedstawicielstwa

ul. Esperantystów 2 59-800 LUBAŃ Śl.

tel. 20-81 + 85 tlx 075332

WARYŃSKI HYDRAULIKA Sp. z o.o.

ul. Jana Kazimierza 1/29 01/248 WARSZAWA

tel. Prezes 36-07-04 36-21-05 Dział Handlowy tel./fax 36-67-51 tlx 81-4654 Centr. 36-30-21 37-14-10

Zakład

ul. Przybyszewskiego 176/178 93-120 ŁÓDŹ

tel. 74-41-26 74-44-81 fax 74-44-05 tlx 886292

ul. Portowa 18 44-101 GLIWICE

tel. 31-92-41 tel./fax 31-85-82 tlx 036333

ul. Szafarnia 10 80-958 GDAŃSK skr. poczt. 85

tel. 31-56-51 tel./fax 31-17-23 tlx 0512031

PZL-SĘDZISZÓW

ul. Fabryczna 4 39-120 SĘDZISZÓW MŁP.

tel. 21-65-02 fax 365-81 tlx 0632232

Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego PZL-POZNAŃ

ul. Rokietnicka 5 60-806 POZNAŃ

tel. 67-90-61

BIBUS Polska Sp. z o.o.

ul. Wzlotowa 5 60-411 POZNAŃ

tel./fax 41-78-24

EPE Eppensteiner Gmbh & Co. Filterbar

Biuro Inżynieryjne ul. Burgaska 6 m 71 02-757 WARSZAWA

tel. 42-98-47

Hydrauliki Siłowej Akcyjna

Spółka

Gliwickie

Przedsiębiorstwo

Urządzeń

Transportowych S.A.

ZREMB

Zakłady Urządzeń Okrętowych

HYDR OSTER

Wytwórnia Filtrów

! I

tel. 758-64-00 758-64-09 fax 758-87-35 tlx 815419

AGROMET Zakład Elementów Hydrauliki Siłowej

ZHS

I

tel./fax

o

Wykaz aparatury i producentów

325

NAZWA

ADRES

PRODUCENT

tel./fax

Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego PZL-ŚWIDNIK

21-040 ŚWIDNIK k/LUBLINA

tel. 120-61 tlx 84212

Kasety sterownicze

Zakłady

ul. Krotoszyńska 3/5 63-400 OSTRÓW WIELKOPOLSKI

tel. 624-21 tlx 0462381

Kondensatory

Zakłady Podzespołów

Radiowych

ul. Grunwaldzka 1 99-300 KUTNO

tel. 53-69-95 fax 53-67-13 tlx 83628

Radiowych

ul. Wynalazek 3 02-677 WARSZAWA

tel. 43-00-21 tlx 813477

ul. Kłobucka 23 02-699 WARSZAWA

tel. 43-12-11 tlx 813402

ul. Osińskiego 12/30 10-039 OLSZTYN

tel./fax 27-66-04 tlx 0526422 Dyr. 23-51-51

Zakład

ERKO S.C Metalowy

11-042 JONKOWO k/OLSZTYNA ul. Ks. Jana Hanowskiego 7

tel./fax (0-89)512-92-73 (0-89)512-94-41

ERGOM

patrz:

RB BREXIM S.A.

patrz: Przedstawicielstwa

POLAM - KOSTUCHNA Sieciowego i Elektroinstalacyjnego

ul. Boya Żeleńskiego 108 40-750 KATOWICE- KOSTUCHNA

tel. (03)102-80-31 do 33 fax (03) 102-83-29

Zakład Urządzeń

S.A. ZUT

ul. Batorego 14 77-300 CZŁUCHÓW

tel. 42-271 tlx 42551

ERGOM

patrz:

Zakład Mechaniczno-Elektryczny TERMAX

ul. Rozwojowa 15 41-200 SOSNOWIEC

tel. 66-65-06

Zakład

Przetwórstwa Tworzyw Sztucznych

Krzysztof Buczny ul. Lipińska 128 05-200 WOŁOMIN

tel. 76-40-36

ERGOM

patrz:

PTUH KOREL S.C.

ul. Bartycka 20 00-716 WARSZAWA

ERGOM

patrz:

Hydraulika

K Automatyki MERA-ZAP

Przemysłowej

MIFLEX S.A.

Fabryka ELWA

Podzespołów

Zakład Doświadczalno-Badawczy

Ceramiki Elektrotechnicznej

Przedsiębiorstwo

Badawczo-

-Wdrożeniowe

OLMEX Sp. z o.o.

Końcówki Końcówki

kablowe oczkowe

Zakłady Sprzętu

Koszulki termokurczliwe

Koszulki izolacyjne

Korytka

326

montażowe

Technologicznych

Zakłady

Zakłady

Zakłady

. tel ./fax 40-35-19 tlx 814877

Zakłady

Poradnik elektryka i automatyka

NAZWA

PRODUCENT

ADRES

tel./fax

L Lampki sygnalizacyjne

Spółdzielnia

Inwalidów Niewidomych PROMET

ul. Lipowa 11 41-200 SOSNOWIEC

tel. 66-72-81 66-08-61 tel./fax 66-72-82 tlx 0315535 Dział sprzedaży

tel. 66-32-13

Klockner-Moeller Polska Sp. z o.o.

Krzysztof Stąpór ul Opoczyńska 6/15 02-526 WARSZAWA

tel. 49-64-31 49-05-09 fax 49-64-31

Michał Hennig ul. Partyzant9w 72A 80-254 GDANSK

tel. 41-90-98 fax 41-89-90

Magazyn

tel./fax 846-46-46

SPAM EL

patrz: Przyciski sterownicze

ELMAR

ul. 28 czerwca 1956 r. nr 231/239 61-485 POZNAŃ

tel./fax 32-14-01 tel. 32-13-05

Południowe Zakłady Przemysłu

ul. Bestwińska 21 43-320 CZECHOWICE-DZIEDZICE

tel. 526-21 tlx 035235

Elektrotechnicznego PO LAM-KONTAKT

ELEKTROMONTAŻ Nr 2 KATOWICE

patrz:

Elektromontaże

,i Spółdzielnia

Listwy zaciskowe

I Inwalidów SIMET

ul. Paderewskiego 34a 58-506 JELENIA GÓRA

tel. 254-36 tlx 075463

Fabryka Aparatury Elektrycznej EMA-ELFA

ul. Pocztowa 7 63-500 OSTRZESZÓW

tel. 230-51 +54

Siemens

patrz: Przedstawicielstwa

Telemecanique

patrz: Przedstawicielstwa

Spółdzielnia Inwalidów POKÓJ

ul. Warecka 1 91-202 ŁÓDŹ

tel. 52-95-71 fax 52-87-18 tlx 886628

ul. Hubska 86/1 OO 50-502 WROCŁAW

tel. 67-70-81 tlx 715489 tel./fax 67-24-14

Elektromechaniczna Inwalidów ELWAT

Spółdzielnia

..

FONICA Sp. z o.o.

ul. Wróblewskiego 15/18 93-578 ŁÓDŹ

tel. 81-17-11 tel./fax 84-41-64 Dział sprzedaży

tel. 84-75-19 tel./fax 84-35-36

Wykaz aparatury i producentów

327

NAZWA Listwy zaciskowe

Liczniki impulsów

PRODUCENT

ADRES Przekaźniki

tel./fax

REFA S.A.

patrz:

Spółdzielnia Inwalidów TELKOM-SIMET

ul. Konstytucji 3-go Maja 21 58-506 JELENIA GÓRA

WIELAND Elektrische Industrie GmbH

patrz: Przedstawicielstwa

ELWAG Przedstawiciel firmy WAGO

ul. Olszewskiego 7 51-642 WROCŁAW

WeidmUller

patrz: Przedstawicielstwa

Schrack Energietechnik Sp. z o.o.

ul. Lisia 17 03-678 WARSZAWA

tel. 678-48-88 tel./fax 678-78-75 TORUŃ tel. 48-75-90

Zakłady Wytwórcze Sprzętu Teletechnicznego TELKOM-TELFA

ul. Grudziądzka 9/13 85-130 BYDGOSZCZ

tel. 300-01 tlx 86399

ELEKTROMONTAŻ S.A.

ul. Szewska5 50-053 WROCŁAW

tel. 382-75 67-40-61 fax 67-29-27 fax 67-29-27 tlx 0715317

REFA S.A.

patrz:

Pomorskie Zakłady Aparatury Elektrycznej APATOR S.A.

ul. Żółkiewskiego 13/29 87-100 TORUŃ

Przekaźniki

czasowe

tel. 764-75-36 764-56-49 754-25-97 fax 754-29-69 tlx 755463 Dz. Handlowy tel. 754-25-90

tel./fax 48-40-87

czasowe

Ł Łączniki (rozłączniki, wyłączniki, przełączniki)

tel. 39-11-11 tel./fax 39-13-12 tlx 0552134 Dział sprzedaży

tel. 39-13-95

ELEKTROMONTAŻ Nr 2 KATOWICE

patrz:

Spółdzielnia

ul. Staszica 27 58-200 DZIERŻONIÓW

Inwalidów ELEKTROM ET

Elektromontaź

tel. 31-25-01 fax 31-49-70 tlx 0742100 „

Spółdzielnia

328

SPAM EL

ul. Wojska Polskiego 3 56-416 TWARDOGÓRA

tel. 31-58-201 tlx 07152

Zakład Metalowo-Elektryczny APAREL

Topola Królewska 99-100 ŁĘCZVCA

tel. 50-80 tlx 83573

Inwalidów

Poradnik elektryka i automatyka

NAZ\NA

PRODUCENT Klockner-Moeller

Łączniki

bezstykowe

Łączniki krańcowe

patrz: Czujniki

ADRES patrz:

tel./fa.x

Łączniki krańcowe

zbliżeniowe

Fabryka Aparatów Elektrycznych FAEL Sp. z o.o.

ul.Waryńskiego 20 57-200 ZĄBKOWICE ŚLĄSKIE

tel. 15-27-10 -;-19 Dział sprzedaży

wew. 127129 tel./fax 15-21-49

OM RON

patrz: Przedstawicielstwa

Honeywell Sp. z o.o.

patrz: Czujniki

Klockner-Moeller Polska Sp. z o.o.

Krzysztof Stąpór ul. Opoczyńska 6/15 02-526 WARSZAWA

tel. 49-64-31 49-05-09 fax 49-64-31

Michał Hennig ul. Partyzantów 72A 80-254 GDAŃSK

tel. 41-90-98 fax 41-89-90

ul. Święty Marci!1 66/72 60-967 POZNAN skr. poczt. 45

tel. 52-83-21

POZNAŃ

ul. Fredry 1

tel. 558-17

SZCZECIN

ul. Pocztowa 24

tel. 374-54

WARSZAWA

ul. Nowotki 1O

tel. 31-25-21

SOSNOWIEC

ul. Ostrogórska 75

tel.

TORUŃ

ul. Koniuchy 75

tel. 207-19

BYDGOSZCZ

ul. Podgórna 36

tel. 73-60-11

zbliżeniowe

M MERAZET

ZESPÓŁ PRZVRZĄDÓW AUTOMATYKI * Główny Specjalista Techniczny * Dział ogólnohandlowy * Dział elementów automatyki

*

Dział przekażników

ZESPÓŁ APARATURY ELEKTRONICZNEJ LABORATORYJNEJ I OPTYCZNEJ * Główny Specjalista * Dział ogólnohandlowy * Przyrządów pomiarowych * Aparatury elektronicznej * Aparatury i sprzętu laboratoryjnego * Dział aparatury elektr. * Dział aparat. do pom. ciśnień

Merazet-SKLEPY

Wykaz aparatury i producentów

6~6-91-39

329

NA"Z>NA Mierniki cyfrowe

PRODUCENT Ośrodek

Badawczo Rozwojowy Metrologii Elektrycznej

ADRES

teł./fax

ul. Przemysłowa 6 65-950 ZIELONA GÓRA

tel. (0-68)24-18-78 fax (0-68)25-52-58

patrz: Aparatura kontrolno-pomiarowa

Manipulatory

ABB INDUSTRIAL COMPONENTS LTD

patrz: Przedstawicielstwa

Zakłady

patrz: Styczniki

Aparatury Elektrycznej ELESTER S.A.

AMS

Manometry

Manometry

różnicowe

Motoreduktory

Spółka

z o.o.

ul. Westerplatte 72 58-100 ŚWIDNICA

tel./fax 53-47-15

Ośrodek

Badawczo Rozwojowy Podstaw Technologii i Konstrukcji Maszyn TEKOMA

ul. Lucerny 108 04-687 WARSZAWA

tel. 12-00-81 fax 12-03-46 tlx 825549

Kujawska Fabryka Manometrów KFM S.A.

ul. Łęgska 29/35 87-800 WŁOCŁAWEK

tel. 32-20-41 fax 32-20-49 tlx 049418

Przedstawicielstwo Firmy JUMO

ul. Okrężna 1DA 53-008 WROCŁAW

tel ./fax 67-53-19

Zakłady

Automatyki Chemicznej METALCHEM

ul. Chorzowska 44 44-101 GLIWICE

tel. 31-64-41 tlx 036254

Spółdzielnia Pracy Wytwórczo -Konstrukcyjna ELKON

ul. Płocka 24/26 93-134 ŁÓDŹ

tel. 84-91-38 !lx 886407

Ośrodek Badawczo Rozwojowy Motoreduktorów i Reduktorów RE DOR

ul. Paderewskiego 11 a 43-300 BIELSKO-BIAŁA

tel. 12-50-31 12-72-07 tel./fax 202-43

Zakład Maszyn Elektrycznych i Motoreduktorów INDUKTA

ul. R. Luksemburg 22 43-300 BIELSKO-BIAŁA

tel. 282-01 .;-07 tlx 035256

RADIUS

patrz;

Narzędzia

patrz:

Przekładnie zębate

MARBAISE - FZN

Spółka

z o.o.

MIKROMA Przedsiębiorstwo Specjalnych Maszyn Elektrycznych Małej Mocy

ul. Batorego 4 62-300 WRZEŚNIA

tel. 36-21-35 fax 36-23-26 !lx 04112322

POLPACK Sp. z o.o.

ul. Żółkiewskiego 13/29 87-100 TORUŃ

tel. 39-82-30 tel./fax 39-82-31 ~

Zakład Mechaniczny BUMAR - MIKULCZVCE S.A.

330

ul. Handlowa 2 41-807 ZABRZE

tel. 171-44-04

Poradnik elektryka i automatyka

NAZWA Motoreduktory

PRODUCENT

ADRES

tel./fax

ALBECO Sp. z o.o.

ul. Południowa 72 62-064 PLEWIŃSKA k/POZNANIA

tel. 67-88-05 67-88-21 fax 67-87-89

BEFARED S.A. Fabryka Reduktorów i Motoreduktorów

ul. Grażyńskiego 71 43-300 BIELSKO-BIAŁA

tel. 260-31 fax 293-63 tlx 035378

Zakład Urządzeń

ul. Dąbrowskiego 6 12-100 SZCZVTNO

tel. 34-46 tlx 0522466

ul. Korfantego 83 KATOWICE

tel./fax 59-21-19

ul. Zbąszyńska 9a 60-359 POZNAŃ

tel. 67-11-25 fax 67-11-37

ul. Jedynaka 30 32-020 WIELICZKA

tel. 78-21-00 fax 78-26-44

ul. Grunwaldzka 90 50-357 WROCŁAW

tel. 22-30-11 wew. 232 fax 21-21-13

EKOHELP P.P.H.U

ul. Traugutta 53 26-600 RADOM

tel./fax 60-07-65

GUDEPOL S.C. Centrum Pneumatyki

al. Kołodziejska 38 59-220 LEGNICA

tel. 54-07-73 fax 54-52-34

INGERSOLL - RAND

ul. Stawki 2 00-193 WARSZAWA

tel. 635-72-45 fax 635-73-32 tlx 812552 Comertel 39121764

ARCHIMEDES S.A.

ul. Robotnicza 72 53-608 WROCŁAW

tel. 55-30-51 fax 55-09-62 tlx 0712227

DES-PNEUMATIC Sp. z o.o.

ul. Boruty-Spiechowicza 47 43-300 BIELSKO-BIAŁA

tel. 14-93-24 14-91-00 fax 14-02-32

DESPOL Sp. z o.o.

ul. Podgórska 3 02-921 WARSZAWA

tel./fax 642-85-70

N Narzędzia

Podzespołów

do Montażu Elektronicznych

ZUMPE

RADIUS (przedstawiciel firmy KTR Kupplungstechni GmbH)

Narzędzia

pneumatyczne

tlx~815077

comertel 39121179

Wykaz aparatury i producentów

331

NAZWA Narzędzia

elektryczne

PRODUCENT MAKITA

Spółka

z o.o.

ADRES

teł./fax

ul. Majewskiego 264 52-530 DĄBROWA GÓRNICZA

tel. 290-61 wew. 257 tel./fax komórkowy 090307354

o Objemki

Oznaczniki - do przewodów -do złączek

Osprzęt

elektryczny (instalacyjny)

Zakłady

ERGOM

patrz:

Spółdzielnia POKÓJ

patrz: Oznaczniki

ASTE FASTENER

patrz:

POLMO-Kwidzyń

patrz: Uchwyty

Spółdzielnia Inwalidów POKÓJ

ul. Warecka 1 91-202 ŁÓDŹ

tel. 52-95-71

Przetwórstwo Tworzyw Sztucznych i Wyrobów Artykułów Gumowych

ul. Franciszkańska 62 93-479 ŁÓDŹ

tel. 84-84-78

ERGOM

patrz

Wytwarzanie Artykułów z Tworzyw Sztucznych

ul. Zyndrama 9/11 94-301 ŁÓDŹ

tel. 86-65-19 tel./fax 34-72-60 tel. komórkowy 090231030

LEGRAND SNC

ul. Jordanowska 9 02-204 WARSZAWA

tel. 610-41-56 fax 610-08-53

AEG Polska Sp. z o.o.

ul. Mokotowska 4/6 00-641 WARSZAWA

tel. 25-72-76 25-57-40 fax 25-62-59 tlx 825945 comertel 3912 - 0533 comerfax 39120533

AEG Polska Sp. z o.o.

ul. Czerwińska 6 40-123 KATOWICE

tel. 58-62-91 59-68-02 fax 58-35-47 tlx 315796 cli 39121119 cfax 39121119

Osprzęt

elektryczny

Zakłady

.

332

Poradnik elektryka i automatyka

NAZWA Osprzęt

elektryczny (instalacyjny)

PRODUCENT

ADRES

tel./fax

Zakłady Sprzętu

Sieciowego i Elektroinstalacyjnego POLAM -KOSTUCHNA

ul. Boya Żeleńskiego 108 40-750 KATOWICE-KOSTUCHNA

tel. 102-80-31 do 33 fax 102-83-29 Dział Zbytu tel. 102-02-1 O

ASTE FASTENER

ul. Wielopole 7 80-556 GDAŃSK

tel. (0-58)42-00-00 fax (0-58)42-00-22

p Paski zaciskowe

patrz: Objemki

Spółdzielnia Inwalidów POKÓJ

patrz: Listwy Laciskowe

ERGOM

patrz:

Spółdzielnia Pracy ERMET - ELEKTROMET

ul. Zawadzkiego 1/3 42-200 CZĘSTOCHOWA

Puszki

PO LAM-KOSTUCHNA

patrz:

Osprzęt

Pulpity sterownicze

ELEKTROMONTAŻ GDAŃSK

patrz:

Elektromontaż

ELEKTROPLAST S.C.

patrz: Skrzynki z tworzywa sztucznego

ELMOR S.A.

patrz: Silniki

Zakład

ul. Ogrodnicza 42 22-100 CHEŁM

tel. 63-00-43 fax 63-13-84

ul. Krotoszyńska 35 63-400 OSTRÓW WIELKOPOLSKI

tel. 624-21 tlx 0462381

ul. Sobieskiego 11 83-140 GNIEW

tel. 251 tlx 0512237

Produkcji i Montażu Elektrycznych

Urządzeń

Przetworniki tensometryczne

Zakłady

Automatyki ZAP S.A.

Przemysłowej

Zakład

Elementów Stykowych

UNłTRA-UNITECH

Zakłady

tel. 24-62-28

elektryczny

Przełączniki

patrz:

Łączniki

Programatory cyfrowe

METRON Fabryka Wodomierzy i Zegarów

ul. Targowa 12/22 87-100 TORUŃ

tel. 39-25-10 39-26-60 fax 39-84-73

Prostowniki

Zakład Urządzeń

ul. Jana Ili Sobieskiego 19a 58-260 BIELAWA

tel. (o-74)33-46-44 fax 31-99-00 tlx 074221

BE STER

Wykaz aparatury i producentów

Technologicznych

333

NAZWA Prostowniki

ADRES

PRODUCENT

tel./fax tel. 79-20-81 fax 79-40-73 tlx 813217

Fabryka Aparatury Elektrycznej EFA

ul. Lubuska 2 65-400 OTWOCK GLINA k/OTWOCKA

Fabryka Aparatury Elektormechanicznej FANI NA

patrz: Elektromagnesy

Pirometry

AGEMA INFRARED SYSTEMS

ul. Rakowiecka 39a/3 02-521 WARSZAWA

tel./fax 49-10-45

Przetwornice

TELZAS Sp. z o.o.

ul. Bugno 3 78-400 SZCZECINEK

tel. 428-66 fax 420-43 tlx 0533291

Zakłady

Automatyki MERA-ZAP

Przekaźniki różnicowo-

-prądowe

Przekaźniki półprzewodni-

ELESTER S.A. Elektrycznej

Przemysłowej

Zakłady

Aparatury

patrz:

Zakłady

patrz: Styczniki

tel. 43-44-73 43-45-31 fax 43-49-92

F&G POLSKA Sp. z o.o.

ul. Konstruktorska 4 02-673 WARSZAWA

WESTEL Sp. z o.o.

patrz: Styczniki

Zakłady

Aparatury Elektrycznej REFA S.A.

ul. Strzegomska 21/27 58-160 Świebodzice

SYRYLEC

patrz: REFA S.A.

RELPOL S.A.

patrz:

B&L International Sp. z o.o.

ul. Racławicka 46/131 02-601 WARSZAWA

OM RON

patrz: Przedstawicielstwa

Zakłady

Aparatury Elektrycznej REFA S.A.

patrz:

RELPOL S.A.

ul. 11 Listopada 37 68-200 ŻARY k/ŻAGANIA

kowe (statyczne)

Przekaźniki

czasowe

Przekażniki

pośredniczące

334

tel. 54-84-10 fax 54-16-32 tlx 0742250 Dział Zby1u tel. 54-86-80 fax 54-16-32 tlx 0742250

Przekażniki pośredniczące

Przekaźniki

tel./fax 44-03-82 !lx 816354

czasowe

Dział Sprzedaży

..

tel. 74-25-18 centr. 7 4-30-21 fax 74-38-66 tlx 0432144 0433203

Poradnik elektryka i automatyka

NAZWA Przekaźniki

PRODUCENT

ADRES

COMPU - SYSTEM Sp. z o.o.

patrz. Czujniki temperatury

ABB INDUSTRIAL COMPONENTS LTD

patrz: Przedstawicielstwa

EMA-ELESTER

patrz: Styczniki

RELPOL S.A.

patrz:

tel./fax

pośredniczące

Przekaźniki

termobimetalowe

Przekaźniki

pośredniczące

ciśnień

Przetworniki

KDG MOBREY Sp. z o.o.

patrz: Sygnalizatory poziomu cieczy

AP CONTROLS

patrz: Przedstawicielstwa

Telemecanique

Przekładnie zębate

APAR

patrz: Regulatory temperatur

FZN-MARBAISE Sp. z o.o. Fabryka Zespołów Napędowych

ul. Bałtycka 6 61-960 POZNAŃ

tel. 77-40-31 fax 77-42-25 tlx 0413395

AGROMET-OSTRZESZÓW Przedsiębiorstwo Produkcji Zamiennych

Al. Wolności 5/7 63-500 OSTRZESZÓW

tel. 30-30-90 fax 30-23-19 tlx 0465441

Części

ALBECO Sp. z o.o.

patrz: Motoreduktory

BEFARED S.A.

Przekładnie

bezstopniowe

Przemienniki

częstotliwości

patrz: Motoreduktory

Danfoss Sp. z o.o.

ul. Obozowa 2 01-161 WARSZAWA

Fabryka Aparatury Elektrycznej EFA

patrz: Transformatory

tel. 32-00-75 32-43-84 32-39-81 fax 32-69-32 tlx 815777

patrz: Falowniki

Lubuskie Załady Aparatów Elektrecznych LUMEL

ul. Sulechowska 1 65-950 ZIELONA GÓRA

tel. 25-42-51 tel./fax 20-28-34 telex 0432565 pl ~

Ośrodek

Badawczo Rozwojowy Sterowania Napędów

Urządzeń

Wykaz aparatury i producentów

ul. Batorego 107 87-100 TORUŃ

tel. (0-56)340-21 do 25 fax (0-56)344-25

335

NAZWA Palniki

PRODUCENT POLPIEC (Budowa,

ADRES

tel./fax

Marian Bremczewski 86-031 OSIELSKO 16 k/BYDGOSZCZV

tel. 81-31-10

ul. Grodziska 15 05-870 BŁONIE

tel. 55-37-37 fax 55-40-10 tlx 817287

Biuro Techniczno-Handlowe ul. Mickiewicza 63 01-625 WARSZAWA

tel./fax 33-14-65 tel. 33-22-51 wew 241 tlx 816041

Wytwórnia Palników Nadmuchowych

43-418 POGWIZDÓW k/CIESZVNA

tel. 253-94

SAACKE

patrz: Przedstawicielstwa

montaż,

remonty)

ELCO MBM Technika Grzewcza Sp. z o.o.

Weishaupt

Pneumatyka

(RIELLO) Przedsiębiorstwo Usługowo-Handlowe POLMANS Sp. z o.o.

ul. Boh. Chrobrego 4 66-016 CZERWIEŃSK

(BENTONE) WOP EKOPOL Górnośląski Sp. z o.o. Wydział Ochrony Środowiska EKOBOSS

ul. Opolska 19 41-500 CHORZÓW

tel. 41-04-00 fax 41-02-00

BOREN HEAT ENGINEERING

Plac Czerwony 1/3/5 50-986 WROCŁAW skr. poczt. 1241

tel. 55-67-90 55-91-54 fax 55091-48 tlx 712544

Ośrodek

Badawczo Rozwojowy Elementów i Układów Pnematyki

ul. Wapiennikowa 90 25-101 KIELCE

tel. 361-50-15 361-91-01 fax 361-17-51

PREMA Centrum Produkcyjne

ul. Wapiennikowa 90 25-101 KIELCE

tel. 61-95-24 fax 61-91-08 tlx 612530

Zakłady Metalowe im. Gen. Waltera

ul. 1905 roku 1/9 26-600 RADOM

tel. 291-41

GOŚCICINO

tel. 72-23-69

Zakład

Mechanizacji i Produkcji SOWI przy Gościcińskiej Fabryce Mebli

Zakład

Pneumatycznej Aparatury AB

Sterującej

k/WEJHEROWA

ul. Dąbrowskiego 19 66-1 OO SULECHÓW

tel. 35-44 ~

336

REXROTH

patrz: Przedstawicielstwo

FE STO

patrz: Przedstawicielstwo

Poradnik elektryka i automatyka

NAZWA Pneumatyka

ADRES

PRODUCENT SEMAC Sp. z o.o.

ul. Wspólna 1 a

65-075 WESOŁA k/WARSZAWY

Przyciski sterownicze

Spółdzielnia

Inwalidów Niewidomych

PROMET

ul. Lipowa 11 41-200 SOSNOWIEC

tel./fax tel. 613-18-47 fax 15-33-65 tlx 812497

tel. 66-08-61 66-72-81 tel./fax 66-72-82 tlx 0315535 Dział sprzedaży

tel. 66-32-13

Fabryka Aparatury Elektrycznej EMA-ELFA

ul. Pocztowa 7 63-500 OSTRZESZÓW

tel. 230-51 tlx 0462405

Spółdzielnia

ul. Wojska Polskiego 3 56-516 TWARDOGÓRA

tel. 153 !lx 0715298

Krzysztof Stąpór ul. Opoczyńska 6/15 02-526 WARSZAWA

tel. 49-64-31 fax 49-64-31 tel. 49-05-09

Michał

Hennik ul. Partyzantów 72A 80-254 GDAŃSK

tel. 41-90-98 fax 41-89-90

TEXOMA Sp. z o.o.

ul. Sobieskiego 20 62-200 GNIEZNO

tel. 26-49-78 fax 26-44-74

EMA-ELESTER

ul. Lodowa 88 92-313 ŁÓDŹ

tel. 43-13-71

ELMAR

patrz: Lampki sygnalizacyjne

tel./fax 32-14-01 tel. 32-13-05 kierunkowy 061

Spółdzielnia Rzemieślnicza

ul. Chmielna 98 00-801 WARSZAWA

tel. 20-35-49

Inwalidów TEXIM

ul. Stawna 11 a 56-300 MILICZ

tel./fax {0-71 )384-05-53 {0-71 )384-08-34

Biuro Sprzedaż Kabli i Przewodów CENTROKABEL

ul. Składowa 5 41-902 BYTOM

tel. 81-40-21

Przedsiębiorstwo

ul. Chmielna 6 92-625 ŁÓDŹ

tel. 48-80-02 48-81-13 tlx 886269

Fabryka Kabli OŻARÓW S.A.

ul. Poznańska 129/133 05-850 OŻARÓW MAZOWIECKI

tel. 722-40-00 fax 813803 fax 722-41-96

Śląska Fabryka Kabli S.A.

ul. Legionów 59 43-322 CZECHOWICE-DZIEDZICE

tel. 522-61 fax 529-57 !lx 035227

Inwalidów

SPAM EL

Klockner-Moeller Polska Sp. z o.o.

MOTGOS

Przewody elektryczne

Spółdzielnia

Zagraniczne

w Polsce ROMAT

Wykaz aparatury i producentów

337

NAZWA

PRODUCENT

Przewody elektryczne

Krakowska Fabryka Kabli S.A.

ul. Wielicka 114 30-663 KRAKÓW

tel. (0-12)655-10-70 655-10-24 fax (0-12)655-15-91

ZAŁOM

ul. Kablowa 1 70-895 SZCZECIN

tel. 60-10-03 60-11-26 fax 60-12-89 tel./fax 60-06-01 tlx 422153 Sklep fabryczny tel. 61-64-64 Gł. specj. d/s Marketingu tel. 61-64-66

DRUT-PL.AST Sp. z o.o. Polsko-Kanadyjska

ul. Pożarna 17 78-600 WAŁCZ

tel. 58-38-21 fax 58-48-63 !lx 47447

BREXIM

ul. Smolna 16/5 00-375 WARSZAWA

tel. (0-22)826-89-06 fax (0-22)826-78-63

Bydgoska Fabryka Kabli S.A.

ul. Fordońska 152 85-957 BYDGOSZCZ

tel. (0-52)42-95-40 fax (0-52) 42-18-04

Fabryka Kabli

ADRES

tel./fax

Sprzedaż

tel. (0-52)42-92-71 do 75

Przedstawicielstwa

AEG Spółka z o.o.

patrz;

Venture lndustries Sp. z o.o.

patrz: Wentylatory

RB BREXIM S.A.

ul. Smolna 16/5 00-375 WARSZAWA

KLOCKNER-MOELLER

Krzysztof

Osprzęt

instalacyjny

tel. (0-22)826-89-06 fax (0-22)826-78-63

Stąpór

tel. 49-64-31 fax 49-64-31 tel. 49-05-09

ul.Opoczyńska

6/15 02-526 WARSZAWA

GEYER

Magazyn ul. Bakalarska 26 02-212 WARSZAWA

tel/fax 46-46-46

Michał Hennig ul. Partyzantów 72A 80-254 GDAŃSK

tel. 41-90-98 fax 41-89-90

Elektro-Pol Sp. z o.o.

tel./fax 12-51-49

Przedsiębiorstwo

Elektroenergetyczne ul. Motylewska 4 64-920 PIŁA

F. Wieland Elektrische Industrie GmbH P.H.P. „I.Radzikowski" Sp. z o.o.

338

ul. Smoluchowskiego 7 60-179 POZNAŃ

..

tel./fax 061 /684-568 tel. 090/609-850

Poradnik elektryka i automatyka

NAZWA Przedstawicielstwa

PRODUCENT

tel./fax

FESTO GmBH

ul. Robotnicza 21 /23 02-261 WARSZAWA

tel. 46-24-68 46-67-22 33-44-00 tel./fax 46-67-22 tlx 817601

REXROTH Sp. z o. o.

ul. Staszica 1 05-800 PRUSZKÓW

tel. (0-22)758-64-00 fax 758-87-35

Punkt Konsultacyjny przy OBR PLASOMAT ul. Czackiego 21 /23 00-043 WARSZAWA

tel. 26-10-51 wew. 15 tlx 81-35-42

ul. Powstańców Śląskich 95 Budynek Poltegeru 53-332 WROCŁAW 14

tel. 60-58-57 60-57-57 60-51-12 fax 60-51-15 61-67-11 tlx 0712491

GDAŃSK

tel. 35-36-14 35-36-15

ul. Stawki 2 00-954 WARSZAWA 84

tel. 635-16-19 fax 635-52-38 tlx 825554

SIEMENS WROCŁAW ul. Powstańców Śląskich 95 53-332 WROCŁAW

tel. 60-59-97

SIEMENS ŁÓDŹ ul. Kościuszki 80/82 90-437 ŁÓDŹ

tel. 36-23-41 fax 37-07-40 tlx 885751

SIEMENS Sp. z o.o. ul. Żupnicza 11 03-821 WARSZAWA

tel. 670-90-00 fax 670-91-49 tlx 825554 tel. 670-91-61

SIEMENS GDAŃSK ul. Sobieskiego 7 80-216 GDAŃSK-WRZESZCZ

tel. 47-13-96 fax 47-24-04 tlx 512424

SIEMENS KATOWICE ul. Kościuszki 30 40-931 KATOWICE

tel. 157-33-60 fax 157-33-62

SIEMENS POZNAŃ ul. Gajowa 6 60-815 POZNAŃ

tel. 47-08-86 fax 47-08-89

SIEMENS KRAKÓW ul. Kraszewskiego 36 30-11 O KRAKÓW

tel./fax 22-31-61 tlx 322519

TELEMECANIQUE

SIEMENS Sp. z o.o.

Wykaz aparatury i producentów

ADRES

..

339

NA"ZWA Przedstawicielstwa

ADRES

PRODUCENT

tel./fax

WAGO

ELWAG ul. Olszewskiego 7 51-642 WROCŁAW

tel./fax 48-40-87

eao Olten-AG

ELMAR ul. 28 czerwca 1965 r. nr 231/239 61-485 POZNAŃ

tel. 32-13-05 tel./fax 32-14-01

SE SCHRACK ENERGIETECHNIK

Schrack Energietechnik Polska Sp. z o.o. ul. Lisia 17 03-678 WARSZAWA

tel. 678-51-61 fax 678-78-75

TORUŃ

tel./fax 48-15-90

WeidmUller

Klippon Sp. z o.o. Al. Prymasa Tysiąclecia 81 a paw. 12 01-242 WARSZAWA

tel./fax 32-71-56

JUMO M.K. Juchheim GmbH Co

Przedstawicielstwo w Polsce ul. Okrężna 1 Oa 53-008 WROCŁAW

tel ./fax 67-53-19

ABB-ASEA BROWN BOVERI Ltd

ul. Bitwy Warszawskiej 1920 r. 02-366 WARSZAWA

tel. 658-10-20 fax 227-346

ANB Sp. z o.o.

ul. Łukiska 1o 04-123 WARSZAWA

tel. 612-15-68 fax 612-29-30 tlx 814600

ANDRA Sp. z o.o.

ul. Wynalazek 6 02-677 WARSZAWA

tel. 640-48-73 640-48-74 fax 640-48-72

Entrelec TERASAKI Log strup HARING Lovato HAPPICH

EEB Elektro ENGINEERING S.A. ul. Por. Krzycha S.A. 86-303 GRUDZIĄDZ

tel. 317-79 fax 323-10 tlx 0552486

AP CONTROLS

ul. Obrońców 38/4 03-927 WARSZAWA

tel. 617-61-70 fax 617-28-85 tlx 815365

BALLAUFF Przedstawicielstwo w Polsce ELTRON electronic

patrz:

SELECTRON AG B&L łnternationel Sp. z o.o.

ul. Racławicka 46/131 02-601 WARSZAWA

ABB INDUSTRIAL COMPONENTS LTD

Zakłady

~

;

340

tel./fax 44-03-02

Poradnik elektryka i automatyka

NAZWA Przedstawicielstwa

teł./fax

EURO ELEKTRO SYSTEMY Sp. z o.o.

ul. Wojkiewicza 9 61-415 POZNAŃ

tel./fax 30-56-13

OM RON

OMRON ELECTRONICS Sp. z o.o ul. Forteczna 6 01-540 WARSZAWA

tel. 639-44-18 639-98-10

Przedsiębiorstwo Doradztwa i Wdrożeń Przemysłowych DUKAT Sp. z o.o. ul. 20 Stycznia 95/5 94-200 PABIANICE

tlx 88-53-98 tel./fax 12-12-51

Zakład

Systemów Automatyki MERAX Al. Rzeczpospolitej 26 80-463 GDAŃSK

tel. 56-43-03 fax 56-49-53

Biuro Handlowe ul. Partyzancka 107/127 95-200 PABIANICE

tel./fax 15-25-71

AEG

patrz: ELESTER S.A. ŁÓDŹ

Berker Doepke Helios Theben Walt her

lstpol S.C. ul. Rydygiera 12 01-793 WARSZAWA

tel. 663-93-50 wew. 138 tel./fax 663-48-15 tlx 816661

Weishaupt Sp. z o.o.

ul. Okrężna 83a 02-933 WARSZAWA

tel. 622-64-50 fax 622-68-09

SMC SEMAC Sp. z o.o.

ul. Wspólna 1A 05-075 WESOŁA k/WARSZAWY

tel. 613-18-47 fax 15-33-65 tlx 812497

TURCK Gmbh

Firma Projekt S.C. ul. Wrocławska 170 45-836 OPOLE 6

tel. 74-50-10 fax 74-37-77

SAACKE

Zakład

tel. 52-74-74 fax 52-73-33

Venture lndustries Sp. z o.o.

ul. Różana 56 05-092 KIEŁPIN

Schneider Electric Polska Sp. z o.o.

Wykaz aparatury i producentów

ADRES

PRODUCENT

KROLA ul Korsarzy 60 80-299 GDAŃSK-OSOWA

k/ŁOMIANEK

Oddział Gdańsk (Ili p.) ul. Straganiarska 18/19 80-837 Gdańsk

tel. (0-58)35-36-14 35•36-15 fax (0-58)31-91-46

Oddział Katowice ul. Sobieskiego 2 40-082 Katowice

tel. (0-32)58-87-16 fax (0-32) 153-95-68

.

341

NAZWA

PRODUCENT

Przedstawicielstwa

ADRES

tel./fax

Oddział Kraków (biuro) ul. Lea 114 30-133 Kraków

tel. {0-12)36-31-07 fax (0-12)23-75-55

Oddział Warszawa ul. Krzywickiego 34 02-078 Warszawa

tel. 625-66-22 fax 625-68-62 tlx 815750

ul. Kościuszki 111 32-650 KĘTY

tel. 522-51 fax 530-94 tlx 035203

R Radiatory

KĘTY

S.A. Metali Lekkich

Zakład

ASTAT

Regulatory temperatur

IND Sp. z o.o.

DACPOL Sp. z o.o.

patrz: Wentylatory

Ośrodek Badawczo Rozwojowy Metrologii Elektrycznej

ul. Przemysłowa 2 65-950 ZIELONA GÓRA

REFA S.A.

patrz:

Lubuskie Zakłady Aparatów Elektrycznych LUMEL

ul. Sulechowska 1 65-950 ZIELONA GÓRA

JUMO

patrz: Manometry

KFAP S.A.

patrz: Czujniki temperatur

ETRON

ul. Smolna 11 00-375 WARSZAWA

tel./fax 27-55-64

ul. Odrowąża 9 03-310 WARSZAWA

tel. 11-02-68 wew. 290 fax 11-04-55

Zakład

elektroniki

PCTHERM Zakład Urządzeń

Elektronicznych

Fabryka Automatyki

Regulatory mikroprocesorowe

342

patrz: Filtry sieciowe

Chłodniczej

tel./fax 25-52-58 tlx 0433634

Przekaźniki

tel. (0-68)25-42-51 fax 20-28-34 tlx 43565

patrz: Zawory Elektromagnetyczne

APAR

ul. Pustułeczki 11 02-800 Warszawa

Ośrodek Badawczo Rozwojowy Metrologii Elektrycznej

patrz: Regulatory temperatur

Lubuskie Zakłady Aparatów Elektrycznych LUMEL

patrz: Regulatory temperatur

tel. 43-93-81 tel. komórkowy 0-90-211-214 fax 642-25-21 tlx 817912

.

Poradnik elektl}'ka i automatyka

NAZWA Regulatory mikroprocesorowe

Roboty

przemysłowe

PRODUCENT

patrz: Przetworniki pomiarowe

MERA-PNEFAL Zakład Elementów Automatyki

ul. Poezji 19 04-994 WARSZAWA

AMS Sp. z o.o.

patrz: Manipulatory

MPL TECHNOLOGY Sp. z o.o.

patrz: Sterowniki programowalne

PIAP Przemysłowy Instytut Automatyki i Pomiarów

Al. Jerozolimskie 202 02-486 WARSZAWA

tel. 23-70-81 fax 23-81-76 !lx 813726

ZAP S.A. Zakłady Automatyki

ul. Krotoszyńska 35 63-400 OSTRÓW WIELKOPOLSKI

tel. 36-09-62 fax 369-00 tlx 0462384

ul. Sienkiewicza 21 77-300 CZŁUCHOW

tel. 42-271 !lx 0523221

ul. Batorego 14 77-300 CZŁUCHÓW

tel/fax 42-551

Zakład Sprzętu Sieciowego i Elektroinstalacyjnego POLAM-KOSTUCHNA

ul. Boya-Żeleńskiego 108 40-750 KATOWICE-KOSTUCHNA

tel. 102-80-31 102-02-08 Dział zbytu tel. 102-02-1 O fax 102-83-29 !lx 0315386

Krakowskie Zakłady Elektroniczne TELPOD

ul. Lipowa 4 30-702 KRAKÓW

tel. 23-66-77 wew. 12-20 13-13 13-14 fax 56-14-90 !lx 0325354

Zakład

ul. Piłsudskiego 38 33-230 SZCZUCIN

tel. 43-61-11 tel./fax 43-61-14 tlx 066591

Zakład Urządzeń

Technologicz-

nych ZUT

Rezystory

tel./fax

AREX

Przemysłowej

Rury termokurczliwe

ADRES

Rezystorów

DACPOL Sp. z o.o.

patrz: Wentylatory

Fabryka Silników Elektrycznych TAMEL

ul. Elektryczna 6 33-100 TARNÓW

tel. (0-22)612-68-56 tel. (0-22) 12-41-75 fax (0-22)12-41-94 !lx 813591

s Silniki

Wykaz aparatury i producentów

zbyt 21-54-69 tel. 21-50-01 fax 21 <96-64 tlx 066287 Marketing 21-50-76

343

NAZWA Silniki

PRODUCENT

ul. Grażyńskiego 22 43-300 BIELSKO-BIAŁA

tel. 282-01 286-09 tel./fax 201-85 tlx 35256

Fabryka Silników Elektrycznych BESEL S.A.

ul. Elektryczna 8 49-30 BRZEG OPOLSKI

tel. 16-28-61 fax 16-68-68 Prezes 16-35-55

Zakłady

Wytwórcze Maszyn Elektrycznych i Transformatorów EMIT S.A.

ul. Narutowicza 72 99-320 ŻVCHUN

tel. 851-014 fax 852-005 telex 83527 83421 Dz. Handlowy tel. 851-853

Maszyny Elektryczne CELMA Akcyjna

ul. 3 Maja 19 43-400 CIESZVN skr. poczt. 191

tel 215-81

ELMOR S.A.

ul. Wałowa63 80-858 Gdańsk

tel. 31-36-41 fax 31-22-12 tlx 0512001 Marketing 31-44-61 31-45-27

Fabryka Maszyn Elektrycznych WIEFAMEL Sp. z o.o.

ul. Kościelna 37 60-537 POZNAŃ

tel. 47-56-31 41-14-32 fax 47-25-04 41-14-31 tlx 0413382

Zakłady

ul. Fabryczna 16 24-320 PONIATOWA

tel. 40-69 41-25 tlx 0643329

Warszawskie Zakłady Maszyn Elektrycznych WAMEL

ul. Krakowiaków 16 02-255 WARSZAWA

tel. 46-04-71 tlx 813853

Zakład

ul. Kamyszewska 124 42-560 SOSNOWIEC

tel. 63-35-04

MIKR OMA

ul. Batorego 4 62-300 WRZEŚNIA

tel. 36-23-87 fax 36-23-26 tlx 0412322

EMA-BLACHOWNIA S.A.

patrz Grzejniki

ELEKTROPLAST S.C.

ul. Srebrna 20 85-461 BYDGOSZCZ

Małej

żeliwne

Skrzynki z tworzywa sztucznego

Elektromaszynowe EDA

Silników Elektrycznych Mocy SILMA

Energo-Service Przedsiębiorstwo

344

tel./fax

Fabryka Maszyn Elektrycznych INDUKTA

Spółka

Skrzynki

ADRES

Prywatne

Dział Sprzedaży

tel. 229-76 tel./fax 213-44 tlx 038268

żeliwne

P.O. Box 45 44-102 GLIWICE 2

..

tel. 72-26-69 72-20-28 fax 72-24-12 tlx 0562916

tel. 130-47-20 31-03-00

Poradnik elektryka i automatyka

PRODUCENT

NA'Z)NA

ADRES

tel./fax

patrz: Pulpity sterownicze

Sprzęgła

Fabryka Urządzeń Mechanicznych FUMO - OSTRZESZÓW

ul. Przemysłowa 7 63-500 OSTRZESZÓW

tel. 30-23-71 fax 30-22-94

Fabryka Urządzeń Mechanicznych PONAR - OSTRZESZÓW

ul. Przemysłowa 7 63-500 OSTRZESZÓW

tel. 30-20-71 tel./fax 30-26-29 tlx 046430

RAD IUS

patrz: Motoreduktory

SŁAWODRZEW

Sprzęt

spawalniczy

Spawarki

ul. Koszalińska 64 76-100 SŁAWNO

tel. 30-64 fax 39-94 tlx 582388

Spółdzielnia Pracy Wytwórczo-Konstrukcyjna

ul. Płocka 24/26 93-134 ŁÓDŹ

tel. 84-91-38 tlx 886407

Warszawska Fabryka Sprzętu Spawalniczego PERUN

ul. Grochowska 301/305 03-842 WARSZAWA

tel. 10-80-41 fax 10-14-02 tlx 813774

Zakład Urządzeń

patrz: Prostowniki

Sp. z o.o.

Technologicznych

BESTER

Sprężarki

Przedsiębiorstwo Produkcji AIRPOL Sp. z o.o.

Sprężarek

ul. Krańcowa 15 61-022 POZNAŃ

tel. 76-26-09 76-29C60 fax 77-17-41 77-00-02 tlx 0414232

COMPROT Sp. z o.o.

ul. Okólna 2 50-422 WROCŁAW

tel. 44-10-29 tlx 0712777

ATLAS Kompresor Sp. z o.o.

ul. Przyce 21 01-252 WARSZAWA

tel. 37-50-80 fax 36-87-86 tlx 812607

GUDEPOL S.C.

patrz:

HAST Spółka z o.o.

ul. Siewna 72 31-231 KRAKÓW

tel./fax 11-31-75 fax 37-67-97 tlx 0322219 0322410

MERA-PNEFAL Elementów Automatyki

ul. Poezji 19 04-994 WARSZAWA

tel. (0-22) 12-41-75 (0-22)612-68-56 fax (0-22) 12-41-94 tlx 813591

I

Sterowniki

Zakład

Narzędzia

pneumatyczne

<•

Zakład Urządzeń

Cyfrowych ZPDA - ZAP Sp. z o.o.

Wykaz aparatury i producentów

ul. Krotoszyńska 3-5 63-400 OSTRÓW WIELKOPOLSKI

tel/fax 611-43

345

NAZWA Sterowniki

PRODUCENT MPL TECHNOLOGY Sp. z o.o.

ADRES

teł./faX

ul. Wrocławska 53 31-011 KRAKÓW

tel. (0-12)32-28-85

OM RON

SIEMENS

patrz: Przedstawicielstwa

Telemacanque

Stoły

obrotowe

Lubuskie Zakłady Aparatów Elektrycznych LUMEL

ul. Sulechowska 1 65-950 ZIELONA-GÓRA

tel. (0-68)25-42-51 fax (0-68)20-28-34

WIEPOFAMA S.A.

ul. Dąbrowskiego 81/85 60-529 POZNAŃ

tel. 47-08-51

TEKOMAOBR

patrz: Manipulatory

EMA-ELESTER S.A. Aparatury Elektrycznej

ul. Lodowa 88 92-313 ŁÓDŹ skrytka pocztowa ŁÓDŹ 1 Nr 143

(podziałowe)

Styczniki

Zakłady

ul.

tel. 49-15-16 fax 49-17-70 tlx 886131 Biuro obsługi klienta tel./fax 74-28-81 Marketing tel. 49-20-71 Informacja techniczna tel. 49-15-52

Przędzielniana

71 30-72-79 fax 74-28-51 Centr. 7 4-33-43 Sprzedaż

Przekażniki pośredniczące

RELPOL S.A.

patrz:

KLÓCKNER-MOELLER

patrz: Przedstawicielstwa

Schrack Energietechnik Polska Sp. z o.o.

ul. Lisia 17 03-678 WARSZAWA

tel. 678-51-61 fax 678-78-75 Toruń

tel 48-75-90

EEB Elektro ENGINEERING S.A.

patrz: Czujniki zbliżeniowe oraz Przedstawicielstwa

Telemecanique

patrz: Przedstawicielstwa

APAREL

ANDRA

346

Zakład

Spółka

Metalowo-Elektryczny

Topola Królewska 99-100 ŁĘCZVCA

tel. (0-114)50-80 fax (0-114)45-03

z o.o.

patrz: Przedstawicielstwa

ABB INDUSTRIAL COMPONENTS LTD

patrz: Przedstawicielstwa

ELMA energia

ul. Wengris 51 10-718 OLSZTYN

. tel. 23-55-62 34-04-02 fax 34-93-84

Poradnik e/ektiyka i automatyka

NAZWA Styczniki

Siłowniki

WESTEL

elektryczne

ADRES

PRODUCENT Spółka

z o.o.

ul. Karkonowska 8/1 O 53-015 WROCŁAW

tel./fax tel. 68-44-28 fax 68-44-16 tlx 0712117

Elektromechaniczna Spółdzielnia Inwalidów ELWAT

patrz: Listwy zaciskowe

COMPU-SYSTEM Sp. z o.o.

patrz: Zawory elektromagnetyczne

Zakłady

ul. Krasińskiego 29 40-019 KATOWICE

tel. (0-32)256-24-66 fax (0-32)256-45-37

tel./fax 27-95-42

Automatyzacji Hutnictwa CZAH

Sygnalizatory poziomu cieczy

KOG MOBREY Sp. z o.o.

ul. Szpitalna 6/21 00-031 WARSZAWA

Silniki krokowe

MIKRO MA

patrz: Silniki lub Motoreduktory

DACPOL Sp. z o.o.

patrz: Wentylatory

ERGOM

patrz:

Spółdzielnia POKÓJ

patrz: Listwy zaciskowe

Dennison

patrz: Elementy

ANFA LTD

patrz: Gniazda i wtyki

Termistory

Zakład

21-01 O ŁĘCZNA

Termometry kontaktowe

JUMO

Transformatory

Zakład

T Taśmy

kablowe (opaski kablowe)

Wykaz aparatury i producentów

Produkcji Termistorów

Zakłady

mocujące

tel. 61 tlx 0643425

patrz: Manometry

ul. Pogodna 63/1 15-365 BIAŁYSTOK

sekretariat tel. 42-36-51 tel. 42-57-50 42-56-11 tlx 852603 fax 42-36-51

Fabryka Aparatury Elektrycznej EFA

ul. Lubelska 2 05-400 GLINA k/OTWOCKA

tel. 779-20-81 789-70-09 fax 779-40-73 tlx 813217

Fabryka Aparatury Elektromechanicznej FANI NA

ul. Lwowska 37 37-700 PRZEMYŚL

tel. 678-50-21 do 29 Marketing 678-50-29 tlx 0632405 tel./fax 678-23-03

Doskonalenia Zawodowego

347

NAZ)NA Transformatory

PRODUCENT

ADRES

tel./fax

Spółdzielnia

Inwalidów POWSTANIEC

64-200 KARPICKO k/WOLSZTYNA ul. Podgórna 16

tel. 84-20-57 Dział Marketingu tel. 84-34-12 fax 84-34-12

Zakład Transformatorów ZATRA S.A.

ul.Sobieskiego 71 96-100 SKIERNIEWICE

Prezes 33-27-65 tel. 33-34-01 tel./fax 33-36-07 tlx 886125 Handlowy tel. 33-32-32

Elektromontaż

patrz:

Nr 2 KATOWICE

Elektromontaże

BREVE-Tufvassons Sp. z o.o.

ul. Postępowa 25/27 93-347 ŁÓDŹ

tel. 40-15-39 fax 40-15-41

ELHAND Elektromechanika

ul. PCK 24 42-700 LUBLINIEC

tel/fax

(0-34)56-40-03 tel. 56-29-55

EMA-ELFA Fabryka Aparatury Elektrycznej

TELZAS

Tulejki ochronne

Tyrystory Triaki

Spółka

z o.o.

patrz: Przetwornice

Przetwórstwo Tworzyw Sztucznych Zakład Produkcyjno-Usługowy 80-PLAST

ul. Krzywoustego 1

ERGOM

patrz:

Zakład

ul. Żagańska 1 WARSZAWA

Aparatury Rozdzielczej

tel. 30-30-51 fax 30-33-06 tlx 462405

ul. Pocztowa 7 63-500 OSTRZESZÓW

84-300

tel. 62-33-11

LĘBORG

Zakłady

patrz: Diody

u Uchwyty

patrz:

Elektromontaż

KATOWICE

Zakłady

Elektrotechniki Motoryzacyjnej

ul. Obrońców Westerplatte 13 82-440 DZIERZGOŃ

ZUT Zakład Urządzeń Technologicznych

patrz: Rury termokurczliwe

tel. 50-45-06 tlx 057321

L

POLAM KOSTUCHNA

348

patrz: Rury termokurczliwe

Poradnik elektryka i automatyka

1

NAZWA

1

PRODUCENT

ADRES

tel./fax

Urządzenia Centralnego Smarowania

Zakłady

Automatyki MERA-POLNA S.A.

ul. Obozowa 23 37-700 PRZEMYŚL

tel. (0-16)678-66-01 tlx 0632228

Urządzenia

CLOOS Polska Sp. z o.o.

ul. Strzelińska 36 58-100 ŚWIDNICA

tel. 52-23-19 fax 53-32-87 tlx 0745222

Urządzenia do płynnego rozruchu silników

Fabryka Aparatury Elektrycznej EFA

patrz: Transformatory

Uchwyty magnetyczne

PROMOTECH Sp. z o.o.

ul. Elewatorska 23/1 15-620 BIAŁYSTOK

Wakuometry

JUMO

patrz: Manometry

Wentylatory

TERMOWENT Wytwórnia Urządzeń Instalacji

ul. Toruńska 12A 26-600 RADOM

tel. 231-11 fax 231-18 tlx 0672225

METRIX

ul. Piaskowa 3 83-1 OO TCZEW

tel. 31-51-35

MERA-BŁONIE

ul. Grodziska 15 05-870 BŁONIE k/WARSZAWY

tel. 55-44-43 fax 55-35-20 tlx 817287

MIKRO MA

patrz: Motoreduktory

Malborska Fabryka Wentylatorów MAWENT S.A.

ul. Ciepła 6 82-200 MALBORK

tel. 28-64 28-38 centr. 33-71 fax 33-76

Venture lndustries Sp. z o.o.

ul. Różana 56 05-092 KIEŁPIN k/WARSZAWY

tel. 51-20-431 fax 51-22-59

CONTACT-POWEN S.A.

ul. Wolności 318 41-800 ZABRZE

tel. 171-40-31 fax 171-16-70 tlx 316482

DACPOL Sp. z o.o.

Teren Zakładu Lamina ul. Puławska 34 05-500 PIASECZNO k/WARSZAWY

tel. 757-07-13 fax 757-07-64 tlx 812203

Spawalnicze

tel. 51-97-41 fax 51-98-41

w Przemysłowych

Dział Sprzedaży

tel. 757-07-48 ~

KONWEKTOR Fabryka Urządzeń WentylacyjnoKlimatyzacyjnych

Wykaz aparatury i producentów

ul. Wojska Polskiego 6 87-600 UPNO

tel. 87-22-34 fax 87-23-41 tlx 049228

349

PRODUCENT

NAZWA Wężyki

spiralne

ERGOM

patrz:

Wyłączniki

silnikowe i instalacyjne

ADRES patrz:

tel./faX

Zakłady

Osprzęt

FAEL Spółka z o.o Fabryka Aparatów Elektrycznych

ul. Waryńskiego 20 57-200 ZĄBKOWICE ŚLĄSKIE

Klockner - Moeller

patrz: Przedstawicielstwa

tel. 15-27-1 O fax 15-21-49 tlx 0742312

Telemecanique

SCHRACK ENERGIETECHNIK

Siemens

Wyłączniki

termiczne

ELESTER S.A.

patrz: Styczniki

Zakłady Wytwórczo-Usługowe

ul. Mostowa 4 08-800 PRUSZKÓW

tel. 58-85-51 tlx 815278

ul. Kazimierza Wielkiego 21 30-074 KRAKÓW

tel. 33-44-95 33-72-27 fax 33-44-95 tlx 0325325

Przemysłu

Terenowego PRUMEL

Wkładki bezpiecznikowe aparatowe

Elektromechaniczna Pracy SPEL

Wyłączniki różnicowa-prądowe

POLAM-PUŁTUSK

Spółdzielnia

S.A.

SCHRACK Energietechnik Polska Sp. z o.o.

Węże osłonowe

patrz:

Zakłady

ul. Lisia 17 03-678 WARSZAWA

tel. 678-51-61 fax 678-78-75

TORUŃ

tel./fax 48-75-90

F&G Polska Sp. z o.o.

ul. Konstruktorska 4 02-673 WARSZAWA

tel. 43-44-73 43-45-31 fax 43-49-92

Fabryka Aparatów Elektrycznych FAEL Sp. z o.o.

ul. Waryńskiego 20 57-200 ZĄBKOWICE-ŚLĄSKIE

tel. 15-27-10 tel./fax 15-21-49 tlx 0742312 0745518

ELESTER S.A.

patrz: Styczniki

SERWOKONTROL Sp. z o.o.

ul. Ostroroga 35 52-421 WROCŁAW

tel./fax

63~46-50

o

350

Poradnik e/ektJyka i automatyka

i'

PRODUCENT

NA"Z)NA

ADRES

tel./fax

z Zakłady Sprzętu

PO LAM-NAKŁO

ul. Kościelna 8 89-1 OO NAKŁO N/NOTECIĄ

FAEL Ząbkowice Śląskie

patrz:

Zasilacze

Zakłady

patrz: Zakłady

Zawory elektromagnetyczne

Chłodniczej

Zacisk zerowy

Instalacyjnego

Automatyki MERA-ZAP

Przemysłowej

Wyłączniki

tel. 85-35-71 fax 85-45-14 tlx 0562403

silnikowe

Fabryka Automatyki S.A.

ul. Stawowa 50 43-400 CIESZVN

tel. 52-11-49 tel. 52-25-81 tlx 038295

PZL POZNAŃ Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego

ul. Unii Lubelskiego 3 61-249 POZNAŃ

tel. 78-32-00 fax 78-33-05 tlx 0413441

ASCO/JOUCOMATIC Sp. z o.o.

ul. Smulikowskiego 4 00-389 WARSZAWA

tel. 26-26-31 625-05-01 fax 27-90-10

TE-HA-BUD Sp. z o.o.

ul. Gronowa 20 p. 820 61-680 POZNAŃ

tel. 20-70-81 wew. 352 fax 20-75-42

SERWOKONTROL Sp. z o.o.

ul. Ostroroga 35 52-421 WROCŁAW

tel./fax 63-46-50

Honeywell

patrz: Czujniki

COMPU-SYSTEM Sp. z o.o.

Oś. Przyjażni

Zawory termostatyczne

METRON Fabryka Wodomierzy i Zegarów

patrz: Programatory cyfrowe

Zamki do szaf sterowniczych

Spółdzielnia

patrz: Przyciski sterownicze

Zbiorniki ciśnieniowe (do powietrza)

Niewidomych

Wykaz aparatury i producentów

14/35 61-688 POZNAŃ

tel./fax 20-58-30

PROMET

ELEKTROMONTAŻ Nr 2 KATOWICE

patrz:

Państwowy Ośrodek

ul. Mikołaja z Ry~ska 36 87-200 WĄBRZEZNO

tel. 20-23 + 26

ul. Partyzantów _21 42-300 MYSZKOW

tel. 13-20-61 fax 13-11-64 tlx 037764

Maszynowy

MYSTAL S.A. Myszkowskie Zakłady Metalurgiczne

Zespoły prądotwórcze

zbliżeniowe

patrz: Agregaty

Elektromontaże

prądotwórcze

351

NAZWA Złącza

konektorowe

Złączki

Złącza

PRODUCENT

ADRES

tel./fax

Zakład

ERKO S.C. Metalowy

ul. Ks. Jana Hanowskiego 7 11-042 JONKOWO k/OLSZTYNA

ERGOM

patrz Zakłady

(0-89)512-92-73 512-94-41

patrz: Listwy zaciskowe

wielostykowe

Zakłady

Radiotechnika Marketing Sp. z o.o.

ul. Sienkiewicza 6 50-335 WROCŁAW

tel. 21-16-12 fax 21-16-12 tlx 0712228

Zakład Podzespołów Elektronicznych UNITRA-UNITECH

ul. Stef~a Żeromskiego 8 09-300 ZUROMIN

tel. 615 tlx 0816673

WAGO

patrz: Listwy zaciskowe patrz: Przedstawicielstwa

ABB INDUSTRIAL COMPONETS LTD

patrz: Przedstawicielstwa

PHP "J. Radzikowski" Sp. z o.o.

ul. Smoluchowskiego 7 60-179 POZNAŃ

tel./fax 68-45-68

ABB DOLMEL Ltd

ul. Fabryczna 1o 53-609 WROCŁAW

tel. 56-50-00 fax 55-17-42 tlx 715237

ABB ELMONT Ltd

ul. Traktorowa 141/143 91-203 ŁÓDŻ

tel. 52-51-35 fax 52"97-81

ABB ELTA Sp. z o.o.

ul. Aleksandrowska 67/93 91-224ŁÓDŻ

tel. 52-60-41 fax 52-18-56 tlx 884112

tel. 52-56-63 fax 55-89-65

ABB ELWYLtd

ul. Chłapowskiego 43 02-787 WARSZAWA

tel. 644-45-44 fax 644-37-77 comertel 39122229

Biuro Sprzedaży ul. Modelarska 12 40-142 KATOWICE

tel. 58-36-65 fax 104-22-14

ABB INSTAL Sp. z o.o.

ul. Bacciarellego 54 51-649 WROCŁAW

tel. 48-30-31 fax 48-69-32

Zakład

ul. Przemysłowa 7 63-500 OSTRZESZÓW

ABB INDUSTRY Sp. z o.o.

Elementów i Systemów Automatyki Przemysłowej MIKROB S.A.

352

tel.ff~

<

tel./fax 30-23-76

Poradnik elektryka i automatyka

PRODUCENT

NAZWA Zakłady

ADRES

tel./fax

ABB ZAMECH Ltd Sp. z o.o.

ul. Stoczniowa 2 82-300 ELBLĄG

tel. 39-19-11 fax 32-49-76 tlx 057311

Donako Ltd.

ul. Fabryczna 10 53-609 WROCŁAW

tel. 56-57-20 fax 55-85-81

AEG MEFTA Sp. z o.o.

ul.Fabryczna 3/5 43-190 MIKOŁÓW

tel. 126-05-09 126-05-57 fax 126-08-28 tlx 312331

AEG Polska Sp. z o.o.

patrz: Osprzęt Instalacyjny

APAREL Zakład Metalowo-Elektryczny

Topola Królewska 99-1 OO ŁĘCZVCA

tel. (0-114)50-80 fax (0-114)45-03 tlx 83573

APENA Fabryka Aparatów Elektrycznych

ul. Leszczyńska 6 43-300 BIELSKO-BIAŁA

tel. 118-010 fax210-18 tlx 35206 Dział sprzedaży

tel. 122-946

ul. Wiatraczna 15 04-364 WARSZAWA

tel./fax 612-53-86

INS-TOM Sp. z o.o. Przedstawicielstwo firmy WERMA

ul. Brukowa 20 91-341 ŁÓDŹ

tel. 40-75-85 fax 40-76-22

ABB ZWUS Signal Ltd

ul. Modelarska 12 40-142 KATOWICE

tel. 58-16-52 fax 58-92-31

Zakład

ELEKTRA Spółka z o.o. Elektroniki

ul. Jasnogórska 11 44-100 GLIWICE

tel. 31-52-92 fax 31-22-15

ENKO Gliwickie Zakłady Urządzeń Elektronicznych

ul. Dojazdowa 1o 44-101 GLIWICE

tel. 132-18-36 132-01-64 fax 132-30-72 tlx 316706

ĘLEKTRIM

ul. Chałubińskiego 8 00-950 WARSZAWA

tel. 30-10-00 30-20-00 fax 30-08-41 tlx 84351

Fabryka Sprzętu Elektrotechnicznego POLAM-PUŁTUSK S.A.

ul. Kolejowa 18 06-108 PUŁTUSK

tel. 32-81 fax 31-29 tlx 812658

Fabryka Aparatury Pomiarowej PAFALS.A.

ul. Łuka~ińskiego 26/28 58-100 SWJDNICA

tel. 52-71-00 fax 52-10-63 tlx 0745160

APUSENS Zakład Produkcji Elektronicznych Przetworników Ciśnienia

S.A.

..

Wykaz aparatury i producentów

353

PRODUCENT

N.AZ)NA Zakłady

tel./fax

IZBA GOSPODARCZA ENERGETYKI I OCHRONY ŚRODOWISKA

ul. Krucza 6/14 00-950 WARSZAWA

tel./fax 621-65-72

IMTRONIC Zakład Wytwórczy Przekaźników Energetycznych

ul. Wapiennikowa 43/45 04-691 WARSZAWA

tel. 12-03-52 613-08-49 fax 12-03-52 tlx 813279

Bydgoskie Zakłady Elektromechaniczne SELMA S.A.

ul. Łochowska 69 85-395 BYDGOSZCZ

tel. 79-22-40 fax 73-31-30 73-46-13 tlx 0562621

MERA Spółka z o.o.

Al.Jerozolimskie 202 02-486 WARSZAWA

tel. 863-76-50 863-82-91 fax 863-87-40

UNITRA-UNIMA Maszyn i Urządzeń Technologicznych

ul. Domaniewska 42/44 02-672 WARSZAWA

tel. 43-50-01 tel./fax 43-81-01 43-16-48

MIKRONIKA Badawczo-Rozwojowa Spółdzielnia Pracy Mikroprocesorowych Systemów Automatyki

ul. Wykopy 2/4 60-001 POZNAŃ

tel. 30-70-11 fax 30-69-61

Zakłady Sprzętu

OSPEL WIERBKA Elektroinstalacyjnego

42-438 WIERBKA k/PILICY woj. Katowickie

tel. Pilica 28 tlx 312670

PAFAC S.A. Fabryka Aparatury Pomiarowej

ul. Łukasińkiego 26/28 58-100 ŚWIDNICA

tel. 52-71-00 fax 52-10-63 tlx 745160

POLNA S.A. Automatyki

ul. Obozowa 23 37-700 Przemyśl

tel. 78-66-01 fax 78-65-24 tlx 063228

Przedsiębiorstwo Usługowo-

ul.Kaliska 10 41-200 SOSNOWIEC

tel. 66-24-58

-Produkcyjne ELNAP Sp. z o.o.

Przedsiębiorstwo Kompleksowej Automatyzacji MERAMONT

ul. Kościuszki 14 62-300 WRZEŚNIA

tel. 36-17-29 tlx 0415446

Przedsiębiorstwo Automatyki i Aparatury Pomiarowej MERATRONIK-POLMO Sp. z o.o.

Al. Cukrowa 12 71-004 SZCZECIN

tel. (0-91 )82-56-91 tel./fax (0-91 )82-67-07

TERPO S.A. Zakład Techniki

ul. Przemysłowa 1/3 75-216 KOSZALIN

tel. 43-24-81 fax 43-26-58 tlx 0532205

Oś. Teatralne 24 31-946 KRAKÓW

tel. 44-54-84 fax 44-03-55 tlx 326291

Zakłady

Zakłady

Próżniowej

Wytwórnia Sprzętu Elektrotechnicznego

354

ADRES

Poradnik elektryka i automatyka

PRODUCENT

NAZ).NA Zakłady

ADRES

tel./fax

ZEMAT Zakład Elektromechaniczny Aparatury Termoelektrycznej

ul. Żeromskiego 48/50 90-624 ŁÓDŻ

tel. 32-84-84 fax 33-15-67 tlx 885320

Zakład

ZAPEL S.A. Porcelany Elektrotechnicznej

ul. Techniczna 1 36-040 BOGUCHWAŁA

tel.433-41 fax 436-34 tlx 632305

ZEG S.A. Zakład Elektroniki Górniczej

ul. Biskupa Burschego 3 43-100 TYCHY

tel. 127-10-81 fax 127-48-37 tlx 0315217

Zakład

ul. Piłsudskiego 38 33-230 SZCZUCIN

tel. 43-61-11 fax 43-61-14 tlx 066591

ul. Krotoszyńska 35 63-400 OSTRÓW WIELKOPOLSKI

tel. 624-21 tlx 0462381

ul. Przewozowa 32 44-101 GLIWICE

tel. 31-50-75 fax 31-95-11 tlx 316289

ul. Aleksandrowska 67/93 91-224 ŁÓDŻ

tel./fax 52-32-20

55-300 CIECHÓW k/ŚRODY ŚLĄSKIEJ

tel. 17-33-81 17-34-10 fax 17-30-75 tlx 0712736

Zakład

ul. Siewna 15A 94-250 ŁÓDŻ

tel. 54-94-14 fax 54-94-47

EMAG Centrum Elektryfikacji i Automatyzacji Górnictwa

ul. Leopolda 31 40-189 KATOWICE

tel. 596-241 586-026 fax 59-83-29 tlx 0313745

HELIOS Śląska Fabryka Lamp Żarowych (dawny POLAM-KATOWICE)

ul. 1 Maja 13 40-224 KATOWICE

tel. (0-32)58-62-21 fax (0-32)59-98-52

Pabianicka Fabryka Żarówek PO LAM-PABIANICE

ul. Partyzancka 66/72 95-200 PABIANICE

tel. 15-20-18

Zakłady Sprzętu Oświetleniowego

ul. Hossaka 150 64-920 PIŁA

tel. 261.-21

Rezystorów

Zakłady

Automatyki ZAP S.A.

Przemysłowej

Zakład Doświadczalny

INSTYTUTU SPAWALNICTWA

Zakład

Energoelektroniki

Zakłady

Porcelany Elektrotechnicznej

Aparatury Elektrycznej ERGOM

•

z Żarówki

PO LAM-PIŁA

Wykaz aparatury i producentów

355

l 15

LITERATURA

1. Łukasz Wąsierski, Teodor Maślanka, Jarosław Matwijiszyn: Zbiór zadań z przefączających ukfadów automatyki. Skrypty uczelniane Nr 597, Akademia Górniczo-Hutnicza im St. Staszica w Krakowie. Kraków 1977 2. Jerzy Siwiński: Ukfady przefączające w automatyce. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne WNT. Warszawa 1980 3. Klockner-Moeller: Schaltugsbuch 4. Klockner-Moeller: Nockenschalter T 5. Klockner-Moeller: Automatisieren und Energie verteilen Technische lnformatione 1991 6. Roman Kurdziel: Elektrotechnika dla ZSZ - Część 1. Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa 1992 7. Andrzej Zieliński: Napęd i sterowanie hydrauliczne obrabiarek. Wydawnictwo Naukowo-Techniczne WNT. Warszawa 1969 8. Jan Lipski: Napędy i sterowania hydrauliczne. Wydawnictwo Komunikacji i Łączności WKŁ. Warszawa 1981 9. Tadeusz Wysocki, Ryszard Ksycki. Wyższa Szkoła Inżynierska: Przykfady i zadania z elektrotechniki ogólnej. Zakłady Graficzne RSW Prasa. Bydgoszcz 1964 1O. Dariusz Stawiarski: Urządzenia pneumatyczne w obrabiarkach i przyrządach. Wydawnictwo Naukowo-Techniczne WNT. Warszawa 1972 11. Vademacum hydrauliki: Mannesmann Rexroth Gmbh. Wydanie RPL OO 301 12.80 12. H.Dorr, R. Ewald, J.Hutter, D.Kretz, F.Liedhegerier, A. Schmit: Vademecum hydrauliki. Tom 2. Mannesmann Rexroth GmbH. Wydanie RPL OO 303 10.86 13. Pneumatik Anwendungs - Beispiele. Festo Pneumatic. Wyd. 6653 14. Meixner Kohler: Podstawy pneumatyki. Festo 15. PKNiM: PN-90/E-01242. Oznaczenia identyfikacyjne zacisków urządzeń i zakończeń przewodów oraz ogólne zasady systemu alfanumerycznego. Wydawnictwo Normalizacyjne ALFA 16. PN-ISO 1219-1: 1994 Napędy i sterowania hydrauliczne i pneumatyczne. Symbole graficzne i schematy układów. Symbole graficzne. Wydawnictwa Normalizacyjne ALFA-WERO. 17. Polski Komitet Normalizacji i Miar PKNiM: PN-92/E-01208.02. Symbole graficzne stosowane w schematach. Elementy symboli, symbole rozróżniające i inne symbole ogólnego zastosowania. Wydawnictwo Normalizacyjne ALFA 18. Polski Komitet Normalizacji i Miar PKNiM: PN-92/E-01200-08. Symbole graficzne stosowane w schematach. Przyrządy pomiarowe, lampy i sygnalizatory 19. Polski Komitet Normalizacji i Miar PKNiM: PN-89/E-05028. Barwy wskażników świetlnych i przycisków. 20. Polski Komitet Normalizacji i Miar PKNiM: PN-90/E-05023. Oznaczenia identyfikacyjne przewodów elektrycznych barwami lub cyframi. Wydawnictwo Normalizacyjne ALFA. 21. Polski Komitet Normalizacji i Miar PKNiM: PN-92/E-01200-07. Symbole graficzne stosowane w schematach. Aparatura łączeniowa, sterownicza i zabezpieczeniowa. Wydawnictwo Normalizacyjne ALFA 22. Polski Komitet Normalizacji i Miar PKNiM: PN-73/M-50604. Wyposażenie elektryczne. Wytyczne konstrukcyjne .. Wydawnictwo Normalizacyjne ALFA. 23. Polski Komitet Normalizacji i Miar PKNiM: PN-65/M-55621. Obrabiarki do metali. Symbole na tabliczkach obrabiarek. Wydawnictwo Nórmalizacyjne ALFA. 24. Polski Komitet Normalizacji i Miar PKNiM: PN-78/E-01241. Rysune.k techniczny elektryczny. Oznaczenia identyfikacyjne literowo-cyfrowe. Wydawnictwo Normalizacyjne ALFA. 25. Katalog: Typowe Elementy Hydrauliki Sitowej. Wydawnictwo Przemysłu Maszynowego WEMA. Warszawa 1980. 26. Technika Hydraulicznych napędów i regulacji. Program produkcji. Katalog-Wadowice 1994. 27. Jerzy W. Szamotulski, Danuta Kałuszko - Jednostki SI Tablice przeliczeniowe. Wydawnictwo Normalizacyjne ALFA. Wydanie li uaktualnione i rozszerzone. Warszawa 1983. 28. Bolesław Pochopień: Automatyka przemysfowa dla elektroników. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa 1977. Wydanie li. 29. Opis techniczny przemienników częstotliwości AMT-APATOR S.A. 30. L.Plaszyński: Przemienniki częstotliwości. Wydawnictwo ENVIROTECH. Poznań 1996.

356

Poradnik elektryka i automatyka