Heller Joseph - Namaluj to

Tragedia jest to pewnych wydarzeń...

naśladownictwo

ARYSTOTELES, Poetyka

Szlachetne dusze cenią honor ponad bogactwo. REMBRANDT

Dalipan, rzekłbyś, że to szatan sra Holendrami! Słowa sir WILLIAMA BATTENA, nadzorcy floty, podsłuchane przez Samuela Pepysa 19 lipca 1667 roku, Dziennik

Historia to bujda, powiadał Henry Ford, amerykański geniusz przemysłu, który nie znał jej prawie wcale.

2

NAMALUJ TO 1 Arystoteles, kontemplując popiersie Homera, często rozmyślał o Sokratesie. Rembrandt przedstawił go na swym obrazie ubranego w białą renesansową komżę i średniowieczną czarną togę, przydając mu wokół głębokich cieni. „Kritonie, jestem dłużny koguta Asklepiosowi", miał według Platona powiedzieć Sokrates wkrótce po tym, jak wypił zawartość czarki z trucizną i gdy poczuł odrętwienie powoli wędrujące od pachwin do klatki piersiowej i zbliżające się do serca. „Czy będziesz pamiętał o spłaceniu długu?" Oczywiście Sokrates nie był dłużny koguta Asklepiosowi, bogowi medycyny. Natomiast handlarz skórami Asklepios, o którym tu mowa, syn lekarza Eurymynedesa, był, jak byłby każdy w podobnej sytuacji, mocno zakłopotany, gdy dowiedział się o tym spadku od niewolnika, który pojawił się rankiem pod drzwiami jego domu z żywym kogutem w rękach. Władze były również zaintrygowane i zabrały kupca na przesłuchanie. Skazano go na śmierć, gdyż uparcie wypierał się wszystkiego i nie ujawnił żadnego spisku. 2 Rembrandt, malując Arystotelesa kontemplującego popiersie Homera, sam kontemplował popiersie Homera, stojące na przykrytym czerwoną tkaniną czworokątnym stoliku po lewej stronie planu. Zastanawiał się równocześnie, ile też pieniędzy mogłoby ono przynieść na publicznej licytacji jego dobytku, która prędzej lub później stanie się nieunikniona.

JOSEPH HELLER

Arystoteles mógłby mu powiedzieć, że nie uzyska wiele, gdyż popiersie Homera było tylko kopią. Była to autentyczna hellenistyczna imitacja helleńskiej kopii, której pierwowzór nigdy nie istniał. Są wprawdzie dowody na to, że Szekspir żył, lecz nie ma w pełni przekonujących dowodów na to, iż to on sam napisał wszystkie swoje sztuki. Mamy „Iliadę" i „Odyseję", ale nie posiadamy dowodu na to, że twórca tych eposów był postacią realną. W jednym punkcie uczeni są zgodni - nie wchodzi w rachubę, aby oba te dzieła mogły zostać napisane w całości przez jedną osobę, chyba że, oczywiście, byłaby to osoba o geniuszu Homera. Arystoteles pamiętał, iż takie właśnie popiersia Homera były za jego życia dość rozpowszechnione w Tessalii, Tracji, Macedonii, Attyce i na Eubei. Twarze, z wyjątkiem oczodołów i otwartych do śpiewu ust, różniły się. Wszystkie nazywano Homerami. Arystoteles nie potrafił powiedzieć, dlaczego ślepy człowiek miałby ochotę akurat śpiewać. Kwestia zapłaty za to malowidło nie budziła żadnych wątpliwości. Warunki zostały już wcześniej ustalone w korespondencji między sycylijskim arystokratą, zamawiającym dzieło, a holenderskimi agentami w Amsterdamie, z których jednemu prawdopodobnie należałoby przypisać zasługę zarekomendowania Rembrandta i skojarzenia ze sobą tych dwóch tak ważnych dla sztuki siedemnastego wieku ludzi. W ciągu trwającej jedenaście lat znajomości mecenas ani razu nie widział się z artystą. Wymieniali jedynie listy, które nie zawsze były pełne uprzejmych zwrotów. Wiadomo o przynajmniej jednej listownej polemice, w której nabywca skarżył się, iż został oszukany, a artysta twierdził, że to nieprawda. Tym sycylijskim arystokratą był don Antonio Ruffo. Jest całkiem możliwe, że ten zachłanny i wybredny kolekcjoner dzieł sztuki widział jedynie odbitki sztychów Rembrandta, zanim zamówił u niego do swej kolekcji gromadzonej na zamku w Messynie obraz w stylu holenderskim, mający przedstawiać filozofa. Przez łata Ruffo nie zorientował się, że obraz przedstawia Arystotelesa. Nigdy nie odkrył, że popiersie mężczyzny, na którego głowie spoczywa ręka Arystotelesa, przedstawia Homera. Dziś

NAMALUJ TO

przyjmujemy, że wizerunek na medalionie zwisającym na ciężkim złotym łańcuchu, jakim ubogi artysta obdarzył filozofa, przedstawia Aleksandra, jakkolwiek w przeszłości zdarzali się również rzecznicy nieco osobliwego poglądu, że widać na nim boginię Atenę, której twarzy, rzecz jasna, nikt nigdy widzieć nie mógł. Nawet rzeźbiarz Fidiasz, którego wielka statua bogini była jednym z przykuwających wzrok cudów Akropolu, nie mógł mieć pojęcia ojej wyglądzie. Cena obrazu wynosiła pięćset guldenów. Pięćset guldenów była to duża suma pieniędzy w Niderlandach w roku 1653, nawet w Amsterdamie, gdzie koszty utrzymania były wyższe niż na prowincji Holandii oraz w sześciu pozostałych prowincjach, stanowiących świeżo powstałą, dość luźną federację Zjednoczonych Niderlandów, zwaną też Republiką Holenderską. Pięćset guldenów to osiem razy więcej, niż don Antonio Ruffo musiałby zapłacić włoskiemu artyście za obraz tej wielkości, jak wypominał ze złością Rembrandtowi w liście pisanym dziewięć lat później. Nie wiedział, że było to może nawet dziesięć razy tyle, ile Rembrandt mógł był wtedy żądać w Amsterdamie, gdzie minął już szczyt mody na jego obrazy i gdzie znalazł się na krawędzi finansowej katastrofy, której fatalne skutki wpędziły go w trwające przez resztę jego życia ubóstwo. Amsterdam, ze swym zaludnieniem stanowiącym mniej więcej jedną trzecią ludności Aten w epoce Peryklesa, był na europejskim kontynencie dominującą potęgą handlową oraz centrum dalekosiężnego zamorskiego imperium, bardziej rozległego niż cokolwiek, co mogło się przyśnić najbardziej ambitnemu greckiemu kupcowi czy wojownikowi, wyjąwszy Aleksandra. W olbrzymiej sieci holenderskich placówek handlowych i posiadłości, jakie rozciągały się na wschód i na zachód na odległość większą niż połowa obwodu naszego globu, znajdowała się również rozległa połać żyznej ziemi u wschodnich wybrzeży Nowego Świata, sięgająca od Zatoki Chesapeake na południu, aż do Nowej Fundlandii na północy. Całe to wielkie terytorium ochrzczono mianem Nowych Niderlandów. Obejmowało ono również owych kil-

JOSEPH HELLER

ka cennych akrów po lewej stronie Piątej Alei na Osiemdziesiątej Drugiej Ulicy na wyspie Manhattan, z którymi Arystoteles miał stać się nierozerwalnie związany. Na tej bowiem parceli miało zostać wzniesione w swoim czasie Metropolitan Museum of Art, budowla o godnym ubolewania wyglądzie, w której obraz pod tytułem „Arystoteles kontemplujący popiersie Homera" miał w końcu znaleźć przystań po trwającej trzysta siedem lat podróży, odysei znacznie dłuższej tak w czasie, jak przestrzeni od tej opisanej przez Homera i równie obfitującej w niebezpieczne przygody, tajemnicze wydarzenia i komedię pomyłek. Szczegóły byłyby z pewnością fascynujące, gdybyśmy je znali. Luka w dokumentacji obejmuje okres około sześćdziesięciu pięciu lat. Nie wiadomo, gdzie w tym czasie obraz się znajdował. Znikł on z Sycylii, gdy linia rodu Ruffa wygasła. Potem odnalazł się w Londynie w 1815 - wzięty za portret holenderskiego poety i historyka Pietera Corneliszoona Hoofta - jako własność niejakiego sir Abrahama Hume'a z Ashridge Park w Berkhampstead, w hrabstwie Hertfordshire. Gdy znany marszand Joseph Duveen nabył we Francji w 1907 obraz ze zbiorów francuskiego kolekcjonera sztuki Rudolfa Kanna i sprzedał go pani Arabelli Huntington, wdowie po amerykańskim magnacie kolejowym Cołlisie P. Huntingtonie, żadna z osób uczestniczących w tych transakcjach nie wiedziała, iż jest to namalowany przez Rembrandta obraz, przedstawiający Arystotelesa. Żadna z nich nie wiedziała również, że Rembrandt w ogóle taki obraz namalował. W roku 1961 cena zapłacona za ten obraz przez Metropolitan Museum of Art wyniosła rekordową sumę 2.300.000 dolarów. Za pięćset guldenów w Amsterdamie w roku 1653 pracowity rzemieślnik lub właściciel sklepu mógł zupełnie przyzwoicie utrzymać siebie i swą rodzinę przez cały rok. Za tę sumę można było również nabyć dom w mieście. Dla wdowca Rembrandta van Rijn, posiadającego dom wart trzynaście tysięcy guldenów i żyjącego bardzo dostatnio przez dziesięć czy jedenaście lat, w czasie których jego sława jednako-

NAMALUJ TO

woż przybladła, a dochody, do jakich przywykł, poczęły się zmniejszać, pięćset guldenów nie było dużą sumą. Po czternastu latach nadal ponad dziewięć tysięcy guldenów obciążało hipotekę jego domu, a było to zobowiązanie, które miało zostać uregulowane w ciągu lat sześciu. Kraj znajdował się w stanie wojny z Anglią, swoim byłym protestanckim sojusznikiem w okresie długotrwałej rewolty przeciwko Hiszpanii. Tym razem było już jasne, że nie zanosi się na zwycięstwo Holendrów. W mieście panowała zaraza. Zniechęcenie w kołach fi-nansjery było powszechne. Gospodarka znajdowała się w słabej kondycji, coraz bardziej brakowało kapitału, a wierzyciele zaczęli dopominać się zwrotu pożyczek. Dom Rembrandta był luksusową budowlą w typie holenderskim, położoną w zamożnej dzielnicy. Mieścił się przy jednej z najszerszych i najmodniejszych alei wschodniej części miasta -przy St. Antoniesbreestraat. Słowo „breestraat", pod którym to skrótem znana była ta wspaniała arteria, znaczy dosłownie „szeroka ulica". Dom usytuowany był prawie na rogu pośród innych domostw o podobnie powściągliwej elegancji, w których rezydowali najbogatsi obywatele miasta i wyżsi urzędnicy. Niektórzy z nich byli pierwszymi klientami i mecenasami artysty. Gdy Rembrandt kupował dom, pierwsze raty zostały spłacone pieniędzmi pochodzącymi z posagu jego żony Saskii oraz z jego własnych pokaźnych oszczędności, zebranych w czasach, gdy był w Amsterdamie głośno wychwalany, a jego kariera artystyczna była w pełni rozkwitu. Powiada się, że w latach 1632 i 1633 młody Rembrandt, zarzucony zamówieniami, które otrzymał po przeniesieniu się w 1631 roku z Lejdy do Amsterdamu, zdążył wykonać pięćdziesiąt malowideł. Pięćdziesiąt w ciągu dwóch lat - średnio jeden obraz co dwa tygodnie. Jeśli te dane są kłamstwem, to jest to kłamstwo bardzo sugestywne. Nie ulega wątpliwości, że Rembrandt i Saskia, która była sierotą, córką burmistrza Leeuwarden we Fryzji i jednocześnie kuzynką poważanego handlarza dziełami sztuki w Amsterdamie, zajmowali znaczącą pozycję wśród mieszczaństwa. A trzeba tu do-

—6—

JOSEPH HELLER

dać, że w Holandii w siedemnastym wieku mieszczaństwo było klasą wyższą. Tymczasem Rembrandt miał długi, z którymi nie mógł się uporać. Rembrandt myślał często, pracując nad Arystotelesem kontemplującym popiersie Homera, że albo będzie musiał dom sprzedać, albo pożyczyć od przyjaciół pieniądze na dokończenie spłat. Zresztą i tak wiedział, że bez pożyczek się nie obejdzie. Gdy więc dodawał czerni do szaty Arystotelesa, gdy kładł ją obficie, by stworzyć tło będące kompozycją niezliczonych cieni -lubił obserwować, jak jego płótna wsysają czarną farbę - rozmyślał również o tym, że kiedy już pożyczy od przyjaciół pieniądze na spłacenie ostatnich rat, wtedy przepisze nieruchomość na swego małego synka Tytusa, aby uchronić dom przed zajęciem przez tychże przyjaciół, jeśli postanowi nie zwracać im długu. Nie mógł już wziąć więcej pieniędzy z legatu Tytusa, który był zbyt młody, by wiedzieć, że ojciec i tak wziął już wszystkie jego pieniądze. Rembrandt miał czterdzieści siedem lat i stał w obliczu ruiny. Saskia zmarła przed jedenastu laty. Z czworga dzieci, jakie urodziły się państwu van Rijnom w ciągu ośmiu lat ich małżeństwa, Tytus, ostami z czwórki, jako jedyny przeżył dłużej niż dwa miesiące. Arystoteles, przyglądając się Rembrandtowi, który z kolei przyglądał się jemu, często miał wrażenie, zwłaszcza gdy twarz Rem-brandta przybierała taki sam wyraz melancholijnego zatroskania jak ten odmalowany na jego obliczu, że Rembrandt rozpamiętuje z żalem lata spędzone z Saskią. Kres szczęśliwego małżeństwa, co Arystoteles znał z własnego doświadczenia, nie jest sprawą błahą, tak jak nie jest nią również śmierć trojga dzieci. Rembrandt żył teraz z kobietą nazwiskiem Hendrickje Stoffels, która przybyła do jego domu jako służąca, a wkrótce miała nosić w łonie jego dziecko. Arystoteles również i to potrafił zrozumieć. W swoim testamencie Arystoteles, który okazał hojność swojej kochance, prosił, aby go pochowano obok żony. Arystoteles wyzwolił swych niewolników. Jego córka Pytias

NAMALUJ TO

oraz jego synowie Nikanor i Nikomachos przeżyli go. Łza zakręciła mu się w oku, gdy wspomniał z tęsknotą udane życie rodzinne, jakim się niegdyś cieszył. Rembrandt starł ją pędzlem. W rok po ślubie Rembrandta i Saskii każde z nich sporządziło testament, czyniąc współmałżonka jedynym spadkobiercą. W roku 1642, dziewięć dni przed swoją śmiercią, Saskia sporządziła nowy testament, zapisując wszystko Tytusowi. Tym samym faktycznie wydziedziczyła Rembrandta; jednakże wyznaczyła go na jedynego opiekuna syna i zwolniła z obowiązku rozliczania się przed Izbą Sierot z zarządzania majątkiem nieletniego. Sprytniejsza kobieta wiedziałaby dużo wcześniej, że Rembrandt nie potrafi obchodzić się z pieniędzmi. Zbytnio sobie cenił wykwintne życie - namiętnie kupował obrazy, rysunki, rzeźby, egzotyczne stroje i inne wszelkiego rodzaju osobliwe przedmioty. Artystę można było często zobaczyć, jak w podnieceniu przemierza sale domów aukcyjnych i galerii sztuki Amsterdamu. Jeszcze za życia Saskii oboje byli pomawiani o rozrzutność przez jej bliskiego krewnego, łasego na część jej majątku. Wprawdzie oskarżyli go o oszczerstwo, ale sprawę przegrali. Już Platon zauważył, że społeczność kupiecka jest szczególnie kłótliwa i skłonna do pieniactwa, a było to spostrzeżenie wyjątkowo trafne w odniesieniu do tej kupieckiej społeczności, której członkiem był Rembrandt. Według zwyczajowego prawa holenderskiego majątek małżeństwa dzielono na dwie równe części. Zostawiając swoją część Tytusowi, za którego wychowanie Rembrandt był odpowiedzialny, Saskia zostawiła mu połowę całości. Kiedy połowa Rembrandta rozeszła się, wszystkie wydatki pokrywał ze spadku syna. Z dwudziestu tysięcy guldenów, na ile szacowana była początkowo wartość spadku Tytusa, zdołał on odzyskać, osiągnąwszy pełnoletność, niecałe siedem tysięcy. Gdy otrzymał te pieniądze, przeznaczył je, kierując się budzącym sympatię synowskim oddaniem, na utrzymanie siebie i ojca aż do czasu, gdy w wieku lat dwudziestu siedmiu, niespełna rok przed śmiercią, ożenił się. Istnieje podstawa do przypuszczeń, że zadłużony Rembrandt sprzedawał obrazy za granicą po kryjomu, aby uniknąć płacenia swoim —8—

JOSEPH HELLER

wierzycielom, jeszcze bardziej utrudniając następnym pokoleniom odróżnienie jego autentycznych obrazów od fałszerstw lub naśla-downictw. Arystoteles, tak dokładny i skrupulatny przy sporządzaniu własnego, testamentu, zastanawiał się niekiedy, co przyszło na myśl notariuszowi, który asystował Saskii van Uylenburgh, gdy dyktowała swoją ostatnią wolę. Ale, jak się później okazało, gdyby nie zmieniła swego zapisu i nie uczyniła Tytusa swoim jedynym spadkobiercą, to ani ojciec, ani syn nic by nie otrzymali po formalnym ogłoszeniu bankructwa przez Rembrandta. Arystoteles mógł słyszeć, oczywiście dopiero wtedy, gdy Rembrandt przydał mu ucho i - ku jego niepomiernemu zdziwieniu i uciesze - ozdobił je kolczykiem, którego wartość, gdyby wykonany został z prawdziwego złota, a nie był tylko namalowany, znacznie przewyższyłaby jego cenę według wagi złota na jubilerskim rynku stolicy. A Arystoteles słyszał dostatecznie wiele, aby zrozumieć, że artysta, malując go, miał umysł zaprzątnięty czymś więcej niż tylko ukończeniem tego akurat płótna dla don Antonia Ruffa, a także i innych obrazów w pracowni, nad którymi równolegle pracował. Rembrandt potrafił pod wpływem zmęczenia lub ogarniającego go znudzenia odwrócić się gwałtownie od jednego malowidła i skierować swą uwagę na inne, by impulsywnie, w przypływie świeżego natchnienia albo czekając, aż farba wyschnie na poprzednim płótnie, posunąć pracę naprzód na tym właśnie obrazie. Często nie czekał nawet, aż farba wyschnie, lecz całkiem świadomie decydował się suchym prawie już pędzlem powlec świeżą farbą miejsca jeszcze miękkie lub też stonować fakturę powierzchni przez nałożenie większej ilości impasta i wzbogacić refleksyjne powierzchnie różnych pigmentów. Najlepsze lata miał już Rembrandt za sobą, ale swe najlepsze obrazy miał dopiero namalować. „Arystoteles" zaś, jak teraz wiemy, był jednym z pierwszych zadziwiających arcydzieł, które ukoronowały smutne końcowe dekady życia artysty. Osiągnął największy sukces twórczy w czasie, kiedy w życiu osobistym ponosił same porażki. Jego nieustanna troska i męczące

NAMALUJ TO

zabiegi w celu zdobycia pieniędzy spowodowały, że nuta melancholii zaczęła zaznaczać się w rysach malowanych przez niego postaci, nawet na obliczach Arystotelesa i Homera. - Dlaczego wszyscy ludzie na pana obrazach spoglądają teraz z takim smutkiem? - zapytał wysoki mężczyzna, pozujący jako model do postaci Arystotelesa. - Oni się martwią. - O co się martwią? - O pieniądze - odparł Rembrandt. Lecz ten cień smutku i melancholii jest nieobecny w wyrazie jego twarzy na autoportrecie z 1652 roku, na którym Rembrandt stoi władczo wyprostowany w roboczym kitlu, z rękami wspartymi o biodra, jawiąc się dziś każdemu, kto ośmieli się spojrzeć mu prosto w oczy w wiedeńskim Kunsthistorisches Museum, jako człowiek buntowniczy i niepokonany. Smętne zamyślenia zachował dla innych malowanych przez siebie postaci. Wydźwięk lekko ironiczny ma fakt, iż dopiero w roku 1936 to wybitne dzieło, przedstawiające Arystotelesa, otrzymało nazwę, pod którą je dziś znamy. Dopiero w roku 1917, w rok po otwarciu archiwów don Antonia Ruffa, można było obraz ostatecznie zidentyfikować jako ów zamówiony w 1652 roku u Rembrandta i równocześnie bezspornie stwierdzić, że namalowana na nim postać to Arystoteles. W żadnym ze znanych nam dokumentów nie ma wzmianki pozwalającej zidentyfikować popiersie jako wizerunek Homera. Nie pozbawiony ironii jest także fakt, że jeden z najlepszych spośród najgorszych obrazów Rembrandta stał się jego obrazem najsławniejszym, najbardziej chwalonym. Jest to grupowy portret w plenerze, przedstawiający w porze dziennej osiemnastu uzbrojonych członków obywatelskiej kompanii wojskowej kapitana Fransa Banninga Cocqa, maszerujących w kierunku jaskrawej plamy słonecznego światła. Nazywa się on „Straż nocna"! Pragnienie nieśmiertelności, mocno odczuwane przez niektórych ludzi, wyraża się, jak powiada Platon, w chęci pozostawienia — 10 —

JOSEPH HELLER

po sobie takich rzeczy, aby być wspominanym przez następne pokolenia. Dla władców Egiptu mogła to być na przykład piramida, u Amerykanów przybiera to czasem kształt muzeum, u Holendrów natomiast były to stateczne portrety osób zazwyczaj czarno odzianych, bardzo godnych i zasadniczych. Możemy zgadnąć, że spośród osiemnastu dżentelmenów, którzy zapłacili po sto guldenów za przywilej uwiecznienia siebie na płótnie obrazu „Kompania kapitana Fransa Banninga Cocqa", co najmniej szesnastu mogło mieć powody do niezadowolenia. Złożyli oni zamówienie na portret grupowy w gatunku najbardziej rozpowszechnionym w mieście, zgodnie z którym każda z postaci była kreślona równie formalnie jak figura w kartach do gry, twarz zaś każdego z pozujących była duża, jasno oświetlona oraz łatwa do rozpoznania. To, co otrzymali, było żenującym teatralnością obrazem, na którym byli ubrani jak aktorzy i uwijali się niczym pospolici robotnicy. Ich twarze były małe, częściowo odwrócone, zasłonięte lub pogrążone w cieniu. Nawet oficerowie w środku - sam kapitan Frans Banning Cocą oraz porucznik William van Ruytenburch - zostali zbytnio podporządkowani życzeniom artysty, jak stwierdził pewien ówczesny krytyk, przepowiadając wszakże trafnie, że obraz przetrwa dłużej niż inne rywalizujące z nim płótna. „Straż nocna" przetrwała. Jest to dzieło, dzięki któremu geniusz Rembrandta został powszechnie uznany, i nawet według kanonów sztuki baroku jest ono godne najwyższego podziwu pod niemal każdym względem, włączając w to również koncepcję artysty, tak dramatycznie zrywającą z tradycją. Barwy są jaskrawe, pozy operowe. Światłocienie przytłumione, akcenty rozproszone. Caravaggio usechłby z zazdrości, gdyby mógł to zobaczyć. Obraz ten jest do dziś największą atrakcją Rijksmuseum w Amsterdamie. W 1915 pewien bezrobotny szewc wyciął prostokątny kawałek z prawego buta porucznika van Ruytenburcha. Eksperci odrestaurowali płótno i naprawili but Oferta skruszonego

NAMALUJ TO

szewca, który chciał wykonać to gratis, została przez władze odrzucona. Z kolei w 1975 roku pewien były nauczyciel zaatakował dolną partię płótna zębatym nożem do krajania chleba, zabranym z restauracji w centrum Amsterdamu, w której dopiero co zjadł lunch, dokonując pionowych cięć na ciałach kapitana Banninga Cocqa i porucznika van Ruytenburcha. Malowidło zostało pokiereszowane w dwunastu miejscach. Z prawej nogi kapitana oderwany został pas płótna o wymiarach dwanaście na dwa i pół cala. Napastnik oświadczył świadkom ataku, iż został wysłany przez Boga. „Otrzymałem rozkaz, aby to uczynić" - cytowano słowa nauczyciela. „Musiałem to zrobić". Gazety opisywały historię jego choroby umysłowej. Dziesięć lat później ów nauczyciel popełnił samobójstwo. Opis uszkodzeń malowidła czyta się jak raport z miejsca masakry. Obraz został rozcięty nożem w dwunastu miejscach, a z rodzaju uszkodzeń wynikało, że uderzenia i cięcia zostały zadane z wielką siłą. Prawdopodobnie na skutek tej siły ostrze noża uległo lekkiemu zgięciu w lewo. Niektóre nacięcia zostały pogłębione skośnie do wewnątrz, a krawędzie otworów postrzępione. W okolicy spodni Banninga Cocqa trójkątny kawałek płótna został tak pocięty, że aż spadł na podłogę. Spodnie zostały zacerowane przez krawca z Lejdy, reszta zaś uszkodzeń naprawiona przez najwyższej klasy specjalistów od konserwacji. Do dziś w małych, opuszczonych kościółkach Amsterdamu stare i przesądne kobiety szepczą, że wandal był wcieleniem jednego z niezadowolonych zleceniodawców, który zapłacił sto guldenów, aby zostać godnie upamiętniony, a ujrzał siebie zredukowanego do roli detalu na jaskrawej, malowanej olejnymi farbami ilustracji, która mogłaby służyć jako plakat reklamujący operę buffo. Są również inni, którzy powiadają, iż był to sam Rembrandt. Saskia zmarła w roku 1642, roku powstania „Straży nocnej", a Rembrandt dał jej rysy małej podskakującej dziewczynce, która przedziera się przez namalowany tłum z lewej strony na prawą. Zniarła, mając lat trzydzieści. — 12 —

JOSEPH HELLER

Prawdopodobnie jest to tylko zbieg okoliczności, że od momentu śmierci Saskii szczęście odwróciło się od Rembrandta. Biografowie w każdym razie nie znają innego wytłumaczenia. 3

,

. IŁ

Arystoteles, wygnany z Aten w ostatnim roku życia, zamieszkał w majątku swojej matki na wyspie Eubei i tam też spisał swą ostatnią wolę. Zbliżał się do sześćdziesiątego drugiego roku życia. Przeczuwał, że będzie to jego ostatni rok, i myślał o Sokratesie czekającym w więzieniu siedemdziesiąt pięć lat wcześniej na śmierć. Arystoteles uciekł z Aten, aby uniknąć śledztwa. Żołądek sprawiał mu coraz większe kłopoty. Stracił apetyt. On, który tyle wiedział, nie znał przyczyny. Jego ojciec, który zmarł, gdy on był młody, był lekarzem. Arystoteles stał się pionierem nauki. Zastał mniej naukowych dzieł, niż sam ich napisał. U schyłku swego życia posiadał wiedzę o wielu rzeczach, lecz wiedział również o istnieniu znacznie większej liczby rzeczy, o których nic nie potrafił powiedzieć. Nie mógł oczywiście wiedzieć o tym, że w siedemnastym wieku Rembrandt namaluje w Amsterdamie jego portret i że przez prawie dwieście lat niemal nikt na świecie nie będzie wiedział, kogo ten obraz przedstawia. O Sokratesie miał zupełnie jasne pojęcie, jakkolwiek niemal wszystko, co o nim wiedział, pochodziło od Platona, o którym sądził, że bardziej spoglądał na rzeczywistość przez pryzmat swoich życzeń, aniżeli systematycznie ją zgłębiał. Nie mógł być zatem całkowicie wiarygodnym źródłem informacji o faktach. Prawie cała reszta wspomnień o Sokratesie została napisana przez historyka, biografa i najemnego wojownika, Ksenofonta, który ostatnie czterdzieści lat swego życia spędził na wygnaniu, wypędzony z demokratycznych Aten. On również nie zawsze był godny zaufania, nawet jako żołnierz. Ksenofont również opisał proces i śmierć Sokratesa, lecz znajdował się w Persji, gdy się to wydarzyło. Zanim mógł powrócić, został skazany na wygnanie za pomoc udzieloną Spartanom w ich militarnych przedsięwzięciach, skierowanych przeciwko Atenom. — 13 —

NAMALUJ TO

Posiadamy fragmenty pism sokratyka Aischinesa i cynika Antystenesa, wedle których Sokrates żył naprawdę, jakkolwiek i one mogą być podrobione. Następnie mamy „Chmury" Arystofanesa, w którym to pamfle-cie Sokrates został wykpiony jako sofista. Jest tam najwcześniejsza wzmianka, jaką o nim posiadamy. Ta komedia, napisana ćwierć wieku przed procesem Sokratesa, jest dowodem na to, że był on już wtedy szeroko znany społeczności ateńskiej, podczas gdy Platon i Ksenofont byli jeszcze zbyt młodzi, aby móc go docenić. Arystofanes natomiast był mu współczesny i znał go bardzo dobrze, tak więc pisał na podstawie swoich osobistych kontaktów z Sokratesem, czym nie mogli pochwalić się inni. Inna sprawa, że Sokrates nigdy nie był sofistą. Ale sędziowie pamiętali sztukę, a że nie znali się na filozofii, więc skazali go na śmierć, wierząc, iż skazują sofistę. Nie był to zresztą najważniejszy powód. Panowało wówczas rozgoryczenie z powodu przegranej wojny ze Spartą. Tliły się również animozje polityczne, datujące się od czasów dawnej przyjaźni Sokratesa ze zdrajcą Alkibiadesem oraz tyranem Kritiasem. Trudno było zatem o tolerancję dla ostrej satyry, której Sokrates był mistrzem, a która dla wielu była równie zdradziecka, jak sama zdrada, tyle że daleko bardziej irytująca. Sofiści nauczali za pieniądze. W trakcie swego procesu Sokrates przedstawił dowód na to, że nigdy nie uczył nikogo dla pieniędzy, lecz przez całe życie pracował dla dobra publicznego - swe ubóstwo. Sędziowie pozostali niewzruszeni. Wtedy, jak już wiemy, chwała okrywająca Grecję, której najwspanialszym symbolem przez bez mała stulecie były Ateny, przeminęła bezpowrotnie. Wojna ze Spartą była przegrana, imperium stracone, Ajschyłos, Sofokles i Eurypides nie żyli. Chwała była już tylko wspomnieniem nawet wtedy, kiedy Platon zakładał Akademię i gdy młody Arystoteles przybył na południe, aby uczyć się od niego. Należała do przeszłości już wtedy, gdy Platon się urodził. A Platon spędził pierwsze dwadzieścia cztery

— 14 —

JOSEPH HELLER

lata życia w mieście wplątanym w wojnę, której nie można było wygrać i w której większość ludzi pochodzących z równie znakomitych rodów jak jego własny nie chciała brać udziału. Gdy Platon się urodził, Sokrates przekroczył czterdziestkę. Miał lat ponad sześćdziesiąt, gdy spotkali się, a musiało minąć jeszcze lat dziesięć, zanim Platon bliżej poznał tego człowieka, który natchnął go na resztę życia umiłowaniem rozumu. Śmierć Sokratesa napełniła Platona goryczą, pozbawiła złudzeń oraz wzbudziła nienawiść do wolności politycznej i materialistycznego ducha tego miasta, z którym ich imiona zostały związane. Epoka Peryklesa, którą uważamy dzisiaj za złoty wiek Aten, skończyła się wraz ze śmiercią Peryklesa w drugim roku dwudziestosiedmioletniej wojny, w którą wciągnęli swoje miasto - doprowadzając do totalnej klęski, bezwarunkowej kapitulacji oraz utraty potęgi i zaprzepaszczenia imperium - sami najrozsądniejsi i najpoważniejsi politycy. Był to akurat rok zarazy przywleczonej drogą morską znad Górnego Nilu do miasta oblężonego od strony lądu przez spartańskich żołnierzy i ich sprzymierzeńców. Perykles, już i tak znękany parlamentarnymi porażkami i atakami przypuszczanymi z jednej strony przez konserwatywny patry-cjat, a z drugiej przez radykalne koła kupieckie, i na domiar złego zgnębiony serią tragedii osobistych, znalazł się w końcu sam wśród dziesiątek tysięcy mieszkańców Aten, którzy padli ofiarą zarazy i zmarli. Zgodnie z rozsądną strategią wojenną, która według jego przewidywań miała przynieść zwycięstwo i honorowy pokój w ciągu jednego roku, cała ludność żyjąca poza obrębem Aten została gromadnie ściągnięta ze wsi i zamknięta wewnątrz długich murów, opasujących miasto i biegnących cztery mile w dół ku portom Pireusu. Masy ludzkie obozowały na ulicach i ginęły. Z murów osłaniających ich przed Spartanami owi wiejscy uciekinierzy mogli obserwować, jak ich domostwa stają w płomieniach. Wszyscy byli nieszczęśliwi. Perykles miał powody do zmartwienia. Perykles, wywodzący się z patrycjatu przywódca radykalnej partii demokratycznej, był w historii Grecji postacią, której ani Platon arystokrata, ani Arystoteles - wywodzący się z elity wol-

— 15 —

NAMALUJ TO

nych zawodów, nie mogli oceniać bez wyraźnego niesmaku i dezaprobaty. Leżąc na łożu śmierci, w swej ostatniej godzinie, Perykles słyszał, jak jego krewni i przyjaciele, sądząc, że jest nieprzytomny, wyliczali jego wspaniałe zasługi: dziewięć trofeów za zwycięstwa odniesione pod jego dowództwem, budowle i rzeźby wielkiej piękności, jakich świat dotąd nie widział, rozkwit sztuki pisarskiej i życia intelektualnego, poszerzenie obszaru imperium, rozwój handlu i zwiększony napływ trybutów płaconych przez podległe Atenom miasta i wyspy. Perykles otworzył oczy. - Dlaczego nic nie mówicie o moim najchwalebniejszym tytule do sławy - wtrącił z przyganą - że żaden Ateńczyk nigdy nie przywdział żałoby z mojej winy? Nic na to nie odpowiedzieli, ponieważ nie było to prawdą.

Arystoteles miał lat siedemnaście lub osiemnaście, gdy odbył podróż na południe, wyruszając z królewskiego dworu w mieście Pella w Macedonii, gdzie jego ojciec był przybocznym lekarzem króla, aby studiować u Platona w Atenach. Akademia Platona została założona mniej więcej dwadzieścia lat wcześniej. Platońskie dialogi zostały już opublikowane i były namiętnie i z podziwem czytywane przez młodzież. Arystoteles pragnął wiedzieć więcej. Platon miał już lat ponad sześćdziesiąt i zrezygnował z dalszego rozwijania swych idei. Z biegiem czasu, gdy dojrzał do samodzielnego kształtowania własnych poglądów, Arystoteles doznał rozczarowania, stwierdziwszy, że Platon jest w swych sądach arbitralny, a równocześnie skłonny do dziwacznych spekulacji myślowych. Wyznawał na przykład mistyczną wiarę w boskie właściwości cyfr oraz głosił teorię idei istniejących jako rzeczywiste byty niezależne od ludzkiej egzystencji, teorię, która nie prowadziła tam, dokąd pragnął dotrzeć Arystoteles. Stosunki między nimi nie zawsze układały się tak gładko, jak by tego pragnął, niemniej pozostał w Akademii przez dwadzieścia lat,

JOSEPH HELLER

aż do śmierci Platona w wieku lat osiemdziesięciu, po czym opuścił Ateny, gdy stanowisko mistrza szkoły, godność, na którą zasłużył, dostało się krewniakowi Platona o umyśle raczej przeciętnym. Po dwunastu latach Arystoteles powrócił do Aten i założył Liceum. W tym czasie miasto znajdowało się pod rządami macedońskimi, najpierw Filipa, a następnie Aleksandra. Platon nie skąpił Arystotelesowi pochwał. Dał mu przezwisko „Rozumny" oraz „Czytacz". Platon w ogóle miał słabość do przezwisk. Już samo jego imię było przezwiskiem; miał ponoć szerokie czoło i potężną klatkę piersiową, a za młodu wyróżniał się w zapasach. Tak więc Platon nie był Platonem. Był Arystoklesem, synem Arystona. Jego ojciec wywodził ich ród od legendarnego króla Ko-drosa z Aten. Matka Platona była potomkinią w bocznej linii prawodawcy Solona. Rodzina ta posiadała pokaźny majątek, do którego doszedł stryj, a raczej dziadek stryjeczny Platona, Kritias. W ciągu jednego tylko roku sprawowania władzy Kritias wyróżnił się jako najbardziej krwawy i przekupny tyran w dziejach miasta. Znacznie wcześniej Kritias był uczniem Sokratesa. Od czasu, gdy charyzmatyczny Alkibiades zdradził Ateny i umknął do Sparty, nie było żadnego innego powszechniej znienawidzonego i budzącego grozę Ateńczyka. Alkibiades także był zwolennikiem Sokratesa. Musiało minąć trochę czasu, zanim Arystoteles odkrył, że pod zamiłowaniem Platona do wymyślania przezwisk kryły się czasami niechęć i złośliwość, tak znacząco różniące się od dobrotliwej ironii, jaką obdarzył Sokratesa w swoim „Państwie" oraz w licznych pomniejszych dialogach. Filozoficzne poglądy Platona i Arystotelesa były równie odmienne, jak wiek i temperamenty obu myślicieli. Platon miał głowę w obłokach, a jego myśli szybowały ku najwyższym sferom niebios. Głosił, że jedynymi rzeczami, które można naprawdę poznać, są te, których nie można zbadać zmysłami. Arystoteles chodził mocno po ziemi i wszystkiemu bystro się przyglądał. Chciał wiedzieć więcej o wszystkim, co zdołał zauważyć. — 17 —

NAMALUJ TO

Platon negował poznawczą wartość zjawisk - osiągalna jest tylko wiedza o rzeczach wiecznych, a nic takiego na ziemi nie istnieje. Kładł nacisk na naukę geometrii. Nad wejściem do jego Akademii widniał napis: „Niech nikt, kto nie zna geometrii, tutaj nie wchodzi". Arystoteles wymagał stale definicji, wyjaśnień, systematycznych badań oraz dowodów, nawet w odniesieniu do geometrii. Postarzały Platon zwykł był prowadzić swe lekcje na siedząco. Młody Arystoteles ledwo mógł się powstrzymać od podskoków i nerwowych spacerów, gdy był podniecony jakimś nowym pomysłem. - W ruchu jest napęd - stwierdził buńczucznie pewnego razu, gdy Platon poprosił go z sarkastyczną uprzejmością, by spróbował siedzieć spokojnie. Wzbudziło to oczywiście ogólną wesołość. Oświadczył wtedy, iż odkrył, że chodzenie przyspiesza puls i sprawia też, że i serce bije znacznie szybciej. Zainteresowanie biologią, fizyką oraz wszelkimi naukami przyrodniczymi i społecznymi odziedziczył Arystoteles prawdopodobnie po swym ojcu lekarzu. - Mam tu w jednej ręce chrząszcza, który ma jednolity owalny pancerz i osiem nóżek, a tutaj, w drugiej ręce, trzymam innego żuka, o jaśniejszym odcieniu, który ma dwanaście nóżek i pancerz znacznie dłuższy, podzielony na segmenty. Czy możecie mi wytłumaczyć te różnice? - zapytał Arystoteles. - Tak - odezwał się Platon. - Nie ma w ogóle takiej rzeczy jak żuk w żadnej z twoich dłoni. Nie istnieje taka rzecz jak twoja dłoń. To, co uważasz za żuka i dłoń, jest zaledwie odbiciem idei żuka i idei dłoni. Istnieje tylko idea, która już egzystowała, zanim te okazy powstały. Jak mogłyby one inaczej powstać? A idea, oczywiście, jest wieczna i niezmienna. To, co trzymasz w tym, co uważasz za swoją rękę, jest cieniem tej idei. Czyż nie pamiętasz już opowieści o jaskini w moim „Państwie"? Przeczytaj ją jeszcze raz. To, że dwa żuki, które trzymasz, różnią się, jest wystarczająco jasnym dowodem na to, iż żaden z nich nie jest realny. Wynika więc z tego, że tylko forma lub idea formy jest uchwytna dla badacza, a jest to coś, co poznajemy ostatecznie i do końca w jednym akcie

— 18 —

JOSEPH HELLER

umysłowego oglądu. Tylko idee zasługują na to, by się nad nimi zastanawiać. Ty nie istniejesz realnie, mój młody, próżny Arystotelesie, i ja nie istnieję realnie. Sokrates był też tylko cieniem swojej idei. Wszyscy jesteśmy zaledwie kopiami formy, która w istocie jest nami. Wiem, że rozumiesz mnie. Arystoteles nie zapytał wówczas, jak idea żuka, o której mówił Platon, może być podstawą istnienia dwóch tak różnych od siebie żuków. Nie zapytał również, czy idea Sokratesa jest ideą Sokratesa młodego czy raczej starego. Jeśli obu, to miał powody sądzić, że cała Platońska teoria załamuje się pod ciężarem sprzeczności i w jednej chwili zamienia w czystą niezrozumiałość. Platon był konsekwentnym ascetą - na ucztach, prowokując szyderstwa Diogenesa, jadł tylko oliwki lub figi. Odnosił się do Arystotelesa z ironicznym pobłażaniem z racji jego zamiłowania do strojów, klejnotów i kobiet. Arystoteles nie chciał ujawniać różnic w ich poglądach, dopóki żył jego nauczyciel, więc musiał zwlekać z tym aż dwadzieścia lat. Gdy zmarł Platon, Arystoteles dobiegał czterdziestki. Wtedy wiedział już z całą pewnością, że ideał króla-filozofa, proponowany w „Państwie", jest czystą utopią, i był wręcz zażenowany tym, iż Platon aż do końca życia uważał za możliwą i godną polecenia zupełnie nierealną koncepcję przekształcenia despoty w filozofa za pomocą edukacji. Platon odbył nawet trzy podróże na Sycylię powodowany takimi mrzonkami. W dwóch z nich omal nie postradał życia. Platon przeceniał mocno wpływ wykształcenia na skłonność do przeprowadzania reform oraz znaczenie wiedzy i inteligencji w życiu publicznym. Platon powinien był pamiętać, rozmyślał na wygnaniu Arystoteles, że moralne nauki Sokratesa nie wywarły dobrego wpływu ani na Alkibiadesa, ani na Kritiasa, a przekonanie niektórych ludzi, że wywarły one na nich wpływ wręcz zgubny, było powodem, jak można sądzić, wrogości okazywanej Sokratesowi przez jego współobywateli z klasy średniej. Arystoteles nie wywarł większego wpływu na Aleksandra; zresztą wcale nie uważał, że powinien. — 19 —

NAMALUJ TO

Natomiast Platon nie chciał porzucić swoich marzeń. Odwiedził Sycylię dwukrotnie, zanim Arystoteles go spotkał. Potem, mając już lat niemal siedemdziesiąt, ku zdumieniu i niedowierzaniu Arystotelesa, stary człowiek odbył ponownie podróż do Syrakuz z tym samym beznadziejnym planem oświecenia rozpustnego tyrana Dionysiosa n w materii królewskich cnót. Od momentu swego przybycia stal się w kręgu dworskich intrygantów obiektem podejrzeń oraz ledwie maskowanych kpin, z czego on, filozof z Aten, zupełnie nie zdawał sobie sprawy. Musiał spędzić kilka miesięcy w areszcie domowym, zanim pozwolono mu odjechać. Największym osiągnięciem jego wszystkich trzech wypraw było rozbudzenie namiętnego zainteresowania geometrią. Sycylijscy Grecy w Syrakuzach zabawiali się odtąd geometrią, zanim szli pijani do łóżka, by uprawiać miłość. Po ostatnim niepowodzeniu Platon był jeszcze bardziej posępny i przygnębiony niż zazwyczaj i Arystoteles zdał sobie sprawę z tego, że bierze lekcje filozofii u człowieka rozczarowanego i pełnego uraz, który ostatecznie stracił nadzieję na poprawę ludzkości. W momencie śmierci Platon pracował nad dziełem zatytułowanym „Prawa" - ponurą, mizantropijną propozycją zbudowania społeczeństwa totalitarnego, którego wszyscy członkowie byliby więźniami ortodoksji nie tolerującej myślicieli takich jak on sam czy też Sokrates i gdzie kary za przeróżne pospolite wykroczenia byłyby bezlitosne. I tak na przykład przy pierwszym wykroczeniu przeciw pobożności karą było pięć lat więzienia. Drugie takie wykroczenie karane było już karą śmierci, i to bez pochówku. Bezbożność była jednym z dwóch zarzutów postawionych v/ sądzie Sokratesowi. Taki sam zarzut postawiono po latach Arystotelesowi, co stało się powodem jego ucieczki z Aten na rok przed śmiercią. Według „Praw" Platona kupcy detaliści, czyli ludzie, którzy kupują towar po jednej cenie, by sprzedać go po innej, wyższej, zasługują na surowe potępienie. W tym idealnym platońskim społeczeństwie intelekt miał rację — 20 —

JOSEPH HELLER

bytu wyłącznie jako czynnik cementujący porządek społeczny. Robienie z niego wszelkiego innego użytku było zakazane. Arystoteles wiedział, czego nie mógł pojąć Platon, że polityka i szlachetne intencje nie idą w parze. A Platon, jak krytycznie oceniał Arystoteles, powinien był przynajmniej tyle zapamiętać z obrony Sokratesa, którą opisał w swoim sławnym dialogu. Przytoczył tam słowa Sokratesa, który na krótko przed skazaniem go na śmierć zapytał sędziów, jak długo pozwoliliby sprawować rządy człowiekowi, którego jedynym celem byłoby czynienie dobra dla swego kraju. Polityka i wiedza także niezbyt do siebie pasują. Władca inspirowany takim umiłowaniem filozofii, o jakim mówili Sokrates i Platon, albo nie miałby dosyć czasu, by rządzić, albo nie pozwolono by mu długo rządzić, intelektualista zaś wśród polityków nie osiągnąłby tyle co jakiś zręczny demagog o miernym umyśle. Arystoteles, przebywając na wygnaniu, niejednokrotnie wspominał z uśmiechem tę noc, gdy Filip Macedoński, akurat trzeźwy, podszedł, przechodząc przez ogromny westybul pałacu w Pełli, do małej grupki słuchaczy skupionych wokół młodego Aleksandra, grającego pięknie na lirze. Filip nie odezwał się, zanim muzyka nie umilkła. - Czy ty się nie wstydzisz? - zapytał swego syna, którego zamierzał wkrótce ogłosić dziedzicem korony. - Czy ty się nie wstydzisz, że potrafisz grać tak dobrze? Królowi powinna wystarczać sama tylko przyjemność słuchania muzyki - dodał - ponieważ człowiek, który jest bardzo dobry w jednej rzeczy, według wszelkiego prawdopodobieństwa nie będzie doskonały w niczym innym. W owym okresie dwór miał powody zastanawiać się, kogo też Filip upatruje na swego następcę. Odsunął ostatnio na bok matkę Aleksandra, Olimpias - księżniczkę Epiru, kobietę o bardzo burzliwym temperamencie, która lubiła bawić się wężami w trakcie dzikich, barbarzyńskich rytuałów, a w przystępach szaleństwa głośno chwaliła się, że z jednym z nich nawet się sparzyła, aby począć Aleksandra. Filip niedawno spłodził drugiego syna, urodzonego mu przez nową, młodą żonę Kleopatrę, dla której zupełnie

— 21 —

NAMALUJ TO

stracił głowę. Dla wielu spośród jego notabli, powiązanych na różne sposoby z rodziną jego pierwszej, porzuconej żony, Kleopatra była nie do przyjęcia jako królowa z powodu jej kompromitująco infantylnego zachowania. Aleksander miał lat trzynaście, gdy rozpoczął naukę u Arystotelesa. Spędzili razem trzy lata. Obaj zgodnie osądzili, że był to dla Aleksandra wystarczająco długi czas na poznanie wszystkiego, co było mu potrzebne, aby stać się wielkim Aleksandrem. - Gdybym nie był Aleksandrem - miał powiedzieć już jako król, gdy Diogenes poprosił go, żeby przesunął się trochę i nie zasłaniał mu słońca - to chciałbym być Diogenesem. - Gdybym był Aleksandrem - doradził mu ktoś z jego dworzan, gdy nadeszły propozycje pokojowe od króla Persji - przyjąłbym te warunki. - Tak, przyjąłbym je - odparł Aleksander - gdybym nie był Aleksandrem. Aleksander uwielbiał Homera. Powiadano, że zabrał ze sobą do Azji „Iliadę" wydaną przez Arystotelesa i trzymał ją stale pod poduszką. W wieku lat szesnastu był podczas nieobecności króla Filipa regentem, a gdy miał osiemnaście, stanął pod Cheroneą przeciw Te-bańczykom, wojownikom ponoć groźniejszym niż Spartanie, i poprowadził atak konnicy, który przesądził o klęsce Świętej Ligi. Aleksander miał dwadzieścia lat, gdy został zamordowany Filip. Miał dwadzieścia jeden, gdy opuścił Grecję, wyruszając na wyczerpującą i triumfalną wyprawę, z której już nie powrócił. Przekroczył Hellespont i już nigdy więcej nie postawił stopy na swej ziemi ojczystej. Miał lat trzydzieści trzy, gdy zmarł w Babilonie na febrę albo od trucizny. Filip zmarł również wcześnie, w wieku czterdziestu sześciu lat, zamordowany przez młodego żołnierza ze straży przybocznej w czasie uroczystości z okazji małżeństwa, które zawarł wyłącznie w celu umocnienia swej władzy oraz zapewnienia sobie bezpieczeństwa. Zamierzał właśnie ogłosić się bogiem.

JOSEPH HELLER

Na macedońskiej uczcie, o czym wiedział Arystoteles, gdyż w wielu uczestniczył, mogły się zdarzyć różne rzeczy. Wina nie rozcieńczano wodą, a biesiadnicy byli gwałtowni i prymitywni. Z nadejściem do Aten w roku 323 p.n.e. wiadomości o śmierci Aleksandra w mieście poczęła natychmiast wzmagać się fala nastrojów antymacedońskich, które wkrótce doprowadziły do wybuchu buntu przeciw macedońskim rządom, a Arystoteles, po dwunastu latach prowadzenia Liceum, został oskarżony o bezbożność. Arystoteles uciekł, oświadczając (a była to aluzja do egzekucji Sokratesa), że nie chce pozwolić, by Ateny zgrzeszyły przeciwko filozofii po raz drugi. To, co miał na myśli, sprowadzało się do tego, że nie chciał stawać przed sądem. Na wygnaniu niewiele zostało w nim z dawnego szacunku dla miasta, które w czasach, kiedy w nim zamieszkiwał, cieszyło się sławą jako miejsce narodzin literatury i nauki. Ateńczycy zasłynęli w literaturze przede wszystkim na polu dramatu. Zdecydowanie gorzej szło im w poezji i matematyce -największe sławy w tych dziedzinach nie pochodziły z Aten. Ateny wydały tylko dwóch znaczących filozofów - Sokratesa i Platona. Pierwszy nic nie napisał, drugi zaś niemal zawsze wkładał swoje poglądy w usta innych. Jakże ironicznym jest fakt, że Arystoteles, który zawsze kładł nacisk na metodę obserwacji i weryfikację faktów, musiał często rozstrzygać, gdzie kończą się poglądy Sokratesa, a zaczynają Platona. Często musiał zgadywać. A Platon nie ułatwił nikomu zadania, oświadczając w „Liście siódmym", że nigdy nie napisał i nie napisze dzieła, w którym wyłożyłby bezpośrednio swoje poglądy. Arystoteles wiedział wtedy już dość dużo, by rozpoznać w tym kłamstwo. Było dla Arystotelesa rzeczą oczywistą, że Platon przedstawił w swoich dialogach poglądy, których autorem nie mógł być Sokrates, a zatem były to poglądy samego Platona. Arystoteles cenił prawdę bardziej niż przyjaźń, o czym przypominał zawsze w swoim Liceum, rozpoczynając krytykę poglądów swego szacownego byłego mentora. — 23 —

NAMALUJ TO

- Sokrates nie wierzył w teorię idei ani w teorię duszy, wbrew temu, co Platon sugeruje w,.Fedonie" i „Uczcie" - dobitnie wyjaśniał Arystoteles swym uczniom, którzy spacerowali razem z nim po ogrodzie i robili notatki, a później przygotowywali na ich podstawie obszerne streszczenia wykładów, setki lat później skompilowane i ogłoszone jako dzieła Arystotelesa. Jednakże Arystoteles nie mógł być tego bezwzględnie pewien, jako że Sokrates przyszedł na świat bez mała sto lat przed nim. Obaj nigdy się nie spotkali. Egzekucja na Sokratesie została dokonana piętnaście lat przed narodzinami Arystotelesa. Gdy Arystoteles przybył do Aten, Sokrates nie żył już od lat trzydziestu. Stary człowiek był już tylko wspomnieniem. Godność, wyrozumiała mądrość oraz wzorowe zasady moralne, zademonstrowane przez Sokratesa w dniu jego egzekucji, zostały opisane przez Platona na początku i w zakończeniu „Fedona" w taki sposób, że każdy, kto przeczytał te stronice, długo nie mógł ich zapomnieć. Jednakże Platona tam nie było; sam Platon jasno to mówi. Platon nigdy nie pojawia się w swoich dialogach. Jeden tylko raz wspomina o sobie, usprawiedliwiając swą nieobecność na egzekucji Sokratesa - musiał zostać w domu, gdyż był chory. A Sokrates nie pozostawił po sobie ani jednej linijki. Gdyby Platon nie pisał, niewiele byśmy dziś wiedzieli o Sokratesie. Gdyby nie napisał o Sokratesie, nie wiedzielibyśmy o Platonie. Jednakże Platon był na procesie Sokratesa sędzią przysięgłym, a wypowiadając się na jego temat, czynił to zapewne zgodnie z prawdą. Na ławie przysięgłych znajdował się także garbarz Asklepios, który uczciwie przyznał na zamkniętym przesłuchaniu, gdy już był usunięty z urzędu, a jeszcze przed wyrokiem, że rzucił swe kostki na korzyść Sokratesa, jakkolwiek przeczuwał, że to poważnie mu zaszkodzi. Anytos, ważna osobistość w handlu skórami, który gorliwie popierał oba punkty oskarżenia, wyrażał głośno swoje zdziwienie, że taki uczciwy kupiec jak Asklepios nie chce skazać na śmierć osobnika pokroju Sokratesa.

IOSEPH HELLER

- Dlatego albo nie jesteś uczciwy, albo nie mówisz prawdy -zarzucał swemu koledze z branży. Sędziowie nie uwierzyli Asklepiosowi, gdy powiedział, że jest to zbyt dla niego zagmatwane, by mógł to zrozumieć. Podejrzewali go o celowe wzbudzanie ich podejrzeń. Dlaczego mówił on prawdę, jeśli rzeczywiście mówił prawdę twierdząc, że mówi prawdę? Dlaczego człowiek, który nie ma nic do ukrycia, miałby nie kłamać? Asklepios usprawiedliwiał się, twierdząc, że nigdy nie widział, aby Sokrates kogoś skrzywdził. Rozdrażniony Anytos odparł mu, że to nie ma nic do rzeczy. Asklepios odnosił się z szacunkiem do wojskowych zasług Sokratesa podczas oblężenia Potidei, w czasie klęski pod Delium, a szczególnie podczas próby odbicia Amfipolis z rąk spartańskiego generała Brazidasa, kiedy to Sokrates jeszcze raz stanął do wałki, mając już czterdzieści sześć łat. Asklepios nie pojmował, co można zyskać przez proces i stracenie człowieka w wieku Sokratesa. - No cóż, obywatele, gdybyście poczekali jeszcze trochę -Arystoteles przypomniał sobie Platona cytującego słowa Sokratesa, skierowane do sędziów, którzy właśnie skazali go na śmierć przez wypicie cykuty - osiągnęlibyście to, czego pragniecie dzięki prawom natury. Sami przecież widzicie, że mam za sobą spory kawał życia, a śmierć już stuka do moich drzwi. Miał lat siedemdziesiąt.

II

PO HOLENDERSKU 5 Tytus miał dziewięć miesięcy, gdy zmarła Saskia, i Rembrandt potrzebował kobiety, która troszczyłaby się o syna i doglądała domu. Nie wiemy, ile czasu upłynęło od momentu, gdy Geertge Dircx, wdowa po trębaczu, wstąpiła na służbę u Rembrandta, do chwili, gdy zaczęła z nim sypiać, ani też kiedy zaczęła nosić biżuterię Sa-skii, którą jej podarował. Biżuterię tę uważano za własność Tytusa. Nie wiemy również, ile czasu potrzebowali krewni Saski i, aby to zauważyć i wyrazić swoją dezaprobatę. Wśród krewnych tych znajdował się marszand Rembrandta, Hendrick van Uyłenburgh, kuzyn Saskii, w którego domu przy Breestraat mieszkał Rembrandt. Wiemy natomiast, w którym roku Geertge oskarżyła go o złamanie obietnicy małżeństwa, kiedy nowa służąca, Hendrickje Stoffels, zastąpiła ją jako obiekt jego afektów i kiedy Rembrandt, działając w zmowie z bratem swej byłej służącej i kochanki, doprowadził do osadzenia jej w domu poprawczym, prawdopodobnie na podstawie orzeczenia o niemoralnym trybie życia i zaburzeniach umysłowych, gdy okazało się, że jej skarga może mu zaszkodzić. Rembrandt został zobowiązany przez sąd do wypłacenia dwustu guldenów rocznie na koszty jej utrzymania. Czynione uprzednio rozpaczliwe próby polubownego załatwienia sprawy spełzły na niczym - Rembrandt zgodził się utrzymywać ją i wykupił zastawione przez nią precjoza pod warunkiem, że nie zastawi ich ponownie i nie zmieni swego testamentu, zostawia-

JOSEPH HELLER

jąc całą biżuterię Tytusowi. To być może miało na celu udobruchanie krewnych Saskii. Oddała je w zastaw ponownie. Od czasu namalowania „Straży nocnej" minęło szesnaście lat, nim Rembrandt otrzymał zamówienie na inny grupowy portret, a to mówi coś o nieprzyjaznym odbiorze tamtego dzieła i o kłopotach artysty w Holandii. Nic nie wiemy, by Rembrandt po swym ślubie opuszczał kiedykolwiek Holandię. Arystoteles, którego skłonność do obserwacji, klasyfikowania, porównywania i wnioskowania pozostała nie zmieniona, mógł prześledzić paralelę między Sokratesem czekającym na egzekucję a Rembrandtem stojącym w obliczu bankructwa. Arystotelesowi, obwołanemu ojcem psychologii z tytułu takich jego prac, jak: „O duszy", „O rozsądku", „O pamięci i wspominaniu", „O spaniu i budzeniu się", „O snach i śmierci", nie wydawało się anomalią, że niektórzy ludzie wolą śmierć niż hańbę z powodu finansowej ruiny i że wielu wybiera samobójstwo jako alternatywę obu tych nieszczęsnych doświadczeń. Arystoteles potrafił także dostrzec podobieństwo między Holandią, gdzie zmartwychwstał na płótnie, a Atenami w czasach, o których słyszał, czytał i pisał. Ten mały i ambitny morski kraj, posiadający rozległe strefy wpływów i strzegący swego monopolu w handlu międzynarodowym, wydawał się być, podobnie jak Ateny, w stałym konflikcie z całym światem. Abel Janszoon Tasman zdążył już przepłynąć przez Ocean Indyjski, dotrzeć na południowy Pacyfik i odkryć Nową Zelandię, okrążyć Australię i stwierdzić, że jest kontynentem, oraz sporządzić mapę Nowej Holandii, jeszcze jednej zamorskiej posiadłości Republiki Holenderskiej. Po drugiej stronie Atlantyku, na wschodnim wybrzeżu Ameryki Północnej, założono holenderską kolonię Nowe Niderlandy. W zachodniej Afryce Holendrzy opanowali Angolę, do której zapuścili się po niewolników, bardzo użytecznych na plantacjach i w rafineriach cukru w Brazylii, zabranych uprzednio Portugalczykom. Zarówno Holandia, jak Ateny sprowadzały zboże z Rosji - Ho— 27 —

PO HOLENDERSKI!

landia przez Bałtyk, Ateńczycy zaś przekraczali Hellespont i Bosfor, po czym mijając grecką kolonię Bizancjum, wpływali na Morze Czarne i na Krymie zapełniali swe okręty pszenicą, żytem i jęczmieniem, tak potrzebnymi ich miastu. Ateny często podejmowały wojny tylko i aż po to, aby utrzymać kontrolę nad tym szlakiem. Ateńscy kupcy sprzedawali ziarno także na innych rynkach, gdy ceny były tam wyższe niż w Atenach. Były również różnice między Sokratesem a Rembrandtem, których ten wnikliwy filozof, twórca definicji, nie mógł nie zauważyć. Jak większość mężczyzn w Atenach, którzy nie pracowali, Sokrates większą część dnia spędzał poza domem. Jak większość Holendrów, Rembrandt rzadko kiedy przestawał pracować i ślęczał niemal cały czas w domu. Pogoda w Niderlandach nie zachęcała do spędzania czasu na wolnym powietrzu i do prowadzenia dysput ze współobywatelami w takim stopniu jak w Atenach, które korzystały przeciętnie z trzystu słonecznych dni w roku. W Holandii takich dni nie było w ogóle. Rembrandt mieszkał w domu nieprawdopodobnie przeładowanym dziełami sztuki, wyszukanymi strojami, bronią i zdobnymi tkaninami. Wszystko to gromadził namiętnie przez ponad dwadzieścia lat, odkąd przeprowadził się do Amsterdamu. Pracował zaś na poddaszu przepełnionym studentami, od których pobierał opłaty za lekcje malowania. Niebawem jednak wszystko, co posiadał, miało zostać wystawione na sprzedaż, włączając w to nawet popiersie Homera, które uwiecznił na swoim obrazie. Starożytnym Grekom nawet nie śniły się takie cuda, jakie Rembrandt czynił swoim pędzlem na płótnie. Nie przyszłoby im na myśl, że piękno zdolne wzruszać tak głęboko wyszło spod ręki człowieka na co dzień pozbawionego wyobraźni i przeciętnego. Sokrates i Platon nie ceniliby wysoko dzieł Rembrandta. Malarstwo było jedną z tych sztuk mimetycznych, które traktowali lekceważąco jako imitację imitacji. W swej pierwszej utopii, „Państwie", Platon uzasadniał konieczność poddania malarstwa cenzurze, podobnie jak poezji i muzyki. Natomiast w „Prawach" — 28 —

JOSEPH HELLER

wyłożył projekt niemal całkowitego zakazu uprawiania tej sztuki w społeczności idealnej. Sokrates kpiłby sobie z tej kolorowej imitacji na płótnie popiersia będącego gipsową czy kamienną kopią marmurowej imitacji człowieka, którego nikt, o kim byśmy coś wiedzieli, nigdy nie widział i o którego istnieniu nie ma żadnego przekazu. Sokrates trząsłby się ze śmiechu na widok długiej twarzy Arystotelesa i jego śmiesznego stroju. Dla Arystotelesa natomiast obraz, który go przedstawiał, był czymś więcej niż naśladownictwem. Posiadał on swój unikatowy charakter, nie istniejący nawet w królestwie Platona. Podczas gdy Arystoteles przyglądał się i rozmyślał, artysta dodał oliwkowego brązu i zieleni do białych rękawów jego komży, lecz rękawy wciąż były białe! Nałożył suchym pędzlem trochę nowych nieprzezroczystych pigmentów na miękką jeszcze powierzchnię i raptem pojawiły się fałdy na tkaninie, a strój nabrał jakby blasku i bogactwa. Stosował krótkie, szerokie uderzenia pędzlem na warstwie farb wcześniej nałożonych pociągnięciami długimi i delikatnymi, pozostawiając ślady po szczeci na powierzchni tkaniny i dodając jej przez to jakby ciężaru i szorstkości. Muśnięciami cienkiego pędzla dorobił delikatnie worki pod oczami i zmarszczki na czole Arystotelesa. Na grubych warstwach farby położył więcej laserunków, aby dodać blasku biżuterii. Posługując się małymi plamkami bieli osiągnął to, że złoto długiego, ciężkiego łańcucha na piersi Arystotelesa zajaśniało pełnym blaskiem. Po chwili, jakby natchniony jakąś myślą, spiętrzył stos książek po lewej stronie w głębi obrazu, tworząc we właściwym miejscu wypełnienie pustej przestrzeni wertykalnie równoległe w stosunku do głowy i kapelusza Arystotelesa oraz do popiersia Homera. Przesuwał wisior z wizerunkiem Aleksandra z jednego miejsca na drugie tak długo, aż zawisł dokładnie tam, gdzie chciał go widzieć. Także raz po raz zmieniał decyzję co do rozmiarów ronda kapelusza. To, co zrobił z popiersiem Homera, było rewelacją nie do poję— 29 —

PO HOLENDERSKI!

cia dla człowieka, który w swoim czasie podziwiał ze zdumieniem podobizny Aleksandra, malowane przez Apellesa. Arystoteles stał się świadkiem cudu transformacji, jaki dokonał się między oblepioną warstwami matowych farb paletą a wibrującą odcieniami rzeźbą na stole. Dodając ciemnego brązu do kremowej farby, Rembrandt wywołał u Arystotelesa złudzenie, że ma przed sobą żywe ciało, nie zaś martwy posąg, że zdaje się ono nabierać ciepła wiekuistego życia pod dotknięciem jego ręki. Rembrandt odziewał Homera prostymi pociągnięciami pędzla, które były szerokie i płaskie, fałdy zaś na jego szacie uzyskiwał przez dodanie smug ciemniejszych brązów. Wydawało się Arystotelesowi jakąś niezgłębioną tajemnicą, że osoba tak mało utalentowana obdarzona była takim geniuszem. Arystoteles, kontemplując popiersie Homera, nie spoglądał na Homera. Natomiast ślepy Homer spoglądał na Arystotelesa. Arystoteles tak był poruszony tym, co widział, że dziwił się, dlaczego Rembrandt nie namalował nigdy dotąd całej postaci Homera, lecz tylko jego kamienne popiersie. Rembrandt pomyślał, iż jest to dobra myśl, i mniej więcej osiem lat później, gdy Arystoteles już się zadomowił na zamku na Sycylii, wysłał statkiem do don Antonia Ruffa, spekulując na nową, intratną transakcję, szkic malowidła przedstawiającego Homera dyktującego skrybom swój poemat. Płótno to dołączone zostało do przesyłki głównej, zawierającej dzieło wykonane na drugie zamówienie Ruffa, a mianowicie wizerunek Aleksandra w półpostaci. Ruffo odesłał „Homera", aby Rembrandt mógł go dokończyć, uskarżając się równocześnie, że płótno, na którym namalowany był Aleksander, zostało sporządzone z czterech zszytych ze sobą kawałków w celu, jak tego był pewien, zamydlenia mu oczu, gdyż jego zdaniem do istniejącego wcześniej wizerunku głowy dosztukowano resztę i w taki sposób oszukańczo powiększono obraz do rozmiarów ustalonych w kontrakcie. Znając Rembrandta, nie wiemy, czy Ruffo nie miał racji. Szorstka odpowiedź Rembrandta na reklamację klienta, która zachowała się tylko w kopii listu, byłaby dziś wiele warta dla zbie— 30 —

JOSEPH HELLER

raczą rękopisów, gdyby można było oryginał odnaleźć albo... podrobić. Obecnie „Aleksander" (jeśli jest to autentyk) wisi w muzeum w Glasgow, a „Homer", uszkodzony przez ogień i tak przycięty, że widoczny jest tylko fragment centralny i ręka jednego skryby, znajduje się w Mauritshuis w Hadze. W Nowym Jorku Metropolitan Museum musiało przebijać na aukcji zarówno Muzeum Sztuki z Cleveland, jak i Instytut Sztuki Carnegiego z Pittsburga, aby zdobyć „Arystotelesa". Zarówno Sokrates, jak i Rembrandt byli biedni. Sokrates nic nie posiadał, nic nie był nikomu winien i nie martwił się. Rembrandt był autentycznie nieszczęśliwy. Nielegalnie podbierał pieniądze ze skromniutkiego spadku, pozostawionego jego córeczce przez drugą z jego służących, która została jego konkubiną. Tytus umarł na rok przed Rembrandtem. Cała jego uboga scheda należała formalnie do jego znajdującej się w odmiennym stanie żony, która oskarżyła Rembrandta o podkradanie również i jej pieniędzy. Jednym z późnych malowideł Rembrandta jest autoportret śmiejącego się artysty. Może on napełnić was smutkiem. Prawdopodobnie farby są na nim położone szpachlą. Obecnie wisi w muzeum w Kolonii. Nie moglibyście go kupić nawet za milion dolarów. Sokrates, gdy był młodszy, posiadał dosyć środków, aby pełnić służbę wojskową jako hoplita, od którego wymagało się, by sam wyposażył się w zbroję i broń. U schyłku życia nie posiadał prawie nic poza żoną i trojgiem dzieci. Wyznał przyjacielowi, że gdyby znalazł dobrego kupca, to, jak sądzi, mógłby uzyskać za cały swój dobytek z domem włącznie około pięciu min. - Prowadzisz, Sokratesie, życie - powiedział mu ktoś kiedyś -jakie nawet niewolnika przymusiłoby do ucieczki od swego pana. Mięso, jakie jadasz, i to, co pijesz, jest nędznej jakości. Ubranie, jakie nosisz, nie tylko jest liche, ale nigdy go nie zmieniasz, czy to lato czy zima. I nigdy nie nosisz obuwia ani tuniki.

PO HOLENDERSKI!

- Ależ powinieneś starać się zrozumieć - wyjaśnił Sokrates -że wedle mego przekonania nie mieć potrzeb to rzecz boska. Powiadał, że czuje się bogaty, gdy przechadzając się po placu targowym, zlicza wszystkie rzeczy, które tam widział, a bez których, jak wiedział, mógł się doskonale obejść. Jego stosunek do własności bardziej był podziwiany niż naśladowany. O żonie Sokratesa, Ksantypie, znaleźć można opowieści nie całkiem wiarygodne (w Diogenesa Laertiosa .Żywotach i poglądach słynnych filozofów" oraz w Ksenofonta „Wspomnieniach o Sokratesie"), że była złośnicą i że gdy pewnego razu spotkała męża na rynku, gdzie marnował czas z przyjaciółmi, zdarła mu szatę z pleców i publicznie zbeształa za to, że w domu nic nie ma, a nawet i jego brakuje. Przeciętna wolna kobieta ateńska nigdy nie stawiała nogi poza domem, jeśli mogła tego uniknąć. Było więc oznaką skrajnej biedy żony Sokratesa, iż nie posiadała nawet niewolnika, którego by mogła posłać na rynek. Gdy Sokrates został uznany za winnego, oskarżyciele zażądali jego śmierci. Uniósł wówczas do góry swą prawą rękę i poprosił o zastosowanie wobec niego kary lżejszej, na przykład uwięzienia lub wygnania. - Grzywna nie jest w tym wypadku stosowna - oświadczył krótko Sokrates. - Chyba że, oczywiście, zechcielibyście określić jej wysokość stosownie do tego, co mógłbym zapłacić - zaproponował. No cóż, może byłbym w stanie uiścić jedną minę, dlatego proponuję taką karę. Oni oczywiście skazali go na śmierć. Nadmienił wówczas, że jego przyjaciele nalegają na niego, by zgłosił gotowość zapłacenia grzywny w wysokości trzydziestu min, które oni by gwarantowali, na co on ostatecznie wyraża zgodę. Mimo to skazali go na śmierć. Był on jedyną osobą, na której, jak się wydawało, nie zrobiło to wrażenia. Zbliżające się święta odwlekały wykonanie kary. Gdy przyjacie— 32 —

JOSEPH HELLER

le poczynili przygotowania do jego ucieczki, nie chciał nawet o niej słuchać. Nie zgodziłby się łamać obowiązujących w jego mieście praw. Aluzje zawarte w czterech sztukach Arystofanesa - „Chmurach", „Osach", „Ptakach" oraz .Żabach" - nie pozostawiają wątpliwości, że Sokrates był na tyle znany, że żarty na jego temat były powszechnie zrozumiałe. Satyryk Eupolis pisał o nim: „Nie cierpię Sokratesa, który potrafi wymyślić wszystko, tylko nie to, jak samemu zaopatrzyć się w jedzenie". Nikt nie chciał uwierzyć garbarzowi Asklepiosowi, gdy przysięgał, że nigdy nie rozmawiał z Sokratesem i nie znał żadnych jego twierdzeń, za jakie skazano go na śmierć. Oskarżyciele Sokratesa nie znali ich również. W czasie procesu podali jako przykład tylko jedno zdanie rzekomo jego autorstwa -że słońce jest z ognia, a księżyc z ziemi. Sokrates kpił w replice, że są to dobrze znane poglądy, głoszone przez Anaksagorasa, i nawet uczniaki śmiałyby się z niego, gdyby przypisywał sobie ich autorstwo, nie mówiąc już o tym, że takie teorie są po prostu głupie.

III

WYNALEZIENIE PIENIĄDZA 6 Wynalezienie pieniędzy przez Lidyjczyków w siódmym wieku p.n.e. wywołało trwałe zmiany w ekonomicznym życiu społeczeństw, a zmiany te uwidoczniły się w Holandii szczególnie silnie w wieku siedemnastym naszej ery. One to umożliwiły Rembrand-towi nabycie domu przy Breestraat na warunkach kredytowych, przewidujących wpłacenie gotówką sumy zaledwie tysiąca dwustu guldenów jako pierwszej raty w dniu wprowadzenia się. Następne tysiąc dwieście guldenów wpłacił Rembrandt po sześciu miesiącach, a po upływie kolejnego półrocznego okresu - dalsze osiemset pięćdziesiąt guldenów; tak więc te trzy wpłaty, dokonane w ciągu roku, dały łącznie dwadzieścia pięć procent całej należności. Reszta miała zostać zapłacona w ciągu pięciu lub sześciu lat, w zależności od wyboru Rembrandta, przy zwyczajowo stosowanej pięciopunktowej stopie oprocentowania. Dom kosztował trzynaście tysięcy. Rembrandt ufał, iż będzie go w stanie spłacić. Dlaczegóż by nie? W pierwszym roku swego pobytu w Amsterdamie zrealizował więcej zamówień niż w całym swym dotychczasowym życiu. Siedem następnych lat było równie tłustych. Po przybyciu do Amsterdamu w wieku dwudziestu pięciu lat stał się z dnia na dzień najmodniejszym w mieście portrecistą. W roku 1639, gdy razem z Saskią kupił dom, wykonał malowidła dla księcia Fryderyka Henryka Orańskiego do jego pałacu w Ha— 34 —

JOSEPH HELLER

dze. Dwa inne jego obrazy znalazły się w posiadaniu króla Anglii, Karola I, któremu w roku 1649 odrąbano głowę. Rembrandt zarabiał górę pieniędzy, gdy miał lat trzydzieści trzy. Czy były więc przesłanki do powątpiewania w to, że z każdym rokiem będzie zarabiał więcej? W tej dzielnicy Amsterdamu, do której przeprowadził się wraz ze swą rodziną po utracie domu, zajmował pomieszczenia wystarczająco obszerne, aby urządzić w nich pracownię dla siebie i ulokować tam Hendrickje, swą córeczkę oraz Tytusa, którego renta wynosiła zaledwie dwieście dwadzieścia pięć guldenów rocznie. Gdy kupowali dom w 1639 roku, on i Saskia byli małżeństwem z pięcioletnim stażem. Saskia była już sierotą, gdy się poznali. Jakkolwiek ośmioro rodzeństwa miało równe udziały w majątku zmarłego ojca, to jednak posag Saskii był wystarczająco duży, by łącznie z dochodami Rembrandta pozwolić obojgu na ostentacyjną rozrzutność, co z kolei wywołać musiało ostrą krytykę ze strony krewnych, zarzucających jej trwonienie spadku. W swym wianie wniosła Saskia do tego obiecującego mieszczańskiego małżeństwa również pewien patrycjuszowski prestiż. Awans ten wielce cieszył Rembrandta, który inaczej nigdy by go nie dostąpił. Biorąc pod uwagę despotyczną naturę Rembrandta i pasywność charakteru, jaką skłonni jesteśmy przypisać Saskii, można przyjąć, że dobrze do siebie pasowali. I było to w istocie udane małżeństwo, jeśli nie brać pod uwagę wątłego zdrowia Saskii i śmierci pierwszej trójki ich dzieci wkrótce po narodzinach. Nie ma żadnych przekazów, które wskazywałyby na to, że jej rodzina zgłaszała jakieś zastrzeżenia wobec małżeństwa z synem młynarza z Lejdy, który wszak był już uznanym w Amsterdamie artystą, mającym, jak przypuszczano, wstęp na dwór księcia Fryderyka Henryka. Ze znanych nam dzisiaj dokumentów wynika, że Rembrandt rzadko kiedy, o ile w ogóle, bywał na dworze, i zawsze tylko jako malarz wykonujący swoją robotę. Jego rodzina całkowicie milczała, jakkolwiek matka dostarczyła niezbędną pisemną zgodę na ślub, opatrując ją w miejscu podpisu znakiem X. — 35 —

WYNA LEZIENIE PIENIĄDZA

Żaden z członków jego rodziny nie brał udziału w weselu; prawdopodobnie nikt z nich nie był zaproszony. Od czasu, gdy Rembrandt przeprowadził się z Lejdy do Amsterdamu, między nim a jego rodziną nie było żadnych kontaktów, z wyjątkiem wiadomości przesyłanych z okazji czyjejś śmierci. Nic nie wiadomo, aby kiedykolwiek odwiedzał ich w Lejdzie; wiadomo natomiast, że co najmniej dwóch jego braci żyło w skrajnej nędzy. Nawet jeszcze przed przyjazdem do Amsterdamu młody Rembrandt miał dość pieniędzy, aby pożyczyć tysiąc guldenów swemu amsterdamskiemu marszandowi. Tysiąc guldenów było olbrzymią sumą dla tak młodego człowieka. Być może ta pożyczka stanowiła inwestycję w handel obrazami. Prawdopodobnie to Uylenburgh namówił Rembrandta, aby przeniósł się do Amsterdamu, miasta większego od Lejdy, z którego właśnie zaczęły nadchodzić pierwsze poważne zamówienia. Co najmniej do czasu zawarcia małżeństwa Rembrandt mieszkał w Amsterdamie w domu Uylenburgha przy Breestraat, a więc przy ulicy, na którą zamierzał koniecznie powrócić, ale już do własnego domu, gdyż sądził, że będzie mógł sobie na taki wydatek pozwolić. Jest niemal pewne, że Saskia i Rembrandt spotkali się właśnie w domu jej kuzyna Uylenburgha w czasie jednej z jej wizyt w Amsterdamie, dokąd przyjeżdżała z Fryzji. Rembrandt wkrótce stał się jako rezydent w tym domu swego rodzaju znakomitością i główną atrakcją spotkań urządzanych przez Uylenburgha, na które wstęp być może trzeba było opłacić. A teraz, w wieku lat czterdziestu siedmiu, za jedyne pięćset guldenów będzie Rembrandt pracował przez ponad rok nad obrazem przedstawiającym Arystotelesa kontemplującego popiersie Homera. Hendrick van Uylenburgh był w tym tolerancyjnym mieście szanowanym człowiekiem interesu, członkiem sekty mennonitów. Utrzymywał osobiste oraz handlowe stosunki z wpływowymi osobami, które nie tylko decydowały o obsadzie stanowisk w urzędach miejskich, lecz również o tym, jacy malarze uzyskają municypalne, a nawet prywatne zlecenia. Wielkie miasto portowe Am— 36 —

JOSEPH HELLER

sterdam było wówczas najbogatszym i najbardziej żywotnym ośrodkiem żeglugowym świata. Wielkie miasto portowe Amsterdam nie było portem morskim, gdyż oddalone było o dobrych siedemdziesiąt mil od brzegu Morza Północnego, gdzie znajdowały się urządzenia przeładunkowe. Pożyczanie pieniędzy od wszystkich współpracujących z nim artystów, którzy dysponowali gotówką, było zwyczajem praktykowanym przez Uylenburgha. W zamian za udzielane mu pożyczki polecał on tych artystów zamożnym kupcom i przedstawicielom wolnych zawodów, którzy chętnie zamawiali obrazy. Taką osobą był doktor Nicolaes Tulp. „Lekcja anatomii doktora Nicolaesa Tulpa", obraz datowany na rok 1632, okazała się spektakularnym debiutem Rembrandta w tym nowym dla niego mieście, do którego przybył rok wcześniej poprzedzony reputacją dobrego portrecisty. Nie tracił teraz czasu, pracując nad umocnieniem swej pozycji. Miał dwadzieścia sześć lat. Jego udramatyzowana kompozycja, przedstawiająca grupę chirurgów przypatrujących się sekcji, w trakcie której doktor Tulp z podręcznikiem w ręku prowadzi wykład na temat ramienia rozciętego dopiero co skalpelem, jest niezwykłym, śmiałym w zamyśle arcydziełem, a jednak niemal wszystko na tym obrazie jest fałszywe. Doktor Tulp nie mógł dokonać sekcji ramienia w momencie ukazanym na obrazie, gdy odczytuje odnośne ustępy z podręcznika anatomii, a zebrani wokół chirurdzy chłoną jego słowa w nabożnym skupieniu. Sekcję rozpoczyna się zwykle od jamy brzusznej, a ta ukazana jest w stanie nietkniętym. Mężczyźni namalowani przez Rembrandta są bez wyjątku oficjelami gildii chirurgów, nie zaś studentami medycyny, i być może nie ma wśród nich ani jednego lekarza. Oprócz jednej postaci wszystkie pozostałe utrwalone zostały w trakcie czynności, których nie powinny w takim momencie wykonywać. Jedyną prawdziwie oddaną postacią w „Lekcji anatomii" jest mężczyzna znany jako Adrian Adriaensz 't Kint ('t Kint znaczy po holendersku „Dzieciak"). To właśnie ów trup leżący na stole. — 37 —

WYNALEZIENIE PIENIĄDZA

Człowiek ten został publicznie powieszony za rabunek z użyciem przemocy. Ukradł płaszcz. Doktor Tulp, wybitny uczony, profesor anatomii przy amsterdamskiej gildii chirurgów, członek rady miasta, a później czterokrotny burmistrz, był synem kupca sukiennego. W Amsterdamie w pierwszej połowie siedemnastego stulecia nie było hańbą urodzić się w rodzinie kupca handlującego tkaninami albo solą, śledziami, gałką muszkatołową czy goździkami, pieprzem i cynamonem, zbożem, drewnem, tytoniem, bronią, a nawet, co nieuchronnie musiało nadejść wraz z postępem cywilizacji, samymi pieniędzmi. Pod koniec tego stulecia produkcja sukna, solenie i spedycja śledzi czy też inne zajęcia, wymagające znacznego wysiłku fizycznego, zdecydowanie spadły w hierarchii społecznego prestiżu. Pod koniec siedemnastego stulecia zamożni kupcy, właściciele manufaktur i spedytorzy portowi w Amsterdamie uskarżali się, że znacznie od nich bogatsi wyżsi urzędnicy publiczni nie angażują się już w sprawy handlu czy produkcji, „czerpiąc w zamian swe dochody z domów, gruntów oraz pożyczania pieniędzy na procent". Arystoteles określał pożyczanie pieniędzy na procent jako najgorsze ze zwyrodnień w obrocie pieniężnym. Poczęła się wyłaniać nowa warstwa arystokracji i coraz więcej dzieci bogatych rodziców wiązało się przez małżeństwo z olśniewającymi fortunami innych rodzin. Przedstawiciele tej nowej klasy zaczęli nabywać już letnie rezydencje oraz odpowiednio wykwintne i efektowne stroje. Kiedy sklepikarze oraz rzemieślnicy zaczęli nosić stroje niemal identyczne w stylu, przedstawili projekt ustawy grożącej karą wszystkim osobom spoza klasy średniej za ubieranie się na ich modłę. Wniosek ów uzasadniano tym, że przy braku zróżnicowania strojów byłoby często niemożliwe odróżnić ludzi zasługujących na gesty uszanowania od tych, którzy na tę grzeczność nie zasłużyli. Ustawa taka nie przeszła, jednakże sam jej projekt doskonale odzwierciedlał ducha społecznych przemian i nowych podziałów klasowych. Wraz z wynalezieniem pieniądza możliwości osiągnięcia zysku — 38 —

JOSEPH HELLER

zwiększyły się ogromnie i natychmiast pojawili się ludzie gotowi gonić za nim jak za niczym innym na tym świecie. A skoro tylko dostrzeżono, że więcej pieniędzy niż z czegokolwiek innego można wycisnąć właśnie z pieniędzy, odtąd energia państw w coraz większym stopniu poczęła skupiać się na produkowaniu pieniędzy w ilości przekraczającej takie podstawowe potrzeby socjalne, jak możność nabywania produktów niezbędnych dla zapewnienia zdrowia, dobrej kondycji fizycznej oraz rozrywki. Gdy zaś w państwie jest więcej pieniędzy niż towarów, które można za te pieniądze kupić, wówczas coraz więcej pieniędzy idzie na kupno większej ilości pieniędzy. Wzrasta tym samym w stopniu decydującym znaczenie banków, zwiększa się liczba prawników i księgowych, a społeczeństwo ulega dezorganizacji i słabnie pod względem militarnym. Pojawia się grupa ludzi świetnie prosperujących w finansowym światku oraz dużo liczniejsza grupa tych, którzy idą prosto na zatracenie. Gdy Hendrick van Uylenburgh pożyczał od swoich klientów w Amsterdamie pieniądze na rozkręcenie interesu lub gdy pozwalał im inwestować w swoją firmę, miał zwyczaj wydawania - tytułem zabezpieczenia - obrazów Rembrandta lub innych artystów, przy czym zdawał sobie sprawę z tego, iż mogły one być kopiowane bez autoryzacji i bez zapłaty dla twórców oryginałów. Niejednokrotnie zastawiał te same obrazy u więcej niż jednego kredytodawcy. Uylenburgh potrafił również wydawać jako zabezpieczenie pożyczek oryginalne płyty miedziorytnicze i bynajmniej nie zabraniał kredytodawcom odbijania z nich kopii na sprzedaż. Rembrandt z kolei sprzedawał wykonane przez siebie płyty do akwafort pewnemu portugalskiemu Żydowi, potajemnie odbijając dla siebie dodatkowe egzemplarze i gwałcąc w ten sposób warunki umowy. René Descartes - zwany ojcem nowoczesnej filozofii i twórcą geometrii analitycznej - spędził większą część swego życia w Amsterdamie w tym samym okresie co Rembrandt. Wypowiedział na temat tego miasta znamienną uwagę - jego mieszkańcy byli tak pochłonięci doglądaniem i nieustannym pomnażaniem zysków, iż — 39 —

WYNA LEZIENIE PIENIĄDZA

mógłby on tam spędzić nawet całe życie, a i tak nikt by na niego nie zwrócił uwagi. Descartes spędził znaczną część swego życia w Amsterdamie, ale nie został przez Rembrandta zauważony. Rembrandt wyznaczył w miesiąc po ślubie swego pełnomocnika prawnego, zlecając mu wyegzekwowanie wszystkich drobnych należności od dłużników Saskii z obszaru Fryzji. Od tego momentu aż po kres jego życia rzadko kiedy następowały okresy dłuższe niż dwa lata, kiedy nie był uwikłany w jakieś procesy o pieniądze. Gdy jego kochanka i gospodyni Hendrickje Stoffels została pod zarzutem uprawiania cudzołóstwa wezwana do stawienia się przed starszymi rady parafialnej, Rembrandt także otrzymał wezwanie. Odmówił stawienia się. Gdy „Arystoteles kontemplujący popiersie Homera" był już bliski ukończenia, Hendrickje pozowała Rembrandtowi nago do obrazu przedstawiającego rozmyślającą nad listem Dawida Batszebę. Pozowała również do zachwycającego obrazu, ukazującego młodą kobietę w momencie, gdy wchodząc do wody, unosi wysoko ponad kolana poły swej białej koszuli. Ten pełen prostoty i naturalności obraz jest właściwie wykonanym olejnymi farbami szkicem. Niemniej Arystoteles był zafascynowany, śledząc sam proces tworzenia, obserwując narastanie sugestywności, z jaką oddana była konkretność ciała, substancjalność i kształt ludzkiej istoty. Widział, jak niemal z niczego, z samej tylko idei oraz szpachli wyłania się biel koszuli, uzupełniona plamą konturów czerwonej sukni, leżącej na ziemi tak, jak gdyby została tam przypadkiem porzucona. I był również Świadkiem działania niemal profetycznej intuicji artysty, z jaką bezbłędnie wczuwał się w możliwości barwy, formy, przestrzeni i faktury. Gdy Hendrickje pozowała nago lub z uniesioną do góry połą koszuli, Arystoteles kierował swój wzrok na popiersie Homera. Fakt, że Hendrickje znajdowała się w szóstym miesiącu ciąży, ani nie dodawał jej powabu w oczach Arystotelesa, ani nie zwiększał jej szans na oczyszczenie się z zarzutów przed przełożonymi jej Kościoła. — 40 —

JOSEPH HELLER

W co najmniej czterech biografiach Rembrandta, wydanych w języku angielskim, trudno doszukać się dobrej opinii o nim jako człowieku, niezależnie od jego wartości jako artysty. Można co najwyżej pochwalić go za sympatyczne przedstawienie na kilku obrazach owych biednych aszkenazyjskich Żydów, którzy gromadnie schronili się w Amsterdamie, uciekłszy przed wojnami w Niemczech i w Polsce, a do których miejscowi bardziej wykształceni i zadbani Żydzi sefardyjscy, podobnie jak i liczni Holendrzy, czuli wstręt i pogardę. Rembrandt nie należał do artystycznej cyganerii. Wszystkie trzy kobiety, o których wiadomo, że z nim żyły Sa-skia, Geertge oraz Hendrickje - poznał w swoim domu. Jego życie miłosne było w praktyce częścią życia domowego. Związki te cechowała jakaś oszczędność ruchowa, którą Arystoteles, autor teorii ruchu, wyłożonej w jego „Metafizyce", mógł zrozumieć, ale której nie cenił. Rembrandt nie lubił podróżować, podobnie jak Sokrates, który prawie nigdy nie opuszczał Aten. Wiemy tylko o jego dwóch wyjazdach z Amsterdamu: do Francji w sprawie małżeństwa oraz do Rotterdamu w sprawie jakiegoś interesu. Możemy być pewni, iż czasami udawał się na wieś, jako że przetrwały malowane przez niego pejzaże, nieprawdopodobnie monotonne, choć niektórzy dostrzegają w nich wielkość. Wykonał akwafortę przedstawiającą mnicha obłapiającego kobietę w polu. Malował martwe natury tak ubogie, że ludzie, którzy je posiadali, wstydzili się ujawnić, że są ich posiadaczami. Żadna dotąd się nie odnalazła. Powiadano o Rembrandcie, iż jego uczniowie malowali na posadzce monety, aby obserwować, jak pędzi ku nim i schyla się, by je podnieść, lecz tę opowieść, jak się wydaje, zaliczyć należy do gatunku anegdot o wielkich ludziach, w których więcej jest zmyślenia niż prawdy. Podobnie jak inni holenderscy artyści owych czasów kazał uczniom kopiować jego obrazy. Kopie te później sprzedawał. Im lepszy był uczeń, tym cenniejsza była kopia. — 41 —

WYNA LEZIENIE PIENIĄDZA

Im cenniejsza była kopia, tym cenniejszy był uczeń. Był taki okres, gdy Rembrandt zarobił więcej pieniędzy sprzedając studenckie falsyfikaty niż własne oryginały. Przytacza się przykład pewnego inwentarza majątkowego z tamtego okresu, w którym wymieniony został jeden autentyczny Rembrandt i sześć kopii, wyraźnie jako takie oznaczonych. W Paryżu istniała głośna kolekcja bankiera i znawcy sztuki Everarda Jabacha, składająca się wyłącznie z kopii dzieł, które kiedyś posiadał. Był wśród nich autoportret Rembrandta z roku 1660, ukazujący go przed sztalugą, trzymającego malsztok i paletę z pędzlami. Oryginał znalazł się później w posiadaniu Ludwika XIV, a obecnie wisi w Luwrze. Ta godna uwagi kolekcja kopii wielkich dzieł, które niegdyś stanowiły własność bankiera, mogłaby dziś zostać sprzedana za prawdziwą fortunę... w fałszywych pieniądzach. Rembrandt namalował aż pięćdziesiąt dwa autoportrety, przynajmniej tyle dotrwało do naszych czasów, a niektóre z nich nie wyszły spod jego pędzla. Trudno jest wprawdzie zrozumieć, jak mogą istnieć autoportrety wykonane przez kogoś innego niż przez osobę sportretowaną, lecz mamy tu właśnie z takim przypadkiem do czynienia. Co najmniej cztery spośród kopii autoportretów Rembrandta cenione są wyżej niż ich pierwowzory, których nigdzie nie można zobaczyć. Na dwóch z nich rysunek i opanowanie pędzla jest lepsze od wszystkiego, co mógł osiągnąć sam Rembrandt. Chyba że kopie są dziełami Rembrandta, a wszystkie pierwowzory były namalowane przez kogoś innego. Trudno w to uwierzyć, jak powiada Schillig. Gdy Rembrandt stał się niewypłacalny w roku 1656, jego długi wynosiły łącznie siedemnaście tysięcy guldenów, z czego więcej niż połowa została pożyczona dla ratowania domu przed zajęciem. Jedną z jego wierzycielek była Geertge Dircx, która domagała się pieniędzy na swe utrzymanie, gdy po pięciu latach została wypuszczona z domu poprawczego, w którym udało się Rembrandtowi ją zamknąć przy pomocy zeznań jej brata. Geertge umarła, zanim — 42 —

JOSEPH HELLER

zdołała zainkasować choćby jednego stuivera, który - dodajmy -stanowił dwudziestą część guldena. Prawdopodobnie nigdy nie otrzymałaby tego stuivera. Spośród wszystkich wierzycieli Rembrandta tylko jeden otrzymał całą sumę, jaka mu się należała. Osobą tą był burmistrz. Od czasu wynalezienia pieniądza ludzie zyskali swobodę pożyczania pieniędzy na procent, tak jak to robił Rembrandt, i popadania w długi, tak właśnie jak Rembrandt. W dawnych Atenach, gdy obywatele nie byli w stanie spłacić długów, stawali się niewolnikami. Także ich żony i dzieci. Małe gospodarstwa upadały. Miasto ulegało podziałowi na wierzycieli i dłużników, na bogatych i biednych. Gdy głównym motywem działania stała się żądza zysku, człowiek stał się mniej ważny. Każdy był do zastąpienia, dobrobyt społeczeństwa zszedł na dalszy plan. Komu była potrzebna klasa robotnicza, skoro było do dyspozycji tylu niewolników? Czemuż by troszczyć się o wytwarzanie czegoś, co można było za mniejsze pieniądze sprowadzić? Dlaczego miałoby się coś sprzedawać tanio, skoro można było sprzedać drogo? Już sto lat przed Perykle-sem bogaci właściciele ziemscy z Aten ładowali na okręty poza obrębem miasta wielkie ilości zboża, by sprzedać je korzystniej za granicą, podczas gdy ludność miejska głodowała. Groziła rewolucja. Aby uniknąć wojny domowej, powierzono rządy Solonowi, właścicielowi ziemskiemu. Zniósł on niewolnictwo jako karę za bankructwo. W celu złagodzenia niedoboru zboża zakazał eksportu wszelkich produktów rolnych z wyjątkiem oliwy, której zawsze był nadmiar. Właściciele ziemscy zwiększyli uprawę oliwek i zmniejszyli produkcję zboża. Zwierzył się przyjaciołom, iż zamierza anulować długi, ale zostawić duże majątki ziemskie. Jego przyjaciele zaciągnęli pożyczki i nabyli szybko wielkie gospodarstwa. Długi zostały umorzone, farmy były ich. — 43 —

WYNALEZIENIE PIENIĄDZA

Przyjemniej jest nam wierzyć, iż on sam nie miał z tą machinacją nic wspólnego. W naszych czasach uważa się Solona za mądrego prawodawcę. Bogaci byli rozwścieczeni, ponieważ nie otrzymali swoich pieniędzy, biedni też byli rozwścieczeni, ponieważ nie otrzymali ziemi. Solon pisywał wiersze z powiedzonkami w rodzaju: „Cnoty nikt nie odbierze, gdy trwa niezmiennie, Pieniądz zaś zmienia właścicieli niemal codziennie". W oryginale greckim poezja ta również przyprawiała o mdłości. Sokrates, który żył w piątym wieku przed narodzinami Chrystusa i przez jeden rok w następnym, przemawiał na swoim procesie tak, jak gdyby sam był Chrystusem. - Zostałem wam zesłany przez boga jako bąk nękający Ateny powiedział sędziom. -1 nie zamierzam przemawiać tu we własnej obronie, jak moglibyście sądzić, ale raczej w waszej obronie, abyście nie zgrzeszyli przeciw bogu, skazując mnie. Jestem jego dla was podarunkiem. A jeśli zabijecie mnie, nieprędko znajdziecie następcę. Przez całe swe życie - mówił dalej - wsłuchiwałem się w boski głos i byłoby grzechem z mojej strony, gdybym zlekceważył boskie nakazy. Ateńczycy, szanuję i kocham was, ale będę słuchał raczej boga niż was. Było już za późno, by wyperswadować mu to przekonanie, które w średniowieczu zaprowadziłoby go na stos dla heretyków. A przecież właśnie w średniowieczu wrócił do łask Platon, a myśl Arystotelesa odkryto na nowo, samego zaś Arystotelesa obwołano „Filozofem". Było natomiast jeszcze za wcześnie, by opowiedzieć Sokratesowi o obłąkanym nauczycielu z Amsterdamu z zębatym nożem do krajania chleba w ręku, który wierzył, iż Bóg polecił mu udać się do Rijksmuseum prosto z restauracji, w której właśnie zjadł swój obiad. 7 Gdy Sokrates miał lat sześćdziesiąt pięć, a Platon dwadzieścia cztery, trwała blokada Aten przez okręty zbudowane za pieniądze Persów, a obsadzone przez Spartan, którzy po gorzkich doświad— 44 —

JOSEPH HELLER

czeniach, wyniesionych z walk przeciwko Ateńczykom, nauczyli się prowadzić wojnę na morzu. Od strony lądu miasto także było otoczone. Obywatele Aten tłoczyli się w obrębie murów. Był to ostatni etap walk, które wybuchły dwadzieścia siedem lat wcześniej. Z posągów w świątyniach i pomników na placach zdrapywano złoto i srebro, by przetopić je na monety niezbędne dla kontynuowania wojny, która coraz bardziej rujnowała miasto. Pomimo tego teatry prosperowały. Gdy Rembrandt miał lat czterdzieści siedem i gdy malował „Arystotelesa", trwała blokada wybrzeży Holandii, podjęta przez Anglików, którzy po doświadczeniach wyniesionych z walk przeciwko Holendrom nauczyli się budować okręty wojenne zdolne unieść ciężkie uzbrojenie. Odkryli także, że więcej pieniędzy niż rolnictwo i hodowla zwierząt przynosi handel, czego wcześniej Holendrzy nauczyli się od Portugalczyków. Anglicy, wlokący się dotąd w ogonie handlu i słabo nadążający za postępem w przemyśle, zaczęli wreszcie zdawać sobie sprawę, iż Niderlandczycy ciągną Ogromne zyski z wielkich połowów śledzi, prowadzonych przez holenderskie flotylle rybackie u wybrzeży Szkocji i dalej na południe. Anglicy zauważyli także, iż surowe sukno, sprowadzane z Anglii i po wykończeniu w Holandii sprzedawane za granicę, przynosiło Holendrom zyski większe niż te, jakie osiągali angielscy hodowcy owiec oraz tkacze. Pod koniec stulecia, gdy praktyczna Holandia zrozumiała, iż nie może dłużej walczyć przeciwko Anglii i współzawodniczyć z nią z racji jej korzystniejszego położenia geograficznego oraz liczby ludności, sprytni holenderscy agenci asekuracyjni woleli udzielać lekcji z zakresu ubezpieczeń i finansów swoim dawnym przeciwnikom, organizując im takie instytucje jak Bank of England, Lloyds i giełdę londyńską, lokując kapitały w Anglii w celu wzmocnienia angielskiej gospodarki zamiast popierania własnej. Potwierdzili tym samym prawdę, że pieniądz rządzi się specyficznymi prawami, płynąc nie tam, gdzie go najbardziej potrzebują, lecz tam, gdzie będzie się mnożył najszybciej. Działania militarne toczyły się na morzu. Decydujące bitwy

— 45 —

WYNA LEZIENIE PIENIĄDZA

w tej pierwszej angielsko-holenderskiej wojnie rozgrywały się na wodach kanału La Manche, przez który normalnie przepływały oceaniczne statki holenderskie, udające się do zamorskich posiadłości Holandii. W samym Amsterdamie nie było widać zbyt wielu oznak toczącej się wojny. Rembrandt, pochłonięty swym malarstwem i swymi problemami, nie bardzo był w stanie przeanalizować związek między ponurymi perspektywami, rysującymi się dla finansów miasta, a groźną recesją, już trapiącą Holendrów. Jan Six, częsty u niego gość, stale mu o tym przypominał. Rembrandt zdał sobie wreszcie sprawę z tego, że suma zadłużenia za dom obejmuje już także ponad tysiąc guldenów z tytułu narosłych przez siedem lat odsetek. Arystoteles nie odzywał się. Pożyczanie na procent było czymś nienaturalnym, jak pisał, bowiem osiągnięty zysk nie został uzyskany poprzez proces wymiany, któremu właśnie miał w założeniu służyć pieniądz. - Oczywiście - odezwał się Rembrandt - mogę sprzedać dom z łatwością. - W kraju panuje poważna recesja - odparł Six. - Jeśli sprzeda pan swój dom, może pan nie uzyskać za niego nawet tyle, ile pan zapłacił. - On jest wart teraz więcej. - Ludzie obecnie wydają pieniądze bardzo ostrożnie - stwierdził Six. - Prawdopodobnie właśnie dlatego właściciele hipoteki chcą być teraz spłaceni. Six wiedział, o czym mówi. Jego rodzina posiadała zakłady far-biarskie oraz przędzalnie jedwabiu. Rembrandt słuchał go z posępną miną. Arystoteles sam nie wiedział, co poradzić. Six był młodszy od Rembrandta. Był to wykształcony mężczyzna o dużej wrażliwości estetycznej, biorący czynny udział w życiu intelektualnym miasta. Ogłosił drukiem własną sztukę pod tytułem „Medea", do której Rembrandt wykonał akwafortę. Dzieło pod względem artystycznym było zadowalające, natomiast w miarę robienia odbitek szybko poczęło tracić wyrazistość linii.

— 46 —

JOSEPH HELLER

- To błąd drukarza - orzekł, nie mając racji, Rembrandt. - Oni nigdy nie uważają. Kilka lat wcześniej wykonał akwafortowy portret Jana Sixa czytającego przy oknie. Portret ten był na tak wysokim poziomie, że nikt w mieście nie był w stanie wykonać akwaforty równie dobrej. Zresztą i sam Rembrandt nie powtórzył już nigdy tego sukcesu, choć prawdę mówiąc, nie wiemy, czy zadał sobie trud, by spróbować. Ta akwaforta również nie odbijała się wyraźnie. - Drukarz, drukarz - mruczał, zrzucając winę na człowieka, któremu Six zlecił wykonanie odbitek. - On był nieuważny i popsuł płytę. Rembrandt wiedział, a nie chciał w swym uporze uwierzyć, że akwaforty nie nadają się do robienia z nich większej liczby odbitek, a specjalnie właśnie ta przedstawiająca Jana Sixa. W swej inwencji posunął się tak daleko, że dla uzupełnienia linii wytrawionych przez kwas wydrapywał kreski bezpośrednio na płycie, i to zarówno tak zwaną suchą igłą, jak i rylcem miedziorytniczym, łącząc trzy różne techniki - akwaforty, miedziorytu i suchej igły -tworząc zadziory, pogłębiające wprawdzie miękkie akcenty w niezliczonych odcieniach czerni, ale ścierające się bardzo szybko, co w efekcie dawało coraz to bledsze odbitki. Six nie wnosił reklamacji. Wydawał się wielce zaintrygowany techniką, jaką posługiwał się Rembrandt w swej pracy, i od czasu do czasu wstawał tylko po to, aby przyglądać się z zachwytem zmianom zachodzącym na płótnach przedstawiających Arystotelesa, Batszebę i inne postacie i móc je komentować. Prawie nie zdając sobie sprawy z tego, co robi, usiłował podejść do samego płótna, aby ocenić z bliska najdrobniejsze szczegóły każdej zmiany. - Widzę, że znów coś tu pan zmienił, prawda? - zapytał, patrząc na Arystotelesa. Dodał, że jest to godne podziwu choćby jako sam efekt optyczny oraz że nie może wyjść z zachwytu, iż ta doskonała iluzja człowieka pogrążonego w głębokich rozmyślaniach mogła zostać w sposób tak fascynujący stworzona przy pomocy tylko pędzla i farb.

— 47 —

WYNA LEZIENIE PIENIĄDZA

- I mojej szpachli, i mojego palca również - melancholijnie dodał Rembrandt. Uprzejmie, lecz z determinacją stanął miedzy Sixem a sztalugą, aby przeszkodzić mu w podejściu zbyt blisko do obrazu. Nie miał ochoty dzielić się z nikim swymi sekretami. - Pragnąłbym, aby pan mnie namalował-odezwał się raptownie Six, dodając pospiesznie, gdy Rembrandt odwrócił się i spojrzał na niego - oczywiście w pana manierze. - W mojej manierze? - Artysta zdawał się być zaskoczony. - W każdy sposób, jaki pan wybierze, mam na myśli. Nie miałbym nic przeciwko temu, aby zrobił pan to w taki sam sposób, jak tutaj. - Portret jak ten? To nie jest portret. - Nie powiedziałem, że portret. Podoba mi się ta szorstka faktura, te wszystkie pańskie cienie i czernie i te bardzo szerokie pociągnięcia pędzla. Pan jasno daje do zrozumienia, że koncepcja artysty jest ważniejsza od wyglądu osoby portretowanej, nieprawdaż? Rembrandt zachichotał. - Próbuję - przyznał. - Rozpoznaję popiersie Homera - ciągnął dalej Six, kiwając głową. - A szata na stojącym mężczyźnie, mam wrażenie, jest współczesna, natomiast toga - antyczna. Czy się mylę? Rembrandt nie wiedział. To były rzeczy, które kupił. - Pan naprawdę nie wie? Wiem, że pan nie chce powiedzieć. Nie rozpoznaję kapelusza. - Kapelusz sam wymyśliłem. - Ale pan go zmienił, prawda? Pan powiększył mu rondo. - Zmieniłem je. Będzie mniejsze. - Nie poznaję mężczyzny. Czy to ktoś, kogo powinienem znać? - To Arystoteles. - Wygląda jak Żyd. Arystoteles błyszczał. Rembrandt przyćmił blask delikatnym pociągnięciem pędzla. - Teraz wygląda tak, jak chciałem - powiedział Rembrandt. -Pozuje mi do niego mój przyjaciel. - W takim kostiumie? Arystoteles? — 48 —

JOSEPH HELLER

- Nie podoba się panu ten efekt? - Wygląda tak smutno. - Ja go tak właśnie widzę. Starzeje się. Nie wie, co robić. Jest starożytnym filozofem i nie może znaleźć pracy. - Czyżbym dostrzegł jeszcze coś? Czy na tym wiszącym medalionie jest jakaś twarz? - Namalowałem ją. Nie wiem, czyja to twarz. Widziałem ją na czymś, co kiedyś kupiłem. - Niech pan mówi, że to Aleksander Wielki. - Dlaczego? - Był uczniem Arystotelesa. Zyska pan uznanie za dużą pomysłowość w kształtowaniu symboliki obrazu. Łańcuch jest ze złota? - Tak, jeszcze go trochę pogrubię. - Jak pan to robi, że wygląda jak prawdziwy? - Proszę nie stawać zbyt blisko. Zapach farby może panu zaszkodzić. - O ile grubszy będzie ten łańcuch? - Taki gruby, jak zechcę. - A jaki pan zechce? - Będę wiedział, kiedy już będę wiedział. - Ogromnie podobają mi się ręce. - Zrobię panu takie same. Chce pan? Mogę je zrobić dokładnie takie same. - Każdą rękę namalował pan kilkoma zaledwie pociągnięciami, nieprawdaż? A jednak są one idealnie naturalne, jakby spoczywały. Są zadziwiające. - Ja nie jestem najlepszy, kiedy muszę oddać na płótnie ruch. - Nie maluje pan ludzi jedzących lub pijących. - Niezbyt często. Czy chciałby pan, abym namalował portret śledzia? - Wszyscy inni to robią. - Ja lubię malować ludzi, którzy tylko patrzą. Gdy kończę jakiś obraz przedstawiający ludzi zajętych różnymi sprawami, nie odczuwam satysfakcji. - Jak pan zaczyna tworzyć? Jak pan podejmuje decyzję o tym, co będzie pan malował? — 49 —

WYNA LEZIENIE PIENIĄDZA

- Sposób, w jaki podejmuję decyzję? Nie wiem jak. Mógłbym namalować pana zupełnie odmiennie, na trzy czwarte wysokości. Ubierałby się pan właśnie do wyjścia w poważnych interesach. Wdziewałby pan płaszcz i nakładał rękawiczki. - Nie chcę wychodzić w interesach. Myślę, że już się zdecydowałem. - Wobec tego będzie pan wychodził na posiedzenie rady. - Nie sądzę, abym właśnie tego sobie życzył. - A zatem będzie pan szedł do urzędu, tak czy inaczej, mimo że nie będzie pan musiał pracować zbyt dużo. Na to pańska rodzina jest zbyt ważna, i pan też. A ja będę mógł skorzystać z pomocy pana wpływowych przyjaciół. Będę mógł znów odzyskać zamówienia, co pozwoli mi zapłacić za dom. Myślę, że pan powinien wyglądać starzej. - Wtedy będę wyglądał starzej. - Zrobię tak, aby pan wyglądał na starszego, tak jak wygląda rajca lub burmistrz. Rembrandt uśmiechnął się, Six zaś zmarszczył brwi. Rembrandt odłożył paletę, malsztok oparł o krzesło. W zupełnej ciszy przyglądał się chwilę w zamyśleniu swojemu przyszłemu klientowi. Kiwnął głową raz, skinął po raz drugi, podczas gdy Six stał nieruchomo, prawie nie oddychając. - Użyję znacznie żywszej czerni i różnych odcieni złota. Mogę zrobić pana ręce samą szpachlą. Zanim wyschną, przeciągnę po nich nożem, może użyję też palca. - A wtedy może odmieni się pańskie zdanie. - Six zaśmiał się cicho i zapytał żartobliwie: - A zastosuje pan to swoje słynne im-pasto? - Może nie będzie się panu podobać. - Nie przeszkadza mi. - A więc obiecuję panu obraz wart pańskich pieniędzy. - A ja chcę, żeby użył pan swego światłocienia, który tak krytykowano. - I z powodu którego ludzie stroją sobie ze mnie żarty. - A jak inaczej można będzie rozpoznać, że zostałem namalowany przez Rembrandta? — 50 —

JOSEPH HELLER

- Ale to nie będzie ładne. - Czy pan mnie uważa za kogoś, kto chce wyglądać ładnie? - Cieszę się, że jest jeszcze ktoś w Holandii, kto nie zawraca sobie głowy kanonami piękna - mruknął Rembrandt, lekko się uśmiechając. - Ja zamawiam obraz, a nie konterfekt. Rembrandt chrząknął z widocznym zadowoleniem. - Użyję więcej czerni niż tutaj. Dam więcej światła. Wymyślę panu kapelusz znacznie lepszy niż ten. - Chcę być namalowany w swoim własnym kapeluszu - odparł stanowczym głosem Six. - Będzie pan wyglądał jak ktoś, komu nie chciałbym być winien pieniędzy - dorzucił z chytrym uśmiechem Rembrandt i począł dodawać więcej złotej farby do Arystotelesowego łańcucha. Arystoteles zmarszczył brwi - człowiek taki jak Rembrandt mógłby go doprowadzić do szału. Rembrandt wydawał głośne pomruki, gdy Jan Six już opuścił jego pracownię. - Mogę przecież przepisać dom na syna - z tymi słowami zwrócił się do Arystotelesa, gdy po powrocie od drzwi zaczął z prawdziwym zadowoleniem przyglądać się swemu dziełu. - Ale wówczas mój syn będzie musiał sporządzić testament, czyż nie tak? A wtedy ja będę mógł być spadkobiercą. Wiem, że to właśnie chciałeś mi powiedzieć, nieprawdaż? Hę? Prawda, panie filozofie? Nie jest pan jedynym spryciarzem w tym domu, czyż nie mam racji? Arystoteles był siny ze złości. Rembrandt wyssał kolor z jego twarzy przez dodanie mieszaniny bieli z suchą umbrą, a potem wydłużył bruzdę na jego policzku. Rozeszły się pogłoski o brakach żywności w Utrechcie i Zelandii. Six był jeszcze jednym, od którego z pewnością będzie mógł pożyczyć pieniądze, mruknął dość głośno Rembrandt, patrząc w zamyśleniu na Arystotelesa. 8 Dla Arystotelesa kontemplującego popiersie Homera nieustanna pogoń za pieniędzmi stanowiła zagadkę, której rozwiązanie — 51 —

WYNA LEZIENIE PIENIĄDZA

przekraczało jego możliwości. Nadal nie potrafił zrozumieć, jak pieniądz mógł mieć jakąś wartość sam w sobie. Był przecież wyłącznie środkiem wymiany. Filozof nie mógł zrozumieć, co takiego tkwi w pieniądzu, iż czyni pogoń za nim rzeczą ważniejszą niż dobrze przespana noc. Umysł tak skomplikowany jak Arystotelesa nie potrafił znaleźć odpowiedzi na kwestię, z których rozwiązaniem ludzie prości nie mieli specjalnych kłopotów. „Człowiek, który zbija pieniądze na swych współziomkach, nie może jednocześnie oczekiwać od nich szacunku" - napisał Arystoteles w „Etyce nikomachejskiej". Na Sycylii nie był tego już tak pewny. W Londynie i w Paryżu zaczął mieć wątpliwości. W Nowym Jorku już wiedział, że nie miał racji, ponieważ wszyscy ludzie, którzy jako sponsorzy przyczynili się do pozyskania jego obrazu przez Metropolitan Museum, robili duże pieniądze na swych bliźnich, a cieszyli się ich ogromnym szacunkiem, szczególnie zaś po tym zakupie, jako że na mosiężnej tablicy na ścianie muzeum ich nazwiska widnieją tuż obok imion takich jak Arystoteles, Homer i Rembrandt. Homer musiał żebrać, a Rembrandt zbankrutował. Arystoteles, który miał pieniądze na książki, swoją szkołę i swoje muzeum, nie mógł kupić sobie własnego portretu. Rembrandta nie byłoby stać na Rembrandta.

IV „JESTEM NAJDZIWNIEJSZYM ZE ŚMIERTELNIKÓW" :9i

~

Proces Sokratesa odbył się pod rządami demokracji. Była to jeszcze jedna z rzeczy przerażających Platona, którego już przedtem napełniał odrazą okropny reżim Trzydziestu Tyranów, obalony pięć lat wcześniej przez demokratyczną rewoltę. Jego wujowie Kritias i Charmides należeli do najgorszych spośród Trzydziestu. Platon nie chciał, mimo nalegań, angażować się w politykę pod ich auspicjami. Miał wówczas dwadzieścia cztery lata. Miał lat dwadzieścia dziewięć, gdy Sokrates został stracony z powodu oskarżeń wniesionych przeciwko niemu przez kupca Anytosa, poetę Meletosa i krasomówcę Lykona. Sokrates przetrwał rządy Trzydziestu. Spokojnie wędrował po mieście i był zawsze sobą, Sokratesem, jakkolwiek raz został zatrzymany i ostrzeżony. Tyran Charykles przyprowadził go przed oblicze Kritiasa, który nie wspomniał ani słowem o tym, że kiedyś żyli w przyjaźni, gdy młody Kritias podążał za Sokratesem wędrującym po mieście i mimo niezbyt tęgiej głowy uczył się od niego. Tym, czego się nauczył, była umiejętność dyskutowania. Nauczył się także, że przedmiotem dyskusji nie jest dyskusja. - Jest takie prawo - przemówił Kritias - które zabrania nauczania sztuki zręcznego posługiwania się słowami. Sokrates nic nie wiedział o takim prawie. - Ja je teraz właśnie ustanawiam - odparł Kritias. Wprowadził je, wyraźnie mając na myśli Sokratesa. — 53 —

„JESTEM NAJDZIWNIEJSZYM ZE ŚMIERTELNIKÓW"

Sokrates zaprotestował, mówiąc, że nie rozumie, co sztuka władania słowem ma z nim wspólnego. - Jestem gotów respektować prawa - ciągnął z całą powagą, wykorzystując jak zwykle swe oratorskie zdolności - i pragnę je zrozumieć, chyba że nieświadomie przekraczam je z powodu mej ignorancji. Czy mógłbyś mi udzielić jasnych w tym względzie wskazówek? Czy to, co mówisz o sztuce operowania słowami, której każesz mi poniechać, związane jest ze słusznym czy niesłusznym rozumowaniem? Tyran Kritias zaczął w tym momencie przewracać z irytacji oczami. - Jeśli ze słusznym rozumowaniem, oznaczałoby to, że każe mi się poniechać poprawnego myślenia. Jeśli zaś z niesłusznym rozumowaniem, to oczywiście powinienem znacznie bardziej starać się rozumować poprawnie. Co, według ciebie, powinienem czynić? - Skoro, jak się wydaje, nie wiesz, o czym mówimy, Sokratesie, wyrazimy nasze nakazy tak jasnym językiem, że nawet ty nie będziesz mógł powiedzieć, iż ich nie rozumiesz. Od tej chwili nie wolno ci prowadzić żadnych rozmów z młodymi - odparł szorstko Chary kies. - Dobrze więc - rzekł Sokrates - proszę tylko, abyście ustalili wiek, według którego mężczyznę uznaje się jeszcze za młodego, aby nie powstały w przyszłości jakieś wątpliwości co do mego posłuszeństwa. - Tak długo - odparł Charykles - należy uznawać kogoś za młodzieńca, dopóki nie osiągnie wieku uprawniającego do zasiadania w Radzie. Od tej chwili nie będziesz rozmawiał z nikim poniżej trzydziestego roku życia. Sokrates skinął głową. - Przypuśćmy, że chcę coś kupić. Czy nie wolno mi nawet zapytać o cenę, jeśli sprzedawca nie ma jeszcze trzydziestu lat? - Och, tak - wyjaśnił Charykles. - W takich wypadkach wolno ci. Ale prawdą jest, że ty, Sokratesie, masz zwyczaj zadawania pytań, na które znasz odpowiedzi. I tego nie masz robić. Sokrates nie czuł się w najmniejszym stopniu obrażony tą charakterystyką. — 54 —

JOSEPH HELLER

- A jeśli pyta mnie o coś ktoś miody, na przykład gdzie jest Kritias albo czy wiem, gdzie mieszka Charykles, to czy mam odpowiedzieć czy nie? - Tak - odparł Charykles - w takich przypadkach wolno ci. Ale bacz na to, Sokratesie - dodał Kritias z miną ważnego człowieka, podejmującego zawsze ostateczne decyzje - byś unikał tych swoich ulubionych porównań, którymi się posługujesz, gdy rozprawiasz o ludziach sprawujących władzę w państwie - tych twoich szewców, murarzy i kowali - gdyż te przykłady, według mojej opinii, wyświechtały się i robi mi się niedobrze, gdy je słyszę. Jak ci zapewne wiadomo, pomogłem w tym, aby Alkibiades, nasz stary znajomy, został zgładzony. Nie myśl, że zawaham się uczynić z tobą to samo. Gdyby Sokrates był bogatszy, mogłoby się to wtedy skończyć dla niego znacznie gorzej, gdyż wśród owych Trzydziestu byli tyrani nie tylko w starożytnym rozumieniu tego słowa, lecz także w jego obecnym, pejoratywnym sensie. Zagarniali dla siebie z niepohamowaną chciwością wszelką własność tych, którzy im się przeciwstawiali, krytykowali ich działalność lub byli po prostu bogaci. Aresztowali tych ludzi niczym zwykłych kryminalistów, nie podając żadnych powodów, po czym wydawali dobrze nam znany rozkaz wypicia cykuty, również i wtedy nie troszcząc się choćby o pozory sprawiedliwości. Zostali oni mianowani przez Spartę w celu narzucenia Atenom nowej konstytucji, ustanawiającej wasalną zależność miasta w stosunku do zdobywcy, z którego ramienia mieli sprawować rządy. Byli to jednak w większości ludzie o prawicowych poglądach, krzepcy, energiczni i nastawieni antydemokratycznie. Nie widzieli potrzeby opracowania konstytucji, bez której i tak mogli robić to, co chcieli. Wkrótce więc po przejęciu przez nich władzy rozpoczęła się szaleńcza orgia prześladowań, plądrowania majątków, wtrącania ludzi do więzień i ich mordowania. Szczególnie narażeni na represje byli bogaci cudzoziemcy. Panował powszechny strach przed niespodziewanym aresztowaniem, nagłym stukaniem do drzwi, przed płatnymi donosicielami i tajną policją. Pewien bardziej umiarkowany członek reżimu został posłany „ — 55 —

.JESTEM NAJDZIWNIEJSZYM ZE ŚMIERTELNIKÓW"

na śmierć, gdy zaprotestował przeciwko okrucieństwom popełnianym przez grupę, którą sam pomagał organizować i w której gorliwie uczestniczył. W ciągu trwających osiem miesięcy rządów tyranii zostało straconych tysiąc pięciuset ludzi. Setki demokratów udało się na wygnanie. Pięć tysięcy obywateli, którzy w jawny sposób nie poparli nowych władz, zostało w grupach deportowanych do Pireusu, gdyż nie było ani dość miejsca w mieście pod porządny obóz koncentracyjny, ani terenu dla urządzenia kolonii karnej czy gułagu, ani czasu i dostatecznej liczby ludzi oraz naszych nowoczesnych urządzeń, umożliwiających szybkie uśmiercenie skazańców. Założeniem polityki Trzydziestu było wciągnięcie w ich zbrodnie wszystkich obywateli, ażeby nikt w mieście nie mógł oskarżyć ich o czyny, w których sam by nie brał udziału. „Albo to polubisz, albo żegnaj" - tak mniej więcej można sformułować maksymę, którą tyrani zaproponowali Ateńczykom. Anytos, oskarżyciel Sokratesa, znajdował się wśród demokratów, którzy uciekli do zbuntowanych emigrantów, organizujących się w Tebach. Sokrates znajdował się wśród obywateli, którzy zostali. Wydawało się nie mieć dla niego znaczenia, pod jakim rodzajem rządów żyje, dopóki pozostawał obywatelem Aten. Wady dostrzegał we wszystkich ustrojach. I nadszedł nieodwołalnie ów dzień, kiedy został oficjalnie wezwany, by w sprawie wagi państwowej stawił się przed Kritiasem. Został wraz z innymi włączony do grupy mającej pojmać i przyprowadzić na egzekucję Leona z Salaminy. - A jeśli zapyta, o jaką zbrodnię jest oskarżony, co mamy mu powiedzieć? - spytał Kritiasa Sokrates. - O żadną. - O żadną zbrodnię? A więc gdzie jest autorytet prawa, na mocy którego mamy uczynić to, co nam każesz? - Nie ma żadnego prawa. Nie było żadnej zbrodni. Ja jestem autorytetem. Ja chcę jego majątku. Nie przyprowadzajcie go tutaj. Zabierzcie go od razu do więzienia i załatwcie, aby skazano go na śmierć. — 56 —

JOSEPH HELLER

Sokrates zawrócił prosto do domu, nie dbając o karę, która mogła go spotkać za to nieposłuszeństwo. Pozostali czterej wezwani udali się posłusznie po Leona z Salaminy i przyprowadzili go do więzienia, gdzie został otruty. Zanim zdążono ukarać Sokratesa, nastąpił atak wygnańców. Sokrates został uratowany przez powstanie demokratów. Kritias i Charmides, wujowie Platona, polegli w Pireusie podczas nieudanego ataku buntowników. Nadejście pokoju nie zawsze oznacza koniec wojennej przemocy, tak więc i zakończenie tej wojny również nie położyło kresu nienawiści i wrogości, które były jej podłożem. W Eleuzis, dokąd uciekli ci spośród Trzydziestu, którzy przeżyli, oraz ich stronnicy, ułożono takie epitafium dla Kritiasa i pozostałych poległych tyranów: „Ku pamięci owych dzielnych mężów, co przebili lancą nadętą pychę przeklętych ateńskich demokratów". Są i dziś ludzie, którzy powiadają, że Kritias był czymś najlepszym, co przytrafiło się Grecji, a jedynym jego błędem było to, że nie udało mu się zabić wszystkich demokratów. Między chciwością i żądzą władzy oligarchów a nadętą pychą buńczucznych demokratów myśliciel taki jak Sokrates, nie okazujący szacunku żadnej ze stron, mógł zostać bezlitośnie i łatwo zmiażdżony, a idealista taki jak Platon nie mógł znaleźć dla siebie innego miejsca, jak tylko w świecie czystych idei i w fantastycznej wizji rządzonej po dyktatorsku społeczności, którą wyłożył w swym „Państwie". Rządy terroru oligarchów skończyły się. Rządy terroru demokratów opóźniały się. Minęło pięć lat, nim Sokrates został postawiony przed sądem przez Anytosa, Meletosa i Lykona. W ciągu tych pięciu lat nie robił nic innego niż to, co robił przez całe życie, z wyjątkiem może tego, iż zasugerował Anytosowi, że jego syn, w którym Sokrates odkrył silną naturę, być może chciałby zająć się w życiu czymś innym niż prowadzenie rodzinnego interesu. Afront uczyniony Anytosowi nie tłumaczy, jak się wydaje, — 57 —

„JESTEM NAJDZIWNIEJSZYM ZE ŚMIERTELNIKÓW"

w dostatecznym stopniu ogólnej wrogości tak dużej liczby ludzi w stosunku do Sokratesa. Tłumaczyłyby ją raczej lekkomyślność oraz nonkonformizm. Sokrates oświadczył w trakcie procesu, iż nigdy nie powiedział niczego prywatnie, o czym nie mówił publicznie. Z tym właśnie mógł być kłopot. - Zawsze jestem taki sam we wszystkim, co robię, czy to publicznie, czy prywatnie, i nigdy nie czyniłem żadnych marnych, tanich i dla pochlebstwa ustępstw wobec nikogo, również wobec tych, których zwą oszczerczo mymi uczniami - oświadczył, robiąc aluzję do jego odpowiedzialności za indoktrynację Kritiasa i Alki-biadesa, gdy byli młodzi, i za ich niesłychane wyczyny polityczne w wieku dorosłym. Nie wspomniał, że Alkibiades miał lat czterdzieści sześć, gdy został zabity, a miałby pięćdziesiąt jeden w czasie procesu, i że Kritias zmarł w wieku pięćdziesięciu siedmiu lat, a miałby teraz lat sześćdziesiąt jeden. - Nigdy nie miałem żadnych uczniów - ciągnął dalej. - Nigdy nie uważałem się za niczyjego nauczyciela. Lecz jeśli ktoś, młody czy stary, chce przyjść i porozmawiać ze mną, nie odpycham go. Nie pobieram od nikogo żadnej opłaty. Jestem gotów odpowiadać na pytania zarówno bogatych, jak i biednych i jestem w równym stopniu gotów wysłuchać każdej odpowiedzi na postawione przeze mnie pytanie. A czy ktoś stanie się złym człowiekiem czy dobrym, to ani jedno, ani drugie nie może być przypisywane mnie, gdyż ja nigdy nie uczyłem ani nie twierdziłem, iż uczę czegokolwiek. A jeśli ktoś powiada, że nauczył się czegoś lub też usłyszał kiedyś ode mnie coś, czego cały świat nie słyszał, to pozwólcie mi powiedzieć, że on kłamie. Prawda jest taka, iż jestem przekonany, że nigdy świadomie nie wyrządziłem nikomu żadnej krzywdy. Wierzę, że gdybyście stosowali prawo, jakie jest u innych narodów, że daje się nie jeden dzień, ale dni kilka na sądzenie spraw gardłowych, to mógłbym was o tym przekonać. Lecz zgodnie z tutejszym prawem macie decydować dzisiaj. Nie będzie więc wam chyba łatwo pozbyć się waszego do mojej osoby uprzedzenia. Platon był głęboko poruszony. Platon, gdy był już stary, dzięko-

IOSEPH HELLER

wał swemu dobremu losowi po pierwsze za to, że urodził się człowiekiem, a nie bezrozumnym zwierzęciem, po drugie za to, że urodził się Grekiem, a nie barbarzyńcą, wreszcie za to, że jego narodziny przypadły na czas, w którym żył Sokrates. Anytos, miłujący wolność bohater wojenny, kupiec skórzany i wytrwały obrońca tradycyjnie ateńskich demokratycznych wartości, nie uważał za szczególny dar fortuny, iż żył akurat współcześnie z Sokratesem. Zawiódł się na synu, a winą za to obarczał filozofa. Młodzieniec przeznaczony przez ojca do prowadzenia garbarskiego interesu, mimo iż rodzic kategorycznie zabronił mu uczestniczyć w dyskusjach prowadzonych na rogach ulic przez tego niechlujnego, nie cieszącego się poważaniem starego obrazoburcę Sokratesa, popadł w pijaństwo i nieróbstwo. W rodzinie Anytosa poczęto rozważać pytania z zakresu logiki dotyczące koniecznej oraz wystarczającej przyczyny. Czy przyczyną zniechęcenia się młodzieńca do interesów i zainteresowania się filozofią stał się Anytos, Sokrates, obaj, czy żaden z nich? Anytos przerwał te rozmyślania i postanowił oskarżyć Sokratesa o popełnienie poważnych zbrodni, które w istocie nie były poważne. Zakładał, że Sokrates, podobnie jak inni, raczej ucieknie z Aten, niż zdecyduje się stanąć przed sądem. Poeta Meletos miał być głównym mówcą; Sokrates zwykł był pomniejszać znaczenie poezji. Retor Lykon miał przygotować konstrukcję przemówień; Sokrates wykpił retorykę. - A kto zapłaci kary, jeśli nie uda nam się uzyskać poparcia co najmniej jednej trzeciej składu ławy? - zapytał poeta Meletos. - Właśnie - podtrzymał to pytanie Lykon, krasomówca. Anytos powiedział, że zapłaci. Lykon snuł z zadowoleniem swe przewidywania: - Sokrates jest słabym mówcą. A ponieważ nie jest hipokrytą, nie pozwoli sobie na to, aby odczytać obronę przygotowaną mu przez kogoś innego. Każdy z nas powinien dlatego zaczynać i kończyć swe wystąpienie pochwałą jego talentów krasomówczych oraz otwierać i zamykać każde nasze przemówienie oskarżyciel-skie ostrzeżeniem skierowanym do sędziów, by mieli się na bacz— 59 —

„JESTEM NAJDZIWNIEJSZYM ZE ŚMIERTELNIKÓW"

ności z uwagi na jego przemyślność i umiejętność zwodzenia słuchaczy słownymi sztuczkami. Zaprzysiężony przez nich akt oskarżenia przeciwko Sokratesowi, synowi Sofroniskosa z Alopeke, składał się z trzech sentencji. „Sokrates winny jest tego, że odmawia uznania bogów uznanych przez państwo oraz że wprowadza inne, obce bóstwa". Dla jego trzech oskarżycieli nie miało żadnego znaczenia, że Sokrates stale składał ofiary, zarówno w swym domu, jak i na ołtarzach świątyń, że uznawał wieszczenie, nigdy nie obrażał religii i nie występował przeciw pobożności ani w słowach, ani w czynach. Krytycznie oceniał poetów, którzy jak Homer czy Hezjod, opowiadali o bogach nieprzystojne historie. Dla wzmocnienia oskarżenia dodali drugi zarzut, który dosłownie stanął Anytosowi w gardle, tak był niegodziwy i niewybaczalny: nauczanie. ,Jest on także winny psucia młodzieży". Anytos podziwiał zręczność, z jaką Lykon sformułował ten zarzut, lecz postanowił nie ufać mu w przyszłości. Gdyby wymienili syna Anytosa, wtedy skarga stałaby się podstawą do wytoczenia postępowania cywilnego, nie zaś karnego. Chytrze nie wymieniając żadnego imienia, przywołali na salę sądową widma tyrana Kritiasa oraz zdrajcy Alkibiadesa. .Żąda się kary śmierci".

10 Sokrates był najdziwniejszym ze śmiertelników, jak sam o sobie powiadał, i zdawał sobie sprawę, że czasami doprowadza ludzi do tego, iż zupełnie tracą koncept. Protagorasowi, sławnemu sofiście, dogadywał, gdy był jeszcze całkiem młody: - Ja mam bardzo kiepską pamięć i jeśli ktoś bardzo długo gada, już nie pamiętam, o czym on mówi. Trazymachos z Chalcedonu zirytował się na niego, jak czytamy u Platona w „Państwie": - Myślę, że jeśli naprawdę chcecie wiedzieć, co to jest sprawiedliwość, to powinniście nie tylko pytać, ale i odpowiadać, i nie — 60 —

JOSEPH HELLER

szukać dla siebie zasługi w tym, że zbijecie z tropu swego oponenta w dyskusji, gdyż wielu jest takich, co potrafią zadawać pytania, a nie potrafią dawać na nie odpowiedzi. Ale Sokrates postępował tak zawsze: sam odmawiał odpowiedzi, za to pastwił się nad cudzą odpowiedzią. - Ja nic nie wiem - mówił ze skromną miną Sokrates. - A ponieważ nie wiem, co to jest sprawiedliwość, nie mogę również wiedzieć, czy jest ona cnotą czy nie jest, jak również nie mogę orzec, czy człowiek sprawiedliwy jest szczęśliwy czy nieszczęśliwy. Wiedzieć, że się nie wie, to wiedzieć wiele. Mądrość polega na tym, że się wie, iż mądrości nie ma. Nikt nie brał poważnie tej jego udawanej ignorancji. Człowiek jest zwierzęciem politycznym i zwierzęciem towarzyskim - woli słyszeć odpowiedzi nawet fantastyczne niż nie słyszeć żadnych. - Czy cnoty można się nauczyć czy trzeba ją zdobywać przez praktykę? - dopytywał się Meno. Odpowiedzią Sokratesa było pytanie: - A co to jest cnota? Reakcja Mena zawierała więcej zmieszanego z lękiem podziwu niż protestu. - Zanim cię poznałem, Sokratesie, mówiono mi, iż nie robisz nic innego, tylko komplikujesz sprawy sam dla siebie oraz wprawiasz w zakłopotanie innych. Jesteś, jeśli wolno mi wyrazić się w sposób żartobliwy, ludzkim odpowiednikiem ryby zwanej drę-twikiem, która paraliżuje każdego, kto się do niej zbliży i dotknie jej. To, jak mniemam, mnie się właśnie przydarzyło. Mój umysł i mój język zostały sparaliżowane i nie wiem, jaką mam ci dać odpowiedź. W przeszłości mówiłem ogromnie często o cnocie i myślę, że były to naprawdę doskonałe przemówienia, a teraz nie potrafię nawet powiedzieć, co to jest cnota. - Nie sposób otrzymać od niego prostej odpowiedzi - wyznała Ksantypa, żona Sokratesa, w rozmowie z Alkibiadesem, który był na tyle śmiały i bezceremonialny, że zapytał ją wprost, na ile prawdziwe jest to, co słyszał o niej i o Sokratesie. Ksantypa ani nie potwierdziła, ani nie zaprzeczyła, że wylała mu pewnego razu nocnik na głowę. — 61 —

„JESTEM NAJDZIWNIEJSZYM ZE ŚMIERTELNIKÓW"

- Nie macie pojęcia, jaki on naprawdę jest. - Opowiedz mi. - Gdy zadajesz mu jakieś pytanie - ciągnęła Ksantypa - chce on wiedzieć, co masz na myśli. Jeśli powiesz mu, żeby coś zrobił, będzie twierdził, że nie rozumie, i będzie prosił, żeby mu to wytłumaczyć. Kiedy skończysz wyjaśnienie, będzie domagał się jeszcze jakiegoś wyjaśnienia dodatkowego. Kiedy już myślisz, że wszystko wyjaśniłeś, zada jeszcze jakieś pytanie i zmusi cię do kontynuowania wyjaśnień. - Alkibiades wierzył całkowicie jej słowom. - Pomyśl tylko, jak trzeba było się namęczyć, żeby zechciał wyrzucić śmieci! Oczywiście pytał najpierw, co to są śmieci. Jeśli mu mówiłam na przykład, że staje się głuchy, udawał, że nie słyszy. Jeśli mówiłam, że jest niemy, nazywał mnie sofistką. Spróbujcie kazać mu wylać nocnik. Dojdzie do tego, że to ty będziesz musiał mu pokazać, jak się to robi. Doprowadzał ją do szaleństwa swymi nie kończącymi się przykładami, dotyczącymi szewców, pasterzy, lekarzy i budowniczych. Przyjaciołom, którzy byli ciekawi, dlaczego się jej nie pozbył, odpowiadał, że pożycie z żoną najtrudniejszą do zniesienia spośród wszystkich kobiet stanowi doskonałą zaprawę przed zmierzeniem się ze światem. Jeśli może znieść Ksantypę, nie będzie już miał trudności z resztą ludzkości. Jeździec - dodał kiedy indziej w którymś ze swych kolejnych porównań, na które tak Ksantypa narzekała będzie ćwiczył na najdzikszych wierzchowcach, wiedząc, że później nie będzie już miał kłopotów z końmi bardziej uległymi. Sokrates zdawał się lubować w przykładach z jeźdźcami, pasterzami, lataczami obuwia i lekarzami, a wysnuwane z tych jego porównań wnioski, co spostrzegł Arystoteles już po przeczytaniu paru zaledwie dzieł Platona, często były wręcz niedorzeczne. - Często miałem ochotę widzieć go martwym. - Tak zaczął swą pijacką przemowę, sławiącą Sokratesa, jego przyjaciel Alkibiades, jak to opisuje w „Uczcie" Platon. W okresie młodzieńczym oraz we wczesnej męskości pełen werwy Alkibiades był najbardziej czarującą, a równocześnie niezwykle kontrowersyjną osobą w Atenach. Kreował dla młodych pe-

— 62 —

JOSEPH HELLER

wien styl bycia i sposób życia, który doprowadzał do wściekłości starszych obywateli. Jego własny syn i inni młodzi mężczyźni naśladowali jego sposób chodzenia, jego ekstrawaganckie ubiory, a nawet jego sepleniącą wymowę. Przystojny, bogaty, szlachetnego rodu, był oblegany przez kobiety i psuty przez mężczyzn. Stał się jeszcze bogatszy dzięki poślubieniu szacownej i majętnej kobiety, którą nieustannie zdradzał, przeważnie z miejscowymi heterami, owymi jońskimi kurtyzanami, wyróżniającymi się wykształceniem i dużym wyrobieniem towarzyskim, czego brakowało kobietom ateńskim. (Sławna przyjaciółka Peryklesa, Aspazja, była sławna między innymi dlatego, że nadzorowała jeden z najbardziej wziętych domów heter w Atenach). Nie było w Atenach nikogo bardziej pysznego, próżnego i aroganckiego niż Alkibiades, nikogo, kto by zwracał mniejszą uwagę na formy i był bardziej ostentacyjny w swych pozach, nikogo bardziej pewnego siebie lub mniej skłonnego do wyrażania skruchy. - Nic właściwie nie robiąc - kontynuował Alkibiades swoją przemowę do przyjaciół w trakcie przyjęcia, na które zresztą nie był zaproszony, lecz na którym zjawił się, wpadając z wielkim hałasem i mocno podpity - spowodował, że poczułem się zawstydzony mym postępowaniem i moją słabością w poskramianiu dążenia do popularności za wszelką cenę. Doprowadził do tego, że przyznałem, iż nie powinienem żyć w ten sposób. Kiedy już jednak nie było go przy mnie, znów ogarniała mnie żądza popularności. I dlatego zawsze, kiedy go widzę, chcę przed nim uciekać jak jakiś tchórz. Sokrates był brzydki. Miał wyłupiaste oczy, grube wargi i spłaszczony nos, a chodził jak bocian, stąpając sztywno i rozglądając się bystro dokoła. Jego twarz przypominała satyra, pokpiwał Alkibiades. Sokrates wydawał się szczególnie brzydki w środowisku, które wysoko ceniło urodę. Przystojnych młodzieńców nazywano pięknymi, a wyróżniający się urodą tacy młodzi ludzie jak Alkibiades, Agaton czy Eutydemos byli uwielbiani i wychwalani dla ich urodziwych twarzy, atletycznej sprawności czy też poetyckich uzdolnień.

— 63 —

„JESTEM NAJDZIWNIEJSZYM ZE ŚMIERTELNIKÓW"

Alkibiades, najbardziej podziwiany i pożądany spośród wszystkich pięknych młodych mężczyzn jego generacji, czuł się urażony, jak wyznał, że Sokrates nie dołączył do orszaku innych starszych mężczyzn, tworzących grono jego adoratorów. Zmieszany tym i podrażniony odwrócił tradycyjny układ, czyniąc z Sokratesa obiekt zalotów, a z siebie zalotnika. Nie wahał się używać pochlebstw i podstępów, aby wzbudzić pożądanie właśnie u Sokratesa. W końcu poddał się, pokajał i wyznał, że pod wpływem przestawania z Sokratesem narodził się w nim szacunek dla siły charakteru, samokontroli i odwagi tego człowieka, którego przedtem nie doceniał i nie rozumiał. - Jeśli idzie o niego, jest doprawdy rzeczą zadziwiającą, iż nie jest on podobny do żadnej ludzkiej istoty, czy to żyjącej obecnie czy dawniej. Gdy szukacie odpowiednika Achillesa, to znajdziecie Brazidasa i innych. Jeśli wybór wasz padnie na Peryklesa, możecie sobie wyobrazić, że Nestor i Antenor byli do niego podobni, i to samo może być powiedziane o innych słynnych mężach. Natomiast nasz tutaj przyjaciel jest tak niezwykły, że nigdy nie będziecie w stanie odnaleźć jakiegokolwiek podobieństwa, choćby dalekiego, między nim a tymi, którzy żyją obecnie lub którzy żyli kiedyś zwierzał się Alkibiades. Obaj służyli w piechocie podczas oblężenia Potidei i w Azji Mniejszej; Alkibiades miał wtedy osiemnaście lat. Został ranny, a Sokrates uratował mu życie. Była to odważna akcja, wielce chwalona w swoim czasie. Jednak nie przysporzyła Sokratesowi sympatii w późniejszym okresie, po tym jak Alkibiades uciekł najpierw do Sparty, a później do Persów, gdzie się go obawiano i przeklinano. Medal za dzielność dostał się Alkibiadesowi z racji jego szlachetnego urodzenia pomimo tego, iż on sam stwierdzał z naciskiem, że to Sokrates na niego zasłużył. Sokrates nalegał, by Alkibiades go przyjął. - Był bardziej uparty niż generałowie w przekonaniu, że to ja powinienem otrzymać odznaczenie, i tego również nie kwestionuje ani temu zaprzecza, gdy tak siedzi tutaj i słucha mnie z tą swoją — 64 —

JOSEPH HELLER

twarzą satyra. Czyż nie mówię prawdy o tobie? No, spójrzcie, on milczy i zdaje mi się, że się rumieni - opowiadał Alkibiades. Medal za dzielność był oczywiście wielkim zaszczytem; był on jednym z tych zaszczytów, który przynosił więcej zaszczytu tym, którzy go przyznawali, niż odznaczonym. Było bardziej zaszczytnym nadanie go komuś lepiej urodzonemu niż Sokrates, najlepiej przystojnemu młodzieńcowi takiemu jak Alkibiades, który wychowywał się w domu Peryklesa po bohaterskiej śmierci ojca w bitwie pod Koroneą. Koronea była wielką klęską Aten. Po zakończeniu kampanii i powrocie żołnierzy do domów wszyscy podziwiali odznaczonego medalem Alkibiadesa, dowodząc tym samym, że otrzymanie medalu to rzeczywiście zaszczyt. Gdyby medal otrzymał Sokrates, byliby zdziwieni. Wzruszaliby ramionami i pytali dlaczego. Nie ma dużego znaczenia przyznanie ważnego odznaczenia komuś prawie bez znaczenia. Alkibiades opowiadał, jak Sokrates w czasie tej zimowej kampanii chodził boso po lodzie i znosił ostre chłody bez dodatkowego odzienia. Inni żołnierze patrzyli na niego z niechęcią, sądząc, że w ten sposób pragnie on zaznaczyć swą wyższość nad nimi. Alkibiades powiedział też to, o czym inni przyjaciele Sokratesa wiedzieli. Sokrates potrafił wpaść w trans i stać godzinami bez ruchu, gdy nawiedziła go jakaś myśl. Pewnego razu w czasie owej kampanii, relacjonował Alkibiades, świadek tego wydarzenia, Sokrates zastygł wczesnym rankiem, a on widział go stojącego w tym samym miejscu jeszcze w południe. Krążyły pogłoski, że Sokrates czasem stał i rozmyślał nad czymś od samego świtu, a inni przychodzili, by mu się przyjrzeć. Jońscy żołnierze wynieśli pewnego wieczoru swoje posłania na dwór, aby zobaczyć, jak długo tak wytrzyma. W trakcie czuwania zmorzył ich sen. Sokrates stał całą noc w tym samym miejscu. Dopiero o brzasku poruszył się wreszcie. Z nadejściem dnia odmówił prostą modlitwę do słońca i oddalił się. Dzisiaj stan taki nazywa się katalepsją. — 65 —

„JESTEM NAJDZIWNIEJSZYM ZE ŚMIERTELNIKÓW"

Nadprzyrodzony glos, o którym mówił Sokrates, nazywamy teraz halucynacją słuchową. Osiem lat później, podczas inwazji Beocji przez Ateńczyków, doszło do bitwy pod Delion. Delion stało się widownią kolejnej sromotnej porażki Aten, bezładnego odwrotu wojsk na taką skalę, że Perykles porzucił wówczas na zawsze swe śmiałe marzenia o ateńskim imperium lądowym. Tym razem Alkibiades znalazł się w kawalerii i, jak opowiadał, był względnie bezpieczny w czasie odwrotu. Siedząc na swym koniu, mógł doskonale obserwować, jak Sokrates cofał się razem z resztą, gdy bitwa została przegrana. Szedł z takim opanowaniem i tak groźną miną, że ścigający ich Beoci wzdrygnęli się na jego widok i zachowali bezpieczną odległość, woląc polować na tchórzy uciekających w wielkim popłochu. - Muszę was przed nim ostrzec - żartował dalej mocno pod-ochocony Alkibiades. - Kiedy Sokrates jest w towarzystwie, nikt go nie prześcignie w zdobywaniu względów przystojnych młodzieńców. Ten Sokrates, którego tu widzicie, ma skłonność do zakochiwania się w chłopcach i zawsze można go spotkać w ich towarzystwie. Zwróćcie tylko uwagę, jak od razu znalazł zgrabną wymówkę, aby móc usiąść obok Agatona. Tak więc ostrzegam cię, Agatonie, abyś nie dał się mu zwieść. Bo tu właśnie tkwi cała jego perfidia. Spędza on całe swe życie udając i igrając z ludźmi i nie robi mu różnicy, czy ktoś jest urodziwy ani czy jest bogaty, ani czy posiada jakieś inne cechy wysoko w powszechnej opinii cenione. Wszystkie te rzeczy nie mają dla niego żadnego znaczenia, a my się nie liczymy. Mógłbym tu dodać, że nie jestem jedynym, który ucierpiał z tego powodu. On udawał, że jest zakochany także w innych, podczas gdy w rzeczywistości on sam raczej jest kochany niż kochający. Wyciągnijcie naukę z mego doświadczenia i miejcie się na baczności. Alkibiades, trzeba pamiętać, został pozwany przez swą żonę 0 rozwód, gdyż spędzał zbyt wiele czasu z innymi kobietami w łóżku. Gdy żona zaczęła składać w tej sprawie zeznania, wkroczył zamaszyście na salę sądową, przerzucił ją sobie przez ramię 1 zaniósł z powrotem do domu, którego część, wedle jego mniemania, stanowiła. — 66 —

JOSEPH HELLER

Prawo rozwodowe w Atenach nie rozpieszczało kobiet. Gdy neutralne miasto Melos zostało zdobyte i splądrowane przez demokratycznych Ateńczyków, Alkibiades przywiózł sobie do domu jako niewolnice piękną melijską kobietę, z którą spłodził dziecko. Wychowywał je tak, jakby było prawowite. W Sparcie, gdy przeszedł na jej stronę, uwiódł żonę tamtejszego króla. Chwaliła się ona potem przed zaufanymi przyjaciółkami, że ojcem jej synka jest w rzeczywistości piękny Alkibiades z Aten, który zdradził swe rodzinne miasto, by stać się Lacedemończy-kiem i spartańskim doradcą wojskowym. Pieszcząc dziecko, nazywała je jego zdrobniałym imieniem. Po ucieczce ze Sparty Alkibiades osiedlił się w końcu w jakimś perskim mieście i tam upłynęły ostatnie dni jego życia. Podobno znajdował się akurat w łóżku z piękną kurtyzaną, gdy skrytobójcy podpalili jego dom, zmuszając go do wybiegnięcia na dwór. Tam wpadł w zasadzkę i mimo że dobył miecza, by się bronić, uległ licznym napastnikom. Zginął przeszyty strzałami i przebity włóczniami. Alkibiades, który dumnie i chełpliwie zwierzał się teraz ze swej nie odwzajemnionej miłości do Sokratesa, nie był mężczyzną, który by wzdragał się przed współżyciem z kobietami. - Każdy, kto zaczyna przysłuchiwać się Sokratesowi, odnosi z początku wrażenie, że jego konwersacje są śmieszne - zauważył Alkibiades w swym hołdzie dla Sokratesa, opisanym przez Platona. Gdy zaczyna opowiadać o jucznych osłach i kowalach, szewcach i garbarzach i zdaje się powtarzać ciągle te same koncepty, używając identycznych słów, każda niedoświadczona lub niemądra osoba skłonna jest śmiać się z jego sposobu mówienia. Lecz jeśli ktoś wniknie w to głębiej, zrozumie wówczas, że właśnie jego słowa mają sens i że bóg mógłby przemawiać tak, jak Sokrates do nas przemawia. Gdy go słucham, moje serce bije szybciej, niż gdybym znajdował się w stanie religijnego uniesienia, a widzę, że i wielu innych ludzi czuje podobnie. Nic takiego nie zdarzyło mi się, gdy słuchałem Peryklesa i innych dobrych mówców. Oni przemawiali wprawdzie dobrze, ale moja dusza nie popadała w zmieszanie i trwogę na myśl, że z trudem wytrzymam takie życie, jakie prowadzę. Tylko w obecności Sokratesa doznaję uczucia wstydu, — 67 —

„JESTEM NAJDZIWNIEJSZYM ZE ŚMIERTELNIKÓW"

w którego istnienie we mnie dawno zwątpiłem. On i tylko on spośród wszystkich ludzi potrafi skutecznie doprowadzić do tego, że wstydzę się samego siebie i tego, co robię. Wiem, że nie mogę powiedzieć mu, że nie ma racji. Jestem świadom tego, że gdybym nie zamknął przed nim swoich uszu, doczekałbym starości siedząc stale obok niego. Tak więc kiedy go widzę, zachowuję się jak zbiegły niewolnik i chcę brać nogi za pas. Często zdaję sobie sprawę z tego, że rad byłbym ujrzeć, jak znika z powierzchni ziemi. Jednocześnie wiem, że o wiele bardziej bym się martwił, niż cieszył, gdyby umarł. W rzeczy samej po prostu nie wiem, co z nim począć. Nic więcej nie potrafię wymyślić. W tym momencie, gdy przerwał dla zaczerpnięcia oddechu, rozległ się ogólny śmiech, gdyż Alkibiades zdawał się być wciąż zakochany w Sokratesie. Nikt nigdy nie widział Sokratesa pijanego, wspominał niemal z zawiścią Alkibiades. Goście nie ujrzeli go pijanym również i tego wieczoru, mimo że jego mocna głowa była poddana nie byle jakim próbom. - Dajcie mi wstążki - wykrzyknął wesoło Alkibiades, dając popis udawanej pokory - abym mógł ukoronować głowę tego światowego despoty, który w dziedzinie konwersacji jest władcą całej ludzkości. Gdy Alkibiades skończył, zapanowała ogólna wesołość i rozgardiasz, a wszyscy poczuli nieprzepartą chęć picia wina, i to w dużych ilościach. Ale Sokrates nie był pijany, kiedy niemal wszyscy, łącznie z Al-kibiadesem, zasnęli lub wyszli. Na krótko przed świtem, jak opowiadał jeden ze świadków, tylko Arystofanes i Agaton nie spali, towarzysząc Sokratesowi. Pili wino z wielkiej czary, podawanej z rąk do rąk, a Sokrates usiłował przekonać obu tych cenionych pisarzy, że ktoś, kto potrafi napisać komedię, musi umieć napisać także tragedię, i że prawdziwy dra-matopisarz będzie również dobrym komediopisarzem. Arystofanes zasnął, słuchając tego, a Agaton zapadł w drzemkę wkrótce potem. Sokrates natomiast, gdy spostrzegł, że nie ma już audytorium, — 68 —

JOSEPH HELLER

wstał i udał się do gimnazjum, gdzie wziął kąpiel, po czym spędził dzień tak, jak to miał w zwyczaju, i dopiero pod wieczór udał się do domu, by się w końcu położyć. Sokrates miał mniej więcej dziesięć lat, gdy Perykles sięgnął po władzę, unieważnił prerogatywy dziedzicznego areopagu i przekazał władzę ustawodawczą Zgromadzeniu, do którego teraz już każdy dorosły obywatel płci męskiej mógł być wybrany. Ponieważ Perykles wywodził się z najszlachetniejszego rodu, został oczywiście obwołany zdrajcą swojej klasy. Sokrates miał około czterdziestu lat, gdy zmarł Perykles. W tym czasie nie dostrzegał w ateńskiej demokracji więcej zalet niż w tych formach rządów, które ją poprzedzały. Od Platona i Sokratesa możemy się dowiedzieć, że gdy istnieją dwa pozostające ze sobą w konflikcie poglądy polityczne, można odrzucić jeden z nich, nie przyjmując drugiego, i że nawet gdy jest ich więcej niż dwa, można czuć niechęć do wszystkich. Sokrates potrafił powiedzieć o demokracji co najwyżej tyle, że nie jest ona czymś szczególnie niedobrym. Trzymał się z dala od polityki, chyba że został wybrany przez losowanie do pracy w organizacjach publicznych. W demokracji ateńskiej większość urzędników służby publicznej była wybierana w drodze losowania. Wybory te z powodów oczywistych były niedemokratyczne. Sokrates wyrażał głośno zdziwienie, że ludzie, którym nie przy-szłoby na myśl wybierać sobie przewodnika, budowniczego czy innego rzemiślnika w drodze losowania, w ten właśnie sposób wybierają sędziów i urzędników państwowych, których błędy mogą okazać się katastrofalne w skutkach. Śmieszyło go też, że ludzie gotowi są ścigać zbiegłego niewolnika lub szukać zaginionej owcy, a nie chcą wcale szukać ludzi wartościowych. Tego rodzaju szydercze spostrzeżenia nie zaskarbiły mu sympatii u ludzi, którzy bezkrytycznie wychwalali system ateński i uważali, że nikt nie ma prawa go kwestionować. - Czy wy naprawdę wierzycie, że pozwolono by mi jako politykowi żyć dostatecznie długo, abym zdążył zrobić coś dobrego dla Aten? - powiedział swym sędziom w odpowiedzi na krytykę — 69 —

„JESTEM NAJDZIWNIEJSZYM ZE ŚMIERTELNIKÓW"

wyrażoną pod jego adresem, iż deklarując pragnienie czynienia dobra, nie poświęcił się sprawom publicznym. - Zważcie tylko, za jak małą liczbę słów, które wypowiedziałem jako zwykły obywatel, tak wielu z was pragnie teraz mnie zabić. Jestem zupełnie pewien, że gdybym się zajął polityką, zginąłbym już dawno i nie dokonałbym niczego dobrego ani dla was, ani dla siebie. I nie obraźcie się, o czcigodni Ateńczycy, że powiem wam prawdę, a prawdą jest to, że żaden człowiek sprzeciwiający się wam lub innej dużej grupie i usiłujący przeciwdziałać niesprawiedliwości i bezprawiu w państwie nie ocaliłby swojego życia. Ten, który walczyłby o sprawiedliwość, gdyby nawet żył krótko, musiałby być osobą prywatną, nie zaś zajmować stanowisko publiczne. Za rządów Trzydziestu, przypomniał, ryzykował życie, odmawiając wykonania bezprawnego rozkazu aresztowania Leona z Sa-laminy. Wcześniej, za rządów demokracji, przypomniał również, jemu to przyszło przewodniczyć Zgromadzeniu w dniu, kiedy to jego członkowie mieli ochotę skazać na śmierć ośmiu generałów, którzy zwyciężyli w bitwie morskiej pod Arginuzami. Rozgromili oni Spartan, niszcząc wiele ich okrętów. Nie udało im się natomiast w zamęcie bitewnym i w trakcie pościgu za przeciwnikiem zorganizować akcji ratowania rozbitków z zatopionych przez nieprzyjaciela okrętów oraz wydobyć z wody ciał poległych. Rozkazy wydane zostały zbyt późno. Nagła burza uniemożliwiła ich wykonanie. Grupowe sądzenie ludzi było zakazane przez konstytucję ateńską. Ludzie byli wściekli, gdy Sokrates odmówił poddania wniosku pod głosowanie, i podnieśli wrzawę, domagając się jego aresztowania. Uważali za rzecz haniebną, by obywatel w wolnym społeczeństwie nie mógł, mając poparcie większości obywateli, posłać na śmierć każdego, kto jego zdaniem na nią zasługuje. Następnego dnia przewodniczył już ktoś inny. Generałowie, których osądzono zbiorowo, zostali uznani za winnych i straceni. W „Gorgiaszu" Sokrates powiada do Kalliklesa: - Nie zdarzyło mi się, abym do końca wiedział, jaka jest praw-

— 70 —

JOSEPH HELLER

da o świecie, i nigdy nie spotkałem nikogo, kto mógłby twierdzić przeciwnie i nie wydać się śmiesznym". Nie wierzył w polityczną wolność. Uważał ją za iluzję. Nie wierzył, że demokracja koniecznie implikuje jedność, spójność, zadowolenie, dobre rządy, rozumność, rzetelność, równość, uczciwość, sprawiedliwość, pokój, a nawet polityczną wolność. W demokratycznych Atenach zawsze działały frakcje skłócone ze sobą, a we wszystkich tych frakcjach byli ludzie dobrzy i źli, samolubni i wielkoduszni, występni i łagodni. Ale on nie chciał gwałcić prawa dla uratowania swego życia. Nie wiedział, czy prawo jest dobre, ale je znał i nie chciał uciekać z Aten, aby uniknąć procesu czy ujść egzekucji. - Ale jak mamy cię pochować? - zapytał w końcu jego przyjaciel Kriton. - Jak wam się będzie podobało. Jeśli oczywiście potraficie mnie uchwycić, a ja nie wyśliznę się wam między palcami -brzmiała odpowiedź Sokratesa. Sokrates wierzył w Boga i nieśmiertelność duszy - powiada Platon - zanim ktokolwiek na świecie wiedział, co to jest dusza, a Ateńczycy oskarżyli go o bezbożność i skazali na śmierć. Pojęcie duszy pojawia się w pismach Platona. Był pogodny w ostatnich chwilach swego życia, gdy już wypił czarkę trucizny. Swemu bliskiemu przyjacielowi Kritonowi powiedział, że nie sprzeciwił się prawu społeczności, w której przeżył całe swoje życie, aby nie przekreślić tym samym sensu swego życia. Był filozofem, który nie wyznawał żadnej filozofii, wychowawcą bez programu edukacji, nauczycielem bez uczniów, profesorem przyznającym się do niewiedzy, mędrcem ufającym w to, że wiedza o cnocie istnieje w zarodku w każdym człowieku i może zostać ożywiona dzięki wytrwałym poszukiwaniom. Nie lubił książek, co by niewątpliwie rozdrażniło Platona, który tyle ich napisał. Nie cenił wysoko ludzi, którzy je czytali. Nie miał zaufania do książek, wyznał w „Fajdrosie", gdyż nie potrafią one ani stawiać pytań, ani na nie odpowiadać. Powiadał, — 71 —

„JESTEM NAJDZIWNIEJSZYM ZE ŚMIERTELNIKÓW"

że czytelnicy książek czytają wiele, ale niewiele się z nich uczą, że wydają się napełnieni wiedzą, a przeważnie jej nie posiadają, że obserwują spektakl jałowej mądrości. A wszystko to powiedział w książce. Co prawda w książce Platona, który krytykuje sztuki dramatyczne, zarzucając im fałsz, ponieważ ich autorzy wkładają w usta bohaterów tó, co sami chcą powiedzieć. Platon wypowiedział to wszystko w dialogu, w którym swoje własne słowa rozpisał na głosy Sokratesa i innych uczestników dyskusji. Sokrates nie miał najlepszego zdania o wykładach oraz wykładowcach. To z kolei powinno być cierpko przyjęte przez Arystotelesa, który nauczał metodą wykładów. W, .Protagorasie" Platona powiada Sokrates o nauczycielach prowadzących wykład: „Jeśli ktokolwiek zada im pytanie, są podobnie jak książki niezdolni odpowiedzieć na nie, ani nie potrafią sami zadać pytania. Zachowują się jak mosiężny garnek, który dopóty wydaje brzęczący dźwięk, gdy w niego stukać, dopóki ktoś nie położy na nim dłoni. Podobnie mówcy. Wystarczy, że zadasz im całkiem drobne pytanie, by wpadli niepotrzebnie w rozwlekłą gadaninę". To dla Arystotelesa zabrzmiało właśnie jak wykład lub rozwlekłe gadanie. Sokrates nie odpowiadał żadnemu wyobrażeniu mędrca. Inni filozofowie zakładali swoje szkoły. Było wśród nich wielu uczniów Sokratesa, nie tylko Platona. Ponieważ Sokrates był bardziej sceptykiem niż dogmatykiem, filozoficzne szkoły założone przez jego zwolenników były zawsze bardzo zróżnicowane, często nawet zwalczały się. Sokrates nie miał żadnej szkoły. Nie posiadał żadnych bibliotek, jak Eurypides czy inni jemu współcześni. Przestał interesować się badaniami nad przyrodą, gdy doszedł do wniosku, że nie prowadzą one do poznania tego, co najistotniejsze. Nie miał żadnych przyjaciół-uczonych, kolegów czy współpracowników, z którymi tworzyłby jakąś grupę, nie zainicjował żadnego ruchu, nie opracował żadnej metodologii czy ideologii. Nie był ambitny. Nawet nie pisał do czasopism.

V

NARODZINY REPUBLIKI HOLENDERSKIEJ 11 Kraj, w którym Arystoteles został ponownie, i to w kosztownym stroju, powołany do życia przez tonącego w długach Rem-brandta, przeszedł za sprawą małżeństwa jako część regionu obejmującego Flandrię i Brabancję spod władania Burgundii w ręce dynastii Habsburgów i Świętego Cesarstwa Rzymskiego, a ostatecznie, zgodnie z naturalnym i boskim prawem sukcesji, we władanie Filipa U jako suwerenne dominium króla Hiszpanii. Religia, wychowanie, wyprawy zamorskie, handel oraz inne różnorakie następstwa tego, co później nazwane zostało kapitalizmem, wszystko to wstrząsnęło stabilnym do tej pory systemem. Jednym ze skutków kapitalizmu jest komunizm. W drugiej połowie XX wieku zwalczające się supermocarstwa koegzystowały, znajdując się w stanie jakby symbiotycznej równowagi koniecznego zła, i to znacznie lepiej, niż którekolwiek z nich skłonne było przyznać. Rosja i Stany Zjednoczone były wrogami przez lat siedemdziesiąt, a gdy dwa razy państwa te wzięły w tym stuleciu udział w wojnie, w obu wypadkach wystąpiły jako sprzymierzeńcy przeciwko Niemcom. W obu krajach, jak zresztą wszędzie, jakość rządów była zazwyczaj bardzo niska. Przywódcy obu tych państw nigdy, jak się zdaje, nie nienawidzili się wzajemnie w takim stopniu, w jakim nienawidzili tych swoich pobratymców, którzy nie zgadzali się z nimi, oraz, podob— 73 —

NARODZINY REPUBLIKI HOLENDERSKIEJ

nie jak w przypadku Aten, tych mniejszości etnicznych, które usiłowały uwolnić się od dominacji centrum. Rządy tych państw nie wiedziały, co począć, kiedy zagrożenie ze strony przeciwnika malało. Nie sposób wyobrazić sobie, aby kraje te mogły funkcjonować tak sprawnie, gdyby nie wisiała nad nimi straszliwa groźba unicestwienia. Natomiast łatwo jest wyobrazić sobie chaos w obu krajach wynikły z raptownego wybuchu pokoju. Pokój na ziemi oznaczałby, jak wiemy, koniec cywilizacji. W pokojowym antrakcie, który nastąpił po pierwszej wojnie światowej, nastąpił międzynarodowy kryzys gospodarczy, który nie mijał, dopóki suwerenne narody cywilizowanego świata nie rozpoczęły przygotowań do drugiej wojny światowej. W żadnym z konfliktów między ZSRR a Stanami Zjednoczonymi, które miały miejsce na różnych obszarach naszego globu, ideologia nigdy nie była ani przyczyną, ani celem żadnego z mocarstw. Każda ze stron nazywała drugą imperium zła. Nie było już krucjat. Nawet w komunistycznych krajach przewagę miało skrzydło prawicowe. Również w starożytnych Atenach sprawy wewnętrzne określały kształt całej polityki państwa. Głównym motywem ustanawiania przez Ateńczyków rządów demokratycznych w innych krajach nie było umiłowanie demokracji, lecz dążenie do pozbycia się nieprzyjaznych rządów oraz uzyskania w ten sposób pełnej kontroli nad innymi krajami. W ciągu osiemdziesięcioletniego okresu wewnętrznych konfliktów wojskowych w Grecji, po zwycięstwie nad Persami, Ateńczy-kom przyświecała jedna główna zasada polityczna - silny ma prawo uciskać słabego. Ta właśnie zasada została wprowadzona w życie przez Spartan, zanim zaczęła się wojna peloponeska, następnie przez demagoga Kleona, który postulował w Zgromadzeniu zburzenie Mityleny,

— 74 —

JOSEPH HELLER

a także przez delegację Ateńczyków w stosunku do obywateli Me-los. Dla zapewnienia sobie całkowitej uległości innych miast wolne miasto Ateny dokonywało podbojów, masakrowało, deportowało i skazywało wolnych ludzi na niewolnictwo. Kiedy pewien umiarkowany Ateńczyk sprzeciwił się wnioskom Kleona, aby wymordować w Mitylenie wszystkich mężczyzn, a kobiety i dzieci sprzedać w niewolę, Kleon ogłosił go tchórzem, zdrajcą Aten, mazgajem i zgniłym liberałem. Demagog Kleon był radykalnym demokratą, pierwszym spośród politycznych przywódców kół ówczesnego biznesu, jacy pojawili się po Peryklesie. W starożytnych Atenach radykalni demokraci byli biznesmenami. W trakcie debat legislacyjnych Kleon przemawiał w sposób gwałtowny, ale w efekcie dość skuteczny. W przeciwieństwie do pełnej godności elokwencji swego poprzednika Peryklesa w trakcie swych przemówień perorował i grzmiał, chodził gniewnie tam i z powrotem i wymachiwał rękami, wzbudzając pełną pogardy niechęć Tukidydesa, Arystofanesa oraz innych członków elity kulturalnej, których raziła wulgarność jego retoryki i prostactwo jego stronników. Niemal wszyscy członkowie tej nowej klasy kupieckiej mówili chropawym, brzydkim językiem. Towarzyszyła mu przesadna gestykulacja i ruchy głową charakterystyczne dla pospólstwa i przybyszów ze Wschodu, co wzbudzało obrzydzenie i pogardę u ludzi należących do klas, które dawniej były źródłem ateńskiej kultury i tworzyły historię Aten. Podobnie jak wielu polityków, przeważnie egocentrycznych i pozbawionych skrupułów, Kleon był równocześnie drażliwy na punkcie swojej osoby i nieczuły wobec innych. Pozował, hałasował i rozczulał się nad sobą. Żądał, by mu wyjaśniono, dlaczego dla sprawowania rządów nie miałyby wystarczyć takie same metody jak te, które z pełnym powodzeniem stosował w zarządzaniu swą garbarnią, gdzie pracowali niewolnicy. Gdyby dano mu wolną rękę, demokrata Kleon zakazałby publi-

— 75 —

NARODZINY REPUBLIKI HOLENDERSKIE/

cznego wyrażania krytycznych opinii, a wszystkim odebrałby prawo do przeciwstawiania mu się. Słowa jego miały wydźwięk zupełnie dla nas współczesny, gdy wykrzyknął na posiedzeniu Zgromadzenia: - Już nie pierwszy raz widzę, że demokracja nie jest w stanie zarządzać imperium! Cesarz Karol V był, jak powiadano, jednym z najlepszych cesarzy w dziejach Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Abdykował, aby wstąpić do klasztoru. Swemu synowi, Filipowi JJ, przekazał tron Hiszpanii, hiszpańskie posiadłości - Sycylię i Neapol, hiszpańską Amerykę oraz wszystkie terytoria na północy Europy, znane pod nazwą Niderlandów. Filip JJ poświęcił wiele lat swego długiego życia, aby oficjalnie przywrócić katolicyzm w Niderlandach, gdzie znaczna większość ludzi pozostała katolicką, oraz aby utrwalić swe władztwo nad społeczeństwem, które uważało go za prawowitego władcę. Na czele swej armii postawił twardego księcia Albę, który był surowy i okrutny. Brutalna bezwzględność księcia Alby wywołała straszliwą nienawiść i skonsolidowała opozycję, która w końcu wszczęła rebelię trwającą osiemdziesiąt lat. Tradycja również odegrała pewną rolę w rewolucji niderlandzkiej: całe pokolenia szlachty, kupców, dzierżawców gruntów, a nawet urzędników królewskich wzrastały w warunkach znacznej lokalnej autonomii i absolutnie nie miały ochoty poddać się dalekiemu centrum. Obecność obcych żołnierzy na ich ziemi rozniecała resentymenty i wzmagała wrogość. Wilhelm Orański, będący jako namiestnik Holandii, Zelandii i Utrechtu najwyższym rangą przedstawicielem tronu hiszpańskiego w Niderlandach, przyłączył się ostatecznie do holenderskiego ruchu oporu, stając się w końcu jego przywódcą. Wilhelm był niemieckim katolikiem o tolerancyjnym nastawieniu do innych wyznań; sympatyzował z luteranizmem. Był dziedzicem włości w niemieckim regionie Nassau; posiadał również ziemie w księstwie Orange w południowo-wschodniej Francji. Przeszedł na wyznanie kalwińskie, gdy stwierdził, że właśnie wśród kalwinistów ma swych najbardziej oddanych popleczników.

JOSEPH HELLER

Gdy wojska hiszpańskie wkroczyły w głąb Flandrii, Wilhelm odsunął się na północ, przenosząc swą kwaterę główną z Brukseli i Antwerpii do Delft w Holandii. Holenderskie prowincje Niderlandów były istotnie prowincjonalne w porównaniu ze światowo-ścią flamandzkiego dworu w Belgii. Mężczyzna o słabszym morale byłby może skłonny poddać się Filipowi, by móc dalej pławić się w tych luksusach. Wojna w Niderlandach była dziwna, gdyż nie zaczęła się od rebelii i nie mówiło się o niej jako o wojnie niepodległościowej aż do momentu, gdy po dwudziestu latach walk formalny akt detronizacji króla stworzył nową sytuację. Akt detronizacji Filipa II formalnie pozbawił go praw suwerena w Niderlandach z powodu złamania umowy społecznej, zawartej między władcą a poddanymi, w myśl której nie może on rządzić bez zgody obywateli. Ta deklaracja niepodległości, uchwalona przez Holendrów, wyprzedziła zatem deklarację amerykańską o dwieście lat, a rewolucję w Anglii o sześćdziesiąt lat. Holenderski hymn narodowy, skomponowany około roku 1570, jeszcze w roku 1985 zawierał słowa przysięgi na wierność królowej Hiszpanii. Z siedemnastu prowincji wchodzących pierwotnie w skład Niderlandów tylko siedem północnych uzyskało niepodległość. Tylko kilka z nich jest nam dobrze znanych - Holandia, Zelandia, Utrecht, i może jeszcze Fryzja. Poza Niderlandami, a być może i w nich samych, niewielu słyszało o Groningen, Overijsel i Geldrii. Tylko dwie przybrzeżne prowincje, Holandia i Zelandia, zdecydowały o rozwoju morskiej potęgi kraju. Wilhelm Orański, znany również jako Wilhelm Milczek, stał się ojcem tego nowego kraju, który nie był jego ojczyzną. Pewnego popołudnia w 1584 roku, sześćdziesiąt cztery lata przed zakończeniem wojny o niepodległość, został zamordowany w swoim domu. Trzy kule, które ugodziły go prosto w pierś, wystrzelone zostały z pistoletu, na którego zakup on sam dał pieniądze. Zabójca, Baltazar Gerard, zachęcony w znacznej mierze nagrodą wyznaczoną przez Filipa, był katolickim fanatykiem. Wkradł się między domowników Wilhelma Orańskiego, udając kalwiń— 77 —

NARODZINY REPUBLIKI HOLENDERSKIE/

skiego fanatyka bez grosza przy duszy, którego ojciec został rzekomo spalony jako heretyk. Wilhelm dał mu pieniądze najedzenie i porządny przyodziewek, a Gerard kupił za nie pistolet, z którego zastrzelił swego dobroczyńcę. Baltazar Gerard, który nie był ani Holendrem, ani Hiszpanem, lecz Burgundczykiem, został schwytany podczas próby ucieczki. Był przesłuchiwany i poddawany torturom. W przerwach między torturami pozostawał zupełnie spokojny i swobodnie rozmawiał ze swymi oprawcami. Wyrok, jaki nań wydano, był straszliwy i ohydny, jak napisał Mot-ley w dziele pod tytułem „Narodziny Republiki Holenderskiej". Został skazany na powolną śmierć. Postanowiono, że jego prawa dłoń zostanie przypalona rozgrzanym do czerwoności żelazem, że jego ciało w sześciu różnych miejscach zostanie oderwane szczypcami od kości, że będzie się go żywcem ćwiartować i wypruwać zeń wnętrzności, że jego serce zostanie wyrwane i ciśnięte mu w twarz i że na koniec odetnie mu się głowę. Widzowie byli pełni uznania dla zadziwiającego męstwa, z jakim skazaniec znosił wszystkie męczarnie. Uśmiechał się do tłumu jeszcze pod koniec kaźni, gdy jeden z katów miał jakieś kłopoty z narzędziami tortur. Dopiero gdy wyrwano mu serce z piersi i ciśnięto w twarz, widać było, jak jego ciało zadygotało. W chwilę po tym wyzionął ducha. Nagroda obiecana przez Filipa przypadła rodzicom Gerarda. Były to trzy żyzne połacie ziemi, należące do Wilhelma Orańskie-go, nic więc nie kosztujące Filipa. Tak zatem, jak to w pięknym stylu podsumował Motley, wielkoduszność księcia dostarczyła broni, która pozbawiła go życia, a jego majątki utworzyły fundusz, z którego nagrodzona została rodzina jego zabójcy. Niemniej koszty wojny okazały się dla Filipa zbyt wysokie. Pod koniec stulecia był już skłonny zawrzeć pokój i w 1609 roku doszło do dwunastoletniego rozejmu między Hiszpanią a Holendrami. Po zamordowaniu Wilhelma Orańskiego dowództwo powierzono jego synowi Maurycemu, hrabiemu Nassau, który zatrzymał pochód Hiszpanów i wyparł ich za holenderską granicę. Nie udało mu się wszak osiągnąć celu ważniejszego, a mianowicie nie odebrał Hiszpanii okupowanych przez nią terenów Niderlandów, — 78 —

JOSEPH HELLER

gdzie znajdowały się włości jego rodziny i innych flamandzkich uchodźców. Wszyscy oni pragnęli rozszerzyć ofensywę. Jednak ambicje Maurycego natrafiły na silny opór holenderskich mieszczan, nie mających ochoty ponosić dłużej kosztów wojny, która już nie wydawała im się konieczna, natomiast stanowiła przeszkodę w prowadzeniu handlu. Ilekroć nastawa! pokój, działo się to zawsze wbrew życzeniom książąt orańskich. Powtarzana była anegdota o pewnym przedsiębiorczym kupcu, który w czasie podróży z Amsterdamu do Hagi, skarcony przez księcia Fryderyka Henryka za to, że handluje z nieprzyjacielem w Antwerpii, odparł z tupetem: - Nie tylko będę dalej prowadzić handel z nieprzyjacielską Antwerpią, ale jeśli mógłbym spodziewać się zysków, przejeżdżając przez samo piekło, zaryzykuję nawet przypalenie żagli moich okrętów. Cromwell powiedział o Holendrach, że ważniejszy jest dla nich zysk niż bogobojność. Na co amsterdamski kupiec zapewne odrzekłby, że nie widzi w tym żadnej sprzeczności. - Na Boga! - Samuel Pepys podsłuchał okrzyk nadzorcy floty brytyjskiej pod koniec drugiej wojny angielsko-holenderskiej. -Sądzę, że to sam szatan sra Holendrami! Gdy Maurycy zmarł śmiercią naturalną w roku 1625, namiestnikiem został jego młodszy brat, książę Fryderyk Henryk, który -jak się okazało - stał się najważniejszym klientem Rembrandta, kupując od niego więcej obrazów niż ktokolwiek inny - co najmniej osiem malowideł religijnych, pięć z nich w serii pasyjnej, oraz portret żony, Amalii van Solms. Prawdopodobnie Rembrandt został polecony Fryderykowi Henrykowi przez sekretarza księcia, Constantijna Huygensa, człowieka literacko utalentowanego i interesującego się sztuką. Jego syn, Christian Huygens, zyskał międzynarodową sławę jako wybitny fizyk: ulepszył soczewki teleskopu, wyjaśnił fenomen pierścieni Saturna, odkrył jego satelitę - Tytana, wykorzystał prawa ruchu wahadłowego przy budowie zegarów, rozwinął falową teorię światła, opozycyjną wobec korpuskulamej teorii Newtona,

NARODZINY REPUBLIKI HOLENDERSKIE/

sformułował prawo rozchodzenia się fal świetlnych oraz odkrył polaryzację światła w kalcycie. Arystoteles był pełen podziwu, gdy słuchał, jak Jan Six opowiada o poematach starszego Huygensa oraz o niezwykle wcześnie ujawnionym matematycznym i naukowym geniuszu jego syna, jakkolwiek filozofa nie bardzo interesowały pierścienie Saturna czy polaryzacja światła w kalcycie. Starszy Huygens spotkał się z Rembrandtem w Lejdzie, gdy artysta miał nieco ponad dwadzieścia lat. Wielce go wówczas chwalił, widząc w nim rozkwitający talent o ogromnym znaczeniu dla rozwoju kultury w Holandii. Pochwały Huygensa dotyczyły malowidła Rembrandta pod tytułem ,Judasz zwraca trzydzieści srebrników", młodzieńczego dzieła, łączącego wyobraźnię z dużą sprawnością wykonania. Przez dziesiątki lat otrzymywał Rembrandt pieniądze od ludzi, którzy wypożyczali ten obraz, aby namalować jego kopię. Gdy Rembrandt miał lat dwadzieścia siedem i mieszkał już w Amsterdamie, Huygens strasznie się nim rozczarował. Rozczarowanie to nigdy nie minęło i Huygens już do końca swojego życia nie wyrażał się o artyście dobrze. Zmarł w wieku dziewięćdziesięciu lat. Przetrwało do naszych czasów siedem listów Rembrandta do Huygensa. Wszystkie odnoszą się do malowideł z serii pasyjnej, a pięć z nich zawiera prośby o pieniądze - albo o większe wpłaty, albo o ich przyspieszenie. W roku 1639 ostatnie dwa obrazy: .Złożenie Chrystusa do grobu" i „Zmartwychwstanie Chrystusa", zostały pospiesznie ukończone i jeszcze zanim dobrze wyschły, wysłane statkiem do Hagi. Był to właśnie ten rok, w którym Rembrandt kupił swój dom. Biografowie wnioskują stąd, że musiał pilnie potrzebować pieniędzy.

VI ŚLEDŹ W HISTORII 12 W 1385 roku pewien szyper z Zelandii udoskonalił sposób konserwowania śledzi na morzu, dając tym samym początek przemysłowi rybnemu i stoczniowemu oraz umożliwiając rozwój handlu śledziami, który stał się prawdziwą żyłą złota dla kraju mającego w przyszłości stać się największą handlową i morską potęgą. W miarę jak rosło znaczenie marynowanego śledzia, Holendrzy potrzebowali coraz większych ilości soli, którą kupowali głównie w Portugalii. Płacili za nią pieniędzmi uzyskanymi ze sprzedaży norweskiego drewna i rosyjskiego oraz polskiego zboża, kupowanego za pieniądze zarobione na sprzedaży śledzi, których miliony ton łowili na rojących się od ryb łowiskach u wybrzeży Szkocji. W siedemnastym wieku holenderskie rybołówstwo było dziedziną ze wszystkich gałęzi gospodarki najdokładniej uregulowaną. Gdy każdej wiosny flotylle rybackie stawiały żagle, by udać się na wody na północ od Szkocji, ochraniały je holenderskie okręty wojenne. Holendrzy panowali na morzu. Na lądzie niewielkie holenderskie siły zbrojne, składające się głównie z protestanckich najemników z innych krajów oraz rodzimych ochotników z niższych warstw społecznych, należały do najlepiej wyćwiczonych i zdyscyplinowanych w Europie. Holenderscy marynarze wyróżniali się odwagą i okrucieństwem. Zarówno na morzu, jak i na lądzie nie było ludu bardziej wojowniczego niż miłujący pokój Holendrzy. Kiedy Hiszpanie splądrowali Antwerpię w roku 1576 i w 1585, większość działających w tym ośrodku firm handlowych zaczęła przenosić się w poszukiwaniu bardziej bezpiecznych portów, prze— 81 —

ŚLEDŹ W HISTORII

ważnie na północ, do Zelandii, a głównie do Amsterdamu, gdzie grupowali się najzdolniejsi ludzie interesu. Gdy Hiszpania zaanektowała w roku 1580 Portugalię i zamknęła dla Holendrów port w Lizbonie, statki holenderskie wyruszyły na dalekie morza w poszukiwaniu egzotycznych towarów, które można by tanio kupić i sprzedać znacznie drożej. Ruszyły one śladem Portugalczyków na Ocean Indyjski i Pacyfik, znajdując to, czego poszukiwały, na „korzennych wyspach" Dalekiego Wschodu. Bardzo szybko Holendrzy wyparli stamtąd Portugalczyków. Dzisiaj raczej nie kojarzymy sobie wielkich pieniędzy z goździkiem, gałką muszkatową, cynamonem czy pieprzem. Dlatego trudno nam uzmysłowić sobie rolę, jaką te niewinne przyprawy odegrały w dziejach Holandii, która dzięki handlowi nimi przeżyła złoty okres w swoich dziejach. Trzeba docenić społeczność, która zbudowała zręby swej gospodarki na... śledziu. W siedemnastym, złotym dla Holandii wieku, tysiąc nowych statków budowano w ciągu jednego roku. To dawałoby przeciętnie niemal dwadzieścia spuszczanych na wodę jednostek tygodniowo, nie licząc czterdziesto- czy pięćdziesięciokrotnie większej liczby statków znajdujących się stale w różnych stadiach budowy. Niemal całe drewno, żelazo, liny, płótno żaglowe i inne materiały, niezbędne do budowy i wyposażenia tych jednostek, musiały być importowane, tak samo jak armaty, lawety, kule armatnie i proch. Nawet jeśli ta liczba tysiąca okrętów budowanych w ciągu roku jest przesadzona, jest to, trzeba przyznać, kłamstwo bardzo sugestywne, gdyż w istocie statki z Holandii można było spotkać we wszystkich portach świata. Było ich znacznie więcej niż żaglowców innych bander. Okręty holenderskie skutecznie zamykały konkurentom dostęp do zamorskich rynków, gdzie zdążyły już usadowić się na prawach monopolistów wielkie holenderskie kompanie handlowo-żeglugowe. Statki budowane w Holandii, zwane „flutie", posiadały większą niż wszystkie inne pływające w owym czasie jednostki ładowność, koszt zaś ich budowy był niższy, a załogi mniej liczne. Płace załóg

— 82 —

JOSEPH HELLER

były niższe, za to jedzenie na tych statkach było lepsze niż u innych armatorów. Nikt w Europie nie przewoził ładunków za tak niską opłatą frachtową, jak to czynili armatorzy holenderscy. Angielscy monarchowie byli informowani przez swoich ambasadorów, że Anglia nie powinna próbować rywalizować z Holendrami na równych warunkach: Holendrzy nie dadzą się nigdy przelicytować ani przy kupnie, ani przy sprzedaży. W roku 1648, roku pokoju westfalskiego i zakończenia wojny trzydziestoletniej, miasto Amsterdam było najbardziej prężnym centrum handlowo-żeglugowym świata, a stało się nim będąc od prawie osiemdziesięciu lat zaangażowane w wojnę z Hiszpanią. Niemal wszystkie ładunki korzeni, jedwabiu, pereł i złotych wyrobów z Indii, Chin i Japonii były przewożone do Europy na żaglowcach holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. Warstwa kupiecka w Holandii była najbogatsza na świecie, przemysł Holandii najbardziej dochodowy, sposób prowadzenia handlu najbardziej skuteczny, a holenderska flota wojenna najsilniejsza na wszystkich morzach, po których pływały holenderskie statki handlowe. Jesteście zapewne ciekawi, jak do tego doszło. Nie pytajcie mnie o to. De Montchrestien określił holenderską pomyślność mianem cudu ludzkiego wysiłku, dokonanego w kraju nie nadającym się do życia. Dla angielskiego ambasadora Temple'a kluczem do zrozumienia bogactwa Holendrów było to, że każdy w Holandii wydawał mniej, niż mógł. „Oni chodzą cały czas w wełnie - pisał - i żywią się własną rybą i korzeniami. Sprzedają najpiękniejsze swoje sukno do Francji, a dla siebie kupują gorsze w Anglii". Defoe pisał, że jak Holendrzy coś kupują, to tylko po to, żeby to sprzedać; jeśli coś sprowadzają, to po to, aby to gdzieś wysłać, a największa część ich potężnego handlu polega na tym, że czerpią towary ze wszystkich stron świata, aby móc zaopatrywać cały świat. W latach zawieszenia broni Hiszpania wysyłała swoje „srebrne konwoje" z posiadłości w Ameryce do Amsterdamu, aby zapłacić za ogromne ilości towarów kupowanych w celu zaspokojenia po— 83 —

ŚLEDŹ W HISTORII

trzeb własnych obywateli oraz utrzymania mocnej pozycji względem Anglii i Francji, jak również w stosunku do Holendrów. Nawet będąc w stanie wojny z Hiszpanią, Holendrzy przedzierali się na Morze Śródziemne. Ich żaglowce transportowały tam z Bałtyku zboże i skandynawskie drewno, gdyż przez pięć kolejnych lat zbiory w południowej Europie były katastrofalnie niskie i groził tam głód. To mogło napawać optymizmem, gdyż powstały idealne warunki dla handlu. Holenderskie statki żeglowały do portów Sycylii, Grecji i krajów Lewantu, wioząc też przyprawy, jedwabie i porcelanę, towary pochodzące z Azji. Holendrzy sprzedawali to wszystko po cenach, których azjatyccy kupcy, znajdujący się przecież nieporównywalnie bliżej miejsc wytwarzania tych artykułów, nie mogli przebić w dół. Holenderscy optycy wynaleźli teleskop w roku 1600. Sześć lat później Galileusz wynalazł - dla równowagi - kompas, a w Lej-dzie urodził się Harmenowi Gerritszoonowi van Rijn i jego żonie Neeltgen syn Rembrandt. Ważył siedem funtów i cztery uncje. Metryka chrztu w kościele św. Piotra w Lejdzie określa go jako „krzepkie dziecię płci męskiej". Dwa lata po jego chrzcie holenderski uczony konstruuje ulepszony teleskop. Gdy Rembrandt kończy trzeci rok życia, grupka holenderskich rodzin znajduje się w drodze na Manhattan i Long Island, zostaje założony Bank Amsterdamski, a Hiszpania i Niderlandy godzą się zawrzeć dwunastoletni rozejm.

VII

BIOGRAFIA 13 Kiedy w Lejdzie w roku 1606 urodził się Rembrandt, Kompania Wschodnioindyjska liczyła sobie cztery lata. Została założona przez konsorcjum niezależnych armatorów z Zelandii i Holandii, którzy dostrzegli zalety lokowania swoich przedstawicielstw w tych miejscach na Dalekim Wschodzie, gdzie byli w stanie zdobyć odpowiednie koncesje. Kompania uzyskała wyłączność na prowadzenie handlu na obszarze leżącym na wschód od Przylądka Dobrej Nadziei oraz została uprawniona do uzbrajania swych okrętów w celu ochrony swoich interesów. Została także wyposażona w kapitał zakładowy, wynoszący blisko siedem milionów guldenów, czyli równowartość pięciuset tysięcy funtów brytyjskich. Pieniądze zgromadzono w drodze otwartej subskrypcji stosunkowo niedrogich udziałów. Po niezbyt długim czasie Kompania ogłosiła sumę rocznego zysku w wysokości wahającej się między trzystu a pięciuset procentami, deklarując równocześnie wypłaty dywidend rocznych w wysokości czterdziestu procent. Wartość tych akcji o małych nominałach, które kupowano i sprzedawano bardzo łatwo, niebotycznie wzrosła. Nazwano je „udziałami", a ich właścicieli „udziałowcami". I tak właśnie pierwsza nowoczesna korporacja handlowa została powołana do życia przez pierwszą nowoczesną europejską republikę. Pierwsze czeki bankowe pojawiły się w Niderlandach; nazywano je „listami gotówkowymi".

— 85 —

ŚLEDŹ W HISTORII

Udziały w Kompanii Wschodnioindyjskiej tak łatwo mogły zmieniać właścicieli i tak powszechnie nimi handlowano, podobnie jak nieco później w tym samym stuleciu tulipanami, a w dwudziestym stuleciu obrazami Rembrandta, że przy różnych okazjach zastępowały pieniądze. W okresie gorączkowych spekulacji, znanym pod nazwą „tulipomanii", ludzie w Holandii kupowali i sprzedawali nawet domy za cebulki tulipanów. W 1986 roku pewien Amerykanin z Bostonu zapłacił za obraz Rembrandta dziesięć milionów trzysta tysięcy dolarów. Dla kraju, którego cała pomyślność gospodarcza była uzależniona od morskich wypraw, teleskop, tak jak kartografia oraz wszelkie inne urządzenia pomocne w nawigacji, miał znaczenie zupełnie szczególne i nawet człowiek o tak wielkim umyśle jak holenderski Żyd Spinoza zarabiał na przyzwoite życie szlifując soczewki. Spinoza był jeszcze jednym filozofem, który poszukiwał absolutnej prawdy o wszechświecie, mimo że prawdy takiej nie ma. Został on przez sefardyjską gminę wyklęty za to, że gdy nie mógł jej znaleźć, to ją wymyślił. Nieobliczalne bywały skutki oddziaływania filozofii Platona. Spinoza umarł w wieku czterdziestu czterech lat, mając płuca zniszczone, jak się powszechnie sądzi, drobinami szkła, wdychanymi w trakcie szlifowania soczewek. Projekt Marcatora, owe mapy tak dobrze znane dzieciom i dorosłym na całym świecie, stały się nieodzowne w oświacie, podróżach i operacjach wojennych od samego początku, to jest od pierwszego wydania pełnego „Atlasu świata" Mercatora w 1595 roku. Zostały opracowane przez flamandzkiego kartografa Gerardusa Mercatora jako sposób dokładnego przedstawienia powierzchni naszego globu na płaszczyźnie. Nie przedstawiają one jednak świata w sposób dokładny. Rembrandt urodził się jako czwarty z pięciu synów w rodzinie posiadającej ośmioro żyjących dzieci, jako dziewiąte dziecko z ogólnej liczby dziesięciu. W tym też czasie Holendrzy dyktowali Hiszpanom warunki rozejmu dwunastoletniego. Również wtedy Holendrzy sprowadzili herbatę z Chin do Europy, a Henry Hudson, Anglik zatrudniony przez nich, badał wschod— 86 —

JOSEPH HELLER

nie wybrzeże Ameryki Północnej i odnalazł rzekę noszącą obecnie jego imię. Holenderskie prostytutki portowe chętniej przyjmowały zapłatę w liściach herbaty niż w pieniądzach. Hudson tak był pod wrażeniem szerokości ujścia rzeki Hudson, że doszedł do wniosku, iż dokonał właśnie epokowego odkrycia morskiego przejścia na Pacyfik i Ocean Indyjski. W rzeczywistości nie odkrył nawet rzeki. Rzeka Hudson nie jest bowiem rzeką, choć niektórzy nie chcą się z tym zgodzić. Rzeka Wschodnia po przeciwnej stronie Manhattanu także nie jest rzeką. Cztery z pięciu okręgów Nowego Jorku nie leżą na kontynencie. Badacz Henry Hudson został wraz z synem zepchnięty przez zbuntowaną załogę do małej łodzi, zdanej na łaskę fal, i odtąd go nie widziano. Ojciec Rembrandta był młynarzem, matka zaś córką piekarza. Jak na stosunki holenderskie małżeństwo takie mogło uchodzić za idealne. Kiedy w wieku lat sześciu Rembrandt zaczynał naukę w szkole powszechnej, Holendrzy zawarli pakt z królem Kandy na Cejlonie, a handlując futrami na Manhattanie popadli w zatarg z angielskimi osadnikami. Portugalczycy zdążyli już powiesić wszystkich ludzi z załóg ponad dwunastu holenderskich okrętów, zaaresztowanych w rejonie Karaibów, dystansując tym Ateńczy-ków, którzy na rok przed swą niesławną kapitulacją przyjęli ustawę nakazującą obcięcie prawej ręki każdemu Spartaninowi, schwytanemu na morzu. Rembrandt kończył ju trzeci rok nauki w szkole podstawowej, gdy holenderscy osadnicy założyli Fort Orange nad Hudson Valley w sąsiedztwie obecnego Albany oraz Fort Amsterdam na koniuszku tego, co dziś jest Manhattanem, a holenderski żeglarz Adrian Block, badający cieśninę Long Island, natknął się na Block Island. Błocka wprowadziła w zdumienie te zbieżność nazwisk. Gdy Holendrzy wyparli Portugalczyków z Molukków na Oceanie Indyjskim i ustanowili światowy monopol na handel goździkami

— 87 —

ŚLEDŹ W HISTORII

i gałką muszkatołową, Rembrandt miał lat dziewięć i został zapisany do szkoły łacińskiej. Zmarł Szekspir. Rembrandt miał lat dziesięć i nadal mocował się z łaciną, gdy holenderski matematyk Willebrord Snellius odkrył w trakcie swych badań nad zjawiskami refrakcji, że stosunek sinusa kąta (i) padania do sinusa kąta (r) załamania jest równy współczynnikowi załamania. Co to oznacza - nie wiem i nie chcę się dowiedzieć. W roku 1617 w którym Rembrandt obchodził swoje jedenaste urodziny, Snellius opracował technikę trygonometrycznej triangu-lacji na potrzeby kartografii. Wykorzystał Gwiazdę Polarną do dokonania pomiarów szerokości geograficznych holenderskich miast Alkmaar i Bergen-op-Zoom. W ósmym roku dwunastoletniego rozejmu Holendrzy, wspólnie z Anglikami, wysłali swe okręty wojenne do Wenecji, by wspomóc Wenecjan walczących przeciwko austriackim Habsburgom. Hiszpania popierała aktywnie tych ostatnich. Na morzu holenderskie i hiszpańskie okręty łupiły się^/zajemnie, gdy tylko znalazły się dość blisko siebie. W taki właśnie sposób holenderska republika i hiszpańska monarchia wypełniały warunki zawartego przez siebie zawieszenia broni. W Grecji, gdy ustały działania zbrojne po zawarciu przez Nikia-sa pokoju w roku 421 p.n.e., Ateny poczęły w innych miastach inspirować spiski skierowane przeciwko Sparcie i zaangażowały się w inwazję Syrakuz. Sparta była w tym czasie sojusznikiem Syra-kuz. Tak więc zarówno Ateny, jak i Spartą potrafiły równocześnie przestrzegać warunków pokoju oraz kontynuować wojnę ze sobą w państwach trzecich. Rembrandt ukończył swą łacińską szkołę na dwa łata przed ponownym wybuchem wojny z Hiszpanią, a w dwa lata po tym, jak William Harvey ze szpitala św. Bartłomieja w Londynie ogłosił jako pierwszy pracę o zjawisku krążenia krwi w organizmie. W tym samym czasie pierwsi murzyńscy niewolnicy przybyli do angielskiej Wirginii. Stało się to dokładnie dwadzieścia lat po założeniu miasta Jamestown. W czasie, gdy Jan Pieterszoon Coen, gu-

— 88 —

lOSEPH HELLER

bernator generalny posiadłości zamorskich Kompanii Wschodnioin-dyjskiej, równał z ziemią miasto Dżakartę i wznosił na jego ruinach Batawię, Rembrandt został przyjęty w poczet studentów Uniwersytetu w Lejdzie. Tenże Coen w związku z powtarzanymi stale przez dyrektorów Kompanii napomnieniami, by wykazywał większy umiar w traktowaniu miejscowej ludności, jednocześnie dążąc do osiągnięcia jak największego zysku dla tejże Kompanii, napisał, co następuje: „Nie ma na świecie niczego, co by dawało komukolwiek większe prawa niż władza i siła dodane do praw. Lekcja, jakiej dostarcza przyroda, oraz pamięć o tym, jak od zarania dziejów postępowały wszystkie ludy, zawsze zupełnie mi wystarczały". Coen prowadził własną politykę. Wyparł z rynku miejscowych kupców, którzy od stuleci prowadzili handel z Molukańczykami i siłą ustanowił monopol na uprawianie tam goździków i gałki muszkatołowej, dyktując ceny tak niskie, że miejscowa ludność musiała przerwać uprawę korzeni dla niego, aby wyprodukować więcej żywności dla zaspokojenia własnych potrzeb i móc dalej uprawiać goździki i gałkę muszkatołową dla niego. Miał do dyspozycji okręty patrolujące wody wokół wysp. Ich załogi wypatrywały przez lunety nielegalnych plantacji goździków i gałki muszkatołowej. Wykryte uprawy niszczono ogniem, używano defoliantów i rozsypywano sól na ziemi, czyniąc ją jałową. Tylko Holendrzy wiedzieli, jak się neutralizuje sól, aby przywrócić glebie żyzność. W 1621 roku, gdy upływał termin dwunastoletniego rozejmu, Holendrzy znajdowali się na Sumatrze, w Pulicat w Indiach i nad Amazonką. W tym okresie Rembrandt pobierał naukę u Jakuba van Swanenburgha w Lejdzie, mieszając olej lniany i rozcierając tusz na akwaforty pod okiem człowieka niezbyt cenionego jako malarza czy nauczyciela, od którego, jak wszyscy są zgodni, nie mógł nauczyć się wiele ponad rzeczy elementarne z zakresu rysunku, malarstwa i grafiki. Miał lat piętnaście. W ciągu trzech lat, które spędził u Swanenburgha, Kompania Zachodnioindyjska, wzorowana na Kompanii

— 89 —

ŚLEDŹ W HISTORII

Wschodnioindyjskiej, została powołana do życia i uzyskała od państwa koncesję na handel między wschodnim wybrzeżem obu Ameryk a zachodnim wybrzeżem Afryki. Z Ameryki Południowej został sprowadzony do Niemiec ziemniak, którego plantacje rozszerzyły się niebawem na inne kraje europejskie. W Europie żyło dość dużo ludzi, dla których ziemniak był czymś o wiele ważniejszym niż postępy Rembrandta w sztuce malarskiej czy odkrycie krążenia krwi w organizmie, dokonane przez Williama Harveya. A dokonując porównań i przy założeniu, że życie ludzkie ma w ogóle jakąś wartość, można śmiało stwierdzić, iż niewiele rodzajów pożywienia okazało się równie dobroczynnymi dla ludzkości jak ziemniaki. Jednak założenie, że życie ludzkie ma wartość, nigdy i nigdzie jakoś nie znalazło potwierdzenia w ludzkich uczynkach. Wszystkie religie, z wyjątkiem judaistycznej i greckiej, bardziej dbały o martwych niż o żywych. Gdy ziemniaki popłynęły z powrotem przez Atlantyk do Ameryki Północnej, aby dać początek nowym plantacjom, Rembrandt pojechał do Amsterdamu, aby ćwiczyć u artysty o większej renomie - u Pietera Las Imana. Przez jakiś czas młody, utalentowany Rembrandt aż za dobrze współzawodniczył z Lastmanem w tworzeniu przeładowanych, nieco teatralnych kompozycji. Na szczęście coraz więcej uwagi zaczął poświęcać zagadnieniom przedstawiania na płótnie stanów wewnętrznych osób portretowanych, nie ulegając pokusie malowania tylko efektownych scen pełnych ruchu i dynamiki. Zafascynowała go również technika kontrastowania światła i mroku, którą przejął od naśladowców Caravaggia ze szkoły utrechckiej. To, że istniała już wtedy, w czasach Rembrandta, jedna szkoła malarska w Utrechcie, druga w Lejdzie, a jeszcze inna w Amsterdamie, jak również to, że działały one w małym, wilgotnym kraju bez większej tradycji artystycznej, pozostaje jedną z tajemnic historii kultury, których nie da się wytłumaczyć czy to czynnikami genetycznymi, czy położeniem geograficznym, czy charakterem narodowym. Równie zastanawiający jest fenomen nagłego wzrostu — 90 —

JOSEPH HELLER

znaczenia Żydów, Greków, Rzymian czy choćby fakt objęcia przez Holendrów w XVII wieku przywództwa w światowym handlu. Mimo że Rembrandt został zapisany przez rodziców na uniwersytet w Lejdzie w wieku czternastu lat, jednak nie uczęszczał na tę uczelnię. Można odgadnąć, iż jego wrodzony talent oraz entuzjazm dla rysunku i koloru były znacznie silniejsze niż chęć zdobycia wiedzy akademickiej zarówno w zakresie nauk ścisłych, jak i humanistycznych. Możemy również domyślić się, sądząc po pobłażliwości, z jaką jego rodzice odnieśli się do tej wcześnie ujawnionej, choć jeszcze nie potwierdzonej inklinacji syna, że byli to ludzie o otwartych umysłach i roztropnie postępujący. Biednym ludziom w Niderlandach, jak zresztą wszędzie i w każdych czasach, żyło się bardzo ciężko, a biednych nie brakowało nawet w Amsterdamie, nie mówiąc już o małych miastach w głębi kraju i o odleglejszych prowincjach. Robotnicy zatrudnieni w przędzalniach i tkalniach Lejdy gnieździli się w małych barakach, których jedynym wyposażeniem były słomiane maty do spania na podłodze. Na szczęście ich dzień pracy był tak długi, że niewiele czasu musieli spędzać w tych pomieszczeniach. Dużo korzyści gospodarce przysparzali uciekinierzy z Flandrii i z innych sąsiednich krajów, którzy tłumnie napływali do Republiki Holenderskiej, uciekając przed oblężeniem swoich miast rodzinnych i walkami stale wybuchającymi w czasie trwającej osiemdziesiąt lat wojny. Uchodźcy ci umożliwiali utrzymanie płac na odpowiednio niskim poziomie, co pozwoliło holenderskiemu przemysłowi i handlowi ciągnąć wielkie zyski dzięki konkurencyjnym cenom produktów. Ludzka bieda pomagała utrzymać dobrą koniunkturę. Świetnie prosperujący werbownicy siły roboczej zawierali kontrakty na dostarczanie do pracy w tkalniach i innych fabrykach dzieci, i to nawet sześcioletnich. Dzieci przyjęte do pracy w ramach tych kontraktów pochodziły albo z sierocińców, albo zabierane były po prostu z dróg, przy któ— 91 —

ŚLEDŹ W HISTORII

rych żebrały. Samo tylko miasto Lejda przyjęło, i to od jednego tylko pośrednika, cztery tysiące dzieci powyżej sześciu lat. Dzieci poniżej sześciu lat, jako wymagające czasem opieki, nie były w cenie. Bogaty jest kraj, który posiada mnóstwo biedaków. W okresach powodzenia gospodarczego wartość biedaków rośnie, a narody niezasobne w ludzi ubogich muszą importować biedaków z krajów słabiej rozwiniętych, aby ich zatrudnić przy pracach uznawanych przez szanujących się obywateli za poniżające. Oferty licytacyjne idą czasem nawet dość wysoko. Zjawiskiem niezwykle pomyślnym dla rozwoju cywilizacji jest to, że zawsze żyje mnóstwo biedaków. Nikt inny nie wykonuje brudnej roboty. Holendrzy, trzeba im to przyznać, mieli najbardziej światłe poglądy w sprawach opieki społecznej. W 1646 roku, gdy jeszcze została do spłacenia część pieniędzy za dom Rembrandta, dzieci w Holandii nie wolno było zmuszać do pracy dłuższej niż czternaście godzin dziennie. Piekarzom amsterdamskim, oferującym bajeczne ciastka, zakazano wystawiania w oknach nadmiernie ozdobnych wypieków i przysmaków, „żeby nie sprowadzały smutku na ludzi zbyt ubogich, by mogli sobie na nie pozwolić, i nie wzbudzały w ich sercach pożądania cudzej własności". W roku 1632, roku ukończenia przez Rembrandta „Lekcji a-natomii doktora Tulpa", władze miejskie Amsterdamu przegłosowały zakaz prowadzenia religijnych dysput między poszczególnymi odłamami kalwinistów, gdyż przeszkadzały w prowadzeniu interesów. Niewolnictwo było zakazane w obrębie Republiki Holenderskiej, ale handel niewolnikami nie był zabroniony i transport do Ameryki czarnych niewolników z Afryki był jednym z nielicznych uwieńczonych sukcesem przedsięwzięć Kompanii Zacho-dnioindyjskiej, której działalność na dłuższą metę zawiodła pokładane w niej oczekiwania. Te ludzkie ładunki co prawda często docierały na miejsce moc-

— 92 —

JOSEPH HELLER

no uszczuplone, ale marża była bardzo wysoka i kompania, przewożąc do piętnastu tysięcy Murzynów w ciągu roku, zbiła w ciągu dwudziestu pięciu lat swej egzystencji na samym tylko handlu niewolnikami majątek szacowany na 7.000.000 dolarów. Dowodzący tymi statkami, wiozącymi niewolników, holenderscy kapitanowie byli gorliwymi, studiującymi Pismo Święte kalwinami. Zwykli oni czytać na głos jego wersety zarówno członkom załogi, jak i uwięzionym Murzynom. Na ogół byli oni dla swego żywego towaru łaskawsi niż chrześcijanie dla chrześcijan innego wyznania. Ojcowie Pielgrzymi, którzy wylądowali, uciekając przed religijną nietolerancją, w Plymouth Rock w Nowej Anglii, wkrótce sami zaczęli prześladować inaczej wierzących. Innym bardzo zyskownym, choć, co prawda, jednorazowym osiągnięciem kompanii, stało się pojmanie w roku 1628 przez Pieta Heina hiszpańskiej flotylli, wiozącej srebro z Kuby do macierzystego kraju. Ten wspaniały wyczyn przyniósł czysty zysk w postaci sześćdziesięciu funtów złota i stu siedemdziesięciu siedmiu tysięcy funtów srebra, nie mówiąc o trzydziestu jeden okrętach, na których znajdowało się sześćset osiemdziesiąt jeden armat, cztery tysiące ludzi oraz przeróżne towary i sprzęt o wartości szacowanej na ponad 1.200.000 dolarów. Kompania ogłosiła wypłatę pięćdziesięcioprocentowej dywidendy, spłaciła swoje długi i przekazała dziesięć procent łupu namiestnikowi w Hadze. Rembrandt ukończył malowanie „Bankiera" na rok przed tymi wydarzeniami. Nie ulega wątpliwości, że powodziło mu się dobrze, gdy w wieku lat siedemnastu wrócił z Amsterdamu do Lejdy i założył sklep w pracowni, którą dzielił z innym artystą - Janem Lievensem. W tym samym roku zawarty został traktat handlowy z Persją, a terytorium zamorskie zwane Nowymi Niderlandami zostało formalnie zaanektowane jako prowincja Holandii, choć fakt ten nie miał politycznego znaczenia. Ten fragment Nowego Świata był wielokrotnie większy od terytorium swej metropolii i nie przedstawiał

ŚLEDŹ W HISTORII

szczególnej wartości dla narodu, który pożądał przede wszystkim nadających się do szybkiej sprzedaży towarów, a nie wielkich obszarów dla kolonizacji. Tylko w jednym miejscu Holendrzy zdecydowali się wejść głębiej w ląd z myślą o osiedleniu się na stałe. Była to Afryka Południowa i wiemy już, co było dalej. Lievens był o rok młodszy od Rembrandta, lecz już bardziej znany jako artysta. Obraz Rembrandta „Bankier" znany jest również pod nazwą „Bogaty kupiec". Gdy Rembrandt znalazł się z powrotem w Lejdzie, angielsko-holenderski sojusz umożliwił wysłanie okrętów na Atlantyk przeciwko Hiszpanii, a działo się to mniej więcej w tym samym okresie, gdy Holendrzy stracili dziesięciu Anglików, którzy osiedlili się na wyspie Amboina na Molukkach, pochopnie wyobrażając sobie, że włączą się do handlu korzeniami. Książę Maurycy zmarł, gdy Rembrandt miał dziewiętnaście lat. Jego następcą został książę Fryderyk Henryk, który zbudował w Hadze mały pałac, zebrał skromny dwór i zakupił co najmniej piętnaście obrazów Rembrandta, zanim umarł w roku 1647. Wkrótce po tym, jak Fryderyk Henryk objął namiestnictwo, jego wielce kulturalny sekretarz Constantijn Huygens natknął się w Lejdzie na dwóch młodych artystów, którzy wzbudzili jego podziw, a równocześnie umocnili jego wiarę w możliwość powstania narodowej sztuki holenderskiej, zdolnej rywalizować z włoską, a doskonalszej niż hiszpańska i flamandzka. Mniej więcej rok po tym spotkaniu Pieter Minuit, generalny gubernator terytoriów należących do Kompanii Zachodnioindyjskiej w Północnej Ameryce, zakupił od Indian z plemienia Wappinger za świecidełka i haczyki na ryby wartości dwudziestu czterech dolarów całą wyspę Manhattan, która zresztą wcale do nich nie należała. Pieter Minuit został zastąpiony przez kogoś innego, ale ani kompania, ani państwo nie odzyskało owych błyskotek i haczyków wartości dwudziestu czterech dolarów, kiedy w roku 1667, a więc już po drugiej wojnie angielsko-holenderskiej, wyspa ta została przekazana Anglii. Holendrom wiodło się o wiele lepiej niż Anglikom w tej drugiej — 94 —

JOSEPH HELLER

anglo-holenderskiej wojnie, mimo że porzucili wszystkie swe posiadłości w Północnej Ameryce. Nieustraszenie wypływali w ujścia rzek nie opodal Londynu, niszcząc lub zdobywając angielskie okręty, stanowiące chlubę Jego Królewskiej Mości, i wysadzali desanty w dowolnych punktach angielskiego wybrzeża. Ale Anglia była monarchią i mogła stworzyć imperium. Holandia była republiką i stworzyła tylko sieć handlowych interesów. I tak na podstawie traktatu podpisanego w Bredzie w roku 1667 Holendrzy przejęli rynek handlu niewolnikami w Surinamie na dziewiczym jeszcze wybrzeżu Ameryki Południowej w zamian za Nowe Niderlandy, do których i tak już wdzierali się angielscy koloniści. Rembrandt miał wówczas lat sześćdziesiąt jeden i jeszcze dwa lata życia przed sobą. Milton ogłosił „Raj utracony". Holendrzy zajęli Sumatrę. W rok później ożenił się i zmarł Tytus. Wzmocniony dziesiątą częścią łupów Kompanii Zachodnioin-dyjskiej Fryderyk Henryk ruszył z ofensywą na lądzie przeciwko Południowym Niderlandom, a jego pełen erudycji sekretarz Con-stantijn Huygens napisał po łacinie pamiętniki, gdzie przepowiedział dwóm młodym artystom plebejskiego pochodzenia, których odkrył w Lejdzie, że dzięki swoim niezwykłym talentom przewyższą wszystkich ich poprzedników. O Rembrandcie napisał, że celuje on w umiejętności wnikania w istotę portretowanych osób i wydarzeń i że jest owładnięty pragnieniem przenoszenia na płótno tego wszystkiego, co dostrzega oko jego umysłu. Łacina Huygensa jest trudna w czytaniu, a jego opinie nie zawsze trafne. Malowidło .Judasz", któremu nie szczędził pochwał, jest według naszych obecnych pojęć tak dalece humorystyczne, że mogłoby rozśmieszyć współczesnego Amerykanina. Huygens radził Lievensowi malować raczej portrety, a malarstwo historyczne pozostawić Rembrandtowi. Wtedy Lievens zaczął malować obrazy historyczne, natomiast Rembrandt malował

— 95 —

ŚLEDŹ W HISTORII

coraz więcej portretów i nieruchomych postaci, za które głównie go podziwiamy. Obraz Rembrandta, przedstawiający kogoś w ruchu, albo nie jest dostatecznie dobry, albo nie jest pędzla Rembrandta. Zwracający uwagę „Polski jeździec" w kolekcji Fricka w Nowym Jorku nie jest zbyt dobry i nie jest dziełem Rembrandta. (Akwaforta Rembrandta, przedstawiająca mnicha obłapiającego kobietę na polu, jest natomiast dziełem Rembrandta, należącym do zupełnie specyficznej kategorii). Huygens radził obu młodym artystom, aby pojechali do Italii i podpatrzyli tajniki sztuki Rafaela i Michała Anioła, lecz oni nie uważali tego za konieczne. Uparcie twierdzili, pewni swoich racji, że najlepsze włoskie malarstwo znajduje się już na północy i że mogą wszystko to, co z włoskich pomysłów jest dla nich przydatne, przyswoić sobie za pośrednictwem dzieł artystów holenderskich, którzy kiedyś odwiedzili Italię. Lievens, zamiast powiększać swą fortunę w kraju, przeniósł się do Anglii, gdzie zbankrutował. Potem przeniósł się do Antwerpii i znów zbankrutował. A Rembrandt wyjechał do Amsterdamu w rok po tym, jak rybacy holenderscy złowili rekordową ilość śledzi - trzynaście milionów galonów, z czego osiemdziesiąt procent poszło na eksport. Zamieszkał na nowej kwaterze w domu swego pośrednika przy ulicy Breestraat w tym samym roku, w którym Holendrzy założyli osadę nad rzeką Delaware. Po namalowaniu „Lekcji anatomii doktora Tulpa" w 1632 zaczął zarabiać więcej pieniędzy, niż mógł sobie przedtem wyobrazić. Nigdy wcześniej również nie śniło mu się, że będzie mógł wydawać tak duże sumy. Wśród pięćdziesięciu obrazów podpisanych przez Rembrandta pod koniec 1633 roku znajdował się również pełen uczucia i wrażliwości portret jego matki, który znalazł się w posiadaniu króla Anglii Karola I, a który, jak się okazało, nie wyszedł spod pędzla Rembrandta. W roku 1633 wykonał srebrnym ołówkiem portret Saskii z okazji ich zaręczyn. Rok później odbył się ich ślub, w tym właśnie czasie Holandia zawładnęła wyspą Curacao. — 96 —

JOSEPH HELLER

Przyglądając się portretowi Saskii, odnosimy wrażenie, że była to kobieta miła i szczera, ze skłonnością do tycia, co zresztą dotyczyło większości kobiet holenderskich owej epoki, które - jak wynika ze źródeł - jadły i piły równie ochoczo jak mężczyźni. W roku następnym Holendrzy dokonali inwazji na Brazylię w celu opanowania lukratywnego handlu cukrem, wylądowali na Martynice i Wyspach Dziewiczych, a na Dalekim Wschodzie na Formozie. Oprawiali również wieloryby na Spitsbergenie. Natomiast Anglicy w tym czasie osiedlali się w Connecticut. W tymże roku Rembrandtowi i Saskii urodziło się i zaraz zmarło ich pierwsze dziecko - syn Rombartus. W tym samym mniej więcej czasie namalował Rembrandt swój „Autoportret z Saskią", na którym widziano go jako człowieka rozkoszującego się swym powodzeniem życiowym. Dość wulgarna dosadność tej sceny nie najlepiej świadczy o obojgu małżonkach. Saskia siedzi na kolanach męża niczym prostytutka z tawerny, Rembrandt zaś trzyma rękę na jej kibici z nonszalancją pewnego siebie posiadacza, drugą ręką unosząc kielich w geście toastu na swoją cześć. Jest przy tym dumny niczym indyk. W ostatnich latach swego życia, jak napisał pewien holenderski biograf artysty, który zresztą nigdy się z nim nie spotkał, Rembrandt był zadowolony, gdy mógł przyrządzić sobie dzienny posiłek, na który składało się trochę chleba i trochę sera lub kawałek śledzia. Ten portret z Saskią jest jednym z dwóch autoportretów Rem-brandta, na których widzimy go śmiejącego się. Tym drugim jest autoportret namalowany, gdy skończył lat sześćdziesiąt, na którym wygląda tak, jakby miał lat ponad osiemdziesiąt. Widać na nim twarz wykrzywioną uśmiechem żałosnej starczej demencji. To malarstwo jest absolutnie doskonałe. W 1638 roku, po przeniesieniu się z domu Uylenburghów do wynajętego mieszkania, Rembrandt bez opamiętania wydawał pieniądze w salach aukcyjnych i galeriach sztuki. Ukończył również pierwszą z trzech zaległych kompozycji z serii pasyjnej dla księcia Fryderyka Henryka. W tym samym roku został założony Uniwersytet Harvardzki, pomyślany jako instytucja mająca kształcić purytańskich

ŚLEDŹ W HISTORII

duchownych, a który przekształcił się wkrótce i wspaniale rozwinął jako renomowana uczelnia, wyspecjalizowana w dziedzinie ekonomii i finansów, z czego słynie również obecnie. Holendrzy natomiast usadowili się w tym czasie na Cejlonie, a w roku następnym przepędzili Portugalczyków z afrykańskiego Złotego Wybrzeża. W ich kraju tymczasem załamał się, powodując ogólnonarodowy krach finansowy, kwitnący dotąd handel tulipanami. Te bulwiaste, łatwo poddające się mutacjom euroazjatyckie rośliny z rodziny liliowatych przestały już osiągać ceny przekraczające wartość złota o tej samej wadze, co sprzedawana ich partia. Handlarze plajtowali, a nawet dochodziło do samobójstw. W tym samym roku Holendrzy zajęli wyspę Mauritius na Oceanie Indyjskim i wkrótce potem zaczęli zabijać tam pałkami ptaki dodo. W roku 1639 weszli na miejsce Portugalczyków do Japonii, która od tego momentu stała się zamknięta dla wszystkich innych Europejczyków. Pod koniec lipca tegoż 1639 roku państwu Rembrandtom urodziła się córka. Została ochrzczona imieniem Kornelia; umarła w dwa tygodnie później. W tym samym roku Rembrandt i Saskia oskarżyli formalnie o oszczerstwo kilku krewnych Saskii, rozgłaszających, iż prowadzi ona życie szalenie rozrzutne. Nabyli dom przy Breestraat. W rok później w lipcu urodziła im się druga córka, która została pochowana już w sierpniu. Rok 1641 okazał się szczególnie pomyślny, gdyż Holendrzy zawładnęli Luandą w Angoli i zapewnili sobie stały dopływ niewolników potrzebnych do pracy na plantacjach trzciny cukrowej w Brazylii, rozpoczęli podbój Cejlonu, odebrali Portugalczykom cieśninę Malakka, a Saskia urodziła syna, który nie umarł wkrótce po przyjściu na świat! Gdy na płótnie w Amsterdamie pojawił się Arystoteles, w mieście tym było ponad pięćdziesiąt rafinerii cukru, a na terenie Holandii rósł już tytoń. Jednak szczęście przestało sprzyjać Rembrandtowi - Saskia umarła, Geertge Dircx została zaangażowana do pomocy przy dziecku. W Anglii wybuchła wojna domowa, gdy Karol I usiłował are— 98 —

JOSEPH HELLER

sztować pięciu członków Izby Gmin i wysłał królową do córki i zięcia w Hadze, natomiast swoją armię posłał przeciwko pu-rytańskiemu parlamentowi w Yorku. W Nowym Amsterdamie holenderski gubernator zarządził masakrę Indian Wappingerów, którzy szukali u Holendrów ochrony przed atakami Moha-wków. Ponad półtora tysiąca tych Indian zostało zatłuczonych podobnie jak ptaki dodo na Mauritiusie. W roku 1645 Hendrickje znajdowała się już być może w domu Rembrandta, który namalował właśnie „Rabina" oraz „Świętą Rodzinę z aniołami", gdzie dzieciątko Jezus jest rzeczywiście dzieciątkiem, Maria jest matką, a Józef cieślą. Nieżyczliwi krytycy nie szczędzili zjadliwych uwag, mając mu za złe, że Batszeba i Danae wyglądają na jego obrazach zupełnie jak holenderskie posługaczki. Jego Batszeba jest istotnie nieco ciężkiej budowy, lecz tak prawdopodobnie wyglądała żona Dawida. To samo zresztą dotyczy Marii, żony Józefa. Termin końcowej spłaty domu upływał w roku 1646. Nie przynaglano Rembrandta do zapłacenia zaległych rat. Gospodarka holenderska przeżywała swój rozkwit. Rembrandt otrzymał właśnie zamówienie na dwa malowidła religijne dla księcia Fryderyka Henryka: „Boże Narodzenie" i „Obrzezanie", przy czym cena miała być dwukrotnie wyższa od poprzednio płaconej, gdy niespodziewanie Fryderyk Henryk zmarł. Gdyby Fryderyk Henryk żył na tyle długo, by mógł przyjrzeć się dokładnie tym obrazom, zauważyłby głęboką zmianę, jaka dokonała się w sztuce Rembrandta. Artysta wykształcił swój indywidualny styl, charakteryzujący się tym, iż jego wyobraźnia skupiła się na oświetleniu, kolorze, fakturze i formie, temat zaś kompozycji stał się drugorzędny. Teraz Rembrandt pracował tak, jak chciał, i zaczął tracić popularność na rzecz swoich dawnych uczniów, takich jak Ferdynand Boi czy Govaert Flinck, z którymi nie był w zbyt przyjaznych stosunkach. Szczególnie Flinck był zręczny w interesach. Wybrawszy sobie

— 99 —

ŚLEDŹ W HISTORII

Rembrandta jako swego nauczyciela - a był to rok 1635, gdy w Amsterdamie panowała szalona moda na Rembrandta - w ciągu roku nauczył się naśladować styl malarza tak dobrze, że wiele jego obrazów olejnych uchodziło za prace Rembrandta i było prawdopodobnie sprzedawanych jako takie, być może nawet za zgodą samego Rembrandta. Govaert Flinck potrafił zastąpić jeden styl innym, toteż zaczął naśladować klarowność i precyzyjny rysunek obrazów jakiegoś innego artysty, gdy wśród konserwatywnych sfer świata biznesu w Amsterdamie zapanowała nowa moda na klasycyzm. Flinck stał się jednym z przywódców tego kierunku, podczas gdy reputacja Rembrandta zarówno jako artysty, jak i człowieka zaczęła w środowisku mie-szkańskim podupadać. Uylenburgh był agentem także Flincka. Czy Rembrandt poświęcił jakąś część pieniędzy uzyskanych za ostatnie obrazy dla Fryderyka Henryka, aby spłacić część długu za dom lub odsetki od kredytu, tego nie wiemy. Nie wiemy też, czy Rembrandt kiedykolwiek zwracał jakieś swoje długi, nie będąc do tego zmuszonym. Wiemy natomiast, że w wyniku niefortunnej decyzji odkupił swoje wszystkie możliwe do odkupienia akwaforty, chcąc w ten sposób wycofać je z rynku i zwiększyć tym samym popyt na nie, a więc również ich cenę. Ta śmiała inicjatywa na polu marketingu bez wątpienia przyniosłaby Rembrandtowi piękne zyski, gdyby pożył jeszcze trzysta lat. W roku 1648, gdy wściekle kłótnie między Geertge a Rembrand-tem osiągnęły swój szczyt, w Niderlandach nastał pokój. W traktacie z Monasteru Hiszpania uznała niezawisłość Republiki Zjednoczonych Prowincji. W tym samym czasie w Europie wschodniej prawosławni chłopi dokonywali okrutnych pogromów Żydów, zamierzając wytępić wszystkich, którzy nie chcieli przyjąć wiary chrześcijańskiej. Nieco później w tymże roku 1648 zawarty został pokój westfalski. Wojna trzydziestoletnia wreszcie się skończyła i Polska mogła włączyć się w ów dziejowy pogrom, który trwał dziesięć lat i przyniósł śmierć ponad stu tysiącom Żydów. — 100 —

JOSEPH HELLER

Dziś w Polsce byłoby bardzo trudno w ogóle aż tylu ich znaleźć*. Żaden z obrazów Rembrandta nie powstał w roku 1649. Był to rok, w którym Geertge Dircx wniosła do sądu pozew w sprawie złamania obietnicy małżeństwa. Hendrickje złożyła jako świadek zeznanie o napadach histerii u powódki, a w Anglii Karol I został ścięty na rozkaz rewolucyjnego rządu pod wodzą Olivera Cromwella. Inwentarz majątku straconego króla wymieniał między innymi stadninę liczącą 139 koni, w tym 37 klaczy hodowlanych, oraz dwa malowidła Rembrandta. Jedno z tych wczesnych arcydzieł Rembrandta, portret jego matki, zostało ostatnio zweryfikowane przez „Rembrandt Research Project" jako obraz pędzla innego malarza i w konsekwencji wartość netto majątku królowej Elżbiety n nieco spadła. - Szkoda, że nie sprzedała go, gdy jej to doradzałem - żalił się były brytyjski minister finansów. - Rynek dla tego obrazu nigdy nie będzie już tak dobry.

* W sformułowaniach tych zawierają się dwa błędy z zakresu interpretacji historii. Pierwszym jest łączenie pogromów Żydów na Ukrainie z zakończeniem wojny trzydziestoletniej - w istocie brak jest jakiegoś iunctim miedzy tymi wydarzeniami. Drugie sformułowanie, brzmiące w oryginale angielskim: „...and Poland was at liberty to embark upon an epic pogrom that lasted ten years and brought death to more than one hundred thousand Jews", przypisuje Polsce jakby winę za te pogromy, które, mimo że miały miejsce na ziemiach wschodnich, wchodzących w skład ówczesnej Rzeczpospolitej, dokonywane były przez buntowników kozackich, a ofiarami rzezi obok żydowskiej ludności w małych miasteczkach padały na rubieżach państwa również polskie dwory i osady, a często i załogi stacjonujących tam wojsk królewskich. Obszerna naukowa literatura, dotycząca historii wojen polsko-kozackich, nie pozostawia w tym względzie żadnych wątpliwości. Szczególnie dramatycznego opisu wydarzeń dostarcza słynna, tłumaczona na wiele języków, żydowska kronika Natana Hannowera z lat 1648-1652 pŁ .Jawein Mecula, tj. Bagno głębokie" („... Chmielnicki ogniem i mieczem niszczył kraj cały, gonił i zabijał szlachtę i żydów. Okrzyk zgrozy przeleciał po całej Europie, a zbiegowie żydowscy rozbiegli się po zachodzie Rzplitej i stamtąd za granicę ojczyzny. Tutaj jęli opowiadać o strasznem nieszczęściu, jakie nawiedziło Polskę, a wraz z nią i żydów..." - pisał w przedmowie do tej jeremiady historyk żydowski Majer Bałaban w swych „Szkicach i studiach" pt. „Z historii Żydów w Polsce", Warszawa, 1920). Natomiast porównywanie liczby Żydów żyjących w granicach obecnej Polski z szacunkową ilością ofiar pogromów, jakie rozegrały się na wschodnich terenach dawnej Rzeczpospolitej w XVII wieku , a więc trzysta lat przed zagładą s z o a h , jest zupełnym nieporozumieniem. (Przyp. tłum).

ŚLEDŹ W HISTORII

Sir łan przyznał, ze obraz wydawał mu się „dziwnie podejrzany" już wtedy, gdy go po raz pierwszy zobaczył. Zamiast wielu milionów dolarów, jakie płaci się dziś za oryginał Rembrandta, portret ten wart jest obecnie kilkaset tysięcy jako poświadczony falsyfikat Rembrandta. Logicznie rzecz biorąc, obraz ten powinien być wart więcej, powiadają niektórzy antykwariusze, skoro więcej jest autentycznych Rembrandtów niż potwierdzonych falsyfikatów Rembrandta. Wiadomo nam, że Cromwell posiadał obrazy Rembrandta, że ujarzmił Irlandię oraz że pozwolił Żydom ponownie osiedlać się w Anglii, skąd wypędził ich trzysta sześćdziesiąt pięć lat wcześniej Edward I. Do ponownego wpuszczenia Żydów nakłonił Cromwella sefardyjski uczony z Holandii, pisarz i drukarz Menasseh ben Israel, którego „Nadzieja Izraela", napisana i wydana przez niego pierwotnie w języku holenderskim, wywarła na Cromwellu tak głębokie wrażenie, że zaprosił go do Anglii na rozmowę. Jedną z odbitek z datowanej na 1636 rok akwaforty Rembrandta, przedstawiającej Samuela Menasseh ben Israela, który zmarł w czasie podróży powrotnej z Anglii, możemy dzisiaj oglądać w British Museum. W roku 1650, dwa lata po zakończeniu wojny trzydziestoletniej, Holendrzy dysponowali największą na świecie flotą handlową oraz potężną flotą wojenną, przeszło dwa razy większą od angielskiej i francuskiej razem wziętych. Dwa lata później znaleźli się w kleszczach blokady.

14 Walczyli o pieniądze. Arystoteles nudził się. Przyczyną, która sprowokowała tę pierwszą angielsko-holender-ską wojnę, stał się Cromwellowski Akt Nawigacyjny z roku 1651, którego intencją i skutkiem było odcięcie dostępu do brytyjskich portów statkom holenderskim. Uchwalanie tego rodzaju ustaw często prowadziło do wojen. W roku 432 p.n.e Perykles wprowadził zakaz przyjmowania — 102 —

JOSEPH HELLER

statków Megaryjczyków w portach ateńskiego imperium. Przyczyniło się to do wszczęcia wojny. Zapoczątkowało to też długą serię wydarzeń: Ateny poniosły porażkę; imperium uległo rozpadowi, demokracja była to znoszona, to przywracana; Sokrates i Asklepios zostali osądzeni, skazani i straceni; Platon pisał swoje dzieła i założył własną szkołę; Arystoteles przybył do Aten jako student, by kiedyś opuścić je jako uchodźca. Arystoteles został później, w czasie innej wojny, namalowany przez Rembrandta w zadumie nad popiersiem Homera, by wreszcie, po odbyciu w ciągu stuleci kilku ryzykownych podróży, przejechać triumfalnie w roku 1961 z siedziby Parke-Bemet Galleries przy Madison Avenue i Siedemdziesiątej Siódmej Ulicy w Nowym Jorku do Metropolitan Muséum of Art przy Piątej Alei i Osiemdziesiątej Drugiej Ulicy. Stało się to, zanim John F. Kennedy został zastrzelony i zanim jego miejsce zajął Lyn-don B. Johnson, wspierany przez doradców z grona wykształconych tępaków, związanych przeważnie z Harvardem oraz innymi prestiżowymi uniwersytetami. Okłamał on amerykańskie społeczeństwo i Kongres, potajemnie i podstępnie wciągając naród do otwartej wojny w południowowschodniej Azji, wojny, której nie można było wygrać, i której nie wygrano. Do końca jednak trwał przy tym zgubnym kursie, podobnie jak Perykles, gdy pchał Ateny w kierunku samobójczej wojny ze Spartą. - Walczymy po to, aby żyć w pokoju - powiedział Lyndon Johnson, cytując Arystotelesa (który poczuł się tym zażenowany) i... parafrazując Adolfa Hitlera. Gdy pewni ludzie pragną pokoju, wówczas o wojnę nietrudno. W 1652 roku Holendrzy ponieśli porażkę w bitwie pod Downs koło Folkestone w Cieśninie Kaletańskiej, a Rembrandt otrzymał od don Antonia Ruffo z Sycylii zamówienie na obraz przedstawiający filozofa. Rok później, gdy „Arystoteles" był już na ukończeniu, a „Portret Jana Sixa" znajdował się w początkowej fazie prac, Holendrzy przegrali bitwy morskie koło Portland i North Fore!and w kanale La Manche oraz zostali pobici na własnym terenie koło wyspy Texel przy wejściu na wody Zuider Zee. Potem angielskie okręty rzucały kotwice przy holenderskim brzegu i rozpoczęły pa-

ŚLEDŹ W HISTORII

trolowanie Morza Północnego w celu zatrzymania statków usiłujących przebić się przez blokadę. Za oceanem, w Nowym Amsterdamie, wystraszeni holenderscy koloniści zbudowali wał w poprzek Manhattanu, aby bronić się przed spodziewanym atakiem angielskich osadników, dając w ten sposób początek późniejszej Wall Street. Trudno doprawdy przypisać działaniu przypadku fakt, że naród, który jako pierwszy wymyślił system pocztowy i biuletyn informacyjny jako środki sprawnego działania interesów, przyczynił się do ukucia nazwy wielkiego ośrodka finansowego. - Myśli pan, że będą rozruchy? - zapytał Jan Six. Rembrandt nie zrozumiał pytania. Z kolei Six zdawał się być zaskoczony. Ceny zboża gwałtownie poszły w górę, a śledzie w ogóle zniknęły z ryku. Upadały banki. - Nawet gdy pan go skończy - odezwał się Six, wskazując kciukiem na Arystotelesa - nie będzie pan w stanie go wysłać statkiem. Nie ma łodzi do Texel, nie ma też okrętów z Texel do Italii. Arystoteles stał jakby ogłuszony. Gotów był modlić się o pokój. - Właśnie go skończyłem - powiedział Rembrandt. - Czekam tylko, aż wyschnie. Arystoteles czuł ziąb i wilgoć. Trzymany całymi dniami na poddaszu pracowni w kraju, którego wiecznie pochmurnego nieba i wilgotnego klimatu nie znosił, nie mógł przecież czekać aż do końca wojny. Był zakatarzony, oczy mu łzawiły, spojrzenie miał przygnębione, cerę pożółkłą. Zapach farby powodował nudności. Nie miał nic do roboty. - To byłaby tragedia - mruknął jakby od niechcenia Rembrandt gdybym miał czekać bezczynnie teraz, kiedy mi się tak dobrze pracuje. Rozglądał się już za innym domem. - Ale raczej sprzedam moją kolekcję, a będę tu dalej mieszkać. - Byłoby jeszcze większą tragedią - dorzucił Jan Six - gdyby pan próbował coś sprzedać wtedy, kiedy ludzie nie chcieliby kupować. Tragedia? Arystoteles uśmiechnął się ironicznie. To nie byłaby żadna tragedia. Czyżby oni nie wiedzieli, że tragedia jest to literac-

— 104 —

JOSEPH HELLER

kie naśladownictwo pewnych wydarzeń poważne w nastroju, o wykończonej formie, wyrażone w języku poetycko upiększonym, bardziej dramatyczne niż narracyjne i wywołujące uczucia litości i strachu, a tym samym oczyszczające duszę? A to tutaj? To tylko zmartwienie, nic, co by przekraczało zwykłą mizerię ludzkiego losu, coś zupełnie pozbawionego mocy katharsis. Była to tragedia bez oczyszczającego rozwiązania. Rembrandt nie powiedział Sixowi nic o pieniądzach za te najnowsze obrazy. Ani o tym, że oprócz pieniędzy za dom był winien osiem tysięcy guldenów, ani o tym, że formalnie rzecz biorąc, powinien wypłacić Tytusowi dwadzieścia tysięcy ze schedy, jaką jedenaście lat wcześniej pozostawiła mu matka. Jak mógł się zorientować zdziwiony tym wszystkim Arystoteles, z niezliczonej liczby obrazów, stojących osobno lub w stertach po całym poddaszu, „Arystoteles" oraz „Jan Six" były jedynymi, za które przygnieciony troskami właściciel domu, artysta i ojciec mógł się spodziewać zapłaty. Żaden z tych obrazów nie był całkowicie ukończony, jakkolwiek zarówno Arystoteles, jak i Jan Six nie widzieli potrzeby dalszej pracy nad nimi. Rembrandt nieustannie dokonywał jakichś zmian albo w kolorze, albo w rysunku, wracając do płócien, które wcześniej odstawił na bok jako ukończone. Jego brak poszanowania czasu był wręcz irytujący. Arystotelesowi parę razy groziło przerobienie głowy, co potwierdzają badania rentgenologiczne obrazu. Jednak Rembrandt nie zdecydował się na te zmiany; wydłużył natomiast rękę Arystotelesa, tak by jego dłoń spoczęła na głowie Homera niczym czapka, w geście odpowiednim dla człowieka rozmyślającego o sprawach ostatecznych. - Muszę szczerze powiedzieć, że podoba mi się mój portret -odezwał się Six, który ostatnio często pojawiał się w pracowni, aby pozować, a przyglądając się pracy artysty, rozmawiał z nim. - Mnie też - odrzekł Rembrandt, wyraźnie zadowolony. Arystotelesowi portret Sixa podobał się również. Podczas gdy Arystoteles, oczekując wyjazdu na Sycylię, spoczywał na sztaludze, naprzeciwko niego na świeżym płótnie wyła— 105 —

ŚLEDŹ W HISTORII

niał się powoli wspaniały portret Jana Sixa, mężczyzny od niego młodszego, ale również wykształconego i pochodzącego z bogatej rodziny. Six był szczupłym człowiekiem o delikatnym obejściu, łagodnym spojrzeniu, a w wizji artysty zyskał dodatkowo siłę. Z każdym dotknięciem pędzla lub szpachli jego postać nabierała życia. Serce Arystotelesa przestawało na chwilę bić za każdym razem, gdy Rembrandt kręcił się w pobliżu ze szpachlą w ręce albo gdy z nożem w dłoni podchodził do innego obrazu. Six, który odpoczywał po pozowaniu, wstał i podszedł do „Arystotelesa", by przyjrzeć mu się z bliska. Rembrandt próbował zatrzymać go, dotykając ręką jego piersi. - Zapach farby... - Wywoła u mnie nudności - dokończył za niego Six, uśmiechając się. Rembrandt miał poważną minę. - Czy rzeczywiście już pan go skończył? - zapytał. Rembrandt, wzruszywszy ramionami, ustawił się do niego bokiem i nic nie odpowiedział. Nagle jego wzrok przykuło coś niespodziewanego. Potrząsnął głową, sapnął i obróciwszy się w lewo, ciężkim krokiem przemierzył odległość dzielącą go od kąta strychu. Rzucił szybkie spojrzenie za siebie, zatrzymał się i schylił. W pół drogi jakby zastygł, po czym odwrócił się z wyrazem rozczarowania na twarzy i mrucząc jakieś przekleństwa pod nosem, wrócił wolnym krokiem na swoje poprzednie miejsce. Ktoś znów namalował monetę na podłodze. - I to był tylko stuiver... - Arystoteles mógłby niemal przysiąc, że takie właśnie słowa usłyszał. Rembrandt stanął przed Arystotelesem. Z ponurą miną przyglądał mu się dłuższy czas bez słowa, po czym nagle wykonał jakiś szybki ruch trzymaną w ręku szpachlą. - Czy pan wiedział - dopytywał się wyraźnie poruszony Jan Six że zieleń przebije się w tak żywy sposób? - Six założył okulary, z którymi nie chciał być portretowany. - Czy pan wiedział -ciągnął oczarowany - teraz, gdy pan przesuwał ostrze po mokrej

JOSEPH HELLER

farbie, że złoto da jaśniejsze refleksy, a jedwab nabierze dzięki fałdom większej głębi? - Próbowałem to osiągnąć. - Sądzę, że pan wiedział, jak to osiągnąć. - Wiedziałem, że będę mógł wprowadzić zmiany, jeśli nie będę zadowolony z tego, co zobaczę - mruknął w odpowiedzi Rembrandt. - Kiedy widzę takie rzeczy jak ta - powiedział Six - to myślę, że jest sprawą zupełnie naturalną, iż to Holendrzy przewodzą w wiedzy o optyce. Jestem przekonany, że pan dokładnie wie, co się pojawi za każdym razem, kiedy wprowadza pan zmiany. - Mam zamiar jeszcze trochę go zmienić - wtrącił szybko Rembrandt. Jan Six wyglądał na ubawionego, ale Arystoteles o mało nie zapłakał. - A kiedy pan wie, że obraz jest skończony? - Obraz jest skończony - odparł nie odwracając się Rembrandt - kiedy ja mówię, że jest skończony. - Czy tak samo ma być z moim portretem? - roześmiał się Six. - Musiałbym pewnie czekać w nieskończoność. - Z pana portretem... - Rembrandt, pochyliwszy się w stronę stołu, sięgnął znów po swoją szpachlę i mrużąc oczy badawczo, jakby groźnie, przyglądał się Arystotelesowi, który lekko drżąc, wytrzymał wbity w niego wzrok. - Myślę - dokończył rozpoczęte zdanie - że postanowi pan zwracać się wyłącznie do mnie z nowymi zamówieniami na portrety pana i pańskiej rodziny. Jak się później okazało, Six nigdy nie zamówił następnego portretu u Rembrandta, jakkolwiek był z portretu tak zadowolony, że napisał nawet wiersz wychwalający ukończone dzieło. I w istocie portret ten może śmiało uchodzić za najcenniejszy obecnie na świecie obraz Rembrandta, znajdujący się w prywatnym posiadaniu. Jest on własnością potomków Jana Sixa i można go oglądać tylko wtedy, gdy zechcą go komuś pokazać. Być może „Portret Jana Sixa" Rembrandta uzyskałby dziś nawet cenę stu milionów dolarów, gdyby sprzedany został na aukcji

— 107 —

ŚLEDŹ W HISTORII

jakiemuś prywatnemu kolekcjonerowi, a prawdopodobnie znalazłoby sie na świecie stu ludzi, którzy mogliby tyle zapłacić. Gdy skończyła się popołudniowa sesja, weszła Hendrickje z herbatą i lepiącymi sie od cukru biszkoptami (herbata była w owych czasach artykułem dość kosztownym). Postępował za nią nieśmiało Tytus ze szkicownikiem w ręku; wygląd miał anemiczny i senny. Było to dziecko blade i chude, o falistych włosach koloru kasztanowego i ładnych ciemnych oczach. Co najmniej raz dziennie przychodził z Hendrickje do pracowni. Przynosił swój szkicownik, a Rembrandt udzielał mu krótkich lekcji rysunku. Hendrickje zostawała tam, przyglądając się w milczeniu i uśmiechając do siebie z pochyloną i podpartą na ręce głową. Tytus starał się bardzo i zadawał pytania cichym głosem. Stojąc przez chwilę blisko drzwi, pokiwał żartobliwie ręką Arystotelesowi, uśmiechnął się filuternie, zrobił minę i zagrał na nosie. Nie był na tyle szybki, by uszło to uwadze ojca. - Co ty robisz? - zapytał ostro Rembrandt. - On mrugnął do mnie - tłumaczył się zmieszany chłopiec. - On nie mrugnął. - Przysięgam na Boga. Rembrandt uśmiechnął się; był w tym uśmiechu odcień samozadowolenia. - Myślisz, że w ten sposób? Bez uprzedzenia, błyskawicznie, Rembrandt prysnął odrobinką farby w oko Arystotelesa, jakby przymykając mu powiekę. Równie szybko starł plamkę kciukiem i oko znów było otwarte. Tytus chichotał. Arystoteles poczuł dla niego litość. Arystoteles pamiętał własnego syna, Nikomachosa, i niezwykle smuciło go to jedenastoletnie, bojaźiiwe i nie wadzące nikomu dziecko, od którego ojciec pożyczył ponad dziewięć tysięcy guldenów, przy czym zarówno filozof, jak i sam artysta wiedzieli bardzo dobrze, że ten dług nigdy nie zostanie spłacony. Jan Six wypił swą herbatę na stojąco i odstawił filiżankę, jak gdyby szykując się do wyjścia. - Ty też rysujesz? - zapytał Tytusa. — 108 —

/OSEPH HELLER

- Mój ojciec rysuje. - Pokażemy mu, jak ty rysujesz - wtrącił się do rozmowy Rembrandt. Tytus otworzył blok. Rembrandt zaczął prowadzić jego rękę. - Tędy, widzisz? Teraz to wygląda pełniej. A teraz dodaj trochę światła. - Ajak?-zapytał Tytus. - Przez dodanie cieni. - Aha, myślę, że to zabawne. Hendrickje uśmiechnęła się również. Arystoteles czuł litość dla nich obojga. - Czy będziemy pracować jutro dalej? - spytał stojący już w drzwiach Six. - Ja mam czas. - Proszę, niech pan przyniesie swój czerwony płaszcz. Chcę zacząć kłaść kolory. - Jeszcze się do niego nie przyzwyczaiłem - odparł Six, śmiejąc się i lekko czerwieniejąc z zażenowania. - Jakkolwiek ciągle staram się go polubić. On jest, doprawdy, strasznie jaskrawy. Wprost nie mam odwagi, żeby go nosić. - Będzie go pan nosić już zawsze - odezwał się posępnym tonem Rembrandt. - Jeśli tylko kiedyś pan portret ukończy - westchnął Six. - Ja dopiero go zacząłem. Proszę przynieść także rękawiczki. - W jakim kolorze? - To nie ma znaczenia. W jakim pan chce. Ja namaluję swój własny kolor. Mógłbym pana ubrać znacznie lepiej, korzystając z rzeczy, które mam tu w mej kolekcji, ale cóż, pan koniecznie chce być malowany we własnym stroju. A ja mógłbym zrobić, żeby pan wyglądał tak jak on. - Ostatnią rzeczą, jakiej bym sobie życzył - odparł Six uprzejmym głosem - to wyglądać tak jak on. Arystoteles gotów był go zabić. Zanim Arystoteles wydostał się z pracowni, musiał upłynąć jeszcze rok. Czekał tyle czasu na traktat westminsterski, który podpisano wiosną roku 1654, ale miał za to niezwykłe szczęście, że powrócił nad Morze Śródziemne jeszcze przed końcem lata.

ŚLEDŹ W HISTORII

Holendrzy zapłacili za pokój ciężkie pieniądze. Portugalczycy wypędzili ich w tym samym czasie z Brazylii. Arystoteles był zadowolony, że opuścił tę ponurą, ciemną krainę północnej Europy. Nastąpiło to dopiero wraz z podpisaniem traktatu westminsterskiego. Ziściły się jego marzenia o wyzwoleniu. Czuł się już wolny, gdy opakowany od stóp do głów i umieszczony w drewnianej skrzyni oczekiwał swej morskiej podróży. Dzielnie patrzył w przyszłość, jakby przeczuwając ów nowy świat, który stał przed nim otworem. Opuścił Amsterdam na stateczku dowozowym dnia 13 czerwca roku 1654 zaopatrzony w zlecenie spedycyjne, powierzające go opiece kapitana frachtowca „Bartolomeus", stojącego na kotwicy opodal wyspy Texel. Statek postawił żagle 19 czerwca, wyruszając w rejs do Neapolu, pierwszego portu w drodze na Sycylię. W sierpniu „Bartolomeus" zacumował wreszcie w porcie messyń-skim, na północnym wschodzie Sycylii. Arystoteles ucieszył się skrycie, gdy usłyszał, gdzie jest. Pamiętał Messynę jeszcze z lektur Tukidydesa, który opisał wyprawę ateńskich żołnierzy na Syrakuzy pod wodzą Alkibiadesa. Drewniana klatka, zawierająca „Arystotelesa kontemplującego popiersie Homera" pędzla Rembrandta, została wyładowana na podstawiony wóz i przewieziona dość wyboistą drogą do zamku don Antonia Ruffa, gdzie oczekiwano jej przybycia w podnieceniu i z niepokojem. Arystoteles wstrzymał na chwilę oddech, gdy wreszcie przy użyciu młotków skrzynia została otwarta, a malowidło uwolniono z ochronnego opakowania i wyjęto. Zgotowane mu przyjęcie nie mogło być lepsze. Dały się słyszeć okrzyki zdumienia i zachwytu. Arystoteles, lubiący jak wiadomo poklask, był niezmiernie uradowany tak gorącym przyjęciem, owymi głośnymi pochwałami, jakimi witano jego przybycie. Ci ludzie doprawdy potrafili okazywać swoje uczucia! Od samego początku nie było żadnych wątpliwości, że jego postać bardzo im się podobała. Obraz został uniesiony wysoko i pospiesznie przeniesiony pod arkady balkonu, aby można go było podziwiać w dobrym słonecznym świetle. Nie było końca iście włoskim wylewnym pochwałom jego stroju i bi-

JOSEPH HELLER

żuterii. Podziwiano najpierw złoty łańcuch, a potem broszę na ramieniu, medalion, kolczyk i pierścień z różowym kamieniem. Zachwycano się dokładnością szczegółów pięknie namalowanych oraz refleksami światła na kapeluszu i ciemnej brodzie. Arystoteles promieniał dumą, był pełen nieskromnego zadowolenia. Zupełnie bez żenady pławił się w ich nieumiarkowanych pochlebstwach. W końcu przecież znajdował się wśród przyjaciół, którzy potrafili go właściwie ocenić. - Ciekawym, kto to jest - usłyszał głos jakiegoś wytwornego mężczyzny. - Albert Wielki?-zgadywał inny. - On wygląda jak frenolog. Arystoteles oniemiał.

VIII

EPOKA PERYKLESA 15 Epoka Peryklesa rozpoczęła się w piętnastym roku wojny, a zakończyła na początku wojny następnej, trwającej łat dwadzieścia siedem. Partia liberalnych demokratów, których przywódcą był Perykles, doszła do władzy w roku 461 p.n.e. Lista poległych w roku 459 zawiera imiona Ateńczyków, którzy stracili życie w walkach toczonych w miejscach takich jak Cypr, Egipt, Halikiai, Egina oraz Megaryda. Oficjalnie był to rok pokoju. Wojny, w których polegli, nie były wojnami. Były to ekspedycje karne. W tymże roku 459, gdy Sokrates miał dziesięć lat, Perykles wysłał wielką flotę na Nil, aby pomóc Egipcjanom w ich powstaniu przeciwko Persom. To z pozoru proste przedsięwzięcie rozciągnęło się na pięć lat. W roku 454, gdy Sokrates był już piętnastoletnim chłopcem, Ateny wysłały do Egiptu dodatkową armadę złożoną z pięćdziesięciu trier. Ateńczycy przybyli tam, nie wiedząc, że pierwsza ekspedycja została kompletnie zniszczona. Cala ta nowa flota wpłynęła śmiało w ujście Nilu i osiadła na mieliźnie, gdy Persowie wydrenowali dopływy. Wszystkie okręty zostały zniszczone lub zdobyte, a ludzie, jeśli nie zginęli, poszli do niewoli. Ateński historyk Tukidydes szacuje całkowite straty w Egipcie na dwieście pięćdziesiąt okrętów i pięćdziesiąt tysięcy ludzi, wśród których było około sześciu tysięcy obywateli Aten. Resztę

IOSEPH HELLER

stanowili najemni żołnierze z różnych miast greckich, którzy widzieli dla siebie lepsze zatrudnienie podczas wojny niż w czasie pokoju. Nigdy dotąd grecka armia nie doznała tak dotkliwej porażki. Była to najkosztowniejsza przegrana w historii Aten, przynajmniej do czasu, gdy czterdzieści lat później wysłano na podbój Syrakuz największą armię, jaka kiedykolwiek została zebrana w świecie greckim - i znów wszystko stracono. Myślicie zapewne, że po tej klęsce w Egipcie Ateny stały się słabsze, biedniejsze, mądrzejsze, skromniejsze. Otóż mylicie się, gdyż Ateńczycy, jak powiadano, „nawet w święta nie porzucali pracy i uważali bezczynność" za coś równie nudnego jak najbardziej uciążliwe zajęcie". Perykles nawet wtedy, gdy był zaangażowany w Egipcie, nie zaniechał wszczynania wojen na ziemi greckiej. Pobity przez spartańską koalicję w bitwie pod Tanagrą oraz przez sąsiednią Beocję dziesięć lat później, zawarł w końcu pokój z Persją, który również nie podobał się wielu obywatelom Aten. Narobił sobie wrogów na wysokich stanowiskach, przyznając pewne korzyści tym na dole. Rozszerzył prawa wyborcze, obejmując nimi również biednych. W starożytnych Atenach tylko bogaci mieli prawo piastować urzędy publiczne. Teraz każdy obywatel płci męskiej miał do tego prawo, ale biedny, oczywiście, nie mógł sobie na to pozwolić i władza pozostawała tam, gdzie była przedtem, czyli w rękach szlachetnie urodzonych i bogatych, często tych samych. Teraz wolni obywatele Aten mieli możliwość swobodnego wybierania oligarchów, którzy mieli nimi rządzić. Wyznaczył dla wszystkich obywateli jednakową dietę dzienną w wysokości dwóch oboli za udział w publicznych naradach, aby również ci biedni mogli uczestniczyć w nich i glosować po jego myśli (Kleon, który doszedł do władzy po śmierci Peryklesa, podniósł stawkę nawet do trzech oboli, tak że biedota już nie mogła sobie pozwolić na nieobecność). Perykles wydzielał pieniądze biedakom, aby mogli brać udział w widowiskach publicznych, na przykład w konkursach lub przedstawieniach teatralnych, które w owym czasie stały się sławne w całym świecie helleńskim. — 113 —

EPOKA PERYKLESA

Platon, który nie znosił demokracji i był przeciwny pensjom za pełnienie funkcji publicznych, napisał dwadzieścia siedem lat później w swoim „Gorgiaszu", że Perykles uczynił obywateli ateńskich leniwymi, tchórzliwymi, chciwymi i gadatliwymi. Perykles zbudował między Atenami a brzegiem morza cztero-milowej długości wały, otaczające warownym trójkątem miasto i porty, od których zależny był handel i potęga floty całego państwa. Ateny stały się nie do zdobycia od strony lądu i nie do pobicia na morzu, a Perykles nigdy już więcej nie wdawał się w lądowe bitwy z silniejszym przeciwnikiem. Rozpoczął budowę Partenonu, która miała trwać bardzo długo, wymagać ogromnej pracy, kosztować mnóstwo pieniędzy, ale również miała złagodzić chroniczne w okresach pokoju bezrobocie, podobnie jak przewidziane w programie Peryklesa roboty publiczne. Zorganizował siły zbrojne na okres pokoju i utrzymywał w gotowości okręty patrolowe. Poprzez subsydia, budowę armii, programy budownictwa oraz system robót publicznych stworzył państwo dobrobytu dla większości, poszerzając tym samym grono swych zwolenników. Perykles połechtał dodatkowo narodową ambicję, wprowadzając w roku 451 ustawy o obywatelstwie i imigracji, które w sposób szowinistyczny zaostrzyły procedurę przyznawania obywatelstwa Atenom. Odtąd mieli do niego prawo tylko ci, których rodzice byli Ateńczykami. Za sprawą szczególnej ironii losu ustawy te uderzyły w samego ich inspiratora - pozbawiony obywatelstwa został jedyny syn Peryklesa, urodzony przez jego konkubinę z Miłetu - Aspazję, w której zakochał się, mając lat pięćdziesiąt, i z którą pozostał związany do końca życia. Zawarty w roku 446 rozejm ze Spartą zakończył walki między tradycyjnymi wrogami, umożliwiając Atenom rozpoczęcie wojny przeciwko sprzymierzeńcom i przyjaciołom. Perykles oddalił protesty krajów członkowskich Związku Morskiego i zdusił próby dezercji z niego w sposób bezwzględny. Miasta, które dotąd uważały się za równych partnerów Aten, ujrzały teraz, że są im podległe. Doszło do buntów w Bizancjum i na Samos. — 114 —

JOSEPH HELLER

Bizancjum, jak się wydaje, zawsze pragnęło ulec jakiemuś podbojowi albo dla pozbycia się greckich oligarchów, albo Persów. Ateny podjęły interwencję w błahym lokalnym konflikcie na wyspie Samos, która była ich najpotężniejszym sojusznikiem. Pe-rykles wysłał ultimatum; ultimatum zostało odrzucone. Perykles popłynął na czele czterystu okrętów. Kampania okazała się kosztowniejsza, niż ktokolwiek w Atenach mógł przewidzieć. Oblężenie trwało dziewięć miesięcy. Gdy się zakończyło, Ateńczycy zburzyli całkowicie mury Samijczy-ków, zajęli ich okręty i nałożyli wielką kontrybucję. W wyniku tego zwycięstwa Ateny osiągnęły to, że zniszczyły swego ważnego sojusznika, tracąc przy tym jeszcze wielu żołnierzy. Po powrocie do Aten Perykles wygłosił swą pierwszą mowę żałobną, o której wiemy. - Ateny straciły swoją młodzież, a wiosna tego roku przeminęła nagle - powiedział. Powiedział też, że ci, co polegli, są jak bogowie. - Nikt nie może teraz zobaczyć tych poległych bohaterów. Nikt też nie może zobaczyć bogów. Ale widząc cześć, jaką im się oddaje, i błogosławieństwa, jakich nam udzielają, wiemy, że są oni nieśmiertelni. Ta mowa była wspominana i powtarzana przez setki lat. O poległych zapomniano już w momencie, gdy Perykles zakończył swą orację.

16 Nazywany był „Olimpijczykiem" zarówno z powodu majestatycznych budowli, wzniesionych pod jego rządami, jak i z racji oczywistej wyższości nad innymi pod względem godności, inteligencji, uczciwości i elokwencji. Był również nazywany „Cebulogłowym" przez komediopisarza Kratinusa, który z kolei Aspazję nazwał ladacznicą. Jak wszyscy wielcy przywódcy w demokracjach, które są dumne z wolności słowa, również Perykles nie tolerował krytyki wyrażonej na piśmie. Gdyby istniała w owych czasach prasa, dobrałby się jej do skóry.

— 115 —

EPOKA PERYKLESA

Ustanowił prawo zakazujące wprowadzania do sztuk teatralnych jakichkolwiek postaci żyjących Ateńczyków. To rozporządzenie zostało wycofane na życzenie ogółu. Jego głowa była niezwykle wydłużona i wizerunki przedstawiały go niezmiennie w hełmie w celu ukrycia tej dysproporcji. Plutarch opowiada, że to sami artyści nie mieli ochoty eksponować tej anomalii, z powodu której zwano go „Cebulogłowym". Podśmiewano się z niego również dlatego, że zwykł był całować Aspazję w drzwiach swego domu, ilekroć opuszczał go lub do niego wracał. Rzadko bywał na posiedzeniach Rady i Zgromadzenia. W ten sposób zwiększał doniosłość tych posiedzeń, w których uczestniczył. Wystąpienia publiczne ograniczał do minimum, nie chcąc z własnej osoby robić bohatera jakiegoś spektaklu. Przemawiał tylko wtedy, gdy miał do powiedzenia coś istotnego. Zachowało się niewiele jego mów. Jego przemówienia o państwie są równie wzniosłe jak gettysburgskie posłanie Abrahama Lincolna, niestety również motywowane okolicznościami wojennymi i poświęcone pamięci poległych. Nie brał udziału w przyjęciach czy innych rozrywkach urządzanych w cudzych domach. We własnym domu prowadził skromny tryb życia; spotykał się przeważnie z nauczycielami i utalentowanymi ludźmi, z którymi blisko się przyjaźnił: z filozofami Protago-rasem i Anaksagorasem, z muzykiem Damonem, z rzeźbiarzem i architektem Fidiaszem. Poważny i dystyngowany w ruchach Pe-rykles zwykł był chodzić po mieście samotnie - z domu do swego biura w Radzie albo na plac targowy, często po to, by dokonać codziennych zakupów. Skrupulatnie unikając wszystkiego, co mogłoby się wydać niestosowne, wysyłał swego rządcę, aby sprzedawał wszystkie produkty z jego majątku po cenach hurtowych i by odkupywał, ale już po cenach detalicznych, taką ich ilość, jaka była potrzebna w domu. W pierwszym roku wojny ze Spartą Perykles oświadczył na samym początku, że jeśli tylko jego majątki zostaną oszczędzone przez atakujących Spartan, to przekaże je na własność miasta. Ta

JOSEPH HELLER

jego prawość i skromność była stałym powodem rozgoryczenia jego domowników, którzy uważali, że są niesłusznie pozbawieni możliwości korzystania z tak pożądanych, a należnych im z tytułu zajmowanej pozycji luksusów. Jego najstarszy syn usiłował prowadzić nader wystawny tryb życia. Wziął sobie za żonę równie rozrzutną młodą damę. Nie mając upoważnienia ojca, pożyczył na jego nazwisko znaczną sumę pieniędzy, której nie był w stanie zwrócić. Perykles okazał się nieustępliwy zarówno wobec dłużnika, jak i wierzyciela, traktując ich tak, jak gdyby obaj byli mu zupełnie obcy. Syn ów żył z nim po tym wydarzeniu na stopie wojennej. Złośliwie relacjonował chichoczącym z zadowolenia słuchaczom prywatne rozmowy, podsłuchane w domu, sprośnie oskarżał swego ojca - ateńskiego przywódcę, wybranego na piętnaście kolejnych lat również naczelnym wodzem - o uwiedzenie jego młodej żony i sypianie z nią. Perykles nie zwykł był odpowiadać na osobiste ataki. Plutarch opowiada, że kiedy jakiś napotkany na rynku niezadowolony obywatel zaczął mu wymyślać, Perykles szedł spokojnie dalej, nie reagując na zaczepkę. Człowiek ten chodził za nim krok w krok przez całe popołudnie, nie ustając w niewybrednych atakach mimo braku odpowiedzi z jego strony. Gdy słońce zaszło i zaczęło się ściemniać, Perykles skierował się do domu. Mężczyzna kroczył za nim w dalszym ciągu, nie przerywając swych złorzeczeń. Gdy Perykles dotarł do drzwi swego domu, zapadła już noc. Jak tylko znalazł się w środku, niezwłocznie rozkazał służącemu wyjść na dwór z pochodnią i oświetlić temu człowiekowi drogę powrotną do jego domu. Jest to historyjka chyba zbyt piękna, by była prawdziwa, i prawdopodobnie nie jest prawdziwa, a została opowiedziana dla pokazania, dlaczego nazywano Peryklesa „Olimpijczykiem". Zawsze miał politycznych wrogów. Po jednej stronie byli radykalni demokraci, domagający się głośno prowadzenia dalszych wojen, po drugiej zaś znajdowali się sympatyzujący ze Spartą konserwatywni arystokraci, którzy nie chcieli żadnej wojny.

— 117 —

EPOKA PERYKLESA

Tak radykałowie, jak i konserwatyści nie byli dobrego zdania demokracji jako formie rządów. Jeszcze i dziś są tego samego zdania. Reakcyjni podżegacze wojenni, nazywający siebie neokonser-watystami, opuścili szeregi demokratów Peryklesa, aby przyłączyć się do arystokratów. W rezultacie pogardzały nimi obie partie. Nigdy nie był oskarżany o homoseksualizm. Był oskarżany o heteroseksualizm. Oprócz złośliwych plotek, rozpuszczanych przez jego syna, krążyły również nieprzyzwoite, opowiadane z obleśnym uśmiechem historyjki, jakoby jego przyjaciel Fidiasz pod pretekstem pokazywania swoich dzieł zwabiał do swej pracowni wolno urodzone ateńskie kobiety i dostarczał je do łóżka Peryklesowi, owemu wzniosłemu „Olimpijczykowi" gwoli zaspokojenia jego żądzy. Krążyły też pogłoski, że jego ukochana Aspazja mamiła serdeczną rzekomo przyjaźnią inne wolne ateńskie niewiasty, a to w tym celu, żeby zwabić je do swojego domu, a konkretnie do łóżka swego patrona, protektora i kochanka, i zarazem do łóżka swojego jedynego syna. Jego oponenci w Atenach, zdając sobie sprawę z niemożności zaatakowania go wprost i osobiście, atakowali ludzi z nim związanych. Jego przyjaciel Damon, z którym lubił rozprawiać o muzyce 1 teorii polityki, został dość wcześnie skazany na wygnanie. Anaksagoras został oskarżony o ateizm, a to z powodu jego teorii, iż księżyc i słońce są właściwie ciałami niebieskimi, a nie bogami. Perykles był tu bezradny i mógł mu pomóc jedynie w ucieczce. W oświeconych, demokratycznych Atenach studiowanie i nauczanie astronomii było zabronione już od ponad pięćdziesięciu lat. Fidiasz był sądzony za defraudację, a później za bezbożność. Zmarł albo na wygnaniu, albo w więzieniu w zależności od tego, czy będziemy wierzyć Plutarchowi, czy komu innemu. A później również Aspazja została postawiona przed sądem i oskarżona o bezbożność oraz działalność na rzecz Persji. Ale tym razem „Olimpijczyk" wystąpił publicznie i wstawił się. Jego opo0

JOSEPH HELLER

nenci zmiękli. Polityka jest tylko polityką, a tym razem wiedzieli, że posunęli się za daleko. Następnie, a był to rok 433, Perykles, ten przywódca demokratów, budowniczy Partenonu, opiekun Ajschylosa i Fidiasza, uczeń Zenona i Anaksagorasa oraz przyjaciel Damona, będąc przekonany, że wojna ze Spartą jest prawdopodobna, świadomie podjął kroki, aby uczynić ją nieuniknioną. Bezpieczeństwo Aten nigdy nie było przedmiotem dyskusji. Ateńczyk Tukidydes powiada, że Spartanie przystąpili do wojny, ponieważ obawiali się wzrostu potęgi Aten, a wiedzieli, jak znaczna część Grecji znajdowała się już pod kontrolą Aten. Zaniepokojone tym Ateny zaczęły montować swoje przymierza obronne, skierowane przeciwko tamtym przymierzom. Cały grecki świat gotował się do obrony. Każda strona twierdziła, że to ta druga jest agresorem. Obie strony miały rację. Dyplomacja zawiodła. Dyplomacja zawsze zawodzi. Ludzie, którzy wiedzą najwięcej o dyplomacji, wiedzą niewiele, a ekspert w sprawach stosunków międzynarodowych przeważnie jest równie dla swego kraju użyteczny, jak ekspert od wróżenia z ręki albo frenolog. Przychodzi taki moment w życiu narodu, kiedy żadna decyzja, jaka może być podjęta, nie jest właściwa, i żadne działanie nie jest rozsądne. Perykles zaczął od wydania zakazu wpuszczania do portów ateńskiego imperium statków z Megary. Następnie podwoił wysokość daniny pobieranej od Potidei, podległego Atenom miasta, założonego przez Koryntian w Azji Mniejszej. Gdy Potidea nie wyraziła zgody, wysłał przeciwko niej liczną armię, w której służyli młody Sokrates i młody Alkibiades. Oblężenie miasta trwało dwa lata. Perykles już nie dożył jego zdobycia. Wmieszał się także w konflikt między Koryntem a wyspą Kor-kyrą, leżącą w pobliżu zachodniego wybrzeża Grecji. Korkyra poprosiła Ateny o pomoc, te zaś dostrzegły okazję do wywołania — 119 —

EPOKA PERYKLESA

awantury, mimo że formalnie przestrzegały warunków rozejmu. Perykles wysłał okręty na Korkyrę w misji pokojowej, aby bronić ateńskich interesów - Ateny nie miały tam żadnych interesów, przynajmniej do momentu wysłania tych okrętów. - Możecie teraz przekonać się - utyskiwali Koryntianie na posiedzeniu spartańskiej Rady - że Ateny spiskują przeciwko wam i waszym sojusznikom. Nam się wydaje, że nigdy w pełni nie zdawaliście sobie sprawy z tego, jak dalece Ateńczycy różnią się od was. Oni mają głowę na karku. Szybko układają plany i sprawnie wcielają je w życie, podczas gdy wy nie potraficie nic nowego wymyślić i staracie się tylko zachować to, co już macie. Delegacja ateńska nie była nastawiona pojednawczo. - Rozważania dotyczące tego, co jest słuszne, a co niesłuszne nigdy jeszcze nie odwiodły ludzi od wzięcia dla siebie tego, co wziąć mogli z racji swojej siły - mówili przedstawiciele Aten. Było regułą, że słabszy ulegał silniejszemu. - Im dłużej trwa wojna - ostrzegali Ateńczycy - tym większą rolę gra przypadek, nad którym nikt nie ma władzy. Spartanie mieli chęć przeciwstawić się im, ale ich król opowiedział się za rokowaniami. - Kiedy wojna już się zacznie - powtarzał jak echo słowa Ateń-czyków - nikt nie potrafi przewidzieć, jak się potoczy. Nie chwytajcie jeszcze za broń, radzę wam. Wyślijmy do nich posłów, by przedstawili nasze pretensje. Jeśli zostaną uważnie wysłuchani, będzie dobrze. Król powiedział także, że nie jest łatwo zakończyć raz rozpoczętą wojnę, że zawarcie honorowej ugody staje się wtedy bardzo trudne. Obawia się długiej wojny, której skutki odczuwałyby jeszcze następne pokolenia. - I nie wstydźmy się powolności, za którą niektórzy najbardziej nas ganią. Ta cecha być może najbardziej sprzyja rozumnemu opanowaniu. Sparta zmobilizowała się, lecz jednocześnie wysłała emisariuszy do Aten. Perykles nie zmiękł; odrzucił kompromis.

EPOKA PERYKLESA

sarta była nie do pobicia na lądzie, Ateny zaś nie do zwyciężeia morzu i wojna mogła trwać w nieskończoność, jeśli nie mia-dojść do rozstrzygającego starcia. tdnakże Perykles wierzył, że wojna potrwa krótko: Spartanie oku zrozumieją, że zwycięstwo jest niemożliwe i przystaną na bj, rezygnując z żądanych wcześniej ustępstw ze strony Ateńpw. Itrategii Peryklesa nie można było nic zarzucić, trategia zawiodła. Łsienią owego roku, gdy minął pierwszy etap wojny, PeloponeBzycy udali się do swych domów na zachodzie, a ich sojusznicy ;ocji pospieszyli do swych miast na północy. Eurypides wystaswą „Medeę", a Perykles wygłosił pełną zimnej elegancji moiogrzebową, napisaną przez Tukidydesa mniej więcej trzysta o jej wygłoszeniu, zczątki tych, którzy polegli, zostały złożone w publicznym iowcu, usytuowanym na najpiękniejszym przedmieściu. Gdy ;szla pora przemówienia, Perykles zajął swe miejsce na spe-pie wzniesionym podium, aby jego głos docierał jak najdalej, racja była hołdem dla wielkości Aten. To, co powiedział arłych, było typowe dla takich ceremonii, ale to, co powieł o mieście, nie wyszłoby z ust nikogo innego. Ateny - mówił Perykles - były zawsze szkołą Hellady, wy-awcą całej Grecji, miastem o takiej formie rządów, która nie nie była zapożyczona od sąsiadów, ale odwrotnie - była wzola innych. Były miastem, do którego przybywali Grecy, aby ać się swymi umiejętnościami i zdobyć uznanie. Przybywali scy, którzy mieli coś ciekawego do powiedzenia lub coś godpokazania. Słusznie i zgodnie z prawdą nasz rząd zwany jest demokracją wił dalej Perykles - ponieważ jego ster nie znajduje się w ręnielicznych, ale w rękach wielu, ie wygłosił żadnej apologii wojny czy też imperium. Nasi przodkowie dzięki swej dzielności przekazali swym naom wolne państwo, a nasi ojcowie dodali do otrzymanego zictwa nowe ziemie i dali to wszystko w ręce nam, żyjącym

I

— 127 —

JOSEPH HELLER

w tym mieście, gdzie na ulicach i w sklepach słychać wszystkie języki świata. Perykles mówił dalej: - Zadbaliśmy o to, by po skończonej pracy móc korzystać z różnych form wypoczynku dla naszego ducha i by przejemności dostępne codziennie mogły odsuwać od nas wszelki smutek. Przeróżne towary, pochodzące ze wszystkich stron świata, przywożone są do naszych portów i nasz szczęśliwy los pozwala nam kosztować owych dóbr z obcych krajów tak naturalnie, jakby to były nasze własne produkty. Powiedział, że wątpi, czy w jakimkolwiek innym miejscu na świecie można by znaleźć ludzi bardziej wszechstronnie uzdolnionych i obrotnych życiowo niż Ateńczycy. Same zaś Ateny w godzinie próby sprostają wyzwaniu i w przyszłości będą podziwiane tak samo, jak w obecnych czasach podziwia się epokę minioną. - Nie będziemy potrzebowali żadnego Homera, aby opiewał naszą chwałę. Ateńczycy zawojowali morza i lądy, mszcząc się na nieprzyjaciołach i wynagradzając sprzymierzeńców. Ich umiłowanie piękna nigdy nie prowadziło do wynaturzeń i dziwactw, a ich zamiłowanie do ćwiczenia intelektu nie czyniło ich słabymi. Ateńczyk nie wstydził się przyznać do ubóstwa, natomiast czuł się prawdziwie zawstydzony, jeśli nie czynił nic, by swojej biedzie zaradzić. - Dla nas człowiek, który troszczy się tylko o własny interes i nie udziela się w sprawach publicznych, ma niewielką wartość. Perykles powiedział też, że w Atenach nie ma urzędowych tajemnic. - Nasze miasto jest otwarte dla wszystkich i nigdy nikomu nie wzbranialiśmy uczenia się u nas czy podpatrywania czegoś, co mogłoby nawet przynieść korzyści naszym wrogom. Ateńczycy nie musieli sięgać po opinie przywódców wrogich państw, żeby dowiedzieć się, czy ich przywódcy kłamią czy mówią prawdę. Obywatele Aten byli zawsze wolni i tolerancyjni. — 122 —

EPOKA PERYKLESA

— Nie tylko w sprawach dotyczących rządzenia jesteśmy liberalni. Również na co dzień wystrzegamy się podejrzliwości. Nie czujemy niechęci do sąsiada, jeśli robi coś inaczej niż my, i nie patrzymy na niego krzywym okiem. Jednakże jesteśmy posłuszni tym, którzy sprawują władzę, oraz nakazom prawa. Powiedział również, że mógłby słowami zachęcać ich do cierpliwego znoszenia oblężenia podczas letniej kampanii, gdy walki rozgorzeją na nowo. - Jednak zamiast tego wolałbym, żebyście stale pamiętali o sile i wielkości Aten. A gdy to uczucie przeniknie wasze serca, wtedy pomyślcie o dzielnych ludziach, którzy zasłużyli się dla miasta. Oni wiedzieli, co do nich należy, i w chwilach próby kierowali się honorem. Jeśli nawet zawiedli w jakiejś akcji, nie mieli wątpliwości, że ich ojczyzna nie może być pozbawiona obrony, i z własnej woli gotowi byli złożyć na jej ołtarzu najpiękniejszą ofiarę. Apelował, by żywi wzorowali się na poległych bohaterach i by nie obawiali się zbytnio niebezpieczeństw wojny. Nieco przesadnie przedstawił szczodrość Aten wobec sojuszników oraz wspomniał o wiecznej pamięci, jakiej dostąpią polegli w walce. Ale poza tym mówił prawdę.

17 W drugim roku wojny Ubyło ludzi w mieście, gdyż wybuchła zaraza. Zmarła mniej więcej jedna trzecia ludności Aten. Tukidydes także zachorował, ale przeżył i opisał te wydarzenia. Choroba pojawiła się najpierw w Etiopii, po czym szybko ogarnęła Egipt. Do Aten dotarła przez Pireus. Ateńczycy zrazu przypuszczali, że to zbiorniki wody zostały zatrute przez kolaborujących ze Spartą dywersantów. Zaraza natarła na miasto z większą zajadłością niż gdzie indziej. Liczba ludzi w obrębie murów miejskich zwiększała się zwykle ponad dwukrotnie, kiedy nadciągali szukający schronienia mieszkańcy okolicznych osad. Ludzie, którzy cieszyli się dotąd dobrym zdrowiem, poczuli nagle gorączkę. Ich oczy stały się przekrwione, a usta zaczerwienione. Język i gardło były krwistoczerwone. Oddychanie przychodzi— 123 —

JOSEPH HELLER

ło im z trudem, a z ich ust wydobywał się odór. Niebawem pojawiało się kichanie oraz chrypka, a następnie choroba atakowała oskrzela, wywołując silny kaszel. Gdy choroba docierała do żołądka, wywoływała ostre torsje. Chorzy wymiotowali żółcią. Ciało zarażonego nie wydawało się gorące, ale chory doznawał uczucia takiego rozpalenia, że nie mógł znieść dotyku nawet najlżejszych, lnianych prześcieradeł. Ludzie woleli leżeć zupełnie nago, a najchętniej pławiliby się w zimnej wodzie. Trawiło ich pragnienie, którego nie sposób było ugasić. Większość zarażonych umierała siódmego lub dziewiątego dnia choroby. U wielu z tych, którzy przeszli najgorsze, choroba atakowała kończyny - palce rąk i nóg oraz genitalia. Tracili w nich czucie. Czasem także po zwalczeniu choroby ślepli lub popadali w całkowitą amnezję. Nie wiedzieli, kim są, nie rozpoznawali przyjaciół. Choroba ta przypominała tyfus. Mimo iż wszędzie leżały nie pogrzebane ciała, ptaki i padlino-żerne czworonogi nie zbliżały się do nich. Jeśli jakieś zwierzę skusiło się na ludzkie mięso, rychło później zdychało. Największa śmiertelność panowała wśród lekarzy, gdyż oni właśnie najczęściej stykali się z zarażonymi. Nie wynaleziono żadnego uniwersalnego antidotum; to, co pomagało jednym, nie służyło innym. Nie skutkowały także żadne inne sposoby. Odwoływanie się do wyroczni i błagalne modły w świątyniach nie dawały rezultatów, więc zgnębieni ludzie poniechali i tego. Najstraszniejszą jednak rzeczą był całkowity upadek ducha tych, którzy zdawali sobie sprawę, że zachorowali. Byli przeświadczeni, że są straceni, i popadali w czarną rozpacz. Straszne było też to, że ludzie zarażali się pielęgnując chorych i padali jak muchy. Lęk przed zarażeniem się w ten sposób przyczynił się do wzrostu śmiertelności, gdyż wielu nie udzielało pomocy chorym, bojąc się infekcji. Pozbawieni opieki chorzy ginęli masowo. Najwięcej współczucia chorym i umierającym okazywali ozdrowieńcy, którzy znali już chorobę, a jednocześnie sądzili, że są na nią uodpornieni. Wszyscy im winszowali powrotu do zdrowia, — 124 —

EPOKA PERYKLESA

oni zaś nieco naiwnie, lecz z upodobaniem mówili, że nigdy nie umrą na inną chorobę. Sytuację pogarszał exodus mieszkańców wsi do miasta, gdzie brakowało dla nich odpowiednich pomieszczeń. Ludzie tłoczyli się w świątyniach, w wieżach na murach obronnych, pod gołym niebem lub w ciasnych szopach - a było to lato - i umierali masowo wśród straszliwego smrodu i brudu. Ciała zmarłych piętrzyły się w stosach, a żywi włóczyli się po ulicach lub gromadzili koło studzien, aby zaspokoić pragnienie. Klęska była tak porażająca, że ludzie, nie wiedząc, ile im życia jeszcze zostało, lekceważyli prawa tak boskie, jak ludzkie. Zmarłych grzebano bez skrupulatnie zwykle odprawianych ceremonii religijnych. Ludzie chowali swoich bliskich, jak się dało. Gdy natrafili na jakiś stos pogrzebowy, kładli na nim swojego nieboszczyka i podkładali ogień. Gdy zdarzyło im się natknąć na stos właśnie płonący, rzucali nań niesione zwłoki i oddalali się. Wskutek zarazy zapanowało bezprawie, jakiego nigdy przedtem nie widziano. Ludzie zaczęli jawnie dawać folgę wszystkim swoim zachciankom, które wcześniej starali się zaspokajać skrycie. Pieniądze wydawali szybko na przyjemności, które mogli równie szybko otrzymać. Traktowali swoje ciała i swoje majątki jak rzeczy jednakowo nietrwałe. Nikt nie dbał o honor, gdy było mało prawdopodobne, aby dożył chwili, gdy będzie mógł cieszyć się reputacją człowieka cnotliwego. Po cóż zychowywać się przyzwoicie, jeśli nic dobrego z tego nie wyniknie? Przyjemność zaczęto uważać za rzecz cenną i zaszczytną. Nie bano się już ani bogów, ani prawa. W wypadku bogów wydawało się być zupełnie obojętne, czy oddaje im się cześć czy nie, skoro widać było, że giną i pobożni, i niewierzący. Prawo natomiast gwałcono dlatego, iż nikt nie wierzył, że będzie żył dość długo, by ponieść karę za swoje występki. Takie oto nieszczęście spadło na Ateńczyków. Bolesne było także to, że mężczyźni umierali zamknięci w mieście, podczas gdy nieprzyjaciel pustoszył ich pola. Siostra Peryklesa zachorowała i zmarła.

f JOSEPH HELLER

Również Perykles zaraził się i umarł, lecz przedtem był świadkiem śmierci swego syna, z którym poróżnił się o pieniądze. Nie pojednali się. Był także obecny przy śmierci młodszego syna. Kiedy nadszedł moment złożenia wieńca pogrzebowego na zwłokach chłopca, Perykles załamał się zupełnie i zaczął przy wszystkich płakać, co mu się nigdy wcześniej nie zdarzyło. Obwiniano go o spowodowanie wszystkich cierpień. Biedni winili go za to, że stracili swój i tak już skromny dobytek, bogaci zaś za to, że przepadły ich wiejskie posiadłości, budynki, cenne meble. Przede wszystkim jednak bogaci oskarżali go o to, że wciągnął ich do wojny. Skłonni byli doprowadzić do zawarcia pokoju i posłali nawet bez jego zgody poselstwo do Sparty. Ale Sparta zaczęła się kierować zasadą zapożyczoną od Aten - nie należy paktować, gdy ma się przewagę. Perykles, zdając sobie sprawę ze stopnia rozgoryczenia obywateli i chcąc uspokoić nastroje w mieście, zwołał posiedzenie Zgromadzenia. W ostatnim ze swych wspaniałych przemówień, odtworzonym przez Tukidydesa, skierował do zebranych między innymi te dosyć cierpkie słowa: - Spodziewałem się wybuchu waszego gniewu. Jesteście zatrwożeni cierpieniami, jakie przyszło wam znosić we własnym domu, i atakujecie mnie za to, że opowiadałem się za wojną. Ale atakujecie również siebie, gdyż także za wojną głosowaliście. W tym przemówieniu Perykles wypowiedział prawdę, o której we wcześniejszych mowach nie wspominał: Ateńczycy są znienawidzeni. - Nie myślcie, że walczymy tylko o naszą wolność. Wchodzi bowiem również w rachubę groźba utraty naszego imperium, a także zagrożenia wynikające z nienawiści, jaką wzbudziliśmy, zarządzając nim. Powiedział im, kim są - tyranami. - W tej chwili nasze imperium można przyrównać do tyranii, której powstanie być może było rzeczą złą, ale której porzucenie jest po prostu niebezpieczne.

— 126 —

EPOKA PERYKLESA

Perykles dodał, że ci, którzy aspirowali do rządzenia innymi, zawsze byli nienawidzeni i potępiani. To, że demokracja stworzyła imperium, nie dziwiło nikogo. W końcu ludzie zdecydowali w głosowaniu, że należy pozostawić Peryklesowi władzę i trzymać się dalej jego strategii. Wkrótce potem Perykles popłynął na czele flotylli złożonej ze stu okrętów wyposażonych w urządzenia jego pomysłu, dzięki czemu można było przewieźć na nich cztery tysiące hoplitów i trzystu konnych. Celem wyprawy było zdobycie warownego miasta na południu Peloponezu i spustoszenie terenów przybrzeżnych. Spustoszenia dokonano, miasta nie zdobyto. Następnie wysłał te same okręty wraz z machinami oblężniczy-mi na północ w celu ostatecznego zgniecenia oporu Potidei. Razem z nimi popłynęła zaraza. Okręty zawróciły do Aten. Zanim przybyły do Pireusu, w ciągu czterdziestu dni zmarło tysiąc pięćdziesięciu hoplitów. Perykles został usunięty z urzędu i oskarżony o sprzeniewierzenie funduszy zebranych piętnaście lat wcześniej w celu przekupienia króla Sparty. Uznano go za winnego i skazano na grzywnę. A potem został w drodze głosowania powołany na swój dawny urząd, gdyż ludzie uświadomili sobie, że sprawdził się w potrzebie, nie ustępując nikomu w Atenach ani w umiejętności prowadzenia właściwej polityki, ani w talencie jej wyjaśniania. Co więcej, był on nie tylko patriotą, ale również człowiekiem uczciwym. - I tak - powiada Tukidydes - w państwie, które z nazwy było demokracją, władza w istocie spoczywała w rękach jednego człowieka. Dopiero po śmierci Peryklesa prawdziwa demokracja zawitała wreszcie do Aten; rządy zaczęli sprawować kupcy i miasto zostało skazane na zgubę. Demokracja i wolna konkurencja idą w parze, a jednocześnie są sobie nieprzyjazne. Idą ramię w ramię i są śmiertelnymi wrogami, gdyż jedyny rodzaj wolności, na jakim zależy ludziom interesu, to wolność robienia interesów. Sprawiedliwość w ogóle się nie liczy. Socjalizm nie był lepszy i nawet Platon zrewidował swoje poglądy na własność publiczną, gdy pisał swoje „Prawa". — 127 —

JOSEPH HELLER

Sprawiedliwe rządy w ogóle nie mogą egzystować w cywilizowanym świecie. O reszcie świata trudno się wypowiadać. Gdy Perykles odzyskał władzę, zwrócił się do Zgromadzenia z jedną pokorną prośbą. Poprosił, by Ateny przyznały obywatelstwo ateńskie jego synowi, urodzonemu przez Aspazję. Prośbę jego spełniono w drodze specjalnej uchwały. Jego ród został w ten sposób przedłużony, a jego syn mógł piastować urzędy. Jest coś z gorzkiej ironii Sofoklesa w finale tej historii. Syn Peryklesa dosłużył się stopnia generała i znalazł się wśród owych generałów, straconych po zwycięskiej bitwie morskiej pod Arginuzami. Ojciec Peryklesa pobił Persów u przylądka Mykale i w Hellesponcie w interesie wszystkich Greków. Perykles zdobył laury, walcząc z Grekami w interesie samych Aten. Dziesięć lat wcześniej Perykles, wróciwszy do Aten po stłumieniu rebelii na Samos, zadbał o to, by polegli zostali pochowani z honorami, i sam wygłosił swą pierwszą mowę żałobną. Mowę tę przytaczano po pięciuset latach od jej wygłoszenia. To w tym właśnie wspaniałym przemówieniu „Olimpijczyk" zauważył, że przeminęła już młodość Aten, podobnie jak przemija wiosna. Gdy opuścił mównicę, podeszły do niego kobiety, aby przystroić go wieńcami i wstęgami niczym atletę, który zwyciężył na igrzyskach. Jedna z kobiet zachowała się inaczej niż pozostałe. Była to siostra poprzednika Peryklesa - Kimona, którego Perykles skazał na banicję. - Oto są twoje wielce dzielne i godne naszych wieńców czyny, Peryklesie - powiedziała siostra Kimona sarkastycznie - które przyniosły śmierć tylu godnych obywateli Aten. Zginęli, walcząc nie przeciwko Fenicjanom czy Persom, jak mój brat czy twój ojciec, lecz w wojnie prowadzonej w celu zniszczenia sprzymierzonego z nami i bratniego nam miasta. - Stare kobiety nie powinny się perfumować - odparł spokojnie Perykles uśmiechając się. Nie jestem jedynym, który nie ma pojęcia, co miało znaczyć to powiedzenie.

IX PO CZYJEJ BYLI STRONIE? 18 Ani w Atenach, ani w Sparcie nie było nikogo, kto potrafiłby wyjaśnić, dlaczego ta tak długa wojna między dwiema potęgami w ogóle wybuchła. Strony konfliktu nie rywalizowały ze sobą na polu handlowym; nie dzielił ich też żaden spór terytorialny. Ani Sparta, ani Ateny nie chciały dokonać nowych podbojów. Sparta nie pragnęła mieć portu na Attyce, Atenom zaś nie były potrzebne pola na Peloponezie. Obywatele zwaśnionych krajów chcieli mieszkać tam, gdzie dotąd mieszkali. Gdy wojna się skończyła, Spar-tanie po prostu wrócili do swych domów. Jednakże gdy wojna wybuchła, wszystkim wydało się oczywiste, że wybuchła. Tak samo oczywiste było dla wszystkich to, że trzeba ją będzie kontynuować. Ateny zgromadziły znaczne sumy pieniędzy na potrzeby wojny i uchwaliły nawet prawo przewidujące śmierć dla każdego, kto postulowałby przeznaczenie funduszy na inne cele. Pokolenie Platona było świadkiem nieustannych wojen i nie znało innego organu władzy jak tylko dowództwo stanu wojennego. Wojna wydawała się tak naturalna jak sama natura. Latem czwartego roku wojny Peloponezyjczycy i ich sojusznicy wkroczyli ponownie do Attyki. Tym razem pozostali dłużej i wzmogli działania swoich okrętów, albowiem oligarchowie z Mityleny, największego miasta na wyspie Lesbos, wzniecili w porozumieniu ze Spartą bunt w celu uwolnienia się spod kurateli Aten. Ateny odpowiedziały na to wysłaniem na okrętach tysiąca hoplitów. Hoplici wylądowali na plaży i otoczyli szczelnie miasto, wskutek czego Mitylena została odcięta i od lądu, i od morza. — 129 —

JOSE PH HELL ER

W oblężonym mieście oligarchowie pod kierownictwem doradców ze Sparty wydawali ciężkie zbroje nawet najuboższym obywatelom. Uzbrojeni w taki sposób ludzie sprzeciwili się dowódcom i zagrozili, że doprowadzą do poddania miasta, jeśli nie zostaną dopuszczeni do udziału w rządach na równych prawach. Przerażeni tymi żądaniami oligarchowie sami poddali miasto Ateńczykom pod warunkiem, że będą mogli wysłać do Aten poselstwo, które wyłoży ich racje, i że nikt w Mitylenie nie zostanie uwięziony, uczyniony niewolnikiem ani skazany na śmierć, dopóki nie nadejdzie wyrok. Ateny zawyrokowały, że trzeba ich wszystkich zabić - stracić mężczyzn zdolnych do noszenia broni, łącznie z demokratami, którzy wymusili kapitulację. Kobiety i dzieci miały popaść w niewolę. Okręt wiozący te rozkazy wypłynął jeszcze tego samego dnia, w którym je wydano. Ateńczyków rozwścieczyło szczególnie to, że Mitylena zbuntowała się, mimo że nie była miastem wasalnym, ale w pełni autonomicznym i wolnym. Ateńczycy nie dostrzegali jaskrawej sprzeczności w tym rozumowaniu. Jednakże po przebudzeniu się następnego dnia wielu z nich poczuło skruchę, gdyż doszli do wniosku, że zamiar unicestwienia całej ludności miasta, nie zaś ukarania tylko winowajców, jest okrutny i potworny. Kiedy wątpliwości te wyszły na jaw, władze zwołały posiedzenie Zgromadzenia w celu ponownego rozpatrzenia sprawy. Rozwścieczyło to Kleona, jako że to na jego właśnie wniosek Ateńczycy głosowali za skazaniem na śmierć wszystkich Mityleńczyków. - Po czyjej jesteś stronie? - grzmiał Kleon na obywatela, który zaproponował ponowne rozważenie tej kwestii. - Nie po raz pierwszy mówił z pogardą w głosie - widzę, że demokracja nie potrafi rządzić imperium! Jeśli teraz okażecie wyrozumiałość dla buntowników z Mityleny, popełnicie grzech słabości, która jest niebezpieczna. W taki sposób nie zyskacie wcale wdzięczności waszych sojuszników ani miast podległych. Nie będą was za to bardziej kochali. Ze zniecierpliwieniem powtórzył słowa Peryklesa, którego ostrożną strategię odrzucał: — 130 —

po CZV;E; BYLI STRON/E?

- Nie potraficie spojrzeć prawdzie w oczy, a jest ona taka, że imperium stało się tyranią despotycznie rządzącą ludźmi, którzy władzy tej nie lubią, a podporządkowują się jej tylko dlatego, bo muszą. Nasze przywództwo opiera się na sile. Nikt nie uznaje go dobrowolnie. Powiedział też, że ludzie w sposób naturalny gardzą tymi, którzy traktują ich dobrze, a spoglądają z szacunkiem na tych, co są bezwzględni. - Dziś znów widzę, że ludzie prości są lepszymi obywatelami niż ci bardziej inteligentni oraz że państwami lepiej rządzą ludzie przeciętni niż intelektualiści pozujący na mędrców. Mówił, że ci ostatni zawsze chcą udowodnić, iż są mądrzejsi od praw i przywódców. Zajmują się sprawami wielkiej wagi tylko po to, aby popisać się wyszukanym słownictwem, jak gdyby nie było kwestii ważniejszych niż ich przemówienia i opinie. W konsekwencji z reguły doprowadzają państwo do ruiny. Najlepszą zemstą jest zemsta szybka. Gdy jest opóźniana podobnymi debatami, wówczas ostrze gniewu ulega stępieniu. Następnie tak samo szyderczo oświadczył, że ciekaw jest, kto z zebranych spróbuje mu zaprzeczyć i zechce podważać prawdy tak oczywiste. Musiałby to być ktoś tak zadufany w sile swej mowy, że wyobrażałby sobie, iż zdoła doprowadzić do tego, by ludzie wzięli za prawdę to, co powszechnie uznaje się za fałsz. Mógłby to być również ktoś, kto wziął łapówkę i popierając wroga, chciałby dać popis mający na celu oszukanie zebranych. - Ja nie zmieniłem swojego zdania i zdumiewają mnie ci, którzy proponują powtórnie rozpatrzyć sprawę Mityleny. Nie obciążajcie arystokratów i nie uniewinniajcie prostych ludzi, gdyż wszyscy oni działali razem. Gdyby tym ludziom przyznać prawo do secesji, oznaczałoby to, że źle zarządzaliście tym dominium. Jeśli jednak chcecie zachować wasze imperium, musicie zapomnieć 0 tym, co dobre, a co złe i ukarać tych łudzi niezwłocznie, gdyż tego wymaga wasz interes. W przeciwnym razie będziecie musieli zrezygnować z imperium, a potem będziecie mogli spokojnie 1bezpiecznie praktykować te piękne cnoty, o których tyle mówicie. — 131 —

JOSEPH HELLER

Następnie Kleon ostrzegł zebranych przed inaczej niż on myślącymi, bowiem debata, jak się wyraził, nie jest rozrywką, a oni nie przysłuchują się słownym potyczkom sofistów, ale są mężami obradującymi nad sprawami najwyższej wagi państwowej. Na to powstał mówca imieniem Diodotus. - Najniebezpieczniejsi spośród nas - zareplikował - są ludzie tacy jak Kleon, którzy z góry oskarżają mówców posiadających odmienne zdanie o to, że są przekupieni lub że szkodzą najżywotniejszym interesom Aten. Prawy obywatel powinien posługiwać się rzetelnymi argumentami, jeśli chce okazać się lepszym mówcą, nie zaś starać się zmiażdżyć wszystkich, którzy chcą mu się przeciwstawić. Ludzie pokroju Kleona wiedzą doskonale, że kiedy nie mogą dobrze argumentować w złej sprawie, mogą przynajmniej spotwarzyć swoich oponentów i w rezultacie zastraszyć wszystkich. Wszystko to w ostatecznym rachunku przynosi uszczerbek demokratycznemu państwu, które wskutek zastraszania traci swoich niektórych doradców. Diodotus dowodził, że byłoby rzeczą korzystną dla Aten, gdyby tylko winni wzniecania buntu zostali ukarani, natomiast ci, którzy nie wzięli udziału w rewolcie - zostawieni w spokoju. - Kiedy przystępujecie do wojny, macie początkowo ludność zbuntowanych miast po swojej stronie. Jeśli wygubicie mieszkańców Mityleny, w innych krajach będzie się mówić, że tak samo traktujecie winnych i niewinnych. A ponieważ zawsze znajdą się tacy, którzy wystąpią przeciwko wam, wszyscy będą ich popierać, a o to właśnie chodzi naszym nieprzyjaciołom. No cóż, nawet jeśli część ludności jest winna, powinniście nie zwracać na to uwagi, by życzliwa nam reszta nie zmieniła swojego nastawienia. Po tym przemówieniu wniosek Kleona upadł, choć co prawda minimalną liczbą głosów. Niezwłocznie wysłano okręt, aby anulować poprzednie rozkazy. Wiosła tego okrętu pracowały bez ustanku. Członkowie załogi jedli, spali i wiosłowali na zmianę, by nie stracić ani minuty. Ponieważ pierwszy okręt płynął bez pośpiechu, płynący jego śladem statek zdołał dotrzeć do celu tuż po nim, zanim jeszcze okrutne rozkazy mogły zostać wykonane.

PO CZY/E/ BYLI STRONIE?

Tylko dzięki temu szczęśliwemu zbiegowi okoliczności Mity-lena uniknęła całkowitego zniszczenia. Jej mury obronne zostały zburzone, a cała mityleńska flota dostała się w ręce Ateńczyków. Ziemię uprawną podzielono i w drodze losowania rozdano przybyłym na Lesbos ateńskim kolonistom, ci zaś oddali ją w dzierżawę... Mityleńczykom. Kobiety i dzieci nie zostały sprzedane w niewolę. Tych mężczyzn, których uznano za winnych, posłano na śmierć do Aten zgodnie z wnioskiem Kleona. Było ich więcej niż tysiąc. .

1 9

•

'

W tym samym mniej więcej czasie obrońcy demokratycznych Platei, nie mając dość siły, by stawiać dalszy opór bez pomocy wojskowej, której Ateny Kleona nie potrafiły im zapewnić, poddali się Spartanom. Postawili im jednakże warunek, aby mężczyźni byli sądzeni pojedynczo i by nikt poza uznanymi za winnych przestępstw nie został ukarany. Słowo Spartanina było w owych czasach równie szanowane jak później słowo holenderskiego kupca, ubijającego interes. Spartańscy sędziowie przesłuchiwali Platejczyków indywidualnie i zadawali każdemu z nich identyczne pytanie: „Jaką przysługę wyświadczyłeś nam albo naszym sprzymierzeńcom w czasie obecnej wojny?" Przesłuchiwanych wprowadzano pojedynczo. Zostali zabici co do jednego. W taki sposób zginęło ponad dwustu Platejczyków oraz dwudziestu pięciu Ateńczyków, którzy brali udział w obronie oblężonego miasta. Kobiety sprzedano w niewolę. Małe miasto, które przez dziewięćdziesiąt trzy lata było sojusznikiem Aten, zostało zrównane z ziemią i wymazane z mapy świata w rok po narodzinach Platona.

20 W tym samym również czasie wybuchła wojna domowa na Korkyrze, dzisiaj zwanej Korfu. Rozgorzała ona później w całym greckim świecie. Ponieważ Korkyra była pierwsza, dlatego to, co się na niej wydarzyło, najbardziej utrwaliło się w ludzkiej pamięci. — 133 —

JOSEPH HELLER

Tajne sprzysiężenie ośmiuset oligarchów wspieranych po cichu przez Korynt postanowiło obalić demokratyczny rząd. Podczas zaskakującego ataku na senat spiskowcy zasztyletowali przywódcę demokratów i około sześćdziesięciu innych ludzi, tak senatorów, jak osoby postronne. Jednakże lud powstał przeciwko oligarchom i zmusił ich do odwrotu. Tak rozpoczęła się wojna domowa. Podczas pokoju żadne ze stronnictw politycznych nie miało ani pretekstu, ani specjalnej potrzeby, aby prosić o interwencję czy to Ateny, czy Spartę. Kiedy jednak te dwa państwa zaczęły ze sobą wojować, każda partia w każdym mieście, jeśli pragnęła dokonać przewrotu, mogła łatwo wciągnąć do walk swoich sprzymierzeńców i tym samym osłabić oponentów oraz umocnić własną pozycję. Kiedy toczy się wojna, zawsze pojawiają się wojenni podżegacze. Dlatego demagog Kleon odrzucił propozycje pokojowe Spar-ty, które Perykles byłby zaakceptował. Nie jest wcale rzeczą dziwną, że demokracja może być wojownicza. To, że demokracja może odmawiać innym tych samych praw, których domaga się dla siebie, wcale nie jest dziwne. - Po czyjej jesteście stronie? - wyzywającym tonem urągał często opozycji Kleon, któremu wtórowali popierający go radykałowie -kupcy i militaryści. Ludzie zwalczający prowojenną politykę Kleona oraz nadmierne roszczenia jego administracji byli przez niego złośliwie piętnowani jako tchórze i zdrajcy, jako zwolennicy polityki prospartań-skiej i antyateńskiej. Każda ze stron głosiła, że walczy o wolność. Obydwie strony miały rację. Demokraci walczyli przeciwko tyranii mniejszości. Oligarchowie walczyli przeciwko tyranii większości. Ogólnie rzecz biorąc, bogaci spoglądali z nadzieją w stronę Sparty, biedni zaś i średniozamożni - w stronę Aten. Tak Sparta, jak i Ateny nazywały swoich stronników bojownikami o wolność. Obydwa te państwa miały rację. — 134 —

PO CZYJE] BYLI STRONIE?

Oni walczyli o uwolnienie się spod władzy sprawowanej przez innych. Kleon grzmiał o „konspiracji tak ogromnej", że aż mogącej zmrozić serce każdego mężnego i kochającego ojczyznę Ateńczy-ka. Utrzymywał, że może dostarczyć listę trzystu pięćdziesięciu Ateńczyków, którzy zdradzili na rzecz Sparty. Każdy, kto nie popierał wojny, był uważany za zwolennika Sparty. - Po czyjej jesteście stronie? - wykrzykiwał Kleon, tupiąc nogą. Pytanie to kazał zadawać wszystkim członkom swego rządu i urzędowym mówcom. Pragnąc zapewnić sobie całkowitą swobodę działania na każdym polu, Kleon piętnował każdego deputowanego, każdego męża stanu i każdego generała - wszystkich, którzy mu się sprzeciwiali. Oskarżał ich albo o nieświadome sprzyjanie Sparcie, albo o rozmyślne sympatyzowanie z nią lub o jeszcze gorsze rzeczy. - To, czego jesteście tutaj świadkami - grzmiał z mównicy -jest wynikiem wywrotowych działań pewnych kół, związanych z rządem spartańskim, który stara się wpłynąć na wyniki głosowania. Nie jest to wprawdzie w świetle naszego liberalnego prawa przestępstwem przyznał - ale to wcale nie znaczy, że należy to tolerować. Gdy nie mógł podać faktów na potwierdzenie swych słów, mówił o moralnym obowiązku pomagania innym miastom, jeśli o taką pomoc proszą. - Gdyby nasi sojusznicy doznali gdziekolwiek porażki, poślemy tam niezwłocznie nasze wojska - zapewniał zebranych Kleon. Nawet nie wspomniał o tym, że różni sojusznicy Aten byli opozycyjnie nastawieni do ateńskiej polityki i że wiele spośród naj-krwawszych wojen demokratyczne Ateny zmuszone były prowadzić przeciwko swoim aliantom, dążącym do odzyskania niepodległości i prawa do samostanowienia. Fakt, że w Mitylenie i na Korkyrze oraz w innych miastach istotnie działały oligarchiczne stronnictwa, dążące do obalenia siłą rządów demokratycznych, w pewnym stopniu czynił słowa Kleona wiarygodnymi.

— 135 —

ÌOSZPH HELLER

Kleon był cynikiem, który prawdopodobnie nie do końca wierzył we wszystkie sensacyjne historie, które opowiadał, ale wiedział, że mogą one być przydatne ze względu na jego polityczne cele. Poza tym lubił panować nad emocjami swoich słuchaczy. Powszechnie wiedziano, że zatrudnia donosicieli, ale nikt nie wiedział ani ilu, ani jakich. Ludzie, którzy w rzeczywistości nie byli konfidentami, przechwalali się, że są agentami rządu, i nie można było ustalić, czy mówią prawdę. Patrioci tacy jak Arystofanes, którzy byli za pokojem, byli oskarżani o buntownictwo. Arystofanes został nawet przez Kleona postawiony przed sądem za to, że w swej sztuce obwiniał Perykle-sa o wywołanie wojny, Kleona zaś i Ateny o jej kontynuowanie. Jednakże w Atenach panowała wolność słowa i Arystofanes został uniewinniony. W rok później pisarz wymierzył nowy cios, stwierdzając w swoich „Achamejczykach", że nienawidzi Kleona, którego winno się obedrzeć ze skóry i zrobić z niej buty dla pachołków. W odpowiedzi Kleon zawlókł go przed senat, aby oskarżyć, i obrzucił stekiem obelg, oszczerstw i kłamstw. W sztuce, o której mowa, Arystofanes zarzucił Kleonowi stosowanie niecnych podstępów i knucie intryg oraz nazwał go prostytutką oddającą się najwięcej płacącemu. W wystawionych rok później „Rycerzach" nazwał Kleona „pa-flagońskim garbarzem", „aroganckim łobuzem", „wcieleniem obmowy", „tyranizującym ludzi nędznikiem bez czci i honoru, którego należałoby się pozbyć", „brutalnym majstrem", „niepohamowanym pożeraczem fasoli, który pierdzi i głośno chrapie", „złośnikiem", „łaszącym się kundlem", „rabusiem", „awanturnikiem", „znienawidzonym", „zionącą otchłanią grabieży", „nikczemnym tysiąc razy dziennie", „szalbierzem", „ponurym hultajem", „złodziejem", „oszustem żyjącym od jednego zdzierstwa do następnego" i „pełną garścią czerpiącym z publicznej kasy", „dupo-rządcą" o „świńskiej edukacji" i człowiekiem, którego śmierć byłaby szczęśliwym wydarzeniem dla Ateńczyków i ich dzieci. Arystofanes pisał tak w czasie wojennym o autokratycznym przywódcy, będącym u szczytu popularności. — 136 —

PO CZYJEJ BYLI STRONIE?

Ateny głosowały za przyznaniem pierwszej nagrody obu jego sztukom. Głosowały również za kontynuowaniem wojny, jak tego chciał Kleon. - Po czyjej jesteście stronie? - wrzeszczał Kleon. - Głosując za pomocą wojskową i działaniami, jakie proponuję, stronnictwo demokratyczne ujawni, czy stoi po mojej stronie i jednocześnie po stronie wolnych Aten czy po stronie oligarchów Sparty i Koryntu, którzy nie ukrywają, że ich celem jest zniszczenie Aten oraz tego wszystkiego, za czym się opowiadamy. Zarówno Atenom, jak i Sparcie z chwilą wybuchu wojny wydało się rzeczą naturalną, że należy podsycać niesnaski w miastach sprzyjających przeciwnikowi. Tam, gdzie konflikty nie występowały, walczące ze sobą państwa starały się wszelkimi środkami posiać niezgodę. Każda ze stron angażowała się w konspiracje mające na celu albo kontrolowanie, albo obalenie siłą lub innymi sposobami rządów nawet tych miast, które pragnęły zachować neutralność. Oligarchowie, podżegani przez Spartę, planowali przewroty w demokracjach, demokraci zaś, podjudzani przez Ateny, knuli spiski i przygotowywali bunty w oligarchiach. Niepokoje narastały w całym greckim świecie. I tak spadły na Greków liczne dotkliwe nieszczęścia, które zdarzają się i będą się zdarzać, dopóki ludzka natura się nie zmieni. W czasie pokoju i w okresach pomyślności tak państwa, jak jednostki kierują się łagodniejszymi uczuciami. Natomiast wojna, która nagle utrudnia ludziom zaspokojenie ich codziennych potrzeb, jest, jak powiada Tukidydes, surowym nauczycielem i wywołuje u większości ludzi gniewne nastroje, pasujące zresztą do ich położenia. Język uległ deprecjacji. Ogólnie przyjęta interpretacja znaczenia słów w ich relacji do przedmiotów zaczęła się zmieniać w zależności od okoliczności. Lekkomyślną zuchwałość zaczęto uznawać za lojalność wobec partii. Przezorność i wahanie - za odmianę tchórzostwa. Umiarkowanie uznano za zamaskowaną, niegodną mężczyzny słabość. Ten, kto miał dar dostrzegania wielu różnych aspektów jednej

— 137 —

JOSEPH HELLER

sprawy, otrzymywał etykietkę indolenta. Fanatyczna impulsyw-ność świadczyć miała o prawdziwej męskości, natomiast w spokoju i rozwadze widziano tylko pozór umożliwiający uniknięcie działania. Zapalczywych obdarzano zaufaniem, a ich oponentów traktowano z podejrzliwością. Ten, komu udało się zawiązać spisek za plecami wroga, zyskiwał miano jednostki wybitnie inteligentnej, a tego, kto wykrył spisek jeszcze przed zawiązaniem, uznawano za geniusza. Z kolei jeśli ktoś czuł wyraźną niechęć do spiskowania, przypadało mu w udziale miano rozbijacza jedności partyjnej lub przestraszonego przez opozycję tchórza. Krótko mówiąc, równie chwalebnym było uprzedzić akcję kogoś, kto mógłby uczynić coś złego, jak i zadenuncjować kogoś, kto nie miał żadnych złych zamiarów. Za rzecz ważniejszą uważano zemszczenie się na kimś niż uniknięcie krzywdy wymagającej pomszczenia. Zwycięstwo odniesione dzięki zdradzie świadczyło o najwyższej inteligencji. Istotnie, niegodziwcy woleli, by nazywano ich sprytnymi łajdakami niż poczciwcami. Pierwszym określeniem szczycili się, drugiego natomiast się wstydzili. Źródłem tego zła była żądza władzy, wspomagana przez chciwość i pychę. Ci wszyscy, którzy wypłynęli jako przywódcy partyjni i wysuwali takie hasła, jak: „oparta na prawie polityczna równość mas", „rządy umiarkowanej arystokracji" czy „bezpieczne i solidne rządy konserwatywnej arystokracji", w rzeczywistości dążyli do przejęcia kontroli nad całą machiną władzy, przede wszystkim dla własnych korzyści. W trakcie walki o zdobycie pełnej supremacji politycy ci nie respektowali żadnych zasad. Byli gotowi rozniecać wszelkie możliwe animozje albo wydając niesprawiedliwe wyroki, albo używając zwykłej przemocy. Obywatele o umiarkowanych poglądach, nie należący do żadnej partii, byli systematycznie prześladowani przez wszystkie — 138 —

PO CZYJE/ B YLI STRONI E!

strony albo na podstawie zarzutu, że nie obchodzą ich sprawy ogółu, albo z czystej zawiści, że to być może oni przeżyją. W rezultacie politycznych przewrotów w całym greckim świecie zaczęły rozwijać się wszelkie formy nieprawości, a prostodusz-ność cechująca natury szlachetne była wyszydzana i w końcu zanikła. Jednocześnie antagonizm między tak różniącymi się między sobą ideologicznie światami powodował coraz dalej idące konsekwencje. Ci, którzy przejawiali większą siłę przebicia i odnosili sukcesy, mieli na ogół mierną inteligencję. Przystępowali śmiało do działania, natomiast ich przeciwnicy, uważając, iż nie ma potrzeby podejmowania akcji, skoro to samo można osiągnąć dzięki rozumowi i wiedzy, stawali się bezbronni i łatwiej było ich pokonać, toteż ginęli masowo. Ludzka natura, skłonna ze swej istoty ignorować prawo i czynić zło, z lubością udowadniała, że nad jej namiętnościami nie da się zapanować, że nienawidzi wszystkiego, co mogłoby ją okiełznać. To na Korkyrze, przy udziale floty złożonej z sześćdziesięciu ateńskich okrętów, po raz pierwszy w historii popełniono tak wiele straszliwych okrucieństw. Tam właśnie pierwszy raz ujawniły się namiętności ogarniające ludzi podczas rewolucji i wojen domowych. To było gorsze od zarazy. Zwycięzcy pojmali wszystkich nieprzyjaciół, których udało im się odszukać, i stracili ich. Następnie udali się do świątyni Hery, gdzie schroniły się niedobitki stronnictwa oligarchów. Zastali tam co najmniej czterystu mężczyzn pogrążonych w modłach. Około pięćdziesięciu z nich dało się namówić na proces przed sądem, który niebawem skazał ich wszystkich na śmierć. Pozostali, widząc, co się dzieje, zaczęli popełniać samobójstwa, nawet w miejscach kultu. Niektórzy wieszali się na drzewach. Przez tydzień, kiedy ateńska flota cumowała u brzegów Korky-ry, mieszkańcy wyspy bez ustanku mordowali swoich ziomków, załatwiając osobiste porachunki. Śmierć zadawano na różne sposoby, a towarzyszyły temu wszystkie możliwe okropności. Może były one nawet straszniejsze niż zazwyczaj. Trudno w to uwierzyć, ale ojcowie zabijali własnych synów.

— 139 —

JOSEPH HELLER

sprawy, otrzymywał etykietkę indolenta. Fanatyczna impulsyw-ność świadczyć miała o prawdziwej męskości, natomiast w spokoju i rozwadze widziano tylko pozór umożliwiający uniknięcie działania. Zapalczywych obdarzano zaufaniem, a ich oponentów traktowano z podejrzliwością. Ten, komu udało się zawiązać spisek za plecami wroga, zyskiwał miano jednostki wybitnie inteligentnej, a tego, kto wykrył spisek jeszcze przed zawiązaniem, uznawano za geniusza. Z kolei jeśli ktoś czul wyraźną niechęć do spiskowania, przypadało mu w udziale miano rozbijacza jedności partyjnej lub przestraszonego przez opozycję tchórza. Krótko mówiąc, równie chwalebnym było uprzedzić akcję kogoś, kto mógłby uczynić coś złego, jak i zadenuncjować kogoś, kto nie miał żadnych złych zamiarów. Za rzecz ważniejszą uważano zemszczenie się na kimś niż uniknięcie krzywdy wymagającej pomszczenia. Zwycięstwo odniesione dzięki zdradzie świadczyło o najwyższej inteligencji. Istotnie, niegodziwcy woleli, by nazywano ich sprytnymi łajdakami niż poczciwcami. Pierwszym określeniem szczycili się, drugiego natomiast się wstydzili. Źródłem tego zła była żądza władzy, wspomagana przez chciwość i pychę. Ci wszyscy, którzy wypłynęli jako przywódcy partyjni i wysuwali takie hasła, jak: „oparta na prawie polityczna równość mas", „rządy umiarkowanej arystokracji" czy „bezpieczne i solidne rządy konserwatywnej arystokracji", w rzeczywistości dążyli do przejęcia kontroli nad całą machiną władzy, przede wszystkim dla własnych korzyści. W trakcie walki o zdobycie pełnej supremacji politycy ci nie respektowali żadnych zasad. Byli gotowi rozniecać wszelkie możliwe animozje albo wydając niesprawiedliwe wyroki, albo używając zwykłej przemocy. Obywatele o umiarkowanych poglądach, nie należący do żadnej partii, byli systematycznie prześladowani przez wszystkie — 140 —

PO CZYJEJ BYLI STRONIE?

strony albo na podstawie zarzutu, że nie obchodzą ich sprawy ogółu, albo z czystej zawiści, że to być może oni przeżyją. W rezultacie politycznych przewrotów w całym greckim świecie zaczęły rozwijać się wszelkie formy nieprawości, a prostodusz-ność cechująca natury szlachetne była wyszydzana i w końcu zanikła. Jednocześnie antagonizm między tak różniącymi się między sobą ideologicznie światami powodował coraz dalej idące konsekwencje. Ci, którzy przejawiali większą siłę przebicia i odnosili sukcesy, mieli na ogół mierną inteligencję. Przystępowali śmiało do działania, natomiast ich przeciwnicy, uważając, iż nie ma potrzeby podejmowania akcji, skoro to samo można osiągnąć dzięki rozumowi i wiedzy, stawali się bezbronni i łatwiej było ich pokonać, toteż ginęli masowo. Ludzka natura, skłonna ze swej istoty ignorować prawo i czynić zło, z lubością udowadniała, że nad jej namiętnościami nie da się zapanować, że nienawidzi wszystkiego, co mogłoby ją okiełznać. To na Korkyrze, przy udziale floty złożonej z sześćdziesięciu ateńskich okrętów, po raz pierwszy w historii popełniono tak wiele straszliwych okrucieństw. Tam właśnie pierwszy raz ujawniły się namiętności ogarniające ludzi podczas rewolucji i wojen domowych. To było gorsze od zarazy. Zwycięzcy pojmali wszystkich nieprzyjaciół, których udało im się odszukać, i stracili ich. Następnie udali się do świątyni Hery, gdzie schroniły się niedobitki stronnictwa oligarchów. Zastali tam co najmniej czterystu mężczyzn pogrążonych w modłach. Około pięćdziesięciu z nich dało się namówić na proces przed sądem, który niebawem skazał ich wszystkich na śmierć. Pozostali, widząc, co się dzieje, zaczęli popełniać samobójstwa, nawet w miejscach kultu. Niektórzy wieszali się na drzewach. Przez tydzień, kiedy ateńska flota cumowała u brzegów Korky-ry, mieszkańcy wyspy bez ustanku mordowali swoich ziomków, załatwiając osobiste porachunki. Śmierć zadawano na różne sposoby, a towarzyszyły temu wszystkie możliwe okropności. Może były one nawet straszniejsze niż zazwyczaj. Trudno w to uwierzyć, ale ojcowie zabijali własnych synów.

— 141 —

JOSEPH HELLER

Łatwiej natomiast uwierzyć w to, że ludzi wyciągano ze świątyń i mordowano opodal albo zarzynano wręcz przy ołtarzach. Niektórzy zostali zamurowani żywcem w świątyni Dionizosa. Jak powiada Tukidydes, dużą część odpowiedzialności za tę masakrę ponoszą ateńscy generałowie. Po pierwsze, dali się oszukać i wydali jeńców w ręce ludności, mimo że obiecali im ochronę i rozpatrzenie sprawy przez sąd w Atenach. Po drugie, udawali, że niczego nie widzą. Mieszkańcy Korkyry zamknęli więźniów w wielkim budynku. Następnie wyprowadzali ich w dwudziestoosobowych grupach i kazali maszerować między dwoma rzędami hoplitów. Związani ze sobą więźniowie otrzymywali razy z dwóch stron. Szczególnie dotkliwie byli bici osobiści wrogowie hoplitów. Obok jeńców szli mężczyźni z biczami, którymi smagali idących zbyt wolno. W ten sposób zabito około sześćdziesięciu mężczyzn, o czym nie wiedzieli przebywający nadal w budynku aresztanci; myśleli oni, że ich towarzyszy przeniesiono do jakiegoś innego punktu zbornego. Gdy jednak pojęli, co się dzieje, zaapelowali do Ateń-czyków o pomoc. Ponaglali ich, mówiąc, że jeśli chcą ich śmierci, to niech lepiej sami ich zabiją. Odmówili wyjścia z budynku i nie wpuszczali nikogo do środka. Korkyrańczycy nie próbowali sforsować wrót, lecz wspięli się na dach budowli i wyrąbawszy w nim otwory, zaczęli ciskać do wnętrza dachówki oraz miotać z łuków strzały. Część uwięzionych mężczyzn usiłowała bronić się na wszelkie możliwe sposoby. Inni poczęli sami zadawać sobie śmierć, wbijając sobie w gardła strzały wypuszczone przez atakujących i zaciskając na szyjach sznury wyrwane z łóżek lub wąskie paski, skręcone z bielizny. I tak ginęli przez większą część nocy - gdyż noc zdążyła już zapaść nad ich nieszczęściem - albo z własnej ręki, albo od strzał. Gdy nastał dzień, Korkyrańczycy załadowali zwłoki na wozy i wywieźli je do wspólnego grobu, wykopanego za miastem. Wszystkie pojmane kobiety sprzedano w niewolę. — 142 —

PO CZYJE/ BYLI STRONIE?

W taki oto sposób partia demokratyczna zakończyła tę długotrwałą rewoltę; z życiem uszło tak niewielu oligarchów, że nie mieli później już żadnego znaczenia. Gdy Ateńczycy z pokładów swoich okrętów ujrzeli, że porządek został przywrócony, pożeglowali w stronę Sycylii, aby tam z kolei wspomóc swoich sojuszników. Wojna to brutalny nauczyciel, jak powiada Tukidydes. Nie było takiego okrucieństwa, popełnionego przez jedną z walczących stron, którego nie dopuściłaby się strona przeciwna. Podrzynano sobie gardła. W Atenach życie toczyło się normalnie. Wystawiono „Króla Edypa" i „Elektrę" Sofoklesa oraz „Hippolitusa" Eurypidesa pomimo spartańskich ataków i oblężeń dokonywanych latem. Rzadko kiedy walki trwały dłużej niż czterdzieści dni. Igrzyska w Olimpii odbywały się regularnie. Ambasadorzy, szpiedzy i przywódcy terrorystów brali w nich udział tak dla samego sportu, jak i w celu zawiązania nowych koalicji. Jakiś czas później podczas wielkich zawodów Alkibiades wydał małą fortunę, aby wziąć udział w siedmiu gonitwach kwadryg. Zdobył wtedy trzy spośród czterech pierwszych nagród. Wydał potem przyjęcie dla uczczenia swego sukcesu, żeby zaś wywrzeć na gościach większe wrażenie i dodać sobie splendoru, kazał podać do stołu na srebrnej, będącej własnością Aten zastawie, tak jak gdyby należała do niego.

ROZMOWY O PIENIĄDZACH 21 Arystoteles, kiedy tylko Rembrandt dał mu oczy, zobaczył, że mężczyzna pozujący do jego postaci ani trochę go nie przypomina. A przecież dobrze siebie pamiętał - był niski, miał krzywe nogi i łysinę, jakkolwiek nie brakowało mu swobody i elegancji. Mężczyzna, którego widział, był wysoki, miał oliwkową cerę, długą czarną brodę oraz czarne i melancholijne oczy. Rysy jego twarzy były słowiańskie, wschodnie, a być może semickie. Już dawniej pozował Rembrandtowi. Rozmawiali swobodnie. Mówili o nieruchomościach. W mieście następowały zmiany. Coraz więcej sefardyjskich Żydów przenosiło się na Breestraat z sąsiedniej dzielnicy. Aleję tę zaczęto już potocznie i bez żadnych podtekstów nazywać Joden-breestraat; taką zresztą nazwę otrzymała oficjalnie pod koniec wieku. Rembrandta interesowało, czy w związku z tym nie spadną ceny nieruchomości. Mężczyzna nie orientował się. Arystoteles przypuszczał, że większy wpływ na ceny wywrze blokada i kryzys gospodarczy. Arystoteles, kontemplując popiersie Homera, jednocześnie bacznie przyglądał się światu, w którym się znalazł. Doszedł do wniosku, że od czasu jego wygnania i śmierci niewiele się poprawiło. Nic więc dziwnego, że był przygnębiony. Holandia i Anglia, te dwa wielce przedsiębiorcze kraje niewielkie powierzchnią, ale potężne na morzu, przypominały mu Ateny, które były również zachłanne i także wysyłały na morza cale flotylle szybkich okrętów. Krajom tym przepowiadał bardzo zły koniec.

ROZMOWY O PIENIĄDZACH

Ewolucyjna przemiana miast-państw w państwa narodowe przyczyniła się jedynie do prowadzenia wojen na większą skalę i nieszczęścia nękające Ateny Platona w takim samym stopniu nękały dwa tysiące lat później Niderlandy Rembrandta. W tych Niderlandach Arystoteles ocknął się na sztaludze Rembrandta i uświadomił sobie ze zdumieniem, że to jego właśnie, jako jedynego ze wszystkich ludzi, artysta postanowił ożywić. W początkowej fazie malowania obrazu, kiedy Rembrandt czarną farbą zaznaczał na płótnie kontury, Arystoteles nie mógł jeszcze nic powiedzieć. Z niecierpliwością czekał na moment, kiedy będzie mógł przyjrzeć się sobie. Nie mógł powiedzieć, że zadowoliło go to, co ujrzał. Protestancka Anglia była w stanie wojny z protestanckim rządem Niderlandów. Katolicka Hiszpania walczyła z katolicką Francją, podczas gdy katolicy zabijali Żydów w Polsce i na Bałkanach, a angielscy i szkoccy protestanci uśmiercali katolików w katolickiej Irlandii. Nie było już krucjat. Gdyby walczyli o pieniądze, Arytoteles uświadomiłby im, że nie warto o nie wojować. Prawdziwi arystotelicy wiedzieliby, że nie należy prowadzić wojen o coś, co - tego Arystoteles mógł dowieść nie ma samo w sobie żadnej wartości. Lecz Arystoteles wiedział teraz, że żaden prawdziwy arystotelik nie dalby mu wiary. Jego „Polityka" i „Etyka" zostały zlekceważone. Jego naukowe teorie - przez wieki uznawane niemal za prawdy objawione - obalano jedną po drugiej. Mógł się tylko dziwić, że znalazł się w Holandii ktoś, kto go tak cenił. Arystoteles, przyglądając się Rembrandtowi malującemu „Arystotelesa kontemplującego popiersie Homera", musiał dziwić się również, dlaczego artysta, który nigdy nie studiował greki, w ogóle go namalował i dlaczego akurat pogrążonego w zadumie nad Homerem. Dzieła Homera sprzykrzyły mu się, kiedy przygotowywał wydanie „Iliady" dla Aleksandra. Dziękował bogom, że Rembrandt nie namalował Homera śpiewającego albo dyktującego, co zresztą uczynił dziesięć lat później przy okazji innego zamówienia — 145 —

JOSEPH HELLER

don Antonia. W wieku dojrzałym Arystoteles nie lubił ani śpiewu, ani głośnej lektury. Co więcej, w swej „Poetyce" pomniejszył znaczenie Homera, gdyż zgodnie z przyjętym schematem oceny umieścił epikę niżej w hierarchii niż tragedię. Podobnie zdegradował po raz pierwszy Platona w swym dziele „O filozofii". Był teraz nieco zażenowany z powodu „Poetyki", ale wcale nie dlatego, że jej nie ukończył. Dlaczego, na miłość boską, chodził bezustannie po swoim Liceum, wykładając o Ajschylosie, Sofokle-sie i Eurypidesie, skoro Ajschylos nie żył wówczas od stu dwudziestu pięciu lat, a Sofokles i Eurypides od siedemdziesięciu pięciu? Czyżby stał się nieświadomie, pytał siebie już na wygnaniu w ostatnim roku życia, jednym z tych pompatycznych i nieznośnych osobników, tak licznych w Atenach, którzy mieli ustaloną opinię i wyrobione zdanie na każdy możliwy temat oraz przejawiali przemożną chęć wypowiadania się o wszystkim z egzaltacją i pewnością siebie? Arystoteles pisał o poezji i retoryce z takiego samego powodu, z jakiego pisał o pluskwach i gwiazdach. Po prostu były to zjawiska zasługujące na poddanie ich filozoficznej analizie. Gorąco pragnął, by inni nie pamiętali, a on sam również chciał zapomnieć, że jako dostojny autor „Etyki" i „Metafizyki" w swej „Retoryce" w zasadzie nie wzniósł się ponad nauczanie rozmaitych sztuczek, służących wzmocnieniu siły argumentów dzięki zwodniczemu posługiwaniu się odpowiednio dobranymi słowami. Już Ary-stofanes kpił w „Chmurach", że Sokrates uczy, co należy zrobić, by kiepskim argumentom nadać pozór siły, a mocne uczynić nieprzekonującymi. Czy to było etyczne? Wraz z postępem prac nad portretem spojrzenie Arystotelesa stawało się coraz posępniejsze. Pochmurna i mglista pogoda europejska też miała wpływ na jego nastrój. Gdy mgła leżała nisko, wilgotne powietrze w mieście cuchnęło śledziami, piwem i tytoniem. Czasy w Holandii były takie, że filozof popadł w pesymizm, tak jak niegdyś Platon.

ROZMOWY O PIENIĄDZACH

Handel detaliczny rozrósł się do tego stopnia, że Platona przyprawiłoby to chyba o mdłości. Dziwnym człowiekiem był Platon. Nic nie mówił o sobie, podczas gdy o innych pisał dużo i potoczyście. Wszystkie swoje uczucia przelewał na Sokratesa. Arystoteles usiłował odgadnąć, co Sokrates mógłby myśleć o Platonie i jego filozofii. Prawdopodobnie nie miałby o niej lepszego zdania niż cynik Diogenes. A już na pewno Arystoteles założyłby się, oczywiście o pieniądze - mniej ceniłby Platona niż łatwowierny święty Augustyn, który, jak sądził Arystoteles, przyswoił sobie bezkrytycznie więcej poglądów Platona, niż uczyniłby to Sokrates. Sokrates był, ogólnie rzecz biorąc, osobą pragmatyczną i sceptyczną. Trzeba by było znać Platona osobiście, by właściwie ocenić jego iście po purytańsku tłumioną miłość do muzyki, poezji i dramatu, które to dziedziny sztuki tak krytykował w swej filozofii i tak okroił w swej wizji społeczeństwa. One go zbyt głęboko poruszały. Arystoteles zauważył z wielkim zdumieniem, że w Holandii nie ma niewolników. Jednak wkrótce pojął, że Holendrzy w ogóle ich nie potrzebują, bowiem mają zawsze pod dostatkiem własnych biedaków, gotowych pracować jak niewolnicy za minimalne stawki oraz skłonnych służyć na morzu tym, którzy najwięcej płacą. Wzięci do niewoli marynarze angielscy zaciągali się razem z Holendrami, gdyż dzięki temu mogli otrzymywać lepszą i pewniejszą zapłatę niż ta, którą dostawali, a i to nie zawsze, z pustawego skarbca Karola JJ. Natomiast czarni niewolnicy z Afryki byli przewożeni statkami tam, gdzie ich potrzebowano: do bogatych, słabo zaludnionych kolonii obu Ameryk. Arystoteles myślał z zazdrością o właścicielach niewolników w Brazylii, Wirginii i Karolinie. Wyobrażał sobie plantatorów trzciny cukrowej w Ameryce Łacińskiej oraz plantatorów tytoniu i bawełny w Ameryce Północnej jako posiadaczy wszelkich dóbr, uznawanych przez niego za najbardziej do szczęścia potrzebne, jako ludzi pędzących życie idylliczne i dostatnie, zaspokajających swoje potrzeby duchowe poprzez zgłębianie nauki i filozofii.

JOSE PH HELL ER

Wszyscy ludzie, napisał kiedyś Arystoteles, pragną wiedzy. W osobie Rembrandta odkrył wyjątek. Pewnego popołudnia pod koniec 1653 roku Rembrandt chciał wiedzieć tylko, ile pieniędzy przyniosłaby mu sprzedaż całej jego kolekcji rzeźbionych popiersi rzymskich cesarzy i sławnych Greków, które właśnie ustawił w dwóch długich rzędach na swym stole do pracy. A może bardziej by się opłacało sprzedawać je pojedynczo? Mężczyzna pozujący do portretu Arystotelesa nie potrafił odpowiedzieć na to pytanie. Był on w równej mierze co filozof zdziwiony odkryciem, iż to właśnie Arystoteles ma być przedstawiony na obrazie. Uderzyła go jakaś logiczna niekonsekwencja, brak spójności w rozumowaniu i działaniach artysty. Arystoteles obserwował dyskretnie, jak mężczyzna, drapiąc się po głowie i pykając z fajki, wpatrywał się w dwa rzędy biustów, ustawionych przez Rembrandta dla dokonania przeglądu i oszacowania ich wartości. Swoim basowym, lekko zachrypniętym głosem, w którym pobrzmiewała nuta zakłopotania, zapytał: - Rembrandt, niech mi pan pomoże zrozumieć. Powiada pan, że jest tutaj popiersie Arystotelesa, czy tak? - Tak. I być może zechcę je sprzedać. - Rembrandt uśmiechnął się niczym kupiec znający jakość swojego towaru. - A tam jest Homer, a tu także Sokrates. Mam też ponad tuzin cesarzy. Może pan odczytać ich imiona. Tu mamy Augusta, Tyberiusza, Kaligulę, Nerona, Galbę, Othona, Witeliusza, Wespazjana, Tytusa, Domicja-na i Marka Aureliusza. A ten to Brutus, tamten Agryppa, dalej jeszcze jeden Witeliusz i wreszcie ktoś nieznany. - Niech mi pan pozwoli zapytać o jedno: dlaczego maluje pan mnie? - Jak to dlaczego? - Ma pan przecież popiersie Arystotelesa. Dlaczego więc chce pan namalować moją twarz jako Arystotelesa, skoro ma pan już tutaj jego oblicze? - Wolę pańską twarz. Wygląda bardziej prawdziwie - odparł posępnym głosem Rembrandt. - Bardziej prawdziwie niż jego własna? — 148 —

ROZMOWY O PIENIĄDZACH

- Tak. - Moja twarz bardziej podobna do twarzy Arystotelesa niż jego własna? - Tak. Czy jest pan ślepy? - Jak to możliwe? - Ja wiem, co robię. - Ale czy to nie jest nieuczciwe? Rembrandt nie podzielał tych obaw. - To jest tylko sztuka. Co pana niepokoi? To nie jest portret. - Ale to nie brzmi logicznie. Maluje pan mój portret, a nazywa go pan jego portretem. Czy namalowałby pan również jego portret i powiedział, że przedstawia on mnie? - Mogę nazwać tę postać, jak zechcę. Na razie mówię, że to filozof. Wydaje mi się, że za pięćset guldenów mogę namalować dla mojego Sycylijczyka obraz przedstawiający konkretnego filozofa. - Mnie? Przecież nie jestem filozofem. - Wprowadzam pewne zmiany. Pan się więcej uśmiecha. Dodałem trochę czerwieni do pańskiej brody. Niech pan popatrzy na swój strój. - Czy taki był jego strój? - A czy ten jest pański? - Ja nie uskarżam się na strój. Pragnę tylko zrozumieć, jak to jest z tym moim portretem. - Nie z pańskim, tylko Arystotelesa. - Wobec tego cieszę się, że obraz będzie oglądany nie w Amsterdamie, gdzie ludzie niewątpliwie rozpoznaliby mnie i uwierzyli, że jestem Arystotelesem. Muszę zresztą przyznać, że podoba mi się ten mój portret, który, jak pan powiada, przedstawia kogoś innego. Ale nadal pozostaje dla mnie tajemnicą, dlaczego odwzorowuje pan moją twarz, mając pod ręką jego oblicze. Mógłby pan odziać go w ten sam kostium. - Jego twarz nie jest zbyt ciekawa. - On patrzy coraz smutniej, mimo że stale o nim mówimy. Czemu robi go pan takim smutnym? Rembrandt zaśmiał się z zadowoleniem.

IOSEPH HELLER

- Twarz Arystotelesa nie wyglądałaby naturalnie między tym kapeluszem a tą szatą. A właśnie tylko pańska twarz dobrze się z tym komponuje. Czy mam wysłać do mego sycylijskiego konesera obraz przedstawiający jedną statuę kontemplującą inną statuę? - Mężczyzna roześmiał się. -1 mam to może podpisać „Rem-brandt"? - Znowu przesunął pan mój medalion. - Nie jest pański. Wolę go w tym miejscu. - Pan nigdy nie skończy. Widzę teraz na medalionie czyjś wizerunek. Czy wiemy może przypadkiem, czyja to twarz? - Aleksandra, oczywiście. - Kogo? - Aleksandra Wielkiego. Badania rentgenowskie obrazu Rembrandta wykazały, że kilka razy artysta zmieniał położenie medalionu, jak również pozwoliły wykryć wybrzuszenie na wysokości wątroby Arystotelesa, co bez wątpienia ma związek z dolegliwościami wewnętrznymi, na które Arystoteles uskarżał się przed śmiercią. Arystoteles nie uważał Rembrandta za osobę interesującą czy szczególnie sympatyczną, niemniej podziwiał jego mistrzostwo w operowaniu światłem i cieniem. Cenił go także za stosowanie ciemnej, poważnej tonacji, wreszcie za prawdziwą alchemię w odtwarzaniu barwy i blasku złota. Urzekająca była przemiana, jakiej dokonał Rembrandt, przekształcając ubiór modela w strój Arystotelesa. - Ten strój wygląda lepiej na nim niż na mnie - zauważył z przekąsem pozujący mężczyzna. - Dodaję do niego barw - wyjaśnił Rembrandt - Nie mogę przecież położyć farby na tkaninach, które ma pan na sobie, prawda? Po chwili namysłu artysta stonował impasto na jedwabnej todze, dodał laserunków i wzmocnił efekt światłocienia. Przydał złota światłu na pomarszczonych rękawach Arystotelesa, inne białe partie ożywił złocistymi promykami refleksów, do fałd zaś i zmarszczek dodał więcej zieleni i błękitu. Złoty łańcuch uwypuklił, kładąc grubszą warstwę białej farby, po czym miejsce to pokrył war-

ROZMOWY O PIENIĄDZACH

stwami żółci, brązu i czerni. W taki właśnie sposób Rembrandt wytwarzał złoto dla Arystotelesa. - Złoto wygląda niemal jak prawdziwe - zauważył model. - Ono jest prawdziwe-mruknął Rembrandt. Nie podniósł nawet głowy, gdy to mówił. Zmieniał właśnie coś przy pierścieniu z różowym kamieniem - kładł maleńkie żółto-białe plamki na jego powierzchni, co powodowało, iż zaczynał błyszczeć. Wydawało się, że Rembrandt wyczarowuje złoto z samego zapachu farby i swego magicznego pędzelka. - To pańskie złoto jest fałszywe. - Nie rozumiem pana. Ja namalowałem czyste złoto. - Używając czerni, brązu i bieli? - To, co pan nosi, jest pozłacane. Pierścień, kolczyk i reszta. Łańcuch to imitacja z mosiądzu. Niech pan podejdzie bliżej. Proszę spojrzeć na łańcuch, a potem na obraz. Czy nie widzi pan różnicy? To złoto jest prawdziwe. Złoto na płótnie wyglądało bardziej autentycznie. - Raczej nie chciałbym o tym mówić - powiedział nieco strapionym głosem mężczyzna. - Pan mówił o imitacjach - dodał ostrożnie i umilkł, namyślając się, czy powinien mówić dalej. -Czy pan wie, że Govaert Flinck ma coraz więcej klientów na obrazy, które maluje na wzór pańskich i w pańskim stylu? - Flinck był moim najlepszym uczniem - odparł Rembrandt, potakując głową. - On już sporo potrafił, kiedy zjawił się u mnie. Nauczył się malować w mojej manierze w niecały rok. Mężczyzna potakiwał również. - Powiadają, że odnosi teraz sukcesy większe niż pan i że zarabia teraz na swoich obrazach znacznie więcej od pana. Powoli odłożywszy paletę i malsztok, Rembrandt wziął do ręki duży pędzel, wytarł go do czysta w swój kitel i ściskając mocno, skierował jego grubszy koniec przed siebie niczym ostrą broń. Arystoteles poczuł się zagrożony. Rembrandt wyglądał jak człowiek, który mógłby przeszyć mu pierś. - Nie pojmuję tego - powiedział lodowatym głosem. - Powiadają, że dostaje więcej pieniędzy za swoje obrazy niż pan za swoje.

JOSEPH HELLER

- Za swoje obrazy podobne do moich? - Za te także. - To nie może być prawda. Jakże to tak? - W Amsterdamie to prawda. - W tym nie ma sensu. On dostaje więcej za swoje imitacje moich dziel, niż ja otrzymuję za moje oryginały? - Jest na nie większy popyt. - Ale dlaczego tak się dzieje? Dlaczego ludzie mieliby płacić za jego stare imitacje moich prac, jeśli mogą kupić ode mnie moje oryginalne obrazy? - Powiadają, że jego są lepsze. - Jak mogą być lepsze? Już doprawdy nie wiem, co powiedzieć. Tego już za wiele na dzisiaj. Co jeszcze mówią? Proszę, niech mi pan o wszystkim opowie. - No dobrze, skoro pan o to prosi - odparł mężczyzna, który właśnie przebierał się w swój poważny, czarny strój i szykował się do wyjścia. - W pańskiej dzielnicy mówi się, że pańska gospodyni spodziewa się dziecka. - A co mnie to obchodzi? - zapytał Rembrandt. - Krążą plotki - kontynuował mężczyzna - że dziecko jest pańskie. - A co to innych obchodzi? - Do widzenia, przyjacielu. Zostań z Bogiem. - Z Bogiem. Kartezjusz poślubił swą służącą, z którą żył. Rembrandt miał wyższe aspiracje i nie zamierzał upaść tak nisko. Nigdy nie ożenił się z Hendrickje, chociaż raz nadmienił o niej w pewnym prawnym oświadczeniu, w którym użył określenia „moja zmarła żona". Kiedy później tego samego dnia Jan Six przyszedł pozować do swego portretu, Rembrandt natychmiast chciał sprawdzić, czy wieść o sukcesach Flincka jest prawdziwa. Six uważał, że jest prawdziwa. - On był moim najgorszym uczniem! - zawołał oburzony Rembrandt. - Jego reputacja rośnie - rzekł Six. - Tak jak i jego koneksje. Wkrótce przejmie wszystkie miejskie zamówienia.

ROZMOWY O PIENIĄDZACH

- W tym nie ma żadnej logiki! - Jeśli chce pan logiki - wtrącił Six żartobliwie - to powinien pan spotkać się z Kartezjuszem. Albo powinien pan porozmawiać tutaj ze swoim Arystotelesem. Jak pan wie, doprowadził on sylo-gizmy do prawdziwej perfekcji. Rembrandt nie miał absolutnie ochoty na dyskusję o Arystotelesie. - A więc Flinck dostaje teraz więcej pieniędzy za swoje stare Rembrandty niż ja za swoje nowe? Czy w to każe mi pan uwierzyć? - Tak, myślę, że dostaje. Nie twierdzę, że jest to sprawiedliwe. - Ale... jak to się może dziać? - Przypuszczam, że decydują o tym prawa rynku. Ludzie sądzą po prostu, że są one więcej warte. Rembrandt parsknął ze złością. - Uważam to za rzecz zdumiewającą. Czy pan powiada, że ludzie uznają jego naśladownictwo moich obrazów za cenniejsze od oryginałów? To nie wydaje się możliwe. - Oni myślą, że są lepsze. - Ale jak to jest możliwe? Żeby taki Govaert Flinck, mój najgłupszy uczeń, prawdziwy tuman, który tak malował guldeny na podłodze, że z daleka zawsze mogłem poznać, że są nieprawdziwe, miałby malować w moim stylu i domagać się wyższych cen za swoje imitacje, ponieważ ludzie sądzą, iż są one lepsze od moich dzieł? Czy wszyscy zwariowali? Stracili rozum? A może to ja straciłem rozum? - Pan się wyraża zbyt lekceważąco o naśladownictwach, drogi przyjacielu - odezwał się uprzejmie Jan Six. - W swej „Poetyce", jak pan wie, pański Arystoteles... - To nie jest mój Arystoteles. To obraz, a nie osoba. - Niemniej Arystoteles twierdzi, że tragedia polega na naśladownictwie zdarzeń. Ja z kolei przypuszczam, że tu, w Holandii, bo nie ma nigdzie takiego miejsca jak to, nasze narodowe tragedie są, jak się wydaje, ciągle oryginalne. - To nie jest to, co rozumiemy pod pojęciem tragedii. Flinck jest tragedią. To, o czym mi pan opowiada, nie ma żadnego sensu.

— 153 —

JOSEPH HELLER

- O Arystotelesie? - O Flincku. Nie obchodzi mnie Arystoteles. Pan jest człowiekiem intelektu. Jak te jego stare malowidła, naśladujące mój styl, mogą być lepsze od moich? - U niego powierzchnie są gładkie, barwy przejrzyste, kontury wyraźnie zaznaczone, detale precyzyjnie wykończone. - To nie jest mój styl! - wykrzyknął z rozgoryczeniem w głosie Rembrandt. - Flinck jest szalbierzem! Ja nie maluję w ten sposób. - To może powinien pan, jeśli chce pan odzyskać swoją popularność i otrzymywać takie jak on honoraria - poradził uśmiechając się Six. - A wówczas - odpowiedział szyderczo Rembrandt - moje obrazy będą kopiami jego imitacji moich oryginałów, nieprawdaż? - Dokładnie tak - przyznał Six. - Szczególnie gdyby wrócił on do pańskiego sposobu malowania. Najlepsze w tym wszystkim będzie to, że nie będzie pan już musiał tracić czasu na tworzenie oryginałów, nieprawdaż? - A jakim nazwiskiem powinienem te kopie podpisywać? Swoim czyjego? - Sądzę, że zarobi pan więcej, jeśli będzie pan je podpisywać jego nazwiskiem. Chyba że... jeśli pan woli, uda się panu namówić Flincka, żeby sygnował pańskim nazwiskiem pańskie obrazy. - A czy on będzie umiał podrobić także mój podpis? - Och tak, to też potrafi. On może namalować pański podpis lepiej od pana. - Czy mogę zacząć pracę nad pańskim portretem? - rzucił kwaśnym tonem Rembrandt. - Mogę właśnie teraz zacząć go zmieniać. - Proszę, niech pan zostawi tak, jak jest. - Nie, niech mi pan pozwoli zmienić go tak, aby wyglądał jak imitacja portretu namalowanego przez Flincka, będącego naśladownictwem mojego obrazu. Wezmę za niego tyle, ile on bierze za portrety takie jak pański. - Proszę zostawić ten obraz w spokoju. — 154 —

ROZMOWY O PIENIĄDZACH

- Mogę go nawet opatrzyć późniejszą datą, by zwiększyć jego cenę, by wyglądał na moją kopię imitacji pańskiego portretu mojego pędzla. - Ale ja życzę sobie, żeby pan malował dalej tak, jak pan zaczął, zgodnie z tym, co ustaliliśmy - odparł Six. - Nie przypuszczałem, przyjacielu, że ma pan takie poczucie humoru. - Nie mam poczucia humoru. - Podziwiam swoją twarz. - To nie jest pańska twarz. - Tamta z kolei nie jest twarzą Arystotelesa. Pan mnie trochę zmienił, prawda? Poza tym wprowadził pan jeszcze wiele innych zmian od czasu, gdy byłem tu ostami raz. - Tak. Chcę, żeby wyglądał pan na starszego. - I na twardszego, jak widzę. Niemal bezwzględnego. I dodał mi pan mankiety, i rozchylony rękaw płaszcza, i świeżo nakrochmalony kołnierz. Wszystko takie czyste! Chciałbym, żeby moja praczka była tak staranna. Podobają mi się także ręce. Pan je zrobił, można powiedzieć, z niczego, prawda? Po prostu tylko kilka uderzeń pędzla i trochę farb. Pozwala mi pan zobaczyć tylko tyle. Czy pozwoli pan, żebym przyjrzał się także reszcie? Daje pan z siebie wszystko, kiedy mnie tu nie ma, nieprawdaż? - Mnie się te ręce także podobają - mruknął Rembrandt i chrząknął z zadowolenia. Arystoteles też był pełen uznania. Wszyscy trzej byli w tym punkcie zgodni. Arystoteles przysłuchiwał się pochwałom Sixa bez zażenowania. Spędził ostatnio niejedną godzinę, obserwując kątem oka, z jakim uporem i determinacją pracuje Rembrandt, aby za pomocą różnych odcieni bieli stworzyć wrażenie trójwymiarowości kołnierza i mankietów, co tak zafascynowało Sixa. Rembrandt przeciągnął suchym pędzlem przez prawe ramię postaci Sixa, kładąc złocistożółtą smugę, aby zaznaczyć odwinięty rękaw przy mankiecie kubraka. Sixowi, który dopytywał się, jak udało mu się uzyskać taki połysk tkaniny, tak zmarszczyć jej powierzchnię, Rembrandt odpowiedział jedynie enigmatycznym mruknięciem.

lOSE PH HELL ER

Arystoteles wiedział, że Six nie zgadłby nawet po upływie miliona lat, że Rembrandt tak samo pociągnął pędzlem, aby nadać pełnię kształtu rękawiczce, którą Six trzymał w prawej ręce. Nie domyśliłby się również, że artysta posłużył się tylko kolorem i kształtem, aby oddać ten niepozorny przedmiot, tak ważny ze względu na harmonię całej kompozycji. - I stara się pan uczynić mnie także cięższym? - zdziwił się Six, tym razem jak gdyby z lekkim niesmakiem. Liczył sobie zaledwie trzydzieści pięć lat. - Starszym, a nie cięższym - poprawił go Rembrandt. - Bardziej dojrzałym, mężczyzną silnym, stanowczym. Nie będzie pan zawsze taki smukły, zdaje sobie pan z tego sprawę, ani taki młody. Chcę pana namalować jako człowieka, który zawsze podejmuje słuszne decyzje. Będzie pan wyglądał jak regent lub burmistrz. Arystotelesowi wydawało się, że rozmowy w pracowni zawsze stawały się bardziej inteligentne, gdy uczestniczył w nich Six, a już szczególnie wtedy, kiedy mówił o nim. - W swej „Poetyce" Arystoteles chwali pana za ten mój portret komentował w dalszym ciągu Six, a filozof nadstawił ucha. Rembrandt natychmiast podjął interwencję - za pomocą hebanowej czerni pogrążył ucho w mrok, gdzie było jego właściwe miejsce. - Oczywiście nie wymienia pana. Pisze o malarzach w ogóle. - Nie wspomina o Rembrandcie van Rijn? - Ani o Govaercie Flincku. Poucza tylko dramaturgów, aby wzorowali się na dobrych portrecistach, którzy odtwarzając specyficzność pierwowzoru, potrafią wiernie oddać jego rzeczywisty wygląd, co czyni obraz jeszcze piękniejszym. Myślę, że pan tak właśnie postępuje. Sądzę też, że pański Arystoteles jest dzisiaj bardziej pogodny niż kiedykolwiek przedtem. Wygląda na bardzo zadowolonego, jak gdyby moje słowa sprawiały mu przyjemność. Czy pan go znów zmienił? Wcześniej wyglądał na chorowitego. - Będzie znowu tak wyglądał - oświadczył Rembrandt. - Czasem idę za daleko w jakimś kierunku i muszę potem zawracać.

ROZMOWY O PIENIĄDZACH

A teraz mam do pana pytanie dotyczące interesów, na które, jak sądzę, potrafi pan odpowiedzieć. Otóż wśród obrazów, jakie posiadam, jest ponad siedemdziesiąt moich płócien, które mogę wystawić na sprzedaż. - Niech pan je podpisze nazwiskiem Flincka - zażartował Six - i będzie pan bogatym człowiekiem w Amsterdamie. - Powinienem tak zrobić? - zapytał poważnie artysta. Six zaprzeczył ruchem głowy. - Sprzedając produkt za pieniądze, powiada Arystoteles, czyni się z niego niewłaściwy użytek. Trzewik na przykład zrobiony został po to, by go ktoś nosił - powiedział Six. - Łatwiej mu to przyszło powiedzieć niż wprowadzić w życie - odparł kwaśno Rembrandt. Podszedł do obrazu i ściereczką oraz palcem starł uśmiech z twarzy Arystotelesa. Six przyjaźnił się ze znanym poetą i historykiem Pieterem C. Hooftem. Był też Six z racji swych zainteresowań członkiem grupy literackiej z Muiden. Rozmawiał z Kartezjuszem. Przyjaźnił się ze Spinozą. Arystoteles, przysłuchując się rozmowie, wzdrygnął się, kiedy przypomniał sobie, iż w czasie jednej z poprzednich rozmów Sixa i Rembrandta usłyszał coś takiego, że miał ochotę zapaść się pod ziemię. Six akurat mówił o Kartezjuszu i Spinozie, kiedy Rembrandt raptem mu przerwał i poprosił o pożyczenie tysiąca guldenów. Arystoteles skulił się ze wstydu, gdy artysta zaproponował płacenie procentów. - Kiedy pożyczam ci pieniądze, mój przyjacielu - powiedział Six karcącym tonem - to nie po to, by zarabiać na procentach. Gdy Six się ożenił, zamówił portret żony nie u Rembrandta, lecz u Flincka. A gdzieś przed rokiem 1656 Six sprzedał dług Rembrandta po obniżonej cenie jakiemuś człowiekowi, który domagał się zapłaty. To właśnie przesądziło o bankructwie artysty. Nie wiemy, dlaczego tak się stało. Ani Six, ani tamten człowiek nie potrzebowali pieniędzy. Arystoteles nie mógł w niczym pomóc.

JOSEPH HELLER

Znajdował się już wtedy na zamku don Ruffa na Sycylii, tej samej Sycylii, u której brzegów ateńska flota doznała monstrualnej klęski i skąd czarujący generał Alkibiades uciekł do Sparty, aby uniknąć procesu wytoczonego mu na podstawie fałszywych oskarżeń. To na Sycylię trzy razy przeprawiał się uparty Platon, żywiąc za każdym razem tę samą pozbawioną realnych podstaw nadzieję. Stamtąd też trzykrotnie powracał sfrustrowany i rozczarowany.

XI

WYOBRAŹ TO SOBIE 22 Melos zostało zniszczone w czasie przerwy w walkach, czyli podczas tak zwanej zimnej wojny. Po śmierci poległego w bitwie Brazidasa, wybitnego spartańskiego dowódcy, który z racji swych sukcesów i zdobytej na wojnie sławy sprzeciwiał się zawarciu pokoju, oraz po śmierci w tej samej bitwie Kleona, również przeciwnego pokojowi, gdyż uważał on, że w czasie wojny ludzie nie będą widzieli jego złych uczynków i łatwiej uwierzą w rzucane na innych oszczerstwa, zarysowała się możliwość zakończenia wojny. Jedyną zaletą greckich wojen było to, że często ginęli na nich ludzie je popierający. Pokój zawarty przez Nikiasa miał, jak uzgodniono, trwać lat pięćdziesiąt. Przetrwał lat siedem. Mógłby trwać wiecznie, gdyby Alkibiades nie postanowił mocniej zaangażować się w sprawy swego narodu, co źle się skończyło dla Aten, Syrakuz, Sparty, Persji, Melos, Argos i Sokratesa. Nawet gdyby pokój nie miał trwać wiecznie, mógłby potrwać przynajmniej siedemdziesiąt lat - do chwili, kiedy król Filip ruszył z Macedonii na terytoria greckie i podbił wszystkie tamtejsze miasta. Alkibiades wmieszał się do polityki, ponieważ łaknął sławy i pieniędzy. Pojawił się na politycznej arenie jako gorący zwolennik wojny, prawdziwy jastrząb, albowiem właśnie na wojnie można zdobyć i sławę, i pieniądze. Nigdy nikomu nie udało się podbić wyobraźni narodu samą walką o pokój. — 159 —

fOSEPH HELLER

Główne warunki traktatu były proste: Ateny i Sparta uznawały swoje granice i sojusze, a rywalizować o wpływy mogły tylko w miastach neutralnych. Miastem takim było Melos, położone na małej wyspie nieco na południe na Morzu Kreteńskim i mniej więcej tak samo odległe zarówno od Aten, jak Sparty. W wypadku zbuntowanej Mityleny Ateny zreflektowały się za pięć dwunasta. W wypadku Melos, które chciało tylko zachować neutralność, serca Ateńczyków pozostały kamienne. Rewolta w Mi-tylenie wybuchła w czasie wojny, i to w okresie poważnych niepowodzeń Ateńczyków. Melos zaś zostało zniszczone w czasie rozejmu. Ateńczycy przybyli na Melos z trzydziestoma własnymi okrętami oraz sześcioma z Chios i dwoma z Lesbos. Na wyspie wylądowało tysiąc dwustu hoplitów, trzystu łuczników pieszych i dwudziestu konnych oraz około tysiąca pięciuset dodatkowych hoplitów, przysłanych przez sojuszników Aten*. Słynna melijska debata była krótka. Ateńczycy już od samego początku wykazali się praktycznym opanowaniem sztuki prowadzenia ..realpolitik", w czym niewątpliwie byli najlepsi spośród wszystkich Greków. Wylądowawszy na wyspie, Ateńczycy oparli swoją taktykę negocjacyjną na dwóch przesłankach nie do zbicia: 1. Nienawiść Melijczyków jest dla Aten cenniejsza niż ich przyjaźń. 2. Jest prawem cywilizacji, że silny dominuje nad słabym. Rozmowy prowadzono na plaży za miastem. Melijscy przywódcy nie chcieli pozwolić Ateńczykom przemówić wprost do obywateli Melos, gdyż mogłoby to sugerować, że nie urzęduje już w mieście legalna władza. - Wobec tego w porządku - rzekli Ateńczycy. - Skoro nasze propozycje nie mogą być ogłoszone publicznie i skoro ludziom nie Pomyłka w tekście oryginału: jest ..fifteen hundred", winno być „five hundred". Patrz: Tukidydes - „Wojna Peloponeska", księga V/84, gdzie wyraźnie mówi się o „pięciuset hoplitach dostarczonych dodatkowo przez sprzymierzeńców i wyspiarzy". (Przyp. tłum.)

— 160 —

WYOBRAŹ TO SOBIE

wolno usłyszeć naszych nęcących i przekonujących argumentów, to porozmawiajmy tutaj. Proponujemy procedurę podwójnie dla was bezpieczną. Nie będziemy wiele przemawiać. Będziemy mówili, a wy będziecie słuchali. Nie liczcie na to, że wy także będziecie przemawiać. Ale możecie przerywać nam i odpowiadać na każde nasze oświadczenie, które wyda się wam niezadowalające, a my zajmiemy się tą kwestią, zanim przejdziemy do następnego punktu. Czy to było w porządku? Zdaniem Melijczyków byłoby raczej w porządku, gdyby Ateń-czycy jednocześnie nie grozili im wojną, jeśli tej propozycji nie przyjmą. - Widzimy, że przybyliście, aby być jedynymi sędziami tego, co zostanie powiedziane. I skończy się to najprawdopodobniej wojną, jeśli nasze argumenty okażą się słuszne i jeśli odmówimy podporządkowania się waszej woli. Jeżeli natomiast okaże się, że nie mamy racji, to też będziemy musieli wam ulec. Na to Ateńczycy odparli, że jeśli zamierzają snuć domysły na temat rezultatu rozmów lub mówić o czymś innym niż o faktach, to mogą śmiało zakończyć w tym miejscu i nie marnować już więcej czasu. Melijczycy, bojąc się o bezpieczeństwo swojego miasta, pragnęli dalej rozmawiać. Ateńczycy powiedzieli im, że przede wszystkim należy odłożyć na bok kwestię sprawiedliwości. - Musimy całkowicie zapomnieć, co jest w porządku lub co jest słuszne, a co nie, skoro wszyscy dobrze wiemy, że rozważania dotyczące słuszności i sprawiedliwości mają sens tylko wtedy, kiedy partnerzy są równi silą. Jak świat światem silni robili to, co mogli, słabi zaś znosili to, co znosić musieli. Wskazane było - skoro Ateńczycy nie życzyli sobie rozmów o sprawiedliwości, a Melijczycy zostali zmuszeni do mówienia o korzyściach - nalegać na Ateńczyków, aby nie rezygnowali z dyskutowania o korzyściach. Czy przypadkiem Ateńczycy nie szkodzą własnej sprawie? Czy mieszkańcy innych neutralnych wysp, dowiedziawszy się o wypadkach na Melos, nie zaczną się obawiać ataku Ateńczyków? — 161 —

JOSEPH HELLER

- O to właśnie nam chodzi - odpowiedzieli Ateńczycy. - Bardziej wierzymy w ich strach niż w ich lojalność. Fakt, że Melijczycy tworzyli mniejszą niż inni społeczność, szczególnie mocno przemawiał za zmuszeniem ich do uległości. - Jeżeli pozwolimy wam zachować niezależność, to inni będą sądzić, że jesteście silni, jeśli zaś nie zaatakujemy was, pomyślą, że się boimy. Podporządkowując się nam, wzmocnilibyście nas. Ateńczycy nie mogli przystać na neutralność Melos. - Wasza wrogość nie szkodzi nam tak bardzo jak wasza przyjaźń. Wasza przyjaźń byłaby oznaką naszej słabości, podczas gdy wasza nienawiść dowodzi naszej potęgi. Tak więc dzięki podporządkowaniu was sobie powiększymy nasze imperium i jednocześnie wzmocnimy jego bezpieczeństwo. Powinni zrozumieć, że Ateńczycy po prostu przybyli na Melos w interesie swojego imperium i że poddanie się Melijczyków przyniosłoby korzyść obu stronom. - W jaki sposób to, że staniemy się waszymi niewolnikami, może być dla nas korzystne, tak jak dla was to, że staniecie się naszymi panami? - Ponieważ korzystniej będzie wam się poddać bez narażania się na cierpienia i najstraszliwszy los. My zaś, nie niszcząc was, odniesiemy taką korzyść, iż będziemy mieli w was sprzymierzeńców i nowe podległe nam miasto. Melijczycy zaczęli się zastanawiać, że skoro wszyscy ci, którzy próbowali wyrwać się spod dominacji Ateńczyków, zawsze podejmowali tak wielkie ryzyko, to czy oni, wciąż przecież wolni, nie wyszliby na tchórzy, gdyby ulegli temu, czemu sami Ateńczycy nigdy nie zgodziliby się ulec? Nie, jeśli tylko pójdą za dobrą radą i roztropnie spojrzą na sytuację. - To nie jest uczciwa walka na równych warunkach, w której nagrodą jest honor, karą zaś niesława. Ateńczycy przemawiali jak realiści. - Od was zależy wasz los. Albo uratujecie swoje życie i miasto, albo będziecie szaleńczo opierać się znacznie silniejszemu od was. — 162 —

WYOBRAŹ TO SOBIE

- Jednakże - odpowiedzieli Melijczycy - wiemy, o czym i wy przekonaliście się wiele razy, że fortuna bywa w czasie wojny kapryśna i nie zawsze sprzyja tym, którzy mają przewagę liczebną. Gdybyśmy poddali się teraz, położyłoby to kres naszej nadziei. Ale jeśli zbierzemy siły, pozostanie cień szansy, że będziemy mogli stać wyprostowani, jak przystoi ludziom wolnym. Ateńczycy odparli na to, że nadzieja to kosztowny towar. - Nadzieja jest istotnie w chwilach zagrożenia pociechą dla tych, którzy dysponują jeszcze jakimiś środkami obrony. Może im niekiedy trochę zaszkodzić, ale ich jeszcze nie zrujnuje. Natomiast ci, którzy stawiają wszystko na kartę nadziei, rychło się przekonują, gdy spadnie na nich nieszczęście, jak zwodnicza i przewrotna jest jej natura. Podobny los niekoniecznie musi was spotkać. I nie dajcie się zwieść fałszywie rozumianemu honorowi. Nic w tym niehonorowego oddać się w opiekę największego miasta Grecji, które proponuje wam, abyście stali się jego sprzymierzeńcami i płacili mu daninę, co pozwoliłoby wam nadal korzystać z waszej wolności i własności. Gdy można wybrać między wojną a bezpieczeństwem, nie ma doprawdy sensu upierać się przy gorszym członie tej alternatywy, czyli wojnie. - Bezpieczną zasadą jest - doradzali dalej Ateńczycy - stawiać czoła równym, ustępować silniejszym i mieć umiarkowaną wyrozumiałość w stosunku do słabszych. Ponieważ ich sprawa była słuszna, obywatele Melos czuli pokusę, aby zaufać bogom. Ateńczycy nie mieli żadnych oporów przed uczynieniem tego samego, skoro ich postępowanie i wierzenia nie były w żaden sposób sprzeczne ani z tym, co ludzie przypisywali bogom, ani z zasadami, które obowiązywały w boskim świecie. - Gdyż co do bogów wierzymy, a o ludziach wiemy, że gdziekolwiek mają siłę - rządzą. To nie my ustanowiliśmy to prawo i nie my pierwsi działamy zgodnie z nim. Obowiązywało ono już przed nami i będzie obowiązywać po wsze czasy. Wszystko, co robimy, sprowadza się do czynienia z niego użytku. Jednocześnie jesteśmy świadomi, że wszyscy inni postępowaliby tak samo, gdyby byli

JOSEPH HELLER

równie potężni jak my. A jeśli idzie o bogów, to nie ma żadnego racjonalnego powodu, by się ich obawiać. Melijczycy być może liczyli na pomoc ze strony Sparty. Ateńczycy mogli tylko to wyśmiać. - Nie prowadzimy teraz wojny ze Spartą. - Jednakże... - Musimy w tym miejscu oświadczyć, że Spartanie wyróżniają się wiarą, że to, co lubią robić, jest honorowe, a to, co odpowiada ich interesom - sprawiedliwe. Błogosławimy waszą prostodusz-ność, ale nie zazdrościmy wam waszego szaleństwa. Ateńczycy powiedzieli też, że własny interes i bezpieczeństwo idą w parze, podczas gdy sprawiedliwość i honor łączą się z zagrożeniem. Czy wydaje się prawdopodobne, by Spartanie chcieli płynąć na pomoc jakiemuś małemu miastu, które teraz nie jest już dla nich użyteczne, skoro Ateny królują na morzu i na dodatek obie strony związane są traktatem pokojowym? - Najbardziej nas zadziwia - rzekli Ateńczycy - że w ciągu tej długiej dyskusji nie powiedzieliście niczego, co zwykłego człowieka utwierdziłoby w przekonaniu, że może ocaleć. A przecież chcieliście rozmawiać o tym, jak siebie ocalić. Wy robicie wszystko na odwrót. Za swoje atuty uważacie zwykłe pobożne życzenia, których spełnienie jest wielce wątpliwe, podczas gdy teraz nie dysponujecie środkami mogącymi dać wam jakąś szansę powodzenia, szczególnie jeśli porównać je z tym, co wam grozi. Popiszecie się zupełnie nierozsądnym postępowaniem, jeśli nie podejmiecie decyzji roztropniejszej od każdej z tych, które dotąd wymieniliście. W czasie przerwy w negocjacjach, gdy Ateńczycy oddalili się, Melijczycy naradzili się i postanowili, że nie oddadzą w jednej chwili wolności, którą ich miasto cieszyło się od momentu założenia go siedemset lat wcześniej. Zaufają bogom i Sparcie. - Ale chcemy zostać waszymi przyjaciółmi i nie będziemy wrodzy wobec żadnej ze stron, wy zaś wycofacie się z naszego kraju po zawarciu rozejmu, który zadowoliłby oba nasze miasta. Ateńczycy odpowiedzieli drwiną. — 164 —

WYOB RAŹ TO SOBI E

- Jesteście jedyni w swoim rodzaju. Jesteście jedynymi, którzy sądzą, że przyszłość znają lepiej niż teraźniejszość, i którzy biorą swoje życzenia za rzeczywistość. Postawiliście wszystko, co posiadacie, na los szczęścia, łudząc się nadzieją. W ten sposób doprowadzicie się do całkowitej ruiny. Kilka miesięcy później, kiedy oblężone przez Ateńczyków miasto padło, wszyscy mężczyźni zdolni do noszenia broni zostali zabici (być może z wyjątkiem nielicznych zdrajców, wspierających najeźdźców wewnątrz miasta). Kobiety i dzieci sprzedano w niewolę. Eurypides napisał „Trojanki". Sztuka została zakwalifikowana na publiczny konkurs w mieście już przygotowującym się do inwazji na Syrakuzy, która miała nastąpić również w czasie owej przerwy w wojnie ze Spartą. W demokratycznych Atenach nigdy nie brakowało chytrych koncepcji politycznych, opartych na zasadzie «realpolitik", czego nie dostawało innym greckim miastom. Dwanaście lat później Ateny przegrały wojnę.

23 Podróż z Aten do Syrakuz na okręcie wiosłowo-żaglowym to mniej więcej to samo, co w dzisiejszych czasach rejs transportowca wojskowego z Kalifornii do Wietnamu lub lot z Waszyngtonu do Bejrutu czy w rejon Zatoki Perskiej. Nie wszczynajcie wojny w odległym kraju, chyba że zamierzacie tam żyć. Miejscowa ludność będzie miała nad wami liczebną przewagę, wasza obecność tam będzie stale źródłem niepokojów, rząd przez was tam ustanowiony dla utrzymania porządku nie będzie go utrzymywał, a zwycięstwo okaże się niemożliwe, jeśli ludność nie zaprzestanie stawiać oporu. Pozostanie wam tylko ludobójstwo jako jedyny środek przeciwko partyzantce. Generał Nikias, jeden z trzech dowodzących wyprawą sycylijską, był człowiekiem posępnym, konserwatywnym, religijnym i przesądnym. Zdawał sobie sprawę z istnienia rozmaitych prze-

— 165 —

JOSE PH HELL ER

szkód i sprzeciwiał się wysłaniu wojsk na Sycylię, mimo że większość już głosowała za ekspedycją. Pretekstu do interwencji dostarczył spór między miastami sycylijskimi. Miasto sprzymierzone z Atenami, jak to zwykle bywa, kłamało na temat możliwości sfinansowania wojny i wystawienia własnych żołnierzy. W Atenach zwołano Zgromadzenie w celu określenia ilości broni potrzebnej na wyprawę. Nikias skorzystał z okazji i podał w wątpliwość, czy Ateny w ogóle powinny się w to mieszać. - Nie dajmy się wciągnąć w wojnę, która w istocie wcale nas nie dotyczy - ostrzegał. Ponieważ Nikias był bogatym, wielce poważanym członkiem stronnictwa pokojowego, Ateńczycy, kierując się szczególną logiką i działając wbrew jego życzeniom, mianowali go jednym z dowódców wyprawy. Nikias obawiał się, że partia prowojenna, której przewodził młody Alkibiades, chce wykorzystać konflikt między dwoma miastami, by podbić całą Sycylię. Uważał, że nie jest mądrze zostawiać za swoimi plecami tylu nieprzyjaciół zgromadzonych blisko granic ojczyzny i żeglować na Sycylię tylko po to, by narobić sobie nowych wrogów. - Traktat zawarty ze Spartą pozostanie ważny tak długo, jak długo będziemy zachowywać się spokojnie. Jeśli tam przegramy, nasi nieprzyjaciele zaatakują nas. Jeśli nawet podbijemy Sycylijczyków, to będzie nam bardzo trudno rządzić nimi, gdyż jest ich tak wielu i żyją tak daleko od nas. To szaleństwo wyprawiać się na naród, którego, nawet jeśli zostanie podbity, nie da się kontrolować, jak również sięgać po nowe ziemie, nie zabezpieczywszy naszego dotychczasowego stanu posiadania. Sycylijczycy będą żywić do nas najgłębszy szacunek, jeśli nie staniemy na ich ziemi. Jeżeli natomiast przegramy, wówczas bardzo szybko zaczną nami pogardzać i przyłączą się do naszych wrogów. Podległe nam miasta bardzo niechętnie okazują nam teraz posłuszeństwo, a my wyruszamy z pomocą, jak gdyby nie było innych miejsc, akurat do Egesty na Sycylii, która nagle stała się naszym sojusznikiem. Powiadamy, że została skrzywdzona, ale w jej interesie leży mówie— 166 —

WYOB RAŹ TO SOBI E

nie nam kłamstw i przekonywanie nas do nich. Sycylia nie stanowi dla nas zagrożenia. Nie stwarzajmy go sami. A jeśli nawet jest tu teraz ktoś, kto czując dumę z nominacji na generała, namawia was do wypłynięcia, to nie pozwólcie temu człowiekowi popisywać się na koszt państwa. Ma on na uwadze tylko swój interes. Rozmyśla, jaki to podziw wzbudzą jego piękne konie i jakie profity przyniesie mu jego stanowisko. Jest to tak młodzieńczo niedojrzałe, że aż się boję. Dlatego apeluję tutaj o poparcie starszych mężów. Jeśli któryś z was siedzi obok poplecznika tego młodego człowieka, niech nie pozwoli się zastraszyć i niech się nie boi, że nazwą go tchórzem, jeśli nie będzie głosował za wojną. Zostawcie Sycylijczykom przyjemność zamieszkiwania własnego kraju i rządzenia nim. Nie powinniśmy szukać sojuszników wśród ludzi, którym będziemy musieli pomagać, a którzy nic nie będą mogli uczynić, gdy my będziemy w potrzebie. W Syrakuzach, drugim po Atenach pod względem liczby mieszkańców mieście helleńskiego świata, miejscowi przywódcy przynaglali obywateli do stawienia oporu. Pierwszy mówca oświadczył, że nie ma potrzeby obawiać się waleczności i potęgi Ateńczyków, nawet jeśli pogłoski o ich ekspedycji są prawdziwe. - Nie będą oni w stanie wyrządzić nam krzywd większych niż te, których sami od nas doznają. Niewiele wypraw wojskowych, tak greckich jak obcych, kończyło się zwycięstwem, gdy przychodziło im walczyć daleko od macierzystych baz. - Nie mogą oni przybyć w liczbie przewyższającej liczebność mieszkańców tego kraju i naszych sąsiadów, a nie jest wykluczone, że będą mieli spore kłopoty z powodu braku zaopatrzenia na obcej ziemi. Ateńczycy będą mieli do przebycia rozległy obszar otwartego morza. Ich okręty będą mogły być atakowane w okresach odpoczynku wioślarzy. Może im zabraknąć żywności. Następny mówca, przywódca partii demokratycznej, powiedział:

— 167 —

JOSE PH HELL ER

- Tylko tchórze lub ludzie bez poczucia patriotyzmu nie pragną tego, by Ateńczycy pokazali, że są szaleni jak zawsze, by zjawili się tutaj i wpadli w nasze ręce. Mniej niepokoiły go pogłoski o ateńskiej wyprawie niż groźba, że miejscowi arystokraci i oligarchowie mogliby wykorzystać stan zagrożenia dla przejęcia kontroli nad obroną i ograniczenia wolności obywateli. - Niektórzy powiedzą, że demokracja nie jest mądra ani sprawiedliwa i że ci, co posiadają majątek, są bardziej kompetentni w sprawach zarządzania. Ale ja powiadam, że demokracja jest dla wszystkich, oligarchia zaś tylko dla pewnej części. Twierdzę też, że podczas gdy bogaci są być może najlepszymi strażnikami wolności, to najlepszymi doradcami będą ludzie mądrzy. A liczni, wysłuchawszy debaty, będą najlepszymi doradcami. Demokracji w Syrakuzach zagrażały demokratyczne Ateny. Nawet gdyby Ateńczycy przywieźli całe miasto tak duże jak Sy-rakuzy i ulokowali je tuż przy granicy, by stamtąd prowadzić wojnę, to i tak mieliby nikłą szansę przetrwania. O ileż ta szansa byłaby mniejsza, gdyby sycylijskie miasta zjednoczyły się przeciwko nim. Ateńczycy przebywaliby w obozie założonym zaraz po lądowaniu i nie mogliby ryzykować oddalania się od Swoich nędznych namiotów i skromnych zapasów. Nie byliby zdolni do poruszania się w żadnym kierunku z powodu zaczepnych operacji sycylijskiej kawalerii i innych otaczających ich oddziałów nieprzyjaciela. Mogliby jedynie wrócić drogą, którą przybyli, o ile ich okręty byłyby całe, a port otwarty. Rezolucja ateńskiego Zgromadzenia, przesądzająca o wyprawie przeciwko Syrakuzom w celu przywrócenia porządku na Sycylii, była obłudna, nieuczciwa, głupia, szowinistyczna, irracjonalna i samobójcza. Została przyjęta ogromną większością głosów. Najgłośniej wzywał do wojny Alkibiades, młody człowiek, któremu Nikias wytknął, że pragnie, by podziwiano jego konie. Ponad wszystko jednak pragnął dostać nominację generalską, mając nadzieję, że uda mu się rzucić na kolana tak Sycylię, jak Kartaginę, i że przy tej okazji powiększy swój majątek oraz rozsławi swoje imię. — 168 —

WYOB RAŹ TO SOBI E

W okresie pokoju ze Spartą Alkibiades zajmował się podżeganiem do nowych wojen, intrygowaniem z Argos oraz innymi niepodległymi miastami antyspartańskiej koalicji, która definitywnie rozpadła się po bitwie pod Mantineą. Alkibiades nazwał tę porażkę chwalebnym zwycięstwem, a jego przyjaciele obwołali go narodowym bohaterem. - Jest to wszystko zbyt zabawne, zbyt głupie i nie sposób brać tego w całości poważnie - zwierzał się później Sokratesowi wielce uradowany Alkibiades. - Muszę cię więcej słuchać, mój drogi przyjacielu. To, co mówiłeś mi o demokracji, równości, braterstwie i wolności jest absolutnie prawdziwe. - A co takiego ci powiedziałem? Co masz na myśli? - zapytał badawczo Sokrates. - Że to wszystko jest niedorzeczne. - Czy to były moje słowa? - Tak, i to nie raz. Popatrz tylko, jak oni mnie słuchają i jak mnie awansowali, mianując jednym z dowódców. A to tylko dlatego, że czują moją wyższość, i dlatego, że są stadem snobów. Cala ta ich gadanina o równości jest zwykłą hipokryzją. Ci wszyscy kupcy chcą być równi tylko nam. I nie chcą nikogo innego tylko nas jako im równych. - I tak teraz podarowali ci wojnę w Syrakuzach, o którą prosiłeś podsumował Sokrates. - Ja osobiście nie widzę, by coś dobrego mogło z tego wyniknąć. Proszę, wyjaśnij mi to - powiedział Sokrates po chwilowym namyśle. - Podaj mi prawdziwe powody, dla których chcesz ruszyć na Sycylię, aby prowadzić tam wojnę. - Nie jestem pewny, czy sam je znam - odparł Alkibiades. - Jeśli nie rzeczywiste powody, to chociaż te, które uważasz za słuszne. Jakież to racje naprawdę ciebie przekonują? Na moją brodę, Alkibiadesie, gdybym był znacznie młodszy, może bym się zapalił i sam wybrał na taką wojnę. - Będziemy mieli więcej chętnych niż nam potrzeba. Ale tak czy inaczej, weźmiemy wszystkich. - Daj mi, proszę, jakąś wskazówkę, abym mógł to zrozumieć. Jaki jest ten najważniejszy dla ciebie motyw, dla którego pragniesz tej niebezpiecznej wojny na Sycylii? — 169 —

JOSE PH HELL ER

- Konie, oczywiście. - Brak mi słów. - Zdarza się to po raz pierwszy w ciągu lat naszej przyjaźni. - Domyślasz się, jakie będzie moje następne pytanie. - Hodowla dobrych, rasowych koni kosztuje znacznie więcej, niż mógłbyś sobie wyobrazić, mój drogi Sokratesie - odpowiedział żartobliwie Alkibiades. - A wystawienie siedmiu zaprzęgów rydwanów nie było małym wydatkiem, wierzaj mi. - To dlaczego to robiłeś? - zdziwił się Sokrates. - Dotychczas nigdy jeden człowiek nie brał udziału w tylu wyścigach. - Właśnie dlatego to zrobiłem. Czy pamiętasz, że zawsze usiłowałeś wzbudzić we mnie pogardę dla bogactwa? - Czy mi się to udało czy nie? Nie sposób tego rozstrzygnąć na przykładzie, który podajesz. - Pragnąłem zwrócić na siebie jak największą uwagę, zrobić wspaniałe, doprowadzające ludzi do szału wrażenie. - Nie robiłeś nigdy niczego innego. - Pragnąłem całemu greckiemu światu pokazać, jaki jestem bogaty. Chciałem też, okazując tak wulgarną rozrzutność, trwoniąc tyle pieniędzy, zademonstrować, jak nisko cenię bogactwo. - Ale kiedy przemawiałeś za swoją rezolucją w sprawie wojny z Sycylią - wtrącił Sokrates - utrzymywałeś, że wsiadłeś do tych rydwanów, aby zademonstrować potęgę Aten. - Czy naprawdę myślisz, że dbam bardziej o swoje miasto niż o siebie samego? - A więc mówiłeś wtedy z ironią? - Nauczyłeś mnie tego. - Powinieneś był nauczyć się tego sam. - Powiedziałem im kłamstwo, jakie najbardziej chcieli usłyszeć. Przełknęli je niczym upojne wino. A teraz, gdy roztrwoniłem pieniądze na konie, i to z taką nonszalancką pogardą, potrzebuję tej inwazji, aby wszystko odzyskać. - Powiedz mi, proszę. Jest coś, czego nie wiem. - Teraz ja jestem nauczycielem? - Zawsze utrzymywałem, że nic nie wiem. — 170 —

WYOBRAŹ TO SOBIE

- Uświadamiając swoim rozmówcom, że jesteś przekonany, iż wiesz dużo. - Nie wiem, jak osoba służąca państwu może zgromadzić majątek dlatego, że idzie na wojnę w służbie tego państwa. - Ja też tego nie wiem - wyznał Alkibiades. - Ale wiem z całą pewnością, że się wzbogacę. - W ubiegłym roku po zniszczeniu Melos przywiozłeś sobie niewolnicę. - Trofeum wojenne - powiedział Alkibiades. - Ale uważałem, że tak czy inaczej powinienem dać za nią niewielką sumę - dodał z kpiącą miną. - Skoro wyprawa na Melos była moim pomysłem, to czułem się zobowiązany do dawania innym przykładu. Widziałeś ją, prawda? Jest piękna, czyż nie? Jak na kobietę, oczywiście. - Alkibiadesie, jesteś niepoprawny. - Moja żona ma takie samo zdanie. - Znalazłem się przez ciebie w niebezpiecznej sytuacji - zachichotał Sokrates. - Twoi wrogowie zarzucają mi, że uczyniłem cię takim, jakim jestem. - Za to moi przyjaciele winią cię za to, że nie uczyniłeś mnie bardziej takim, jakim jestem. - Nie chciałeś ćwiczyć gry na flecie, gdy byłeś młody - przypomniał Sokrates. - Bo podczas gry moja twarz wyglądała śmiesznie. Mogłem to zauważyć u innych. - A teraz wszyscy młodzieńcy w mieście odmawiają nauki gry na flecie. - Flet jest dobry dla flecistek. - Przesadzasz z tym seplenieniem. Proszę cię, nie próbuj mnie okłamywać, Słyszałem, jak mówisz, gdy byłeś podpity. Prawie nic nie można było po tobie poznać. A teraz każdy mówi sepleniące Twój syn, który nie seplenił, teraz zawzięcie ćwiczy tę sepleniącą wymowę. - Jestem dumny z tego seplenienia. - On teraz sepleni bardziej niż ty. - To jest moda, oczywiście. - To ty, Alkibiadesie, wprowadziłeś tę modę.

— .171 —

JOSEPH HELLER

- A czy znasz kogoś innego, kto mógłby ją wprowadzić? - Chadzasz w długiej perskiej szacie, ciągnąc ją za sobą w pyle i kurzu, i teraz wszyscy zaczynają cię naśladować. W Zgromadzeniu teraz także cię słuchają, jak gdyby polityka wojenna również zależała od mody. - Wojna jest zawsze w modzie, mój drogi, stary przyjacielu. Przyjrzyj się naszej historii. W złotym wieku Aten mamy ledwo pięcioletni okres pokoju. Przegrywamy większość dużych bitew i nie potrafimy utrzymać tego, co zdobyliśmy. A jednak miasto prosperuje, gospodarka rozwija się. A teraz popatrz, jakie słabe wrażenie wywiera na słuchaczach Nikias, gdy agituje za wyświechtanym, szmacianym, nudnym pokojem. Za wojną polityk może grzmieć. O pokój może tylko prosić. - Ale dlaczego, skoro fortuna była tak łaskawa, że uczyniła cię tak wspaniałym mężczyzną, nosisz się, jak byś był zaledwie kobietą? - Dlaczego, Sokratesie, nigdy nie pocałowałeś mnie, gdy byłem młody? Sokrates wybuchnął śmiechem. - Miałeś tego dostatecznie dużo od innych mężczyzn, mój drogi Alkibiadesie. Moją ekscentryczną zachcianką było rozwijać twój umysł i twoją duszę. - Cóż dobrego miało to przynieść? - Miałem nadzieję, że uda mi się zachęcić cię do życia wypełnionego filozofią. - A ile korzyści może to komuś dać? - Mnie w każdym razie dostarczyło to wiele zajęcia - odparł Sokrates. - Ludzie chcą czegoś więcej. Myślenie jest przeceniane. Przypomnij sobie historię, mój drogi Sokratesie, a przekonasz się, że wszystkie potężne idee, które najbardziej poruszały ludzi, były w gruncie rzeczy proste i powierzchowne. - Przypuszczam, że powinienem być z tego zadowolony, gdyż nie ulegałem im i miałem czas na samodzielne myślenie. Ale ty zadziwiasz mnie także swoimi poglądami politycznymi - rzekł Sokrates poważnie. - Mógłbym przypuszczać, że ty, z twoim wychowaniem i pochodzeniem, będziesz prospartański i będziesz prze— 172 —

WYOBRAŹ TO SOBIE

mawiał za pokojem. Tymczasem zaplanowałeś nową wojnę przeciwko Sparcie już w momencie, gdy skończyła się ostatnia. - Ale jak inaczej mógłbym wyróżnić się w polityce? - wyjaśnił Alkibiades. - Obecnie nawet politycy demokratyczni i sfery kupieckie chcą pokoju ze Spartą. - Na to właśnie liczę. - Dlaczego tego pragniesz? - Ponieważ ten pokój nazywają pokojem Nikiasa - odparł Alkibiades. - Aha! A gdyby to był pokój Alkibiadesa? - Ogłosiłbym go boskim. Spartanie jednak zlekceważyli mnie. Powinni byli nalegać, aby to mnie wyznaczono do negocjacji z nimi. Moja rodzina zawsze zajmowała się ich sprawami handlowymi w Atenach. - Byłeś wtedy zbyt młody. - Dla mnie to nie zmienia sprawy. Alkibiades zaczął lekkomyślnie perorować, że pokój jest istotnie błogosławieństwem dla Aten. Pokój umożliwił prowadzenie wojny na innych terytoriach, a wielka cywilizacja w rodzaju ateńskiej okazałaby głupotę, marnując takie okazje. - Przysięgliśmy pomóc naszym lojalnym przyjaciołom z Ege-sty i mamy obowiązek wesprzeć ich - dowodził z zapałem Alkibiades na posiedzeniu Zgromadzenia, kiedy Nikias skończył przemawiać. Powiedział to ku zdziwieniu licznych słuchaczy, którzy do tamtej pory nigdy nie słyszeli, aby odległa Egesta była sprzymierzeńcem Aten. Tak jak Nikias uważali, że nawet gdyby Ateny zawarły jakieś porozumienia wojskowe z miastami sycylijskimi, to nie powinny ich honorować. Alkibiades był skłonny dalej pouczać zebranych. - Jesteśmy zmuszeni planować nowe podboje, ponieważ nasze sukcesy sprowadziły na nas zagrożenie, że my sami możemy dostać się pod obce panowanie, jeśli wszystkich innych nie poddamy naszej władzy. Jeśli przestaniemy powiększać nasze imperium, będziemy ryzykować utratę tego, co już mamy. Peloponezyjczycy nigdy nie byli w bardziej niekorzystnej sytuacji niż teraz. Mogą nas

— 173 —

IOSEPH HELLER

zaatakować tylko od strony lądu, a to mogą uczynić bez względu na naszą ekspedycję. Co zaś tyczy się mojego młodego wieku i braku doświadczenia, to pragnę wam przypomnieć, że to ja właśnie zebrałem największe niezależne siły peloponeskie, bez niebezpieczeństwa dla Aten czy wydatków z ich strony, i zmusiłem Lakedemończyków do rzucenia przeciwko nim wszystkich oddziałów w ciągu jednego dnia bitwy pod Mantineą. To prawda, oni wygrali, ale dla nas było to większe zwycięstwo. Nie straciliśmy żadnych pieniędzy ani nie ponieśliśmy ofiar w ludziach. Oni wiedzą, jakich możemy narobić kłopotów i wcale nie są tacy pewni siebie, kiedy mają wystąpić przeciwko nam. Weźcie też pod uwagę, że nasze miasto, żyjąc w pokoju, straci swoje siły witalne, znie-dołężnieje we wszystkich dziedzinach. Jeśli natomiast będzie stale angażować się w konflikty, wzbogaci się o nowe doświadczenia i w działaniu wykształci lepiej umiejętność obrony. Nikias miał nadzieję, że uda mu się rozwiać marzenia o wielkich zdobyczach wojennych. Jego wysiłki dały odwrotny skutek. Wprawdzie zebrani przyznali mu we wszystkim rację, gdyż wiedzieli, że ten godny szacunku konserwatywny mąż stanu istotnie udziela dobrych rad, ale niebawem wszyscy poczuli gorączkową chęć wyruszenia w morze. W rozmowie z Sokratesem Alkibiades powtórzył swą teorię, którą wcześniej już przedstawił przed audytorium w Zgromadzeniu, a mianowicie teorię domina. Kiedy Syrakuzy padną, to sąsiednie miasta również padną, jak kostki domina. Potem padnie cała Sycylia, potem Italia, dalej Kartagina, a w końcu, oczywiście z pomocą wszystkich nowych i starych sojuszników, padnie także Sparta. Sokrates słuchał jak urzeczony. - Wszystko to naprawdę się zdarzy? - zapytał. - Naprawdę nie wiem - odparł szczerze Alkibiades - ale nie chcę spoglądać tak daleko w przyszłość. Teraz po prostu chcę działać. Jestem niecierpliwy. Wolę to robić niż myśleć. Sokratesie, nie bądź taki surowy. Jest mi o wiele łatwiej, wiem o tym, wynajdywać błędy w cudzych projektach niż prezentować własne, które byłyby od nich wolne. — 174 —

WYOBRAŹ TO SOBIE

- Opanowałeś sokratyczną metodę - stwierdził uśmiechając się Sokrates. Alkibiades także uśmiechnął się. - Z pewnością musisz to docenić, mój drogi Sokratesie, że zająłem się polityką wyłącznie dla trzech, i to typowych, powodów: żeby zabłysnąć i pokazać się, żeby rządzić i żeby zbić majątek. - Mówisz to wszystko tak nonszalancko. Czy wiesz, że dostarczasz mi stale powodów do troski? - Och, proszę, nie zwracaj uwagi na niechęć tych głupich ludzi w mieście. Oni ciebie też, jak wiesz, niezbyt lubią. Ludzie nienawidzą mnie i kochają. Nie wiedzą, co począć beze mnie. Dlatego wybierają mnie generałem. Ponieważ obawiają się mojej zuchwałości, wyznaczają drugim generałem Nikiasa - dla przeciwwagi. Będzie on paraliżował nas swoją bojaźliwością. Na trzeciego generała wyznaczają Lamachosa, jedynego spośród nas trzech, który posiada wiedzę niezbędną podczas tak poważnej kampanii. Ale Lamachos pochodzi z biednej rodziny, więc byłoby poniżej naszej godności, gdybyśmy mieli się z nim liczyć. Będzie on chciał zaatakować od razu. Ja z kolei będę chciał pozyskać sojuszników na Sycylii, ponieważ lubuję się w widowiskach. Nikias natomiast będzie chciał wracać do domu. W sumie wyjdzie pewnie na to, że żaden z nas nie zrobi tego, co będzie chciał. Pojedziesz z nami? Chciałbym cię mieć obok siebie jako hoplitę, po prostu jako starego przyjaciela. Sokrates zaprzeczył ruchem głowy. - Nie mam zbroi. Moja Ksantypa, wyobraź sobie, sprzedała ją. - Czy ona ma coś przeciwko wojnom? - Jest żoną, która potrzebuje pieniędzy na nasz dom. Chce, żebym żebrał. - Mógłbyś dawać lekcje za opłatą. - Ja bym to nazwał żebraniem. - Dam ci zbroję. Ta tunika, którą nosisz, mój przyjacielu, tak wygląda, że gdyby okrywała niewolnika, przynosiłaby wstyd jego panu. Dam ci nową. Pożyczę ci też moją złotą tarczę. - Twoja złota tarcza to także skandal! Ta twoja pozłacana tarcza z Erosem (akurat z nim właśnie spośród wszystkich bogów!)

JOSEPH HELLER

dzierżącym w ręku piorun jest zuchwała i wstrętna. Obraża wielu starszych obywateli. Oni powiadają, Alkibiadesie, że ubierasz się w kobiece stroje, żeby brać udział w żeńskich misteriach. - Oni mówią, że ubieram się w kobiece stroje i organizuję własne misteria w swoim domu, żeby kpić sobie z nich wszystkich. - Otrzymałeś zaproszenie na obiad z Anthemionem i odrzuciłeś je w bardzo niegrzeczny sposób. - On powinien był wiedzieć, że to zrobię. Chciał się mną posłużyć, żeby zaimponować swoim gościom. - A następnie zjawiłeś się tam wraz ze swoimi pijanymi kompanami i kazałeś swoim sługom zabrać z jego stołu srebrne i złote talerze i wynieść je z domu. - W ten sposób dostarczyłem mu wrażeń, na jakie zasłużył. - Kiedy twoja żona przyszła do sądu, prosząc o rozwód, tyś się zjawił tylko po to, by przerzucić ją sobie przez ramię i wynieść bez słowa do domu. - Takie jest moje ustawowe prawo. Żona musi stawić się w sądzie, a mąż ma prawo odmówić udzielenia rozwodu, jeśli go sobie nie życzy. - Nie powiedziałeś tego wtedy w sądzie. Po prostu wyniosłeś ją. Bez słowa. - Nie miałem ochoty udzielać wyjaśnień. - Sędziowie czuli się obrażeni. - Ale moja żona nie. - Czuję się niemal zagrożony - oświadczył Sokrates z lekką dumą. - Okrywa mnie to niesławą, gdy ludzie uważają, że to ja ciebie uczyłem. - To dla mnie jest niesława, że uczył mnie ktoś, komu żona wylewa zawartość nocnika na głowę - odciął się Alkibiades. - Tylko słyszałeś o tym! - wykrzyknął Sokrates z udawanym oburzeniem. - Nigdy tego nie widziałeś. - Nie, ja nawet o tym nie słyszałem. Ale jestem osobą, która to mówi! - Och, Alkibiadesie! Ty jeszcze kiedyś przyczynisz się do mojej śmierci. — 176 —

WYOBRAŹ TO SOBIE

Ten dialog między Sokratesem i Alkibiadesem, który uważa się za nieautentyczny, jest ostatnim z nam znanych.

24 Szybkość, z jaką rozeszły się pogłoski o winie Alkibiadesa w związku z dewastacją herm i z jaką dano im wiarę, zaskoczyła nawet tych, którzy je rozpuścili. Na ogół nie podejrzewa się zawadiackiego podżegacza wojennego o bezbożność i zdradę. Zwykle człowiek taki otoczony jest aurą szczerej pobożności, wyróżnia się umiejętnością mieszania swoich poglądów religijnych ze świeckimi i, jak o Spartanach mówili Ateńczycy, jest najbardziej skłonny wierzyć, że to, co robi, jest słuszne, a to, co odpowiada jego życzeniom, jest zawsze moralne i najlepsze dla jego narodu. Profanacja publicznych świętych monumentów* miała miejsce niemal w przeddzień wypłynięcia ekspedycji do Syrakuz. Ateny były miastem religijnym i uszkodzenie tych kamiennych bożków nie wróżyło najlepiej całej wyprawie. Alkibiadesa oskarżyli ci, którzy najbardziej mu zazdrościli. Utrzymywali oni, że zbezczeszczono hermy w celu obalenia demokracji. Nie miało dla tych zajmujących eksponowane stanowiska wrogów Alkibiadesa żadnego znaczenia to, że generał najbardziej popierający ekspedycję nie miał najmniejszego interesu, by dopuścić się takiego aktu wandalizmu. Przecież właśnie z powodu świętokradztwa wyprawa mogła zostać odwołana. Alkibiades miał dobrego nosa i zażądał, aby go sądzono od razu i albo skazano na śmierć, jeśli okaże się winny, albo pozwolono płynąć na Sycylię, jeśli jest niewinny. Jego wrogowie, obawiając się jego popularności wśród żołnierzy zgromadzonych w mieście, kazali mu wypłynąć zgodnie z pla-

„Nieznani sprawcy uszkodzili hermy, tj. posągi Hermesa, boga handlu, stojące na rogach placów i ulic. O to świętokradztwo podejrzewano członków heterii, tajnych organizacji arystokratycznych, które w ten sposób chciały jakoby zmącić sytuację. Przeprowadzone w tej sprawie śledztwo nie dało pewnych rezultatów, w trakcie dochodzeń zarzucono jednak Alkibiadesowi, że w czasie prywatnego zebrania wyśmiewał ogólnie czczone misteria ku czci bogini Demeter, obchodzone w Eleuzis, i przez to dopuścił się ich profanacji..." (Józef Wolski: „Histo ria powszechna starożytności". Warszawa 1971, str. 229).

m nem do Syrakuz. Zamierzali przygotować bardziej oszczercze oskarżenie w czasie jego nieobecności, a potem, gdy jego zwolennicy będą jeszcze poza krajem, wezwać go do Aten na proces. Wyruszył w drogę wedle wcześniejszych ustaleń. Był już środek lata, kiedy Ateńczycy postawili żagle. Większość sił sprzymierzonych, łącznie z okrętami wiozącymi ziarno oraz ekwipunek, zebrała się na Korkyrze, aby razem przebyć Morze Jońskie. Natomiast sami Ateńczycy oraz ci ich sojusznicy, którzy znajdowali się w Atenach, udali się o świcie wyznaczonego dnia do Pireusu, gdzie czekały na nich okręty. Pozostali ludzie zarówno obywatele Aten, jak i cudzoziemcy - wylegli na brzeg, aby przyjrzeć się odpływającym. Nastrój był podniosły. Żołnierzy żegnały gromady krewnych i przyjaciół, pełnych nadziei i obawy zarazem, myślących zarówno o spodziewanych zdobyczach, jak i o tych, których mogli już nigdy nie ujrzeć, skoro czekała ich tak długa podróż. Kiedy żegnali się, nie wiedząc na jak długo, mając całe ryzyko jeszcze przed sobą, dopiero wtedy niebezpieczeństwa tej wyprawy wydały się pozostającym w mieście o wiele bardziej realne, niż kiedy głosowali za jej podjęciem. Niemniej czuli się podniesieni na duchu, widząc tak ogromną ilość wszelkiego rodzaju uzbrojenia, taką potęgę militarną. Z całą pewnością ta ekspedycja, która pierwsza wyruszyła na podbój Sycylii, była jak dotąd najkosztowniejszą i najokazalszą armią helleńską, zorganizowaną przez jedno miasto. Inne armie, jeśli nawet dorównywały jej liczebnością, wyruszały tylko w krótkie morskie podróże i miały zwyczajny ekwipunek. Ta wyprawa została obmyślona opierając się na założeniu, że będzie trwać długo, i dlatego brały w niej udział zarówno okręty bojowe, jak i oddziały lądowe. Wszystkie okręty obsadzono najlepszymi załogami. Ich kapitanowie ogłosili, że będą wypłacać specjalne premie. Wydali oni również pokaźne sumy na ozdobne rzeźby dziobowe i osprzęt. Każdy dowódca okrętu dbał o piękny wygląd i szybkość swojej jednostki. Siły lądowe także składały się z najlepszych żołnierzy. Tam również toczyła się rywalizacja i wiele trudu sobie zadawano w trosce o wygląd każdej zbroi i osobistego rynsztunku.

JOSEPH HELLER

— 178 —

WYOBRAŹ TO SOBIE

Rywalizowali między sobą tylko Ateńczycy, w oczach zaś innych Hellenów był to bardziej pokaz bogactwa i siły niż wyprawa wojenna. Z Korkyry wyruszyły sto trzydzieści cztery okręty, aby wspólnie przepłynąć Morze Jońskie i skierować się ku Sycylii. Sto jednostek było z Aten, resztę zaś przysłała wyspa Chios i inni sojusznicy. Hoplitów było łącznie pięć tysięcy stu, z czego tysiąc pięciuset pochodziło z Aten, z listy zaciężnej, a siedmiuset z klasy najuboższych obywateli, którzy zazwyczaj tworzyli oddziały piechoty morskiej, uzbrojonej jak hoplici. Byli tam ponadto łucznicy w liczbie czterystu osiemdziesięciu, wśród nich osiemdziesięciu Kreteńczyków. Płynęło też siedmiuset procarzy z Rodos, stu dwudziestu uchodźców z Megary, tworzących oddział lekkozbrojnej piechoty, oraz trzydzieści koni. Taka była siła pierwszej ekspedycji, która wyruszyła prowadzić wojnę zamorską. W skład floty ateńskiej wchodziło również trzydzieści transportowców z żywnością, które wiozły także piekarzy, kamieniarzy, cieśli oraz wszelkie niezbędne do wznoszenia walów narzędzia. Płynęły też liczne statki, biorące udział w wyprawie w celach handlowych. W Pireusie, kiedy wszyscy się już zaokrętowali, a ładunki znalazły na pokładach, dźwięk trąby uciszył wszystkich. Rozpoczęły się zwyczajowe modły - tym razem nie na każdym okręcie z osobna, lecz wspólne, powtarzane przez wszystkich na znak dany przez herolda. Wszyscy żołnierze lali wino do miseczek, oficerowie zaś i znaczniejsi mężowie spełniali ofiary ze złotych i srebrnych kubków. Dopiero gdy hymn został odśpiewany, a ofiary spełnione, okręty wyruszyły w morze, żeglując zrazu w kolumnie, a potem ścigając się aż do Eginy. Okręty z Aten rozwinęły doskonałą prędkość na szlaku do Korkyry, gdzie był punkt zborny wszystkich wojsk sojuszniczych. Platon miał trzynaście lat, kiedy przyglądał się, jak wyprawa wyrusza w drogę. Stał na grodzi ze swym wujem Kritiasem. Nie oglądał jej powrotu. Nigdy on nie nastąpił.

— 179 —

JOSEPH HELLER

W ciągu krótkiego czasu spośród trzech generałów został tylko Nikias. Lamachos poległ w walce, Alkibiades zaś, otrzymawszy wezwanie, by stawił się przed sądem, zamiast udać sie do Aten, przedarł się do Sparty, przynosząc w darze tajne informacje i cenne rady. W jednym z sycylijskich miast, przez które się przekradał, został rozpoznany przez pewnego Ateńczyka. - Czy nie masz, Alkibiadesie, zaufania do własnego kraju i obawiasz się, że potraktują cię niesprawiedliwie? - zapytał z przyganą w głosie ów człowiek. - Owszem, mam, ale w innych sprawach - odparł Alkibiades. Gdy stawką jest moje życie, nie ufałbym nawet własnej matce, czy nie pomyli na przykład białej kostki z czarną podczas głosowania. Spartanom zaś powiedział: - Demokracja jest śmiechu warta. Spójrzcie tylko, co ci demokraci mi zrobili. Poradził Spartanom, by wysłali na Sycylię wysokich rangą doradców wojskowych jak również okręty i wojsko oraz by wtargnęli ponownie do Attyki i tam pozostali, zamiast wycofywać się za każdym razem, jak to robili dotychczas. Najskuteczniej można zaszkodzić nieprzyjacielowi, jeśli obmyśli się atak, jakiego tamten najbardziej się obawia, i dokona się takiego właśnie natarcia. - Dowiedzieliście się o tym właśnie ode mnie. Spartanie byli ostrożni. - To byłoby pogwałceniem traktatu i położyłoby kres rozejmowi. Alkibiades aż zatrząsł się ze śmiechu. - Czy naprawdę sądzicie, że wy i Ateny nie prowadzicie obecnie wojny? Teraz, kiedy atakujecie ich sojuszników, a oni waszych i kiedy jedni i drudzy zaopatrują wrogów rywala? Oczywiste jest, że znajdujecie się w stanie wojny. Zaniepokoiła ich również jego teoria domina: nie wspomniał zresztą, że jest ona jego autorstwa. - Jeśli nie pokonacie ich teraz w Syrakuzach, to będziecie musieli walczyć później z nimi w Sparcie, a Kartagina i Sycylia znajdą się w ich rękach. Skąd weźmiecie wtedy zboże?

WYOBRAŹ TO SOBIE

- Większość uprawiamy sami. - A co z resztą? - Resztę otrzymujemy z Sycylii. - Stracicie Sycylię. Ale Ateńczycy byli szaleni, wysyłając swoją armię na Sycylię, gdyż w ten sposób odsłonili się przed wami. Oczywiście nie powiedział im, że to był jego pomysł. Sparta skorzystała z jego rad i osiągnęła znakomite rezultaty. Alkibiades zaś podbił serca swoich nowych rodaków, zapuszczając długie włosy, jedząc gruboziarnisty chleb i dostosowując się do spartańskich obyczajów niezwykle ochoczo i w zadziwiająco krótkim czasie. Podbił między innymi serce żony króla Agisa. Dziecko, które urodziła, nazywała pieszczotliwie Alkibiadesem. Alkibiades w samą porę zdążył opuścić Spartę i wciągnął się do współpracy z Tissafernesem w Persji. Ponieważ służył i Atenom, i Sparcie, mógł udzielać teraz rad na temat obu tych państw. W tym czasie Nikias poniósł porażkę na Sycylii. Lecz jeszcze zanim rozpoczęła się bitwa, wysłano z Aten drugą armadę, równie wielką jak pierwsza. Gra Nikiasa obliczona na odwołanie całej misji zakończyła się jego przegraną. Wojna toczyła się dalej. W ostatniej bitwie dwuletniej kampanii Nikias i jego żołnierze dokonali odwrotu i założyli obóz na wzgórzach. Ich okręty przepadły, port był zablokowany. Następnego dnia Syrakuzańczycy zebrali siły i przypuścili ze wszystkich stron atak, który trwał do wieczora. Umykający Ateńczycy znajdowali się w opłakanym stanie także z powodu braku żywności i innych niezbędnych rzeczy. Z nastaniem dnia Nikias ponownie próbował wycofać się, jednakże Syrakuzańczycy i ich alianci naciskali na nich bez ustanku. Ateńczycy parli w kierunku rzeki Assinaros, gdyż, po pierwsze, byli atakowani ze wszystkich stron i myśleli, że będą bezpieczniejsi na drugim brzegu, po drugie zaś - byli zmęczeni i łaknęli wody. Gdy dotarli do rzeki, wbiegli natychmiast do wody, nie zachowując żadnej dyscypliny; każdy pragnął jak najszybciej przeprawić się na drugi brzeg. W tym czasie ataki nieprzyjaciela coraz bardziej utrudniały przeprawę. Spychani w stronę rzeki Ateńczycy biegli — 181 —

JOSEPH HELLER

w zwartej masie, padali na ziemie i byli tratowani przez towarzyszy broni. Jedni ginęli od razu, innych zaś, zaplątanych w bagaże i ozdobny rynsztunek, unosił nurt rzeki. Wzdłuż drugiego brzegu stacjonowały wojska Sycylijczyków. Brzeg był stromy i łatwo było im razić z góry Ateńczyków, którzy łapczywie pili wodę. Natomiast Spartanie, którzy włączyli się do wojny, schodzili nad samą wodę i siali prawdziwe spustoszenie, szczególnie wśród stojących jeszcze w rzece. Woda od razu stała się mętna, błotnista, zabarwiona krwią, lecz Ateńczycy pili ją nawet w takiej postaci i jeszcze walczyli między sobą zażarcie o dostęp do niej. W końcu, gdy zabici piętrzyli się w stosach, gdy większość armii ateńskiej przestała istnieć, Nikias poddał się, wzywając zwycięzców, by uczynili z nim, co zechcą, byle tylko zaprzestali rzezi jego żołnierzy. Syrakuzańczycy i ich sprzymierzeńcy zebrali swe oddziały, wzięli łupy i tylu jeńców, ilu mogli, i powrócili do miasta. Nikiasa skazano na śmierć od miecza. Tukidydes napisał o nim, że był człowiekiem, który ze wszystkich współczesnych mu Hellenów najmniej zasłużył na tak żałosny koniec, skoro właściwie całe swoje życie spędził na rozmyślaniach o cnocie i jej praktykowaniu. Szlachetny Nikias stał się bogaty dzięki temu, że wypożyczył swemu miastu niewolników do pracy w kopalniach srebra. Wzięci do niewoli Ateńczycy i ich sojusznicy zostali umieszczeni w kamieniołomach, gdzie najbezpieczniej można było ich przetrzymać. Traktowano ich źle. Było ich wielu, a wszyscy zostali stłoczeni w wąskiej jamie, gdzie najpierw cierpieli z powodu upału, gdyż nie mieli żadnej osłony nad głowami, w nocy zaś nękało ich dla odmiany przenikliwe zimno. Wahania temperatury powodowały liczne choroby. Na domiar złego ciasnota zmuszała ich do robienia wszystkiego w jednym i tym samym miejscu. Na tym nie koniec. Ciała zmarłych leżały jedne na drugich, wydzielając odór nie do zniesienia. Jeńcy cierpieli także z głodu i pragnienia. Przez osiem miesięcy Syrakuzańczycy wydzielali każdemu więźniowi zaledwie ćwierć kwarty wody i pół kwarty jadła dziennie. Można powiedzieć, że ze — 182 —

WYOBRAŹ TO SOBIE

wszystkich możliwych udręczeń, jakie mogliby cierpieć ludzie uwięzieni w podobnych warunkach, żadne nie zostało im oszczędzone. W ten sposób żyli wszyscy razem przez mniej więcej dziesięć tygodni. Po upływie tego czasu ci, którzy nie byli Ateńczykami ani Grekami z Sycylii lub Italii, zostali wypuszczeni z kamieniołomów, ale zaraz potem sprzedano ich w niewolę. Trudno podać dokładną liczbę wziętych wówczas do niewoli żołnierzy ateńskich, jednak musiało ich być ponad siedem tysięcy. Była to i największa akcja w tej wojnie, i największa w dziejach starożytnej Grecji. Zwycięzcom przypadł w udziale najwspanialszy z sukcesów, a pokonanym najżałośniejsza z porażek, gdyż zostali całkowicie i ostatecznie pobici. Doznali olbrzymich cierpień, ponieśli straszliwe straty: armia, flota - wszystko zostało zniszczone, a z tych, którzy wyruszyli na wojnę, tylko nieliczni powrócili do ojczyzny. Znamy imię tylko jednego z tych, którzy przeżyli - Alkibiadesa. W całym imperium ateńskim wybuchały bunty. Wydaje się rzeczą niewiarygodną, że Ateny walczyły jeszcze przez dziewięć kolejnych lat! - Utrzymuj ich w walce - doradzał Alkibiadęs swemu dobroczyńcy, Tissafemesowi. - Daj Sparcie pieniądze na okręty, ale nie za dużo. Podtrzymuj słabszą stronę i pozwól im nawzajem się wyniszczać, zamiast walczyć z nimi. Ktokolwiek wygra, i tak nie będzie naszym sojusznikiem. W roku 407 p.n.e. Alkibiadęs został ponownie wybrany strategiem przez tę samą demokrację ateńską, którą intrygami i podstępem próbował przedtem obalić. A gdy niedługo po tym został niesłusznie oskarżony o przyczynienie się do porażki w bitwie koło przylądka Notion, wycofał się ze wszystkiego i osiadł w Tracji. Ateny zostały ostatecznie pokonane przez Lizandra w bitwie °ad rzeką Aigospotamoi w Hellesponcie: sto osiemdziesiąt ateńskich okrętów zostało zablokowanych na plaży i tylko dziewięć spośród nich zdołało wypłynąć na morze i uciec.

JOSEPH HELLER

Rok wcześniej Ateny podjęły barbarzyńską uchwałę, która zobowiązywała dowódców ateńskich okrętów do obcinania prawej ręki każdemu pojmanemu na morzu Spartaninowi. Pewien kapitan był tak gorliwy, że wyrzucił za burtę wszystkich Spartan z dwóch pochwyconych okrętów. Teraz Lizander zemścił się - rozkazał poderżnąć gardło owemu kapitanowi. Zarządził także egzekucję wszystkich Ateńczyków, jacy znaleźli się wśród jeńców. Oszczędzono jednak jednego mężczyznę, o którym wiedziano, że sprzeciwiał się uchwale ateńskiego Zgromadzenia. Po zwycięstwie flota Lizandra skierowała się w stronę portów, aby je zablokować. Wieści o klęsce nadeszły w nocy, pisał Ksenofont. Lamenty dały się słyszeć najpierw od strony Pireusu, potem zaś wiadomość przekazywano z ust do ust, aż wszyscy dowiedzieli się o nieszczęściu. Nikt nie spał tej nocy w mieście. Wszyscy pogrążyli się w żałobie, nie tyle z powodu strat, co z obawy o własny los, gdyż powszechnie sądzono, że Ateńczycy zostaną teraz tak samo potraktowani, jak potraktowali wcześniej mieszkańców Mełos, Histiei, Skione, Torone, Eginy oraz wielu innych Greków. Jednakże Sparta nie wyraziła zgody na zniszczenie miasta, które tyle zrobiło dla dobra wszystkich Greków, toteż tacy jej sprzymierzeńcy jak Korynt, Teby i Elis odmówili podpisania traktatu, określiwszy jego warunki mianem sprzeniewierzenia się i wyprzedaży interesów. Ateny miały prawo zatrzymać dwanaście okrętów, natomiast mury obronne miały być zburzone. Dopiero kiedy wyczerpały się wszystkie zapasy żywności, Ateny wysłały wreszcie swoich posłów do Sparty, by prosili tam o pokój. Po powrocie delegacji zebrał się wokół niej wielki tłum mieszkańców Aten, którzy czekali na wiadomości pełni obaw o powodzenie misji. Był najwyższy czas na pokój - ludzie już po prostu umierali z głodu. Wysłannicy przedstawili Zgromadzeniu warunki, na jakich Lakedemończycy gotowi byli zawrzeć pokój i znieść blokadę portów. Apelowali o ich akceptację. Niektórzy mówcy byli odmiennego zdania, jednak znaczna większość opowiadała się za przyję— 184 —

WYOBRAŹ TO SOBIE

ciem tych warunków i w rezultacie przegłosowano zgodę na pokój. Wkrótce po posiedzeniu ateńskiego parlamentu pojawił się w Pi-reusie sam Lizander i pozwolono wygnańcom wrócić do miasta, Peloponezyjczycy zaś, którym na fletach przygrywały dziewczęta, zabrali się z wielkim entuzjazmem do rozbijania murów wokół Aten. Uczcili ten dzień jako pierwszy dzień wolności Grecji. Ateńczycy wręcz osłupieli ze zdumienia, gdy dowiedzieli się, że kapitulacja ich demokratycznej ojczyzny oznacza dla innych powrót wolności do ich miast. W tym samym roku na prośbę Sparty i na usilne życzenie ateńskich tyranów Alkibiades został zamordowany przez perskich płatnych morderców. Tym razem przywódcy wszystkich trzech ówczesnych potęg mieli go powyżej uszu. Plutarch powiada, że kobieta, w której objęciach leżał Alkibiades owej ostatniej dla niego nocy, podniosła jego martwe ciało, przykryła je, owinęła we własną szatę i zatroszczyła się o tak przyzwoity i godny pochówek, na jaki ją było stać.

25 Starzejące się „enfants terribles" nie trzymają się dobrze i ta reguła sprawdziła się w przypadku Alkibiadesa. Żyły w Atenach szacowne, zamężne kobiety, które także ucieszyły się na wieść o okolicznościach jego śmierci. Wiadomość ta nie zaskoczyła również Ksantypy. Powiedziała, że spotkało go dokładnie to, na co zasłużył. Dodała też, że to jedynie potwierdza coś, co od dawna wiedziała - że skończy on mamie. - Takie jest życie - powiedział Sokrates.

XII

LITERACKIE REMANENTY 26 Obywatel Aten ma wśród Hellenów opinię wielkiego mówcy, pisał Platon. Jeśli idzie o Holendrów w ogóle, a o Rembrandta w szczególności, sprawa zdaje się przedstawiać wręcz odwrotnie. Z literackiej spuścizny Rembrandta przetrwało do naszych czasów zaledwie siedem napisanych przez niego listów oraz czyjeś tłumaczenie na włoski jego listu do Ruffa. Wszystkie te listy dotyczą interesów, czyli pieniędzy. Istnieje też oprócz listów krótka notatka, sporządzona przez Rembrandta dla Ruffa, gdzie mowa jest o „Homerze", którego artysta dołącza do „Aleksandra" w nadziei, że uda mu się sprzedać trzecią z postaci Greków przedstawionych na jego „Arystotelesie". Brzmi ona: Ponieważ każda sztuka mierzy 6 piędzi na szerokość i 8 na wysokość, to są one słusznych rozmiarów i Waszmość nie będzie uważał, że cena jest zbyt wysoka. Pański pełen szacunku sługa Rembrandt van Rijn Siedem wspomnianych listów Rembrandt napisał do swego pierwszego wpływowego admiratora, Constantijna Huygensa. Dotyczyły one trzech malowideł z serii pasyjnej, zamówionej przez księcia Fryderyka Henryka. List tłumaczony na włoski zawierał odpowiedź artysty na zastrzeżenia, jakie miał do jego „Aleksandra" don Antonio. Wzniosły ton i szorstkie zaznaczanie niezależności własnych sądów tłu— 186 —

LITERACKIE REMANENTY

macza być może przyczyny zerwania jego stosunków z Janem Si-xem, Constantijnem Huygensem oraz innymi mecenasami. Poza listami znamy także kilka innych oświadczeń. Wszystkie są krótkie: trzy z nich na piśmie, dwa zaś zostały przekazane ustnie osobom, które je potem powtórzyły. Niemal cała reszta znanych nam wypowiedzi Rembrandta ma związek z kwestiami prawnymi i umowami finansowymi. Cechująca styl tych wypowiedzi po-mpatyczność dobrze pasuje do nadętego charakteru artysty i harmonizuje z władczą pozą, w jakiej Rembrandt siebie utrwalał na autoportretach malowanych w okresie jego największych niepowodzeń. Mając lat dwadzieścia osiem, wpisał w Amsterdamie do albumu pewnego niemieckiego podróżnika następujące słowa jako swoją maksymę życiową: „Szlachetne dusze cenią honor ponad bogactwo." W życiu Rembrandta znaleźć możemy zaledwie dwie okazje, przy których wyraża on coś w rodzaju autentycznego uczucia. Za pierwszym razem jest to napis na rysunku Saskii, upamiętniającym ich zaręczyny. Za drugim - okrzyk żalu, wydany w obecności służącej na krótko przed śmiercią. Dopisek na portreciku Saskii brzmiał: Zostało to narysowane wedle wyglądu mojej żony, gdy miała 21 lat, trzeciego dnia po tym, gdyśmy się zaręczyli -8 lipca 1633. Rysunek wykonany został srebrnym sztyftem na specjalnym papierze przy użyciu delikatnej techniki, stosowanej we wczesnym renesansie. Saskia ma na głowie słomkowy kapelusz ze wstążką i wygląda zdrowo, nawet nieco uwodzicielsko, i na więcej niż dwadzieścia jeden lat. Na rysunkach przedstawiających ją pod koniec życia, dziewięć lat później, jest już zniszczona chorobą i często leży w łóżku. Wzięli ślub w 1634 roku we Fryzji, gdzie mieszkała jej siostra ze swym mężem, który był prawnikiem i urzędnikiem miejskim. Nie mamy powodów, aby przypuszczać, że Rembrandt wolał wybrać odległą miejscowość tylko dlatego, aby nie musiał przedstawiać swojej katolickiej matki i swego plebejskiego rodzeństwa — 187 —

JOSEPH HELLER

osobom ze środowiska, w które się wżenił. Jego ojciec, który - jak się zdaje - z wiekiem oślepł, już i tak nie żył. Nie ma podstaw, by wierzyć, że nie trzymałby ich na odległość, nawet gdyby zaślubiny odbyły się w Amsterdamie. Wzięli ślub dwudziestego drugiego czerwca. Miesiąc później Rembrandt podpisał dokument dający jego szwagrowi, Gerritowi van Loo, prawnikowi i urzędnikowi miejskiemu, pełnomocnictwo do ściągania wszystkich wierzytelności na rzecz Saskii z terenu Fryzji. Rodzina van Loo, do której weszła przez małżeństwo siostra Saskii, wplątała się w gąszcz sporów prawnych Rembrandta i utkwiła w nim do końca życia artysty, a nawet dłużej. Tytus, syn Rembrandta, poślubił dziewczynę z tej rodziny. Gdy zmarł, była w ciąży, nosząc w swym łonie kolejnego, choć po kądzieli, członka rodu van Loo, który miał nabyć prawa do wszystkiego, co pozostawił po sobie Rembrandt lub jego syn, a co miało jakąś wartość. Tylko w zacofanych krajach prawnicy walczą o środki do życia. Pierwsze dziecko Rembrandta i Saskii, syn Rombartus, zostało ochrzczone w grudniu 1635 roku. Gdy zostało pochowane dwa miesiące później, Rembrandt napisał swój pierwszy list do Huy-gensa, jaki znajdujemy w jego literackiej spuściźnie. A w dwa miesiące później odbył się pierwszy z licznych procesów o prawa spadkowe Saskii. Powodami byli małżonkowie van Rijn. We wszystkich procesach za życia Saskii Rembrandt był powodem. W procesach po jej śmierci był już niemal zawsze pozwanym. Musimy uczciwie odnotować, że w sprawie spadku po Uy-lenburghach sąd zawsze wydawał wyroki korzystne dla Rembrandta i Saskii. Jednakże możemy przyjąć, że zamiłowanie do procesów, jakie Rembrandt szczególnie mocno przejawiał, będąc u szczytu powodzenia, znacznie osłabło z upływem lat. W pierwszym z owych siedmiu listów do Huygensa Rembrandt zwraca się do swego pana - do swego łaskawego, wielmożnego pana Huygensa - w nadziei, że jego wielmożność zechce powiadomić Jego Ekscelencję - księcia Fryderyka Henryka - że Rembrandt pracuje właśnie pilnie, aby ukończyć jak najszybciej trzy obrazy z serii pasyjnej, których wykonanie Jego Ekscelencja oso-

LITERACKIE REMANENTY

biście mu zlecił. Chodzi o „Złożenie do grobu", „Zmartwychwstanie" i „Wniebowstąpienie Chrystusa". „Wzniesienie krzyża" oraz „Zdjęcie z krzyża" zostały namalowane trzy lata wcześniej. Rembrandt pisze, że jedno z tych nowych malowideł zostało już ukończone. Dwa pozostałe są już w połowie gotowe. Rembrandt kończy swój list następująco: A czy dogadzałoby Jego Ekscelencji otrzymać tę ukończoną sztukę od razu czy też wszystkie trzy razem? Upraszam Waszą Miłość powiadomić mnie w tej sprawie, tak bym mógł służyć życzeniom Jego Ekscelencji najlepiej, jak potrafię. A także nie mogę się powstrzymać, by nie sprezentować Waszej Miłości jako mego skromnego upominku czegoś z moich ostatnich prac, wyrażając nadzieję, że zostanie to przyjęte możliwie jak najłaskawiej. Oprócz mych pozdrowień dla Waszmo-ści polecam Go Bogu w dobrym zdrowiu. Waszej Miłości pokorny i oddany sługa Rembrandt Gdyby Jego Ekscelencja pragnął otrzymać trzy obrazy jednocześnie, musiałby czekać dalsze trzy lata, aż Rembrandt kupi dom i będzie musiał gonić za gotówką. Wiemy, że obraz został wysłany statkiem i żę został przyjęty z pewnym rozczarowaniem, skoro Rembrandt w swym drugim liście proponuje przyjazd do Hagi, by mógł zobaczyć, jak jego „Wniebowstąpienie" „pasuje do poprzednich obrazów". Jest tam również mowa o ważnej dla Rembrandta kwestii - o pieniądzach: Co się tyczy ceny obrazu, to z pewnością zasłużyłem na 1200 guldenów za niego, ale zadowolę się tym, co Jego Ekscelencja mi zapłaci. Wasza Miłość, jeśli Wasza Miłość nie weźmie mi za złe tej śmiałości, przyrzekam nie zaniedbać niczego, czym mógłbym się za to odpłacić. Najlepszym miejscem do pokazania go będzie galeria Jego Ekscelencji, bowiem jest tam mocne światło. Rembrandt otrzymał i tym razem sześćset guldenów, podobnie jak za pierwsze obrazy. Trzy lata minęły, zanim napisał swój sławetny trzeci list. Okres ten obfitował w ekscytujące wydarzenia. — 189 —

JOSEPH HELLER

Jednym z nich było postępowanie sądowe w sprawie spadku Saskii, z kwietnia 1636 roku, w którym Rembrandt, Saskia i jej brat Idsert wygrali z doktorem Albertem van Loo i innymi spór o majątek we Fryzji, należący do wszystkich Uylenburghów. W marcu 1638 roku Gerrit van Loo, Rembrandt, jego szwagier Francois Coppal, jeszcze jeden szwagier - doktor Joannes Macco-vius - oraz Idsert wnieśli pozew przeciwko doktorowi Ulricusowi Uylenburghowi i jeszcze jednej osobie i wygrali proces w sprawie sprzedaży farmy. W tymże roku, w lipcu, urodziła im się córka. Została pochowana w sierpniu. Jednak jeszcze w lipcu Rembrandt i Saskia wnieśli do sądu pozew w sprawie o zniesławienie i doszło do procesu we Fryzji. Powodowie oskarżyli doktora Alberta van Loo, który przegrał jeden z wcześniejszych procesów, oraz jego siostrę Mayke o to, że twierdzili, iż Saskia „roztrwoniła majątek po rodzicach, prowadząc wystawny tryb życia z próżności i chęci imponowania." Nie mamy pewności, czy pozwani wiedzieli o Rembrandta „Autoportrecie z Saskią", jakkolwiek zdawali się wiedzieć dość dużo o obojgu. Oto fragment oświadczenia Rembrandta, złożonego pod przysięgą w sądzie: „Powodowi i jego żonie powodzi się całkiem dobrze i są pobłogosławieni wielką obfitością dóbr doczesnych (za co nigdy nie będą dość wdzięczni dobremu Panu)." Ponieważ pomówienia krewnych Saskii były, chwalić Boga, całkowicie niezgodne z prawdą, Rembrandt nie mógł puścić ich płazem i zażądał zadośćuczynienia w postaci przeprosin oraz zapłacenia sześćdziesięciu czterech złotych guldenów za obrazę jego imienia, a także uiszczenia takiej samej sumy za obrazę Saskii. Stanowczo również zażądał pokrycia przez pozwanych całości kosztów procesu. Doktor van Loo zareplikował, że ani on, ani jego siostra nie wypowiedzieli słów wymienionych w pozwie. Aby jednak być w porządku, pozwany zaproponował, że wypłaci „malarzowi i jego żo-

LITERA CK IE REMANENTY

nie" osiem guldenów w złocie, co powinno wystarczyć jako odszkodowanie za obrazę ich imienia. Rembrandt nie wyszedł zwycięsko z tego procesu. Każda ze stron została zobowiązana do zapłacenia części kosztów. Sześć miesięcy później Rembrandt wydał olbrzymią sumę na kupno wystawnego domu. Po nabyciu domu twórczość epistolarna Rembrandta stała się zdecydowanie intensywniejsza. Natrafiamy w listach z tego okresu na ustępy świadczące o ukończeniu dwóch ostatnich kompozycji z cyklu pasyjnego, o których artysta pisał trzy lata wcześniej, że „bardzo pilnie pracuje nad ich ukończeniem jak najszybciej". Zaledwie dziewięć dni po kupnie domu, a po trzech latach milczenia napisał trzeci list do Huygensa, który doręczył mu osobiście dwunastego stycznia roku 1639. Z powodu wielkiej gorliwości i poświęcenia, jakie włożyłem w dobre wykonanie dwóch obrazów, które Jego Wysokość zlecił mi wykonać - jedno, gdzie martwe ciało Chrystusa składane jest do grobu, a drugie, gdzie Chrystus powstaje z martwych ku wielkiemu zadowoleniu strażników te same dwa obrazy zostały obecnie ukończone dzięki pilnemu przyłożeniu się do pracy, tak że jestem teraz gotów je dostarczyć i tym sposobem sprawić przyjemność Jego Wysokości, albowiem na tych dwóch obrazach wyrażone są najgłębsze i najbardziej naturalne uczucia, co jest także głównym powodem, dlaczego tyle czasu zajęło ich wykonanie. A ponieważ Wasza Miłość jest niepokojony tymi sprawami po raz drugi, sztuka długości 10 stóp i szerokości 8 stóp zostanie dodana jako dowód uznania godny domu Waszmości. I życząc mu wszelakiego szczęścia i błogosławieństwa. Amen. Pnia 12 stycznia 1639 Waszej Miłości pokorny i oddany sługa Rembrandt — 191 —

JOSEPH HELLER

Wasza Miłość, mieszkam nad Binnen Amstel. Dom nazywają cukrową piekarnią. Huygens nie chciał przyjąć dodatkowego obrazu, uważając go być może za łapówkę, jednak Rembrandt i tak wysłał malowidło wraz z listem, w którego zakończeniu znów była mowa o delikatnej kwestii wynagrodzenia. Przeczytałem Waszmości miłe pismo z czternastego z niezwykłą przyjemnością. Znajduję w nim Waszmości łaskawość i życzliwość, tak że jestem szczerze zobligowany odpłacić Waszej Miłości usługami i przyjaźnią. Ponieważ pragnę to uczynić, wysyłam to płótno wbrew życzeniu Waszmości, mając nadzieję, że nie weźmie mi Wasza Miłość tego za złe, jako że jest to pierwsza pamiątka, jaką Mu ofiarowuję... Chciałbym prosić Waszą Miłość, bym to, co przyzna mi Jego Wysokość za te dwie sztuki, mógł otrzymać tutaj jak najszybciej, gdyż w tej chwili szczególnie by mi to odpowiadało. Jeżeli odpowiada to Waszej Miłości, oczekuję odpowiedzi i życzę Waszej Miłości i Jego rodzinie wszelakiego szczęścia i błogosławieństw oprócz moich wyrazów uszanowania. W pośpiechu, dnia 27 stycznia 1639 Waszej Miłości pokorny i oddany sługa Rembrandt Niech Wasza Miłość zawiesi ten obraz w dobrym świetle i tak, by można było trochę się od niego odsunąć, wtedy będzie błyszczeć najlepiej. Rembrandtowi tak się spieszyło z odbiorem pieniędzy, że oba te nowe obrazy zostały wysłane statkiem, zanim zdążyły wyschnąć. Świeże warstwy farby nie związały się z położonymi wcześniej i w rezultacie „Złożenie do grobu" i .Zmartwychwstanie" stały się od samego początku stałym źródłem dochodów dla konserwatorów. Towarzyszący przesyłce list Rembrandta był krótki:

LITERACKIE REMANENTY

Panie Mój A więc za Waszmości zgodą przesyłam Waszmości owe dwa obrazy, które, jak myślę, będą uznane za tak dobre, że Jego Wysokość zapłaci mi teraz nie mniej niż tysiąc guldenów za każdy. Ale gdyby Jego Wysokość uznał, że nie są tyle warte, to niech zapłaci mi wedle swego uznania. Polegając na wiedzy i wyborze Jego Wysokości, przyjmę z wdzięcznością i zadowoleniem, co orzeknie. Z całym szacunkiem pozostaję jego pokornym i oddanym sługą. Rembrandt. To, co wyłożyłem na ramy i kraty, wynosi razem 44 guldeny. Z następnego, szóstego listu Rembrandta dowiadujemy się, że nie dosta! po tysiącu od obrazu. Czcigodny Panie Ufam w dobrą wiarę Waszej Miłości we wszystkim, a w szczególności jeśli idzie o wynagrodzenie za te dwie ostatnie sztuki i wierzę Waszej Miłości, że gdyby sprawy poszły zgodnie z Jego chęcią i zgodnie ze słusznością, nie byłoby zastrzeżeń co do uzgodnionej ceny. A co się tyczy obrazów wcześniej dostarczonych, nie zapłacono za nie więcej niż 600 guldenów za każdy. Więc jeśli Wasza Wysokość w żaden przyzwoity sposób nie może zostać przekonany do sumy wyższej, jakkowiek obrazy te są jej warte, zadowolę się 600 guldenami za każdy pod warunkiem, że dostanę zwrot tego, co wyłożyłem na dwie hebanowe ramy i kraty, co wynosi 44 guldeny łącznie. Tak więc chciałbym uprzejmie prosić Jego Wysokość, abym mógł teraz otrzymać mą zapłatę w Amsterdamie tak szybko, jak to jest możliwe, ufając, że dzięki okazanej mi łasce wkrótce otrzymam moje pieniądze i pozostanę wdzięczny za taki dowód przyjaźni. Łączę wyrazy uszanowania dla Waszej Miłości i Waszmości najbliższych przyjaciół. Niech wszyscy zostaną poleceni Bogu, by cieszyli się długim zdrowiem. Waszej Miłości pokorny i serdecznie oddany sługa Rembrandt. — 193 —

JOSEPH HELLER

Wypłata została złecona niezwłocznie, jednakże Rembrandt nie wiedział o tym i nie otrzymał jej, gdyż główny skarbnik, kierując się nawykiem wszystkich głównych skarbników, polegającym na robieniu użytku z cudzych pieniędzy, poinformował go niezgodnie z prawdą, że fundusz, z którego miały zostać pobrane pieniądze dla niego, nie jest dość zasobny. Dopiero po gorączkowym dochodzeniu Rembrandt poznał prawdę. Interesująco wypada porównanie „Listu siódmego" Platona z siódmym listem Rembrandta. Oba są pełne narzekań, rozwlekłe i dotyczą głównie osoby autora. Ale w liście Rembrandta odnajdujemy ponadto iście żebracze molestowania i skargi: Panie mój Mój szlachetny Panie. Dopiero po wielkim wahaniu postanowiłem, że będę niepokoił Go mym listem, a czynię to z powodu tego, co powiedział mi mój inkasent... któremu skarżyłem się na opóźnienie mojej zapłaty... A skoro tak się naprawdę rzeczy mają, błagam Cię, mój łaskawy Panie, żeby polecenie wypłaty mogło zostać przygotowane od razu, abym mógł teraz otrzymać moje zarobione uczciwie 1244 guldeny, a ja będę zawsze szukał sposobności odwdzięczenia się za to Waszej Miłości pełną szacunku służbą i dowodami przyjaźni. Tymi słowami kończę ten list i wyrażam nadzieję, że Bóg zechce długo zachować Waszą Miłość w dobrym zdrowiu i błogosławić Mu. Amen. Waszej Miłości pokorny i serdecznie oddany sługa Rembrandt. Mieszkam nad Binnen Amstel w cukrowej piekarni. Ale ten list Rembrandta jest autentyczny, podczas gdy „List siódmy" Platona to przesycony próżnością tekst, przeznaczony do publikacji, mający przedstawić autora w znakomitym świetle tak przed oczyma współczesnych, jak i przyszłych pokoleń. Poza tym list Rembrandta jednak poskutkował i artysta otrzymał swoje pieniądze, na które tak czekał. List ten jest ostatnim świadectwem kontaktów Rembrandta z Huygensem, mimo że Rembrandt żył jeszcze przez trzydzieści lat po jego napisaniu, — 194 —

LITERACKIE REMANENTY

Huygens zaś zmarł mając lat ponad dziewięćdziesiąt i był bardzo skrupulatny w prowadzeniu swoich dzienników. W lipcu 1640 roku Saskia urodziła drugą córkę, która także zmarła w następnym miesiącu. W tym samym czasie Rembrandt wynajął prawnika, aby wyegzekwować spadek należny Saskii po zmarłej sześć lat wcześniej ciotce. We wrześniu 1641 roku urodził się Tytus. Dziewięć miesięcy później zmarła Saskia. Wyznaczając Tytusa swym jedynym spadkobiercą w ostatnim, nowo sporządzonym na kilka dni przed śmiercią testamencie, ustanowiła jednocześnie Rembrandta jedynym opiekunem i udzieliła mu prawa użytkowania i ciągnięcia dochodów z jej majątku pod warunkiem, że będzie ponosił koszty wychowania Tytusa, i to tak długo, dopóki się powtórnie nie ożeni. Rembrandt nie ożenił się powtórnie, co mogła potwierdzić w swoim zeznaniu Geertge Dircx. W 1649 roku oskarżyła go o złamanie obietnicy małżeństwa, zarzucając mu, że: „... pozwany obiecywał poślubić ją i dał pierścionek jako rękojmię tego przyrzeczenia. Dalej, że spal z nią więcej niż raz. Dlatego żąda ona, aby pozwany poślubił ją albo, jeśli odmówi, utrzymywał ją." Pisemna odpowiedź Rembrandta, jakkolwiek niewątpliwie zredagowana przez adwokata, była bardziej wzgardliwa niż pojednawcza: „Pozwany zaprzecza, jakoby obiecywał poślubić powódkę, i oświadcza w dalszym ciągu, iż nie ma obowiązku potwierdzania, że spał z nią. Powódka sama poruszyła tę kwestię i będzie musiała dostarczyć na to dowodów." Sędziowie nie zadowolili żadnej ze stron. Zmusili Rembrandta do płacenia dwustu guldenów rocznie na jej utrzymanie, lecz nie kazali mu się z nią żenić. Dwieście guldenów było to o czterdzieści więcej, niż sam zaproponował. W kwietniu 1650 roku Geertge udzieliła pełnomocnictw swemu bratu, a ten w zmowie z Rembrandtem umieścił ją w domu poprawczym w Goudzie. Zaaranżowali to tak zgrabnie, że przyja— 195 —

lOSEPH HELLER

ciółki Geertge nie wiedziały, co się z nią stało aż do czasu, kiedy Rembrandt nieco przesolił, chcąc uzyskać od nich zeznania mające umożliwić skazanie jej na co najmniej dwanaście lat odosobnienia. Geertge została zwolniona po pięciu latach, pod koniec 1655 roku, kiedy tó Rembrandt rozpaczliwie starał się zapobiec swojemu bankructwu. W latach 1655 i 1656, gdy Rembrandta spotkało tyle niepowodzeń, miał on jednak dość czasu, by ponownie osadzić Geertge w domu poprawczym, by spowodować aresztowanie jej brata za dług w wysokości stu czterdziestu guldenów, by nakłonić Tytusa do sporządzenia testamentu oraz by skończyć takie swe obrazy, jak: „Lekcja anatomii doktora Jana Deymana", „Jakub błogosławiący synów Józefa", „Chrystus i Samarytanka", „Tytus przy biurku", „Tytus czytający", „Stara kobieta czytająca", „Hendrickje kąpiąca się", „Hendrickje w otwartych drzwiach", dwa malowidła przedstawiające Józefa oskarżonego przez żonę Putyfara, dwa wizerunki Aleksandra (żaden z nich nie był tym malowanym dla don Antonia), jeden autoportret, obraz zatytułowany .Zarżnięty wół" (być może symboliczny autoportret). Powstało też wtedy więcej rysunków i akwafort, niż trzeba, by udowodnić, że jego aktywność twórcza nie osłabła pod wpływem przeciwności losu, podobnie jak nie złagodniała jego bezwzględność w sprawach finansowych i nie zaniknął bezwstydny brak odpowiedzialności wobec innych ludzi. „Arystoteles" został zamówiony w 1652 roku i ukończony w roku 1653. Literacka twórczość Rembrandta ograniczyła się w tym okresie do podpisów na dokumentach dotyczących bądź pożyczania, bądź inkasowania pieniędzy. Między styczniem a marcem 1653 roku artysta podpisał weksel na 4180 guldenów pożyczonych od Comeliusa Witsena, wysokiego urzędnika państwowego, który w końcu otrzymał wszystkie należne mu pieniądze. Oprócz tego pożyczył 1000 guldenów bez oprocentowania od Jana Sixa, który odzyskał część tej sumy, odsprzedawszy weksel z bonifikatą, oraz 4200 guldenów na pięć procent od znajomego, Isaaka van Heertsbecka, który tych pieniędzy więcej nie ujrzał.

LITERACKIE REMANENTY

Dwukrotnie w owym roku podpisał pełnomocnictwa na ściągnięcie należności oraz złożył autograf na swym „Arystotelesie". Rembrandt był pierwszym holenderskim malarzem, o którym wiemy, że sygnował swoje prace po prostu imieniem. W czerwcu następnego roku, gdy pakowano „Arystotelesa" przed podróżą na Sycylię, Hendrickje Stoffels, która była wtedy w szóstym miesiącu ciąży, została wezwana przez konsystorz Kościoła kalwińskiego miasta Amsterdamu, aby ustosunkowała się do zarzutu uprawiania nierządu z malarzem Rembrandtem. Rembrandt także otrzymał wezwanie. Wyrzucił je. Nie należał ani do tego, ani do innego Kościoła. Hendrickje należała. - Pozwolisz, abym poszła tam sama? - zapytała go przy świadku - szykującym się do drogi Arystotelesie. - Nie wydaje mi się, by interesowała ich moja osoba - odparł Rembrandt. Powiedział też, że nie wspominali przecież o jego winie. - Oni naprawdę nie mogą ci nic zrobić. Z wyjątkiem ekskomunikowania jej. Protokoły kościelne dokładnie omawiają jej zeznanie, w którym przyznała, że „splamiła się nierządem uprawianym z Rembrandtem", i odnotowują, że udzielono jej nagany z ostrzeżeniem, nakazano pokutę i zabroniono przyjmować komunię. Trzy miesiące później wydała na świat córkę Comelię. Ogólnie rzecz biorąc, Arystoteles nigdy nie wahał się w swej negatywnej ocenie Rembrandta jako człowieka, lecz jednocześnie podziwiał go jako artystę. Jak skarb traktował swą złotą biżuterię, zachwycał się mistrzostwem Rembrandta w kładzeniu farb i laserunków oraz magiczną wręcz zręcznością w posługiwaniu się zmiennymi odcieniami czerwieni, brązu i czerni. Miłośnicy sztuki, przybywający często z dalekich stron, aby przyjrzeć się Arystotelesowi kontemplującemu popiersie Homera w Metropolitan Museum, wyrażali szeptem swój zachwyt. Jednakże Arystoteles ku swojemu przygnębieniu zauważył, że ludzie nie gromadzą się już koło niego tak licznie i nie reagują tak entuzjastycznie jak na samym początku. Stał się osowiały. Urażony, przeko— 197 —

IOSEPH HELLER

nywał siebie, że wielkie muzea nie są odpowiednie dla malowideł tak wybitnych jak jego portret. Arcydzieła przestają tam być arcydziełami, stają się pospolite. Często był bliski płaczu. Miał wrażenie, że jest niedoceniony. Często żywił cichą nadzieję, że kiedyś wreszcie ktoś życzliwy porwie go. Znamy słowa, które Rembrandt wypowiedział do kobiety nazwiskiem Trijn Jacobs, przyjaciółki Geertge, w rok po ekskomuni-kowaniu Hendrickje. Kobieta ta powiedziała malarzowi, że wybiera się do Goudy, by próbować uzyskać zwolnienie Geertge. - Nie radzę ci tego robić. - Trijn Jacobs przysięgała, że tak właśnie powiedział. Wymierzył palec w jej stronę i dorzucił w tonie pogróżki: - Będziesz żałować, jeśli tam pojedziesz. Przyjechawszy do Goudy, Jacobs ze zdziwieniem dowiedziała się, że tamtejszy urzędnik otrzymał już sporo listów od Rembrand-ta, który domagał się w nich przedłużenia okresu izolacji Geertge. Listy te nie zachowały się. Kiedy Geertge została zwolniona, cofnęła pełnomocnictwo bratu i pozwała Rembrandta o pieniądze należne jej za ów rok. Rembrandtowi nie udało się zamknąć jej ponownie w zakładzie. Wiemy, że wkrótce potem zmarła. W roku, w którym wyszła na wolność, Rembrandt ukończył wzruszające rotterdamskie płótno „Tytus przy biurku". Obraz ten, jak żartuje Gary Schwartz, mógłby z powodzeniem nosić tytuł „Tytus piszący swój testament", gdyby nie ten drobny fakt, że to Rembrandt napisał testament chłopca. Tytus liczył sobie lat czternaście i miał mniej powodów do niechęci do rodziny Saskii niż Rembrandt. Testament, czyniący artystę jedynym spadkobiercą syna, wyłączał wszystkich krewnych ze strony matki z udziału w spadku oraz zabraniał osobom trzecim mieszać się w sprawy spadkowe. Ponieważ nie można jednoznacznie wskazać na Rembrandta jako autora tego testamentu, dokumentu tego nie zalicza się do literackiej spuścizny artysty.

— 198 —

LITERACKIE REMANENTY

Pod koniec owego roku Rembrandt zaczął podejmować pewne kroki, które musiały wywołać konsternację ludzi, u których się zapożyczył już dwa lata wcześniej, obiecując, że zwróci długi w ciągu roku. Wynajął halę i rozpoczął wyprzedaż części swojego majątku na licytacjach. Nie wiemy, co sprzedał ani ile pieniędzy uzyskał. Wiemy natomiast, że nie przeznaczył tych pieniędzy na zapłacenie choćby części sumy obciążającej hipotekę domu. W maju 1656 roku przepisał dom na Tytusa. Myślał, że zabezpieczy w ten sposób dom przed zajęciem przez wierzycieli w przypadku bankructwa, którego rychłe nadejście przewidywał. Nie docenił jednak w swej naiwności wpływów burmistrza Witsena, którego był dłużnikiem. Witsen wykorzystał swoją pozycję i nakłonił trybunał zajmujący się roszczeniami finansowymi, by wykorzystał swe uprawnienia i odrzucił wniosek Izby Sierot, dzięki czemu można było sprzedać dom i odzyskać pieniądze, zanim cała kwota zostałaby zamrożona jako majątek Tytusa. Dokładnie dwa miesiące po przeniesieniu tytułu własności domu Rembrandt złożył wniosek o cessio honorum, to jest o dobrowolne prawne przekazanie jego aktywów wierzycielom. Napisał, że „straty poniesione w interesach, jak również szkody i straty poniesione na morzu" stały się przyczyną jego niewypłacalności. Była to czysta fikcja, jednakże bankructwo w interesach było bardziej honorowe i bezpieczniejsze dla bankruta. Tak więc Rembrandtowi nie groziło już więzienie, ale pozostał bez grosza. Wprost trudno uwierzyć, gdy uprzytomnimy sobie, że w roku pełnym tak szarpiących nerwy wydarzeń Rembrandt ukończył nie tylko „Lekcję anatomii doktora Jana Deymana", lecz także urzekającego siłą wyrazu .Jakuba błogosławiącego synów Józefa", gdzie potęga kompozycji i nieomylne wyczucie tonacji barw tworzą idealną aurę błogiego spokoju. Nigdy żaden syn nie patrzył z takim pełnym słodyczy oddaniem jak Józef Rembrandta. Ślepy Jakub błogosławi ręką prowadzoną przez boską opatrzność swego młodszego syna Efraima, podczas gdy starszy, Manasseh, oraz Asenath, e gipska żona Józefa, stanowią wertykalny akcent w zgeometryzowa-nej grupie. — 199 —

JOSEPH HELLER

Scena ta ma za temat dziedzictwo. Obraz został ukończony w tym samym roku, w którym Rem-brandt ogłosił bankructwo. „Lekcja anatomii doktora Deymana" jest, w odróżnieniu od „Lekcji anatomii doktora Tulpa", bardziej realistyczna. Rembrandt wzbogacił tutaj własną wizję plastyczną kontrastami światłocieniowymi typowymi dla Caravaggia oraz swobodną manierą charakterystyczną dla malowideł Tycjana i innych Wenecjan. Niektórzy dopatrują się również wpływów Leonarda i Rafaela. Nieprzyjemny koloryt jest w tym przypadku idealnie odpowiedni. Martwy mężczyzna spogląda szklanym wzrokiem prosto przed siebie. Jama brzuszna została otwarta i opróżniona, kopułę czaszki zgrabnie odcięto. Znaczna część obrazu została niestety zniszczona w pożarze. Ocalała partia środkowa, na której namalowany jest trup mężczyzny straconego za napad na sklep z suknem i za wyciągnięcie noża w obronie przed aresztowaniem. W Amsterdamie człowiek mógł zostać stracony za kradzież płaszcza, a dostać zaproszenie do ratusza po kradzieży całej fortuny. Inwentarz majątku Rembrandta, wystawionego na publicznych licytacjach po ogłoszeniu bankructwa malarza, zawiera pośród setek pozycji popiersia Homera, Sokratesa, Arystotelesa i szesnastu rzymskich cesarzy, obrazy i rysunki kilkudziesięciu mistrzów, trzy koszule, sześć chusteczek do nosa, dwanaście serwetek i trzy obrusy, a także pewną liczbę kołnierzyków i mankietów, przy których jest adnotacja, że są na razie w pralni. Wymieniono tam również ponad siedemdziesiąt obrazów samego Rembrandta i setki rysunków. Licytacje odbyły się w czasie największej recesji gospodarczej. Cała jego kolekcja, obejmująca owe siedemdziesiąt płócien i setki rysunków, przyniosła łącznie 2516 guldenów. Sześćset guldenów z tej sumy uzyskano za rysunki, a więc wszystkie jego obrazy i cała reszta dały nieco ponad 1900 guldenów, czyli zaledwie czterokrotnie większą sumę od tej, jaką artysta dostał za „Arystotelesa". Akcje Kompanii Wschodnioindyjskiej też spadały.

— 200 —

LITERACKIE REMANENTY

Dom zlicytowano w 1658 roku, w tym samym, w którym Rem-brandt ukończył swój majestatyczny autoportret, obecnie znajdujący się w kolekcji Fricka w Nowym Jorku. Widzimy na nim artystę odzianego w złocistą szatę i zarzucony na ramiona furzany płaszcz. Siedzi na krześle rozparty niczym na tronie, trzymając w lewej dłoni zakończoną srebrnym okuciem laskę, która mogłaby być równie dobrze berłem, a minę ma tak królewską jak Henry Clay Frick - potentat przemysłu stalowego, i tak władczą jak Frick, Cornelius Vanderbilt, Henry Ford, John Pierpont Morgan i Lorenzo de'Medici razem wzięci. Nie zgadlibyście, że macie przed sobą bankruta. Cztery obrazy Rembrandta, wystawione na sprzedaż, aby można było pokryć dług w wysokości stu szesnastu guldenów, przyniosły ledwie dziewięćdziesiąt pięć guldenów. Prawa cechowe zabraniały artyście, który zlikwidował swoje obrazy, zajmowania się handlem dziełami sztuki na obszarze Amsterdamu. Rembrandt znalazł sposób na obejście tego przepisu. Wykorzystał do tego celu Tytusa i Hendrickje, którzy w pisemnej umowie zatrudnili go w antykwarskiej spółce przez nich założonej. W zamian za mieszkanie, utrzymanie i pieniądze na drobne wydatki, co chroniło je przed zajęciem na poczet długów, Rembrandt miał pracować jako doradca oraz zobowiązywał się dożywotnio dostarczać firmie wszystkie swoje nowe prace. Zamieszkali w domu na Rozengracht w dzielnicy Jordaan, gdzie czynsz wynosił dwieście dwadzieścia pięć guldenów rocznie. Nie wiemy, jak doszło do drugiego zamówienia od don Antonia Ruffa. W każdym razie w roku 1661 „Arystoteles" był już w Mes-synie, gdy nadeszła przesyłka z „Aleksandrem". Nigdy w ciągu swojego życia Arystoteles nie miał okazji słyszeć tak okropnych przekleństw! Rozlegały się dzikie okrzyki pełne obrzydliwych, sprośnych wyrażeń, padały groźby straszliwej zemsty. Przez kilka dni krążyli po domu podnieceni i uzbrojeni mężczyźni. Ognisty bratanek don Antonia podbiegł ze szpadą w dłoni do Arystotelesa i obrzucając go wściekłym spojrzeniem, wykrzyknął, iż jemu także chemie obciąłby jaja. — 201 —

JOSEPH HELLER

Signor Ruffo w końcu ochłonął i przywołał skrybę. Podyktował mu powoli, starając się zachować spokój, że spośród dwustu obrazów znajdujących się w jego kolekcji, a złożonej z dzieł najwspanialszych mistrzów w Europie, żaden nie jest sztukowany. „Aleksander" natomiast jest zszyty z czterech kawałków płótna. W dodatku szwy wyglądają koszmarnie. Jest oczywiste, że portret przedstawiał pierwotnie samą głowę i dopiero później Rembrandt postanowił powiększyć kompozycję do rozmiarów połowy naturalnej wielkości i przyszył przed malowaniem dodatkowe fragmenty płótna. Ruffo zaproponował Rembrandtowi, że zapomni o całej sprawie, jeśli artysta zgodzi się przyjąć po dwieście pięćdziesiąt guldenów za „Aleksandra'' oraz za zamówionego już „Homera", nie zaś po pięćset, jak pierwotnie ustalono. Jeśli Rembrandtowi te warunki nie odpowiadają, zagroził Ruffo, gotów jest odesłać „Aleksandra", ponieważ nie ma obowiązku zatrzymania kosztownego obrazu, który ma tyle wad. Rembrandt, którego obrazy nie osiągały na publicznych licytacjach ceny przeciętnie nawet trzydziestu guldenów za sztukę, nie okazał żadnej skromności w odpowiedzi na list swojego klienta, oferującego pięćset guldenów. To ostatnie pisane dziełko artysty przetrwało do naszych czasów tylko w tłumaczeniu. Jestem wielce zdziwiony formą, w jakiej mi donoszą o Aleksandrze, który został tak dobrze wykonany. Mniemam, te w Messynie nie może być zbyt wielu miłośników sztuki. W dodatku Wasza Miłość narzeka tak na cenę, jak na płótno, ale jeśli Wasza Miłość życzy sobie odesłać tę sztukę z powrotem, to na Jego koszt i na Jego ryzyko wykonam innego Aleksandra. Co się tyczy płótna, stwierdziłem, że jest go za mało, tak iż stało się konieczne dodanie kawałka, ale jeśli malowidło będzie wisiało we właściwym świetle, nikt tego w ogóle nie zauważy. Jeśli Wasza Miłość będzie w ten sposób zadowolony z Aleksandra, to wszystko jest w porządku. Gdyby Wasza Miłość nie życzył sobie zatrzymać rzeczonego Aleksandra, to najniższa cena za nowego wyniesie 600 guldenów. A Homer jest za 500 plus koszt płótna. Wydatki idą oczywiście na rachunek Waszej Miłości. — 202 —

LITERACKIE REMANENTY

Gdyby zechciał Pan,abym wykonał jakąś inną sztukę, zechce mi Pan łaskawie nadesłać dokładne rozmiary, jakich Pan sobie życzy. Oczekuję odpowiedzi z wiadomością dla mnie. Rembrandt van Rijn Ukończywszy lekturę listu, don Antonio westchnął głęboko, przewrócił oczami i spoglądając bezradnie na Arystotelesa, powiedział do niego: - I któż potrafiłby dyskutować z człowiekiem tak szalonym? Arystoteles odwrócił wzrok, a na jego twarzy odmalowało się współczucie. Ruffo zatrzymał „Aleksandra" (dziś chcielibyśmy wiedzieć, co się z nim stało) oraz zamówił „Homera", płacąc za niego pięćset żądanych guldenów. Rembrandt okazał się niepokonany. W roku 1661 Rembrandt namalował „Portret artysty jako apostoła Pawła", na którym to obrazie widzimy go w okrągłej czapce piekarza, jak czyta coś, co wygląda zupełnie jak egzemplarz „The Wall Street Journal". Malarzem najbardziej cenionym w owym czasie w Amsterdamie był Govaert Flinck, który zmarł w roku 1660. Władze miejskie poprosiły wielu artystów o dostarczenie malowideł w celu ozdobienia ratusza; Rembrandt nie znalazł się w ich gronie. Flinck otrzymał największe, najwspanialsze zamówienie - dwanaście obrazów do głównej galerii po tysiąc guldenów za każdy. Większość z nich miała dotyczyć buntu, jaki podnieśli przeciwko Rzymianom Batawowie, od których, jak uważano, wywodzili się Holendrzy. Gdy Flinck zmarł w trakcie sporządzania szkiców do obrazów, ojcowie miasta wybrali Rembrandta na autora pierwszego malowidła z tej serii, zatytułowanego „Spisek Klaudiusza Cywilisa: przysięga". To wielkie malowidło nie zyskało uznania i wróciło do artysty po roku. Obejrzyjcie je w Sztokholmie, a zrozumiecie, dlaczego tak się stało. Można powiedzieć o nim wszystko, tylko nie to, że nadaje się do dekoracji. Widać na nim pieczołowicie namalowane ślepe

— 203 —

JOSEPH HELLER

oko i poszarzałą twarz barbarzyńskiego wodza, co zresztą, jak wiemy dzięki Tacytowi, odpowiada prawdzie historycznej. Rembrandt nie dostał żadnej zapłaty za ten obraz. Oddano mu tylko pieniądze za płótno. Musiał być bardzo rozczarowany. Dzieło to było ogromne, największe spośród wszystkich dotychczas przez niego namalowanych. Mierzyło pierwotnie niemal dziewiętnaście na dziewiętnaście stóp. Aby łatwiej je sprzedać i wykorzystać nadmiar płótna, Rembrandt przyciął je z kilku stron, pomniejszając o blisko cztery piąte jego powierzchnię. Dzieło to mogło rywalizować pod względem epickości i siły wyrazu ze „Szkołą ateńską" Rafaela. Było to majestatyczne arcydzieło zachodniego malarstwa. W rok później Rembrandt sprzedał grób Saskii. Nie znamy ceny. Prawdopodobnie był nią rozczarowany. Hendrickje niedomagała. W roku 1662, tym samym, w którym sprzedał grób Saskii i pracował nad „Homerem" dla Ruffa, ukończył wielki portret grupowy, zatytułowany „Syndycy cechu sukienników". Prawdopodobnie także w owym roku namalował swoje inne wielkie dzieło -wspaniałą i zagadkową .Żydowską narzeczoną". Portret syndyków zaliczyć należy z całą pewnością do kategorii najwspanialszych portretów zbiorowych. W porównaniu z tym obrazem „Ostatnia wieczerza" Leonarda wypada blado. W wypadku tego obrazu jednym z elementów jego genialnej kompozycji staje się sam widz, na którego spoglądają niechętnie poważni urzędnicy. Przerwaliśmy im. Nie czują do nas sympatii i pragną, abyśmy odeszli. Spróbujcie wyobrazić sobie tych sumiennych funkcjonariuszy zarządu gildii nie przy badaniu próbek sukna, lecz w jakiejś innej sytuacji. Zaręczam wam, że to będzie trudne. Oni pracują, aby robić pieniądze. W wypadku „Żydowskiej narzeczonej" niemal wszystko na tym obrazie wydaje się niewłaściwe, choć jest on absolutnie doskonały. Mężczyzna i kobieta wyglądają dość dziwnie. Nie wiemy, kim są, nie znamy daty ukończenia obrazu i nie potrafimy wyjaśnić, dlaczego nazywa się właśnie tak. Żadna z postaci nie zwraca uwagi — 204 —

LITERACKIE REMANENTY

na drugą. Żadna nie spogląda na widza. Dłoń mężczyzny na piersi kobiety w tej scenie bez świadków świadczy o poufałości. Oboje zdają się myśleć o jakimś nierealnym świecie. Żadna z interpretacji tego zagadkowego obrazu nie przekonuje w pełni. Nie wiemy, kim było tych dwoje albo za kogo miało uchodzić. Nie wiemy, co właściwie robią czy co symbolizują. Nie wiemy nawet, czy są małżeństwem. Żadne z nich nie ma bardziej żydowskiego wyglądu niż wy lub ja. Bardziej powszechnie uznanym za arcydzieło Rembrandta jest słynny „Mężczyzna w złocistym hełmie", znajdujący się w Berlinie Zachodnim. Obraz ten nie został namalowany przez Rembrandta. Teraz, kiedy już to wiemy, obraz ten nie wydaje nam się już taki wspaniały. W latach dwudziestych naszego wieku przypisywano Rem-brandtowi autorstwo ponad siedmiuset obrazów. W roku 1969 ich liczba spadła do czterystu. Studia z Wall Street przepowiadają, że pod koniec tego stulecia nie będzie już żadnych Rembrandtów i że skończy się popyt na książki o najwybitniejszym holenderskim malarzu siedemnastowiecznym, którego dzieł nie będziemy posiadać. Może się okazać, że on nigdy niczego nie namalował! Hendrickje zmarła w roku 1663, mając lat około czterdziestu, prawdopodobnie na jakąś zarazę. Została pochowana w wynajętym grobie. Nie wiemy, jaka była opłata dzierżawna. Cały swój niewielki majątek zapisała Comelii, czyniąc Rembrandta jej opiekunem. W rok po jej śmierci Nowy Amsterdam w Ameryce skapitulował na początku drugiej wojny angielsko-holenderskiej przed jednostką złożoną z niespełna dwustu Anglików i został przemianowany na Nowy Jork. Oddał go bez walki holenderski gubernator generalny Nowych Niderlandów, Peter Stuyvesant, który miał drewnianą nogę i był bigotem podsycającym religijne prześladowania katolików, Żydów, anglikanów i protestanckich dysydentów wszelkich odmian. Oddał on Wall Street. Spróbujcie teraz dostać ją z powrotem bez walki! — 205 —

JOSEPH HELLER

Sądząc po liczbie miejsc, organizacji i instytucji w nowojorskim City, upamiętniających Petera Stuyvesanta, można przypuszczać, że odznaczył się czymś więcej niż bigoterią i kapitulacją. We wrześniu 1665 roku Tytus stał się pełnoletni i otrzymał 6952 guldeny zapisane mu przez matkę. Bóg raczy wiedzieć, co stało się z tymi pieniędzmi, gdyż już po roku ojciec i syn zalegali z czynszem. W 1668 roku Tytus ożenił się i wyprowadził. W tym samym roku zmarł. Izaak Newton konstruował swój teleskop, a Holender Antoni van Leeuwenhoek badał ludzką krew pod mikroskopem i w rezultacie dostarczył pierwszego dokładnego opisu czerwonych ciałek. Młoda wdowa po Tytusie, Magdalena van Loo, rychło dała do zrozumienia, że Rembrandt przywłaszcza sobie aktywa pozostałe po jej mężu, które prawnie należały się wdowie i córce. Ostatnie słowa Rembrandta, które znamy, artysta wypowiedział do służącej: - Muszę sięgnąć do oszczędności Cornelii, aby pokryć nasze wydatki na życie. Na szczęście dla obojga nie było mu już dane pożyć długo. Zmarł w 1669 roku w wieku sześćdziesięciu trzech lat. Wdowa po Tytusie została pochowana trzynaście lat później. Rembrandta przeżyła Cornelia, mająca w chwili śmierci ojca lat piętnaście, i jego siedmiomiesięczna wnuczka Titia. W chwili śmierci artysty w jego pracowni znajdowały się cztery nie ukończone obrazy oraz dwadzieścia dwa uznane za częściowo ukończone. Przyjemnie byłoby napisać, że wiadomość o jego śmierci wzbudziła gwałtowne wyrzuty sumienia w mieszkańcach kraju, który nie pamiętał o artyście za jego życia, i że nagły wzrost wartości obrazów, jakie pozostawił, zapewnił jego córce i wnuczce dostatnią egzystencję do końca ich dni. Tak się jednak nie stało. Constantijn Huygens nawet nie wspomniał o śmierci Rembrandta w swoim pedantycznie prowadzonym dzienniku, w któ— 206 —

LITERACKIE REMANENTY

rym znaleźć można wzmianki o zgonach innych holenderskich artystów, o których później nikt nie pamiętał. Opiekun Titii wszczął niebawem postępowanie sądowe przeciwko kuratorowi Cornelii, która była dzieckiem nieślubnym, i pozbawił ją prawa dziedziczenia czegokolwiek, co mogło pozostać po zmarłym ojcu. Rembrandt nie miał nawet owej jednej miny, jaką zaoferował na swym procesie Sokrates w zamian za swoje życie. Cornelia poślubiła syna swojego opiekuna i wyjechała do Bata-wii w holenderskich Indiach Wschodnich, gdzie urodziła dwoje dzieci, chłopca i dziewczynkę. Jemu dała na imię Rembrandt, a dziewczynkę nazwała Hendrickje. . W roku śmierci Rembrandta Wenecjanie utracili na rzecz Turcji Kretę, swoją ostatnią zamorską posiadłość.

XIII

PLATON 27 O tym, że Platon podróżował na Sycylię, wiemy z całą pewnością z jego trzynastu „Listów", z których pięć, a może nawet wszystkie trzynaście, jest podrobionych. Grecki lekarz i pisarz Galen, żyjący w Rzymie w drugim wieku naszej ery, podaje, że już wtedy biblioteki płaciły wysokie ceny za manuskrypty sławnych ludzi, tworząc w ten sposób bardzo chłonny rynek na zręcznie podrabiane dokumenty. Dokument, w którym Galen o tym wspomina, także może być ' podrobiony. Chciwość ludzka nie zna granic, powiada Arystoteles. Na Sycylii Platon nie nawiązał zbyt wielu przyjacielskich kontaktów z prowadzącymi bardzo swobodny tryb życia, rozmiłowanymi w przyjemnościach i nader sobie pobłażającymi Grekami, przed którymi wystąpił w roli uczonego męża, poniekąd nawet zbawiciela. Ludzie ci, skarżył się potem w „Liście siódmym", spożywali zbyt obfite posiłki dwa razy dziennie i nigdy w nocy nie spali samotnie. W Atenach żartowano z niego z powodu jego posągowości i przekonania o własnej ważności. Często stawał się przedmiotem kpinek komediopisarzy lub urągliwych docinków ludzi pokroju Diogenesa, który zarzucał mu pretensjonalność, a jego wykłady uważał za, jak się wyraził, nudne marnowanie czasu. Favorinus podaje, że gdy Platon czytał swój dialog „O duszy", tylko Arystoteles spośród całego audytorium pozostał do samego końca, inni zaś słuchacze wcześniej wstali i wyszli. — 208 —

PLATON

Platon twierdził, że dusza, która jest nieśmiertelna i odbywa wędrówkę przez różne ciekawe wcielenia, stanowi pod względem arytmetrycznym pierwszą zasadę. Ciało natomiast jest pierwszą zasadą pod względem geometrycznym. Arystoteles nie był przekonany, że ma to w ogóle jakiś sens. Dusza, powiadał Platon, jest to tchnienie życia, rozproszone we wszystkich kierunkach. Arystoteles nie był wcale przekonany, że to też coś znaczy. Platon twierdził również, że dusza porusza się samodzielnie i składa się z trzech części: intelektualnej z siedzibą w głowie, emocjonalnej w okolicy serca oraz wegetatywnej, ulokowanej koło pępka i wątroby. Powiedział na temat duszy więcej niż ktokolwiek inny. Egzystuje ona już przed naszymi narodzinami i żyje po śmierci naszego ciała. Składa się z elementów i tworzy dwa kręgi, stykające się ze sobą w dwóch miejscach - krąg zewnętrzny oraz krąg wewnętrzny, przecięty sześć razy, co daje łącznie siedem kręgów. Krąg wewnętrzny duszy porusza się ukośnie w lewą stronę, zewnętrzny zaś porusza się na prawo. Tak więc jeden krąg jest najwyższy, ponieważ jest pojedynczy, podczas gdy krąg wewnętrzny jest podzielony. Wewnętrzny krąg jest kręgiem „tożsamym", zewnętrzny zaś - „innym". Ma to znaczyć, jak wyjaśnia Platon, że ruch duszy jest zarazem ruchem wszechświata. Kiedy Platon mówił o duszy, Arystoteles często rozmyślał o klejnotach i dziewczętach. Pogląd Platona w kwestii dwóch podstawowych zasad, to jest boga i materii, był następujący: materia nie posiada kształtu i jest bezkresna, z niej powstają substancje złożone; wszystko znajdowało się kiedyś w bezładnym ruchu, jednakże ponieważ bóg woli ład od nieładu, zebrał materię w jednym miejscu. Materia ta, jak powiada dalej Platon, została przemieniona w cztery żywioły: ogień, wodę, powietrze i ziemię, z których to elementów został uformowany świat i wszystkie rzeczy. Platon, opisując te elementy, orzekł, iż jedynie ziemia nie podlega zmianom, a to z powodu szczególnego charakteru tworzących ja. wielościanów. — 209 —

IOSEPH HELLER

W trzech pozostałych, wyjaśnia, geometryczne figury, z których się składają, są homogeniczne. Składnikami ognia są czworościany, powietrza - ośmiościany, wody - dwudziestościany, ale ziemi sześciany. Ziemia zatem nigdy nie zmienia się w żaden z innych żywiołów ani tamte w ziemię. Wszystko było geometryczne. Arystoteles często czuł się oszołomiony. Platon jako pierwszy zastosował w argumentacji metodę pytań i odpowiedzi, pierwszy wyłożył metodę analitycznego rozwiązywania problemów, pierwszy użył terminów: „antypody", „element", „dialektyka", .jakość", „powierzchnia płaszczyzny", a także „opatrzność boska". Był także pionierem studiów nad gramatyką. Wiara Platona w wyższość czystego myślenia nad rozumowaniem indukcyjnym przyczyniła się do tego, że w swych spekulacjach dotyczących nieśmiertelności duszy i niezmiennego świata idei i ducha często przejawiał charakterystyczną dla orfizmu skłonność do brania własnych pragnień za rzeczywistość. Orfizm narodził się z legendy o Orfeuszu, jednej z kilku, jakie można znaleźć w mitologii greckiej, a antycypujących chrześcijańską ideę zmartwychwstania. Podobny charakter mają mity o Persefonie i Adonisie. Orfeusz, rzecz jasna, nigdy nie żył. Orficy utrzymywali, że istnieje dusza i że jest ona uwięziona w naszym ciele, które ma skłonność do plugawienia jej i nie jest dlatego jej warte. Sens życia polega na utrzymaniu duszy w czystości w tym wcieleniu, aby zasłużyć na błogosławieństwo w następnym. Po śmierci, powiadają orficy, czyste dusze czeka wiekuista szczęśliwość, nieuleczalnie zaś złe - wieczne cierpienia. Pozostałe dusze skazane zostaną na oczyszczające cierpienie i na dziesięciokrotne odpokutowanie za każdy grzech, zanim nadejdzie czas na reinkarnację i powtórne narodziny. Byli wegetarianami. Platon przyswoił sobie wiele z ich nauk, a jego teoria idei, w której kładzie taki nacisk na życie duchowe, głosząc tezę o supremacji ducha nad ciałem, stanowi być może najpoważniejszy — 210 —

PLATON

wkład w filozofię religii, jaki kiedykolwiek w ogóle został dokonany. Nie mówi to zbyt wiele. TWierdzi się o Platonie, że przez swój idealizm, przez przeczucie istnienia niezmiennego świata prawdziwie rzeczywistego, ukrytego za światem zmysłowym, oraz przez swą koncepcję bo-skości i stosunku religii i moralności wywarł głęboki wpływ na Cycerona, Kwintyliana, św. Augustyna, Spencera, Addisona, Coleridge'a, Shelleya i Wordswortha. Już za nich samych można by mu wiele wybaczyć. Za młodu pisywał wiersze miłosne, także do młodych mężczyzn. Były okropne. Napisał też sztukę na konkurs ogłoszony przez miasto, ale rzucił ją na pożarcie płomieniom po spotkaniu Sokratesa. Tak bardzo obawiał się wydelikacającego wpływu muzyki, że poddał restrykcjom jej wykonywanie w obu swych projektach idealnego państwa. O tym, że Platon znał się na żartach, świadczy to, że umieścił ich wiele w swoich dziełach, przypisując je Sokratesowi. Jednakże w jego „Prawach" nie ma ani Sokratesa, ani żartów. Platon zdefiniował któregoś razu człowieka jako „zwierzę dwunożne i nie opierzone" i był wychwalany za ten pouczający opis. Diogenes oskubał kurczaka, przyniósł go na następny wykład Platona i pokazał go mówiąc: - Oto jest człowiek Platona. Platon uzupełnił swą definicję przez dodanie sformułowania: „i posiadający szerokie paznokcie". Z dzieła Diogenesa Laertiosa czerpiemy wiadomość, że Sokrates, słuchając Platona czytającego swego „Lizysa", wykrzyknął: - Na Heraklesa, ileż kłamstw ten młody człowiek o mnie opowiada! O systemach rządzenia Platon już za młodu wiedział to, o czym na ogół przekonujemy się później - wszystkie prędzej lub później zawodzą. Zatem wymyślił swój własny. Budzi on odrazę. „Państwo" Platona, owo dzieło, w którym oczywiście Sokrates jest stale uprzejmy i wesoły, przedstawia w formie dialogu rozmo— 211 —

JOSEPH HELLER

wę, która rzekomo odbyła się pewnego wieczoru w 421 roku p.ne., a więc gdy Platon miał siedem lat. Idealna republika Platona to komunistyczne państwo, w którym korpus strażników utrzymuje porządek w imieniu rządzącej elity filozofów, mimo że wszyscy filozofowie, których Platon osobiście znał, byli albo hultajami pozbawionymi skrupułów, albo mieli reputację ludzi całkowicie bezużytecznych. Wszelkie dobra materialne stanowić miały własność społeczną i być wspólnie używane. Dzieci byłyby po prostu oddzielane od swoich matek i oddawane na wychowanie w grupach, tak że żadna matka w tym doskonałym świecie nie znałaby swojego dziecka ani żaden ojciec nie byłby pewien swego ojcostwa. Platon był lepszego mniemania o kobietach niż Arystoteles i uważał, że należy powierzyć im te same obowiązki co mężczyznom, jak również zapewnić identyczne wykształcenie. - Czy mamy pozwolić im również występować nago na zapaśniczych matach, jak to czynią mężczyźni? - miał zapytać Sokrates. - To mogłoby na początku wydawać się absurdalne, a w szczególności widok starych kobiet, ćwiczących wespół z mężczyznami, ale można się do tego przyzwyczaić. Platon był obecny na procesie Sokratesa lub kazał w swej „Obronie" powiedzieć Sokratesowi, że tam był; chociaż gdyby skłamał, to przecież tacy jego literaccy rywale jak choćby Ksenofont natychmiast by mu to wytknęli. Nie sposób przecenić rywalizacji między dwoma greckimi filozofami, między utalentowanym nauczycielem i jego równie utalentowanym uczniem. Łatwo sobie wyobrazić satysfakcję, z jaką Arystoteles zauważył na początku swej „Etyki nikomachejskiej", że jakkolwiek Platon jest mu drogi, to jednak kocha prawdę bardziej od niego. Lub też rozdrażnienie, jakie by poczuł, gdyby dowiedział się, że wpływ Platona na przyszłe pokolenia będzie większy niż jego. Arystoteles zwany był ojcem logiki, psychologii, nauk politycznych, krytyki literackiej, fizyki, fizjologii, biologii oraz innych nauk przyrodniczych, estetyki, epistemologii, kosmologii, metafizy— 212 —

PLATON

ki i językoznawstwa, a także miał do powiedzenia więcej niż ktokolwiek inny na temat etyki. Trudno zaprzeczyć, że Platon miał większe wzięcie. Ojcowie Kościoła, jak pisze Hamilton, twierdzili, że w pierwszym zdaniu Platońskiego „Timajosa" odkryli zapowiedź dogmatu o Świętej Trójcy. Zdanie to, wypowiedziane przez Sokratesa, brzmiało następująco:, Jeden, drugi, trzeci, ale gdzie jest, mój drogi Timajosie, ten czwarty spośród tych, którzy byli moimi gośćmi wczoraj, a dzisiaj mają mnie ugaszczać?" Gdy na procesie Sokratesa sędziowie uznali filozofa za winnego i dali mu szansę poproszenia o karę łagodniejszą niż śmierć, Platon usłyszał z ust Sokratesa: - Dlaczegóż miałbym o nią prosić? Skoro Sokrates nie wiedział, czy śmierć jest dobra czy zła, nie obawiał się jej. Skoro był też przekonany, że nigdy nikomu nie uczynił nic złego, to tym bardziej nie zamierzał siebie skrzywdzić, prosząc o jakąś karę, która byłaby złem samym w sobie. - Czy mam prosić o karę więzienia? Dlaczegóż miałby żyć w zamknięciu, być niewolnikiem kaprysów nadzorców więzienia - osławionej .jedenastki"? - Czy może karą miałaby być grzywna, a ja spędzałbym dni w więzieniu do czasu jej zapłacenia? To byłoby to samo, jako że nie posiadał dość pieniędzy i musiałby tak czy inaczej siedzieć w więzieniu. Gdyby natomiast, zauważył, miał pieniądze, to mógłby zaproponować grzywnę taką, jaką byłby w stanie zapłacić. - A może powinienem zgodzić się na wygnanie? To być może byłaby kara, jaką sędziowie najchętniej by zaakceptowali i na której propozycję czekali. Ale Sokrates nie miał zamiaru ułatwiać im życia. Nie zamierzał nigdzie wyjeżdżać. - Musiałbym być doprawdy zupełnie zaślepiony przywiązaniem do życia, aby tak nierozsądnie oczekiwać, że skoro wy, moi współobywatele, nie możecie znieść moich wypowiedzi i uważacie je za tak drażniące, to inni mogliby mnie tolerować. Nie, doprawdy, mężowie ateńscy, to nie jest prawdopodobne. A cóż to za ży— 213 —

JOSEPH HELLER

cie miałbym prowadzić w moim wieku, wędrując z miasta do miasta, stale zmieniając miejsce wygnania i będąc stale wypędzany? Albowiem jestem zupełnie pewien, że dokądkolwiek się udam, tam młodzieńcy będą jak tutaj gromadzić się, żeby ze mną rozmawiać. Jeśli będę ich odpędzał, ich rodzice wygnają mnie na ich życzenie, natomiast jeśli będę z nimi dyskutował, ich rodzice wypędzą mnie dla ich dobra, jak wy chcecie postąpić teraz. A czy nie mógłby po prostu trzymać języka za zębami tam, dokąd się uda? Nie, nie mógłby. - Otóż zdaję sobie sprawę z tego, że mogę mieć poważne trudności z doprowadzeniem do tego, byście to zrozumieli. Gdyż jeżeli wam powiem, że byłoby to nieposłuszeństwem wobec boga i że dlatego nie mogę trzymać swego języka na wodzy, to nie dacie mi wiary. A jeśli znowu powiem, że owe codzienne rozważania o cnocie i innych rzeczach są właśnie największym przywilejem człowieka, i jeśli powiem, że życie ludzkie bez takich rozważań nie jest naprawdę warte przeżycia, to będzie jeszcze mniej prawdopodobne, że mi uwierzycie. A jednak to, co mówię, jest prawdą, jakkolwiek trudno was o tym przekonać. Chadzał po mieście i zadawał ludziom różne pytania w nadziei, że natrafi na człowieka mądrzejszego od niego. Sądził, iż nie potrwa to długo, gdyż wiedział, że sam nie posiada żadnej mądrości. - I przysięgam wam, Ateńczycy, przysięgam wam - ponieważ muszę powiedzieć wam prawdę - że w rezultacie mojej misji stwierdziłem, iż ludzie mający najlepszą opinię byli najbardziej głupawi, a ci inni, mniej poważani, okazali się mądrzejsi i lepsi. Najpierw udał się do pewnego polityka, cieszącego się reputacją człowieka mądrego, którego imienia nie poda, i nie mógł oprzeć się wrażeniu, iż mężczyzna ten nie mógł być naprawdę mądry, mimo że za mądrego uważało go wielu, a za najmądrzejszego uważał się sam. - Tak więc pożegnałem go, mówiąc do siebie: no cóż, jakkolwiek nie przypuszczam, by któryś z nas wiedział coś naprawdę pięknego bądź dobrego, to jestem od niego lepszy, ponieważ on nic — 214 —

PLATON

nie wie, a myśli, że wie, podczas gdy ja ani nie wiem, ani nie myślę, że wiem. Potem poszedł do innego człowieka, mającego jeszcze większe pretensje do mądrości, i jego konkluzja była taka sama. - W ten sposób zrobiłem sobie następnego wroga. Politycy byli urażeni, gdy dowiadywali się od Sokratesa, że nie potrafią mówić mądrze o swojej polityce. Utalentowani poeci również nie umieli jasno wypowiedzieć się na temat swoich najcelniejszych utworów ani wyjaśnić źródeł ich inspiracji. - Przytoczyłem im niektóre z najmisterniej opracowanych fragmentów ich dziel i zapytałem o ich znaczenie, myśląc, że mnie czegoś nauczą. I czy uwierzycie mi? Prawie każdy z tutaj zgromadzonych potrafiłby sensowniej mówić o poezji niż oni. Ponieważ byli znani jako poeci, sami uwierzyli, że są najmądrzejsi w innych sprawach, w których wcale mądrzy nie byli. Rzemieślnicy, z którymi rozmawiał, cierpieli na ten sam defekt rozumu, pomniejszający ich zalety. Wiedzieli o wielu rzeczach, o których on nie miał pojęcia, i w tym byli z całą pewnością mądrzejsi od niego. Lecz nawet dobrzy rzemieślnicy popełniali ten sam błąd co poeci - ponieważ byli dobrzy w jednej dziedzinie, uwierzyli, że dysponują wiedzą o wszystkich rzeczach, i byli dość zarozumiali, by uważać, iż znają się na rzeczach w istocie zupełnie im obcych. Sokrates natomiast uważał, że ma nad nimi przewagę pod jednym jedynym względem - wiedział, że nie wie. - I właśnie te moje badania doprowadziły do tego, że narobiłem sobie wielu wrogów, i to najgorszego, najbardziej niebezpiecznego rodzaju, i dały również okazję do rzucania na mnie licznych kalumni, albowiem moi słuchacze wyobrażali sobie, że ja posiadam tę mądrość, której brak dostrzegam u innych. Tymczasem jego mądrość polegała na tym, że wiedział, iż jego mądrość jest niewiele warta i że tylko bóg jest mądry. Jaką karę mógłby zalecić jako najbardziej sprawiedliwą? - Oczywiście taką, jaka mi się należy - powiedział. - Co należałoby uczynić człowiekowi, który nigdy nie zamierzał prowadzić — 215 —

JOSEPH HELLER

spokojnego życia i nie dbał o te rzeczy, o które większość ludzi zabiega: o bogactwo, wygodny dom, interesy rodziny, godności wojskowe, przemawianie na forum publicznym, urzędy, działalność polityczną? Zdając sobie sprawę z tego, że w istocie jestem zbyt uczciwy, by być politykiem i pozostać przy życiu, nie skierowałem się tam, gdzie nie mógłbym zrobić niczego dobrego ani dla was, ani dla siebie, lecz poszedłem zupełnie osobną drogą i po prostu usiłowałem przekonać każdego z was, by zechciał się przyjrzeć sobie i starał się najpierw o cnotę i mądrość, a dopiero potem o własne interesy. Co należałoby uczynić takiemu człowiekowi jak ja? Niewątpliwie coś dobrego, o mężowie ateńscy, jeśli kara proponowana dla mnie ma w rzeczywistości odpowiadać mym uczynkom, a dobro winno być z gatunku właściwego dla mojej kondycji. No dobrze, cóż więc byłoby stosowną nagrodą dla ubogiego człowieka, który jest waszym dobrodziejem i który potrzebuje swobody i wolnego czasu, by mógł was dalej pouczać? Nic nie mogłoby być bardziej odpowiednie dla takiej jak on osoby niż zapewnienie mu na koszt miasta godziwego życia, jakie zwykło się zapewniać zwycięzcom olimpiad. Taka jest jego propozycja, a na tę nagrodę w postaci bezpłatnego utrzymania w Pryta-neum, dodał, z całą pewnością znacznie bardziej zasługuje niż obywatel, który zdobył nagrodę w olimpijskim wyścigu koni czy rydwanów. - Ja jej bardziej potrzebuję, ja jestem w potrzebie, a on ma wszystkiego dosyć. A poza tym on dostarcza wam tylko pozorów szczęścia, podczas gdy ja daję je rzeczywiście. Nieco wcześniej powiedział im wprost: - O mężowie ateńscy, powiadam wam, zróbcie tak, jak wam Anytos każe i albo uwolnijcie mnie od winy, albo nie, ale cokolwiek zrobicie, bądźcie pewni, że nie zmienię swojego postępowania, nawet jeśli miałbym umrzeć sto razy! Nie przerywajcie i słuchajcie mnie! Sądziłem, żeśmy się porozumieli co do tego, że wysłuchacie mnie do końca. Mam jeszcze coś innego do powiedzenia, co być może wywoła w was niezadowolenie, jednakże wierzę, że wysłuchanie tego będzie dla was ważne. A więc pragnąłbym, aby— 216 —

PLATON

ście wiedzieli, że jeśli zabijecie kogoś takiego jak ja, to wyrządzicie większą krzywdę sobie niż mnie. Na zakończenie zgodził się zapłacić grzywnę w wysokości jednej miny, na co, jak sądzi, będzie go stać, po czym dodał: - Ale moi przyjaciele tutaj, Platon, Kriton, Kritobulos i Apollo-doros chcą, żebym zaproponował trzydzieści min za ich poręczeniem, tak że kara będzie wynosić trzydzieści min, której to sumy są oni chyba dostatecznym zabezpieczeniem. Jasne jest, że nie była to uniżona prośba o łagodny wyrok, której spodziewał się zadowolony z siebie trybunał, złożony z pięciuset jeden ludzi, być może nawet skłonnych okazać łagodność. Został uznany za winnego dwustu osiemdziesięcioma głosami przeciwko dwustu dwudziestu jeden. Przesunięcie zaledwie trzydziestu głosów sprawiłoby zasadniczą różnicę, zauważył Sokrates. Powiedział także, że jest zdziwiony tylko proporcją głosów. Skoro nie popełnił żadnej zbrodni - zakpił odważnie - był pewien, że będzie więcej głosów za skazaniem go. Głosów za śmiercią było więcej: trzysta sześćdziesiąt do stu czterdziestu jeden. Osiemdziesięciu sędziów głosowało za tym, by skazać go na śmierć za przestępstwa, których ich zdaniem nie popełnił.

28 Znaczna większość głosów za wyrokiem śmierci na Sokratesa przemawiała na niekorzyść garbarza Asklepiosa podczas jego procesu miesiąc później. Możliwość głosowania to ceniona wolność w Atenach, jazgotliwie perorował Anytos podczas poprzedzającego rozprawę śledztwa. Asklepios dwukrotnie zmarnował swój głos, znalazłszy się w mniejszości i głosując za uniewinnieniem przestępcy, którego większość obywateli uznała najpierw za winnego, a potem nakazała stracić. Asklepios twierdził, że nic w czasie procesu nie wykazało winy Sokratesa. Anytos warknął, że to nie stanowi żadnej różnicy. Liczyło się to, źe większość ludzi uważała go za winnego, chciała, żeby był winny, i głosowała, że jest winny, a Asklepios nie. Przedmiotem sporu — 217 —

JOSEPH HELLER

spokojnego życia i nie dbał o te rzeczy, o które większość ludzi zabiega: o bogactwo, wygodny dom, interesy rodziny, godności wojskowe, przemawianie na forum publicznym, urzędy, działalność polityczną? Zdając sobie sprawę z tego, że w istocie jestem zbyt uczciwy, by być politykiem i pozostać przy życiu, nie skierowałem się tam, gdzie nie mógłbym zrobić niczego dobrego ani dla was, ani dla siebie, lecz poszedłem zupełnie osobną drogą i po prostu usiłowałem przekonać każdego z was, by zechciał się przyjrzeć sobie i starał się najpierw o cnotę i mądrość, a dopiero potem o własne interesy. Co należałoby uczynić takiemu człowiekowi jak ja? Niewątpliwie coś dobrego, o mężowie ateńscy, jeśli kara proponowana dla mnie ma w rzeczywistości odpowiadać mym uczynkom, a dobro winno być z gatunku właściwego dla mojej kondycji. No dobrze, cóż więc byłoby stosowną nagrodą dla ubogiego człowieka, który jest waszym dobrodziejem i który potrzebuje swobody i wolnego czasu, by mógł was dalej pouczać? Nic nie mogłoby być bardziej odpowiednie dla takiej jak on osoby niż zapewnienie mu na koszt miasta godziwego życia, jakie zwykło się zapewniać zwycięzcom olimpiad. Taka jest jego propozycja, a na tę nagrodę w postaci bezpłatnego utrzymania w Pryta-neum, dodał, z całą pewnością znacznie bardziej zasługuje niż obywatel, który zdobył nagrodę w olimpijskim wyścigu koni czy rydwanów. - Ja jej bardziej potrzebuję, ja jestem w potrzebie, a on ma wszystkiego dosyć. A poza tym on dostarcza wam tylko pozorów szczęścia, podczas gdy ja daję je rzeczywiście. Nieco wcześniej powiedział im wprost: - O mężowie ateńscy, powiadam wam, zróbcie tak, jak wam Anytos każe i albo uwolnijcie mnie od winy, albo nie, ale cokolwiek zrobicie, bądźcie pewni, że nie zmienię swojego postępowania, nawet jeśli miałbym umrzeć sto razy! Nie przerywajcie i słuchajcie mnie! Sądziłem, żeśmy się porozumieli co do tego, że wysłuchacie mnie do końca. Mam jeszcze coś innego do powiedzenia, co być może wywoła w was niezadowolenie, jednakże wierzę, że wysłuchanie tego będzie dla was ważne. A więc pragnąłbym, aby— 218 —

PLATON

ście wiedzieli, że jeśli zabijecie kogoś takiego jak ja, to wyrządzicie większą krzywdę sobie niż mnie. Na zakończenie zgodził się zapłacić grzywnę w wysokości jednej miny, na co, jak sądzi, będzie go stać, po czym dodał: - Ale moi przyjaciele tutaj, Platon, Kriton, Kritobulos i Apollo-doros chcą, żebym zaproponował trzydzieści min za ich poręczeniem, tak że kara będzie wynosić trzydzieści min, której to sumy są oni chyba dostatecznym zabezpieczeniem. Jasne jest, że nie była to uniżona prośba o łagodny wyrok, której spodziewał się zadowolony z siebie trybunał, złożony z pięciuset jeden ludzi, być może nawet skłonnych okazać łagodność. Został uznany za winnego dwustu osiemdziesięcioma głosami przeciwko dwustu dwudziestu jeden. Przesunięcie zaledwie trzydziestu głosów sprawiłoby zasadniczą różnicę, zauważył Sokrates. Powiedział także, że jest zdziwiony tylko proporcją głosów. Skoro nie popełnił żadnej zbrodni - zakpił odważnie - był pewien, że będzie więcej głosów za skazaniem go. Głosów za śmiercią było więcej: trzysta sześćdziesiąt do stu czterdziestu jeden. Osiemdziesięciu sędziów głosowało za tym, by skazać go na śmierć za przestępstwa, których ich zdaniem nie popełnił.

28 Znaczna większość głosów za wyrokiem śmierci na Sokratesa przemawiała na niekorzyść garbarza Asklepiosa podczas jego procesu miesiąc później. Możliwość głosowania to ceniona wolność w Atenach, jazgotliwie perorował Anytos podczas poprzedzającego rozprawę śledztwa. Asklepios dwukrotnie zmarnował swój głos, znalazłszy się w mniejszości i głosując za uniewinnieniem przestępcy, którego większość obywateli uznała najpierw za winnego, a potem nakazała stracić. Asklepios twierdził, że nic w czasie procesu nie wykazało winy Sokratesa. Anytos warknął, że to nie stanowi żadnej różnicy. Liczyło się to, źe większość ludzi uważała go za winnego, chciała, żeby był winny, i głosowała, że jest winny, a Asklepios nie. Przedmiotem sporu — 219 —

JOSEPH HELLER

jest integralność systemu, a nie życie jednego siedemdziesięcioletniego człowieka. A system działał. Asklepios zeznał pod przysięgą, że nigdy nie pożyczył Sokratesowi ani koguta, ani niczego innego z drobiu. Nie dostarczał mu nigdy żadnych towarów ani nie świadczył usług. To, że Asklepios obstawał przy twierdzeniu o swojej niewinności, było w oczach oskarżycieli wyraźnym przejawem braku chęci przyznania się do winy. Dlaczegóż więc Sokrates powiedział, że winien jest Asklepiosowi koguta, jeśli w rzeczywistości nie był mu nic winien? - Może - zaryzykował Asklepios - odnosiło się to do boga i miał na myśli ofiarę? - Z jakiej racji człowiek, którego rychło ma spotkać śmierć, miałby składać ofiarę bogowi zdrowia? To nie wydawało się sensowne również samemu podejrzanemu. - Czy to możliwe, że żartował? - sugerował bez przekonania. - Po wypiciu cykuty? Garbarz wyczerpał już swoją pomysłowość. Przypomniał sobie niezbyt wyraźnie, że Sokrates mówił coś na swej rozprawie, że nie boi się śmierci, więc może jednak żartował. Inni jednak nic takiego sobie nie przypominali. Nie było też tego w protokole. Platon jeszcze nie ogłosił swej „Obrony Sokratesa". Istnieją przekazy mówiące o tym, że Platon oraz inne osoby, o których wiedziano, że utrzymywały bliskie kontakty z Sokratesem, przezornie usunęły się na jakiś czas z Aten bezpośrednio po egzekucji, obawiając się prawdopodobnie krwawej łaźni. Asklepios jednak tego nie uczynił, budząc swym postępowaniem zaciekawienie, gdyż to przecież słowa Sokratesa wplątały go w całą tę sprawę. Asklepios odpowiadał, że skoro nie uczynił nic złego, to uważa, iż z całą pewnością nie ma się czego obawiać. Byli w Atenach ludzie niemal codziennie łamiący prawo, którzy wiedzieli, że nie poniosą za swoje czyny kary. — 220 —

PLATON

Na jakiej więc podstawie niewinni mieliby uważać, że prawo im nie zagraża? Karą, jakiej zażądano dla Asklepiosa, była śmierć.

29 Platon żył jeszcze pięćdziesiąt lat. Pisał swoje książki. Założył swoją Akademię. I stopniowo tracił wiarę w możliwość poprawy ludzi i społeczeństw. Każda istniejąca społeczność jest źle rządzona, pisał w swoim „Liście siódmym", o ile „List siódmy" jest jego autorstwa. Wszystkie państwa, powiadał Platon, są rządzone w imię egoistycznych interesów klas dominujących. A reforma istniejących instytucji jest dlatego nie mniej trudna niż ustanowienie nowych instytucji. Platon był przekonany, że wiedza jest cnotą, że jest wrodzona nam wszystkim i może zostać odkryta w drodze niestrudzonych poszukiwań. Swoją wiarę w możliwość ufundowania idealnej społeczności wyraził w pojęciu „cnotliwego tyrana", człowieka wyposażonego we władzę absolutną, który jest dość altruistyczny, aby stać się królem-filozofem. Trzy razy Platon udawał się na Sycylię, łudząc się, że takiego człowieka odnalazł. Podczas jego pierwszego pobytu w Syrakuzach tamtejszy tyran, jak powiadają, rozważał, czy Platona zabić czy raczej sprzedać w niewolę. Zdecydował się na drugie rozwiązanie. Platon uniknął niewoli tylko dzięki szczęśliwemu zbiegowi okoliczności, gdyż znalazł się hojny dobroczyńca, który zapłacił za niego znaczny okup i uzyskał jego zwolnienie. W czasie jego drugiej wizyty, po śmierci tyrana, po którym ster rządów przejął jego syn, Dionizios U, Platon znalazł sobie potężnego patrona w osobie wuja młodego władcy. Wkrótce patron ów został wygnany na podstawie podejrzenia, iż sprowadził filozofa w celu zamącenia w głowie i zagarnięcia władzy dla siebie. Platon był już sędziwy, gdy poproszono go o przyjazd. Lekceważąc swoje poprzednie doświadczenia, udał się na Sycylię. Znalazł się tam wkrótce w areszcie domowym, gdzie spędził kilka — 221 —

JOSEPH HELLER

miesięcy, i zwolniony został dopiero po apelach intelektualistów z innych części wyspy. Diogenes Laertios powiada, że po powrocie do kraju Platon nie mieszał się już do polityki, jakkolwiek jego pisma dowodzą, że nie przestał interesować się sprawami rządzenia. Jako że urodził się w czasie osiemdziesiątej ósmej olimpiady, w siódmym dniu miesiąca thargelion, miał wtedy około siedemdziesięciu lat. Mając lat siedemdziesiąt, wyjaśniał przyczyny swoich niepowodzeń w Syrakuzach, pisząc, że żadne miasto nie może zaznać spokoju, jakiekolwiek by tam obowiązywały prawa, „kiedy mężczyźni uważają za godziwe trwonić majątki na różne zwariowane zbytki i traktują niemal jak swój obowiązek, aby próżniaczyć się we wszystkim za wyjątkiem jedzenia, picia i rozpusty". Miary jego sycylijskich upokorzeń dopełniło to, że Dionizios JJ, kiedy został obalony i wygnany, zaczął wyobrażać sobie, iż stał się znawcą filozofii, i opublikował pracę tłumaczącą poglądy Platona. Jest ona ciętą odpowiedzią na groteskowe i zadziwiające zapewnienia Platona w jego „Liście siódmym", że nigdy nie powstał i nie powstanie traktat wykładający jego poglądy. Chyba że Platon nie napisał owego listu, w którym to wypadku można by nawet przyjąć, że nigdy nie postawił stopy na sycylijskiej ziemi. Platon napisał, że wiedzy, którą posiadł, nie można wysłowić; rozbłyskuje ona nagle w duszy jak płomień wiary. Tak mówił człowiek, który aż do swej śmierci nauczał za pomocą właśnie słów. Umarł po przyjęciu weselnym. Przyczyną nie było przejedzenie. Należy żałować, że nie żył dostatecznie długo, by ukończyć „Prawa" i przeredagować gwoli większej jasności i zwięzłości owe rozwlekłe wywody przybysza z Aten, który opowiada swoim dwóm słuchaczom o idealnym mieście, gdzie jedyną wolnością byłaby wolność bycia posłusznym i gdzie on sam nie mógłby głosić swoich poglądów. W społeczeństwie opisanym w „Prawach" cała władza należałaby do starszyzny, gdyż, jak uważał niemłody już Platon, starsi ludzie są konserwatywni. — 222 —

PLATON

Niewolnictwo miało zostać utrzymane. Społeczeństwo dzieliłoby się na dwanaście stanów, a każdy stan na cztery kategorie, jak w Atenach za Solona, wedle stopnia zamożności obywateli. Nadmierne bogacenie się było zakazane, takoż pogoń za zyskiem. Przetwórstwo rolne i handel także miały zostać objęte zakazem. Jednakże w skład rządzącego senatu wejść mieli tylko ci obywatele, którzy posiadaliby znaczny majątek i wysoką rangę. Platon, krytykując bogactwo, dawał władzę bogatym. Była to znowu klasyczna grecka oligarchia, która prędzej czy później triumfalnie wychodziła na pierwszy plan. Arystoteles był prawdopodobnie pierwszym myślicielem, który sformułował i zapisał myśl, że własność stanowi podstawę politycznej władzy, i to we wszystkich ustrojach. Wynika z tego, twierdził w swej „Polityce", że przyznawanie przywilejów nie sprawującym władzy i nie-majętnym obywatelom w minimalnym stopniu zwiększa ich rzeczywiste wpływy, w znacznej natomiast mierze poprawia ich samopoczucie. Głosowanie jest właśnie takim przywilejem, który rzadko kiedy wywiera wpływ czy to na politykę publiczną, czy na dystrybucję dóbr, czy wreszcie na układ sił politycznych. Cornelius Vanderbilt, którego niektóre słowniki biograficzne nadal nieco archaicznie nazywają dziewiętnastowiecznym kapitalistą amerykańskim, powiedział: „Prawo? Cóż mnie obchodzi prawo? Czyż nie mam władzy?" Mimo braku wyższego wykształcenia Cornelius Vanderbilt sformułował w prostej angielszczyźnie maksymę polityczną, znaną teraz powszechnie pod nazwą Vander-biltowskiego pierwszego prawa rządzenia. W dzisiejszych czasach nie ma już w Ameryce kapitalistów. Są za to przemysłowcy, biznesmeni, finansiści, promotorzy i filantropi. Zapomnieliśmy już nazwisko wybitnej amerykańskiej rodziny, której finansowe imperium mogło powstać dzięki sprzedaży rządowi zepsutego mięsa podczas wojny secesyjnej. Nie pamiętamy też nazwisk tych, którzy sprzedawali Indianom koce z zarazkami ospy ani tych, którzy dawali bydłu przed ważeniem najpierw sól do lizania, a potem wodę do picia. Pamiętamy nazwisko człowieka,

— 223 —

fOSEPH HELLER

który finansował sprzedaż wybrakowanych karabinów dla wojsk Unii. Był to J. P. Morgan. Dzisiaj podobne operacje handlowe przeprowadzają korporacje obracające tak zwanymi „pewnymi akcjami". Platon uważał, że państwa żyjące z morza są niestabilne i nieustannie gonią za zyskiem. Miasta kupców i sklepikarzy są nieprzyjazne i nielojalne tak wobec innych narodów, jak własnych obywateli. W 1947 roku Departament Wojny USA., ministerstwo istniejące od 1789 roku, został przemianowany na Departament Obrony; sekretarz wojny stał się sekretarzem obrony. Od tamtego czasu Stanom Zjednoczonym ani razu nie groziła wojna. Groziła im obrona. Miasto dobrze uzbrojone, powiada Platon, może tylko przerazić sąsiednie miasto i spowodować, że także ono uzbroi się w obronie własnej, co tym samym zwiększy ogólne zagrożenie wojenne. Może jednak uniknąć roli inicjatora nie kończącego się wyścigu zbrojeń, który nieuchronnie prowadzi do wojny, miast jej zapobiegać. To właśnie Wiliam Henry Yanderbilt, syn Corneliusa, który w roku 1882 założył fundację popierania nauk politycznych jako dyscypliny akademickiej, wypowiedział maksymę znaną obecnie powszechnie jako Vanderbiltowskie drugie prawo rządzenia: „To, co publiczne, niech będzie przeklęte". W krajach totalitarnych takich jak Chiny i ZSRR to, co publiczne, jest niszczone za pomocą rozporządzeń, reglamentacji, policji i terroru. W demokracjach zachodnich podupada przez lekceważenie i protekcjonizm. W „Prawach", w których Platon szuka lekarstwa na wszystkie choroby, znajdują się przepisy na sukces i są też wymienione kary dla tych, którzy by z tych przepisów kpili. - Masz bardzo niskie mniemanie o ludziach - zauważa jeden ze słuchaczy gościa z Aten. Nad sprawami ludzkimi rzadko kiedy warto się zastanawiać, twierdzi przybysz, którego dwuosobowe audytorium z rzadka ma okazję wtrącić coś we wszystkich dwunastu rozdziałach, przepełnionych niechęcią i złośliwością. — 224 —

PLATON

W porównaniu z Platonem Jonathan Swift jest świętym Mikołajem Sprawy ludzkie być może nie stanowiły dla Platona tematu godnego rozważań, ale postulował on surowe kary dla bezbożników, którzy są przekonani, jak Arystoteles w swej „Metafizyce", że bogowie nie dbają o ludzkie sprawy. Platon jako autor „Praw" jest znacznie surowszy niż sędziowie, którzy skazali Sokratesa na śmierć za bezbożność, a później oskarżyli o to samo Arystotelesa. Każdy, kto uczyłby o Homerze lub zapoznawał studentów z innymi dziełami, w których bogowie nie zawsze są przedstawieni jako sprawiedliwi, moralni i łaskawi dla ludzi oraz dla siebie nawzajem, zostałby uwięziony na pięć lat, jeśli dopuściłby się tego przestępstwa po raz pierwszy. W przypadku recydywy byłby skazany na śmierć, i to bez prawa do pochówku. Hezjod i Homer, powiada Platon, powtarzali kłamstwa najgorszego rodzaju. Nie mówi jednak, kto opowiadał kłamstwa lepszego rodzaju. Wszystkie dzieci mają być kształcone w jednakowy sposób. Jeśli będą uczestniczyć w takich samych grach w jednakowych warunkach, gdy będą cieszyć się z identycznych zabawek, to staną się do siebie podobne, gdy dorosną, i nie będą chciały nowości, nie będą chciały zmieniać obowiązujących w państwie praw i zwyczajów. W czasie festynów będą występować trzy chóry - dziecięcy, młodzieżowy i męski, które będą śpiewać identyczny refren: „Cnota i szczęście są nierozłączne". Ponad wszystkim stałoby oczywiście prawo. Strażnicy byliby pilnowani przez skrutatorów, a tych z kolei nadzorowałaby Rada. Wszyscy przedstawiciele władzy byliby tylko sługami doskonałego i niezmiennego prawa. Platon nadal miał lepsze mniemanie o kobietach niż Arystoteles. Uważał, że mogą się one kształcić i powinny pobierać takie same nauki jak mężczyźni, aby przestały być nieużytecznym ciężarem. W państwie tym miało mieszkać pięć tysięcy czterdziestu obywateli.

— 225 —

JOSEPH HELLER

Platoński Ateńczyk ubolewał, że proponowany przez niego ustrój nie jest najlepszy z możliwych. Najlepszy jest komunistyczny ustrój z „Państwa", ale projekt tamten będzie musiał zostać zarzucony, gdyż nie odpowiadałby jednak obywatelom. Platon doszedł do wniosku, że ludzie są jednak zbyt ułomni, by można było zrealizować idee z „Państwa". Teraz mężczyźni mogliby mieć własne żony i dzieci, a każdy otrzymałby równy przydział ziemi. Lewe ręce powinny być ćwiczone tak, by dorównywały sprawnością prawym. Dzieciom nie byłoby wolno chodzić przez pierwsze trzy lata życia, aby ich delikatne członki uchronić przed zniekształceniami spowodowanymi przez zbyt wczesny wysiłek. Jednakże powinny być noszone przez piastunki, gdyż ruch ma magiczne właściwości dla zdrowia i konstytucji człowieka. Ruch ma także równie dobroczynny wpływ na duszę, gdyż zmniejsza lęk, pobudza odwagę oraz sprowadza pogodny nastrój. Pożyczanie na procent, a także żądanie posagu było zakazane. Każdy, kto splamiłby się pogonią za zyskiem, szedłby na rok do więzienia za pierwszym razem, na dwa lata za drugim, i tak dalej. Państwo powinno być cnotliwe, nie bogate, gdyż tych właściwości nie da się pogodzić w żadnym państwie. Miasta powinny być budowane z dala od wybrzeży, aby nie zajmowały się handlem niepotrzebnymi towarami, gdyż zagrażałoby to państwu zalewem złota i srebra, które to kruszce wywierają z kolei fatalny wpływ na dobre obyczaje i moralność w ogóle. Handel detaliczny - owa godna pogardy, lecz nieodzowna praktyka, polegająca na kupowaniu towarów i sprzedawaniu ich po wyższej cenie, sprzedawaniu, można rzec, w sposób dość podły, bo za więcej pieniędzy, niż są warte - byłby ograniczony i mogliby się nim zajmować jedynie cudzoziemscy kupcy lub osiadli obcokrajowcy. Jednakże nie tolerowano by kupców, którym udałoby się zbić większy majątek. Już w „Państwie" Platon zauważył, że interesami zajmują się głównie ludzie fizycznie najsłabsi, z których byłby niewielki pożytek w innych dziedzinach. — 226 —

PLATON

Podobnie jak ruch, również liczby mają swoje uświęcone, metafizyczne właściwości, dlatego nie wolno zmieniać ustalonych proporcji. Liczba pięciu tysięcy i czterdziestu obywateli ma być stale taka sama. Platon podaje więcej sposobów mających skutecznie regulować liczebność populacji, niż chcielibyśmy poznać. Ludzie wstawaliby wcześnie i zawsze mieliby coś do roboty, gdyż śpiący człowiek jest niewiele lepszy od martwego, a natura pokazała, że wcale nie potrzebujemy tyle snu, na ile mamy chęć. Arystoteles, przeglądając te nie wydane i nie opracowane literackie remanenty swojego mentora, natrafił na tyle projektów uregulowań dotyczących handlu i rynku, że nie był w stanie zapoznać się ze wszystkimi. Były tam nawet projekty przepisów określających zasady samego rozplakatowania ustaw gospodarczych. Głód, pragnienie i popęd seksualny - trzy naturalne potrzeby człowieka - są chorobliwe, czytał zdumiony Arystoteles. Platon nadal miał zamiar trzymać je na wodzy za pomocą trzech najpotężniejszych czynników, wpływających na ludzkie zachowanie - strachu, prawa oraz właściwego rozumowania. Życie w jego państwie miało być dobre, a nie przyjemne. Emigrować można było tylko w celach kolonizacyjnych, gdyby liczba ludności przekroczyła poziom idealny. Nikt poniżej czterdziestki nie miałby prawa podróżować za granicę, a nawet po czterdziestce nikt nie mógłby wyjechać w sprawach prywatnych. Miały być trzy więzienia: jedno blisko rynku dla pospolitych przestępców, drugie w pobliżu sali posiedzeń urzędników Rady oraz trzecie, usytuowane gdzieś w głębi kraju, w możliwie najdzikszej i wyludnionej okolicy. Platon pisał, że pokój jest lepszy od wojny, a pojednanie lepsze od podboju. Jednocześnie był za uzbrojeniem swego państwa w takim stopniu, aby nie budziło to uczucia zagrożenia u sąsiadów i nie skłaniało ich do zbrojenia się na wypadek wojny. Mężczyźni winni ćwiczyć się w sztuce wojowania stale, a nie tylko podczas wojny. Raz w miesiącu powinny być organizowane °o najmniej jednodniowe marsze dla wszystkich obywateli - mężczyzn, kobiet i dzieci - i to bez względu na pogodę. — 227 —

JOSEPH HELLER

Obywatele przed pięćdziesiątką nie mieliby prawa ani do układania pochwalnych przemówień, ani do nadzorowania publicznych uroczystości. Bezwzględnie zabronione byłoby śpiewanie nie zatwierdzonych oficjalnie pieśni. Duszy ludzkiej należy oddawać należną jej cześć, gdyż stanowi ona najbardziej boski element natury człowieka. Pazerni kapłani, proponujący za opłatą pośrednictwo w uzyskiwaniu łask boskich i sprowadzaniu zmarłych do Hadesu, byliby skazywani na dożywotnie więzienie. Nie mogliby rozmawiać z innymi więźniami, a po śmierci ich ciała byłyby wyrzucane poza obręb miasta. Takie były ostatnie konkluzje, zawarte w późnych pismach Platona, tego pogańskiego filozofa, którego nauki posłużyły jako fundament filozoficznej doktryny religii Zachodu. Przenikająca te spekulacje myślowe Platona nienawiść do rodzaju ludzkiego wyrastała z jego autentycznej nienawiści do ludzi. Platon napisał, że „to owa nieuleczalna niegodziwość człowieka czyni pracę prawodawcy smutną koniecznością". Nie powiedział, niestety, jakie jest skuteczne lekarstwo na niegodziwość prawodawcy. Bogaci przyjaciele Solona bogacili się, korzystając z poufnych informacji. Wyrocznia delficka znana była z tego, że brała łapówki.

XIV

ARYSTOTELES 30 Arystoteles był praktycznie niemal pewny, że Aleksander nie był zamieszany w zabójstwo ojca. Nie miał jednak tej pewności w przypadku jego matki, Olimpias. Aleksander chciał objąć tron po ojcu, matka zaś gorąco go w tym popierała. Przy wydatnej pomocy matki Aleksander w ciągu kilku dni rozprawił się za pomocą morderstw i egzekucji z tymi arystokratami, którzy sprzeciwiali się jego sukcesji, a tylko kilka miesięcy zajęła mu pacyfikacja greckich miast, buntujących się przeciwko kontynuacji macedońskiej hegemonii. Sama Olimpias natomiast rozprawiła się z najgroźniejszym konkurentem jej syna - małoletnim synkiem ostatniej faworyty Filipa, Kleopatry. Olimpias zamordowała dziecko siedzące na kolanach matki, po czym zmusiła młodą królową do powieszenia się. Imię Kleopatra jest greckie i tak starożytne, że pojawia się nie tylko u Homera, ale już w legendzie o Jazonie i Argonautach. Było również tak rozpowszechnione w kulturze macedońskiej, że przetrwało w Egipcie, gdzie nosiły je kobiety z dynastii Ptolemeuszy, którą założył oficer i przyjaciel Aleksandra. Kleopatra VII była słynną kochanką Cezara i Marka Antoniusza. Wszystkie Kleopatry były Greczynkami. Zgodnie z egipskimi zwyczajami Kleopatry poślubiały swoich rodzonych braci, którzy przyjmowali imię Ptolemeusz, po czym °we pary małżeńskie zwykle zabierały się do dzieła, mordując swoich rodziców oraz dzieci konkurencyjnych małżeństw. — 229 —

JOSEPH HELLER

Owdowiała Kleopatra II pozostała z synem, którego ojcem był jej brat. Poślubiła swojego drugiego brata, Ptolemeusza VTJ, który obiecał, że będzie rządził wspólnie z chłopcem i zapewni im opiekę. Zamordował chłopca już w dniu ślubu. Tenże Ptolemeusz poślubił później również córkę swej żony, a zarazem swoją siostrzenicę, Kleopatrę HI, którą wyraźnie preferował w tym kazirodczym trójkącie. Gdy Kleopatra U zaprotestowała przeciwko takiemu traktowaniu jej i ogłosiła syna królem, Ptolemeusz zamordował go, poćwiartował jego ciało, a głowę i ręce posłał matce. W końcu pogodzili się. Kleopatra odziedziczyła tron na mocy umowy, po czym została zamordowana przez jednego z jej synów, który zapragnął zająć jej miejsce. Inna znów Kleopatra, Kleopatra Thea, zabiła jednego ze swoich synów, gdy ten nie chciał poddać się jej kontroli. Została otruta przez innego syna, którego właśnie zamierzała otruć. Linia ta wygasła po śmierci Kleopatry Berenike i Ptolemeusza XI. Zamordował on swoją żonę, ale sam został później zamordowany przez aleksandryjczyków. Na tronie zasiadł jego nieślubny syn, Ptolemeusz XII, którego synami byli Ptolemeusz XJJ.I i Ptolemeusz XIV. Córką tego ostatniego była Kleopatra VII, znana nam z Plutarcha i Szekspira. Gdy Cezar przybył do Egiptu, była ona żoną jednego ze swoich braci, który zginął potem w wojnie prowadzonej przeciwko dwóm braciom, a kiedy Cezar wyjechał, poślubiła innego brata. Była świadkiem jego zabójstwa, zanim przybył Marek Antoniusz. Takimi sposobami potomkowie Ptolemeusza utrzymywali władzę w rodzinie. Matka Aleksandra przechwalała się, że jego ojcem nie jest Filip, ale ktoś znacznie znamienitszy, mianowicie sam Zeus, który w noc poślubną przybył do jej łoża w postaci węża. Olimpias powiadała złośliwie, że Filip stracił wzrok w oku, którym zerkał przez dziurkę od klucza, by podglądać, jak kopulują ze sobą kobieta i bóg. Arystoteles nie wierzył jej. Aleksander wierzył. — 230 —

ARYSTOTELES

Niesnaski między ojcem a synem zaostrzyły się, gdy Filip porzucił Olimpias, co utrudniało Aleksandrowi dziedziczenie tronu. Dochodziło między nimi do gwałtownych sprzeczek podczas owych wieczornych orgii i pijatyk, tak częstych na dworze w Pełli. Na uczcie z okazji zaślubin Filipa z Kleopatrą Aleksander zareagował bardzo wojowniczo na toast wzniesiony przez wuja panny młodej. Rozgniewany i pijany Filip zatoczył się w stronę syna z obnażonym mieczem w dłoni, potknął się o jego brzeszczot i upadł. Aleksander śmiał się. - Popatrzcie - drwił, patrząc z góry na ojca - jak człowiek, który chce wyruszyć na podbój Azji, wywraca się, i to tak łatwo, gdy próbuje przejść przez pokój. Aleksander liczył sobie wtedy około dziewiętnastu lat. Gdy miał lat dwadzieścia, zdławił bunty na północy aż po Dunaj, zrównał z ziemią Teby i zmusił federację koryncką, by ogłosiła go władcą całej Grecji. Zgromadził armię liczącą trzydzieści dwa tysiące żołnierzy piechoty i pięć tysięcy jazdy, którą wspierało sto sześćdziesiąt okrętów. Przeprawiwszy się przez Hellespont, ruszył na Persję, aby dokonać wielkich podbojów. Strawił na tym jedenaście lat, czyli resztę swego życia. Arystoteles nie towarzyszył mu. Uznał tę decyzję za jedną z najmądrzejszych w swoim życiu. Zarekomendował natomiast Aleksandrowi swojego siostrzeńca, Kallistenesa. Razem z ekspedycją wyruszyła również pewna liczba młodych uczonych z kręgu Arystotelesa, którzy sumiennie nadsyłali raporty o przebiegu wydarzeń oraz opisy, rysunki, a czasem nawet okazy zwierząt i roślin nie występujących w Grecji. Arystoteles umieszczał je w swoim muzeum przyrodniczym i katalogował według ras, rodzajów i gatunków. Zajęty był też stale organizacją i rozbudową Liceum, rewidowaniem założeń z zakresu teorii muzyki oraz gromadzeniem idei i koncepcji, mających znaleźć się w jego „Fizyce", „Logice", „Metafizyce", „Polityce", „Analitykach pierwszych", „Analitykach wtórych", „Etyce nikomachejskiej", „Etyce eudemejskiej" i innych dziełach. — 231 —

JOSEPH HELLER

Jego siostrzeniec Kallistenes, filozof i historyk, był uprzykrzonym pedantem skłonnym do przerywania, niezdolnym do słuchania i nieustępliwym. Aleksander kazał go zabić. Gderliwe listy od Olimpias otrzymywał Aleksander regularnie. Były niezmiennie pełne narzekań, głównie na regenta Antypatra i na ograniczenia, jakie na nią nałożył. Aleksander był nadzwyczajnie przywiązany do matki, ale nigdy nie chciał jej widzieć. Wyżalił się kiedyś swojemu dobremu kompanowi, Klitosowi, że jego matka żąda wysokiej ceny za te dziewięć miesięcy, w czasie których dawała mu schronienie w swoim ciele. Tenże Klitos ocalił wcześniej Aleksandra od śmierci podczas bitwy nad rzeką Granikos, a sam zginął z jego ręki - Aleksander przebił mu pierś włócznią. Władca tłumaczył się potem, żałując swego czynu i czując wyrzuty sumienia, że uczynił to w pijackim szale. - Czy nigdy nie uwolnię się od tego utrapienia, jakim jest moja matka? - zawołał kiedyś Aleksander. Klitos zaprzeczył ruchem głowy. - Tylko jakaś inna Olimpias mogłaby ci w tym pomóc. Kiedy do Grecji dotarła wieść o śmierci Aleksandra, jego matka, dążąc do przejęcia władzy, przede wszystkim zamordowała przyrodniego, na poły obłąkanego brata Aleksandra, ostatniego z żyjących synów Filipa. Zatriumfowała na krótko, zaledwie na rok, podczas którego odbyła się istna orgia zabijania, po czym sama została zamordowana przez krewnych swoich ofiar.

31 Gdy w 332 roku p.n.e. Aleksander, opuściwszy Babilon i Syrię, zmierzał przez Palestynę do Egiptu, by ogłosić się tam faraonem, dotarła do Aten wiadomość, że po drodze natrafiono na hebrajską Biblię, w której pierwszych ustępach wyłożono teorię powstania świata. Arystoteles poznał szczegóły i od razu wiedział, że nie powinno się o tym mówić. — 232 —

ARYSTOTELES

Teoria ta była tak prosta, że filozof był wściekły, iż wcześniej na to nie wpadł. Niech się stanie światło, i było światło. Cóż mogło być prostszego? W kilku zaledwie ustępach było tam wszystko. Na początku Bóg stworzył niebo i ziemię. Czemuż on tego nie powiedział? O ileż było to jaśniejsze niż koncepcja Nieruchomego Poruszyciela czy też Pierwszej Przyczyny Ruchu z jego zawiłej kosmologii. I o ileż krótsze. Miał duże uznanie dla tych Żydów, a jednocześnie nie cierpiał ich. Jak długo zdoła to utrzymać w tajemnicy przed swoimi uczniami? Zdawał sobie sprawę, że mężczyzna w średnim wieku, uznający jakąś teorię, do której się przywiązał, nie bada, czy jest ona prawdziwa, natomiast coraz bardziej zależy mu na tym, aby była przyjmowana jako prawdziwa i by on sam był z tej racji przez całe swoje życie odpowiednio honorowany. A teraz, w jak najgorszym akurat momencie, pojawia się ta przeklęta żydowska Biblia. Pomyślał, że w rywalizacji z nią jego „Metafizyka" nie będzie miała żadnych szans. Miał więcej powodów do zmartwienia, niż miał ich kiedykolwiek Platon. Miał też więcej powodów, by stać się antysemitą. „Metafizyka" z jej teorią bytu stanowiła klucz do całej jego filozofii i każdy pragnący zrozumieć jego poglądy powinien zacząć od lektury tego dzieła. Awicenna, wielki uczony arabski z XI wieku, przeczytał, jak mówiono, „Metafizykę" czterdzieści jeden razy i nie zrozumiał z niej ani słowa. Arystoteles popadł na długo w depresję z powodu Biblii i nie rozmawiał o niej prawie z nikim. Ślady tego urazu można najwyraźniej dostrzec na jego obliczu namalowanym przez Rem-brandta. Jak wszyscy pracowici ludzie pióra Arystoteles także nie chciał, by jakiekolwiek jego dzieło zmarnowało się, bez względu na to, — 233 —

JOSEPH HELLER

czy było dobre czy złe, słuszne czy niesłuszne. Nawet gdyby potrafił przewidzieć pojawienie się Szekspira, obstawałby dalej przy swej „Poetyce". Kopernik, Galileusz i Newton być może wymusiliby na nim jakąś przerwę na przemyślenie ich koncepcji, niemniej nadal by głosił swoje poglądy na temat ciał niebieskich, gdyż były one najlepsze z jego teorii i brzmiały bardziej przekonująco od jakichkolwiek innych, głoszonych w owym czasie. Mógłby ewentualnie rozważyć ponownie kwestię niewolników oraz kobiet, jakkolwiek ton jego wypowiedzi na te tematy był dość łagodny, podobnie jak Platona. „Nawet kobieta może być dobra, a nawet i niewolnik - napisał w swojej „Poetyce" w ustępie, w którym rozprawiał o właściwym doborze charakterów w tragedii - jakkolwiek o kobiecie można powiedzieć, iż jest istotą niższą, podczas gdy niewolnik jest istotą całkowicie pozbawioną wartości". To był nawet dość liberalny pogląd jak na konserwatystę, jakim był Arystoteles. Jego krytycy zapominają, że kochał dwie kobiety - swą żonę i swą gospodynię, a przed śmiercią wyzwolił swoich niewolników, co było dla niego czymś trudniejszym niż dla Abrahama Lincolna. Pisał zbyt wiele. Sam mógł sporządzić długą listę niemądrych twierdzeń, których był autorem, i był zadowolony, że nikt nie zechciał podjąć się tej roboty; przynajmniej o nikim takim nie wiedział. Napisał, że jedna jaskółka nie czyni jeszcze lata. Rzadko kiedy chwalono go za to powiedzenie. Ta figura retoryczna, jak wiedział, była dość oklepanym frazesem już wtedy, gdy zacytował ją w swej „Etyce nikomachejskiej". „Nie możesz oszukać wszystkich ludzi naraz" - napisał w „Polityce" i niewielu Amerykanów ma świadomość, że te słowa pochodzą właśnie od niego. Twierdził, że nie znamy żadnych obowiązujących wzorców moralnych, a jednocześnie zawsze postępował tak, jak gdyby wiedział, że są. Arystoteles nie miał kłopotu ze zrozumieniem teorii głoszącej, że na początku Bóg stworzył niebo i ziemię i oddzielił powietrze

— 234 —

ARYSTOTELES

od ładu, i skierował wody w jedno miejsce. Mężczyzna i kobieta żyli w ogrodzie, gdzie wszystko mieli pod ręką. Całe dnie mogli spędzać na rozmyślaniach. To było niebo. Jakież to ma znaczenie, że nie ma na to dowodu? Nie ma go przecież także w wypadku jego „Metafizyki" czy Platońskiej duszy lub idei. , Jeśli żądalibyśmy na wszystko dowodu - pisał - nigdy nie bylibyśmy w stanie niczego udowodnić, ponieważ nie mielibyśmy żadnego punktu oparcia do przeprowadzenia dowodu. Pewne rzeczy są w sposób oczywisty prawdziwe i nie wymagają dowodu." Jego siostrzeniec Kallistenes poprosił go, aby to udowodnił. Arystoteles był rad, że Kallistenes wyruszył na wyprawę z Aleksandrem. Nie rozpaczał, gdy dowiedział się, że został zabity. Oczywiście Arystoteles rozumiał, że niepodobna udowodnić, iż coś jest w sposób oczywisty prawdziwe. Nawet oczywistą prawdziwość tego twierdzenia. Paradoks ten sprawiał mu przyjemność. Arystoteles kwaśno wspominał w Nowym Jorku, mieście, którego zaczynał mieć dosyć, jak sofista Gorgiasz twierdził, że potrafi udowodnić, iż nie ma niczego, co by człowiek mógł wiedzieć. Mówił on, że jeśli ktoś się czegoś nauczył, to tego nie rozumiał, a jeśli nawet rozumiał, to nie potrafił przekazać tego innym. Sofista Protagoras powiedział: „O bogach nie mogę wiedzieć ani że istnieją, ani że nie istnieją, ani jaka jest ich natura". Arystoteles przypomniał sobie, że w „Kritiasie" Platona przeczytał, iż nic nie jest pewne oprócz tego, że narodziny prowadzą do śmierci. Z Metrodorosa pochodził jego ulubiony aforyzm: „Nikt z nas nic nie wie, nawet tego, czy wiemy coś czy nie". Arystoteles, na odwrót, był człowiekiem, który wiedział, że wie. Jego zdaniem w każdym mieście liczącym ponad sto tysięcy mieszkańców da się odczuć brak wspólnych celów i poczucia jedności, jak również trudne okaże się zarządzanie takim miastem. Niewolnicy potrzebni są do szczęścia. Kobiety także. Wprawdzie z Arystotelesowskiej wizji doskonałej społeczności usunięty został arystokratyczny komunizm Platona, to jednak obywatelom — 235 —

JOSEPH HELLER

Arystotelesa również nie było wolno zajmować się handlem. Ludzie mieli wstawać wcześnie, jeszcze przed świtem, gdyż takie zwyczaje, jak mówił, przyczyniają się do zdrowia, bogactwa i mądrości. Arystoteles wstał pewnego razu przed świtem i stwierdził, że kobiety mają mniej zębów niż mężczyźni. Jesteśmy dziś skłonni wierzyć, że mają ich tyle samo. Arystoteles pozwalał sobie na sarkastyczny uśmiech za każdym razem, gdy przyglądał się Homerowi, i przypominał sobie, że niemal wszyscy parający się pisarstwem Ateńczycy - mimo że kwitła w mieście kultura, wspaniale rozwijały się poezja, dramat, nauki ścisłe i filozofia, a dyskusje były ciekawe i żywe - byli, z nim włącznie, nastawieni antydemokratycznie, niekiedy wręcz pełni jawnej pogardy dla demokratycznego społeczeństwa, w którym wolno im było pisać tak krytycznie. Dziwne było i to, że udawali sympatię dla zmilitaryzowanej arystokracji spartańskiej i państwa, w którym nie było ani muzyki, ani nauki, ani sztuki. Uczuć tych nie inspirowała bynajmniej jakaś miłość do Sparty, ale po prostu obrzydzenie do tego wszystkiego, co w demokratycznych Atenach tak się rozrosło - do pospólstwa i kupiectwa. Ponieważ Sokrates nigdy nic nie napisał, a Platon w swych dialogach nigdy sam nie przemówił, Arystoteles zachowywał ostrożność, by nie krytykować Sokratesa za te wszystkie ataki Platona na własność prywatną w „Państwie", za wmawianie, że komunizm upora się ze wszystkimi defektami ludzkiej natury, za pogląd, że tak jak ręka porusza się na życzenie mózgu, tak samo jednostka winna poruszać się na każde życzenie państwa. Bardziej umiarkowany od Platona, bardziej naukowy i mniej dogmatyczny Arystoteles doszedł do przekonania, że jest poważniejszym od niego filozofem i że ma do powiedzenia więcej ważnych rzeczy. Platon, twierdził Arystoteles, doszedł do przekonania, że prawy człowiek jest jednocześnie szczęśliwy. Ale Arystoteles wiedział, że Platon nie był szczęśliwy. Dzisiaj wiemy, że taka rzecz jak trwałe szczęście raczej nie istnieje. - Czego mi na początek trzeba - tłumaczył Platon, zanim rozstał się z tym światem - to cnotliwego tyrana. — 236 —-

ARYSTOTELES

Czy miałby on być młody? - zgadywał Arystoteles. _ Powinien być młody - zgodził się Platon - cnotliwy, inteligentny i wyposażony we władzę absolutną. Niech cieszy się tą absolutną władzą tak długo, aż mu się znudzi. Niech ma tyle cnoty i inteligencji, by mógł obmyślić model sprawiedliwego społeczeństwa. Niech zrobi użytek z tej pełni władzy, aby mógł zrealizować swoją wizję. - A co ty byś miał z nim wspólnego? - zapytał Arystoteles. - Ja kształciłbym go w filozofii. Instruowałbym go w zakresie wyboru właściwych celów. - A wtedy? Jak by rządził? - Cnotliwie. - Co to znaczy? Co by robił? Nieco wystraszony Platon spojrzał na Arystotelesa. - Czytałby oczywiście moje „Państwo". - A potem? - Stworzyłby takie państwo. - Z filozofami jako władcami? Nie rządziłby sam? - Wtedy byliby lepsi filozofowie niż teraz - odparł pobłażliwie Platon. - Ty też mógłbyś być jednym z nich. - Z całą własnością w posiadaniu wyłącznie publicznym? Z żonami i dziećmi włącznie? - Naturalnie. Tak byłoby najlepiej. - Dla kogo? Dla bogatych? - Nie byłoby bogatych. - Dla innych obywateli i dla niewolników? - Dla wszystkich. - Ale skąd oni by wiedzieli, że to jest właśnie najlepsze? - Ponieważ ja to właśnie powiedziałem. - A dla niego? - Mój tyran będzie szczęśliwy, rezygnując z rządzenia i pozwalając, by jego władza straciła rację bytu. - Dlaczego - zapytał zdumiony Arystoteles, próbując odnaleźć w tym jakiś sens - miałby ów tyran i ci wszyscy z jego otoczenia, którzy pozwolili mu rządzić, zgodzić się na oddanie władzy? — 237 —

JOSEPH HELLER

- Ponieważ jest człowiekiem cnotliwym. Ponieważ ja im to wytłumaczę. - A czy reszta obywateli zechce się zgodzić? - Będą musieli się zgodzić tak czy inaczej. W mojej cnotliwej, komunistycznej republice zadania jednostki będą się sprowadzać do wypełniania rozkazów władz. - A jeśli ludzie nie będą chcieli słuchać? - Będą prześladowani dla dobra państwa. Strażnicy o to zadbają. - Kto sprawi, że strażnicy będą posłuszni? - dopytywał się Arystoteles. - Gdzie będzie ta wyższa siła, która ich z kolei zmusi? - Cóż to za różnica? To, co robią ludzie na tym świecie, pozbawione jest konsekwencji - dodał z irytacją w głosie Platon. - Wobec tego czemu się o to wszystko troszczysz? Po co rozmawiamy? Dlaczego w ogóle napisałeś swoje „Państwo"? - Pozwól mi chwilę pomyśleć... Ponieważ chciałem. - Dlaczego powinniśmy to czytać? - Dokąd idziesz? Arystoteles udał się do swojej pracowni, aby liczyć nóżki nowych okazów żuczków, jakie znalazł. Nie powiedział swojemu mistrzowi, że nie wyobraża sobie żadnego miasta na świecie, nawet Aten, tak źle rządzonego, że jego obywatele rezygnowaliby z tego, co mają, na rzecz tego, co oferuje Platon. Sądził, że wspólna własność dóbr i rodzin przeciwna jest ludzkiej naturze i naturze państwa. Majątek należący do wszystkich z reguły nie należy do nikogo poza rządem, a rządy zwykle nie interesują się dobrobytem ludzi, którzy im podlegają. W opinii Arystotelesa rola państwa sprowadza się do warunków umożliwiających szczęście obywateli. W społeczeństwie uznającym za swój cel szczęście wszystkich jego członków nawet niewolnicy powinni mieć swoich niewolników. Trudno powiedzieć, żeby czasy były dla niego sprzyjające -urodził się albo za późno, albo za wcześnie. Pisał o roli tragedii, gdy teatr był praktycznie martwy: próbował reformować greckie polis, gdy ta forma polityczna była już przeżytkiem. Aleksander ogłosił się faraonem i uważał siebie za boga. W Italii Rzymianie odebrali Samnitom Neapol.

ARYSTOTELES

Gdy Heraklides, uczeń Platona, nauczał o heliocentrycznym wszechświecie, Arystoteles opisywał niebiosa, jak gdyby on, Adam i Ewa zamieszkiwali świat, w którym gwiazdy, słońce, księżyc i planety świeciły i obracały się wyłącznie dla nich. Arystotelesowi nigdy nie powstało w głowie, że miasta mogłyby połączyć się w prowincje, jak Holandia, że prowincje utworzyłyby stany takie jak Nowy Jork, a stany stopiłyby się w państwa niewyobrażalnie wielkie, którymi nie sposób byłoby sprawnie zarządzać. Pomniejszał znaczenie pieniądza, kiedy wszyscy wokoło za nim gonili. W Amsterdamie był zażenowany tym, że został oficjalnym filozofem kalwinizmu. Nie mógł także zrozumieć, dlaczego społeczność nastawiona przede wszystkim na handel, zysk i gromadzenie pieniędzy miałaby gloryfikować antycznego greckiego filozofa, którego naukowe teorie chwiały się i który dowodził, że wielki kapitał jest bezużyteczny, że człowiek cnotliwy nie robi pieniędzy dla samego ich robienia i że pogoń za pieniędzmi jest poniżej godności człowieka dobrze sytuowanego i poważanego. W Biblii powiedziano, że pieniądze wyjaśniają wszystko. Arystoteles zazgrzytał zębami. „Takie już miałem szczęście" - napisał w swojej gigantycznej autobiografii. Nie żył dosyć długo, aby ją ukończyć. Zachował się z niej tylko ten właśnie początkowy fragment pierwszego zdania.

XV ŚMIECH NA OSTATKU 32

■

Opatrzność życzyła sobie, aby Arystoteles (ten z obrazu) rozpoczął swoją wędrówkę po świecie podróżą z Amsterdamu do Mes-syny w roku 1654, a zakończył tę odyseję w Metropolitan Museum w 1961 roku. Przybył on na Manhattan niemal trzy stulecia po tym, jak Holendrzy przekazali tę wyspę Anglikom. W rzeczywistości obraz Rembrandta znalazł się za oceanem znacznie wcześniej, bo już na początku naszego stulecia. Przybył tam w samą porę, by uniknąć niebezpieczeństw związanych z działaniami wojennymi podczas I wojny światowej oraz zagrożeń towarzyszących rejsom przez Atlantyk. W nocy 14 kwietnia 1912 roku rzekomo niezatapialny „Tkanie" zatonął po zderzeniu z górą lodową. Zginęło wtedy ponad półtora tysiąca ludzi z ogólnej liczby dwóch tysięcy dwustu. Ponieważ „Tkanie" miał być niezatapialny, nie było na nim wystarczającej ilości łodzi ratunkowych. Siódmego maja 1915 roku brytyjski statek pasażerski „Łuskania" został zatopiony przez niemiecką łódź podwodną. Życie straciło tysiąc sto dziewięćdziesiąt pięć osób, w tym stu dwudziestu ośmiu obywateli amerykańskich. Dwa lata później, po wyborach prezydenckich, Stany Zjednoczone przystąpiły do wojny. Prezydentem był wówczas Woodrow Wilson, którego nadal wspomina się jako idealistę, reformatora i intelektualistę. W owym czasie obraz Rembrandta był już bezpieczny w Ameryce po podróży, jaką odbył w 1907 roku, przechodząc z rąk anty-kwariusza Duveena do rąk kolekcjonerki obrazów, pani Collis P. Huntington. W tym samym roku „Łuskania" ustanowiła rekord szybkości na atlantyckiej trasie w dziewiczym rejsie z Queens— 240 —

ŚMIECH NA OSTATKU

town w Irlandii do Nowego Jorku. Być może .Arystoteles" płynął wtedy na jej pokładzie. Nikt nie wie, ile obrazów Rembrandta przepadło podczas I wojny światowej, ponieważ nikt nie wie, ile obrazów namalował sam Rembrandt, a ile jego uczniowie oraz fałszerze. „Homer" Rembrandta, który został nadpalony w pożarze i stracił połowę swojej powierzchni, znalazł się w końcu w muzeum Mauritshuis w Hadze, gdzie przypuszczalnie, podobnie jak „Arystoteles" w Metropolitan Museum, pozostanie już po wsze czasy. „Aleksandrowi" z kolekcji Ruffa dane było zaginąć. Gdyby się odnalazł, byłby wart fortunę. Tymczasem nadarza się wspaniała okazja dla uzdolnionego fałszerza, który potrafiłby namalować „Aleksandra" z galerii don Ruffa. Jedyny kłopot w tym, że obraz musiałby mieć takie same wymiary jak uwzględnione w kontrakcie Rembrandta i być zszyty z czterech kawałków. Szwy musiałyby być „tak straszne, że aż trudno uwierzyć", a użyte pigmenty na tyle stare, by fałszerstwo nie wydało się w wyniku badania wieku obrazu, prowadzonego najnowocześniejszymi metodami. Szanse powodzenia wzrosłyby niepomiernie, gdyby Aleksander był podobny do Aleksandrów z dwóch innych obrazów Rembrandta, które przetrwały do naszych czasów. Don Antonio także podziwiał to dzieło, jeśli nie samego autora, skoro w testamencie umieścił swoje trzy Rembrandty na liście stu obrazów, które miały przechodzić na najstarszego syna w każdym pokoleniu jako niepodzielna kolekcja nie przeznaczona do sprzedaży. Po śmierci założyciela kolekcja była przekazywana zgodnie z zapisem aż po prawnuka don Antonia, don Calogera Ruffo, który przejął ją w roku 1739. W roku 1743 ten ostatni w prostej linii potomek don Antonia zmarł na zarazę, podobnie jak jego wszyscy bracia, i kolekcja znalazła się w posiadaniu dalszej rodziny. W roku 1750 rodzina Ruffo podzieliła się na „Principi delia Scaletta" i „Principi delia Floresta". Ta pierwsza linia książęca, jak się przypuszcza, odziedziczyła całą kolekcję i przeniosła jej większą część do Neapolu. Co stało się później z setką obrazów, pozostaje zagadką. Wiemy natomiast, że w roku 1783 sycylijski zamek — 241 —

JOSEPH HELLER

rodu Ruffo został uszkodzony przez trzęsienie ziemi. Być może dołączył się do tego pożar. W roku 1818 zniesiono na Sycylii prawo progenitury. W roku 1848 siedziba rodziny Ruffo ucierpiała od pożaru i wiele dzieł sztuki uległo wówczas zniszczeniu lub uszkodzeniu. Nie wiemy, co się tam wówczas znajdowało. Być może właśnie wtedy płomienie strawiły część „Homera". W każdym razie żaden historyk sztuki jak dotąd nie przedstawił innego przekonującego wyjaśnienia okoliczności powstania uszkodzeń na tym płótnie. Ogień pozostawił główną postać malowidła tragicznie i upiornie osamotnioną, w towarzystwie zaledwie pióra i fragmentu czyjejś ręki. Wiemy jednakże, że już przed 1848 rokiem, obfitującym w rewolucje i polityczne zmiany, wola don Antonia została zlekceważona i jego kolekcję podzielono, gdyż w roku 1815, również przełomowym w dziejach Europy, Arystoteles pojawił się na wystawie w Londynie. Od chwili namalowania go w Amsterdamie przetrwał szczęśliwie wszystkie liczne wojny, od wojny północnej począwszy, a na wojnach napoleońskich skończywszy, i przybył do Londynu w dobrym stanie. Nie znamy okoliczności jego przybycia do brytyjskiej stolicy. Niełatwo było go rozpoznać. - Ciekawym, kto to jest - rzekł wytworny pan z bokobrodami, zbliżając się do obrazu wystawionego w galerii. Towarzysząca mu elegancka kobieta o kasztanowych włosach, trzymająca w ręce złożoną parasolkę, odpowiedziała: - On wygląda zupełnie jak holenderski poeta i historyk Pieter Comeliszoon Hooft, prawda? - Masz rację, na Jowisza! - zawołał uszczęśliwiony dżentelmen, odczytawszy napis na tabliczce. Arystoteles był wstrząśnięty. Obraz był wtedy własnością sir Abrahama Hume'a z Ashridge Park w Berkhampstead w hrabstwie Hertford, a Arystoteles w czasie wolnym od wystaw, na których występował jako Hooft, oddawał się rozmyślaniom w luksusowej siedzibie rodowej sir Abrahama. W wiejskiej rezydencji starej ziemiańskiej rodziny czuł się o wiele lepiej niż u swoich następnych właścicieli. — 242 —

ŚMIECH NA OSTATKU

Nikt nie wie, jak to się stało, że „Arystoteles" zawędrował z Messyny do Hertfordshire i Londynu, jakkolwiek sporo wiemy o jego dalszych losach. Nikt nie zna trasy, jaką przebył uszkodzony „Homer" z Sycylii do Bridgewater Gallery w Anglii, należącej do hrabiego Ellesme-re'a, gdzie znalazł się około 1885 roku. Ale bez wątpienia pokiereszowany „Homer" Rembrandta, podobnie jak ślepy Homer z legendy, przeżył więcej niż .Arystoteles". Życie było zawsze lżejsze dla synów ludzi z klas wyższych niż dla artystów zaczynających od zera, a szczególnie poetów. W 1894 roku sponiewierany „Homer" znalazł się w Londynie, wystawiony na sprzedaż przez antykwarską firmę T. Humphrey Ward & Son jako anonimowy „Portret starego mężczyzny". Tam wytropił go, zidentyfikował i zakupił Abraham Bredius - holenderski uczony, pionier badań nad twórczością Rembrandta. Wspomniana firma antykwarską zażądała dwóch tysięcy czterystu funtów za ten uszkodzony obraz, który dziewięć lat wcześniej został sprzedany za... osiemnaście szylingów. Głowa mężczyzny wydała się Brediusowi znajoma - przypominała mu głowę popiersia widniejącego na portrecie Hoofta, który rok wcześniej zmienił właściciela w Londynie. Pozostały jeszcze czytelne i potwierdzające jego przypuszczenia ostatnie litery sygnatury artysty: „andt" oraz data - „f. 1663". Szerokie pociągnięcia pędzla i przytłumione barwy również były mu znajome. Było to dzieło, które Bredius mógł przypisać Rembrandtowi. W roku 1664 na Sycylii Arystoteles także zauważył, że twarz mężczyzny na obrazie jest taka sama jak ta z popiersia, któremu przypatrywał się przez ostatnich dziesięć lat pobytu na zamku don Ruffa. Po przybyciu „Homera" na Sycylię ustały przekleństwa ciskane pod adresem Rembrandta przez don Antonia. Ruffo wybaczył artyście „Aleksandra". Tryptyk przedstawiający trzy wielkie Postacie antycznej Grecji, którego pierwszą część stanowił „Arystoteles", został wreszcie skompletowany. Tym razem Rembrandt nie poskąpił płótna. Namalował nawet dwóch skrybów. — 243 —

JOSEPH HELLER

Arystoteles już na pierwszy rzut oka mógł rozpoznać, że do lekko żółtego i różowego podkładu, sporządzonego z dużej ilości kredy zmieszanej z odrobiną ugru, dodał Rembrandt brązu. Arystoteles w ciągu dwóch lat spędzonych w pracowni Rembrandta dowiedział się sporo o malowaniu. Podstawowe składniki podkładu to kreda, ugier i umbra zmieszane z niewielką ilością bieli ołowiowej. Na ten podkład kładł Rembrandt ciemną, szarobrunatną podmalówkę, dającą dziwne, subtelne efekty widoczne w różnych miejscach na szacie, głowie, brodzie postaci. Artysta kładł nieco jaśniejsze farby na zacienionych partiach głowy, czapki i brody, upewniwszy się, że nawet te ciemne połacie zabarwią się lekko pod wpływem szarobrązowej warstwy umbry i bieli pod spodem. Brązowe, czerwone i żółte kolory czapki, twarzy i brody były ugrami, natomiast żółta przepaska na czole powstała w wyniku zmieszania żółci z dużą ilością bieli ołowiowej. Nie była użyta jako pigment czerwona laka ani w partiach ciała, ani w obszarach cieni. Rembrandt odział starego, ślepego poetę w ciemnobrązową szatę z szerokimi rękawami, na którą zarzucił złocistożółty szal, ograniczając kolorystykę niemal do samych tylko odcieni brązu, bieli i bladego złota. Na czole Homera umieścił opaskę, a wierzch głowy przyozdobił dziwaczną czapką. Homer opiera się na swej lasce, usta ma otwarte, podobnie jak ślepe oczy. Jest niemal żywym człowiekiem. Arystotelesa dręczyła myśl, że więcej pracy i farb zostało włożonych w to dzieło niż w jego portret, mimo że cena była taka sama. Nie żywił do tego obrazu serdecznych uczuć. Bardzo starał się zwalczyć w sobie zawiść - przecież prezentował się o wiele lepiej, a Homer był ślepcem. Przekonywał siebie, że również powodzi mu się lepiej - woli mieć zdrowy wzrok i wyglądać jak cudzoziemiec, niż być ślepcem i chodzić szukając drogi kijem. Poza tym, gdy Homer zaczynał dopiero zarysowywać się na płótnie, panowie Ruffo wiedzieli już, czyj portret wisi w ich domu, i był dla nich Arystotelesem, wielkim filozofem starożytnym. Nie pomylili go z żadnym Albertem Wielkim czy też jakimś bezimiennym frenologiem. Byli też tym bardziej dumni z jego obecności w ich rodowej siedzibie. — 244 —

ŚMIECH NA OSTATKU

W roku 1664 Homer znajdował się na Sycylii w otoczeniu wykwintnej architektury. Artysta przedstawił go w trakcie dyktowania swoich poematów. Wyglądał na spokojnego i zadowolonego ze swego losu człowieka. Gdy Bredius go odnalazł, całe partie płótna wokół niego były wypalone; został sam. Wyrwany z otoczenia, pozbawiony audytorium i towarzystwa innych istot ludzkich sprawiał wrażenie człowieka opuszczonego, wynędzniałego, oszołomionego. Znając jego losy, nie zdziwimy się, gdy wyda się nam, że cierpi udręki samotności. Wygląda jak ktoś, kto zapomniał nie tylko swoich wierszy. Siatka pęknięć na obrazie była taka, jakiej należało się spodziewać, bardzo zróżnicowana, od delikatnych spękań farby począwszy, na szerokich, wypełnionych zbrązowiałym werniksem rowkach skończywszy. W partii tła widoczne były grube ziarenka pigmentu, nie pochodzące od Rembrandta, niemniej brak było poważniejszych obcych przemalowań. Dwa tysiące czterysta funtów, jakich zażądała firma antykwar-ska za obraz, stanowiło w końcu XIX wieku wielką sumę. Bredius nabył obraz za kwotę ośmiuset funtów, co również było wtedy małą fortuną. Jednakże Bredius był dziedzicem prawdziwej fortuny - pochodził z rodziny trudniącej się produkcją prochu. Bredius zajął się restauracją obrazu, po czym wypożyczył go do Mauritshuis. Przed śmiercią zapisał go temuż haskiemu muzeum, gdzie wisi obecnie to zredukowane, skurczone na skutek nieopisanych dopustów losu płótno, emanując smutkiem wyizolowanej postaci samotnego, ślepego, biednego starca. Porównajcie „Homera" i „Autoportret śmiejącego się artysty", a być może uderzy was patos, którego nie zniesiecie, jeśli jesteście ludźmi wrażliwymi. Zanim Bredius zidentyfikował obraz Rembrandta w Londynie, mniej więcej przez sto trzydzieści pięć lat nie wiedziano o Homerze z Amsterdamu więcej, niż Grecy wiedzieli o Homerze z Jonii. Wnioskujemy o istnieniu poety z jego poezji, tak jak wnioskujemy o istnieniu Stwórcy z wszechświata zbudowanego niczym

— 245 —

JOSEPH HELLER

zegarowy mechanizm, jakkolwiek wiadomo nam, że wszechświat jest ogniem, a nasza planeta żarzącym się jeszcze węgielkiem. Nie wiemy, co działo się z .Arystotelesem" przez lat mniej więcej sześćdziesiąt pięć, zanim znalazł się w 1815 roku w posiadaniu sir Abrahama Hume'a. Sir Abraham zmarł w 1838 roku. Po jego śmierci Arystoteles pozostał przez większą część dziewiętnastego stulecia w rękach rodziny Hume. Dopiero po śmierci Adelberta Wellingtona Custa, potomka sir Abrahama i czwartego z kolei właściciela obrazu, idylla Arystotelesa w Ashridge Park z nie znanych nam przyczyn skończyła się. Z wyjątkiem Rembrandta, antykwariuszy i jednego młodego amerykańskiego spadkobiercy, wszyscy właściciele, o jakich wiemy, trzymali obraz w swym posiadaniu przez całe życie. Obraz został sprzedany w Londynie, gdzie widział go Bredius, a po czterech latach znalazł się w zbiorach słynnego paryskiego kolekcjonera Rudolfa Kanna. Opiewająca na pięć i pół miliona dolarów oferta zakupu lepszej części jego kolekcji, która zawierała tuzin obrazów Rembrandta, została przez wykonawców testamentu Kanna odrzucona ze wzgardą. Po śmierci kolekcjonera w 1905 obraz kupił wielki marszand Joseph Duveen i tempo podróży Arystotelesa z Amsterdamu do końcowego przystanku w Nowym Jorku znacznie wzrosło. Jednocześnie obniżała się pozycja społeczna jego kolejnych posiadaczy - od arystokracji Starego Świata do klasy średniej Nowego. W 1897, kiedy Kann kupował obraz, we Francji szalała afera Dreyfusa i Emil Zola musiał wkrótce uciekać do Anglii, aby uniknąć uwięzienia za swe ostre ataki na antysemickich członków wyższej kasty oficerskiej, która ukryła będące w jej posiadaniu dokumenty zdrady, zawierające sfałszowane papiery, oskarżające niewinnego żydowskiego kapitana armii francuskiej o zbrodnie szpiegostwa na rzecz Niemiec, za które winę ponosiły faktycznie właśnie owe koła, a za które niesłusznie został on skazany na zesłanie na Wyspy Diabelskie. W 1907, gdy parowiec „Lusitania" ustanawiał swój rekord szybkości, a Dreyfus został już uwolniony, Duveen sprzedał .Arystotelesa" za sumę „sześciocyfrową", jak oznajmił, pani Collis P. — 246 —

ŚMIECH NA OSTATKU

Huntington z Nowego Jorku, która tym samym stała się pierwszym amerykańskim właścicielem tego dzieła. Pani Huntington, wcześniej Arabella Duval Yarrington Wors-ham z Alabamy, była wdową po Collisie P. Huntingtonie, milionerze z branży kolejowej. Wkrótce po śmierci męża poślubiła jego bratanka, co jest niewątpliwie intrygujące, choć akurat nie dla nas. Pani Huntington była zdania, że cena żądana przez Duveena jest wygórowana, z czym Arystoteles się zgadzał. Niemniej chciała mieć Rembrandta. - Czy pan wie, kogo przedstawia ten obraz? - zapytała. - Zawsze chciałam mieć portret poety Wergiliusza. - To jest właśnie portret poety Wergiliusza. „Portret Wergiliusza" znalazł się po drugiej stronie Atlantyku i stał się ozdobą rezydencji pani Huntington. Od tamtej pory słuch zaginął o portrecie Pietera Hoofta. W roku, w którym Arystoteles przybył do USA, prezydent Teodor Roosevelt wstrzymał imigrację z Japonii, Holendrzy zakończyli podbój Sumatry, pokonawszy wreszcie sułtanat Atjeh, a John Pierpont Morgan zahamował run na banki amerykańskie, sprowadzając z Europy złoto za sto milionów dolarów. Morgan już wtedy mógł jednym pociągnięciem pióra i kilkoma słowami dokonać tego, co było niewykonalne dla rządu Stanów Zjednoczonych. Ten wielki finansista był znanym kolekcjonerem dzieł sztuki i rzadkich książek, gorliwym członkiem kościoła epi-skopalnego i zdecydowanym antysemitą. Słynął z filantropii. Pani Huntington trzymała u siebie obraz przez siedemnaście lat, aż do śmierci. Był to rok 1924, w którym Adolf Hitler w więzieniu monachijskim pisał pierwszy tom swego „Mein Kampf. Zapisała „Arystotelesa" swojemu synowi Archerowi, ten zaś odsprzedał go Duveenowi w roki 1928. Marszand wysłał obraz do Europy, a ściślej do Hagi, gdzie płótno zostało oczyszczone przez znakomitego konserwatora. Potem obraz powędrował do Londynu lub Paryża, gdzie zbadał go F. Schmidt-Degener, ceniony holenderski znawca malarstwa Rembrandta. Dopiero wtedy Duveen dowiedział się, że obraz znajdujący się w jego kolekcji jest .Arystotelesem" opisanym w archiwach rodziny Ruffo.

— 247 —

JOSEPH HELLER

Tak więc,.Portret Wergiliusza" rozpłynął się w podobnych okolicznościach jak wcześniej „Portret Pietera Hoofta". W listopadzie tego samego roku Arystoteles powrócił do Nowego Jorku i został sprzedany państwu Ericksonom. Pan Erickson był właścicielem agencji ogłoszeniowej, a później został członkiem -założycielem fumy McCann-Erickson, która z czasem stała się jedną z największych firm ogłoszeniowych na świecie. Za obraz zapłacono 750.000 dolarów. Arystoteles chciał krzyczeć z płótna, że żaden obraz na świecie nie jest wart tyle pieniędzy, jeśli brać pod uwagę tylko walory estetyczne. Sądził, że zgodziłby się z tym każdy artysta. - Oczywiście - oświadczył elegancki Duveen, późniejszy Lord Duveen of Milłbank, państwu Ericksonom - ja naprawdę tracę, sprzedając go teraz tak tanio, gdyż z całą pewnością wkrótce będzie on wart więcej, znacznie więcej. Arystoteles mógłby tej trójce powtarzać bez końca, do utraty tchu, że pieniądze nie mają wartości, ale wiedział, że i tak by mu nie uwierzyli. W Ameryce panowało wielkie ożywienie, także w handlu dziełami sztuki, na które popyt podsycali marszandzi i dekoratorzy wnętrz, i Arystoteles cierpiał, gdyż czuł się niedoceniony jako filozof, widząc uznanie, jakim cieszył się Rembrandt jako malarz. Był przygnębiony, słuchając, jak Duveen wychwala Rembrandta. Duveen nigdy nie napomknął o filozofii Arystotelesa. Rembrandt był od niego sławniejszy. Arystoteles tęsknił czasem do dni, kiedy był P.C. Hooftem i mieszkał z sir Abrahamem w Hertfordshire. Teraz Platon uśmiechałby się ironicznie, gdyby zobaczył go w roli towaru sprzedawanego w dość obcesowy sposób, czasem nawet razem z obiektami o mniejszym znaczeniu. Data sprzedaży obrazu Ericksonom została ustalona w umowie na dwunastego listopada 1928 roku, czyli na kilka dni po wyborze Herberta Hoovera na trzydziestego pierwszego prezydenta Stanów Zjednoczonych. Po zapłaceniu przez Ericksona ostatniej raty w styczniu 1929 roku „Arystoteles" został ostatecznie sprzedany. — 248 —

ŚMIECH NA OSTATKU

W październiku 1929 roku rynek giełdowy Ameryki załamał się gwałtownie. Nastąpił wielki kryzys, który niebawem ogarnął cały świat. Syn J. P. Morgana sypał setkami milionów dolarów, na próżno usiłując wpłynąć na stabilizacje rozchwianego rynku. Nie było jak przeciwdziałać katastrofie. Ludzie do dziś nie potrafią wytłumaczyć, dlaczego musiało dojść do krachu na giełdach i dlaczego musiał nastąpić Wielki Kryzys. Dwunastego listopada 1930 roku, równo dwa lata po dokonaniu zakupu, Erickson odsprzedał „Arystotelesa" Duveenowi za 500.000 dolarów, czyli ćwierć miliona taniej, niż sam zapłacił. - Pan zapewniał mnie - odezwał się ponuro Erickson, gdy Du-veen zaproponował cenę - że wartość dzieła wzrośnie. - Mamy teraz trudne czasy, panie Erickson - odparł Duveen. -Jest kryzys. - Sądzę, że wiem coś o tym - odburknął Erickson. Duveen nie zdołał szybko sprzedać obrazu, choć mocno się starał. Prezentował dzieło na kilku wystawach w Londynie, a nawet w Worcester w stanie Massachusets, przemysłowym mieście, do którego dzieło to już raczej nigdy nie zawita. W lutym 1936 roku, gdy kondycja finansowa Ericksona poprawiła się, milioner odkupił obraz od Duveena za 590.000 dolarów. Na 90.000 złożyły się procenty oraz podatek od sprzedaży. Arystoteles powrócił z magazynu do domu Ericksonów przy 110. Wschodniej Trzydziestej Piątej Ulicy w tym samym roku, w którym Edward YTLl został królem Anglii i abdykował, żeby móc poślubić kobietę, którą kochał, Mrs. Wallis Warfield Simpson, Włochy najechały i zajęły Etiopię, Stalin kontynuował swe śmiercionośne czystki w Rosji, Hitler wygrał wybory w Niemczech, zdobywając 99 procent głosów, Franklin De lano Roosevelt został ponownie wybrany przez 98,7 procenta elektoratu, a Margaret Mitchell opublikowała „Przeminęło z wiatrem". W tym właśnie roku amerykański Murzyn Jesse Owens zdobywał cztery złote medale na bieżniach stadionu olimpijskiego w Berlinie, doprowadzając tym do wściekłości Hitlera, a dług narodowy Stanów Zjednoczonych wzrósł do 34 miliardów dolarów z powodu wydatków na pro-

— 249 —

JOSEPH HELLER

gramy pomocy, ustanowione w ramach Rooseveltowskiego Nowego Ładu. Henry Ford, który miał pewne kłopoty z działaczami związków zawodowych, podziwiał Adolfa Hitlera i jego nazistów, a Hitler podziwiał jego. W narodowosocjalistycznych Niemczech nie było żadnych problemów związkowych. Nie było również żadnych problemów w Rosji, ale nie było tam także Henry Forda. Między rokiem 1920 a 1922 gazeta Mr. Forda, „Dearbom Independent", drukowała w dziewięćdziesięciu dwóch kolejnych numerach jadowite antysemickie artykuły, przeważnie nawiązujące do treści dziewiętnastowiecznego pamfletu pod tytułem „Protokóły Mędrców Syjonu", o których wiadomo było, że zawierają podrobione zapisy rozmów, które nigdy się nie toczyły, a których przedruk i dystrybucję Ford finansował. Młody Hitler trzymał w swym pokoju dla natchnienia fotografię Henry Forda. Na krótko przed II wojną światową kanclerz Hitler odznaczył Henry Forda Wielkim Krzyżem Orła Niemieckiego, najwyższym orderem, jaki HI Rzesza miała prawo nadać cudzoziemcowi, a Ford czuł się zaszczycony, przyjmując to odznaczenie. Ford nie pozwolił swemu koncernowi wywiązać się z kontraktu na budowę w Stanach silników dla brytyjskiej Royal Air Force. Krótko po wojnie opowiadano o panu Fordzie, że płakał ze skruchą nad zdjęciami z obozów śmierci. Jest to jeszcze jedna z tych opowieści, które wydają się zbyt dobre, by były prawdziwe. Drugiego listopada 1936 roku Erickson zmarł. Przekazał .Arystotelesa" razem z innymi dziełami ze swej kolekcji pod opiekę żony, Rity. Obraz Rembrandta pozostał u niej aż do jej śmierci w lutym 1961 roku. Pani Erickson była przed śmiercią wielokrotnie nagabywana zarówno przez handlarzy, pragnących kupić „Arystotelesa", jak przez kuratorów muzeów, liczących na darowiznę. Jej spadkobiercy postanowili, że zorganizują publiczną licytację obrazów, aby jak najlepiej wypełnić ostatnią wolę zmarłej. Pod koniec roku ogłoszo— 250 —

ŚMIECH NA OSTATKU

no aukcję w Parke-Bemet Galleries przy Madison Avenue w Nowym Jorku. Jak napisał „The New York Times", było tajemnicą publiczną, że domy aukcyjne Sotheby's i Christie's rywalizują ze sobą o ten kąsek. Ponieważ na sprzedaż wystawiono dwadzieścia cztery obrazy mogące, jak oceniano, przynieść co najmniej trzy miliony dolarów dochodu, było zrozumiałe, że wysokość prowizji dla galerii była negocjowana, nie zaś naliczana według normalnie obowiązującej stopy procentowej. Ostatecznie kolekcje Ericksona sprzedano za 4.679.250 dolarów, co było swoistym rekordem. Wśród zaoferowanych obrazów znalazł się również „Mężczyzna ze śledziem" Fransa Halsa. Aukcja odbyła się owej jesieni, w przerwie między kryzysem berlińskim a „rakietowym" kryzysem kubańskim, który doprowadził byłych sojuszników, Rosję i Stany Zjednoczone, znów na sam skraj wojny. Za niecałe trzy lata wojska amerykańskie miały zostać wysłane do Wietnamu dla ochrony interesów USA na terenie, na którym Stany Zjednoczone nie miały żadnych interesów, z wyjątkiem tychże wojsk amerykańskich. W walkach na terenie Wietnamu zostało zabitych tyluż żołnierzy amerykańskich, ilu poległo ich w I wojnie światowej, czyli ponad pięćdziesiąt tysięcy. Kraj został wciągnięty do obu tych wojen przez prezydentów z Partii Demokratycznej, którzy prowadzili swe kampanie wyborcze jako liberałowie szermujący hasłami pokojowymi. W ciągu pierwszych osiemdziesięciu ośmiu lat tego stulecia każda wojna, w którą angażowały się Stany Zjednoczone, rozpoczęła się za kadencji prezydenta demokraty. Tylko jeden w tym stuleciu prezydent z ramienia Demokratów, Jimmy Carter, nie wciągnął kraju do wojny. Nie został ponownie wybrany. .Arystoteles" poszedł pod młotek piętnastego listopada. W cztery minuty było po wszystkim. Osiemnastego listopada obraz Rembrandta został z wielką pompą wystawiony na widok publiczny w Wielkim Hallu Metropolitan Museum, które pobiło wszystkich konkurentów sumą 2.300.000 dolarów. — 251 —

JOSEPH HELLER

Była to wówczas najwyższa cena zapłacona na aukcji za jeden obraz. Był to również pierwszy w historii aukcji obraz, którego cena wywoławcza wynosiła milion dolarów. Oferta w wysokości miliona została przekazana w sekrecie Louisowi J. Marionowi, licytatorowi, przez pewnego duchownego, działającego w imieniu kolekcjonera pragnącego zachować anonimowość. Marion opowiadał potem, że miał tę ofertę w kieszeni, kiedy stawiał obraz na podwyższeniu. - Na sali było dziesięć do dwudziestu milionów przygotowanych do rzucenia na szalę - powiedział reporterom. Dwadzieścia pięć lat po tym wydarzeniu, w roku 1986, pewien amerykański właściciel pośledniejszego obrazu Rembrandta sprzedał go na aukcji w Londynie za 10.300.000 dolarów jakiemuś nabywcy, ponoć Tajwańczykowi. To jeszcze bardziej utwierdziło Arystotelesa w przekonaniu, że pieniądze nie mają wartości i są wyłącznie środkiem wymiany. Ale w Ameryce w roku 1961 kilkanaście milionów dolarów było sumą zawrotną. Aukcja wzbudziła wielkie zainteresowanie. W ciągu trwającej trzy dni ekspozycji dzieło Rembrandta obejrzało w galerii firmy Parke-Barnet dwadzieścia tysięcy osób. To daje średnio niemal siedem tysięcy osób dziennie. Na samej aukcji zjawiło się prawie dwa tysiące osób, z których część zajęła miejsca wewnątrz budynku galerii, reszta zaś czekała godzinę lub dłużej w kolejce na ulicy. Potencjalni nabywcy - kolekcjonerzy, ich agenci, przedstawiciele muzeów - zostali wpuszczeni do głównego hallu galerii, gdzie miała odbyć się licytacja, natomiast ci, którzy brali udział w tym wydarzeniu jako widzowie, zasiedli w trzech innych salach i obserwowali przebieg aukcji na ekranach monitorów. Wiele miesięcy dyskretnych przygotowań poprzedziło samą licytację. Muzea zdecydowane ubiegać się o ten obraz musiały zgromadzić fundusze. Było wśród nich oczywiście Metropolitan Mu-seum of Art, które zebrało środki dzięki pomocy różnych zarządów spółek oraz ponad setki osób pry warnych. — 252 —

ŚMIECH NA OSTATKU

Dyrektor muzeum, James J. Rorimer, skomentował to lapidarnie: „Arystoteles" jest wielkim dziełem sztuki i odczulibyśmy to boleśnie, gdybyśmy zaprzepaścili tę okazję, mając pod bokiem Wall Street. Dal się słyszeć głośny aplauz całego audytorium, gdy obraz został umieszczony na podwyższeniu, a reflektory wyczarowały na rękawach białej szaty filozofa mieniące się rembrandtowskim złotem fałdy. Cztery minuty później jeszcze gorętsza owacja powitała słowa prowadzącego aukcję, który oznajmił, że przetarg wygrało pewne „muzeum ze Wschodniego Wybrzeża". W dniu, w którym obraz został po raz pierwszy wystawiony, a była to sobota, Metropolitan Museum odwiedziło czterdzieści dwa tysiące osób. „Arystoteles" został ustawiony na tle wielkiego ekranu, pokrytego czerwonym aksamitem, w odległości zaledwie kilku kroków od sfinksa królowej Hatszepsut, który został zrekonstruowany z fragmentów odnalezionych w jej świątyni grobowej w Der-el-Bahari, zbudowanej około 1490 roku p.n.e. Sfinks nie budził większego zainteresowania. Arystoteles był zmęczony całym tym zamieszaniem i rzędami ludzi napierających gwałtownie, aby go obejrzeć. Ciekawiło go, czy Homer, ten z popiersia, czuje to samo. Ciekawiło go także, co powiedziałby Rembrandt, gdyby mógł go teraz zobaczyć. Prawdopodobnie powiedziałby, że sprzedał go za wcześnie. W niedzielę, kiedy muzeum jest otwarte tylko przez cztery godziny, jego dyrekcja liczyła na frekwencję w granicach pięćdziesięciu tysięcy. Gdyby tak się stało, rekord frekwencji w jednym dniu, ustanowiony przez muzeum, które wystawiło „Monę Lisę" i watykańską „Pietę" Michała Anioła, zostałby pobity o prawie siedem tysięcy. Przybyło ponad osiemdziesiąt tysięcy osób! Długie kolejki formowały się już od rana przy głównym wejściu oraz przy trzech bocznych, gdy zaś minęły cztery godziny, podczas których muzeum było czynne, urzędnicy muzealni podali do wiadomości, że liczba zwiedzających wyniosła 82.629 osób. — 253 —

JOSEPH HELLER

Oznacza to, że w ciągu godziny przez muzeum przewijało się 10.650 osób, czyli 344 na minutę lub 5,7 na sekundę. Ci ludzie musieli przesuwać się szybko, by każdy zdążył. Podchodzili do obrazu w grupach. Ani przez sekundę nie stało mniej niż osiemnastu widzów przed barierką oddzielającą tłum od arcydzieła, a setki chętnych czekały cierpliwie z tyłu. Dla Arystotelesa były to pamiętne dni. Wśród zwiedzających byli oczywiście ludzie, którzy słyszeli o Arystotelesie, i byli ludzie, którzy słyszeli o Rembrandcie, ale niewielu wiedziało o ścisłym związku łączącym filozofa i malarza, zanim nie przeczytali o mającej się odbyć aukcji. Nigdy w ciągu całego swojego życia Arystoteles nie był obiektem tak wielkiego zainteresowania, nigdy nie okazywano mu takiej czci. Niektórzy mężczyźni odkrywali głowy, zbliżając się do obrazu, jak gdyby oddawali cześć sztandarowi, a wielu mężczyzn i wiele kobiet kładło prawe dłonie na wysokości serca, jak gdyby składali filozofowi hołd. Jakaś kobieta głośno chrupała solony precelek. Jakiś dżentelmen oświadczył tonem wielce autorytatywnym, że obraz kosztował masę pieniędzy, ale on teraz widzi, że jest ich wart. Niekiedy w zgodnym chórze pochwał i zachwytów rozlegał się niczym dysonans głos domagający się wyjaśnienia, dlaczego tych pieniędzy nie wydano na żywność dla głodnych rodzin. Arystoteles wiedział dlaczego. Głodnych rodzin nigdy nie brakuje, natomiast wielkie dzieła wielkich mistrzów rzadko pojawiają się na rynku. A dzieło przedstawiające Arystotelesa było rzeczywiście wielką rzadkością. - Czekałam w tej kolejce dłużej niż kiedyś do Mony Lisy - jakaś kobieta tłumaczyła swojej córce. - Ten obraz jest lepszy. Pod koniec tygodnia Arystoteles stał się najsłynniejszym filozofem w Nowym Jorku, a Rembrandt najgłośniejszym malarzem. O Homerze prawie się nie mówiło. Broszurowe edycje dzieł Arystotelesa pojawiły się na listach bestsellerów i szybko zostały wyczerpane, gdyż wydawcy nie docenili rozmiarów popytu. — 254 —

ŚMIECH NA OSTATKU

Fundacja Getty'ego oraz fundacja MacArthura pospieszyły z oświadczeniami, że również byłyby zainteresowane kupnem obrazu, gdyby uczestniczyły w aukcji. Rządy Iranu, Brunei i Kuwejtu nie miały gotówki. W Waszyngtonie rzecznik prezydenta oświadczył, że prezydent postarałby się zebrać fundusze, by kupić obraz dla Białego Domu, gdyby ktokolwiek z administracji wiedział o aukcji. Zawsze znajdą się ludzie gotowi zapłacić wielką sumę, aby tylko wejść w posiadanie najdroższego obrazu na świecie. Nie zapłaciliby tyle, gdyby kosztował mniej. W ciągu pierwszych siedmiu tygodni frekwencja w muzeum była rekordowa - 1.079.610 osób, przy czym można śmiało przyjąć, że prawie wszyscy przyszli po to, aby przynajmniej raz spojrzeć na portret Arystotelesa. Filozof nie miał dla siebie ani chwili wolnego czasu. Ale w ciągu następnych tygodni liczba widzów zaczęła się nieubłaganie zmniejszać, co Arystoteles zaczął odczuwać jako wyraz lekceważenia. Został przeniesiony do zwyczajnej sali. Wchodzili tam ludzie, którzy nawet nie wiedzieli, że on tam się znajduje. Był teraz bardziej posępny niż kiedykolwiek przedtem; brakowało mu tłumów gości o rozpromienionych twarzach. Ludzie już się nie tłoczyli, by go obejrzeć. Brakowało mu nawet sfinksa królowej Hatszepsut. Znalazł się teraz w otoczeniu innych, dość ponurych obrazów Rembrandta, których widok wkrótce go znużył. Jakże mu brakowało jakiegoś błysku słonecznego światła, jakiejś barwnej plamy, uśmiechniętych twarzy ładnych kobiet obecnych na innych obrazach, w których sąsiedztwie niekiedy spędzał czas. Zapłaciłby niemal każdą cenę za Renoira lub Picassa. Trząsł się ze strachu za każdym razem, gdy któryś z wiszących obrazów Rembrandta był kwestionowany lub demaskowany jako fałszywy - bał się o swoją autentyczność. Były tam takie dwa portrety, mężczyzny i kobiety, co do których miał wątpliwości od pierwszego dnia, gdy je zobaczył. Spoglądał na nie z niepokojem, przygnębieniem i niechęcią. Zupełnie nie przypominały mu one obrazów Rembrandta, jakie znał. Był nieco zdenerwowany wiadomością, że jest o kilka centymetrów krótszy, niż być powinien, i że — 255 —

JOSEPH HELLER

niektórzy specjaliści zaprzeczają, jakoby mogło to być wynikiem zwykłego skurczenia się płótna. W roku 1987 „Słoneczniki" van Gogha, na których żółta farba wyraźnie już zblakła, zostały sprzedane za prawie czterdzieści milionów dolarów pewnemu japońskiemu towarzystwu ubezpieczeniowemu. Setki tysięcy ludzi nie popędziło, by obejrzeć to dzieło. Nieco później w tym samym roku inne malowidło van Gogha przyniosło właścicielowi niemal pięćdziesiąt cztery miliony dolarów. „Arystoteles" Rembrandta został przyćmiony. Wzruszenie ścisnęło Arystotelesa za gardło. Im więcej o tym myślał, tym bardziej pragnął być namalowany przez van Gogha. Zazdrościł obrazom wystawionym w budynku mieszczącym kolekcję Fricka. Już sama siedziba kolekcji była dziełem sztuki. Tam, obok obrazów Tycjana i Goi, Velàzqueza i El Greca, „Thomasa More'a" Holbeina oraz wspaniałego autoportretu Rembrandta z 1658 roku, na którym artysta ma wygląd człowieka gotowego wyrzucić cię za drzwi, jeśli nie spodobają mu się twoje maniery, Arystoteles znalazłby się w towarzystwie, na jakie zasługiwał. Wywierałby znacznie silniejsze wrażenie we wnętrzu tego, jak wszyscy uważają, najwykwintniejszego muzeum, mimo jego odpychających Fragonardów i dziwacznego „Polskiego jeźdźca". Arystotelesowi bardziej również odpowiadałaby lokalizacja kolekcji Fricka - było stamtąd bliżej do ogrodu zoologicznego. Wróćmy do samej aukcji. Gdy miała się ku końcowi, w pewnym momencie na jakieś dziesięć sekund zapanowała cisza. Oto muzeum z Cleveland zaproponowało za obraz 2.250.000 dolarów. Żona jednego z członków zarządu Metropolitan Museum pomyślała z przestrachem, że pan Rorimer, który reprezentował to muzeum, zasnął, i niewiele brakowało, a krzyknęłaby do swego męża, by zaoferował szybko 100.000 więcej. Ale pan Rorimer bynajmniej nie zasnął. Dotknął palcami klapy marynarki i zwrócił oczy na prawo, co według umówionego kodu znaczyło, że daje 50.000 dolarów więcej. Pełnomocnik muzeum z Cleveland zaoferował już wszystko, na co pozwalało mu jego upoważnienie, i nie mógł już podbić ceny. Nie było też innych chętnych. — 256 —

ŚMIECH NA OSTATKU

Metropolitan zdobyło obraz. Sześćdziesięciodziewięcioletni ekspert z muzeum w Cleveland już kilka miesięcy przed aukcją przewidział, że oferta w granicach dwóch milionów ma niewielkie szanse, natomiast dwa miliony dwieście pięćdziesiąt tysięcy dolarów będzie poważną propozycją, jakkolwiek cena być może pójdzie jeszcze wyżej. Jego przepowiednia wypełniła się co do joty, jak gdyby pochodziła z ust jakiegoś jasnowidza. Metropolitan Museum nie chciało ujawnić, ile było gotowe maksymalnie zapłacić za obraz. Trzecią pod względem wysokości ofertę złożył Carnegie Institute of Fine Arts z Pittsburga dzięki pomocy swojej dobrodziejki, Sary Mellon Scaife, która wyasygnowała nieco ponad dwa miliony na zakup obrazu Rembrandta. W charakterze małej pociechy za utratę upragnionego Rembrandta dostał się Pittsburgowi „Mężczyzna ze śledziem" Halsa za skromne 145.000 dolarów. Czwartym najwyżej licytującym był pewien niemieckiego pochodzenia arystokrata ze Szwajcarii*. W 1972 roku, bez żadnych komentarzy, Metropolitan Museum przemianowało obraz na „Arystoteles z popiersiem Homera". Jednak dopiero w 1980 roku tę nową nazwę umieszczono na tabliczce obok obrazu. Nadal „Arystotelesowi kontemplującemu popiersie Homera" grozi taki sam los, jaki spotkał „Portret Pietera Hoofta" Warto może wiedzieć, że był to sam baron Hans Heinrich Thyssen-Bomemisza, posiadacz największej na świecie prywatnej kolekcji obrazów starych mistrzów. W wywiadzie zamieszczonym w styczniu 1984 w miesięczniku ..Connoisseur" słynny kolekcjoner ubolewa, że w swoim czasie, na aukcji u Parkę Berneta w Nowym Jorku w 1961 roku, nie miał szczęścia nabyć wspaniałego Rembrandta, którego bardzo pragnął posiadać, a mianowicie „Arystotelesa kontemplującego popiersie Homera". Dysponował w owym momencie sumą 2,2 miliona dolarów. Obraz poszedł za 2 ,3 miliona. „Ponieważ zabrakło mi zaledwie 100.000 dolarów, dzieło to dostało się nowojorskiemu Metropolitan Museum" - wyznaje z żalem. Pociesza się równocześnie, że miałby z nim straszne kłopoty, gdyż (ciekawy to przyczynek do problemów związanych z różnymi technikami konserwacji!) „był on swego czasu pokryty werniksem z dodatkiem kobaltu, który przeniknął w głąb farb, co powoduje obecnie konieczność oczyszczania go co dwa lata". (Przyp. tłum.)

— 257 —

JOSEPH HELLER

oraz „Portret Wergiliusza". Gdyby kiedyś w przyszłości można było zebrać je i wspólnie wystawić, to triada niewidzialnych arcydzieł Rembrandta stanowiłaby bezcenny i niezrównany zestaw. Kilka dni po aukcji pan Rorimer poczuł się w obowiązku odpowiedzieć na artykuł w „The New York Times", w którym sugerowano wulgarny charakter całego wydarzenia. Gazeta pisała o „uczuciu zażenowania, a nawet niesmaku z powodu ceny" i pytała, czy nie można było tej ogromnej sumy lepiej wydać. Dyrektor Rorimer, broniąc muzeum, wyjaśnił prasie, że koszty nie były tu ważne. „Pieniądz jest tylko środkiem wymiany". Gdy wypowiadał te słowa, koło obrazu stali godni zaufania ludzie, którzy gotowi byli przysiąc, że słyszeli, jak Arystoteles parsknął wtedy śmiechem.

XVI OSTATNIE SŁOWA 33 Proces Sokratesa był z góry przesądzony. Było to jedno z tych przedsięwzięć, w których wynik poprzedza początek i inspiruje pierwsze kroki. Anytos w swej oskarżycielskiej mowie, w której zażądał kary śmierci dla Sokratesa, powiedział, że filozof nie powinien zostać skazany, jeśli nie zostanie uznany za winnego, a sędziowie nie powinni uznać go za winnego, jeśli nie zamierzają go zabić. Nie miało tu być szczęśliwego zakończenia. Wszystkie dobre tragedie kończą się szczęśliwie. Co by się stało, gdyby Jezus nie został ukrzyżowany? Proces Sokratesa był uczciwy. Nie było żadnych sfabrykowanych dowodów ani fałszywych świadków. Nie było w ogóle dowodów ani świadków. Wszyscy o tym wiedzieli. Zaletą rządów prawa w społeczeństwie demokratycznym było to, że oskarżeń przeciwko jakiejś osobie nie trzeba już dalej udowadniać. Wystarczyło, jeśli były przekonujące. Proces był legalnie przeprowadzony. Sprawiedliwość została wymierzona. Nawet Sokrates nie zgłaszał pretensji. Zrezygnował z mowy napisanej z wielkim talentem przez jego przyjaciela, obdarzonego wybitnymi zdolnościami oratorskimi i biegłego w prawie, gdyż uznał, że mowa bardziej prawnicza niż filozoficzna nie pasuje do niego. Jego przyjaciele zaczęli się niepokoić, czy w ogóle przygotuje sobie jakąś obronę. - Czy nie uważacie, że ja przez całe swoje życie przygotowywałem swą obronę? - odparł. - Stale czyniąc to, co słuszne, unikając tego, co złe, i dążąc uparcie do tego, by uczynić ludzi lepszymi, — 259 —

JOSEPH HELLER

czyż waszym zdaniem nie przygotowywałem sobie najlepszej obrony? - To nie wystarczy - ostrzegał go jego przyjaciel Hermogenes. Czyż nie widzisz, Sokratesie, że nasi sędziowie lubią być wprowadzani w błąd i często skazują na śmierć niewinnych, a uwalniają od kary winnych? - Czy uważasz to za tak dziwne - odparł z pogodną miną Sokrates - jeśli bogu wyda się bardziej słuszne, bym umarł raczej teraz niż później? - A czy sądzisz, że to bóg postawił cię przed sądem? - Czy myślisz, że to czyni mi jakąś różnicę? Nawet dzisiaj, Hermogenesie, nie mogę powiedzieć, żeby ktoś z moich znajomych prowadził lepsze lub przyjemniejsze życie niż ja. Jeśli mam niesprawiedliwie umrzeć, to hańba okryje tych, którzy mnie zabiją. A jakiż to wstyd dla mnie, że postanowili wyrządzić mi krzywdę? Likon, mówca, złośliwie uśmiechnięty zacierał ręce z zadowolenia. - Wiedziałem, że stary głupiec ma za dobry charakter, aby posłużyć się przemówieniem napisanym przez kogoś innego. Melos także się cieszył. - Będzie próbował mówić rozsądnie do tych pięciuset sędziów. Jeśli nie uda mu się ich czymś zainteresować, będą coraz bardziej poirytowani i znudzeni. Obaj wiedzieli, co mają powiedzieć, aby podważyć już na samym początku wiarygodność Sokratesa. - Szczególnie zdziwiła mnie jedna spośród licznych fałszywych uwag na mój temat - powiedział Sokrates, gdy jego oskarżyciele skończyli przemawiać. - Mam na myśli ich przestrogę, byście byli ostrożni i nie dali się przeze mnie oszukać, co miało niby świadczyć, że jestem bardzo chytrym mówcą. Było to z ich strony szczególnie bezwstydne pomówienie, gdyż z pewnością wiedzą, że niebawem okaże się, iż nie posiadam zupełnie daru przemawiania - chyba że mieli na myśli po prostu człowieka, który mówi prawdę. Jeśli tak, to mogę się zgodzić z opinią, że jestem mówcą, jakkolwiek na pewno nie w ich guście. — 260 —

OSTATNIE SŁOWA

Anytos był najpoważniejszym i najbardziej rzeczowym członkiem oskarżycielskiej trójki. Doprowadził do postawienia Sokratesa przed sądem nie dla uciechy, ale z powodu czegoś znacznie gorszego - ze względu na zasady. Jak uczy historia, po ludziach kierujących się niewzruszonymi zasadami moralnymi nie należy spodziewać się wiele dobrego. Wśród zwolenników demokracji, którzy pomagali ją odbudować po upadku rządów Trzydziestu, Anytos wyróżniał się jako przywódca większości domagającej się powrotu do tradycyjnych ateńskich wartości, wśród których przeważały stare rodzinne cnoty, jakkolwiek nie potrafił on powiedzieć, o jakie konkretnie wartości chodzi. - Oto idzie człowiek dumny na samą myśl, że osiągnął wielki i szlachetny cel, wysyłając mnie na śmierć, ponieważ kiedyś, gdy widziałem, że państwo powierza mu najwyższe urzędy, ośmieliłem się mu powiedzieć, że nie powinien ograniczać edukacji swego syna do znajomości sztuki wyprawiania skór - powiedział o Anytosie Sokrates, gdy po zakończeniu rozprawy rozmawiał z przyjaciółmi, czekając na strażników, którzy mieli go odprowadzić do więzienia. - Najtrudniej pogodzić się z tym, że wysyłają cię na śmierć, na którą nie zasłużyłeś - zawołał przyjaciel Sokratesa, Apollodoros, widząc zbliżających się z kajdanami w rękach nadzorców więziennych. - A czy wolałbyś, by słusznie skazali mnie na śmierć? - odparł Sokrates i wyciągnął dłonie w kierunku trzymających łańcuchy mężczyzn. Zgodnie z nową konstytucją wolnych i demokratycznych Aten wolność myśli i słowa była święta, nieograniczona i nieodwołalna, ale ludzie, którzy mieliby ochotę z niej skorzystać, mogli zostać zrujnowani albo posłani na śmierć. - Czyż nikomu w naszym demokratycznym, wolnym społeczeństwie nie zezwoli się nigdy wyznawać jakiegoś nieortodoksyj-nego poglądu? - zapytał Anytosa Sokrates podczas poprzedzającego proces przesłuchania.

— 261 —

JOSEPH HELLER

- Ależ oczywiście - brzmiała odpowiedź. - Istnieje pełna swoboda wypowiedzi. Nieprawomyślne poglądy mogą być wyrażane, ale pod warunkiem, że będzie to prawomyślna nieprawomyślność. Można być za demokracją albo za oligarchią, albo za tyranią, ale za niczym innym, niczym pośrednim. Każdy musi być za czymś. Ktoś może być za wojną albo za pokojem, ale nie za czymś innym, i nigdy nie powinno się dyskutować tej prostej sprawy. Anytos wygłosił tę opinię przy dyskretnym aplauzie i szmerze uznania kolegów z ławy przysięgłych. - Ty sam powiedziałeś, Sokratesie, a przynajmniej tak się mówi, że wypędziłbyś ze swojego idealnego państwa albo ocenzurował Homera, Hezjoda i innych poetów, jak również muzyków i innych artystów, ponieważ mogą oni mieć szkodliwy wpływ na ludzkie uczucia, myśli i decyzje. - Dopóki nie miałbym swojego idealnego państwa, zatrzymałbym ich - odparł Sokrates. - Nie zgadzamy się1- ciągnął Anytos - na cynizm, sceptycyzm, skrytość, ateizm, konspirację, aborcję, opozycję, krętactwa, oszustwa i fałszywe zeznania. Jak zamierzasz się bronić, skoro twierdzimy, że jesteś ateistą, człowiekiem negującym istnienie bogów uznawanych przez państwo i wierzącym w obce bóstwa? - Poproszę o wymienienie tych bogów i tych bóstw, a także poproszę o wyjaśnienie, jak to możliwe, że będąc ateistą, jednocześnie wierzę w owe obce bóstwa. - Jesteś, jak widzę, chytry i cyniczny. A co odpowiesz, gdy ci powiemy, że jesteś winny psucia młodzieży? - Poproszę was, abyście podali imiona oraz wezwali ludzi, których zdemoralizowałem. - Oto jest właśnie - stwierdził Anytos - ten rodzaj dzielenia włosa na czworo i składania fałszywych oświadczeń, czego państwo ateńskie nie zamierza dłużej tolerować. Na tej samej rozprawie Sokrates powiedział: - Gdyby było prawdą, że mam zły wpływ na niektórych młodzieńców i że udało mi się już innych zdemoralizować, to gdyby niektórzy z tych ostatnich, będąc już ludźmi dorosłymi, doszli do wniosku, że dałem im kiedyś złą radę, z całą pewnością powinni — 262 —

OSTATNIE SŁOWA

teraz wystąpić, oskarżyć mnie i wziąć na mnie odwet. Chyba że zostali tak przeze mnie zepsuci, że nawet nie wiedzą, w czym im zaszkodziłem. A jeśli sami tego nie zrobili, to zapewne ich krewni przypomną sobie teraz, jeśli istotnie ktoś z ich rodziny doznał z mojej strony jakiejś szkody. Jest tutaj Adeimantos, syn Aristona, którego brat Platon także jest tutaj obecny. Przyszedł też Eantodo-ros, brat Apollodorosa, którego także widzę. A znacie oczywiście Cherefona, mojego przyjaciela z czasów dzieciństwa i dobrego demokratę, który razem z wami wygnał tyranów. On już nie żyje, ale jest tu jego brat. Widzę poza tym wielu innych, których Meletos mógł powołać na świadków. Jeśli zapomniał tego zrobić, niech uczyni to teraz - jestem gotów ustąpić mu miejsca na mównicy. I pozwólcie mu powiedzieć, czy ma jakichś świadków, których mógłby nam przedstawić Sokrates przerwał w tym momencie, gotów zrobić miejsce na podium Meletosowi. Meletos, którego Platon opisał jako chudego mężczyznę z rzadką brodą i zakrzywionym nosem, siedział w milczeniu z posępną miną. Nie przedstawił żadnego świadka. - Prawda jest zupełnie inna - mówił dalej Sokrates. - Możecie przekonać się, że wszyscy, których wymieniłem, są gotowi zeznawać na moją korzyść, na korzyść rzekomego deprawatora, szkodnika i złego ducha ich najbliższych i najdroższych krewnych, jak mnie nazywają Anytos i Meletos. A więc nie owa zdemoralizowana młodzież, ale ich szanowni starsi krewni. A jakiż inny powód mogą mieć ci krewni, aby mi pomagać, poza tym jednym, że pragną dać świadectwo prawdzie i zadośćuczynić poczuciu sprawiedliwości? I ponieważ wiedzą, że mówię prawdę, a Meletos jest kłamcą. Pod koniec swej mowy Sokrates zwrócił uwagę sędziów na coś, co sami z pewnością, jego zdaniem, zauważyli, mianowicie na to, iż mając trzech synów, jednego prawie dorosłego i dwóch jeszcze małych, nie przyprowadził ich do sądu, co było powszechną praktyką, mającą na celu wzbudzenie w sędziach współczucia. - Takie postępowanie - wyjaśnił Sokrates - przynosiłoby ujmę zarówno mnie, jak wam i całemu państwu. Ktoś, kto osiągnął mój wiek i ma taką reputację jak ja, nie powinien zniżać się do takich

JOSEPH HELLER

metod. Utrzymuje się, że różnię się od przeciętnych ludzi. Jeśliby więc ktoś wyróżniał się czy to mądrością, czy odwagą lub jakąś inną cnotą, a zachowałby się w ten sposób, to okryłby się niesławą. Widziałem mężów cieszących się szacunkiem, którzy stając przed sądem lub po ogłoszeniu wyroku zachowywali się bardzo dziwnie wyglądało na to, że wyobrażają sobie, iż stanie się coś straszliwego, jeśli umrą i że staną się nieśmiertelni, jeśli wy im tylko pozwolicie żyć. Gdyby sędziowie mieli najmniejszy choćby wzgląd na swoją reputację lub wręcz całego miasta, to powinni byli jasno zapowiedzieć, że każdy, kto będzie starał się grać na ich uczuciach, zostanie za to ukarany. - Wydaje się, że jest rzeczą naganną, kiedy ktoś błaga sędziów o łaskę, nie starając się poinformować ich i przekonać. Sędzia nie zasiada tu po to, by rozdzielać łaski w imieniu sprawiedliwości, lecz by osądzać, co jest sprawiedliwe. Sędziowie ślubują przecież, że będą wyrokować zgodnie z obowiązującym prawem, nie zaś wedle swego uznania. A my, oskarżeni, nie powinniśmy zachęcać was do łamania przysięgi - tutaj nie ma miejsca na serdeczne uczucia. A więc nie żądajcie, bym nawet dla ocalenia swego życia czynił coś, co uważam za niehonorowe, szczególnie teraz, gdy jestem sądzony z oskarżenia Meletosa o bezbożność. Gdybym usiłował błaganiem wpłynąć na was, abyście postąpili wbrew przysiędze, uczyłbym was pogardy do religii. Broniąc się w taki sposób, dowiódłbym braku wiary. A to byłoby dalekie od prawdy. Moja wiara jest bowiem o wiele bardziej szczera niż któregokolwiek z moich oskarżycieli. I dlatego pozostawiam wam i bogu osądzenie, co będzie najlepsze tak dla mnie, jak dla was. Ku rozczarowaniu Platona, Kritona, Kritobulosa i Apollodoro-sa Sokrates nie poprosił o darowanie mu życia, nie przemówił w pokornym czy pojednawczym tonie. Sędziowie nie usłyszeli z jego ust żadnych słów skruchy, które ich zdaniem należały się za łagodność, z jaką skłonni byli go potraktować. Sokrates, jak pisze Platon, przyjął wyrok z godną podziwu obojętnością. — 264 —

OSTATNIE SŁOWA

Było kilka przyczyn takiego zachowania. Sokrates nie lękał się śmierci. Narażał przecież swoje życie na wojnie, narażał je w demokratycznym Zgromadzeniu, gdy nie chciał głosować za skazaniem na śmierć generałów po bitwie pod Arginuzami, ryzykował też za rządów tyranii, kiedy zignorował rozkaz aresztowania Leona z Salaminy. Tym, którzy głosowali za jego skazaniem, powiedział proroczo: - Niewiele czasu upłynie, o Ateńczycy, a ci, co krytykują nasze miasto, napiętnują was, mówiąc, żeście zabili Sokratesa, człowieka mądrego. Bowiem będą mnie zwali mądrym, choć mądry nie jestem, gdy będą chcieli was potępić. Mam niebawem umrzeć, a w godzinie śmierci ludzie bywają obdarzeni zdolnością prorokowania, i ja przepowiadam wam, którzy jesteście moimi mordercami, że natychmiast po tym, jak odejdę, spotka was kara niechybnie surowsza od tej, jaką mi wymierzyliście. Zabijacie mnie dlatego, że chcecie pozbyć się człowieka, który was oskarża, jak również dlatego, by uniknąć zdawania rachunku ze swojego życia. Ale nie stanie się tak, jak przypuszczacie. Albowiem powiadam wam, że będzie tych waszych oskarżycieli znacznie więcej niż teraz, a ponieważ będą od was młodsi, nie będą mieli dla was żadnych względów. Jeżeli sądzicie, że zabijając mnie, unikniecie osądzenia waszego niegodziwego życia, to się bardzo mylicie. A dla tych, którzy głosowali za jego uniewinnieniem, miał takie słowa pocieszenia: - Moi przyjaciele, którzyście uznali mnie za niewinnego, chciałbym wam teraz, kiedy urzędnicy zajęci są jeszcze zamykaniem sprawy, a zanim udam się tam, gdzie mam umrzeć, opowiedzieć o pewnym wydarzeniu. Zostańcie więc, proszę, jeszcze trochę, byśmy mogli ze sobą porozmawiać, skoro czas na to pozwala. Chciałbym wam opowiedzieć o pewnych cudownych zjawiskach. Proroczym głosem powiedział im, że jego duch opiekuńczy, który w przeszłości przestrzegał go nawet wtedy, gdy szło o drobne sprawy, tym razem milczał. Wyciągnął więc z tego wniosek, że to, co się z nim dzieje, ma boskie przyzwolenie i że wszyscy mylą się, uważając śmierć za coś złego. Śmierć może być tylko snem bez snów. — 265 —

JOSEPH HELLER

- Jeśli tak, to czyż nie byłaby to niewyobrażalna wprost korzyść? Gdyż jeśli ktoś tutaj zechce przypomnieć sobie noc, podczas której spał snem nie przerywanym marzeniami sennymi, a potem policzy, ile dni i nocy w ciągu życia spędził przyjemniej, to myślę, że każdy człowiek, nawet wielki król Persji, przyzna, że było ich niewiele. A jeśli śmierć przenosi nas w inne miejsce, tam gdzie przebywają zmarli, to cóż, moi przyjaciele i sędziowie, może być od tego lepsze? Czegóż by człowiek nie dał, by móc porozmawiać z Orfeuszem, Hezjodem i Homerem? Gdyby tak właśnie było, to byłbym gotów stale umierać. Z wielką chęcią spotkałbym się z Palamedesem, Ajaksem i innymi starożytnymi bohaterami, którzy zginęli niezasłużenie. Chętnie bym porównał ich cierpienia z moimi. Czegóż by człowiek nie dał, by móc wypytać Agame-mnona, Odyseusza czy Syzyfa? Na tym innym świecie, jak przypuszczam, nie skazuje się człowieka na śmierć za stawianie pytań, gdyż z całą pewnością jego mieszkańcy są nie tylko szczęśliwi, ale i nieśmiertelni. Dlatego, o sędziowie, nie obawiajcie się śmierci. Sokrates oświadczył, że z tych powodów nie czuje złości do tych, którzy go skazali. - Nie wyrządzili mi oni szkody, jakkolwiek również nie zechcieli wyświadczyć mi żadnego dobra, i dlatego mogę oceniać ich wyrozumiale. A teraz nasze drogi rozchodzą się - ja zdążam ku śmierci, wy zaś dalej ku życiu. Co jest lepsze, wie tylko bóg. Swoim pogrążonym w smutku przyjaciołom już wcześniej powiedział na pocieszenie: - Prawo boskie nie pozwala na to, aby lepszy człowiek był krzywdzony przez gorszego i gwarantuje, że nic złego nie może przydarzyć się człowiekowi dobremu ani za życia, ani po śmierci. I wprawił ich tym w zakłopotanie. Także przebywającego na wygnaniu Arystotelesa. Czy z tego wynikałoby, dociekał Arystoteles, że nic złego nie może spotkać również człowieka złego, skoro wszystkich spotyka to samo? Postanowił skończyć z tymi rozważaniami. Arystoteles na wygnaniu miał dosyć czasu, by zastanowić się nad wieloma rzeczami, gdy obmyślał swoją ostatnią wolę i spisy— 266 —

OSTATNIE SŁOWA

wał testament. Był człowiekiem dobrym, pomyślał o sobie, a jednak wyrządzono mu wiele zła. Ateńczycy wygnali go za bezbożność siedemdziesiąt pięć lat po procesie Sokratesa. Uciekając musiał pozostawić swoje muzeum i bibliotekę. Nie mógł odżałować tej straty. Miał coraz większe kłopoty z układem trawiennym. Nie wiedział, że w jego stolcu pojawiła się krew. Abraham Bredius, historyk sztuki, który analizował rentgenowskie zdjęcia obrazu Rembrandta, odkrył u filozofa powiększoną wątrobę oraz dostrzegł guz na jelitach po prawej stronie jamy brzusznej*. Nieśmiertelny Arystoteles był tylko człowiekiem.

34 Proces Asklepiosa wywołał duże zaciekawienie. Handlarz skórami, nie posiadający większego majątku, nie budził na co dzień specjalnego zainteresowania. Jego tryb życia niczym się nie wyróżniał. W oczach sąsiadów jawił się jako przykładny obywatel, respektujący przyjęte obyczaje, wierzący w mity i poważnie traktujący lokalne wierzenia i obrządki. Zaskoczyło wszystkich, także samego Asklepiosa, że Sokrates wymienił jego imię w tak podejrzanych okolicznościach. Asklepios przyznał, że wiedział, iż Sokratesa nazywano filozofem. Nie potrafił natomiast wyjaśnić , co słowo „filozof znaczy. Nie potrafił także udowodnić, że nigdy nie popełnił żadnego przestępstwa. Przeszukanie jego domu oraz warsztatu niczego nie ujawniło. Wszystko to było jakieś zbyt gładkie. Czy istniała jakaś możliwość, że on mówił prawdę? Wprawdzie nigdy nie widziano go razem z Sokratesem w miejscach publicznych, jednak i to wzbudzało niejakie wątpliwości. Strażnik więzienny zeznał, że Sokrates powiedział przed śmiercią, iż winien jest koguta Asklepiosowi i chciałby, żeby ten dług Tu już fantazja poniosła autora nieco za daleko. Profesor Bredius był uczonym zbyt poważnym, by przypisywać mu głoszenie podobnych absurdów, nawet w konwencji żartu. (Od tłum.)

— 267 —

JOSEPH HELLER

został spłacony. Asklepios nie zaprzeczył, że nazywa się Asklepios. Położenie garbarza pogarszało na dodatek to, że wszyscy w Atenach uważali Sokratesa za człowieka tak prawdomównego i śmiałego, że nie sądzili, by mógł kłamać, chcąc ocalić życie. - Nie wiem, dlaczego powiedział to, co powiedział - powtarzał Asklepios w trakcie przesłuchania. - Mogę tylko przypuszczać, że miał na myśli kogoś innego. Ale w grę wchodził tylko on i bóg medycyny. - Postaw się na naszym miejscu - uparcie drążył Anytos. - Pomyśl uczciwie. Co jest bardziej prawdopodobne? Czy to, że ktoś umiera z kłamstwem na ustach, czy to, że ty kłamiesz, aby ratować skórę? Asklepios zaczął wierzyć, że być może rzeczywiście kłamie. Ale dlaczego? Łamał sobie głowę. Tym trzeźwo myślącym sędziom ateńskim wydawało się niepojęte, żeby człowiek wydający ostatnie tchnienie mógł zdobyć się na żarty. Dlaczego Sokrates miałby powiedzieć, że winien jest koguta Asklepiosowi, jeśli nie był mu nic winien? - Zgadnij. - Nie wiem - powiedział żałosnym głosem Asklepios, po czym nieroztropnie wypowiedział słowa, które przypieczętowały jego los: - Wiem tylko, że nic nie wiem. Było to praktycznie to samo stwierdzenie, jakie kilka tygodni wcześniej wyszło z ust Sokratesa! Tak, to zabrzmiało podobnie. Nie, on nigdy nie ubijał żadnych interesów z Sokratesem. Czemu więc konspirował z człowiekiem, który niczego nie posiadał, lub czemu pożyczył mu kurczaka? Kiedy Asklepios zaprzeczył pod przysięgą, by uczynił jedno lub drugie, zarzucono mu dodatkowo krzywoprzysięstwo. A ponieważ jego ojciec, lekarz, dał mu imię boga medycyny, a on nigdy tego imienia nie zmienił, więc dorzucono jeszcze oskarżenie o brak szacunku dla bogów.

— 268 —

OSTATNIE SŁOWA

W przeciwieństwie do Sokratesa, który bronił się sam, Asklepios zaangażował renomowanego autora przemówień. Ten przygotował dla niego niezwykle efektowną przemowę, która brzmiała zupełnie sztucznie. W przeciwieństwie do Sokratesa Asklepios przyprowadził na rozprawę swoją żonę, swoje dzieci, rodziców, teścia i teściową oraz kilku swoich sędziwych niewolników, by wzbudzić w sędziach litość i uzyskać uniewinnienie albo zapłacić symboliczną grzywnę. Został pogardliwie zakrzyczany. Ciskano w niego główkami sałaty. W pamięci sędziów jeszcze świeże były wspomnienia dzielnej postawy Sokratesa, który odżegnał się od kiepskich wybiegów i napiętnował ich stosowanie przez innych. Asklepios został uznany za winnego przez aklamację, i to przy tak głośnej wrzawie, że ci, którzy byli po jego stronie, nie odważyli się zakłócić ciszy, jaka zaległa, gdy przyszła kolej na głosy za uniewinnieniem. Stwierdzono, że wyrok zapadł jednogłośnie. Nikt nie sprzeciwił się karze śmierci. Ateński wymiar sprawiedliwości działał zazwyczaj szybko. Podczas przerwy między procesem Asklepiosa a jego egzekucją o zachodzie słońca dnia następnego Anytos znalazł dość czasu, by wyszydzać w więzieniu jego godne pogardy zachowanie podczas obrony i zachęcić go do okazania męskiej postawy, gdy przyjdzie mu umierać. - To był zaszczyt - powiedział z surową dumą Anytos - skazać na śmierć takiego człowieka jak Sokrates. Gdy przyszli strażnicy, niosąc czarkę cykuty na srebrnej tacy, Asklepios zadał tylko jedno pytanie: - Co mi zrobicie, jeśli odmówię wypicia tego? Procedura postępowania w takich przypadkach była jasno wyłożona w kodeksie karnym. - Otworzymy siłą twoje szczęki i wlejemy to do twojego gardła. Doświadczenie nauczyło nas, że kiedy dajemy szansę wyboru między zadławieniem się na śmierć a połknięciem trucizny, ludzkie zwierzę nieodmiennie wybiera przełknięcie trucizny. Potem

— 269 —

JOSEPH HELLER

odetniemy ci głowę i być może także ukrzyżujemy, jeśli obywatele tak postanowią. Asklepios wybrał ten prostszy sposób. Gdy trucizna zaczęła działać, potulnym głosem wyznał, że nie jest pewny, czy nadal popiera karę śmierci. Anytos nazwał go hańbą rzemiosła garbarskiego. Komediopisarz Arystofanes powiedział przyjaciołom, że należy żałować, iż Asklepios nie powiedział przed śmiercią, że jest dłużny koguta Anytosowi.

35 Egzekucja Sokratesa opóźniła się o miesiąc na skutek uroczystości dla uczczenia wspaniałego zwycięstwa mitycznego Tezeu-sza nad kreteńskim Minotaurem i uwolnienia Aten od straszliwego obowiązku składania corocznie siedmiu młodzieńców i siedmiu dziewic w ofierze tej krwiożerczej bestii. Dla upamiętnienia tego wydarzenia w każdą jego rocznicę obwieszona girlandami kwiatów rządowa galera płynęła na apollińską wyspę Delos, aby wypełnić przysięgę złożoną przez Tezeusza. Podczas świąt dziękczynienia, kiedy statek znajdował się w drodze, zawieszano wykonanie wszystkich egzekucji, aby nie zbrukać miasta, skoro świętowano ocalenie życia. Sokrates miał zostać stracony po powrocie okrętu. Strażnik więzienny był uprzejmy. Tylko na noc krępował nogi Sokratesa kajdanami. Przyjaciele filozofa przemyśliwali nad jego ucieczką. Pewnego dnia Sokrates obudził się o świcie i ujrzał Kritona, siedzącego na stołku w niemal całkiem ciemnej celi, w której paliła się tylko mała lampka oliwna. Sokrates zdziwił się. Strażnicy znali już Kritona i wpuszczali go bez przeszkód. Poza tym Kriton wyświadczył naczelnikowi więzienia drobną uprzejmość, czyli przemówił mu do kieszeni. - Dlaczego siedzisz i nic nie mówisz, zamiast od razu mnie obudzić? - Spałeś tak cicho i spokojnie, że za nic nie chciałem cię obudzić. Bo ja na przykład chciałbym się pozbyć bezsenności i uczu-

OSTATNIE SŁOWA

cia przygnębienia. - Kriton zmarszczył brwi. - Już dawniej zazdrościłem ci twego usposobienia. Ale teraz dziwię się najbardziej, kiedy widzę cię, Sokratesie, w tym nieszczęściu, że tak łatwo i spokojnie to wszystko znosisz. Nigdy w życiu nie widziałem, by ktoś z taką łagodnością znosił swój los. Sokrates uśmiechnął się. - No cóż, Kritonie, kiedy człowiek osiąga mój wiek, to jakoś nie wypada zżymać się na nadchodzącą śmierć, prawda? Kriton odparł, że inni ludzie w tym samym wieku jednak bali się jej, gdy spotkało ich podobne nieszczęście. W tym momencie, usłyszawszy ich głosy, do celi wkroczył strażnik. Miał taką minę, jak gdyby prosił o wybaczenie. Podszedł do Sokratesa i uwolnił go od łańcuchów. Sokrates zaczął masować miejsca na ciele, gdzie uciskało go żelazo. Dozorca wyglądał na zawstydzonego. - Czy jest jakaś wiadomość? - spytał Sokrates. - Czy macie dla mnie dzisiaj jakieś polecenia? - Mam polecenia - odparł strażnik cichym głosem. Głowę miał opuszczoną. - Jakie one są? - Polecono mi, żebym spoglądał w inną stronę, jeśli będziesz usiłował uciec z więzienia, aby przedostać się do łodzi cumującej w porcie, która wywiezie cię w bezpieczne miejsce. - A jeśli nie będę próbował uciekać? - To mam wtedy powiedzieć ci, że łódź czeka na ciebie w Pi-reusie i że my wszyscy mamy rozkaz patrzeć w inną stronę, jeśli będziesz próbował uciec. - To dobre chłopisko, Kritonie - odezwał się Sokrates, gdy dozorca wyszedł. - Czyś zauważył, że on nie mógł spojrzeć mi w twarz, bo miał cały czas łzy w oczach, biedaczysko? - Sokratesie, ocknij się! - zawołał ostro Kriton. - Słyszałeś, co on powiedział, i słyszałeś, co ja powiedziałem. Całą akcję trzeba przeprowadzić dzisiejszej nocy, bo inaczej będzie za późno. - Czy statek wrócił już z Delos? - Są już raporty. Wydaje się pewne, że przybędzie dzisiaj. Jutrzejszy dzień, Sokratesie, jeśli nie zdecydujesz się teraz, będzie ostatni w twoim życiu.

— 271 —

JOSEPH HELLER

- W takim razie, Kritonie, mam nadzieję, że to będzie najlepsze, jeśli taka jest wola bogów. - A więc nie wyruszasz stąd dziś w nocy? - Nie. Niemniej jednak mam przeczucie, że minie jeszcze dzień, że galera nie przypłynie dzisiaj, lecz dopiero jutro. Czy mam rację, przewidując, że umrę następnego dnia po przybyciu okrętu? - Tak mówią władze. - Sądzę, że okręt przybędzie nie wcześniej niż jutro. Miałem sen. Sen nie miał żadnego znaczenia dla Kritona, jeden dodatkowy dzień także. - Znaczenie twojego snu może być takie, ale... ach, mój ukochany Sokratesie, daj się ubłagać i uciekaj, póki nie jest jeszcze za późno. Twoja śmierć oznacza dla mnie i dla reszty twoich przyjaciół nieszczęście podwójne. Jeśli umrzesz, nie tylko stracimy przyjaciela, którego nikt nigdy nam nie zastąpi, lecz ponadto ludzie będą uważać, że mogliśmy cię uratować, gdybyśmy nie żałowali grosza. - Ależ mój drogi Kritonie - odpowiedział Sokrates, widząc, jak jego przyjaciel coraz bardziej się ekscytuje - dlaczego mielibyśmy przejmować się opinią większości? Dobrzy ludzie, a tylko ich zdanie warto brać pod uwagę, będą te sprawy widzieli takimi, jakimi są naprawdę. - Ale to ciebie nie uratuje - rzekł Kriton. - Powiedz mi, proszę, Sokratesie, czy nie postępujesz tak z uwagi na grożące mi i innym twoim przyjaciołom ryzyko lub wydatki, jeśli będziemy chcieli dopomóc ci w ucieczce? Czy obawiasz się, że możemy mieć kłopoty z donosicielami, jeśli będziemy chcieli cię uwolnić? Albo że może stracimy nasze majątki lub spotka nas gorsze jeszcze zło? Jeśli tak, to bądź spokojny, gdyż by cię uratować, powinniśmy ponieść takie, a nawet większe ryzyko. Daj się więc przekonać i zrób tak, jak mówię. - Tak, Kritonie, żywię tę obawę, o której wspomniałeś, ale w żadnym wypadku nie jest to jedyny powód. - Więc pozwól, że uwolnię cię od tej obawy - ciągnął Kritoa -Są osoby, które chcą wydostać cię z więzienia, a potem z miasta,

— 272 —

OSTATNIE SŁOWA

ponosząc wcale nie takie znowu wielkie koszty. A jeśli idzie o donosicieli, to ich żądania w żadnym razie nie są wygórowane i można je całkiem tamo spełnić. Jeśli masz skrupuły, że wydam swoje pieniądze, to wiedz, że są tu szlachetni mężowie z obcych miast, którzy chętnie wyłożą swoje pieniądze i którym nic nie zagraża. Jeden z nich, Simiasz z Teb, przyniósł na ten cel wcale pokaźną kwotę. Podobnie postąpił Kebes. Także paru innych cudzoziemców pragnie wydać pieniądze, aby pomóc ci w ucieczce. Kiedy uciekniesz, opuszczą oni niezwłocznie Ateny i unikną odpowiedzialności. My natomiast mamy pełne prawo podjąć takie ryzyko, jakie uważamy za stosowne, by ciebie ocalić. - Bardzo poważnie zastanawiam się nad tym, o czym mi powiedziałeś, i nad wieloma innymi rzeczami jeszcze bardziej - odparł Sokrates. - A więc posłuchaj mej rady i bądź rozsądny - powiedział Kri-toa - A prawdę mówiąc, wstydzę się bardzo i za ciebie, i za nas, kiedy pomyślę, że pozwoliliśmy, by to wszystko się stało, i że cała ta sprawa jest skutkiem naszego braku odwagi. Najpierw stanąłeś przed sądem, co było zupełnie niepotrzebne. To był pierwszy akt. Wcale nie musiało dojść do rozprawy lub mogła mieć zupełnie inny przebieg. Dlaczego nie opuściłeś wtedy Aten? Dalej, sposób prowadzenia obrony - akt drugi. I wreszcie, na zakończenie tej farsy, akt trzeci. Zaczyna zanosić się na to, że możemy stracić cię z powodu naszej bojaźłiwości i braku inicjatywy, ponieważ nie popisaliśmy się odwagą i zaradnością oraz dlatego, że ty, Sokratesie, nie chciałeś ratować siebie, gdy było to możliwe. - Mój drogi Kritonie - odrzekł Sokrates, gdy jego przyjaciel skończył swą pełną goryczy wypowiedź - doceniam w pełni twoje gorące uczucia. Twoja gorliwość jest bezcenna - jeśli masz rację. Ale jeśli nie masz racji, to im większa gorliwość, tym większe niebezpieczeństwo. Kriton nie rezygnował. - Więc na razie mnie słuchaj - mówił - a dyskutować ze mną będziesz mógł później, gdyż jeśli to ty jesteś w błędzie, nie będziesz miał już drugiej szansy. Nie musisz także żywić obaw, o jakich mówiłeś w sądzie. Nie mów, że nie będziesz wiedział, co ze — 273 —

JOSEPH HELLER

sobą zrobić gdzie indziej, bowiem ludzie będą kochać cię wszędzie tam, dokąd się udasz, a nie tylko w Atenach. Mam przyjaciół w Tessalii. Może tam pojedziesz? - Do hulaszczej Tessalii? Czyżbym tam pasował? - Będą ciebie tam cenić i ochraniać i żaden Tessalijczyk nie sprawi ci najmniejszego kłopotu. Będą czuli się zaszczyceni, mogąc z tobą porozmawiać. - A więc chciałbym wniknąć razem z tobą w tę kwestię - powiedział Sokrates, a Kriton zaniepokoił się, gdyż wiedział, czym to dociekanie się skończy, jakkolwiek nie wiedział, jeszcze, jak ten cel zostanie osiągnięty. - Jeśli okaże się, że mam rację, próbując ucieczki, spróbuję, ale jeśli nie, to oczywiście będę musiał odstąpić od tego zamiaru. Gdyż w tym drugim wypadku ludzie, którzy zapłacili pieniądze, i ci inni, którzy zgodzili się ratować mnie, będą działać równie niesłusznie jak my, organizując moją ucieczkę. A gdy jest jasne, że takie postępowanie jest niesłuszne, nie mogę oprzeć się myśli, że moja śmierć nie znaczy wiele w porównaniu z ryzykiem zrobienia rzeczy złej. Czy nie zgodzisz się ze mną, że ważne jest nie tylko, by żyć, ale przede wszystkim, by żyć dobrze? - Tak - odparł Kriton. - A żyć dobrze znaczy to samo, co żyć godnie i porządnie, prawda? A kiedy ktoś nie żyje godnie i postępuje źle, czyż nie wyrządza krzywdy samemu sobie, szkodząc innym? Pragnę, żebyś rozważył starannie, czy podzielasz moje poglądy i czy zgadzasz się ze mną. Jeśli wyrobiłeś sobie odmienną opinię, powiedz mi, jaka ona jest. Jeśli natomiast zgadzasz się z tym, co zostało powiedziane, to słuchaj mnie dalej. - Tak, zgadzam się z tym, co powiedziałeś, Sokratesie, ale życzę sobie, abyś rozważył szybko, co powinniśmy zrobić, nie zaś sądzić. - Wobec tego rozważ logiczne konsekwencje. Jeśli opuścimy to miejsce, nie przekonawszy państwa, że powinno mnie zwolnić, to czy nie wyrządzimy takim postępowaniem szkody, i to w takiej dziedzinie, gdzie najtrudniej ją usprawiedliwić? Jesteśmy czy nie jesteśmy związani naszymi zobowiązaniami? - Nie potrafię odpowiedzieć na twoje pytanie, Sokratesie. Nie mam jasnego sądu. — 274 —

OSTATNIE SŁOWA

- Spójrzmy na to razem, mój drogi przyjacielu. Gorąco pragnę, abyś podzielił moje zdanie. Nie chcę postępować wbrew twoim przekonaniom. Czy zechcesz teraz wysłuchać uważnie początku mojego wywodu i odpowiedzieć na moje pytania jak najlepiej? - Oczywiście - obiecał Kriton. - No cóż, spróbuję. I w ciągu bardzo krótkiego czasu doszli wspólnie do przekonania, że nie powinno się nikomu odpłacać złem za zło. Byli zgodni, że umowy winny być dotrzymywane, a wyrządzanie szkód jest złem, i że gdyby Sokrates uciekł, to zadziałałby na szkodę prawa, bez którego miasto nie może istnieć. Sokrates, który zawsze dowodził, że dobro, prawość, zwyczaje i ustawy stanowią najcenniejszą własność ludzkości, uciekając pogwałciłby umowę społeczną z powodów niezaprzeczalnie osobistych. Czyż brakowało dostatecznych dowodów na to, że był zadowolony z prawodawstwa Aten? Spłodził w tym mieście swoje dzieci i nigdy go nie opuszczał - ani by oglądać igrzyska, ani by odwiedzać inne miejsca, chyba że musiał wyruszyć na wojnę. Na procesie okazał obojętność wobec śmierci i wolał ją od wygnania. Poprosił Kritona, by spróbował wyobrazić sobie, co przedstawiciele ateńskiego wymiaru sprawiedliwości powiedzieliby, gdyby teraz do niego przyszli. Zdaniem Sokratesa powiedzieliby tak: - Na procesie, Sokratesie, mogłeś zgodzić się na banicję. Państwo, które teraz odmawia ci zezwolenia, wtedy pozwoliłoby ci udać się na wygnanie. Ale nie, tyś oświadczył, że wolisz śmierć od wygnania, że nie masz nic przeciwko śmierci. Powiedziałeś odważnie, że nie boisz się śmierci, która może okazać się błogosławieństwem. A teraz zapomniałeś o tych pięknych słowach i okazujesz brak szacunku dla nas i dla prawa, które chcesz obrazić, postępując tak, jak mógłby postąpić nędzny niewolnik - uciekając, podczas gdy mogłeś za naszą zgodą uczynić to, do czego Kriton ciebie teraz namawia. A w Tessalii, gdzie panuje wielki chaos i nadmierna swoboda obyczajów, o czym będziesz opowiadał? Będziesz czarował słuchaczy opowieściami o podstępach, jakich uzyłeś, by uciec z więzienia? Będziesz opisywał wszystkie zabawne szczegóły ucieczki, na przykład, że przebrałeś się w koźle skóry — 275 —

JOSEPH HELLER

lub inny strój odpowiedni w takich awanturniczych eskapadach? Sokratesie, nie ośmieszaj się, uciekając teraz. Gdyby nie podobały mu się prawa, wolno by mu było czynić wysiłki, by namówić innych obywateli do przeforsowania zmian. Gdyby mu się to nie udało, miałby prawo, jak każdy Ateńczyk, zabrać swój dobytek i udać się dokądkolwiek. Choć podobały mu się oligarchie Sparty i Krety, to jednak przez całe siedemdziesiąt lat wolał chwalić je w Atenach, niż zamieszkać w którymś z tych państw. Wreszcie, jak by wyglądały te wszystkie jego piękne mowy 0 cnocie i sprawiedliwości, które wygłaszał przez całe swoje życie? - Czy człowiek powinien czynić to, co uważa za słuszne? Czy powinien ujawniać to, o czym wie, że jest słuszne? - zapytał Sokrates. - Oczywiście, Sokratesie, że powinien on zawsze czynić to, co uznaje za słuszne. - A czy nie znajdzie się nikt, kto mi przypomni, człowiekowi w poważnym już wieku, że postąpiłem bezwstydnie, gwałcąc najświętsze prawa tylko po to, by zaspokoić żałosne pragnienie przedłużenia choć trochę swego życia? Ponieważ taki jest teraz mój pogląd, uprzedzam cię, że na próżno będziesz nakłaniał mnie, bym go zmienił. Jeśli jednak mniemasz, że osiągniesz coś dobrego, to mów, co chcesz, Kritonie. - A co z człowiekiem, który uważa, że należy czynić źle? - zapytał Kriton. - Ja nie jestem takim człowiekiem. - Czy należy sprzeciwiać się prawu, które jest złe? - Nasze prawa nie są złe. - Ja stawiam pytanie filozoficzne. - Nie mam już na to czasu. - Nie mam zatem już nic do powiedzenia. - Więc zostaw mnie, Kritonie, bym mógł wypełnić wolę boga 1 udać się tam, dokąd mnie ona zaprowadzi.

36 Platon napisał, że w dniu egzekucji Sokratesa był chory i został w domu. Posłużył się i tutaj inną osobą, aby w ten sposób opowiedzieć o czymś, czego nie był świadkiem.

OSTATNIE SŁOWA

- Czy byłeś u Sokratesa w czasie egzekucji, Fedonie, czyś może tylko słyszał, jak się to odbyło? - Tak, Echekratesie, byłem tam. - Co on mówił przed śmiercią i jak skończył? Powiedziano nam, że zmarł po wypiciu trucizny, ale nikt nie zna szczegółów. Rozmowa toczyła się we Fliuncie, małym mieście na Peloponezie. - My z Fliuntu nie jeździmy teraz do Aten i już od dawna nikt stamtąd do nas nie zawitał, nie mamy więc żadnych wiadomości poza tą, że podano mu do wypicia cykutę. Może byłbyś tak uprzejmy i opowiedział nam wszystko, cały przebieg wydarzeń jak najdokładniej - chyba że się spieszysz. - Nie, Echekratesie, wcale się nie spieszę i spróbuję spełnić twoje życzenie. Wspominać Sokratesa jest dla mnie rzeczą naj-rozkoszniejszą ze wszystkich, niezależnie od tego, czy ja o nim mówię czy słucham kogoś, kto o nim opowiada. - No cóż, Fedonie, znajdziesz tu słuchaczy, którzy czują to samo. Proszę, opowiedz nam wszystko tak dokładnie, jak tylko potrafisz. - Doprawdy, czułem się bardzo dziwnie. Ani przez chwilę nie mogłem uwierzyć, że jestem świadkiem śmierci przyjaciela, i dlatego nie brała mnie litość, jaką wypadałoby czuć przy łożu śmierci bliskiego człowieka. Wydał mi się szczęśliwy tak z zachowania, jak z tego, co mówił. Umierał bez obawy, a jego słowa były pełne szlachetności i wdzięku. Wszyscy, którzyśmy tam byli, czuliśmy dziwną mieszaninę przyjemności i bólu zarazem. Na przemian śmialiśmy się i płakali, a szczególnie jeden z nas, wrażliwy Apol-lodoros. Może go znasz i wiesz, jaki jest? Apollodoros był bardzo roztrzęsiony i to niezmiernie wszystkich poruszyło. - A kto był tam jeszcze? - Z Ateńczyków poza Apollodorosem byli Kritobulos i jego ojciec, Kriton, Hermogenes, Epigenes, Eschines i Antystenes. Był też Ktezippos z Pajanii i Meneksenos, i kilku innych. A Platon był, zdaje mi się, chory. Spoza Aten był Simiasz, Kebes i Fedonides, wszyscy z Teb, a z Megary Euklides i Terpsion. Myślę, że wymieniłem wszystkich.

— 277 —

JOSEPH HELLER

Tego ostatniego ranka zebrali się wcześniej niż zwykle, lecz kazano im czekać. Strażnik wyjaśnił im, że u Sokratesa przebywa .Jedenastka Nadzorców", i podczas gdy zdejmują mu kajdany, oni zawiadamiają go o mającej się odbyć egzekucji. Gdy zostali wpuszczeni do celi, ujrzeli tam Ksantypę z młodszym synkiem na ręku. Kiedy spostrzegła ich w drzwiach, wydała głośny okrzyk i zaczęła lamentować, co było zresztą do przewidzenia, że oto właśnie po raz ostatni będzie mógł Sokrates porozmawiać z przyjaciółmi. Ksantypa, którą zawsze złościło, że tyle czasu jej mąż spędza w gronie przyjaciół, teraz rozpaczała, że nie będzie już mógł tego robić. Krzyczała histerycznie. Sokrates zwrócił się do Kritona i poprosił, aby ją ktoś zabrał. Gdy ją wyprowadzano, krzyczała i biła się w piersi. Gdy w celi się uspokoiło, Sokrates usiadł i zaczął rozcierać czerwone, spuchnięte miejsce na nodze, odciśnięte przez łańcuch. Gdy rozeszła się wieść, że Sokrates zaczął w więzieniu wierszować niektóre bajki Ezopa, poeta Euenos poprosił jednego z przyjaciół filozofa, by dowiedział się, czemu zajął się on poezją, skoro nigdy przedtem nie napisał ani linijki wiersza. - Powiedzcie mu prawdę - powiedział Sokrates - że nie napisałem tych wierszy, aby z nim rywalizować, gdyż, z czego zdaję sobie sprawę, nie byłoby to łatwe. Powiedzcie mu, że chciałem w ten sposób wyjaśnić znaczenie moich niektórych snów. Powiedzcie mu to, pożegnajcie w moim imieniu i powiedzcie też, że jeśli jest mądry, to niech jak najszybciej podąży moim śladem. Dzisiaj, jak się wydaje, odchodzę. Tak każą mi Ateny. - Cóż za piękna rada dla Euenosa! - wykrzyknął Simiasz, żartobliwie intonując słowa, co wszystkich rozśmieszyło. - O ile go znam, to na pewno nie będzie miał ochoty podążyć za tobą. - Dlaczego? Czyżby nie był filozofem? - zapytał Sokrates. Wszyscy się zgodzili, że Euenos jest filozofem. Sokrates powiedział, że w takim razie jest pewien, że Euenos nie będzie się bał śmierci, jakkolwiek raczej nie zada sobie gwałtu, ponieważ wie, że samobójstwo jest bezprawne. Tutaj Kebes miał wątpliwości. — 278 —

OSTATNIE SŁOWA

- Dlaczego powiadasz, Sokratesie, że człowiek nie powinien odbierać sobie życia, choć zarazem powinien podążyć za przyjacielem, który umiera? - Czy ty i Simiasz nigdy nie słyszeliście o tych sprawach? - Nigdy nic konkretnego, Sokratesie. - A wiec dobrze - odrzekł Sokrates. Przestał masować swą nogę i usiadł. Siedział już do końca rozmowy. - Moja wiedza pochodzi z tego, co usłyszałem od innych, ale nie mam nic przeciwko temu, by opowiedzieć, co usłyszałem. Jako człowiek, który wkrótce opuści ten świat, przypuszczam, że nie ma lepszego przedmiotu rozważań niż rozmyślanie nad istotą pielgrzymki, jaką przyjdzie mi odbyć. Cóż lepszego mogę robić od tej chwili aż do zachodu słońca? Ale musicie najpierw pozwolić mi wysłuchać tego, co chce powiedzieć Kriton. - Tylko to, Sokratesie, że strażnik, który ma podać ci truciznę, powiedział mi i chciał, żebym to tobie powtórzył, iż nie powinieneś dużo mówić - oznajmił Kriton. - Mówienie, powiedział, podnosi ciepłotę ciała, a to może utrudnić działanie trucizny. Ludzie czymś podekscytowani muszą czasem brać drugą, a nawet trzecią porcję trucizny. - Wobec tego - odrzekł Sokrates - niech będzie przygotowany na podawanie trucizny dwa, a nawet trzy razy, jeśli zajdzie taka potrzeba. A potem Sokrates zaczął opowiadać o duszy i jej nieśmiertelności, a także o przyszłym życiu. Dawniej niewiele o tym mówił, choć i tym razem nie przedstawił żadnych dowodów, że to, co mówi, jest prawdą. Wiedział, że jest to prawdą, ponieważ on chciał, by nią było. Simiasz i Kebes nie bardzo dawali się przekonać. - No cóż, i ty, Simiaszu, i ty, Kebesie, i wszyscy inni ludzie -powiedział Sokrates pod koniec rozmowy - udacie się w tę samą Podróż prędzej czy później. Jeśli idzie o mnie, to, jak by to ujął Poeta, już wzywa mnie głos przeznaczenia. Niebawem będę musiał wypić truciznę. Sądzę, że nadeszła pora na kąpiel. Nie chciałbym, — 279 —

IOSEPH HELLER

żeby kobiety miały kłopot z myciem mojego ciała, gdy już będę martwy. Jak relacjonuje Fedon, gdy Sokrates ogłosił koniec rozmowy, odezwał się jeszcze raz Kriton i powiedział: - A czy masz dla nas jakieś polecenia, dotyczące może twoich dzieci czy może innych spraw? W czym moglibyśmy ci pomóc? - Tylko w tym, o czym wam zawsze mówiłem, Kritonie. Jeśli będziecie dbać o siebie i postępować zgodnie z regułami, jakie zawsze głosiłem, to wyświadczycie największą przysługę zarówno mnie, jak i moim bliskim. Sobie także. - Będziemy się starać - obiecał Kriton. - A jak mamy cię pochować? - Jak zechcecie - odrzekł z uśmiechem Sokrates. - Ale najpierw będziecie musieli mnie mocno trzymać i uważać, bym wam nie uciekł. Zwróciwszy się do reszty obecnych, dodał: - Kriton wyobraża sobie, że jestem już tym innym Sokratesem, którego niebawem ujrzy jako martwe ciało, i chce wiedzieć, jak mnie ma pochować. Chciałbym, abyście zagwarantowali Krito-nowi coś przeciwnego temu, co on zagwarantował sędziom w czasie mojego procesu. Zaręczył on wówczas za mnie, że pozostanę w Atenach. Teraz wy musicie za mnie zaręczyć, że odejdę po wypiciu trucizny. Będzie on wtedy mniej cierpiał z powodu mojej śmierci i nie będzie już się smucił, gdy ujrzy, jak się spala i grzebie moje ciało. Bądź dobrej myśli, mój Kritonie, i powiedz sobie, że grzebiecie tylko moje ciało, a możecie z nim zrobić to, co jest w zwyczaju i co uważacie za najlepsze. Wtedy ja już prześliznę się między waszymi palcami, abyście nie mogli chwycić mnie i zatrzymać. Wypowiedziawszy te słowa, Sokrates wstał i poszedł się wykąpać. Kriton poszedł razem z nim, prosząc, by inni zaczekali. Fedon powiedział, że Sokrates był dla nich jak ojciec, którego mieli teraz stracić. Dodał, że poczuli się tak, jak gdyby zostali osieroceni na zawsze. Kiedy Sokrates już się wykąpał, przyprowadzono jego dzieci -dwóch małych synków i jednego starszego. Przybyły także kobie-

— 280 —

OSTATNIE SŁOWA

ty z jego rodziny, a on rozmawiał z nimi i udzielał wskazówek dotyczących wypełnienia jego ostatnich życzeń. Obecny był przy tym tylko Kriton. Potem odesłał rodzinę do domu i powrócił do przyjaciół. Zbliżał się już zachód słońca, gdyż rozmawiali długo i upłynęło sporo czasu od momentu, gdy przyszli do Sokratesa. Odświeżony kąpielą Sokrates ponownie usiadł, lecz niewiele powiedział, gdyż wkrótce zjawił się strażnik więzienny, który wyglądał na bardzo wzruszonego. Odnosiło się wrażenie, że tłumi łzy. - Nie sądzę, Sokratesie, abyś ty, którego poznałem jako najszlachetniejszego, najuprzejmiejszego i najlepszego ze wszystkich, jacy dotąd trafili tutaj, wściekał się na mnie i przeklinał jak wszyscy inni skazani, kiedy podaję im truciznę do wypicia - powiedział strażnik. - Jestem pewien, że nie będziesz zły na mnie, bowiem, jak z całą pewnością wiesz, to innych trzeba winić, nie zaś mnie. Tak więc - gdy znasz cel mojej wizyty - żegnaj i znieś lekko to, co być musi. Odwracając się w stronę wyjścia, rozpłakał się. - Odwzajemniam twoje dobre życzenia - odpowiedział Sokrates i zrobię, jak mi każesz. Zwracając się do przyjaciół, podkreślił, jakim to grzecznym i ujmującym człowiekiem okazał się ów strażnik. - Odkąd tu jestem, zawsze przychodził do mnie. Czasem rozmawiał ze mną i był tak dobry dla mnie, jak to tylko było możliwe. A teraz widzieliście, jak serdecznie wyrażał swoje współczucie dla mnie. Musimy to zrobić tak, jak on powiedział, Kritonie. Tak więc niech przyniosą tę czarę, jeśli trucizna jest już gotowa. Jeśli nie, to niech ją przygotują. - Jeszcze nie teraz - odrzekł Kriton. - Słońce jeszcze widać nad szczytami wzgórz. Wiadomo mi, że wielu skazańcom pozwolono wypić truciznę późno, a po zapowiedzi jedli oni jeszcze, pili • cieszyli się towarzystwem tych, których kochali. Nie spiesz się. Jest jeszcze czas. - Tak, Kritonie - odparł Sokrates. -I to jest zupełnie naturalne, źe ci, o których wspomniałeś, tak postępowali, gdyż sądzili, że zwlekając coś zyskają. I jest też oczywiste, że ja tego robić nie bę— 281 —

JOSEPH HELLER

dę, ponieważ nie myślę, żebym mógł coś zyskać, jeśli wypiję truciznę później. Sam czułbym swoją śmieszność, gdybym kurczowo trzymał się życia, które i tak już przepadło. Proszę cię więc, abyś uczynił to, co mówię. I nie odmawiaj mi. Kriton dał znak stojącemu obok słudze. Ten wyszedł i po chwili wrócił ze strażnikiem, który niósł czarę z trucizną. - Ty, mój dobry przyjacielu, który masz w tych sprawach doświadczenie, poradź mi, co mam robić - rzekł kordialnie Sokrates. - Wypij truciznę - odrzekł strażnik. - Powinieneś spacerować, dopóki twoje nogi nie staną się ociężałe. Wtedy położysz się, a trucizna zacznie działać. Powiedziawszy to, wręczył Sokratesowi czarkę, ten zaś, wedle słów Fedona, ujął ją spokojnie w dłonie i bez cienia strachu spojrzał w oczy strażnikowi i zapytał, czy mógłby odlać część zawartości naczynia jako ofiarę dla boga. Strażnik odrzekł, że w czarce jest dokładnie tyle trucizny, ile potrzeba. - Sądzę, że rozumiem - odpowiedział Sokrates. - Wobec tego mogę i muszę pomodlić się do bogów, by sprzyjali mi podczas mojej podróży do innego świata, mimo że nie spełniłem odpowiedniej ofiary. Podniósł czarkę do swych ust i spokojnie, zachowując pogodę ducha, wypił znajdujący się w niej płyn. Zanim do tego doszło, zebrani w celi przyjaciele Sokratesa starali się powściągać swój smutek, kiedy jednak zobaczyli, że Sokrates opróżnia czarkę, przestali nad sobą panować. Łzy napłynęły do oczu Fedona tak szybko, że zasłonił swoją twarz i zaszlochał. Sokrates wyglądał na zgorszonego. - Cóż to, płaczesz po mnie? Tak ci przykro, Fedonie? - Ja opłakuję nie tylko ciebie. Płaczę także, bo czuję się nieszczęśliwy, że muszę rozstać się z takim jak ty przyjacielem. Fedon nie był pierwszą osobą, która dała po sobie znać, jak jest przejęta. Także Kriton, nie mogąc powstrzymać łez, wstał już przedtem, jak gdyby zamierzając wyjść, i Fedon zaczął iść za nim. W tym momencie Apollodoros, który płakał przez cały czas, wy— 282 —

OSTATNIE SŁOWA

buchnął tak gwałtownym i głośnym szlochaniem, że wszyscy się przestraszyli. Tylko Sokrates zachował spokój. - A cóż to za straszne lamenty? - zaprotestował. - Co to za zachowanie! Odesłałem kobiety, aby nie zachowywały się w taki sposób, gdyż mówiono mi, że mężczyźnie powinno się pozwolić umrzeć w spokoju. Więc bądźcie, proszę, spokojni i cierpliwi. Kiedy usłyszeli te słowa, poczuli wstyd i starali się powstrzymać łzy. Sokrates przez cały czas chodził po celi aż do chwili, gdy powiedział, że nogi zaczynają mu słabnąć. Wtedy położył się na wznak, jak mu poradzono. Człowiek, który podał mu truciznę, odprowadził go do łoża i zaczął badać jego nogi. Po chwili nacisnął mocno jego stopę i zapytał, czy czuje ból. Kiedy Sokrates odpowiedział, że nie, zrobił to samo z jego nogą i posuwając się tak coraz wyżej, stwierdził, że Sokrates jest zimny i odrętwiały. Jeszcze raz dotknął Sokratesa i powiedział mu, że kiedy trucizna dojdzie do jego serca, umrze. Sokrates miał twarz przykrytą chustą. - Zaczął sztywnieć na wysokości bioder - opowiadał Fedon -i wtedy na moment odsłonił twarz i powiedział: „Kritonie, ja jestem winien koguta Asklepiosowi. Czy będziesz pamiętał spłacić ten dług?" „Dług zostanie spłacony" - odpowiedział Kriton i powiedział też: „Czy jest jeszcze coś innego?" Odpowiedzi nie było. Ale po chwili coś poruszyło się pod chustą. Gdy dozorca ją usunął, oczy Sokratesa były nieruchome. - Taki był, Echekratesie, koniec naszego przyjaciela, o którym mogę powiedzieć, że był najsprawiedliwszym, najmądrzejszym i najlepszym ze wszystkich znanych mi ludzi naszych czasów.

37 Są gwałty i gwałty, a niektóre bardziej wołają o pomstę do nieba niż inne. Ludzkość posiada dar szybkiego zapominania: okropności, które przerażały nas przed tygodniem, jutro nam spowszednieją. Śmierć Sokratesa nie wpłynęła na losy Aten. A jeśli nawet wpłynęła, to reputacja miasta raczej się poprawiła. — 283 —

JOSEPH HELLER

Większy wpływ na historię ma literatura traktująca o czyjejś śmierci niż sama śmierć. Studiując historię, nie poznacie niczego, co mogłoby zostać zastosowane, więc nie łudźcie się, że może wy będziecie tymi, którym się to akurat uda. „Historia to bujda" - powiedział Henry Ford. Ale Sokrates był martwy. Platon nie napisał, czy płakał w dniu śmierci Sokratesa. Miał zaledwie dwanaście lat, kiedy odbyła się uczta, którą opisał w swoim dialogu, nie mógł więc w niej uczestniczyć i przysłuchiwać się egzaltowanym, panegirycznym wypowiedziom Alki-biadesa o Sokratesie, które potem tak elokwentnie przedstawił. Śmierć od cykuty nie jest tak łagodna i bezbolesna, jak to opisuje Platon. Towarzyszą jej mdłości, zaburzenia mowy, konwulsje i nie dające się opanować torsje. Obraz Rembrandta, przedstawiający Arystotelesa kontemplującego popiersie Homera, być może nie jest dziełem Rembrandta, a tylko jego ucznia, który tak dobrze pojął lekcje mistrza, że nigdy nic więcej nie osiągnął i w konsekwencji jego imię przepadło w mrokach historii. Popiersie Homera być może nie jest Homerem, a postać męska nie jest Arystotelesem.

PODZIĘKOWANIA

Jestem szczególnie wdzięczny urodzonemu w Brooklynie historykowi sztuki, pisarzowi i wydawcy Gary'emu Schwar-tzowi z Maarssen w Holandii, którego najnowsza książka o Rembrandcie miała dla mnie niezmierną wartość', w tym także jej szczególny, cierpki dowcip. Poświęcił on dla mnie wiele swojego czasu i służył mi fachową radą w różnych dziedzinach. Dziękuję Stefanii Dickey, historykowi sztuki z Nowego Jorku, która badała zarówno obrazy Rembrandta, jak akta jego procesów, i pomogła mi w kwestiach faktograficznych. Dziękuję też Simonowi Schamie z Uniwersytetu Harvarda, którego listy i najnowsza książka, zatytułowana „Embarrasment of Ri-ches", wzbogaciły moją wiedzę historyczną, oraz dwojgu filologom klasycznym: Lillian Feder z City University i drugiemu Gary'emu Schwartzowi z Lehman College, który skorygował moje błędy, oczyścił moje słownictwo klasyczne i polecił mi lekturę Diogenesa Laertiosa. Dziękuję też historykowi sztuki Robertowi Cahnowi, którego poznałem dość późno, ale wystarczająco wcześnie, by mógł poprawić kilka błędów faktograficznych oraz zwrócić moją uwagę na monumentalne wymiary obrazu Rembrandta „Spisek Klaudiusza Cywilisa -Przysięga". Za błędy, które ewentualnie pozostały, ponoszę całkowitą odpowiedzialność. Nie uchodzę za cierpliwego słuchacza i nie zawsze miałem tyle szacunku dla szczegółów historycznych, ile życzyliby sobie ci moi wyrozumiali i wielkoduszni mentorzy. JOSEPH HELLER East Hampton, New York, 1988