Heller, Joseph - Ostatni rozdzial czyli Paragraf 22 bis

JOSEPH HELLER

OSTATNI ROZDZIAŁ CZYLI PARAGRAF 22 BIS Closing Time - A Sequel to „Catch 22”

Prima Warszawa 1994

Joseph Heller urodził się w 1923 roku w Nowym Jorku, jako najmłodszy z trójki Dzieci. W wieku 5 lat stracił ojca. Po japońskiej napaści na Pearl Harbor, mając 19 lat, zaciągnął się do amerykańskich sił powietrznych. Jako bombardier służył w 488 Dywizjonie stacjonującym na Korsyce; łącznie wylatał 60 misji bojowych nad Francją i Włochami. Został zdemobilizowany w stopniu porucznika. Po wojnie ukończył New York University, następnie studiował literaturę amerykańską na Columbia University i literaturę angielską na Oxfordzie. W trakcie studiów publikował swoje opowiadania w licznych czasopismach;

krytycy uważali go za jednego z najbardziej obiecujących młodych pisarzy. Niestety wkrótce przestał pisać. Przez dwa lata wykładał na Pennsylvania State University, po czym rozpoczął pracę w dziale reklamy czasopisma „Time”, a potem kolejno „Look” i „NcCall's”. Powrócił wtedy do pisania między innymi publikując w 1954 roku opowiadanie „The Texan” (późniejszy rozdział pierwszy „Paragrafu 22”). Praca nad „Paragrafem 22” zajęła mu 8 lat - książka ukazała się w 1961 roku w nakładzie zaledwie 7500 egzemplarzy. Pierwotnie miała się nazywać „Paragraf 18” - tytuł zmieniono, by uniknąć skojarzenia z wydaną w tym samym czasie powieścią Leona Urisa „Mila 18”. Pierwsze recenzje krytyków nie były pochlebne; sytuacja zmieniła się po wywiadzie, jakiego S. J. Perel-

man udzielił „New York Herald Tribune”. Zapytany, czy czytał ostatnio jakąś dobrą książkę, wymienił „Paragraf 22”, o którym nikt nie słyszał. Z czasem „Paragraf 22” został uznany za jedną z najwybitniejszych powieści amerykańskich XX wieku i literackie arcydzieło; w samych Stanach Zjednoczonych sprzedano go ponad 10 milionów egzemplarzy; doczekał się wydań w kilkudziesięciu krajach świata, adaptacji teatralnych i radiowych. W 1970 roku reżyser Mike Nichols przeniósł powieść na ekran filmowy. Druga powieść Hellera, „Coś się stało”, ukazała się w 1974 roku stając się z miejsca bestsellerem. W 1979 roku pisarz wydał „Good as Gold” („Gold jak Złoto”), w 1982 „Bóg wie”, w 1988 - „Picture This”. W tym czasie napisał też sztukę teatralną, scenariusze

filmowe, prowadził wykłady z literatury na City College of New York. W październiku 1994 roku ukazała się jego największa powieść „Closing Time - A Sequel to „Catch 22” („Ostatni rozdział czyli Paragraf 22 bis”). Wraz z żoną Shirley pisarz mieszka w Nowym Jorku. Ma dwójkę dzieci - syna i córkę.

KSIĘGA I 1. Sammy Kiedy ludzie w naszym wieku mówią o wojnie, nie mają na myśli wojny w Wietnamie, ale tę, która wybuchła przeszło pół wieku temu i objęła prawie cały świat. Toczyła się już dwa lata, kiedy do niej przystąpiliśmy. Zanim wylądowaliśmy w Normandii, zginęło, jak powiadają, przeszło dwadzieścia milionów Rosjan. Zanim jeszcze postawiliśmy stopę na kontynencie, nastąpiło odwrócenie biegu wydarzeń pod Stalingradem i została wygrana Bitwa o

Anglię. A mimo to straty Amerykanów sięgnęły miliona, z czego trzysta tysięcy poległo w boju. Dwa tysiące trzystu zginęło w Pearl Harbor w ciągu jednego niesławnego dnia przed ponad półwieczem, a więcej niż dwa i pół tysiąca odniosło wtedy rany - tego jednego dnia ponieśliśmy większe straty niż w trakcie całych długich i krwawych zmagań na Pacyfiku, większe niż podczas D-Day we Francji. Nic dziwnego, że w końcu przystąpiliśmy do wojny. Bogu niech będą dzięki za bombę atomową, cieszyłem się wraz z całą resztą cywilizowanego świata niemal pół wieku temu, kiedy przeczytałem nagłówki w gazetach i dowiedziałem się, że została zrzu-

cona. W tym czasie siedziałem już z powrotem w domu, cały i zdrowy, i jako były żołnierz znajdowałem się w o wiele lepszej sytuacji niż przedtem. Mogłem pójść na studia. Zrobiłem to i przez dwa lata uczyłem nawet w college'u w Pensylwanii, a potem wróciłem do Nowego Jorku i zacząłem pracować w dziale reklamy magazynu „Time”. Jeszcze przez jakieś dwadzieścia lat, na pewno nie dłużej, gazety w całym kraju będą drukować fotografie najstarszych żyjących weteranów tamtej wojny, biorących udział w coraz rzadszych paradach, organizowanych w patriotyczne święta. Te parady są już dzisiaj dość rzadkie. Nigdy w nich nie maszerowałem. Nie sądzę rów-

nież, by robił to mój ojciec. Dawno, dawno temu, kiedy byłem jeszcze dzieckiem, szalony Henry Kantowitz, rówieśnik mojego ojca i dozorca domu po drugiej stronie ulicy, zakładał w Dzień Zawieszenia Broni i Dzień Pamięci swoje postrzępione onuce i staroświecki wojskowy mundur z pierwszej wojny światowej, tej wcześniejszej Wielkiej Wojny, i przez cały dzień paradował tam i z powrotem po chodniku Railroad Avenue, od linii trolejbusowej Norton's Point do sklepu z łakociami i saturatora na rogu Surf Avenue, bliżej oceanu. Stary Henry Kantowitz podobnie jak mój ojciec mógł mieć wtedy niewiele ponad czterdziestkę. Popisując się, wykrzykiwał chrapliwym

głosem komendy w stronę znużonych kobiet, które wlokły się na spuchniętych nogach do swych małych mieszkań, taszcząc brązowe torby ze spożywczego albo od rzeźnika i wcale nie zwracając na niego uwagi. Ignorowały go także jego dwie zawstydzone córki, małe dziewczynki, jedna młodsza ode mnie, druga o rok albo dwa starsza. Niektórzy mówili, że Kantowitz odniósł kontuzję podczas wybuchu pocisku, ale nie sądzę, żeby to była prawda. Nie sądzę nawet, żebyśmy wiedzieli, co to znaczy. W naszych trzy- lub czteropiętrowych kamienicach nie było wówczas wind i dla starszych osób wspinaczka po schodach mogła stać się prawdziwą udręką.

W piwnicach przechowywano węgiel, dowożony ciężarówkami i zrzucany z hałasem w dół po metalowej pochylni; można tam też było znaleźć piec i kocioł, a także dozorcę, który czasami mieszkał, a czasami nie mieszkał w tym samym budynku i o którym bardziej z onieśmielenia niż grzeczności mówiliśmy zawsze z szacunkiem pan taki to a taki, pilnował bowiem domu i reprezentował właściciela, którego prawie wszyscy wtedy, a i dziś niektórzy, przynajmniej trochę się baliśmy. Milę dalej znajdowały się słynne tereny rozrywkowe Coney Island z setkami tysięcy kolorowych żarówek, karuzelami, kolejkami i straganami z jedzeniem. Wielką atrakcję stanowił wtedy Luna Park, a także Ste-

eplechase Park pana George'a C. Tilyou, który zmarł dużo wcześniej i o którym nikt nie wiedział zbyt wiele. Nad każdym wejściem Steeplechase Park pyszniła się przedstawiona w komiksowej formie jaskrawa, groteskowa podobizna różowej, płaskiej i roześmianej twarzy wymalowanego w prymitywny sposób subtelnego idioty, skręcającego się z szatańskiego śmiechu, z rozdziawioną czasem na szerokość całej przecznicy gębą, w której tkwiła niesamowita liczba olbrzymich zębów. Pracownicy Steeplechase Park nosili czerwone kurtki i dżokejskie czapki i od wielu czuć było whisky. Tilyou mieszkał kiedyś przy Surf Avenue we własnym dużym drewnianym domu z werandą, na którą

prowadziły kamienne schodki sięgające niemal skraju chodnika i zapadające się jakby lekko w głąb. Kiedy jako trochę starszy chłopak mijałem ten dom w drodze do publicznej biblioteki, stacji metra albo idąc na popołudniowy sobotni seans filmowy, wyryte w betonie na pionowej ściance najniższego schodka nazwisko Tilyou znikało już zagłębione do połowy w ziemi. W mojej dzielnicy instalacja pieców na ropę, której towarzyszyło kopanie rowów na rury i zbiorniki, była bezsprzecznie dużym wydarzeniem, oznaką postępu. Za jakieś dwadzieścia lat wszyscy będziemy fatalnie wyglądać na zdjęciach w gazetach i w telewizyjnych migawkach: dziwaczni ludzie z innego świata, sędziwi,

trzęsący się, łysawi i skurczeni, sprawiający być może wrażenie lekko zidiociałych, z bezzębnymi uśmiechami na zapadłych, pomarszczonych twarzach. Ludzie, których znam, umierają, a wielu innych, których znałem, już umarło. Nawet dziś nie wyglądamy zbyt pięknie. Nosimy okulary, pogarsza nam się słuch, czasami za dużo mówimy, powtarzamy się, wyrastają nam różne świństwa i nawet najmniejsze zadrapania goją się o wiele dłużej i zostawiają wyraźne ślady. A potem już nas nie będzie. Zostaną tylko przekazy, pamiątki i przywoływane przez nie obrazy. Któregoś dnia jedno z moich dzieci - adoptowałem je legalnie, oczywiście za ich

zgodą - albo jeden z dorosłych wnuków natrafi na moje skrzydełka strzelca pokładowego lub medal lotniczy, na naramienne naszywki sierżanta lub moje młodzieńcze zdjęcie - małego Sammy'ego Singera, najlepszego w ortografii na całej Coney Island i zawsze jednego z najlepszych w klasie z arytmetyki, podstaw algebry i geometrii - w zimowej kurtce lotniczej z kożuszkiem i w spadochronowej uprzęży, wywiezionego pół wieku temu na wyspę Pianosę przy zachodnim wybrzeżu Włoch. Siedzimy we wczesnym porannym słońcu obok samolotu, na stercie nieuzbrojonych tysiącfuntowych bomb, uśmiechając się do obiektywu i czekając na sygnał startu do kolejnej misji, razem ze spoglądającym na

nas z tyłu, wyznaczonym na ten dzień bombardierem w randze, jak pamiętam, kapitana. Był to kłótliwy i impulsywny, wzbudzający czasem lęk Ormianin o nazwisku Yossarian, który nie zdołał nauczyć się nawigacji na przyspieszonym kursie zorganizowanym niespodziewanie podczas szkolenia operacyjnego w bazie powietrznej w Columbii, w Karolinie Południowej, gdzie stworzono z naszej grupy tymczasową załogę, która ćwiczyła wspólnie przed udaniem się na front i przeprowadziła samolot w rejon działań wojennych. Pilotem był trzeźwy Teksańczyk o nazwisku Appleby, bardzo metodyczny i bardzo dobry, niech go Bóg błogosławi, i ci dwaj bardzo szybko zaczęli

drzeć ze sobą koty. Ja sympatyzowałem z Yossarianem. Wesoły, szybki i trochę dziki, był podobnie jak ja chłopakiem z wielkiego miasta, który prędzej umarłby, niż dał się zabić, jak stwierdził pół żartem, pół serio któregoś razu blisko końca, i który zamierzał żyć wiecznie albo przynajmniej umrzeć próbując tego dokonać. Podzielałem jego stanowisko. Od niego nauczyłem się mówić „nie”. Kiedy w zamian za dziesięć lotów więcej zaproponowali mi kolejną belkę i kolejną wstążkę do medalu, odmówiłem i wysłali mnie do domu. Nie wtrącałem się do nieporozumień Yossariana z Applebym, ponieważ byłem nieśmiałym i niskim Żydem, a w dodatku prostym żołnierzem. Spotykając w tamtym

czasie nowych ludzi zawsze uważnie sondowałem grunt, zanim powiedziałem, co myślę, ale choć nie potwierdzał tego mój brak pewności siebie, w głębi duszy nie uważałem się wcale za kogoś gorszego od nich, również od oficerów, nawet od tego wielkiego wyszczekanego Ormianina, który twierdził w żartach, że tak naprawdę jest Asyryjczykiem, przedstawicielem wymarłej rasy. Byłem od nich wszystkich bardziej oczytany, widziałem to, lepszy w ortografii i zupełnie niegłupi, choć nigdy tego po sobie nie pokazywałem. Yossarian gubił się nieuchronnie podczas każdego z tych treningowych nocnych lotów, które odbywaliśmy nad Karoliną Południową i Georgią. Stało się to już

przedmiotem żartów. Od innych niższych rangą żołnierzy, których spotykałem w koszarach i w stołówce, dowiedziałem się, że wszyscy ich przerobieni naprędce z bombardierów nawigatorzy również gubią się podczas nocnych misji treningowych i też jest to przedmiotem żartów. Trzecim oficerem w naszej załodze był nieśmiały drugi pilot o nazwisku Kraft, który po awansowaniu na pierwszego pilota zginął zestrzelony przez artylerię przeciwlotniczą w czasie misji nad Ferrarę w północnych Włoszech, kiedy jego samolot podszedł po raz drugi nad tamtejszy most. Yossarian, prowadzący bombardier, któremu nie udało się zrzucić bomb za pierwszym razem, dostał medal za to, że

zawrócił, gdy zobaczył, że inni również chybili i most wciąż stoi. Podczas tych ćwiczeń z nawigacji w Karolinie Południowej Appleby zawsze odnajdywał drogę powrotną używając radiokompasu. Którejś ciemnej nocy zgubiliśmy się i przez ponad godzinę nie mieliśmy odczytu z radiokompasu, bo burza spowodowała zakłócenia elektryczne. Po dziś dzień słyszę dźwięczący w telefonie pokładowym głos Yossariana: - Widzę tam na dole brzeg rzeki. Skręć w lewo i przeleć nad nią, a ja postaram się znaleźć jakiś punkt orientacyjny po drugiej stronie. Brzeg rzeki okazał się wybrzeżem Atlantyku, a my znaleźliśmy się w drodze

do Afryki. Po kolejnej półgodzinie Appleby stracił cierpliwość i przejął inicjatywę. Kiedy złapał w końcu sygnały radiowe, które pozwoliły mu odnaleźć lotnisko, paliwa starczyło nam tylko na dokołowanie z pasa startowego na stanowisko. Silniki zgasły, zanim je wyłączyliśmy. O mały włos wszyscy wtedy nie zginęliśmy. Tak naprawdę dotarło to do mnie dopiero wiele lat później i opowiadając tę historię przestałem pękać ze śmiechu. Na fotografii siedzi obok mnie mój kumpel Bill Knight, w tamtych czasach górny strzelec pokładowy, dwa lata ode mnie starszy i już żonaty, ojciec dziecka, które oglądał zaledwie przez tydzień; a

także chudy chłopak w moim wieku, niejaki Howard Snowden z Alabamy, radiostrzelec, który zginął podczas misji nad Awinionem mniej więcej miesiąc później umierał powoli, jęcząc z bólu i skarżąc się, że mu zimno. Mamy tutaj po dwadzieścia lat i wyglądamy jak dzieciaki, które mają tylko po dwadzieścia lat. Howie Snowden był pierwszym trupem, jakiego zobaczyłem, i jedynym trupem, jakiego w ogóle oglądałem poza kostnicą. Kiedy moja żona zmarła w nocy i przyjechałem do szpitala, żeby załatwić formalności i zacząć przygotowania do pogrzebu, nie było jej już na sali. Odeszła tak, jak to zapowiedział onkolog, prawie co do dnia. Była bardzo chora, ale podobno nie cierpiała wiele. Chcie-

liśmy wierzyć, że ból został jej oszczędzony, ponieważ zawsze była bardzo dobrą kobietą, przynajmniej dla mnie i dla dzieci, na ogół wesołą i wielkoduszną. Wściekała się tylko na pierwszego męża, i to też tylko czasami, zwłaszcza kiedy brakowało mu pieniędzy na własne dzieci, choć zawsze miał ich dosyć na nowe dziewczyny i kilka kolejnych małżeństw. Miałem szczęście do umarlaków, stwierdził po wojnie Lew, mój przyjaciel jeszcze z czasów dzieciństwa, który został wzięty do niewoli jako żołnierz piechoty i zanim odesłano go z powrotem do domu, widział w Europie setki trupów amerykańskich i niemieckich i masę trupów niemieckich cywilów w Dreźnie.

Pomagał wtedy uprzątać teren po brytyjskich bombardowaniach, o których dowiedziałem się po raz pierwszy od niego, po nalocie, w którym zginęli prawie wszyscy mieszkańcy miasta z wyjątkiem jeńców wojennych i ich strażników. Nie bardzo chciałem w to z początku uwierzyć. - Ponad sto tysięcy? Chyba oszalałeś, Lew. To więcej ofiar, niż pochłonęła bomba atomowa w Hiroszimie. Potem jednak sprawdziłem to i musiałem przyznać mu rację. Ale to było prawie pięćdziesiąt lat temu. Nic dziwnego, że nasi potomkowie nie interesują się zbytnio drugą wojną światową. Mało który z nich wtedy żył. Gdyby urodził się podczas wojny, miałby teraz

koło pięćdziesiątki. Może jednak pewnego dnia w przyszłości, której nie potrafię bliżej określić, jedno z naszych dzieci albo wnuków natrafi w szufladzie na pudełko z moimi skrzydełkami strzelca, medalem lotniczym, naszywkami sierżanta i wojenną fotografią i staną mu przed oczyma jak żywe pewne rodzinne wydarzenia, które miały miejsce albo które nigdy nie miały miejsca, a powinny. Tak, jak stają przed oczyma mnie, kiedy patrzę na maskę przeciwgazową mojego ojca z pierwszej wojny światowej. Ciekawe, co się z nią stało. Kiedy byłem mały, uwielbiałem się nią bawić i robiłem to w tajemnicy, gdy pracował w mieście, tnąc z wykrojów materiał na dziecinne

stroje. Mam również jego fotografię jako żołnierza. Kiedy przeczytałem, jeszcze w podstawówce, biografię niemieckiego asa przestworzy z lat pierwszej wojny, barona Manfreda von Richtofena, przez dłuższy czas chciałem zostać pilotem myśliwca. Chciałem dzień w dzień toczyć z baronem powietrzne pojedynki nad okopami we Francji i za każdym razem go strącać. Był moim idolem i marzyłem o tym, żeby go zestrzelić. Wkrótce po wojnie, po mojej wojnie, ojciec umarł i powiedzieli, że to rak. Lubił palić cygara. Kupował je w małym sklepiku w sąsiedztwie, na rogu Surf Avenue, gdzie zadowolony z siebie pan Levinson siedział z uśmiechem na ustach przy swoim robo-

czym stole, z nożami i liśćmi tytoniu, zwijając i oznaczając ręcznie swoje cygara, podczas gdy pani Levinson, spokojna, podobna do Pigmejki piegowata kobieta z ciemnymi włosami, sprzedawała czepki kąpielowe, zatyczki do uszu, koła ratunkowe, wiaderka, łopatki i inne drobiazgi, które mogły się przydać na oddalonej zaledwie o przecznicę plaży. Nie mieli dzieci. Wszyscy wtedy pracowali. Jako dzieciak sprzedawałem przez jakiś czas gazety na ulicach i w barach na deptaku. W lecie moje siostry sprzedawały tam mrożony krem i piwo z korzeniami, a Davey Goldsmith handlował hot dogami. Na plaży, w wydobywających się z nieporęcznych pu-

deł oparach suchego lodu, toczyli swój twardy bój niekoncesjonowani przekupnie, starający się opchnąć za dziesięć centów wszystkie mrożone batony i napoje w tekturowych kubkach. Musieli to zrobić, zanim zdążyli ich przyskrzynić policjanci, brnący po miękkim piachu między gapiami w kąpielowych kostiumach, którzy z całego serca dopingowali uciekinierów. Wielu spośród tych szybkonogich, pracujących z narażeniem życia chłopaków należało do moich znajomych. W naszym mieszkaniu słyszeliśmy zawsze łoskot łamiących się fal i gong boi dzwoniącej (nazywaliśmy ją bellboy, i nadal wydaje mi się to właściwym określeniem). W chwilach rzadkiej ciszy, wcze-

snym albo późnym popołudniem, docierała do nas nawet niewyraźna melodia wygrywana przez egzotyczną katarynkę zamontowaną przy najbliższej karuzeli przy deptaku, olbrzymiej obracającej się platformie z rumakami pomalowanymi na złoty kolor karmelków, z pasami błyszczącej czerni i barwnymi smugami różu i błękitu, które przypominały nam inne słodycze: galaretki, cukierki lukrecjowe i gumowe dropsy. Skąd pochodziły te wspaniałe lśniące konie? Czy była gdzieś jakaś fabryka produkująca konie do karuzeli? Czy można było na tym zarobić forsę nie dalej jak pół mili od naszych domów? Nikt z nas nie był bogaty.

2. Mały kutas Nowy prezydent obejmował urząd zgodnie z procedurą, po rezygnacji swego poprzednika, doprowadzonego do stanu skrajnego wyczerpania umysłowego przez konieczność stałego wyjaśniania, dlaczego wybrał w ogóle taką osobę na wiceprezydenta i partnera w wyścigu do prezydenckiego fotela. - Dlaczego go wybrałeś? - pytał, nie mogąc się oprzeć, jego najbliższy przyjaciel, sekretarz stanu. - Powiedz przynajmniej mnie. Obiecuję dotrzymać tajemnicy! - Nie ma w tym żadnej tajemnicy - odpowiadał, broniąc się, dotychczasowy szef państwa. - Żadnego ukrytego motywu,

żadnego podstępu. Zrobiłem po prostu to, co uważałem za najrozsądniejsze. Daję ci słowo, nie miałem żadnych przestępczych zamiarów. - I to właśnie jest najbardziej przerażające. 3. Pan Yossarian W połowie drugiego tygodnia pobytu w szpitalu Yossarianowi przyśniła się matka i ponownie uświadomił sobie, że umrze. Lekarze byli zmartwieni, kiedy przekazał im tę wiadomość. - Nie możemy niczego znaleźć - powiedzieli mu. - Szukajcie dalej - polecił. - Cieszy się pan doskonałym zdrowiem.

- Tylko poczekajcie - odparł. Yossarian był na obserwacji w szpitalu, dokąd udał się ponownie w związku z wystąpieniem neurotycznego zespołu mylących somatycznych objawów, które spotęgowały się, odkąd po raz drugi w życiu zamieszkał samotnie, i które wydawały się ulatniać jak mgła, kiedy je tylko opisał albo został w związku z nimi przebadany. Zaledwie przed kilku miesiącami wyleczył się z nieuleczalnego przypadku ischiasu, telefonując po prostu do jednego z lekarzy, aby poskarżyć się na nieuleczalny przypadek ischiasu. Nie potrafił się nauczyć żyć sam. Nie potrafił posłać łóżka. Prędzej umarłby z głodu, niż coś ugotował.

Tym razem wrócił tu, można rzec, piorunem, dręczony niezdrową wizją innej niezdrowej wizji, która zaczęła go nękać krótko po usłyszeniu, że prezydent, którego nie lubił, ma zamiar odejść, i że na pewno zastąpi go wiceprezydent, którego nie lubił jeszcze bardziej; i krótko po otrzymaniu informacji, że handlujący do tej pory przeterminowanymi nadwyżkami w rodzaju starej czekolady lub całorocznego zbioru egipskiej bawełny Milo Minderbinder, z którym związany był nierozerwalnie i nieuchronnie od około dwudziestu pięciu lat, rozszerza swoją działalność na sprzęt wojskowy i ma zamiar przedstawić rządowi, to znaczy oczywiście każdemu rządowi, który na to stać, projekt wła-

snego samolotu bojowego. W Europie istniało kilka krajów, które było na to stać, podobnie zresztą jak w Azji i na Bliskim Wschodzie. Wizja niezdrowej wizji, jakiej doświadczył, przypominała wylew lub atak i sprawiła, że po raz kolejny pomyślał o wiecznie starym Gustawie Aschenbachu siedzącym samotnie na mitycznej śródziemnomorskiej plaży, a także o jego nieśmiertelnej śmierci w Wenecji, poniesionej w wieku pięćdziesięciu lat w mieście dotkniętym zarazą, o której nikt nie chciał mówić na głos. Dawno temu w Neapolu, stojąc w kolejce na statek, który miał zabrać go do domu, kiedy już wykonał siedemdziesiąt akcji bojowych i uszedł z życiem, spotkał

starego wojaka o nazwisku Szwejk oraz faceta, który urodził się jako Krautheimer i zmienił nazwisko na Joseph Kaye, aby dopasować się lepiej do amerykańskiej kultury. Ale wtedy jego nazwisko, podobnie zresztą jak Szwejka, niewiele Yossarianowi mówiło. Mając możliwość wyboru, nadal wolał żyć. Nie jadł jajek i chociaż nie bolała go głowa, co drugi dzień łykał małą aspirynę. Nie miał wątpliwości, że ma się czym martwić. Jego rodzice nie żyli już, podobnie jak wszyscy wujowie i ciotki. Kutas w Białym Domu? I to nie po raz pierwszy. Rozbił się kolejny tankowiec. Dawało o sobie znać promieniowanie. Były śmieci, pestycydy, zanieczyszczenia

toksyczne i wolna inicjatywa. Przeciwnicy aborcji chcieli wprowadzić karę śmierci dla wszystkich, którzy występowali przeciwko życiu. W rządzie pełno było miernot, nie mówiąc o prywacie. Doszło do problemów w Izraelu. Nie było już więcej złudzeń. On sam ich sobie nie robił. Wkrótce można będzie klonować ludzkie embriony dla rozrywki i jako części zamienne. Ludzie zarabiali miliony, nie wytwarzając niczego konkretnego z wyjątkiem zmiany tytułu własności. Skończyła się zimna wojna, ale na ziemi nadal nie zapanował pokój. Wszystko pozbawione było sensu i czegokolwiek innego. Ludzie robili różne rzeczy nie wiedząc,

po co je robią, i dopiero potem starali się tego dowiedzieć. Nudząc się w szpitalu, Yossarian zabawiał się tego rodzaju wzniosłymi refleksjami, w podobny sposób, jak skłonny do marzeń na jawie młodzieniec zabawia się genitaliami. Przynajmniej raz dziennie w każdy roboczy ranek wpadał doń jego doktor, Leon Shumacher, wraz ze swą poważną świtą młodych dziarskich obiecujących lekarzy i żywą, atrakcyjną siostrą z ładną twarzą i wspaniałym tyłkiem, która nie zważając na podeszły wiek Yossariana, otwarcie się w nim durzyła i którą on, nie zważając na jej młodość, chytrze zachęcał do nawiązania niezobowiązującego romansu. Była

wysoką, obdarzoną imponującymi biodrami kobietą, przypominającą Pearl Bailey, ale nie Pearl Harbor, co oznaczało, że może mieć od trzydziestu pięciu do sześćdziesięciu lat. Był to zdaniem Yossariana najlepszy wiek dla kobiety, pod warunkiem oczywiście, że wciąż cieszy się dobrym zdrowiem. Yossarian miał bardzo mgliste pojęcie, jaka jest naprawdę; ale bez żadnych skrupułów wykorzystał każdą szansę, żeby spędzić z nią przyjemnie tych kilka spokojnych tygodni, które postanowił pozostać w szpitalu, aby odpocząć i wyrobić sobie pogląd na rzeczywistość, podczas gdy wielkie narody ustabilizują się i po raz kolejny utworzą nowy światowy ład, który zapanuje raz na zawsze.

Zabrał ze sobą radio i prawie zawsze mógł złapać na tej czy innej stacji jakiś utwór Bacha albo bardzo dobrą muzykę kameralną, chóralną bądź na fortepian. Zbyt często jednak przerywano ją, żeby poświęcić nieco uwagi operze, zwłaszcza Wagnerowi. Tym razem, co Yossarian miał okazję z przyjemnością stwierdzić, leżał na całkiem dobrej sali, mając za sąsiadów niekłopotliwych, nie chorujących w przykry sposób pacjentów, no i była jeszcze ta atrakcyjna pielęgniarka, która w odpowiedzi na jego umizgi śmiała się skromnie, czerwieniła, obruszała i zadzierała nosa, dając chełpliwie do zrozumienia, że doskonale wie, iż ma naprawdę bajeczny tyłek.

Yossarian nie widział powodu, żeby temu zaprzeczać. W połowie pierwszego tygodnia flirtował już z nią na całego. Doktor Leon Shumacher nie zawsze spoglądał przychylnym wzrokiem na te frywolne igraszki. - Popełniłem wystarczający błąd, w ogóle cię przyjmując. Powinniśmy chyba obaj się wstydzić tego, że leżysz na tej sali, wcale nie chory... - Kto powiedział, że nie jestem chory? - ...podczas gdy tylu ludzi dogorywa na ulicach. - Czy przyjmiesz jednego z nich, jeśli zgodzę się odejść? - Zapłacisz za niego rachunek? Yossarian wolał nie płacić.

Wielki człowiek od angiografii stwierdził rzeczowo, że nie musi jej przeprowadzać, a neurolog poinformował Yossariana z równie ponurą miną, że z jego mózgiem jest wszystko w porządku. Leon Shumacher ponownie przedstawił go z dumą swoim uczniom jako rzadki okaz, na jaki nieczęsto będą mieli okazję trafić w swojej praktyce: liczący sześćdziesiąt osiem lat mężczyzna nie zdradzający symptomów żadnej choroby, nawet hipochondrii. Późnym popołudniem, a czasami nawet wczesnym wieczorem Leon wpadał, żeby w nietaktownie egocentryczny sposób uciąć sobie pogawędkę z facetem, o którym obaj wiedzieli, że niedługo umrze, i

skarżył się śpiewnym głosem na długie godziny pracy i upiorne warunki oraz niesprawiedliwie niskie zarobki. Nie był zbyt delikatny. Pielęgniarka nazywała się Melissa MacIntosh; podobnie jak wszystkie piękne kobiety w oczach wyrafinowanego mężczyzny z predylekcją do romantyzowania, wydawała się Yossarianowi zbyt piękna, żeby była prawdziwa. Z początkiem drugiego tygodnia zaczęła zostawać na dłużej i stojąc albo siedząc obok jego łóżka, pozwalała mu już pieścić opuszkami palców obszyty koronką skraj majtek, rozmawiając i kokietując go zgodą na dalsze awanse. Różowa ze wstydu i podniecona psotą

nigdy wyraźnie nie pozwalała ani nie protestowała, kiedy bawił się rąbkiem jej przezroczystej bielizny, ale najwyraźniej nie była na luzie. Bała się, że ktoś zaskoczy ich w momencie tej niedozwolonej intymności. On zaś ukrywał przed siostrą MacIntosh wszelkie subtelne oznaki erekcji. Nie chciał, żeby pomyślała, iż ma poważne intencje. Zgodziła się z nim, że miała szczęście, dostając go pod opiekę. Sprawiał mniej kłopotów od innych pacjentów w prywatnych i półprywatnych salach na tym samym piętrze. I bardziej ją intrygował - czuł to - był bardziej atrakcyjny od wszystkich tych niezbyt licznych mężczyzn, z którymi widywała się poza szpitalem, a nawet od tego jednego albo

dwóch, z którymi widywała się na prawach wyłączności lub prawie zupełnej wyłączności przez ileś tam lat. Nigdy nie wyszła za mąż, nawet raz albo dwa. Yossarian sprawiał tak mało kłopotów, że właściwie nie sprawiał ich wcale; Melissa oraz inne siostry z oddziału musiały tylko zajrzeć na jego salę na początku zmiany, aby sprawdzić, czy jeszcze nie umarł i czy nie potrzebuje czegoś, żeby utrzymać się przy życiu. - Wszystko w porządku? - pytała go każda. - Wszystko z wyjątkiem mojego zdrowia - wzdychał w odpowiedzi. - Cieszy się pan doskonałym zdrowiem. Zadawał sobie kłopot, żeby odpowie-

dzieć, że na tym właśnie polega kłopot. To oznaczało, że musi mu się pogorszyć. - To wcale nie są żarty - żartował, kiedy się śmiały. Udając estetę błagał Melissę, żeby zmieniła bieliznę, włożyła więc któregoś dnia czarne majtki. Pragnąc, żeby do niego przyszła, często odczuwał straszną potrzebę jakiejś potrzeby. Czasami, kiedy naciskał dzwonek, odpowiadała inna pielęgniarka. - Przyślijcie moją Melissę - rozkazywał. Inne chętnie współpracowały. Nie skarżył się na brak opieki. Był dobrego zdrowia, powtarzali codziennie lekarze, i tym razem - stwierdzał z posępnym rozczarowaniem, nie mogąc się oprzeć przekona-

niu, że go oszukują - chyba mieli rację. Miał dobry apetyt i trawienie. Jego aparat słuchowy i rdzeniowy sprawdzono za pomocą tomografu komputerowego. Miał wolne zatoki i żadnego śladu zapalenia stawów, zapalenia torebki maziowej, anginy czy zapalenia nerwu. Nie kapało mu nawet z nosa. Jego ciśnienie krwi było przedmiotem zazdrości każdego lekarza, który go widział. Oddawał mocz, a oni go zabierali. Miał niski poziom cholesterolu, wysoki hemoglobiny, jego opad stanowił cud piękności, a poziom azotu we krwi był wprost idealny. Uznali go za wzór doskonałości. Bał się, że jego pierwsza żona, a także druga, z którą od roku pozostawał w separacji, mogą zmienić zdanie.

Odwiedził go czołowy kardiolog, który nie znalazł żadnej wady w jego sercu, patolog, który zbadał jego patos i również nie zgłosił żadnych zastrzeżeń, przedsiębiorczy gastroenterolog, który przybiegł z powrotem na salę, żeby zasięgnąć opinii Yossariana w sprawie pewnej obiecującej inwestycji, jaka kroiła się w nieruchomościach w Arizonie, a także psycholog, który zbadał jego psyche i któremu z braku kogoś lepszego Yossarian musiał się zwierzyć. - A co pan powie na te okresowe okresy anemii, zmęczenia, braku zainteresowania i depresji? - osaczał go wirującym szeptem. - Obojętnie słucham rzeczy, które innym ludziom wydają się ważne. Męczą

mnie informacje, których nie mogę wykorzystać. Wolałbym, żeby gazety codzienne były mniejsze i wychodziły raz w tygodniu. Nie interesuje mnie już nic, co dzieje się na świecie. Komicy nie rozśmieszają mnie, a długie opowieści doprowadzają do wściekłości. Czy to ja, czy mój podeszły wiek? A może ta planeta naprawdę staje się mało ważna? Wiadomości telewizyjne się zdegenerowały. Wszyscy wszędzie są tacy obleśni. Wyczerpał się mój entuzjazm. Czy naprawdę czuję się taki zdrowy, czy tylko mi się wydaje? Mam nawet pełno włosów na głowie. Muszę znać prawdę, doktorze. Czy moja depresja ma charakter duchowy? - To nie jest depresja i nie jest pan wy-

czerpany. Psycholog zasięgnął rady ordynatora oddziału psychiatrii, który skonsultował się z wszystkimi pozostałymi medykami i wszyscy jak jeden mąż stwierdzili, że doskonałe zdrowie, jakim się cieszy Yossarian, nie ma podłoża psychosomatycznego i że włosy na jego głowie są prawdziwe. - Jednakże - dodał chrząkając ordynator psychiatrii mam zaszczyt poinformować, że jest pan znakomitym kandydatem na depresję późnego wieku. - Depresja późnego wieku? - Yossarian smakował przez chwilę te słowa. Kiedy się zacznie? - Już się zaczęła. Czy są jakieś rzeczy, których robienie sprawia panu prawdziwą

przyjemność? - Obawiam się, że nie ma ich zbyt wiele. Uganiam się za kobietami, ale niezbyt intensywnie. Zarabiam więcej forsy, niż potrzebuję. - Sprawia to panu przyjemność? - Nie. Nie mam żadnych ambicji i nie zostało dużo spraw, na których by mi naprawdę zależało. - A golf, brydż czy tenis? Kolekcjonowanie dzieł sztuki albo antyków? - Nic z tych rzeczy. - W takim razie prognoza nie jest dobra. - Zawsze o tym wiedziałem. - Tak, jak to teraz widzimy, panie Yossarian - oświadczył, mówiąc w imieniu całej instytucji, dyrektor szpitala, zza które-

go ramienia wystawała w trzech czwartych łysa głowa Leona Shumachera - może pan żyć wiecznie. Wyglądało na to, że nie ma się czym martwić, z wyjątkiem inflacji i deflacji, wyższych odsetek i niższych odsetek, deficytu budżetowego, groźby wojny i niebezpieczeństw pokoju, niekorzystnego bilansu handlowego i korzystnego bilansu handlowego, nowego prezydenta i starego kapelana, mocniejszego dolara i słabszego dolara, a także konfliktów, entropii, promieniowania i grawitacji. Martwił się jednak również o swoją nową przyjaciółkę, siostrę Melissę MacIntosh, nie miała bowiem żadnych oszczędności. Jej rodzice nie mieli ich również i

wiedział, że jeśli pożyje jeszcze dość długo, będzie musiała żyć z ubezpieczenia społecznego i groszowej szpitalnej emerytury, pod warunkiem oczywiście, że będzie pracowała przez następne dwadzieścia lub trzysta lat, co wydawało się raczej wykluczone - chyba że do tego czasu spotka i poślubi jakiegoś miłego, zamożnego dżentelmena, który będzie ją tak samo pociągał, jak dzisiaj pociągał ją Yossarian, co również wydawało się całkowicie wykluczone. Niewielu mężczyzn potrafiło w tak uroczy sposób opowiadać jej świństwa. Wiele razy przyglądał jej się z bólem serca; była zbyt niewinna, by zostawić ją bez żadnego finansowego zabezpieczenia, zbyt słodka, zbyt ufna i zbyt bezintere-

sowna. - Musisz bezwzględnie - oznajmił któregoś dnia, kiedy prosiła, żeby doradził jej, czy ona i jej współlokatorka powinny otworzyć indywidualne konta emerytalne (odparł, że nie widzi żadnego praktycznego sensu w prowadzeniu na dłuższą metę indywidualnego konta emerytalnego, z wyjątkiem nabijania kabzy bankom) - poślubić teraz kogoś takiego jak ja: mężczyznę, który zaoszczędził trochę forsy, zna się na polityce ubezpieczeniowej i spadkach i był przedtem tylko raz żonaty. - Czy ty jesteś dla mnie zbyt stary? - zapytała przestraszona. - To ty jesteś dla mnie zbyt młoda. Zrób to szybko, zrób to dzisiaj. Może być nawet

jakiś doktor. Zanim się obejrzysz, będziesz tak samo stara jak ja i bez grosza przy duszy. Martwiła go także własna lekkomyślna czułostkowość, z jaką troszczył się o osobę, która potrzebowała troski. To nie było w amerykańskim stylu. Ostatnią rzeczą, której potrzebował, było wzięcie sobie kolejnej gęby na utrzymanie. Albo dwóch, ponieważ Melissa często mówiła z dumą o mieszkającej wraz z nią w zatłoczonym mieszkaniu, wpadającej w oko, zabawowej koleżance, niejakiej Angeli Moore, naturalnej australijskiej blondynce. Angela była wyższa i swobodniejsza od niej, miała jaśniejsze włosy i większy biust, chodziła w wysokich szpil-

kach, malowała usta i oczy na biało i pracowała jako akwizytorka u producenta nowinek. Jej sprośne pomysły dotyczące nowych produktów zamykały usta i wywoływały rumieniec na twarzach dwóch starszych żydowskich ojców rodzin, którzy byli wspólnikami firmy. Angela lubiła wywierać wrażenie - i wiedziała, że je wywiera - w drogich śródmiejskich barach, dokąd chodziła często po pracy, żeby spotykać się z jowialnymi dyrektorami, z którymi wybierała się po kolacji na tańce i porzucała bez litości pod drzwiami swego domu, kiedy wieczór dobiegał końca. Rzadko kiedy spotykała mężczyzn, których polubiłaby do tego stopnia, żeby chcieć z nimi zostać dłużej, rzadko kiedy

piła bowiem tyle, żeby się upić. Prywatny numer telefonu, który im podawała, należał do miejskiej kostnicy. Melissa opowiadała o tym z tak radosną pochwałą odważnego i pozbawionego zahamowań stylu bycia Angeli, że Yossarian nabrał przekonania, iż zakochałby się w niej od pierwszego wejrzenia pod warunkiem, że nigdy by na nią nie spojrzał i pozostałby w niej głęboko zakochany aż do chwili, gdy ujrzałby ją po raz drugi. Ale ta wysoka blondynka koło czterdziestki z białym makijażem i czarnymi pończochami w serpentynowe biegnące w górę wzory również nie miała bogatych rodziców i większych oszczędności i Yossarian pytał sam siebie: co się dzieje z tą parszywą planetą?

Wydawało mu się rozsądne, że każda osoba, w stosunku do której nie żywił urazy, powinna mieć dosyć pieniędzy, aby bez lęku spoglądać w przyszłość, i pełen szlachetnego współczucia pochylał w zadumie głowę, pragnąc wziąć tę atrakcyjną, piersiastą i zbłąkaną sublokatorkę w ramiona, osuszyć jej łzy, ukoić wszelkie niepokoje, rozpiąć sukienkę i pogładzić po pupie. To było naprawdę coś, o czym mogliby napisać swoim mocodawcom depczący mu po piętach tajniacy. Pierwszy prywatny detektyw - Yossarian nie miał żadnych wątpliwości, że jest prywatny - wyśledził go w szpitalu podczas godzin odwiedzin i natychmiast zaniemógł w wyniku ciężkie-

go zakażenia gronkowcem, które z objawami zatrucia krwi przykuło go do łóżka w innym skrzydle szpitala razem z trzema facetami, którzy odwiedzając innych pacjentów także złapali gronkowca i zdaniem Yossariana również mogli być prywatnymi detektywami. Yossarian mógł uprzedzić wszystkich czterech, że szpital jest niebezpiecznym miejscem. Ludzie oddawali tutaj ducha. Pewnego dnia przyjęty został pewien facet z Belgii i poderżnięto mu gardło. Następny prywatny detektyw, którego wysłano, żeby zastąpił pierwszego, rozchorował się w ciągu jednego dnia po zjedzeniu w szpitalnej kafeterii zatrutej salmonellą kanapki z jajkiem i teraz również

leżał złożony niemocą, dochodząc powoli do zdrowia. Yossarian zastanawiał się, czy nie wysłać mu kwiatów. Zamiast tego wysłał im obu kartki z życzeniami powrotu do zdrowia, które podpisał nazwiskiem Albert T. Tappman. Albert T. Tappman był kapelanem w jego starej eskadrze bombowców i jego profesję również umieścił na kartkach, zastanawiając się, co pomyślą sobie ich odbiorcy, kiedy je dostaną, a także dokąd zabrano kapelana i czy przypadkiem nie został upokorzony, znieważony, zagłodzony lub poddany torturom. Dzień później wysłał obu detektywom kolejne kartki, które podpisał jako Washington Irving, nazajutrz zaś dwie następne, podpisane Irving Washington.

Drugi tajniak zastąpiony został dwoma kolejnymi, którzy nie znali się wzajemnie i z których jeden okazał się, nie wiadomo dlaczego, zainteresowany w równym stopniu inwigilacją Yossariana, jak i swoich poprzedników. Yossarian zastanawiał się, co takiego chcą się o nim dowiedzieć, czego nie może im wyznać wprost. Jeśli interesowało ich cudzołóstwo, zdecydowany był zaoferować im cudzołóstwo. Dobre serce i niepewna materialna przyszłość Melissy MacIntosh do tego stopnia spędzały mu sen z powiek, że zaczął się martwić również o własną przyszłość i postanowił ponownie wezwać onkologa, aby uzyskać od niego niezłomną gwarancję w kwestii choroby,

która pochłonęła ostatnio największe żniwo ofiar, i usłyszeć być może dalszy ciąg rozważań o supremacji biologii w działalności człowieka oraz tyranii genów w regulowaniu problemów historycznych i społecznych. - Jesteś szalony - stwierdził Leon. - W takim razie załatw mi również psychiatrę. - Nie masz raka. Dlaczego chcesz się zobaczyć z onkologiem? - Żeby spełnić dobry uczynek, baranie. Nie wierzysz w dobre uczynki? Biedny mały kutas jest najbardziej ponurym sukinsynem, jakiego kiedykolwiek widziałem na oczy. Ilu pacjentom tygodniowo może twoim zdaniem przekazać

dobrą wiadomość? Niepowodzenia tego faceta należą do nielicznych, którym jestem być może w stanie zapobiec. - To nie są moje niepowodzenia oświadczył smutny onkolog, na którego drobnej twarzy złe przeczucia wydawały się pojawiać w równie naturalny sposób, jak zmrok i szarówka na zimowym niebie. - Zdziwi się pan jednak, ilu ludzi uważa, że to ja jestem winien. Nie lubią mnie nawet moi koledzy. Niewielu ludzi chce ze mną rozmawiać. Może dlatego jestem taki cichy. Nie mam wystarczającej praktyki. - Podoba mi się pański zapał - powiedział Yossarian, który widział, że onkolog nie ma go zbyt wiele. - Czy nie pociesza

pana świadomość, że wcześniej czy później odegra pan prawdopodobnie ważną rolę w moim życiu? - Tylko trochę. - Onkolog nazywał się Dennis Teemer. - Od czego mam zacząć? - Od czego pan sobie życzy, pod warunkiem jednak, że nie będzie bolało i nie będzie niewygodne - odparł pogodnie Yossarian. - Nie ma pan żadnych symptomów, które wskazywałyby na konieczność dokładniejszego badania. - Po co czekać na symptomy? - zdziwił się Yossarian, przerywając bez żenady swemu lekarzowi specjaliście. Czy nie wydaje się panu możliwe, że od czasu, kiedy zakończyliśmy nasze poprzednie badania,

mogło powstać nowe ognisko, które rozszerza się niepokojąco dokładnie w tej samej chwili, kiedy tutaj siedzimy, odkładając w spokoju ducha sprawę na później? Dennis Teemer wyraźnie się ożywił. - Wydaje się pan zabawniejszy od większości moich pacjentów. - To samo powiedziałem Leonowi. - Ale to dlatego, że tak naprawdę nie jest pan wcale moim pacjentem - stwierdził doktor Teemer. - To, o czym pan mówi, jest oczywiście możliwe. Prawdopodobieństwo zachorowania jest takie samo jak w przypadku kogokolwiek innego. - A jaka to dla mnie różnica? - zaprotestował Yossarian. - To niewielka pociecha

wiedzieć, że wszyscy jesteśmy podatni. Leon uważa, że poczuję się lepiej wiedząc, że nie jestem w gorszym stanie od niego. Zaczynajmy. - Może na początek prześwietlimy klatkę piersiową? - O Boże, nie! - krzyknął z udawanym przerażeniem Yossarian. - To mogłoby go właśnie wywołać! Wie pan, jaki jest mój stosunek do rentgena i azbestu. - Oraz do tytoniu. Mam tu pewne dane statystyczne, które powinny się panu spodobać. Czy pan wie, że każdego roku więcej Amerykanów umiera na choroby związane z paleniem papierosów, niż poległo w ciągu całej drugiej wojny światowej?

- Wiem. - W takim razie sądzę, że możemy kontynuować. Czy mam postukać pana w kolana, żeby zbadać odruchy? - Po co? - Nie po co, ale za co. Za darmo. - Czy nie moglibyśmy przynajmniej zrobić biopsji? - Czego? - Czegokolwiek, co jest łatwo dostępne i proste. - Jeśli poprawi to pańskie samopoczucie... - Będę miał lepszy sen. - Moglibyśmy zdrapać kolejne znamię albo kolejną plamę wątrobową. Czy też może powinienem zbadać ponownie pro-

statę? Prostata jest dość powszechna. - Moja jest unikalna - nie zgodził się Yossarian. To jedyna prostata, która należy do mnie. Zajmijmy się znamieniem. Shumacher ma prostatę w tym samym wieku co ja. Niech pan da mi znać, jeśli będzie z nią coś nie tak. - Mogę uprzedzić pana już teraz oświadczył ulubiony onkolog Yossariana że przekazanie informacji o tym, iż wyniki okazały się negatywne, sprawi mi ogromną przyjemność. - Mogę uprzedzić pana już teraz - odparł Yossarian - że z radością tego wysłucham. Miał wielką ochotę wdać się z tym przygnębionym facetem w głębszą dysku-

sję na temat przygnębiającego charakteru przypadków, z którymi stykał się w swojej przygnębiającej pracy, a także przygnębiającego świata, w którym każdemu z nich udało się jak na razie przetrwać i który z dnia na dzień stawał się coraz mniej stabilny - pojawiły się dziury w warstwie ozonowej, brakowało miejsca na składowanie śmieci, w związku z czym palono je i zatruwano powietrze, którego też zaczynało brakować - ale bał się, że Teemer uzna całą tę rozmowę za zbyt przygnębiającą. Wszystko to naturalnie kosztowało pieniądze. - Naturalnie - powiedział Yossarian. - Skąd je bierzesz? - zastanawiał się głośno Leon Shumacher z widocznym gry-

masem zazdrości. - Jestem już wystarczająco stary na Medicare. - Medicare nie pokryłaby nawet małej części kosztów. - Reszta pochodzi ze wspaniałego programu opieki zdrowotnej, którym jestem objęty. - Ja też chciałbym nim być objęty - nachmurzył się Leon. Yossarian wyjaśnił, że opiekę zdrowotną zapewnia mu firma, w której wciąż pracuje na pół etatu w charakterze półemerytowanego półkonsultanta i w której może pozostać do końca życia pod warunkiem, że nie będzie się wychylał. - Ja też chciałbym mieć taką pracę. Co to, u licha, znaczy? - zdziwił się, robiąc

urągliwą minę, Leon. - John Yossarian. Zawód: półemerytowany półkonsultant. Co, do diabła, mają z tego zrozumieć nasi epidemiolodzy? - To jeden z moich zawodów. Pracuję w niepełnym wymiarze godzin, pobierając pełne wynagrodzenie, i nikt nie słucha nawet połowy tego, co mówię, więc chyba można nazwać mnie półemerytowanym półkonsultantem? Firma płaci za wszystko. Mamy takie same obroty jak Harold Strangelove i Partnerzy i cieszymy się prawie taką samą sympatią. Nazywamy się Spółka Akcyjna M i M i Partnerzy. Ja jestem jednym z partnerów. Oni spółkują, ja partneruję. - Czym naprawdę się zajmują?

- Sądzę, że wszystkim, co przynosi pieniądze i nie jest w nieuczciwy sposób niezgodne z prawem. - Czy choć jedno słowo z tego jest prawdą? - Tego nie mogę wiedzieć. Mogą mnie okłamywać równie dobrze jak kogokolwiek innego. Nie zwierzamy się sobie ze swych sekretów. Wcale tego nie zmyślam, możesz sprawdzić. Podłącz mnie do tego elektrokardiografu i zobacz, . czy wykres skoczy, jeśli skłamię. - A powinien skoczyć? - zapytał ze zdumieniem Leon. - Nie widzę powodu, dlaczego miałby nie skoczyć. - Co w takim razie robisz w tej swojej

firmie? - Nie zgadzam się. - Nie bądź taki przewrażliwiony. - Odpowiadam na twoje pytanie - poinformował go z przyjemnością Yossarian. nie zgadzam się z rzeczami, na które nie pozwalają mi moje normy etyczne. Czasami daję z siebie wszystko, wyrażając sprzeciw. Potem oni albo biorą to pod uwagę, albo nie. Stanowię sumienie firmy, jej moralny wyrzut, i to właśnie jest jedną z rzeczy, które robię, odkąd wylądowałem tam przed ponad dwudziestu laty za nielegalne wyreklamowanie swoich dzieci od wojny wietnamskiej. Jak udało ci się wyreklamować swoje? - Akademia medyczna. Oczywiście kie-

dy tylko minęło zagrożenie, oboje przenieśli się na zarządzanie. Swoją drogą, mój kapuś doniósł mi, że wciąż spędzasz przyjemnie czas z jedną z naszych najbardziej ulubionych pielęgniarek. - Przyjemniej niż z tobą i twoimi kumplami. - To bardzo miła dziewczyna i bardzo dobra siostra. - Chyba to zauważyłem. - I bardzo atrakcyjna. - To również zauważyłem. - Mamy tutaj kilku bardzo dobrych specjalistów, którzy wyznali mi szczerze, że chętnie wskoczyliby jej do łóżka. - To, co powiedziałeś, Leon, jest wulgarne, naprawdę wulgarne i powinieneś się

wstydzić - upomniał go z niesmakiem Yossarian. - To najbardziej nieprzyzwoity sposób powiedzenia, że wszyscy macie ochotę ją zerżnąć. Leon zaczerwienił się i Yossarian wykorzystał jego chwilową utratę pewności siebie, prosząc o założenie na klamkę zabraniającego składania dalszych wizyt napisu. Mimo to niebawem przyszedł mu zawracać głowę następny gość. Pukanie było bardzo nieśmiałe i Yossarian miał przez chwilę nadzieję, że to kapelan, który wrócił jako wolny człowiek z miejsca, gdzie był zgodnie z prawem nielegalnie przetrzymywany. Yossarian nie miał pojęcia, jak mu pomóc, i był prawie tak samo jak on bezradny.

Ale to był tylko Michael, jego najmłodszy syn, jedyny nieudacznik spośród czworga dzieci. Poza nim była jeszcze Gillian, sędzina w sądzie bardzo niskiej instancji, najstarszy syn i kolejny człowiek sukcesu, Julian, oraz Adrian, przeciętny i zadowolony z siebie, lekceważony przez pozostałych właśnie dlatego, że był przeciętny. Michael, nieżonaty, nieustabilizowany, bezrobotny i pozbawiony wad, wpadł, żeby zobaczyć, jak się ojcu wiedzie w szpitalu, oraz uprzedzić, że nosi się z zamiarem rzucenia wydziału prawa, prowadzone tam bowiem zajęcia nie wydają mu się w większym stopniu stymulujące niż te w akademii medycznej, szkole biznesu, akademii sztuk pięknych, na archi-

tekturze i kilku innych uczelniach różnego rodzaju, które porzucał po krótkich okresach próbnych, odkąd, jak się zdawało, ktokolwiek sięgał pamięcią. - Cholera - zasmucił się Yossarian. Wciąż pociągam za sznurki, żeby cię gdzieś wkręcić, a ty masz to w nosie. - Nie mogę na to nic poradzić - odparł ze zniechęceniem Michael. - Im więcej dowiaduję się o praktyce prawnej, tym bardziej dziwi mnie, że nie została prawnie zakazana. - To jedna z przyczyn, dla których ja też z niej zrezygnowałem. Ile masz teraz lat? - Zbliżam się do czterdziestki. - Wciąż jeszcze masz czas. - Nie wiem, czy żartujesz, czy mówisz

serio. - Ja też tego nie wiem - odparł Yossarian. - Ale jeśli uda ci się opóźnić decyzję, co zrobić ze swoim życiem, aż do chwili, kiedy staniesz się dość stary, żeby pójść na emeryturę, wtedy nigdy nie będziesz musiał jej podejmować. - Nadal nie wiem, czy nie stroisz sobie żartów. - Ja też nadal tego nie wiem - powiedział Yossarian. Czasami mówię serio i jednocześnie nie mówię serio. Powiedz mi, źrenico mego oka, czy sądzisz, że w moim pogmatwanym życiu kiedykolwiek naprawdę chciałem robić :to, co faktycznie robiłem? - Nie chciałeś nawet pisać scenariuszy?

- Tylko przez krótki czas. Udawałem przed sobą samym, że mnie to bawi, ale niezbyt podobał mi się produkt finalny. Uważasz, że miałem ochotę przejść do reklamy, pracować na Wall Street albo kiedykolwiek zaangażować się w rozwój terenów miejskich względnie w ustalanie praw poboru i pierwokupu? Kto marzy w młodości o karierze rzecznika? - Naprawdę pracowałeś kiedyś dla Noodlesa Cooka? - Noodles Cook pracował dla mnie. Zaraz po studiach. Myślisz, że naprawdę chcieliśmy pisać przemówienia dla polityków, Noodles Cook i ja? Chcieliśmy pisać sztuki i publikować je w „New Yorkerze”. Kto z nas ma jakiś wybór?

Bierzemy to, co możemy dostać, a nie to, o czym marzymy. Nie ucieknie przed tym nawet książę Walii. - To cholerny sposób na życie, nie sądzisz, tato? - Ale jedyny. Michael przez chwilę milczał. - Przestraszyłem się, widząc na twoich drzwiach napis zakazujący odwiedzin przyznał lekko urażonym tonem. Kto go tam, do diabła, zawiesił? Zacząłem myśleć, że możesz być naprawdę chory. - To moja idea żartu - wymamrotał Yossarian, który domalował flamastrem na tekturce, że wszyscy naruszający zakaz zostaną rozstrzelani. - Pomaga trzymać lu-

dzi z daleka. Zaglądają tu przez cały dzień, nie zapowiadając nawet telefonicznie swojej wizyty. Chyba nie zdają sobie sprawy, że leżenie dzień i noc w szpitalu może wymagać wiele trudu. - I tak nie odpowiadasz na żaden telefon. Założę się, że jesteś tutaj jedynym pacjentem z automatyczną sekretarką. Jak długo jeszcze zamierzasz tu zostać? Czy burmistrz jest wciąż burmistrzem? Czy kardynał nadal kardynałem? Czy ten kutas dalej sprawuje swój urząd? - Jaki kutas? - Jakikolwiek kutas, który sprawuje w tej chwili urząd. Chcę, żeby pozbyto się

wszystkich kutasów. - Nie możesz zostać tutaj aż tak długo! zawołał Michael. - I w ogóle co ty tutaj robisz? Zaledwie przed kilku miesiącami zrobiłeś sobie kompletne badania. Wszyscy uważają, że jesteś szalony. - Protestuję. Kto tak uważa? - Ja. - Jesteś szalony. - Wszyscy tak uważamy. - Protestuję ponownie. Wszyscy jesteście szaleni. - Julian mówi, że już dawno temu mógłbyś przejąć całą firmę, gdybyś tylko miał ambicję i głowę na karku. - On też jest szalony. Tym razem naprawdę się bałem, Michael. Miałem wizję.

- Jaką? - Nie była to w każdym razie wizja, że przejmuję M i M. Miałem złe przeczucie albo tak mi się tylko wydawało. Bałem się, że mam wylew albo guza i nie byłem pewien, czy to sobie wyobrażam, czy nie. Kiedy się nudzę, zaczynam się niepokoić. Zaczynam chorować na zapalenie spojówek albo grzybicę stóp. Mam kłopoty ze snem. Nie uwierzysz mi, Michael, ale kiedy nie jestem zakochany, nudzę się, a tak się składa, że nie jestem zakochany. - Widzę - stwierdził Michael. - Nie jesteś na diecie. - Po tym to poznajesz? - Między innymi. - Myślałem o epilepsji i chwilowym nie-

dokrwieniu mózgu, o którym pewnie jeszcze nic nie słyszałeś. Potem przestraszyłem się wylewu. Wszyscy zawsze powinni bać się wylewu. Czy nie mówię zbyt dużo? Odnoszę wrażenie, że widzę wszystko dwa razy. - Masz na myśli, że widzisz podwójnie? - Nie, jeszcze nie. Nie mogę się oprzeć wrażeniu, że wszystko to już mi się kiedyś wydarzyło. W dzisiejszych wiadomościach nie znalazłem prawie nic nowego. Każdego dnia ma się zacząć jakaś kolejna kampania polityczna, kolejne wybory, a jeśli ich nie ma, kolejny turniej tenisowy albo znowu te pieprzone Igrzyska Olimpijskie. Pomyślałem, że nie będzie złym pomysłem przyjść tutaj i wszystko spraw-

dzić. Ale mój mózg okazał się zdrowy, a umysł czysty. Podobnie jak sumienie. - To znakomicie. - Nie bądź taki pewny siebie. Wielkie zbrodnie popełniane są przez ludzi, których sumienie jest czyste. I nie zapominaj, że mój ojciec zmarł na wylew. - W wieku dziewięćdziesięciu dwóch lat. - Myślisz, że skakał z tego powodu z radości? Co ty ze sobą poczniesz, Michael? Nie daje mi spokoju fakt, że nie wiem, jak, do diabła, zamierzasz się dopasować. - Teraz rzeczywiście mówisz za dużo. - Jesteś jedynym członkiem rodziny, z którym naprawdę mogę pogadać, ale nie chcesz mnie słuchać. Cała reszta dobrze o

tym wie, nawet twoja matka, która zawsze upomina się o wyższe alimenty. Pieniądze są ważne, ważniejsze niż cokolwiek innego. Podsunąć ci dobry pomysł? Zatrudnij się zaraz w firmie, która ma dobry program emerytalny i dobry program opieki medycznej, w jakiejkolwiek firmie i na jakimkolwiek etacie, niezależnie od tego, jak bardzo ci się tam nie podoba, i pozostań tam, aż będziesz zbyt stary, żeby ciągnąć to dalej. To jedyny sposób na życie: przygotować się do umierania. - Rany, tato, ty naprawdę w to wierzysz? - Nie, nie wierzę, chociaż to chyba prawda. Ale ludzie nie są w stanie przeżyć na zasiłku, a ty nie masz nawet tego. Na-

wet biedna Melissa jest w lepszej sytuacji. - Jaka biedna Melissa? - To ta słodka pielęgniarka z mojego oddziału, ta, która jest atrakcyjna i jakby młoda. - Nie jest wcale taka atrakcyjna i ma więcej lat ode mnie. - Naprawdę? - Nie widzisz tego? Pod koniec drugiego tygodnia pobytu Yossariana w szpitalu uknuto spisek, żeby go stamtąd wykurzyć. Wykurzyli go przy pomocy faceta z Belgii, którego umieszczono w sąsiedniej sali. Facet z Belgii był finansowym mądralą ze Wspólnoty Europejskiej. Był bardzo chorym mądralą z Belgii i mówił słabo po an-

gielsku, co i tak nie miało większego znaczenia, ponieważ usunięto mu fragment gardła, wskutek czego nie mógł w ogóle mówić, i mało rozumiał, co miało wielkie znaczenie dla pielęgniarek i kilku lekarzy, którzy nie mogli się z nim w odpowiedni sposób porozumieć. Przez cały dzień i prawie całą noc przy łóżku Belga siedziała, paląc bez przerwy papierosy, jego ubrana w nie wyprasowane modne ciuchy, drobna belgijska żona, która również nie rozumiała ani w ząb angielskiego i jazgotała bez przerwy histerycznie, wpadając w panikę i krzycząc wniebogłosy za każdym razem, kiedy Belg zajęczał, zakrztusił się, zasnął albo obudził. Przybył do tego kraju, żeby się wyleczyć, i dokto-

rzy usunęli mu krtań, ponieważ z pewnością by umarł, gdyby ją zostawili. Teraz nie było wcale takie pewne, czy przeżyje. Chryste Panie, myślał Yossarian, jak on to wszystko znosi? Chryste, myślał, jak ja to mogę znieść? Facet nie miał żadnego sposobu, żeby wyrazić targające nim uczucia, z wyjątkiem kiwania lub kręcenia głową w odpowiedzi na uporczywe pytania, zadawane mu przez żonę, która nie miała żadnego praktycznego sposobu, aby przekazać dalej to, co jej komunikował. Groziło mu więcej niebezpieczeństw i cierpiał więcej niewygód, niż Yossarian mógł zliczyć na palcach obu rąk. Zabrakło mu palców za pierwszym ra-

zem, kiedy je liczył, i nie próbował robić tego ponownie. Nie wyrosły mu żadne nowe. W jego sąsiedztwie trwało na ogół takie zgiełkliwe zamieszanie, że nie miał prawie czasu, żeby pomyśleć o sobie. Zamartwiał się Belgiem bardziej, niż tego chciał. Wpadał w stres i wiedział, że stres nie jest zdrowy. Ludzie w stresie dostawali raka. Martwiąc się swoim stresem wpadał w jeszcze większy stres i zaczynało mu się również robić żal samego siebie. Facet cierpiał ból zupełnie niewyobrażalny dla Yossariana, który nie otrzymywał żadnych środków uśmierzających i czuł, że nie zdoła wytrzymać go dłużej i wyjść z tego obronną ręką. Belg był odurzany narkotykami. Był odsysany. Był

szpikowany medykamentami i sterylizowany. Dawał wszystkim w kość tak bardzo, że siostra MacIntosh rzadko znajdowała czas, żeby pozwolić Yossarianowi bawić się koronkowym skrajem swoich majtek. Praca pielęgniarki to nie są żarty, a z chorym facetem z Belgii nie było żartów. Melissa była zagoniona, roztargniona i zadyszana. Nie miał odwagi odwracać jej uwagi, kiedy za sąsiednimi drzwiami działy się tak ważne rzeczy, ale raz rozbudzony, czuł się bez niej o wiele uboższy. Nikt inny go nie zadowalał. Nie mogący się praktycznie poruszać facet z Belgii utrzymywał ich wszystkich w ciągłym ruchu. Odżywiano go za pomocą wetkniętej w szyję rurki, która nie po-

zwalała mu umrzeć z głodu. Dostarczano biedakowi wodę kroplówką, żeby się nie odwodnił, i wysysano płyny z jego płuc, żeby się nie utopił. Facet z Belgii dostarczał wszystkim roboty przez cały dzień. Miał rurkę w płucach i rurkę w brzuchu i wymagał tak bezustannej opieki, że Yossarian miał mało czasu, żeby rozmyślać o kapelanie Tappmanie, o swoich problemach z Milem i Wintergreenem i o ich eskadrach niewidzialnych bombowców, a także o wysokiej, umalowanej na biało, piersiastej australijskiej współlokatorce na wysokich obcasach, i w ogóle o kimkolwiek innym. Kilka razy dziennie ośmielał się wyjść na korytarz i zajrzeć do drugiej sali, po pro-

stu po to, żeby zobaczyć, co się dzieje, i za każdym razem, kiedy to zrobił, uciekał chwiejnym krokiem i zasłaniając dłonią oczy padał półprzytomny na własne łóżko. Kiedy przejaśniało mu się przed oczyma i podnosił wzrok, widział wpatrującego się weń bardziej tajemniczego z dwóch detektywów, wytwornego mężczyznę ubierającego się w elegancko skrojone garnitury i stonowane krawaty w kolorowe skomplikowane wzory, z cudzoziemską cerą i ciemnymi oczyma osadzonymi w wyrazistej twarzy, która wydawała się nieco orientalna i przypominała skorupę migdału. Czego tutaj, kurwa, szukasz? - miał nie-

raz ochotę zawołać Yossarian. - Czego pan sobie życzy? - zapytał go raz uprzejmie, uśmiechając się z przymusem. - Mówi pan do mnie? - zabrzmiała wielkopańska replika, wypowiedziana cichym głosem z nienaganną dykcją. - Czy mogę panu w czymś pomóc? - Bynajmniej. Zastanawiałem się tylko, gdzie się podział ten tęgi, łysiejący dżentelmen z żółtymi włosami, który kręcił się bez przerwy po korytarzu kilka dni temu. - Drugi prywatny detektyw? - Nie mam najmniejszego pojęcia, o czym pan mówi - odparł tamten i wycofał się. - Czego tutaj, kurwa, szukasz? - wrza-

snął za nim Yossarian i w tej samej chwili na korytarzu rozległ się znajomy krzyk, po którym zaskrzypiały gumowe podeszwy. - Kto mówi po francusku? Kto mówi po francusku? - rozbrzmiewał kilkanaście razy dziennie zraniony krzyk siostry MacIntosh, siostry Cramer bądź też innej pielęgniarki albo kogokolwiek z plejady lekarzy, laborantów, salowych oraz afroamerykańskich, latynoskich, azjatyckich i pochodzących z innych rejonów świata uchodźców ekonomicznych, którzy opiekowali się za opłatą Belgiem w tej przedziwnej, nienaturalnej cywilizacji szpitalnej, która była całkowicie naturalna. Teraz, kiedy obok automatów z cukierkami i na-

pojami ustawiono na każdym piętrze bankomat, pacjent z porządną kartą kredytową i porządnym medycznym ubezpieczeniem mógł w ogóle nie wystawiać nosa ze szpitala. Tajny agent z nienaganną dykcją i w nieskazitelnie skrojonym garniturze ani razu nie przyznał się, że mówi po francusku, chociaż Yossarian mógł się założyć, że zna ten język i potrafi również łamać szyfry. Yossarian mówił bardzo słabo po francusku, ale postanowił pilnować własnego nosa. Niepokoiła go możliwość popełnienia błędu. Kto to mógł wiedzieć? Niewykluczone, że w następstwie błędu w tłumaczeniu oskarżą go o prowadzenie nie-

dozwolonej praktyki medycznej. Wiedział, że gdyby kiedykolwiek przyszło mu w jego wieku przechodzić przez to samo co Belg wyłącznie po to, żeby trochę jeszcze pożyć, nie mając pewności, czy będzie mógł jeszcze kiedyś skorzystać z własnych strun głosowych, wolałby chyba dać sobie siana. Rzecz sprowadzała się do spraw elementarnych. Nie mógł wytrzymać bólu Belga. Wiedział, że będzie musiał opuścić swoją pielęgniarkę. Był podatny na symptomy i wiedział o tym. Po pierwszym dniu dostał chrypki. - Co się z tobą dzieje? - warknęła nazajutrz rano z troską siostra MacIntosh, kiedy po przyjściu na oddział umalowała się, wyprostowała szwy swoich pozbawio-

nych szwów pończoch i stwierdziwszy, że wygląda jak bóstwo, zajrzała sprawdzić, czy nic mu nie jest. - Mam chrypę. Nie wiem, skąd się wzięła. Nie ma gorączki ani żadnych dolegliwości, a w jego uszach, nosie oraz gardle nie ma nigdzie oznak stanu zapalnego, oświadczył wezwany do niego specjalista od uszu, nosa oraz gardła. Nazajutrz rozbolało go gardło. Czuł tam wyraźną grudę; miał trudności z przełykaniem jedzenia i chociaż nadal nie było śladu infekcji ani obstrukcji, wiedział z absolutną pewnością, że jeśli posiedzi w szpitalu choćby chwilę dłużej i nie umknie szybko, gdzie pieprz rośnie, jego krtań

padnie ofiarą złośliwego nowotworu. Siostra Melissa MacIntosh sprawiała wrażenie załamanej. Zapewnił ją, że jego decyzja nie ma charakteru osobistego, i obiecał z galanterią zabrać ją wkrótce na obiad do dobrej restauracji, a być może także do Paryża, Florencji i Monachium, oraz na wspólne oglądanie wystaw z bielizną, jeśli tylko stwierdzą, że przypadli sobie do gustu, a jej nie będą przeszkadzać włóczący się za nim wszędzie prywatni detektywi. Wzmiankę o prywatnych detektywach uznała za żart i oznajmiła, że będzie jej go brakować. Odpowiedział dwornie, że nie da jej ku temu okazji, choć już w tej samej chwili spoglądając szczerze w jej żarliwe błękitne

oczy i ściskając serdecznie dłoń na pożegnanie - zastanawiał się, czy będzie w ogóle pamiętał, że chciał się z nią jeszcze kiedykolwiek zobaczyć.

KSIĘGA II 4. Lew Urodziłem się silny i bez lęku. Nie wydaje mi się, żebym do dziś wiedział, co to znaczy bać się drugiego człowieka. Mam silne mięśnie, grube kości i potężną klatkę piersiową wcale nie dlatego, że jako mały chłopak pakowałem w bele stare gazety i dźwigałem ciężary w składzie mojego ojca. Gdybym był cherlakiem, stary nie kazałby mi po prostu tego robić. Prowadziłbym rachunki albo załatwiał zlecenia; tak jak moje siostry i starszy brat Ira. Rodzice mieli czterech synów i dwie córki; ja byłem przedostatni z chłopców.

Matka opowiadała ludziom, że byłem najsilniejszym niemowlakiem, jakiego widziała na oczy, a w dodatku najbardziej głodnym. Potrzebowała obu rąk, żeby odciągnąć mnie od piersi. - Jak Herkules w kołysce - oznajmił kiedyś Sammy Singer. - Kto? - Herkules. Mały Herkules. - Co to za historia? - Kiedy się urodził, włożono mu do kołyski kilka wielkich węży, żeby go zabiły. Zadusił je gołymi rękami. - Wcale tak nie było, mądralo. Mały Sammy Singer wiedział takie rzeczy, nawet kiedy jeszcze chodziliśmy do

trzeciej albo czwartej klasy podstawówki. A może było to w szóstej albo siódmej. Kiedy cała reszta pisała wypracowania o Tomku Sawyerze albo Robinsonie Crusoe, on pisał o Iliadzie. Sammy był bystry, ja sprytny. On przyglądał się rzeczom, ja je sobie wyobrażałem. On był dobry w szachach, ja w bezika. Kiedy przestałem grać w szachy, on wciąż tracił pieniądze w bezika. I kto tu był sprytny? Kiedy poszliśmy na wojnę, Sammy chciał być pilotem myśliwca i wybrał lotnictwo. Ja wybrałem siły lądowe, bo chciałem walczyć z Niemcami. Miałem nadzieję, że będę siedzieć w czołgu i rozjeżdżać ich całymi setkami. On został tylnym strzelcem pokładowym, ja wylądowałem w piechocie. Jego zestrzelili

raz nad morzem i wrócił do domu z medalem. Ja dostałem się do niewoli i siedziałem tam aż do samego końca. Może rzeczywiście on był sprytniejszy. Po wojnie poszedł za państwowe pieniądze na studia, a ja kupiłem sobie za miastem skład materiałów budowlanych. Potem kupiłem plac, wszedłem w spółkę z kilkoma klientami, którzy znali się lepiej ode mnie na budownictwie, i zbudowałem dom. Ja znałem się lepiej na interesach. Z zysku, który osiągnąłem ze sprzedaży pierwszego domu, zbudowałem już na własną rękę następny. Odkryłem, czym jest kredyt. Na Coney Island nie mieliśmy pojęcia, że banki chcą pożyczać pieniądze. Kiedy Sammy chodził do opery, ja polo-

wałem na kaczki i kanadyjskie gęsi razem z miejscowymi hydraulikami i jankeskimi bankierami. W niewoli w Niemczech za każdym razem, kiedy jedni strażnicy przekazywali nas innym, martwiłem się, 'co się stanie, kiedy któryś z nich spojrzy na moją blaszkę identyfikacyjną i odkryje, że jestem Żydem. Martwiłem się, ale nie pamiętam, żebym choć raz się bał. W każdym nowym miejscu, w miarę jak posuwaliśmy się coraz dalej w głąb Niemiec, w kierunku Drezna, starałem się znaleźć jakiś sposób, żeby powiedzieć im o tym, zanim sami się dowiedzą. Nie chciałem, żeby odnieśli wrażenie, że mają w niewoli faceta, który coś ukrywa. Aż do chwili, kiedy Sammy poinformował mnie, że mo-

gli mi wtedy napluć w twarz, trzasnąć kolbą w łeb albo po prostu odprowadzić w zarośla i zastrzelić lub zakłuć bagnetem, w ogóle o czymś takim nie pomyślałem. Byliśmy w większości bardzo młodzi i wyobrażałem sobie, że co najwyżej wyśmieją mnie i szturchną raz czy drugi, i że być może będę musiał strzelić kilku w pysk, żeby nauczyć ich moresu. Nigdy nie ulegało dla mnie kwestii, że mógłbym to zrobić. Byłem L.R., Lewisem Rabinowitzem z Neptune Avenue na Coney Island, z Brooklynu w Nowym Jorku, i nie miałem wtedy najmniejszych wątpliwości, że nie dam się pokonać w niczym i osiągnę wszystko, co chcę. To samo czułem już jako dziecko. Od

samego początku byłem duży, barczysty i miałem silny głos, a wydawało mi się, że jestem jeszcze większy i bardziej barczysty, niż byłem. W podstawówce widziałem starszych chłopców, większych i pewnie silniejszych ode mnie, ale jakoś nigdy tego nie czułem. I nigdy nie bałem się chłopaków z tych kilku mieszkających w sąsiedztwie włoskich rodzin, wszystkich tych Bartolinich i Palumbo, o których inni bali się mówić na głos, dopóki nie znaleźli się w domu. Nosili podobno noże, ci chojracy, powtarzano sobie szeptem. Ale ja nigdy u żadnego z nich noża nie widziałem. Zostawiałem ich w spokoju i oni też mnie nie zaczepiali. Mnie i żadnego z moich kumpli. Z wyjąt-

kiem jednego razu, kiedy jeden z nich, chudy starszy chłopak z ósmej klasy, przeszedł niedbale obok mnie i umyślnie nadepnął mi na stopę, gdy siedziałem na chodniku przy skraju boiska, czekając, aż skończy się przerwa na lunch i wpuszczą nas z powrotem do szkoły. Miał na nogach tenisówki. W szkole nie wolno nam było nosić tenisówek poza salą gimnastyczną, ale ci Bartolini i Palumbo nosili je, kiedy tylko chcieli. Heeej, powiedziałem sobie, kiedy zorientowałem się, co jest grane. Widziałem, jak się zbliża. Widziałem, jak skręca w moim kierunku z niewinną podłą miną. Nie widziałem tylko mojej ręki, która złapała go za kostkę i zacisnęła się na niej z wystarczającą siłą, żeby zatrzy-

mać go w miejscu, kiedy próbował wyrwać się i pójść dalej, nie odwracając nawet oczu, tak jakby miał do tego prawo, tak jakby mnie tam w ogóle nie było. Naprawdę się zdziwił, kiedy zobaczył, że go nie puszczam. Próbował strugać chojraka. Nie mieliśmy nawet trzynastu lat. - Co robisz? - zapytał z groźną miną. Moje spojrzenie było twardsze. - Coś upuściłeś - powiedziałem z lodowatym uśmiechem. - Tak? Co takiego? - Swoją stopę. - Bardzo śmieszne. Puszczaj mnie. - Upuściłeś ją na mnie - powiedziałem, klepiąc drugą ręką miejsce, na które na-

depnął. - Tak? - Tak. Szarpnął mocniej. Ja mocniej ścisnąłem. - Jeśli to prawda, nie zrobiłem tego naumyślnie. - Mam wrażenie, że to było naumyślnie - powiedziałem mu. - Ale jeśli przysięgniesz na Boga i powtórzysz jeszcze raz, że nie zrobiłeś tego naumyślnie, może ci uwierzę. - Wydaje ci się, że taki z ciebie chojrak? - Aha. Inne dzieciaki obserwowały nas, wśród nich także dziewczęta. Czułem się wspaniale. - Dobra, nie zrobiłem tego naumyślnie -

powiedział i przestał się szarpać. - W takim razie chyba ci wierzę. Potem przez jakiś czas byliśmy przyjaciółmi. Sammy postanowił któregoś dnia, że nauczy mnie boksować i pokaże jednocześnie, o ile jest ode mnie lepszy. - Mięśnie to nie wszystko, Lew - powiedział. Miał podręcznik, który wcześniej przeczytał, i pożyczone rękawice. Nie mogłem powstrzymać uśmiechu, kiedy je sobie wzajemnie zawiązywaliśmy. Pokazał mi, jak się ustawić i jak zadać pierwsze uderzenie, nauczył prostego, sierpowego i haka. - W porządku, tygrysie, wiem już, o co

chodzi. Co teraz? - zapytałem. - Będziemy walczyć przez jakieś trzy minuty. Potem odpoczniemy przez minutę, pokażę ci, co zrobiłeś źle, i zaczniemy nową rundę. Pamiętaj, ani na chwilę nie przerywaj pracy nóg. Żadnych uderzeń podczas klinczu i żadnej przepychanki. To niedozwolone. Podnieś lewą rękę do góry, wyżej, trzymaj ją tak i trochę bardziej wysuń. Inaczej od razu cię trafię. Tak dobrze. Zaczynamy. Przybrał pozycję i zaczął przebierać nogami, doskakując do mnie i odskakując. Ruszyłem prosto na niego, odsunąłem z łatwością lewą ręką obie jego dłonie, a prawą złapałem go otwartą rękawicą za głowę i przekręciłem żartobliwie w obie

strony. - To jest klincz! - wrzasnął. - Nie wolno ci przytrzymywać głowy. Musisz boksować albo nic nie robić. Teraz rozejdziemy się i zaczniemy na nowo. Pamiętaj, musisz starać się mnie uderzyć. Tym razem tańczył wokół mnie szybciej. Uderzył mnie jednym ze swoich prostych w bok głowy i od razu odskoczył. Ponownie ruszyłem na niego, odsunąłem z łatwością w dół jego obie ręce i zacząłem go klepać lekko po twarzy drugą rękawicą. Nie mogłem powstrzymać śmiechu, kiedy na niego spojrzałem. Ja szczerzyłem zęby, on ciężko dyszał. - Spróbujmy czegoś innego - powiedział

żałośnie. To po prostu nie zdaje egzaminu. Martwiłem się czasami o małego Sammy'ego, bo nie potrafił sam dużo zdziałać i lubił irytować ludzi. Ale był sprytny i okazało się, że działa na nerwy tylko tym, o których wie, że się na niego nie wściekną. Takim jak ja. - Hej, Lew, jak się miewa ta twoja panienka z wielkimi cyckami? - pytał mnie podczas wojny, kiedy zacząłem umawiać się z Claire i przyprowadzałem ją czasami ze sobą. - Sprytny z ciebie gość - mówiłem mu, zgrzytając zębami i uśmiechając się z przymusem. Kiedy zaczynało się we mnie gotować, czułem, jak pika mi mięsień biegnący wzdłuż szczęki i z boku szyi. Czu-

łem go także podczas gry w bezika, kiedy za wysoko zalicytowałem i musiałem próbować każdej sztuczki, żeby się ratować. - Hej, Lew, przekaż moje pozdrowienia tej swojej żonie z wielkimi cyckami - powtarzał, kiedy wziąłem ślub z Claire. Mój kumpel Winkler zaczął się drażnić ze mną w podobny sposób i nie mogłem przywalić mu, jeśli nie przywaliłem Sammy'emu, a Sammy'emu przecież przywalić nie mogłem. Chciałem, żeby został moim pierwszym drużbą, ale starzy uparli się, żeby zostali nimi moi bracia, a w naszej rodzinie wszyscy zawsze robili to, czego chcieli inni. Dali mi na imię Lewis i mówili na mnie Louie, jakbym nazywał się Louis, i nigdy

nie widziałem żadnej różnicy, dopóki nie zwrócił mi na nią uwagi Sammy. Ale nawet potem nadal nie widziałem żadnej różnicy. Sammy czytał gazety. Lubił kolorowych i twierdził, że powinni mieć prawo głosu na Południu i w ogóle móc mieszkać, gdzie im się żywnie podoba. Nie obchodziło mnie, gdzie mieszkają, dopóki nie mieszkali obok mnie. Nigdy nie lubiłem naprawdę nikogo, kogo nie znałem osobiście. Lubiliśmy przez jakiś czas Roosevelta, kiedy został prezydentem, ale głównie dlatego, że nie był Herbertem Hooverem, ojcem Couglanem z Detroit, żadnym innym republikaninem, względnie którymś z tych zapyziałych antysemitów z Połu-

dnia albo Środkowego Zachodu. Nie ufaliśmy mu jednak i nie wierzyliśmy w to, co mówił. Nie ufaliśmy bankom, nie wierzyliśmy w bankowe wyciągi i kiedy tylko się dało, załatwialiśmy nasze interesy gotówką. Nie lubiliśmy Niemców jeszcze przed nastaniem Adolfa Hitlera. A spośród Niemców najmniej szans w naszym domu mieli niemieccy Żydzi. I to nawet po objęciu władzy przez Hitlera. Dorastając, bez przerwy o nich słyszałem. - Nigdy nie życzyłam nikomu nic złego - powtarzała moja matka. Słyszałem to bez przerwy, ale nie miało to nic wspólnego z prawdą. Jej soczyste przekleństwa spadały na głowy wszystkich, nawet członków ro-

dziny. - Ale jeśli jakiś naród kiedykolwiek zasłużył na karę, to właśnie oni. Kiedy szliśmy z Polski do Hamburga, nie chcieli nawet na nas spojrzeć. Byliśmy im zadrą w oku. Wstyd im było za nasze walizy, nasze stroje i za to, że nie mówiliśmy po niemiecku. Wstydzili się nas i dawali nam to odczuć. Niektórzy, jeśli tylko się dało, kradli nam pieniądze. Kiedy było jakieś wolne miejsce w pociągu albo na ławce na ulicy, kładli na nie kapelusz, udając, że je dla kogoś zajmują, żebyśmy nie mogli koło nich usiąść. Kazali nam stać całymi godzinami, nawet z małymi dziećmi. Wszystko to robili ludzie z forsą. I udawali nawet, że nie znają jidysz.

Kiedy Sammy złożył jej nie tak dawno razem ze mną wizytę, napomknął, że jego zdaniem niemieccy Żydzi nie znają chyba jidysz. Moja matka, nawet jeśli to usłyszała, udała, że ma słaby słuch. Gdy w Europie wybuchła wojna, byliśmy wszyscy o kilka lat za młodzi, żeby powołano nas do wojska. W liceum zmieniłem język obcy z hiszpańskiego na niemiecki - zacząłem się przygotowywać - i doprowadzałem do szaleństwa ludzi takich jak Sammy moimi Achtung, wie, geht, kallo, nein i jawohl. Kiedy wrzeszczeli, żebym się przymknął, rzucałem im raz albo dwa danke schón. Uczyłem się niemieckiego nawet po wstąpieniu do wojska. Kiedy się zaciągną-

łem, znałem go już w dostatecznym stopniu, żeby znęcać się nad jeńcami wojennymi, których napotkałem w Fort Dix, Fort Sill, Fort Riley i Fort Benning. Jako jeniec wojenny w obozie niedaleko Drezna mogłem rozmawiać trochę ze strażnikami i czasami tłumaczyć dla innych amerykańskich więźniów. Ponieważ mówiłem po niemiecku, wysłali mnie do Drezna, żebym dozorował produkcję, mimo że byłem sierżantem i nie musiałem wcale jechać. Interes ze śmieciami zaczął się rozkręcać, zanim jeszcze poszedłem do wojska. Matka Sammy'ego odkładała stare gazety i oddawała aluminiowe garnki i patelnie, a mój ojciec sprzedawał je. Przekonał się, że

na surowcach wtórnych można nieźle zarobić; kilku pośredników w handlu złomem zbiło na tym całkiem pokaźne fortuny. Walczyliśmy też o domy przeznaczone do rozbiórki. Jeździliśmy za wozami straży pożarnej. Wielkie pożary na Coney Island były zawsze kopalnią złota, a dla nas były kopalnią miedzi i kopalnią ołowiu, z powodu rur kanalizacyjnych, które wyciągaliśmy z pogorzeliska. Kiedy wkrótce po wojnie spłonął Luna Park, była to dla nas prawdziwa bonanza. Płacili nam za usuwanie złomu i płacili ponownie, kiedy go sprzedawaliśmy. Wszystkie gorące rzeczy zapakowane były w azbest, który braliśmy potem i zwijaliśmy w bele. Nieźle się na tym obłowiliśmy, a staruszek zarobił dzie-

sięć tysięcy, które pożyczył mi później na kupno składu materiałów budowlanych, oczywiście na wysoki procent, ponieważ zawsze taki był i ponieważ nie podobał mu się mój pomysł z tym składem, Nie chciał, żebym porzucał śmieciarski interes i nie chciał, żebyśmy się przeprowadzali o prawie trzy godziny drogi od Coney Island. Najlepsze były stare szkoły i szpitale. Kupiliśmy drugą ciężarówkę i zatrudniliśmy miejscowych siłaczy, którzy mogli dużo dźwigać i odstraszyć innych śmieciarzy. Wynajęliśmy nawet jednego wielkiego szwarca, silnego spokojnego Murzyna o imieniu Sonny, który przyszedł któregoś dnia i poprosił o pracę. Rozrywaliśmy me-

talowymi szczypcami i młotami gipsowe ściany i azbestową izolację, a potem wyciągaliśmy łomami, hakami do wiązania drutów i piłami do cięcia metalu miedziane i ołowiane rury. Mój tato wywalił wtedy Smokeya Rubina. Przekazałem mu tę wiadomość. Niedługo potem nadeszła odpowiedź, że Smokey szuka mnie i że lepiej będzie, jeśli mnie nie znajdzie. Następnego dnia wieczorem poszedłem do baru Happy's Luncheonette przy Mermaid Avenue i usiadłem, żeby na niego poczekać. Kiedy Sammy i Winkler weszli tam i mnie ujrzeli, zrzedły im miny. Myślałem, że za chwilę zemdleją. - Co ty tu robisz? - zapytał Winkler. Zmykaj stąd, ale już.

- Nie wiesz, że Smokey poluje na ciebie? - poinformował mnie Sammy. Jest z nim kilku jego kumpli. - Ułatwiam mu sprawę, żeby nie musiał mnie długo szukać. Jeśli chcecie ze mną poczekać, mogę wam kupić oranżadę i sandwicze. Jeśli nie, siądźcie; gdzie wam się podoba. - Jeśli chcesz zachowywać się jak wariat, sprowadź chociaż swoich braci - powiedział Sammy. - Może pobiegnę po nich do twojego domu? - Napij się lepiej mleka słodowego. Nie czekaliśmy długo. Smokey zobaczył mnie, kiedy tylko wszedł - siedziałem naprzeciwko drzwi - i podszedł prosto do nas, ubezpieczany z tyłu przez faceta, któ-

rego nazywano Czerwony Benny, i szurniętego typka znanego jako Winie Dżip. - Szukałem cię. Mam ci parę rzeczy do powiedzenia. - Proszę bardzo. - Nie odrywaliśmy od siebie wzroku. - Przyszedłem, żeby ich wysłuchać. - Więc wyjdźmy na zewnątrz. Chcę pogadać z tobą sam na sam. Przez chwilę się nad tym zastanawiałem. Mieli więcej niż po trzydzieści lat, my po siedemnaście i pół. Smokey grypsował. Siedział kiedyś w pierdlu i odniósł przynajmniej jedną paskudną ranę w walce na noże. - W porządku, Smokey, jeśli tego chcesz - odparłem. - Ale każ swoim chłopcom

usiąść tutaj na chwilę, jeśli rzeczywiście masz ochotę pogadać ze mną sam na sam. - Opowiadałeś o mnie złe rzeczy, zgadza się? Twój ojciec też. - Jakie złe rzeczy? - Że wywaliliście mnie i że kradłem. Twój ojciec nie wywalił mnie. Wyjaśnijmy tę sprawę raz na zawsze. Odszedłem sam. Nie mam zamiaru u was dłużej harować. - Smokey... - zacząłem czując, jak zaczyna mi znowu skakać ten nerw z boku policzka i szyi. - Stary prosił, żebym na pewno nie zapomniał ci powiedzieć, że jeśli kiedykolwiek postawisz nogę w jego składzie, połamie ci gnaty. To go na chwilę zatkało. Znał mojego

starego. Jeśli stary coś powiedział, Smokey wiedział, że to nie żarty. Mój ojciec był niskim mężczyzną z największymi i najszerszymi ramionami, jakie kiedykolwiek widziałem, i małymi błękitnymi oczkami, osadzonymi w twarzy, która przypominała torpedę albo pocisk artyleryjski. Ze swoimi piegami, plamami wątrobowymi i wyrazistymi rysami wyglądał niczym odlana z żelaza sztaba, wysokie na pięć i pół stopy kowadło. Zresztą był kiedyś kowalem. Wszyscy mieliśmy wielkie głowy i duże kwadratowe szczęki. Wyglądaliśmy jak Polacy i wiedzieliśmy, że jesteśmy Żydami. W Polsce ojciec jednym uderzeniem pięści w czoło zabił Kozaka, który podniósł głos na moją matkę, a w Hamburgu

o mało nie potraktował tak samo jakiegoś urzędnika imigracyjnego, który popełnił podobny błąd, niegrzecznie się wobec niej zachowując, ale w porę się wycofał. W mojej rodzinie nikomu nie wolno było bezkarnie nas obrażać, może z wyjątkiem Sammy'ego Singera, który wciąż ględził o cyckach Claire. - Jak się miewa twój tato, Marvin? - zapytał nagle Czerwony Benny, zwracając się do Winklera, podczas gdy wszyscy w Happy's Luncheonette wlepiali w nas oczy. Po tym pytaniu Smokey miał kolejny powód, żeby wziąć na wstrzymanie. Winkler zabębnił palcami jednej ręki po blacie stołu i nic nie odpowiedział. Jego ojciec był bukmacherem i zarabiał

wtedy więcej niż ktokolwiek w sąsiedztwie. Przez jakiś czas mieli nawet w domu fortepian. Czerwony Benny był posłańcem, poborcą, lichwiarzem, dłużnikiem i włamywaczem. Któregoś lata obrobił razem z jakąś bandą cały letni pensjonat z wyjątkiem pokoju, który wynajmowali starzy Winklera, i różni ważniacy na górze zaczęli się zastanawiać, czym takim zajmuje się tata Winkler, że został oszczędzony. Smokey spuścił trochę z tonu. - Ty i twój ojciec opowiadacie ludziom, że podebrałem wam jakiś dom, tak? Nie podebrałem tego domu. Znalazłem dozorcę i sam dobiłem z nim targu. - Znalazłeś go, kiedy dla nas pracowałeś

- powiedziałem. - Możesz albo pracować dla nas, albo załatwiać interesy na własną rękę. Nie możesz robić obu rzeczy równocześnie. - Teraz handlarze nie chcą ode mnie nic kupować. Zabronił im tego twój ojciec. - Mogą robić, co chcą. Ale jeśli kupią od ciebie, on nic im nie sprzeda. Tyle tylko im powiedział. - Nie podoba mi się to. Chcę z nim pogadać. Chcę z nim zaraz pogadać. Chcę wyprostować tę sprawę także z nim. - Smokey... - powiedziałem, powoli cedząc słowa i czując się nagle bardzo, bardzo pewny siebie. - Jeśli kiedykolwiek podniesiesz głos na mojego starego, dopil-

nuję, żebyś zginął. A on zrobi to samo, jeśli podniesiesz na mnie choć mały palec. Wywarło to chyba na nim pewne wrażenie. - W porządku - poddał się, robiąc zbolałą minę. Wrócę do niego do pracy. Ale powiedz, że chcę sześćdziesiąt doków tygodniowo. - Nic nie rozumiesz. On może cię nie przyjąć z powrotem nawet za pięćdziesiąt. Będę musiał się za tobą wstawić. - Może mieć ten dom, który znalazłem, jeśli da mi pięć setek. - Może ci dać normalne dwieście. - Kiedy mogę zacząć? - Daj mi jeden dzień, żebym spróbował go przekonać.

Naprawdę musiałem nieźle nawijać, żeby przypomnieć staremu, że Smokey ciężko pracował i że razem z tym czarnym facetem całkiem skutecznie odstraszali innych śmieciarzy. - Pożycz mi teraz pięćdziesiąt, Louie, dobrze? - poprosił grzecznie Smokey. Znalazłem trochę gratów z pogorzeliska w Harlemie i chcę w nie zainwestować. - Mogę ci pożyczyć najwyżej dwadzieścia. - Mogłem mu dać więcej. - To śmieszne - powiedziałem, rozprostowując palce, kiedy wszyscy trzej zniknęli za drzwiami. Coś mi się stało w rękę. Kiedy dawałem mu tę dwudziestkę, nie mogłem zacisnąć na niej palców. - Przez cały czas trzymałeś tę cukiernicę

- odparł dzwoniąc zębami Winkler. - Jaką cukiernicę? - Nic nie wiedziałeś? - warknął na mnie prawie ze złością Sammy. Zaciskałeś ją w ręku tak, jakbyś chciał go nią zatłuc. Myślałem, że zgnieciesz ją na kawałki. Odchyliłem się ze śmiechem do tyłu i zamówiłem dla nas pierożki i lody. Nie, wcale nie wiedziałem, że rozmawiając ze Smokeyem, zaciskałem w dłoni tę cukiernicę. Mój umysł był chłodny i skoncentrowany, patrzyłem mu prosto w oczy, ale moja ręka była gotowa do akcji nawet bez mojej wiedzy. Sammy wypuścił z płuc powietrze; blady jak ściana podniósł dłoń z kolan i położył z powrotem na

stoliku trzymany w niej kuchenny nóż. - Po co go wziąłeś, tygrysie? - zapytałem wciąż się śmiejąc. - Myślisz, że dużo byś mi pomógł? - Nie chciałem, żeby widzieli, jak bardzo trzęsą mi się ręce - szepnął Sammy. - Potrafisz się nim posługiwać? Sammy potrząsnął głową. - Nie, i nie chcę się nigdy nauczyć. Ale muszę ci coś powiedzieć, Lew. Jeśli kiedykolwiek będziemy razem i poczujesz, że masz ochotę się z kimś trzaskać, chcę, żebyś wiedział, że nie możesz na mnie liczyć. - Na mnie też - dodał Winkler. - Czerwony Benny nie zrobiłby mi nic złego, ale nie byłem taki pewien dwóch pozostałych.

- Kochani - powiedziałem - tym razem też wcale na was nie liczyłem. - Naprawdę miałeś zamiar zdzielić go tą cukiernicą? - Gdybym musiał, Sammy, zdzieliłbym go w łeb całą tą budą. Zdzieliłbym go tobą. Miałem już sześćdziesiąt pięć lat - sześćdziesiąt pięć lat bez dwóch dni - kiedy złapałem tego złodzieja torebek, wysokiego, szybkiego drania koło dwudziestki. Łatwo było mi to zapamiętać z powodu urodzin. W ramach prezentu musiałem zabrać Claire do miasta na jeden z tych spektakli z piosenkami, który ona chciała obejrzeć, a ja nie. Przyjechaliśmy trochę wcześniej i staliśmy razem z innymi ludźmi pod mar-

kizą teatru, niedaleko dworca autobusowego Zarządu Portu. Wciąż chce mi się śmiać, kiedy sobie przypomnę, jak Sammy dał się tam oskubać doliniarzowi i o mało nie wylądował w areszcie za to, że darł się na policjantów, żeby natychmiast coś zrobili w tej sprawie. Do tego czasu pogodziłem się już z Niemcami i jeździłem mercedesem. Claire też miała eleganckiego merca z odsuwanym dachem. Ni z tego, ni z owego jakaś kobieta narobiła krzyku. Zobaczyłem za sobą kilku uciekających facetów. Niewiele myśląc złapałem jednego z nich. Obróciłem go dookoła, podniosłem w górę i rzuciłem piersią na maskę samochodu. Dopiero wtedy zauważyłem, że jest

młody, wysoki i silny. Miał brązową skórę. - Jeśli poruszysz choćby jednym mięśniem, złamię ci kark - szepnąłem mu do ucha. Nie poruszył ani jednym mięśniem. Kiedy patrzyłem, jak dokładnie przeszukują go gliniarze, trzęsła mi się głowa ze zdziwienia, które właściwie powinno być strachem. Przeczesali mu włosy palcami, szukając żyletki albo jakiegoś innego szpikulca. Obmacali jego kołnierz, kieszenie i wszystkie szwy, sprawdzając, czy nie ma pistoletu, noża albo innego małego ostrego przedmiotu. Uświadomiłem sobie, że mogłem zginąć. Wyluzowali się dopiero wtedy, gdy zajrzeli do jego tenisówek. - Miał pan wiele szczęścia, proszę pana

- powiedział dowodzący patrolem młody gliniarz, który był spośród nich najstarszy. Ludzie uśmiechali się do mnie, a ja odpowiadałem im uśmiechem. Czułem się jak bohater. - W porządku, Lew, twój show dobiegł końca - powiedziała oschle Claire. Mogłem się założyć, że usłyszę od niej właśnie coś takiego. - Wejdźmy teraz do środka, żeby zobaczyć prawdziwy spektakl. - Jeszcze chwilę, Claire - odparłem głośno, robiąc buńczuczną minę. - Mam wrażenie, że ta przystojna blondynka chce mnie bliżej poznać. - Na litość boską, Lew, idziesz natychmiast czy mam wejść bez ciebie? - zapyta-

ła. Weszliśmy śmiejąc się do teatru. Dwa tygodnie później pojawiły się ponownie moje symptomy i wróciłem do szpitala na chemioterapię. 5. John Za ścianami szpitala życie toczyło się dalej. Ludzie wpadali w szał i dostawali medale. Dekoratorzy wnętrz byli idolami kultury, a dyktatorzy mody stali towarzysko wyżej od swojej klienteli. - A dlaczegóż by miało być inaczej? rzuciła w odpowiedzi na tę uwagę Yossariana Frances Beach, kobieta o dykcji do tego stopnia zbliżonej do doskonałości, że

jej słuchaczy dziwiło często, jak ktokolwiek może wysławiać się po angielsku tak nieskazitelnie i nie mówić zarazem, jakby miał powiększone migdałki. - Zapomniałeś już, jak wyglądamy na golasa? - Gdyby powiedział to mężczyzna stwierdził jej mąż, Patrick Beach - obdarto by go żywcem ze skóry. - Mężczyźni mówią to, kochanie - odparła Frances Beach - na swoich wiosennych i jesiennych pokazach mody i zarabiają miliardy, ubierając kobiety. Na świecie wciąż było mnóstwo biedaków. Yossarian spojrzał kątem oka na wylegującą się na chodniku bandę, zmierzając szybkim krokiem do stojącej przy krawęż-

niku długiej limuzyny z czarnymi oknami, która czekała, by odwieźć go do stojącego po drugiej stronie miasta luksusowego wysokościowca, który był teraz jego domem. Zarezerwował wdana, przysłali jednak ponownie limuzynę, bez dodatkowych opłat. Wysokościowiec, w którym mieszkał, określano mianem luksusowego, ponieważ koszty utrzymania w nim były bardzo wysokie. Ale pokoje były tam małe, sufit niski, w dwóch łazienkach nie było okien, a w kąciku kuchennym brakowało miejsca na stół albo krzesło. Mniej niż dziesięć przecznic od jego domu znajdował się dworzec autobusowy nowojorskiego Zarządu Portu, olbrzymi

budynek z mieszczącymi się na wszystkich siedmiu kondygnacjach. stanowiskami przyjazdów i odjazdów. Na parterze był posterunek policji z trzema zbiorowymi celami, które kilka razy na dzień wypełniały się aresztantami i do których rok wcześniej zawleczony został Michael Yossarian, kiedy po wyjściu z metra próbował wejść do niego z powrotem widząc, że wysiadł za wcześnie w drodze do firmy architektonicznej, dla której robił rysunki. - To był dzień - wspominał nadal. - Uratowałeś mi wtedy życie i złamałeś charakter. - Chciałeś, żeby zamknęli cię razem z całą resztą? - Gdyby do tego doszło, chybabym

umarł. Ale niełatwo było patrzeć, jak mieszasz z błotem i okręcasz sobie wokół palca wszystkich tych gliniarzy, i uchodzi ci to na sucho. Mnie nigdy w życiu nie udałoby się coś podobnego. - Wpadamy w gniew w sposób, który wydaje się nam konieczny, Michael. Nie wydaje mi się, żebym miał wielki wybór. - Wpadłem w depresję. - Miałeś starszego brata, który się nad tobą pastwił. Może dlatego jesteś inny. - Dlaczego go nie powstrzymaliście? - Nie wiedzieliśmy jak. Nie chcieliśmy się nad nim pastwić. Michael odpowiedział znaczącym parsknięciem. - Naprawdę warto było ci się wtedy

przyjrzeć - stwierdził z zazdrością. Miałeś nawet małą publiczność. Ludzie bili ci brawo. Obaj byli potem osowiali. Na dworcu autobusowym żyli teraz ludzie, stała populacja, składająca się z mężczyzn i kobiet, a także sprawiających kłopoty wychowawcze chłopców i dziewczynek, którzy spali w nocy w ciemnych zakamarkach i pojawiali się wraz z pasażerami z nastaniem dnia, żeby prowadzić różnego rodzaju interesy na wyższych, otwartych dla publiczności kondygnacjach. W łazienkach na różnych poziomach można było skorzystać z ciepłej i zimnej bieżącej wody, z usług mogących zaspo-

koić każdy gust kurew i homoseksualistów, a także z położonych obok licznych sklepów, oferujących tak niezbędne artykuły codziennego użytku jak guma do żucia, papierosy, gazety i pączki z marmoladą. Papier toaletowy był za darmo. Uciekające z wyidealizowanych przedmieść płodne matki przybywały tu regularnie z małymi dziećmi i zajmowały kwatery. Dworzec był bazą ulicznych prostytutek, żebraków i młodych uciekinierów. Tysiące normalnych pasażerów i setki gości próbowały nie zwracać na nich większej uwagi, udając się każdego ranka do pracy i wracając przy końcu dnia roboczego do domów. Żaden z nich nie był bogaty, ponieważ nikt bogaty nie jeździ do pracy au-

tobusem. Z wysokiego panoramicznego okna w swoim wysokościowcu Yossarian miał niczym nie zasłonięty widok na inny luksusowy blok mieszkalny, jeszcze bardziej wysokościowy od jego. Pomiędzy tymi dwoma budynkami biegła szeroka arteria, pod którą kłębiły się coraz bardziej hałaśliwe klany agresywnych, odrażających żebraków, prostytutek, ćpunów, handlarzy, alfonsów, włamywaczy, pornografów, zboczeńców i zdezorientowanych psychopatów, uprawiających swe kryminalne specjalności pod gołym niebem, pośród zdegradowanych i obdartych ludzi, którzy rzeczywiście musieli żyć pod gołym niebem. Wśród bezdomnych byli teraz rów-

nież biali i oni także sikali pod ścianami i defekowali w alejkach, które inni z ich kręgu uznawali potem za odpowiednie miejsca do ułożenia się do snu. Yossarian wiedział, że nawet w lepszej okolicy, na Park Avenue, widuje się kobiety oddające w kucki mocz na mieszczące się na wysepkach pośrodku ulicy wypielęgnowane rabatki z kwiatami. Trudno było nie nienawidzić ich wszystkich. A był to przecież Nowy Jork, Wielkie Jabłko, Empire City w Empire State, finansowe serce, mózg i machina napędowa całego kraju, metropolia, która pod względem dorobku kulturalnego nie ustępowała żadnemu miastu na świecie, może z wyjąt-

kiem Londynu. Yossarian nigdy w całym życiu - nawet w wojennym Rzymie, na Pianosie, w zbombardowanym Neapolu i na Sycylii nie oglądał wokół siebie tyle odrażającego plugastwa, ile pleniło się go teraz tutaj, tworząc jedną wielką, rozszerzającą się sferę rozkładu. Nie widział go tyle - zwierzał się cynicznie swojej przyjaciółce z dawnych czasów, Frances Beach - nawet podczas aseksualnych, charytatywnych lunchów i eleganckich kolacji, na które chadzał częściej, niż miał ochotę, jako jedyny mogący się pokazać ludziom na oczy przedstawiciel Spółki Akcyjnej M i M i Partnerzy, mężczyzna do wzięcia oraz facet, który potrafi gawędzić ze swadą o

czymś innym poza biznesem z dobrze poinformowanymi bywalcami, wyobrażającymi sobie egotystycznie, że wpływają na światowe wydarzenia przez sam fakt, że o nich rozmawiają. Nie była to oczywiście niczyja wina. - Mój Boże, a to co takiego? - zawołała Frances Beach, kiedy wracali we dwoje prowadzoną przez jej wynajętego szofera wynajętą limuzyną po wypiciu lampki wina i letniej herbaty na kolejnym przyjęciu, urządzonym dla tych spośród członków rady nadzorczej Nowojorskiej Biblioteki Publicznej i ich przyjaciół, którzy mieszkali wciąż w mieście i po długich deliberacjach doszli do wniosku, że mają na nie ochotę przyjść.

- Dworzec autobusowy - odparł Yossarian. - Jest okropny, nie sądzisz? Do czego on, do diabła, służy? - Do tego, żeby miały się gdzie zatrzymywać autobusy. A do czego twoim zdaniem miałby, do diabła, służyć? Wiesz co, Frances - zakpił uprzejmie Yossarian uważam, że mogłabyś urządzić tutaj następny pokaz mody albo jeden ze swoich błyskotliwych balów dobroczynnych. Znam McBride'a. - O czym ty mówisz? Kto to jest McBride? - Były gliniarz, który tu teraz pracuje. A może nawet pomyślisz o weselu - podjął o naprawdę dużym weselu? To na pewno

przyciągnęłoby prasę. Wyprawiałaś już wesela... - Nie były moje... - ...w muzeum i w gmachu opery. Dworzec jest bardziej malowniczy. - Wesele dla wyższych sfer na tym dworcu? - odparła z afektowanym uśmiechem. - Chyba oszalałeś. Wiem, że żartujesz, ale daj mi chwilę pomyśleć. Wkrótce mogą rozglądać się za czymś takim Olivia i Christopher Maxonowie. Spójrz na tych ludzi! - zawołała, prostując się nagle. Czy to są mężczyźni, czy kobiety? A ci inni... dlaczego muszą robić te rzeczy na ulicy? Nie mogą poczekać, aż wrócą do domu? - Wielu nie ma domów, moja droga Frances - powiedział Yossarian, uśmiecha-

jąc się do niej łagodnie. - A kolejki do dworcowych toalet są bardzo długie. W godzinach szczytu trzeba mieć rezerwację. Nikt nie może zająć bez niej miejsca w kabinie. Ubikacje w restauracjach i hotelach przeznaczone są, jak mówią tabliczki, wyłącznie dla gości. Zauważyłaś może, Frances, że ludzie, którzy oddają mocz na ulicy, robią to na ogół bardzo, bardzo długo? Nie, nie zauważyła tego, poinformowała go lodowato. - Zrobiłeś się ostatnio taki zgorzkniały. Kiedyś byłeś zabawniejszy. Przed wielu laty, zanim oboje zawarli oddzielne związki małżeńskie, łączyło ich przez jakiś czas coś, co dziś określono by jako romans, chociaż wtedy żadne z nich

nie wpadłoby na pomysł, żeby nazwać w tak elegancki sposób rzeczy, które robili ze sobą tak namiętnie i bezustannie, bez żadnych zobowiązań i poważnej troski o wspólną przyszłość. Wkrótce potem on zrezygnował z obiecującej posady początkującego specjalisty w dziedzinie arbitrażu i inwestycji bankowych i wylądował na jakiś czas w oświacie, następnie zaś pracował kolejno w agencji reklamowej, w public relations, jako dziennikarz bez stałej posady oraz w każdym innym zawodzie z wyjątkiem tych związanych z wytwarzaniem produktów, które można zobaczyć, dotknąć, wykorzystać bądź skonsumować, produktów, które zajmują jakieś miejsce w przestrzeni i które są komuś potrzebne.

Tymczasem ona, ze swoją ciekawością, energią i wrodzonym talentem, zaczęła wzbudzać zainteresowanie producentów teatralnych i innych dżentelmenów, którzy jej zdaniem mogli stać się użyteczni w jej karierze scenicznej, filmowej i telewizyjnej. - A ty - przypomniał teraz Yossarian byłaś kiedyś o wiele bardziej sympatyczna. Zapomniałaś o swojej przeszłości. - Ty też. - I o radykalizmie. - Podobnie jak i ty. Jesteś teraz taki negatywny - zauważyła bez większego uczucia. - I zawsze sarkastyczny, czyż nie mam racji? Nic dziwnego, że ludzie nie zawsze czują się dobrze w twoim towarzystwie.

Traktujesz wszystko tak lekko, że nie mają pewności, czy naprawdę się z nimi zgadzasz. No i bez przerwy flirtujesz. - Nieprawda! - Tak, flirtujesz - dodała z naciskiem Frances Beach, nie odwracając nawet głowy, aby postarać się być bardziej przekonująca. - Praktycznie ze wszystkimi oprócz mnie. Wiesz, kto flirtuje, a kto tego nie robi. Patrick i Christopher nie robią tego. Ty flirtujesz. Zawsze flirtowałeś. - Tylko dla żartu. - Niektóre kobiety uważają, że masz jakąś panią. - Panią? - Yossarian zamienił to słowo w rubaszne parsknięcie. - Nawet jedna pani byłaby o jedną panią za dużo.

Frances Beach roześmiała się także i z jej twarzy ustąpiło napięcie. Oboje przekroczyli już sześćdziesiąt pięć lat. On znał ją jeszcze, kiedy jej imię brzmiało Franny. Ona pamiętała, że nazywali go kiedyś Yo-Yo. Od tamtej pory nie zabawiali się ze sobą, nawet pomiędzy kolejnymi małżeństwami - żadne z nich nie odczuwało potrzeby, aby sprawdzić ustępstwa poczynione przez drugą stronę. - Wygląda na to, że coraz więcej jest ludzi - mruknęła Frances z łagodną desperacją, nad którą, jak dawała do zrozumienia, może w każdej chwili z łatwością zapanować - robiących publicznie wszystko, co da się wyobrazić. Patricka napadnięto tuż przed naszym

domem, a na rogu naszej ulicy sterczą przez cały dzień i noc kurwy, okropnie szpetne i nieatrakcyjnie ubrane, takie same jak te, które stoją przy tym domu. - Możesz mnie tu wysadzić - powiedział Yossarian. - Właśnie tu mieszkam. - Tutaj? Przeprowadź się - dodała, kiedy kiwnął głową. - Właśnie się przeprowadziłem. O co ci chodzi? Na szczycie mojej czarodziejskiej góry mam kilka klubów rekreacyjnych, z których jeden jest świątynią miłości. Na dole jest dziewięć kin, w tym dwa pornograficzne i jedno dla gejów, mamy poza tym firmę brokerską i kancelarię adwokacką, a między nie wcisnęła się agencja reklamowa. Mamy tu wszelkiego rodzaju

specjalistów medycznych, bank z bankomatem i wielki supermarket. Zasugerowałem, że przydałaby się klinika dla osób w podeszłym wieku. Kiedy ją założą, będę mógł tu siedzieć do końca życia, nie wystawiając nosa na zewnątrz. - Na litość boską, John, przestań bez przerwy żartować. Przeprowadź się do dobrej dzielnicy. - Gdzie taką znajdę? W Montanie? Yossarian roześmiał się ponownie. - To jest dobra dzielnica, Frances. Myślisz, że postawiłbym stopę w złej? Frances oklapła nagle i popadła w przygnębienie. - Ty zawsze wszystko wiedziałeś, John stwierdziła porzucając afektowaną wymo-

wę wyższych sfer. - Powiedz, co można zrobić? - Nic - poinformował ją łaskawie. Ponieważ, przypomniał jej, sprawy miały się dobrze: według oficjalnych standardów rzadko kiedy miały się lepiej. Tym razem tylko biedni byli bardzo biedni, a potrzeba wybudowania nowych cel była bardziej pilna od potrzeb bezdomnych. Problemy były beznadziejne: istniało zbyt wielu ludzi, którzy potrzebowali jedzenia, i zbyt wiele jedzenia, żeby móc nakarmić ich z zyskiem. Potrzebujemy więcej niedoborów, stwierdził z lekkim uśmiechem. Nie dodał, że wraz z upływem czasu stał się kolejnym przedstawicielem solidnej klasy średniej, który nie marzy bynaj-

mniej o tym, żeby podniesiono mu podatki i przeznaczono je na poprawienie ciężkiej doli tych, którzy nie płacą ich w ogóle. Wolał więcej więzień. Yossarian miał sześćdziesiąt osiem lat i z niejaką dumą stwierdzał, że wygląda młodziej od wielu mężczyzn, którzy skończyli sześćdziesiąt siedem i lepiej od wszystkich kobiet w jego wieku. Jego druga żona wciąż się z nim rozwodziła. Nie sądził, by los chował dla niego w zanadrzu trzecią. Wszystkie jego dzieci pochodziły z pierwszego małżeństwa. Córka Gillian, sędzina, rozwodziła się z mężem, który mimo o wiele większych od niej dochodów nie osiągnął dość, aby

można było mieć nadzieję, że stanie się kiedyś kimś więcej aniżeli solidnym mężem, ojcem, a także żywicielem i głową rodziny. Syn Julian, najstarszy ze wszystkich dzieci Yossariana, był bufonem i kolejnym człowiekiem sukcesu, pomniejszą grubą rybą z Wall Street, z wciąż zbyt niskimi zarobkami, aby przenieść się po królewsku na Manhattan. On i jego żona zajmowali teraz oddzielne części swej podupadającej podmiejskiej rezydencji, podczas gdy ich adwokaci przygotowywali kolejne pozwy i kontrpozwy rozwodowe i próbowali bezskutecznie dokonać takiego podziału majątku i dzieci, który zadowoliłby w pełni obie strony. Żona, przystojna i

przykra w obejściu kobieta, hołdująca modnym gustom i pochodząca z szastającej pieniędzmi rodziny, była równie hałaśliwa jak Julian i podobnie jak on despotyczna w przekonaniach. Ich syn i córka byli tak samo jak oni nieznośni i ohydnie nietowarzyscy. Yossarian czuł, że coś niedobrego kroi się też w małżeństwie jego drugiego syna, Adriana, chemika bez dyplomu, który pracował w fabryce kosmetyków w New Jersey i poświęcił większą część swego dorosłego życia na poszukiwanie formuły, dzięki której można by ufarbować włosy na siwo; jego żona uczęszczała na kursy edukacyjne dla dorosłych. Najbardziej jednak niepokoił się o Mi-

chaela, który najwyraźniej nie potrafił zdecydować się na nic konkretnego i nie dostrzegał niebezpieczeństw wynikających z takiego braku celu. Michael zażartował kiedyś w rozmowie, że zamierza odłożyć pieniądze na rozwód, zanim zacznie oszczędzać na ślub, i Yossarian miał ochotę zaripostować, że ten żart wcale nie jest taki śmieszny. Michael wcale nie żałował, że nigdy nie próbował osiągnąć sukcesu jako artysta. Ta rola również mu nie imponowała. Kobiety, zwłaszcza te, które były już raz zamężne, lubiły Michaela i mieszkały z nim, ponieważ był spokojny, wyrozumiały i nie stawiał zbyt dużych wymagań, a potem szybko miały go dosyć, ponieważ

był spokojny, wyrozumiały i nie stawiał zbyt dużych wymagań. Z uporem odmawiał udziału w kłótniach i popadał w smutek i milczenie w okresach konfliktów. Yossarian miał uzasadnione podejrzenia, że w sprawach kobiet Michael wiedział na swój milczący sposób, co robi. Ale nie w sprawach finansowych. Żeby mieć z czego żyć, brał co jakiś czas zlecenia od różnych agencji, czasopism i pracowni artystycznych, bądź też przyjmował tyle, ile potrzebował, od Yossariana, nie wierząc, że zaświta kiedyś taki dzień, gdy nie będzie miał na podorędziu prac zleconych, i że ojciec nie zawsze będzie mógł go chronić przed czekającą go finansową katastrofą.

Yossarian doszedł do wniosku, że była to typowa, nowoczesna, słabo przystosowana rodzina New Age, w której nikt oprócz matki nie lubił tak naprawdę całej reszty i w której każdy tak samo jak on był co jakiś czas smutny i rozgoryczony. Jego życie rodzinne było tak doskonałe, że chciało mu się płakać. Podobnie jak Gustaw Aschenbach Tomasza Manna, nie miał żadnego. Wciąż był obserwowany. Nie potrafił powiedzieć, przez ilu agentów. Pod koniec tygodnia pojawił się nawet ortodoksyjny Żyd, spacerujący tam i z powrotem po chodniku naprzeciwko jego wysokościowca, a na automatycznej sekretarce nagrała się siostra Melissa MacIntosh, o której

kompletnie zapomniał, z informacją, że na jakiś czas przeniesiono ją na nocną zmianę - na wypadek, gdyby miał zamiar zabrać ją na obiad, do Paryża i Florencji oraz do sklepów z bielizną, co przypomniała mu ze zgryźliwym parsknięciem - a także z niewiarygodną wiadomością, że belgijski pacjent wciąż żyje, choć bardzo go boli, i że jego temperatura spadła prawie do normalnej. Yossarian dałby głowę, że Belg dawno wykorkował. Ze wszystkich, którzy deptali mu po piętach, potrafił rozpoznać tylko kilku tych, których wynajął adwokat jego pozostającej w separacji żony oraz pozostający w separacji impulsywny mąż kobiety,

matki dorosłych dzieci, z którą przespał się nie tak dawno temu, będąc w stanie półupojenia alkoholowego, i z którą mógłby przespać się ponownie raz i drugi, gdyby kiedykolwiek poczuł, że ma ochotę na jakąkolwiek kobietę. Impulsywny mąż kazał w swoim szaleństwie śledzić detektywom wszystkich mężczyzn, których znała żona, aby uzyskać dowody zdrady, które zrównoważyłyby dowody zdrady zgromadzone wcześniej przez nią. Myśl o innych agentach nie dawała Yossarianowi spokoju. Po kilku kolejnych przypływach rosnącego rozgoryczenia postanowił wziąć byka za rogi i zatelefonował do biura. - Coś nowego? - zapytał syna Mila Min-

derbindera. - Z tego, co wiem, nie. - Mówisz prawdę? - Na tyle, na ile mogę. - Niczego przede mną nie ukrywasz? - O ile się orientuję, nie. - Powiedziałbyś, gdybyś coś ukrywał? - Powiedziałbym, gdybym mógł. - Gdyby przypadkiem dzwonił twój ojciec, M2 - oznajmił Yossarian, zwracając się w ten sposób do Mila Minderbindera Drugiego - powiedz mu, że potrzebuję dobrego prywatnego detektywa. To sprawa osobista. - Ojciec już dzwonił - poinformował go Milo junior. - Poleca faceta o nazwisku Jerry Gaffney z Agencji Gaffneya. Ale pod

żadnym pozorem nie wspominaj Gaffneyowi, że ojciec go zarekomendował. - Już ci to powiedział? - Yossarian był zachwycony. Skąd wiedział, że o to zapytam? - Nie potrafię tego powiedzieć. - Jak się czujesz, M2? - Trudno stwierdzić coś pewnego. - Mam na myśli ogólne samopoczucie. Byłeś jeszcze raz na dworcu autobusowym, żeby spojrzeć na te monitory? - Muszę je jeszcze sprawdzić. Chciałbym się tam znowu wybrać. - Mogę to załatwić. - Czy pójdzie ze mną Michael? - Jeśli zapłacisz mu dniówkę. Poza tym wszystko w porządku?

- Czy nie chciałbym poinformować cię, gdyby było inaczej? - Ale czy poinformowałbyś? - To by zależało. - Od czego? - Od tego, czy mógłbym powiedzieć ci prawdę. - A powiesz mi prawdę? - Czy ja wiem, co to jest prawda? - Czy mógłbyś mnie okłamać? - Tylko gdybym znał prawdę. - Widzę, że jesteś ze mną szczery. - Wymaga tego mój ojciec. - Pan Minderbinder wspominał, że pan zadzwoni odezwał się cichy, sangwiniczny głos należący do faceta o nazwisku Jerry Gaffney, kiedy Yossarian wykręcił jego

numer. - To śmieszne - powiedział Yossarian. Który z nich? - Pan Minderbinder senior. - W takim razie to bardzo śmieszne odparł ostrzejszym tonem Yossarian - ponieważ pan Minderbinder senior nalegał, żebym telefonując do pana w ogóle się na niego nie powoływał. - To był test, żeby zobaczyć, czy potrafi pan dochować sekretu. - Nie dał mi pan szansy go przejść. - Ufam moim klientom i chcę, żeby wszyscy wiedzieli, że mogą zawsze ufać Jerry'emu Gaffneyowi. Cóż nam zostanie, jeśli nie będziemy mieli do siebie zaufania? Wykładam zawsze kawę na ławę.

Dam panu teraz tego dowód. Powinien pan wiedzieć, że ten telefon jest na podsłuchu. Yossarian wstrzymał oddech. - Jak pan to do diabła odkrył? - To jest mój telefon i chcę, żeby był na podsłuchu wyjaśnił roztropnie pan Gaffney. - Widzi pan? Może pan polegać na Jerrym Gaffneyu. Tylko ja nagrywam rozmowy. - Czy mój telefon jest również na podsłuchu? - zapytał Yossarian. Prowadzę dużo rozmów z moim pracodawcą. - Pozwoli pan, że sprawdzę. Tak, pański pracodawca nagrywa te rozmowy. Również w pańskim mieszkaniu może

być założony podsłuch. - Skąd pan o tym wszystkim wie, panie Gaffney? - Proszę mi mówić Jerry, panie Yossarian. - Skąd pan o tym wszystkim wie, panie Gaffney? - Ponieważ to ja jestem tym, który nagrywa rozmowy, i ja jestem jedną z osób, które mogły założyć podsłuch, panie Yossarian. Pozwoli pan, że dam mu dobrą radę. Wszystkie ściany mogą mieć uszy. Jeśli chce pan zachować dyskrecję, niech pan odzywa się tylko po odkręceniu kranu z wodą. Jeśli chce pan uprawiać seks, niech pan to robi wyłącznie w łazience, w kuchni lub przy klimatyzatorze z włączo-

nym wentylatorem... o właśnie! - ucieszył się, kiedy Yossarian przeszedł ze swoim przenośnym telefonem do kuchni i odkręcił do końca oba krany, żeby móc dyskretnie porozmawiać. - Niczego nie odbieramy. Ledwo pana słyszę. - W ogóle się nie odzywam. - Niech pan nauczy się czytać z warg. - Panie Gaffney... - Mów mi Jerry. - Panie Gaffney, czy to pan założył podsłuch na mojej linii i w moim mieszkaniu? - Mogłem go założyć. Każę to sprawdzić jednemu z moich detektywów. Niczego przed panem nie ukrywam, panie Yossarian. Ma pan domofon, łączący pana z hallem wejściowym. Czy jest pan

pewien, że nie jest w tej chwili włączony? Czy nie jest pan obserwowany przez żadne kamery wideo? - Kto mógłby mnie obserwować? - Na przykład ja, gdyby mi zapłacono. Teraz, kiedy przekonał się pan, że mówię prawdę, możemy zostać przyjaciółmi. To jedyny skuteczny sposób. Sądziłem, że pan wie, że pańskie rozmowy są nagrywane, że w pańskim mieszkaniu może być założony podsłuch, a pańska poczta, podróże, karty kredytowe i rachunki bankowe mogą być kontrolowane. - Rany boskie, sam już nie wiem, co wiem - jęknął Yossarian, przyswajając sobie te nieprzyjemne wiadomości.

- Niech pan spojrzy na to od jaśniejszej strony, panie Yossarian. Niech pan zawsze to robi. Wkrótce stanie się pan stroną w kolejnym procesie rozwodowym. Może pan być tego absolutnie pewien, jeśli tylko nasi klienci będą mieli środki, żeby nam zapłacić. - Tym również się pan zajmuje? - Zajmuję się tym bardzo często. Ale to w końcu tylko firma. Dlaczego miałby się pan troszczyć, co usłyszy Spółka Akcyjna M i M i P, jeśli nigdy nie mówi pan niczego, czego pana zdaniem nie powinni usłyszeć? Chyba się pan ze mną zgodzi? - Nie. - Nie? Proszę nie zapominać, panie Yossarian, że nagrywam całą tę rozmowę,

chociaż będę szczęśliwy, mogąc ją skasować. Dlaczego ma pan zastrzeżenia do firmy, skoro ciągnie pan zyski z jej rozwoju? Czyż wszyscy nie są udziałowcami? - Nigdy nie twierdziłem tego oficjalnie, panie Gaffney, i nie zrobię tego teraz. Kiedy możemy się spotkać, żeby zacząć? - Ja już zacząłem, panie Yossarian. Senor Gaffney nie zasypia gruszek w popiele. Powołując się na ustawę o wolności informacji, poprosiłem o informacje, jakie mają na pański temat instytucje rządowe, zamówiłem także dane o panu w jednej z najlepszych agencji zajmujących się oceną zdolności kredytowych klientów. Mam już numer pańskiego ubezpieczenia społecznego. I co pan na to?

- Nie wynajmuję pana, żeby zbierał pan o mnie informacje! - Chcę się zorientować, co o panu wiedzą, zanim dowiem się, kim są. Ilu ich jest? - Naliczyłem co najmniej sześć osób, ale dwie albo cztery mogą pracować parami. Zauważyłem, że jeżdżą tanimi samochodami. - Ekonomicznymi samochodami - poprawił go skrupulatnie pan Gaffney. Żeby nie rzucać się w oczy. Dlatego pewnie zwrócił pan na nich uwagę. Sprawiał na Yossarianie wrażenie skrajnie dokładnego. - Sześć, powiada pan? Sześć to dobra liczba. - Do czego?

- Do prowadzenia sprawy, oczywiście. Liczby dają bezpieczeństwo, panie Yossarian. Na przykład jeśli jeden albo dwóch postanowi pana zabić, będziemy mieli od razu świadków. Tak, szóstka to bardzo dobra liczba - kontynuował radośnie pan Gaffney. - Choć przyjemniej byłoby mieć ich ośmiu albo dziesięciu. O spotkaniu ze mną niech pan na razie zapomni. Nie chcę, aby któryś z nich zorientował się, że pracuję dla pana, na wypadek gdyby okazało się, że pracują również dla mnie. Lubię mieć rozwiązanie, zanim natrafię na jakiś problem. Proszę zakręcić wodę, jeśli nie uprawia pan teraz seksu. Dostaję chrypy od tego krzyku i ledwo pana słyszę. Naprawdę nie musi pan tego robić, kiedy

rozmawia pan ze mną. Przyjaciele nazywają pana Yo-Yo? A inni John? - Tylko ci najbliżsi, panie Gaffney. - Moi mówią mi Jerry. - Muszę przyznać, panie Gaffney, że rozmowa z panem wprawia mnie w rozdrażnienie. - Mam nadzieję, że to się zmieni. Wybaczy pan, że o tym wspominam, ale bardzo miło było usłyszeć tę wiadomość, którą przekazała pańska pielęgniarka. - Jaka pielęgniarka? - warknął Yossarian. - Nie mam żadnej pielęgniarki. - Mówię o pannie Melissie MacIntosh, proszę pana powiedział Gaffney z pełnym wyrzutu kaszlnięciem. - Podsłuchuje pan również moją auto-

matyczną sekretarkę? - Podsłuchuje ją pańska firma. Ja jestem tylko wykonawcą. Nie zrobiłbym tego, gdyby mi nie zapłacono. Belgijski pacjent przeżył. Nie ma śladu infekcji. - Myślę, że to fenomenalne. - Cieszymy się, że jest pan zadowolony. Kapelan nadal nie pokazywał się na oczy, zatrzymany w jakimś miejscu, gdzie go przesłuchiwano i badano, wkrótce po tym, jak korzystając z ustawy o wolności informacji wytropił Yossariana w szpitalu i pojawił się z powrotem w jego życiu z problemem, z którym nie potrafił się sam uporać. Kiedy kapelanowi udało się go odnaleźć, Yossarian leżał na plecach w szpital-

nym łóżku, wlepiając wściekły wzrok w drzwi, które uchyliły się na kilka cali, gdy nie odpowiedział na nieśmiałe, usłyszane chwilę przedtem pukanie, i w których ujrzał zaglądającą do środka poczciwą końską twarz z guzowatym czołem i przerzedzającymi się kosmykami włosów koloru przetykanej matowym srebrem słomy. Otoczone czerwonymi obwódkami oczy rozjaśniły się, kiedy tylko spoczęły na Yossarianie. - Wiedziałem! - zakrzyknął radośnie właściciel poczciwej końskiej twarzy. - Chciałem się z tobą zobaczyć tak czy owak. Wiedziałem, że cię znajdę! Wiedziałem, że wciąż zdołam cię rozpoznać. Jak dobrze wyglądasz! Jaki jestem

szczęśliwy, widząc, że obaj wciąż żyjemy! Chce mi się krzyczeć z radości! - Kim jesteś, do diabła? - zapytał srogim tonem Yossarian. - Kapelan, Tappman, kapelan Tappman, Albert Tappman, kapelan - padła natychmiastowa odpowiedź. - Pianosa. Siły powietrzne. Druga wojna światowa - trajkotał radośnie kapelan Albert Tappman. Yossarian w końcu go sobie przypomniał. - Niech mnie diabli! - odezwał się ciepło, uświadamiając sobie, że po przeszło czterdziestu pięciu latach znowu ma przed sobą wojskowego kapelana, Alberta T. Tappmana. - Wejdź. Ty też świetnie wyglądasz - poinformował wielkodusznie

wymizerowanego, udręczonego i najwyraźniej niedożywionego starca. - Siadaj, na miłość boską. Kapelan posłusznie usiadł. - Przykro mi, że odnajduję cię w szpitalu, Yossarianie. Czy jesteś obłożnie chory? Wcale nie jestem chory. - To dobrze, prawda? - Tak, to dobrze. A jak ty się miewasz? Twarz kapelana natychmiast przybrała zbolały wyraz. Myślę, że niedobrze. Tak... chyba niezbyt dobrze. - To źle - stwierdził Yossarian, zadowolony, że tak szybko doszli do sedna sprawy. - No cóż, w takim razie powiedz, co cię tu sprowadza. Jeśli to ma być kolejne

kombatanckie spotkanie, trafiłeś pod niewłaściwy adres. - Nie chodzi o żadne kombatanckie spotkanie. - Kapelan wyglądał bardzo żałośnie. - W takim razie o co? Mam kłopoty - odparł po prostu tamten. - Obawiam się, że to coś poważnego. Nie rozumiem tego. Odwiedził już oczywiście psychiatrę, który poinformował go, że jest znakomitym kandydatem na depresję późnego wieku i zbyt się zestarzał, aby oczekiwać czegoś lepszego. - Ja też na to cierpię - pocieszył go Yossarian. Kapelanowi zasugerowano, że wszyst-

ko to sobie wyobraził. Ale on nie wyobrażał sobie, żeby mógł sobie cokolwiek wyobrazić. Na tym jednak kończyła się jego pewność. Kiedy żaden z napływających bezustannym strumieniem i wprawiających go w zakłopotanie przybyszów, którzy pojawiali się w oficjalnych misjach w Kenoshy, aby zapytać go, na czym polega jego problem, nie wydawał się skłonny mu pomóc ani nawet zrozumieć, na czym polega ów problem, kapelan przypomniał sobie Yossariana i ustawę o wolności informacji. Ustawa o wolności informacji, wyjaśnił kapelan, jest federalnym aktem prawnym, zobowiązującym agencje rządowe do

przekazania każdej osobie, która złożyła stosowne podanie, wszelkich posiadanych na jej temat informacji, z wyjątkiem tych, których dana agencja nie chciała ujawnić. Z powodu tego jednego kruczka w ustawie o wolności informacji agencje rządowe nie musiały, technicznie rzecz biorąc, niczego ujawniać. Aplikanci otrzymywali co tydzień setki tysięcy kartek, w których zaczerniano wszystko z wyjątkiem znaków przestankowych, przyimków i spójników. Był to dobry kruczek, ocenił ze znawstwem Yossarian, ponieważ rząd nie musiał udzielać żadnych informacji na temat informacji, których nie chciał udzielić, i nie sposób było stwierdzić, czy w ogóle przestrzega liberalnych przepisów, zawar-

tych w ustawie o wolności informacji. W dzień albo dwa po powrocie kapelana do Wisconsin w jego domu zjawił się bez uprzedzenia oddział barczystych agentów, żeby go uprowadzić. Oznajmili mu, że są tu w sprawie do tego stopnia delikatnej i ważnej dla bezpieczeństwa państwa, że nie mogą nawet powiedzieć, kogo reprezentują, nie wystawiając na szwank tajnego charakteru agencji, która ich zatrudniała. Nie mieli nakazu aresztowania. Zgodnie z prawem wcale go nie potrzebowali. Zgodnie z jakim prawem? Tym samym prawem, które mówiło, że nigdy nie muszą się na nie powoływać. - To dziwne, nieprawdaż? - zadumał się Yossarian.

- Czyżby? - zdumiała się żona kapelana, kiedy rozmawiali przez telefon. Dlaczego? - Proszę, niech pani mówi dalej. Przeczytali kapelanowi jego prawa i stwierdzili, że wcale mu nie przysługują. Czy chce sprawiać jakieś kłopoty? Nie, nie chce sprawiać żadnych kłopotów. W takim razie ma stulić pysk i pójść razem z nimi. Nie mieli nakazu rewizji, ale i tak przeszukali cały dom. Ci sami i podobni agenci wracali od tego czasu kilkakrotnie, z licznikami Geigera i ekipami odzianych w laboratoryjne fartuchy, rękawice i chirurgiczne maski techników, którzy pobierali próbki ziemi, farby, drzew, wody i czego tylko się jeszcze dało, umieszczając

je w zlewkach, probówkach i innych specjalnych pojemnikach. Skopali cały teren. Sąsiedzi byli zdumieni. Problemem kapelana była ciężka woda. Sikał nią. - Obawiam się, że to prawda - zwierzył się Yossarianowi Leon Shumacher po otrzymaniu kompleksowego wyniku badań moczu. - Skąd wziąłeś tę próbkę? - Od kumpla, który siedział tu w zeszłym tygodniu, kiedy do mnie wpadłeś. To mój stary kapelan z wojska. - Skąd on to wytrzasnął? - Przypuszczam, że ze swego pęcherza. Dlaczego pytasz? - Jesteś tego pewien? - Jak mogę być pewien? - zapytał Yossa-

rian. - Nie podglądałem go. Skąd indziej mógłby to, do diabła, wziąć? - Z Grenoble we Francji. Z Georgii, Tennessee albo Karoliny Południowej. Tam produkuje się większość. - Większość czego? - Ciężkiej wody. - Co to wszystko, do diabła, znaczy? chciał wiedzieć Yossarian. - Czy są tego absolutnie pewni? Nie może być mowy o żadnym błędzie? - Z tego, co tu czytam, nie. Zorientowali się, że jest ciężka, prawie natychmiast. Trzeba było aż dwóch ludzi, żeby unieść zakraplacz. Oczywiście, że są pewni. W każdym atomie wodoru, który składa się na czą-

steczkę wody, znajduje się dodatkowy neutron. Wiesz, ile takich cząsteczek jest choćby w kilku uncjach? Ten twój przyjaciel musi ważyć przynajmniej pięćdziesiąt funtów więcej, niż na to wygląda. - Posłuchaj, Leon - powiedział Yossarian, ściszając ostrożnie głos. Zachowajcie to w tajemnicy, dobrze? - Naturalnie. To jest szpital. Nie powiemy nikomu oprócz władz. - Oprócz władz? Ależ to one właśnie nie dają mu spokoju. To ich obawia się najbardziej. - Musimy to zrobić, John - stwierdził Leon Shumacher apodyktycznym tonem stojącego przy łóżku lekarza. Z laboratorium wysłali próbkę na radiologię, żeby

upewnić się, czy jest bezpieczna, a radiologia musiała zawiadomić Komisję Nadzoru Nuklearnego i Departament Energii. Nie ma na świecie takiego kraju, John, który pozwoliłby wytwarzać ciężką wodę bez koncesji, a ten facet produkuje ją w ilości kwarty dziennie. Ten tlenek deuteru to prawdziwy dynamit, John. - Czy jest niebezpieczny? - Z medycznego punktu widzenia? Kto wie? Przyznam, że nigdy jeszcze o czymś takim nie słyszałem. Ale facet powinien być zbadany. Może zmienić się w elektrownię jądrową albo bombę atomową. Powinieneś natychmiast go o tym zawiadomić. Ale kiedy Yossarian zadzwonił do eme-

rytowanego oficera USAF, Alberta T. Tappmana, w domu była tylko pani Karen Tappman, pogrążona w histerii i łzach. Kapelana zniknięto zaledwie przed paru godzinami. Od tego czasu nie miała od niego wiadomości, chociaż regularnie co tydzień odwiedzano ją, zapewniano, że mąż ma się dobrze, i zasilano gotówką, przekraczającą nieco sumę, którą kapelan przynosiłby do domu, gdyby wciąż znajdował się na wolności. Nie posiadali się ze szczęścia, kiedy skarżyła się we łzach, że nie ma od niego wiadomości. To stanowiło dla nich dowód, że kapelan nie zdołał się skontaktować z nikim z zewnątrz. - Będę dalej próbował go dla pani zlokalizować, pani Tappman - dawał jej słowo

Yossarian za każdym razem, kiedy rozmawiali. - Chociaż naprawdę nie wiem, do kogo się jeszcze zwrócić. Prawnicy, u których zasięgnęła porady, nie wierzyli jej. Sceptyczna była również policja w Kenoshy. Dzieci pani Tappman także miały wiele wątpliwości, chociaż nie potrafiły poprzeć żadnym konkretem policyjnej teorii, że ich ojciec, jak wielu zaginionych mężczyzn, ulotnił się z inną kobietą. Yossarian zdołał się tymczasem dowiedzieć, że znaczenie, jakie kapelan przedstawiał dla swych oficjalnych porywaczy, mogło mieć charakter wyłącznie monetarny, wojskowy, naukowy, przemysłowy, dyplomatyczny bądź międzynarodowy.

Dowiedział się tego od Mila. Najpierw udał się do swoich wpływowych przyjaciół w Waszyngtonie - prawnika, partyjnego skarbnika, felietonisty gazetowego i speca od image'u. Wszyscy stwierdzili, że nie chcą mieć z tym nic wspólnego, a potem nie odpowiadali na żaden z jego telefonów i nie chcieli się z nim dalej przyjaźnić. Lobbysta i doradca w dziedzinie public relations zażądali dużych honorariów, gwarantując jednocześnie, iż nie mogą zagwarantować, że zrobią cokolwiek, żeby na nie zapracować. Jego senator był bezużyteczny, gubernator bezradny. Sprawą Zaginionego Kapelana nie chciał się również zająć Amerykański Związek Obrony Praw Obywatelskich:

jego działacze zgodzili się z policją w Kenoshy, że najprawdopodobniej uciekł z jakąś kobietą. Sfrustrowany Yossarian udał się w końcu do Mila Minderbindera, który ssał przez chwilę górną, a potem dolną wargę i zapytał: - Ciężka woda? Za ile można ją sprzedać? - Cena waha się, Milo. Bardzo. Sprawdziłem to. Jest taki gaz, który wytwarza się z ciężkiej wody, i on kosztuje jeszcze więcej. W tej chwili zdaje się trzydzieści tysięcy dolarów za gram. Ale nie o to chodzi. - Ile to jest gram? - Mniej więcej jedna trzydziesta uncji. Ale nie o to chodzi.

- Trzydzieści tysięcy dolarów za jedną trzydziestą uncji? To brzmi prawie tak samo zachęcająco jak narkotyki - stwierdził Milo, utkwiwszy w przestrzeni swoje rozbiegane oczy. Każda jego piwna źrenica kierowała się w inną stronę, tak jakby chciały wspólnie objąć aż po sam horyzont wszystko, co może zobaczyć rodzaj ludzki. Połówki jego wąsów drżały w różnych kadencjach, a pojedyncze rdzawoszare włoski kiwały się figlarnie niczym odbierające elektroniczne sygnały czujniki. - Jak duże jest zapotrzebowanie na ciężką wodę? - zapytał. - Chciałoby ją mieć każde państwo. Ale nie o to chodzi. - Do czego służy?

- Głównie do produkcji energii nuklearnej. I do głowic atomowych. - To brzmi lepiej od narkotyków - kontynuował zafascynowany Milo. - Czy zgodzisz się z opinią, że jako przemysł z przyszłością ciężka woda jest równie obiecująca jak nielegalne narkotyki? - Nie nazwałbym ciężkiej wody przemysłem z przyszłością - odparł oschle Yossarian. - Ale nie o tym chciałem mówić. Chcę odkryć, gdzie on jest, Milo. - Gdzie jest kto? - Tappman. Facet, o którym ci opowiadam. Był u nas w wojsku kapelanem. - Służyłem w wojsku z mnóstwem ludzi. - Wystawił ci pozytywną opinię, kiedy o

mało nie wpadłeś w opały za zbombardowanie naszej własnej bazy. - Wystawiono mi w życiu mnóstwo opinii. Ciężka woda, powiadasz? Tak to się nazywa? Co to jest ciężka woda? - Ciężka woda to ciężka woda. - Rozumiem. A jak nazywa się ten gaz? - Tryt. Ale nie o to chodzi. - Kto produkuje ciężką wodę? - Między innymi kapelan Tappman. Chcę go odnaleźć i odesłać do domu, zanim przydarzy mu się coś złego, Milo. - A ja chcę ci pomóc - powiedział Milo zanim zrobi to Harold Strangelove, General Electric albo któryś z moich innych konkurentów. Nie potrafię wyrazić, jak bardzo jestem wdzięczny, że się z tym do

mnie zwróciłeś, Yossarian. Jesteś wart tyle złota, ile ważysz. Powiedz mi, co jest więcej warte, złoto czy tryt? - Tryt. - W takim razie jesteś wart tyle trytu, ile ważysz. Jestem dziś zajęty, ale muszę odnaleźć tego kapelana i umieścić swojego człowieka w ekipie przesłuchujących go naukowców, żeby uzyskać prawo własności. - Jak ci się to uda? - Powiem po prostu, że leży to w narodowym interesie. - Jak to udowodnisz? - Powtarzając to samo dwa razy - odparł Milo, po czym odleciał do Waszyngtonu na drugą prezentację wymyślonego przez

siebie nowego tajnego bombowca, którego nie sposób było usłyszeć ani zobaczyć. 6. Milo - Naszego samolotu nie można usłyszeć i nie można zobaczyć. Porusza się z szybkością niższą i wyższą od dźwięku. - Czy właśnie dlatego twierdzi pan, że jest pod-naddźwiękowy? - Zgadza się, majorze Bowes. - Kiedy będzie pan chciał, żeby poruszał się wolniej od dźwięku? - Przy lądowaniu i być może przy starcie. - Bezwzględnie, panie Wintergreen? - Absolutnie, kapitanie Hook. - Dziękuję, panie Minderbinder.

Znajdowali się na pierwszej podziemnej kondygnacji nowego biurowca Agencji do spraw Specjalnych Tajnych Projektów Wojskowych, w skrócie ASTPW, w okrągłej sali o wyłożonych lucytem ścianach, których oceaniczny błękit urozmaicały biegnące przez wykrzywione kontynenty rozświetlone linie długości geograficznej oraz ekspresyjne i luźne w formie rzeźby, przedstawiające drapieżne ryby w walce z pikującymi z przestworzy drapieżnymi ptakami. Na ścianie, tuż za wianuszkiem krótko ostrzyżonych głów członków komisji, rozpościerał skrzydła i rozcapierzał złote szpony olbrzymi kondor. Na sali znajdowali się wyłącznie mężczyźni. Nie wolno było robić notatek. Wszyscy byli

ludźmi o wybitnym intelekcie i wystarczającą rekomendację stanowiła ich zbiorowa pamięć. Dwóch członków tłumiło już ziewnięcia. Wszyscy pogodzili się z myślą, że na sali i tak założony jest podsłuch. Podobne spotkania były zbyt tajne, aby mogły pozostać poufne. - Czy będzie się poruszać szybciej od światła? - zapytał pułkownik, siedzący w półkolu ekspertów, otaczających z obu stron przewodniczącego, który zasiadał w samym środku, w fotelu wyższym od pozostałych. - Prawie tak samo szybko. - Możemy go rozpędzić, żeby poruszał się nawet szybciej. - Należy się jednak wtedy liczyć ze

zwiększonym zużyciem paliwa. - Chwileczkę, będzie pan łaskaw chwileczkę zaczekać, panie Minderbinder, chciałbym pana o coś zapytać - wtrącił, cedząc powoli słowa, zaintrygowany cywil o profesorskich manierach. - Dlaczego pański bombowiec ma być bezgłośny? Mamy już teraz naddźwiękowe samoloty, które z całą pewnością hałasują przy przekraczaniu bariery dźwięku, nieprawdaż? - Nasze będą bezszmerowe dla załogi. - Dlaczego to ma być takie ważne dla przeciwnika? - To może być ważne dla załogi - podkreślił Milo - a nikt bardziej od nas nie dba o tych chłopców. Niektórzy mogą przebywać w powietrzu całymi miesiącami.

- A może nawet latami, jeśli będą tankować paliwo z zalecanych przez nas specjalnych samolotów-cystern dodał Wintergreen. - Czy one także będą niewidzialne? - Naturalnie, jeśli tego sobie zażyczycie. - I nie będą hałasować? - Załoga ich nie usłyszy. - Chyba że zwolnią i pozwolą, żeby dogonił ich hałas. - Rozumiem, panie Wintergreen. Wszystko to jest bardzo sprytne. - Dziękuję, pułkowniku Pickering. - Ile osób będzie liczyła pańska załoga? - Tylko dwie. Dwie taniej jest wyszkolić niż cztery. - Bezwzględnie, panie Minderbinder?

- Absolutnie, pułkowniku North. Zasiadający w środku generał odchrząknął, dając do zrozumienia, że chce się odezwać. W pokoju zapadła cisza. Generał uwielbiał budować napięcie. - Czy światło się porusza? - zapytał wreszcie. Zapadło ciężkie milczenie. - Porusza się, generale Bingam - wyrwał się w końcu Milo Minderbinder, uradowany, że może udzielić odpowiedzi. - Szybciej niż cokolwiek innego - dodał skwapliwie były starszy szeregowy Wintergreen. - Światło jest po prostu najszybszą rzeczą, jaka istnieje. - A także jedną z najjaśniejszych. Bingam odwrócił się z powątpiewaniem

do ekspertów po lewej stronie. Kilku z nich pokiwało głowami. Generał zmarszczył brwi. - Jesteście tego pewni? - zapytał, zwracając surowe oblicze ku specjalistom z prawej. Kilku z nich również pokiwało ze strachem głowami. Inni uciekli spojrzeniem w bok. - To zabawne - wycedził Bingam. - Widzę to światło stojące na stoliku w rogu i wydaje mi się całkiem nieruchome. - To dlatego - powiedział Milo - że porusza się tak szybko. - Porusza się szybciej od światła - dodał Wintergreen. - Czy światło porusza się szybciej od

światła? - Z całą pewnością. - Nie można zobaczyć światła, kiedy się porusza, panie generale. - Bezwzględnie, pułkowniku Pickering? - Absolutnie, generale Bingam. - Można zobaczyć światło tylko wtedy, kiedy go nie ma - dodał Milo. - Pozwólcie panowie, że wam to zademonstruję - powiedział Wintergreen, zrywając się na nogi i gasząc lampę. - Widzicie? - Zapalił lampę z powrotem. - Zauważyliście panowie różnicę? - Rozumiem, co masz na myśli, Gene powiedział Bingam. - No tak, zaczynam widzieć światło - dodał uśmiechając się i opierając łokieć o poręcz fotela. - Teraz,

Milo, powiedz nam z grubsza, jak wygląda ten twój samolot. - Na radarze? Nie będzie go widać. Nawet kiedy uzbroimy go w pociski nuklearne. - Nie na radarze. Na fotografiach i rysunkach. - Dopóki nie uzyskamy od pana jakichś funduszy, generale, to tajemnica. - Jest niewidzialny - powiedział puszczając oko Wintergreen. - Rozumiem, Gene. Niewidzialny? To zaczyna mi trochę przypominać starego stealtha. - No cóż, on rzeczywiście przypomina trochę starego stealtha. - Naszego B-2 Stealtha? - zapytał

wstrząśnięty Bingam. - Tylko troszeczkę! - Ale jest o wiele lepszy od stealtha wtrącił pospiesznie Milo. - I o wiele ładniejszy. - Nie, właściwie wcale nie przypomina starego stealtha. - W najmniejszym stopniu nie przypomina starego stealtha. - Bardzo mnie to cieszy. - Bingam znowu oparł się o poręcz fotela. - Mogę ci z całym przekonaniem oświadczyć, Milo, że to, co od ciebie dzisiaj usłyszeliśmy, wszystkim nam się spodobało. Jak nazwałeś swój wspaniały nowy samolot? Musimy wiedzieć choć tyle. - Nazwaliśmy nasz wspaniały nowy sa-

molot Pod-Naddźwiękowym Niewidzialnym i Bezgłośnym Defensywno-Ofensywnym Bombowcem Szturmowym Drugiego Uderzenia M i M i P. - To całkiem przyzwoita nazwa jak na defensywno-ofensywny bombowiec szturmowy drugiego uderzenia. - W pewnym sensie sama się narzucała, panie generale. - Chwileczkę, panie Minderbinder wtrącił się chudy cywil z Narodowej Rady Bezpieczeństwa. - Mówi pan o przeciwniku, jakbyśmy jeszcze jakiegoś mieli. Nie mamy już przeciwników. - Zawsze mamy jakichś przeciwników zaprotestował swarliwy geopolityk, który również nosił okulary bez oprawek i uwa-

żał się za takiego samego spryciarza. - Musimy mieć przeciwników. Jeśli nie mamy przeciwników, musimy ich wymyślić. - Ale tym razem nie stawiamy czoła żadnemu supermocarstwu - kłócił się dalej gruby facet z Departamentu Stanu. - Rosja załamała się. - W takim razie ponownie przyszła pora na Niemcy stwierdził Wintergreen. - Tak, zawsze są jeszcze Niemcy. Czy mamy jakieś pieniądze? - Pożyczcie od kogoś - zasugerował Milo. - Pożyczą nam Niemcy - powiedział Wintergreen. - I Japonia. A kiedy będziemy mieli ich pieniądze - dodał z triumfem w głosie - szybko przekonają się, że wy-

gramy z nimi każdą wojnę. To kolejna tajna defensywna cecha naszego wspaniałego ofensywno-defensywnego bombowca szturmowego. - Cieszę się, że zwróciłeś na to uwagę, Gene - stwierdził generał Bingam. - Zamierzam zdobyć fundusze i udzielić mojej rekomendacji, Milo. - Małemu kutasowi? - wykrzyknął z nadzieją Milo. - Och, nie - odparł Bingam z jowialną wesołością. - Na małego kutasa jest jeszcze za wcześnie. Przedtem będziemy musieli odbyć przynajmniej jedno spotkanie ze strategami z innych służb. No i są jeszcze ci cholerni otaczający prezydenta cywile w rodzaju Noodlesa Cooka. Potrzebne nam

są przecieki do gazet. Chcę zacząć budować poparcie. Zdajecie sobie chyba sprawę, że nie wy jedni wystąpiliście z czymś takim. - Kto jeszcze wystąpił? - Na przykład Strangelove. - Strangelove? - zdziwił się Milo. - On nie jest dobry. - Pierdoli głupoty - ruszył do ataku Wintergreen. - To on lansował stealtha. - Co takiego teraz wymyślił? - Ma tę maszynę, która nazywa się Uniwersalny Zrób-To-Sam Defensywno-Ofensywny Niezniszczalny Fantastyczny Najnowocześniejszy Bombowy Bombowiec Szturmowy Strangelove'a Pierwszego,

Drugiego lub Trzeciego Uderzenia. - Ta maszyna nie będzie latać - stwierdził Wintergreen. - Nasza jest lepsza. - Ale jego nazwa jest lepsza. - Wciąż pracujemy nad naszą. - Jego Uniwersalny Zrób-To-Sam Defensywno-Ofensywny Niezniszczalny Fantastyczny Najnowocześniejszy Bombowy Bombowiec Szturmowy Strangelove'a Pierwszego, Drugiego lub Trzeciego Uderzenia nie umywa się nawet do naszego M i M i P Pod-Naddźwiękowego Niewidzialnego i Bezgłośnego Defensywno-Ofensywnego Bombowca Szturmowego Drugiego Uderzenia - stwierdził zwięźle Milo. - Nic, co zrobił, nigdy nie działało. - Z radością to słyszę - przyznał generał

Bingam. - Ponieważ to wy właśnie jesteście kumplami, których popieramy. Oto nowa służbowa wizytówka Strangelove'a. Jeden z naszych agentów bezpieczeństwa skradł ją jednemu z agentów innej jednostki, z którą znajdujemy się w przededniu otwartej wojny. Wasz bombowiec okaże się tu bardzo pomocny. Na wręczonej Milowi służbowej wizytówce widniał dwugłowy orzeł Austro-Węgier i wytłoczony ciemnozłotymi literami napis: Harold Strangelove i Partnerzy Dyskretne Kontakty i Doradztwo Sprzedaż i kupno wpływów z drugiej ręki Bombastyczność na żądanie Uwaga: Informacje na tej wizytówce są ściśle zastrzeżone

Milo był załamany. Jego wizytówka była gorsza. - Wszyscy uczestniczymy w wyścigu stulecia, Milo, starając się wynaleźć broń, która doprowadzi do końca świata i przyniesie wieczną sławę temu, kto użyje jej pierwszy. Ten, kto sfinansuje tę zabawkę, może zostać wybrany do Połączonego Kolegium Szefów Sztabów, i to ja właśnie zamierzam być tym człowiekiem - powiedział generał Bingam. - Słuchajcie, słuchajcie! - wznieśli chóralny okrzyk oficerowie po obu stronach generała Bingama, który promieniał nieśmiałym zdumieniem, podczas gdy gruby i chudy cywil milczeli niezadowoleni. - W takim razie niech się pan lepiej po-

spieszy, generale - zagroził grubiańsko Wintergreen. - Nie będziemy siedzieć na dupie, mając w ręku taki gorący towar. Jeśli wy, chłopaki, go nie chcecie... - Oczywiście, Eugene, oczywiście. Daj mi po prostu jakiś porządny prospekt reklamowy, żebyśmy wiedzieli, o czym mówimy, kiedy będziemy mówili z ludźmi o tym, o czym tu z nami dzisiaj mówiliście. Niewiele detali, żebyśmy się nie zakałapućkali. Po prostu parę mocnych akapitów ostrej promocji i być może kilka kolorowych rysunków, żeby dać nam jakieś pojęcie, jak to będzie wyglądać. Nie muszą być dokładne, wystarczy, żeby robiły wrażenie. I wszyscy zabieramy się do dzieła tak szybko, jak możemy. Z prędkością

światła, nie? Jest jednak pewne kłopotliwe pytanie, Milo, które muszę ci zadać. - Ja także - oświadczył grubas. - Ja też mam jedno pytanie - dołączył się chudzielec. - Jest drażliwe, więc z góry przepraszam - powiedział generał Bingam. Czy twoje samoloty będą latać? Czy wykonają zadanie, które obiecałeś, że wykonają? Może od tego zależeć przyszłość świata. - Czy mógłbym cię okłamać? - zapytał Milo Minderbinder. - Zwłaszcza kiedy zależy od tego przyszłość świata? - dodał były starszy szeregowy Wintergreen. - Prędzej okłamałbym swoją byłą żonę.

- W porządku. Udzieliliście mi zapewnień, jakich potrzebowałem. - Generale Bingam - oświadczył Wintergreen ze zbolałą powagą człowieka, który został dotkliwie urażony w swej godności. - Wiem, co to jest wojna. Podczas drugiej wojny światowej kopałem rowy w Kolorado. Służyłem w Europie jako starszy szeregowy. Kiedy nasi chłopcy lądowali w Normandii, sortowałem pocztę na froncie śródziemnomorskim. Byłem tam podczas D-Day, to znaczy byłem na swojej poczcie, która nie była wiele większa od sali, w której dzisiaj siedzimy. Nadstawiałem karku, sprzedając naszym walczącym we Włoszech żołnierzom kradzione zapalniczki Zippo.

- Ja robiłem to samo z jajkami - dodał Milo. - Nie trzeba nam przypominać, jaka jest stawka tej gry. Nikt na tej sali nie ma pełniejszej świadomości, jakie spoczywają na nas obowiązki, i nikt bardziej od nas nie pragnie ich z pełnym oddaniem wypełnić. - Przepraszam - bąknął zawstydzony generał Bingam. - Z wyjątkiem pana, generale, i obecnego tutaj pana Minderbindera. Oraz pańskich kolegów, którzy siedzą przy tym stole - dodał Wintergreen. Wiedziałem, że te pieprzone skurwysyny będą się czepiać - poskarżył się po wyjściu z sali konferencyjnej, kiedy ruszyli razem krętymi korytarzami podziemnego

kompleksu, który roił się od umundurowanych i ubranych po cywilnemu mężczyzn i kobiet, z zaaferowanym wyrazem twarzy spieszących raźnie w oficjalnych sprawach. Cała ta pieprzona banda, zauważył półgłosem Wintergreen, wydawała się zamożna, czysta, aseptyczna i kurewsko pewna siebie. Wszystkie umundurowane kobiety sprawiały wrażenie drobnych z wyjątkiem tych, które nosiły stopnie oficerskie - te wydawały się większe, niż były w rzeczywistości. I każda, mruczał ze spuszczonymi z poczuciem winy oczyma Wintergreen, wyglądała podejrzanie, bardzo podejrzanie. Podążając dalej w stronę wind, minęli znak wskazujący drogę do Departamentu

Sprawiedliwości. W następnym korytarzu trafili na kolejną strzałkę, tym razem czarną, pokazującą skrót do nowego Narodowego Cmentarza Wojskowego. Otwarty dla publiczności fragment nowego budynku ASTPW, ze swoim położonym w atrium roziskrzonym centrum handlowym, stał się już drugą pod względem popularności atrakcją turystyczną stolicy. Pierwszą stanowił pomnik upamiętniający najnowszą wojnę. Każdy, kto chciał dostać się wyżej albo niżej, poza zatłoczone promenady i krużganki z ich utrzymanymi w stylu nouveau art deco stojakami z prasą, kioskami z jedzeniem, sklepami pamiątkarskimi, a także celebrowanymi pokazami, dioramami i strzelnicami „wirtualnej

rzeczywistości”, które zdobywały już pierwsze miejsca na międzynarodowych konkursach architektonicznych, musiał legitymować się specjalnymi, ściśle tajnymi przepustkami, wydanymi przez ASTPW. W piwnicy umieszczona po prawej stronie fluoryzująca, przypominająca płonącą rakietę czerwona strzałka przyciągnęła ich wzrok do napisu, który głosił: POZIOMY A-Z Strzałka skręcała nagle w dół, w kierunku zamkniętych metalowych drzwi oznaczonych tabliczką: WEJŚCIE EWAKUACYJNE WSTĘP WZBRONIONY NARUSZAJĄCY ZAKAZ ZOSTANĄ ROZSTRZELANI

Wejścia awaryjnego pilnowało dwóch umundurowanych strażników, postawionych tam, jak się zdaje, żeby bronić ludziom wstępu. Umieszczona na lśniącym czarnym tle wielka litera S przypominała krzepiąco, że dla wygody i bezpieczeństwa gości i pracowników w budynku zainstalowano nowy staroświecki schron przeciwatomowy. Przy windach stali kolejni strażnicy, którzy nie rozmawiali nawet ze sobą nawzajem. W windzie był telewizyjny monitor. Milo i Wintergreen nie poruszyli się ani nie odezwali, nawet kiedy znaleźli się z powrotem na górze, w realnym świecie, w którym przewodnicy wycieczek wyprowadzali grupy wycieczkowe z wycieczko-

wych autobusów, zaparkowanych za obrotowymi drzwiami na specjalnych miejscach parkingowych przy głównym wejściu. Nie rozmawiali ze sobą, nawet kiedy wyszli na zewnątrz i idąc w lekkim wiosennym deszczu zaczęli oddalać się od majestatycznego gmachu Specjalnych Tajnych Projektów Wojskowych, w którym przed chwilą miało miejsce spotkanie. - Wintergreen... - szepnął w końcu Milo. - Czy te nasze samoloty rzeczywiście będą latać? - Skąd ja mam, kurwa, wiedzieć? - Jak będą wyglądać? - Przypuszczam, że to również musimy ustalić. - Jeśli od tego ma zależeć przyszłość

świata - zastanawiał się na głos Milo uważam, że powinniśmy zawrzeć tę umowę, kiedy świat jeszcze istnieje. W przeciwnym razie mogą nam nigdy nie zapłacić. - Będziemy potrzebowali kilku rysunków. Wszystko przez tego pierdolonego Strangelove'a. - I tekstu do ulotki reklamowej. U kogo możemy go zamówić? - U Yossariana? - Może protestować. - Więc pieprzmy go - rzucił Wintergreen. - Niech sobie protestuje. Możemy go znowu olać! Co tam, do kurwy nędzy! Jakie to ma pieprzone znaczenie, czy ten skurwiel będzie protestować, czy nie? Mo-

żemy zignorować pieprzonego skurwiela ponownie, tak czy nie? Kurwa. - Wolałbym - powiedział Milo - żebyś nie przeklinał tyle w stolicy kraju. - Nikt oprócz ciebie mnie nie słyszy. Milo najwyraźniej się wahał. Łagodna rozświetlona słońcem mgiełka otaczała niczym wieniec jego czoło. - Yossarian znowu za dużo ostatnio protestuje. Mógłbym zabić mojego syna za to, że powiedział mu o tym bombowcu. - Nie zabijaj swojego syna. - Chciałbym zatrudnić jakiegoś drugorzędnego kapusia, który zajmowałby wysokie stanowisko w rządzie i nie miał zbyt wielu skrupułów, gdy w grę wchodzą pieniądze.

- Noodlesa Cooka? - Właśnie jego miałem na myśli. - Noodles Cook jest teraz o wiele za duży na tę sprawę. I będziemy potrzebowali Yossariana, żeby się z nim skontaktować. - Martwię się o Yossariana - zasępił się Milo. - Nie jestem pewien, czy mu ufam. Obawiam się, że nadal jeszcze jest uczciwy.

KSIĘGA III 7. Komitet Doradczy Yossarian pojechał taksówką do Metropolitan Museum of Art na comiesięczne zebranie KDPDKMMA. Kiedy wszedł na salę, odczytywano akurat anonimową propozycję utworzenia funduszu rozbiórkowego, dzięki któremu udałoby się ograniczyć groteskowe rozmiary, do jakich zupełnie niedorzecznie rozrosło się dziś muzeum. Słysząc, że wniosek został oddalony, spojrzał na Olivię Maxon, która odwróciła się i zatopiła w nim surowo swe płomienne czarne oczy, podczas gdy on zerkał już, powstrzymując uśmiech, w stronę Frances Beach, która przyglądała

się z uniesionymi w zdumionym zachwycie brwiami Patrickowi Beachowi, wpatrzonemu w swoje paznokcie i nie zwracającemu najmniejszej uwagi na Christophera Maxona, który przy akompaniamencie śmichów i chichów zwijał między palcami wyimaginowane cygaro, zwilżał jego wyimaginowany czubek, wdychał z rozkoszą wyimaginowany aromat, po czym wsadzał wyimaginowane cygaro do ust, które były prawdziwe, i zaciągał się głęboko w usypiającym delirium. KDPDKMMA, czyli pochodzący z wyboru Komitet Doradczy na rzecz Promocji Działalności Kulturalnej przy Metropolitan Museum of Art, stanowił ekskluzywne ciało, liczące siedemdziesięciu albo osiem-

dziesięciu członków, z których tylko trzydziestu albo czterdziestu przybyło tego dnia, aby zmierzyć się z tym samym co zawsze ciernistym pytaniem: czy mianowicie zwiększać dalej dochody pochodzące z organizowania w pomieszczeniach muzeum takich towarzyskich imprez jak wesela, bankiety ku czci, przyjęcia urodzinowe, turnieje brydża i pokazy mody, czy też zaprzestać dalszego urządzania tych bezsensownych spędów jako nie licujących z powagą miejsca. Jak zwykle pilnie potrzebne były pieniądze. Wśród tematów, które zgłoszono i które miały zostać wyczerpująco omówione podczas przyszłych spotkań, znajdowała

się między innymi sztuka zbierania funduszy, sztuka negocjowania umów, sztuka skutecznego organizowania publicity, sztuka społecznego awansu, sztuka projektowania mody, sztuka ubierania się, sztuka organizowania przyjęć oraz sztuka bezkonfliktowego prowadzenia i kończenia w przewidzianym czasie trwającego dwie godziny zebrania, które było miłe, bezbarwne, nieciekawe i niepotrzebne. Świetnie radzono sobie z każdym dysonansem. Końcowa anonimowa propozycja, aby oddalać bez dyskusji wszelkie dalsze anonimowe propozycje, przekazana została do rozpatrzenia egzekutywie. W barze pobliskiego hotelu, do którego

Yossarian umknął zaraz potem wraz z Frances i Patrickiem Beachami, Frances zaczęła sączyć dżin z tonikiem. Patrick sprawiał wrażenie znudzonego. - Oczywiście, że jestem znudzony - poinformował swoją żonę z poirytowaną dumą. - Nienawidzę dzisiaj obrazów tak samo, jak nienawidzę gadania o nich. Och, Frances... - jego westchnienie było kapryśnym błaganiem męczennika - dlaczego musisz nas stale umieszczać w takich dekoracjach? - Czy mamy coś lepszego do roboty? zapytała słodko Frances Beach swego męża. - Dzięki temu zapraszają nas na tyle innych imprez, które są jeszcze gorsze, nieprawdaż? A gazety wciąż publikują na-

sze nazwiska, żeby ludzie wiedzieli, kim jesteśmy. - Chyba raczej po to, byśmy sami wiedzieli, kim jesteśmy. - Myślę, że to jest boskie. - Przyrzekłem, że ją zabiję, jeśli jeszcze raz użyje tego słowa. - Przystąpmy do rzeczy - powiedziała poważnie Frances. - On nie mógł tego mówić serio. - Owszem, mógł. Czy mówiłeś serio, John, wspominając o tym weselu na dworcu autobusowym? - Oczywiście - skłamał Yossarian. - I myślisz, że to się da zrobić? Duże wesele? - Nie mam co do tego żadnych wątpli-

wości - skłamał ponownie Yossarian. - Olivia Maxon urządza wesele dla swojej przyrodniej siostrzenicy czy kogoś takiego i szuka świeżych pomysłów na oryginalny punkt zborny. Frances skrzywiła się. - To jej określenie. Muzeum nie odpowiada jej od czasu, kiedy ci dwaj Żydzi urządzili tutaj bankiet, a dwaj inni Żydzi weszli do rady nadzorczej. To również są jej słowa. Rozmawiając ze mną biedna Olivia nie jest w stanie sobie uprzytomnić, że ja również mogę być Żydówką. - Dlaczego sama jej tego nie uprzytomnisz? - zapytał Yossarian. - Nie chcę, żeby wiedziała. Wszyscy troje zachichotali.

- Z całą pewnością zależało ci, żebym ja o tym wiedział - zbeształ ją z sympatią Patrick. - I wszyscy w mojej rodzinie. - Klepałam wtedy biedę - odparła Frances. - I jako gniewna aktorka spragniona byłam dramatycznych konfliktów. Teraz, kiedy wyszłam za mąż za człowieka zamożnego, jestem lojalna wobec jego klasy. - I masz talent do koturnowych odzywek - powiedział Patrick. - Ja i Frances jesteśmy razem najszczęśliwsi, kiedy wypływam sam na żagle. - To, co wzbudzało zawsze moją nieufność w komedii z wyższych sfer - zadumał się Yossarian - to fakt, że ludzie opowiadają dowcipy, a inni się nie śmieją. Nie wiedzą nawet, że grają w komedii.

- Tak jak my - stwierdził Patrick. - Wróćmy do tematu - zarządziła Frances. - Chciałabym obejrzeć to wesele tylko ze względu na Olivię. Jeśli o mnie chodzi, może to być klęska stulecia. - Mogę pomóc w przygotowaniu punktu zbornego - powiedział Yossarian. Nie gwarantuję klęski. - Olivia pójdzie na to. Jest pewna, że uda jej się ściągnąć naszego najnowszego prezydenta. Christopher daje z siebie wszystko, odkąd dostał wyrok z zawieszeniem i nie musi pracować na rzecz miejscowej społeczności. - To dobry początek. - Przyjdzie burmistrz. - To również powinno nam pomóc.

- Będzie również chciał przyjść kardynał. - Trzymamy zatem w ręku wszystkie karty - stwierdził Yossarian. - Jeśli naprawdę chcecie, mogę zaraz zabrać się do dzieła. - Kogo tam znasz? - chciała wiedzieć Frances. - McMahona i McBride'a, gliniarza i dyrektora. McBride jest szefem tamtejszego posterunku policji... - Mają tam posterunek? - zakrzyknął Patrick. - To coś nowego - zauważyła Frances. Będziemy mieli pod ręką ochronę. - I jaka to wygoda - dodał Yossarian. Kiedy się tam wszyscy zjawimy, mogą

zdjąć odciski palców gościom. McBride powinien wiedzieć, czy to da się zrobić. Bardzo się zaprzyjaźniliśmy od czasu, kiedy aresztowano tam mojego syna, Michaela. - Za co? - zainteresował się Patrick. - Za to, że wyszedł z metra i wlazł z powrotem, kiedy zdał sobie sprawę, że pomylił stacje. Przykuli go do ściany. - Dobry Boże - zareagował z oburzoną miną Patrick. - To musiało być przerażające. - O mało szlag nas obu nie trafił - odparł Yossarian z nerwowym smutnym śmiechem. - Przejdź się tam ze mną, Patrick. Zorientujesz się, na czym polega prawdziwe współczesne życie. Nie wszędzie jest

jak w muzeum. - Wolę wybrać się na żagle. Patrick Beach, starszy od Frances i Yossariana o cztery lata, urodził się bogaty i inteligentny i dość wcześnie został leniem, uświadomiwszy sobie swą faktyczną bezużyteczność. W Wielkiej Brytanii, we Włoszech, względnie w jednym z kilku pozostałych republikańskich społeczeństw z prawdziwie arystokratyczną tradycją mógłby, jak zwierzył się kiedyś Yossarianowi, szukać sławy na niwie akademickiej jako specjalista w tej czy innej dziedzinie. Ale tutaj, gdzie intelektualne wysiłki uważane były raczej za coś służebnego, skazany był od urodzenia na to, by stać się dyletantem albo zawodowym dyplomatą, co w

gruncie rzeczy uważał prawie za to samo. Po trzech szybkich, powierzchownych małżeństwach z trzema powierzchownymi kobietami związał się ostatecznie na stałe z Frances Rosenbaum, której sceniczne nazwisko brzmiało Frances Rolphe i która dobrze rozumiała jego upodobanie do studiów i samotności. - Dostałem swoje pieniądze w spadku lubił powtarzać z przesadną uprzejmością nowym znajomym, których czuł się zobligowany grzecznie traktować. - Nie musiałem ciężko pracować, żeby tu być dzisiaj z wami. To, że wielu ludzi nie darzyło go sympatią, wcale mu nie przeszkadzało. Jego patrycjuszowskie oblicze potrafiło

jednak zastygnąć w bezruchu, a delikatne wargi zadrżeć w bezsilnej frustracji na widok ludzi, którzy byli zbyt tępi, by spostrzec, że znieważa ich swym protekcjonalnym tonem, albo zbyt brutalni, żeby ich to obchodziło. - Olivia Maxon - podsumowała Frances - zgodzi się na wszystko, co zechcę, pod warunkiem, że pozwolę jej myśleć, że to do niej należała inicjatywa. - A Christopher Maxon zaakceptuje wszystko - zagwarantował Patrick - jeśli tylko zaproponuje mu się coś, co mógłby zaakceptować. Chodzę z nim często na lunch, kiedy mam ochotę zjeść coś w samotności. Kiedy miał ochotę zjeść w towarzy-

stwie, na myśl przychodził mu często Yossarian, który lubił ironizować na temat prawie wszystkich spraw bieżących i wspominać ich doświadczenia z czasów drugiej wojny światowej: swoje jako odznaczonego medalem bombardiera na wyspie niedaleko Włoch, a Patricka w Biurze Informacji Wojskowej w Waszyngtonie. Patrick odczuwał nadal szacunek i zachwyt, rozmawiając z człowiekiem, którego lubił, który potrafił czytać gazetę z podobnym jak on sceptycyzmem, który został kiedyś ranny w boju i dźgnięty nożem w bok przez miejscową prostytutkę i który przeciwstawił się swoim bezpośrednim zwierzchnikom, zmuszając ich w końcu, żeby wysłali go do domu.

- Olivia będzie zachwycona wiedząc, że w tym pomagasz - ciągnęła nie tracąc animuszu Frances. - Interesuje się tobą, John rzuciła figlarnie. Jesteś już w separacji przez cały rok i nadal nie związałeś się z inną kobietą. Ja też się nad tym zastanawiam. Twierdzisz przecież, że boisz się sam mieszkać. - Jeszcze bardziej boję się mieszkać z kimś. Wiem po prostu, że następna też będzie lubić filmy i telewizyjne wiadomości! I nie jestem pewien, czy w moim wieku potrafię się już kiedykolwiek zakochać zauważył Yossarian wzdychając. - A jak twoim zdaniem ma się czuć kobieta w tym samym wieku? - A co byś powiedziała, gdybym oznaj-

mił, że zakochałem się w pielęgniarce o nazwisku Melissa MacIntosh? przekomarzał się Yossarian. Frances przyjęła warunki gry. - Przypomniałabym ci, że w twoim wieku miłość rzadko kiedy może przetrwać drugi weekend. - I że mam również słabość do zgrabnej australijskiej blondynki, która dzieli z nią mieszkanie, dziewczyny o nazwisku Angela Moorecock? - W tej drugiej sam mógłbym się zakochać - zauważył Patrick. - Tak się naprawdę nazywa? Moorecock? - Moore. - Wydawało mi się, że powiedziałeś Moorecock.

- Powiedziałem Moore, Patrick. - Powiedział Moorecock - stwierdziła z przyganą Frances. - Oskarżyłabym cię również, że zaspokajasz swoje zdegenerowane żądze, bezwzględnie wykorzystując niewinne, młode pracujące dziewczęta. - Ona wcale nie jest niewinna i nie jest już taka młoda. - W takim razie równie dobrze możesz poderwać którąś z naszych wdów albo rozwódek. Można nimi manipulować, ale nigdy nie dadzą się wykorzystać. Ich adwokaci i doradcy finansowi nigdy nie pozwolą, by wykorzystał je ktoś oprócz nich samych. Patrick zrobił znużoną minę. - Jak ona mówiła, John, zanim zaczęła

występować na scenie? - Tak, jak ja teraz. Niektórzy ludzie powinni cię uznać za szczęściarza, Patrick. Ożeniłeś się z kobietą, która zawsze mówi epigramatami. - I zmusza nas, żebyśmy mówili tak samo. - To jest wprost boskie. - O kurwa, kochanie. - W obecności nas obojga, mój słodki, John nigdy nie użyłby takich brzydkich słów. - Przy mnie często ich używa. - Przy mnie też. Ale nigdy przy nas obojgu. Patrick posłał zdumione spojrzenie Yossarianowi.

- To prawda? - Pocałuj mnie w dupę - roześmiał się Yossarian. - Dowiesz się, co można zrobić? W sprawie tego wesela na dworcu autobusowym? - Właśnie się tam wybieram. Koło hotelu nie było ani jednej taksówki. Trochę dalej mieścił się Dom Pogrzebowy Franka Campbella, ponury zakład obsługujący wielu zmarłych miejskich notabli. Stojący przed nim dwaj mężczyźni, jeden odziany w poważny strój pracownika, drugi przypominający plebejusza, z plecakiem i kijem piechura w ręku, charkotali jeden na drugiego w niemej kłótni, ale żaden z nich nie spojrzał na Yossariana, któ-

ry podniósł rękę i zatrzymał przejeżdżającą ulicą taksówkę. 8. Time Budynek, w którym mieściły się biura M i M i gdzie później tego samego dnia miał zawitać Yossarian, stanowił drugorzędną część składową japońskiego kompleksu nieruchomości, znanego obecnie pod nazwą Rockefeller Center. Należący poprzednio do koncernu Time-Life gmach był niegdyś siedzibą wydawnictwa Time Incorporated i tam właśnie, w dziale reklamy i promocji, podjął dawno temu pracę Sammy Singer, który wolał raczej rzucić posadę nauczyciela akademickiego w Pensylwanii, aniżeli podpisywać deklarację

lojalności, by zachować robotę, która przynosiła mu marne trzy tysiące dwieście dolarów rocznie. Tam też spotkał kobietę, która pięć lat później została jego żoną. Glenda była o rok starsza od Sammy'ego; gdyby żyła jeszcze jego matka, na pewno zdyskwalifikowałoby ją to w jej oczach. Poza tym nie była Żydówką, co mogłoby narazić matkę na jeszcze większy wstrząs. I była rozwiedziona. Miała trójkę małych dzieci, z których jedno ewoluowało w stronę granicznego przypadku schizofrenii z upodobaniem do narkotyków i manią samobójczą, a dwoje innych przetrwało z cechami, które, jak okazało się później, lokowały ich w strefie wysokiego zagroże-

nia chorobami nowotworowymi. Jedyną rzeczą, którą Sammy źle wspominał ze swego długiego małżeństwa, był jego tragiczny i niespodziewany koniec. Sammy nie miał zdecydowanej opinii na temat deklaracji lojalności, ale nie znosił z całego serca ludzi, którzy ją lansowali. Taki sam był mniej więcej jego stosunek do wojny koreańskiej i wietnamskiej: nie solidaryzował się z nikim, ale traktował z wrogim obrzydzeniem demagogów z obu stron politycznej barykady, domagających się groźnie, aby wierzył w to, co głoszą. Przestał lubić Harry'ego Trumana po upojeniu, w jakim przeżył jego zwycięską kampanię w roku 1948, a potem olewał równo Eisenhowera i Nixona.

Kennedym nie interesował się bardziej niż Eisenhowerem i wkrótce przestał brać udział w wyborach prezydenckich. Potem przestał głosować w ogóle i w dni wyborów był bardzo zadowolony z siebie. Glenda przestała głosować jeszcze zanim ją spotkał i uważała wszystkich ubiegających się o publiczny urząd kandydatów za wulgarnych, nudnych i obmierzłych. W magazynie „Time” dostał na początek cztery tygodnie urlopu i dziewięć tysięcy rocznie, mniej więcej trzy razy tyle, ile zarabiał jako asystent na uczelni. Pod koniec trzeciego przepracowanego tam roku odkrył z błogim zachwytem, że przysługują mu niezbywalne prawa do pokaźnej emerytury i udziału w zyskach firmy.

Z uniwersyteckim wykształceniem, opłaconym przez rząd federalny na mocy ustawy o byłych poborowych, a także z posadą w znanej w całym kraju firmie i z dwudziestoma pięcioma tysiącami rocznie stał się dla swoich kolegów z dzieciństwa z Coney Island symbolem człowieka sukcesu. Przeprowadziwszy się na Manhattan do własnego małego mieszkanka, wszedł w charyzmatyczny empirejski krąg elity i nawet Lew Rabinowitz spoglądał na niego teraz z błyskiem zazdrości w oku. Sammy'emu podobało się jego otoczenie i podobało się życie, jakie prowadził. Po ślubie kochał swoją żonę, kochał pasierbów i chociaż Lew nie chciał w to wierzyć, będąc z Glendą ani razu nie przespał się z inną

kobietą. Pracując w mieście po raz pierwszy w życiu znalazł się wśród republikanów. Ani jego przeszłość, ani studia w najmniejszym stopniu nie przygotowały go do odkrycia, że ktoś, kto nie jest bandytą, socjopatą i ignorantem, może w ogóle chcieć zostać republikaninem. Ale zaliczający się do nich jego współpracownicy nie byli ignorantami, bandytami ani socjopatami. W trakcie długich lunchów popijał mamini z kolegami i koleżankami z firmy, przez kilka lat palił często w nocy trawkę ze starymi i nowymi przyjaciółmi i współczuł znajomym z Brooklynu, którzy uzależnili się od heroiny. Gojom, z którymi popijał whisky i palił maryśkę, wydawało się nie-

wiarygodne, żeby młodzi nowojorscy Żydzi z Brooklynu mogli uzależnić się od narkotyków. Przywoził do Brooklynu znajomych z Manhattanu, żeby ich poznali, by spróbowali owoców morza przy Sheepshead Bay i hot dogów na Coney Island, a potem przejechali się diabelskim młynem i popatrzyli, jak inni nie boją się jeździć niesamowitą diabelską kolejką. Zabierał ich do Steeplechase Park George'a C. Tilyou. Noce, a nawet dnie spędzał kochając się z młodymi kobietami, które używały diafragmy i pianki antykoncepcyjnej, i wciąż nie potrafił się ustatkować. W przeciwieństwie do przyjaciół, z którymi dorastał, nie ożenił się natychmiast po powrocie z wojny, ale dopiero gdy zbliżał się do trzy-

dziestki. W swoim kawalerskim życiu często był samotny, jednak rzadko kiedy nieszczęśliwy. Jego szef był wyszczekanym facetem o eleganckich manierach, który pogardzał redaktorami, głównie dlatego, że nie był jednym z nich i ponieważ uważał się za bardziej od nich oczytanego. Podczas kolegiów dowodził ze swadą, że pracownicy jego działu reklamy i promocji mają lepsze pióra od tych, którzy pracują w redakcji, i o wiele więcej od nich wiedzą. W owym czasie każdy pracownik działu, łącznie z Sammym, albo pisał coś na boku, albo dyskutował o pisaniu - o książkach, artykułach, opowiadaniach i scenariuszach. Koledzy i koleżanki z działu graficznego

malowali i rzeźbili podczas weekendów i marzyli o własnych wystawach. Utyskujący szef, z którego wszyscy byli dumni, przeniesiony został w końcu na emeryturę i niedługo potem zmarł na raka. Zaraz po jego odejściu z pisma Sammy, Żyd z Coney Island, pracujący w protestanckiej firmie zdominowanej przez mieszkańców najbardziej ekskluzywnych przedmieść, został kierownikiem jednego z mniejszych działów i ojczymem trojga dzieci zrównoważonej emocjonalnie protestantki ze Środkowego Zachodu, która poszła któregoś ranka podwiązać sobie jajowody, aby nie rodzić więcej potomstwa w nieudanym związku z romansującym na boku mężem, związku, który musiał się wkrótce

rozpaść. Mogła przyzwyczaić się do jego romansów, oznajmiła Sammy'emu, który wcale w to nie uwierzył, ale nie tolerowała braku taktu. Wkrótce po rozwodzie u męża stwierdzono czerniaka, ale wciąż żył, kiedy Sammy wprowadził się do Glendy, i potem, kiedy się pobrali. Sammy pracował dalej z satysfakcją w „Timie”, pisząc teksty promujące rozwój działu reklamy czasopisma, które cenił wyłącznie jako wysokiej jakości produkt konsumpcyjny i przywiązywał niewielkie znaczenie do całej reszty. Lubił tę pracę, lubił ludzi, z którymi pracował, cieszył się z kolejnych podwyżek pensji i dodawała mu otuchy świadomość, że jest ekonomicznie zabezpieczony. Dzięki współpra-

cy z międzynarodowymi wydaniami magazynów „Time” i „Life” mógł podróżować i nawiązywać trwałe znajomości z ludźmi w innych krajach. Podobnie jak wielu przedstawicieli jego pokolenia, wychowano go w praktycznym przeświadczeniu, że najlepszą robotą, jaką można wykonywać, jest ta, którą można znaleźć. Pozostał tam do czasu, kiedy w wieku sześćdziesięciu trzech lat on także przeniesiony został na wcześniejszą emeryturę przez prosperującą świetnie firmę, która doszła do wniosku, że będzie prosperować jeszcze lepiej, redukując personel i pozbywając się takich jak on wapniaków. Odszedł ze śpiewem na ustach, mając zapewnione do końca życia godziwe docho-

dy z hojnej emerytury, a także z planu podziału zysków i trzech tysięcy akcji firmy, wartych ponad sto dolarów każda, oraz korzystając z ubezpieczeń medycznych i szpitalnych, które pokryły wszystkie wydatki związane z ostatnią chorobą Glendy i które miały przysługiwać mu aż do śmierci; a dwojgu pozostałym przy życiu pasierbom aż do dziewiętnastego roku życia albo do ukończenia studiów. 9. Dworzec autobusowy Czyhający przy krawężniku bagażowi omietli Yossariana nie widzącym lodowatym spojrzeniem, kiedy wysiadł z taksówki z pustymi rękoma. Na dworcu wszystko toczyło się normalnym trybem. Podróż-

ni podążali ku swoim celom - odjeżdżający schodzili na dół, do autobusów, które wywoziły ich wszędzie, gdzie chcieli, względnie wchodzili na górę, na drugą, trzecią i czwartą kondygnację, do autobusów, które wywoziły ich wszędzie indziej. - Obciągnę panu za miedziaka - zaproponował wstydliwie chudy, mniej więcej czternastoletni chłopak. Miedziak oznaczał pięć dolarów i Yossarian nie miał serca powiedzieć małemu, że jego zdaniem nie jest tyle wart. - Obciągnę panu za miedziaka - rzuciła stojąca trochę dalej dziewczyna z płaskimi piersiami, kilka lat starsza, ale pozbawiona jeszcze krągłych kształtów rodzącej się kobiecej dojrzałości. Z przodu obserwo-

wała ich, śmiejąc się sama do siebie, tęga kobieta z umalowanymi powiekami, uróżowanymi policzkami i tłustymi fałdami otaczającymi wystające spod obcisłej spódniczki pulchne kolana. - Wyliżę ci jaja - zaproponowała, przewracając kokieteryjnie oczyma, kiedy Yossarian przechodził obok niej. - Możemy to zrobić na ewakuacyjnej klatce schodowej. Yossarian gotował się z gniewu. Mam sześćdziesiąt osiem lat, mówił sobie. Co jest we mnie takiego, że ci ludzie uważają, że przyszedłem na dworzec, aby mi obciągnięto albo wylizano jaja? Gdzie, kurwa, podziewa się McMahon? Kapitan Thomas McMahon z policji Zarządu Portu był na posterunku razem z

cywilnym zastępcą dyrektora, Lawrence'em McBride'em. Obaj obserwowali rysującego ołówkiem na odwrocie szerokiego arkusza papieru Michaela Yossariana, gapiąc się na rysunek z ową szczególną czcią, jaką niektórzy mało otrzaskani ludzie odczuwają wobec prostych artystycznych talentów, których sami zostali pozbawieni. Yossarian mógł im zdradzić, że Michael prawdopodobnie przerwie pracę nad szkicem i zostawi go w nie ukończonym stanie. Michael miał skłonność do niekończenia wielu rzeczy i w związku z tym, całkiem rozsądnie, w ogóle ich nie zaczynał. Kreślił właśnie przerażający portret samego siebie, w przymocowanych do ścia-

ny kajdanach, do których był przykuty, kiedy Yossarian wpadł na posterunek. Skośnymi pociągnięciami ołówka zmienił prostokątne kształty więziennej celi w błotnisty dół z pionowymi ścianami, do którego ktoś zaglądał z góry i w którym naszkicowana przed chwilą, wyobrażająca jego samego sztywna ludzka sylwetka wydawała się skazana na niepamięć i zatracenie. - Zostawcie go tam, gdzie jest! - ryczał przez telefon Yossarian do funkcjonariusza, który zadzwonił do niego pół godziny wcześniej, by ustalić tożsamość zatrzymanego, ponieważ recepcjonistka firmy architektonicznej, dla której Michael projektował elewacje, nie wiedziała, że wykonu-

je dla nich w ogóle jakieś zlecenia. - Nie ważcie się umieszczać go w celi! - Chwileczkę, proszę pana, jedną chwileczkę! - przerwał urażony gliniarz piskliwym wrzaskiem oburzenia. - Dzwonię, żeby ustalić tożsamość. Mamy swoje przepisy. - Wsadź pan sobie w dupę swoje przepisy! - pienił się Yossarian. Rozumie mnie pan? - Był w wystarczającym stopniu wściekły, przestraszony i bezradny, żeby zabić. - Zrobi pan, co mówię, albo załatwię pana na cacy! - ryknął ostro, święcie wierząc, że to zrobi. - Hej, hej, chwileczkę, koleś, jedną chwileczkę, koleś! - krzyczał prawie w histerycznej gorączce młody gliniarz. - Za kogo

ty się, kurwa, uważasz? - Jestem major John Yossarian ze specjalnego projektu M i M Pentagonu - odparł stentorowym głosem Yossarian. - Ty bezczelny skurwysynu! Gdzie twój szef? - Kapitan McMahon przy telefonie odezwał się z pozbawionym emocji zdziwieniem głos starszego mężczyzny. - Na czym polega pański problem? - Mówi major John Yossarian ze specjalnego projektu M i M Pentagonu, kapitanie. Macie tam mojego syna. Nie chcę, żeby go ktoś dotykał, nie chcę, żeby go gdzieś przewożono, nie chcę, żeby umieszczano go w pobliżu kogokolwiek, kto mógłby zrobić mu krzywdę. To ostatnie dotyczy również pańskich ludzi.

Rozumiemy się? - Ja pana rozumiem - odparł chłodno McMahon. - Ale nie wydaje mi się, żeby pan rozumiał mnie. Mógłby pan powtórzyć swoje nazwisko? - John Yossarian, major John Yossarian. I jeśli będzie mnie pan dłużej przetrzymywał, poleci również i pańska głowa. Będę tam za sześć minut. Taksówkarzowi dał studolarowy banknot. - Proszę - rzekł z pełnym szacunkiem, słysząc jak wali mu serce - żeby pan mijał wszystkie czerwone światła, które może pan bezpiecznie minąć. Jeśli zatrzyma pana gliniarz, dam panu następną setkę i pójdę dalej na piechotę.

Moje dziecko wpadło w tarapaty. To, że dziecko skończyło trzydzieści siedem lat, nie miało żadnego znaczenia. Znaczenie miał fakt, że było bezbronne. Ale Michael był wciąż bezpieczny - blady jak upiór, przykuty do ściany i wyglądający, jakby tylko łańcuch ratował go przed natychmiastowym osunięciem się na podłogę. Na posterunku panował nieopisany zgiełk. Wszędzie kłębili się i krzyczeli ludzie. W celach i na korytarzu roiło się od rąk, spoconych twarzy i błyszczących oczu i ust, w powietrzu unosił się smród wszystkiego, zaś spoceni i również kłębiący się wszędzie funkcjonariusze i więzienni strażnicy urabiali sobie ręce po łokcie,

chwytając, ciągnąc, popychając i podnosząc aresztantów, których kierowano na zewnątrz do furgonetek i wywożono do miasta, by przekazać w inne ręce. Z wszystkich obecnych tylko Michael i Yossarian uważali najwyraźniej, że dzieje się coś niezwykłego. Nawet więźniowie wydawali się idealnie przystosowani do burzliwego środowiska i energicznych procedur. Wielu było znudzonych, inni rozbawieni i pogardliwi, niektórzy trajkotali jak obłąkani. Kilka młodych kobiet zanosiło się śmiechem i wykrzykiwało bezwstydnie w urągliwym wyuzdaniu sprośne wyrazy, kusząc i drażniąc sfrustrowanych strażników, którzy musieli to znosić, powstrzy-

mując się od wszelkich kroków odwetowych. McMahon i dyżurny sierżant czekali na niego z kamiennymi twarzami. - Kapitanie... pan jego... - zaczął Yossarian, wbijając bezwzględny wzrok w stalowe jasnoniebieskie oczy McMahona. Niech pan o tym nawet nie myśli! Nie wsadzi go pan do żadnej z tych cel! I nie chcę, żeby jechał w furgonetce wraz z innymi. Może być wóz patrolowy, ale chcę jechać razem z nim. Jeśli sobie życzycie, wynajmę prywatny samochód i możecie wysłać z nami kilku policjantów. McMahon przysłuchiwał się temu ze skrzyżowanymi na piersi rękoma. - Czy pan się przypadkiem nie pomylił?

- zapytał cicho. Szczupły i wyprostowany, miał ponad sześć stóp wzrostu, kościstą twarz z drobnymi rysami i wystające kości policzkowe, upstrzone różowymi plamami, które pojawiły się w przewidywaniu nadciągającego konfliktu. - Proszę powtórzyć. Jak brzmi pańskie nazwisko? - Major John Yossarian. Pracuję na rzecz specjalnego projektu M i M Pentagonu. - I uważa pan, że to czyni z pańskiego syna wyjątek? - On jest wyjątkowy. - Naprawdę? - Czy pan jest ślepy? - wybuchnął Yossarian. - Niech pan mu się dobrze przyj-

rzy, na litość boską. Jest tutaj jedynym facetem z suchym kroczem i suchym nosem. Jest jedynym białym. - Bynajmniej, kapitanie - sprostował łagodnie sierżant. - Na zapleczu trzymamy dwóch mężczyzn rasy białej, którzy pobili przez pomyłkę gliniarza. Szukali pieniędzy. Wszyscy naokoło przyglądali się Yossarianowi, jakby coś było z nim nie w porządku. Kiedy w końcu zorientował się, o co chodzi - że stoi przed nimi z uniesionymi idiotycznie rękoma w pozycji bokserskiego czempiona, przymierzającego się do zadania ciosu - chciało mu się skowyczeć z ironicznej rozpaczy. Zapomniał, ile ma lat. Michael również wlepiał w niego

zdumiony wzrok. Dokładnie w tej samej chwili, gdy dokonał tego deprymującego odkrycia, na posterunek wtoczył się McBride. - Co się tutaj dzieje, chłopcy? - zapytał grzecznie, tonem, który był zarazem stanowczy i pojednawczy. Yossarian ujrzał przed sobą tęgiego faceta średniego wzrostu, ubranego w poliestrowy garnitur w jasnoszarym mdłym kolorze, z zaczerwienioną twarzą i szeroką piersią, która wystawała do przodu i zwisała jednocześnie w dół, tak że od szyi do pasa wyglądał jak falochron. - Kim pan jest, do diabła? - zapytał zdesperowany. - Dzień dobry - odpowiedział cicho

McBride z nieustraszoną pewnością siebie człowieka, który potrafi poradzić sobie z ulicznymi zamieszkami. Nazywam się Lawrence McBride i jestem zastępcą dyrektora dworca autobusowego. Dzień dobry, Tommy. Macie jakieś kłopoty? - Ten facet uważa się za wielkiego chojraka - powiedział McMahon. Twierdzi, że jest majorem. I wydaje mu się, że może nam mówić, co mamy robić. - Major Yossarian - przedstawił się Yossarian. - On trzyma tutaj mojego syna, panie McBride. Przykutego do ściany. - Pański syn został aresztowany stwierdził pogodnie McBride. - Co chciałby pan, żeby z nim zrobili?

- Chcę, żeby zostawili go tam, gdzie się znajduje, do chwili, kiedy zdecydujemy, co z nim zrobić. To wszystko. Nigdy nie był karany. Rozkujcie go. Proszę to zrobić natychmiast! - warknął Yossarian, zwracając się do strażnika, który stał najbliżej Michaela. McMahon chwilę się zastanawiał, a potem skinął głową. - Proszę powiedzieć, gdzie pan go chce mieć - podjął przyjaźnie Yossarian. - Nigdzie nie uciekniemy. Nie chcę żadnych problemów. Czy powinienem wynająć ten samochód? Czy nie za dużo mówię? Michael był wyraźnie rozżalony. - Nie przeczytali mi nawet, że mam prawo zachować milczenie.

- Najprawdopodobniej nie zdążyli pana jeszcze o nic zapytać - wyjaśnił McBride. - A kajdanki bolały jak wszyscy diabli. Nie te. Prawdziwe kajdanki, niech to szlag. To jest brutalne traktowanie. - O co jest oskarżony, Tommy? - zapytał McBride. McMahon zwiesił głowę. - O jazdę na gapę. - O rany, Tommy - rzucił błagalnym tonem McBride. - Gdzie jest Gonzales? - zapytał McMahon sierżanta. - To właśnie on mnie złapał - wtrącił Michael. Sierżant zaczerwienił się. - Z powrotem przy wyjściu z metra, kapitanie. Wykonuje normę.

- Myślałem, że wykonaliście już swoją pieprzoną normę! - krzyknął Michael. - Majorze, czy zechciałby pan uciszyć syna, kiedy będziemy zajmować się tą sprawą? - powiedział McMahon, jakby prosił Yossariana o wyświadczenie drobnej przysługi. - Czy nie moglibyśmy udzielić mu po prostu nagany, Tommy - zasugerował McBride - i zwolnić do domu? Wiemy, że się zgłosi. - A co twoim zdaniem mieliśmy zamiar zrobić, Larry? - odparł McMahon. Słyszy pan, majorze? - zwrócił się do Yossariana, jakby byli sojusznikami. - Ja jestem kapitanem, on byłym sierżantem, a teraz facet mówi mi, jak mam

prowadzić swój interes. Naprawdę jest pan majorem? - Emerytowanym - przyznał Yossarian, odnajdując właściwą służbową wizytówkę spośród kilku, które przy sobie nosił. - Oto moja wizytówka, kapitanie. I jedna dla pana, panie McBride... nazywa się pan McBride, tak?... na wypadek, gdybym mógł się kiedyś zrewanżować. Spadł mi pan z nieba. - A oto moja - odparł McBride. - I jedna dla pana - dodał, wręczając drugą wizytówkę Michaelowi. - Na wypadek, gdyby znowu wpadł pan kiedyś w tarapaty. Kiedy wyszli razem z McBride'em na zewnątrz, Michael pogrążony był w smutku.

- Jak to dobrze, że wciąż mam ciebie i możesz się o mnie troszczyć, prawda? powiedział oskarżycielskim tonem. Yossarian wzruszył ramionami. Czuję się teraz jak ostatnia oferma - dodał Michael. McBride zachichotał, a potem roześmiał się głośniej. - Jak mogłeś nas przekonać, że połamiesz nam wszystkie gnaty, skoro trzymaliśmy cię w kajdankach? - zapytał Michaela. - A ja takie właśnie sprawiałem wrażenie? - przestraszył się Yossarian. McBride znowu się roześmiał. - Gdzie się podziała pańska wiarygodność? Zgadza się, majorze Yossarian.

- Mów mi Yo-Yo, na litość boską - poprosił Yossarian. - Musiałem zapomnieć o swoim wieku. - Pewnie, że zapomniałeś - zarzucił mu Michael. - Naprawdę się bałem, do diabła. A wy robicie sobie podśmiechujki. Byłeś prawdziwym mistrzem, tato - kontynuował zgryźliwie. - Ja nie potrafię nawet podnieść głosu. Ostatnim razem, kiedy zatrzymała mnie policja, tak bardzo trzęsły mi się ręce, że gliniarz posądził mnie o atak serca i puścił wolno. - Tacy właśnie jesteśmy, Michael, kiedy się wściekamy albo czegoś boimy. Ja dostaję szału i za dużo mówię. - Nie umiałem im nawet podać prawdziwego nazwiska tak, by uwierzyli, że

jest prawdziwe. I kiedy ty, do diabła, byłeś w życiu majorem? - Chcesz moją wizytówkę? - parsknął Yossarian. - Byłem nim przez mniej więcej cztery i pół minuty - wyjaśnił, zwracając się do McBride'a. - Dali mi tymczasowy awans tuż przed samym końcem, bo nie bardzo wiedzieli, co ze mną zrobić. A potem wysłali do domu, przywrócili stary stopień i zwolnili z honorami z wojska. Mam medale, mam punkty, mam nawet Purpurowe Serce. - Był pan ranny? - zapytał McBride. - Tak, i w dodatku obłąkany - wtrącił z dumą Michael. - Przez jakiś czas chodził po jednostce na golasa. - Chodził pan po jednostce na golasa? -

zawołał McBride. - I dali mu medal - przechwalał się teraz już zupełnie rozluźniony Michael. - Medal za odwagę. - Dostał pan medal za odwagę? - zawołał McBride. - I nie mógł go nigdzie przypiąć. - Bo był nagi? - Wciąż nagi. - Nie wstydził się pan? Nic panu nie zrobili? - Był obłąkany. - Za co pan dostał ten medal, majorze? Za co pan dostał Purpurowe Serce? Dlaczego chodził pan po jednostce na golasa? - Niech pan przestanie tytułować mnie

majorem, McBride - powiedział Yossarian, który nie chciał teraz opowiadać o radiostrzelcu z Południa, zabitym nad Awinionem, i o małym tylnym strzelcu z Coney Island, Singerze, który mdlał za każdym razem, kiedy odzyskiwał przytomność i widział umierającego radiostrzelca oraz Yossariana, który porzygał się, bandażując i starając się bezskutecznie ratować umierającego. Później cała ta historia wydawała się Yossarianowi w pewnych swoich makabrycznych aspektach nawet zabawna. Rannego radiostrzelca bolało i było mu zimno, a on nie potrafił nic zrobić, żeby go ogrzać. Za każdym razem, kiedy Singer odzyskiwał przytomność, jego wzrok padał na Yossariana, wykonującego jakąś

inną czynność - rzyganie, owijanie martwej tkanki, cięcie nożyczkami - i ponownie mdlał. Umierający radiostrzelec zamarzał na śmierć na podłodze w promieniach śródziemnomorskiego słońca, Singer mdlał raz za razem, a Yossarian zdarł z siebie całe ubranie, ponieważ widok wymiotów i krwi na lotniczym mundurze sprawiał, że zbierało mu się na wymioty i czuł z mdlącą pewnością, że nigdy już nie będzie chciał nosić żadnego munduru, nigdy w życiu. Kiedy wylądowali, sanitariusze nie byli pewni, którego z całej trójki załadować najpierw do ambulansu. - Porozmawiajmy lepiej o panu - zaproponował. Po chwili wiedział już, że żona McBri-

de'a opuściła go zmieniona prawie z dnia na dzień w uosobienie czystej furii przez trawiący ją od środka gniew, którego istnienia mąż nigdy nie podejrzewał - i że mieszkał samotnie, odkąd jego córka wyjechała ze swoim chłopakiem do Kalifornii, żeby pracować jako fizykoterapeutka. Dla McBride'a nieoczekiwany rozpad małżeństwa był kolejnym rozdzierającym serce niezrozumiałym okrucieństwem, w pełnym tylu innych okrucieństw barbarzyńskim świecie. Były detektyw sierżant Larry McBride z oddziału policji Zarządu Portu miał pięćdziesiąt lat i chłopięcą pulchną twarz zapatrzonego we własne wnętrze, żyjącego w ciężkich czasach cherubina. Jako gliniarz nigdy nie był w sta-

nie opanować współczucia dla wszelkiego rodzaju ofiar, które spotykał - nawet teraz dręczyła go myśl o mieszkającej na dworcu jednonogiej kobiecie - i zawsze po zakończeniu sprawy zaczynał, ze szkodą dla swojej równowagi emocjonalnej, współczuć również przestępcom, bez względu na to, jak bezwzględna, bestialska albo bezmyślna była ich zbrodnia. Żałował ich wszystkich, jakby byli małymi dziećmi. Kiedy nadarzyła się okazja, żeby z zachowaniem praw do pełnej emerytury przejść na dobrze płatne kierownicze stanowisko w zarządzie dworca - gdzie w charakterze takiego bądź innego stróża pracował przecież całe życie - objął je z radością. Koniec małżeństwa, uchodzącego w

jego oczach za udane, był ciosem, po którym nie sądził początkowo, że się pozbiera. Yossarian zastanawiał się, co nowego chce mu pokazać McBride. - Zgadnij - powiedział tajemniczo Larry. Poprzednim razem ujawnił Yossarianowi swój plan utworzenia specjalnej izby macierzyństwa poprzez przerobienie jednej z dwóch rzadko wykorzystywanych więziennych cel na zapleczu na pomieszczenie dla matek nie chcianych dzieci, które zostawiały najczęściej swoje noworodki w alejkach i korytarzach, względnie wyrzucały je do koszy, pojemników i kubłów na śmieci. Zdążył nawet sprowadzić na własny koszt ze swego mieszkania trochę

niepotrzebnych mebli. Yossarian słuchał go, kiwając głową i wsysając lekko policzki, a potem jeszcze trochę pokiwał głową. Nikt nie chciał tych dzieci, mógł mu powiedzieć, i nikt nie troszczył się o te matki, które wyrzucając niemowlaki wyświadczały po prostu przysługę społeczeństwu. Drugą celę McBride miał zamiar przeznaczyć na coś w rodzaju pediatrycznego centrum opieki dziennej dla mieszkających na dworcu małych dzieci - ich matki miałyby czyste, bezpieczne miejsce, dokąd mogłyby podrzucić swoje pociechy, kiedy wychodziły na miasto, aby żebrać i kraść forsę na narkotyki, wódę i żarcie - a także dla małoletnich uciekinierów, którzy pojawiali się tu, by nawiązać kontakty z któ-

rymś z alfonsów lub handlarzy narkotyków. - McBride...? - przerwał mu z żalem Yossarian. - Myślisz, że mam nie po kolei w głowie? - zapytał, broniąc się, McBride. - Wiem, że Tommy uważa mnie za wariata. Ale dla tych mniejszych moglibyśmy kupić mechaniczne zabawki, przytulanki i książki do kolorowania. A dla starszych telewizory, gry wideo, być może komputery, a nawet edytory tekstu. Nie mogłyby się tego nauczyć? - McBride...? - powtórzył Yossarian. - Yossarian? - odparł McBride, który przyswoił sobie podświadomie sposób mówienia Yossariana.

- Mechaniczne zabawki i edytory tekstu dla dzieciaków, które pragną narkotyków i seksu? - Tylko na czas, kiedy kręcą się tutaj, szukając kontaktów. Będą tu bardziej bezpieczne niż gdziekolwiek indziej, czyż nie? Co w tym złego? Co w tym złego, Yossarian? Yossarian westchnął, czując, jak ogarnia go znużenie i smutek. - Mówisz o stworzeniu na posterunku dworcowym odpowiednich warunków dla uczących się zawodu dziecięcych prostytutek? Larry, opinia publiczna cię ukamienuje. Podobnie jak i ja. - Masz jakiś lepszy pomysł? Przecież i tak tutaj przychodzą.

Ponieważ McBride nie wspominał później o swych humanitarnych planach, Yossarian doszedł do wniosku, że zostały one zastopowane. A teraz Larry miał dla niego w zanadrzu jakąś nową niespodziankę. Yossarian wszedł razem z nim w przestronne czeluście dworca, gdzie trwała wszelkiego rodzaju ożywiona działalność. Ludzie poruszali się jakby szybciej i było ich zdecydowanie więcej. Podróżowali automatycznie niczym duchy, które chętnie udałyby się w innym kierunku niż ten, w którym podążają, gdyby tylko wiedziały, że mają wolność wyboru. Wielu jadło w marszu, upuszczając na posadzkę opakowania i okruchy batonów, jabłek, hot do-

gów, pizzy, sandwiczy i ziemniaczanych chipsów. Wszędzie roiło się od pracujących w obranych przez siebie specjalnościach naciągaczy. Najlepsi toczyli wokoło bystrym wzrokiem, wypatrując nadarzających się okazji, inni łazili sennie w poszukiwaniu czegokolwiek, jeszcze inni, mężczyźni i kobiety, biali i czarni, snuli się w pustookim żałosnym stuporze, przypominając bardziej kalekie ofiary niż drapieżców. - Kieszonkowcy - McBride wskazał podbródkiem grupę trzech mężczyzn i dwóch dziewcząt, wszystkich porządnie ubranych, o latynoskich rysach twarzy. - Są lepiej wyszkoleni niż my. Znają się nawet lepiej na kodeksie karnym. A spójrz tam.

Ruchomymi schodami piętro wyżej jechała wesoła grupa transwestytów, z policzkami błyszczącymi od kosmetyków, o próżnych i androginicznych rysach twarzy i podobnym ubiorze. Cała paczka była rozbrykana i rozflirtowana niczym dojrzewające harcerki na hormonalnym haju. Prowadzony przez McBride'a Yossarian minął pustą przestrzeń pod wspartą na kolumnach przeszkloną galerią obserwacyjną z kilkoma pracownikami, którzy zażywając narkotyki wpatrywali się w sześćdziesiąt ekranów centrum łączności dworca. Setki błękitnookich niemych kamer wciskało swe płaskie ryje w każdy zakątek każdej kondygnacji zajmującej całe dwie przecznice siedmiopiętrowej budowli, za-

glądając bez rumieńca wstydu nawet do męskich toalet i na otoczone złą sławą ewakuacyjne klatki schodowe, dokąd większość mieszkających na dworcu wpełzała wieczorem, aby przespać się i oddawać apetycznej rozpuście. Milo i Wintergreen zastanawiali się już, czy nie zrobić z centrum łączności lukratywnego interesu poprzez zwiększenie liczby ekranów i sprzedaż określonych jednostek czasu chętnym widzom i graczom, którzy zastąpiliby pracowników Zarządu Portu z ich pensjami, kosztownymi ubezpieczeniami medycznymi, płatnymi urlopami i funduszami emerytalnymi. Ludzie waliliby drzwiami i oknami, żeby sobie popatrzeć i zabawiać się w gli-

niarzy i podglądaczy. Można by nazwać to „Czystym Autentykiem”, a gdyby przestępczość spadła, pokazywać zainscenizowane scenki, gwarantując w ten sposób wystarczającą dawkę przemocy i seksu, aby zadowolić nawet najbardziej spragnioną krwi publiczność z wypchanymi portfelami. Mogli zorganizować pokazy dla japońskich wycieczek i wcześniej czy później opchnąć cały interes japońskiej wytwórni filmowej. McBride minął prowadzony przez Hindusów kiosk z gazetami i kolorowymi czasopismami w rodzaju „Time the Weekly Newsmagazine”, który informował wielkimi literami o załamaniu się rosyjskiego

socjalizmu, chwale amerykańskiego kapitalizmu oraz o najnowszych bankructwach, rosnącym bezrobociu i sprzedaży cudzoziemcom kolejnego narodowego pomnika merkantylizmu. Po chwili znaleźli się przy wejściu na jedną z ewakuacyjnych klatek schodowych. Yossarian nie chciał ponownie ruszać tą drogą. - Tylko jedno piętro - obiecał McBride. - To będzie coś strasznego? - Nie ośmieliłbym się. Z góry niosły się miodopłynnym echem leniwe głosy. Klatka była praktycznie pusta, stopnie prawie czyste. Ale odory cywilizacji nie dawały się tak łatwo usunąć; powietrze cuchnęło dymem, nie mytymi ciałami i odchodami, zgnilizną i degrada-

cją, których smród był nieznośnie obrzydliwy i nikczemnie wstrętny dla wszystkich oprócz wytwarzającej go codziennie ludzkiej masy. Do północy prawie żadne wyuzdane ciało nie posiadało tu dość przestrzeni życiowej, żeby móc użyczyć jej pakującemu się na nie innemu, jeszcze bardziej wyuzdanemu i cuchnącemu. Ludzie kłócili się ze sobą. Na porządku dziennym były krzyki, awantury, walki na noże, oparzenia, seks, ćpanie, pijaństwo i tłuczenie szkła; rano odnajdywano poszkodowanych i sterty wszelkiego rodzaju śmieci z wyjątkiem odpadów przemysłowych. Brakowało bieżącej wody i klozetów. Śmieci uprzątano dopiero rano, kiedy tubylcy wstawali i podążali do zlewów i

toalet, aby dokonać ablucji przed czekającym ich dniem i nie zważając na wywieszone zakazy kąpać się i robić pranie w umywalkach. Do tej pory zdążyły już tędy przejść ekipy porządkowe ze szlauchami i maskami na twarzach, sprzątając stosy pozostawionych poprzedniej nocy ekskrementów i odpadków: wypalonych zapałek, pustych strzykawek po narkotykach, puszek po napojach, butelek po winie, używanych kondomów i starych plastrów. Dławiący zapach żrących środków dezynfekcyjnych wisiał w powietrzu niczym nie dający się za żadne skarby zlikwidować karbolowy zwiastun nieubłaganego rozkładu. McBride ruszył na dół, mijając dwóch

palących marihuanę i pijących wino łobuzów o aroganckim i znudzonym wyglądzie, którzy zmierzyli go wzrokiem i umilkli na znak cichej aprobaty, rozpoznawszy ze swego rodzaju obiektywną akceptacją emanującą z niego aurę odwagi i ukrytej władzy. Prawie na samym dole schodów spał, opierając plecy o balustradę, samotny mężczyzna. Nie budząc go przeszli po betonowym podeście i stąpając na palcach ominęli ostrożnie jednonogą kobietę, gwałconą przez mężczyznę o chudych, kościstych pośladkach i sinej mosznie. Kilka jardów dalej siedziała wielka brązowoskóra baba, która zdjęła spódnicę i pantalony i szorowała się po tyłku i pod pachami mokrymi

ręcznikami. Obok niej leżały na gazetach dwie brązowe torby z zakupami i kilka suchych ręczników. Pod podpuchniętymi oczyma miała gęste piegi, a na szyi i plecach zabliźnione smoliste myszki, których widok od razu nasunął Yossarianowi myśl o czerniaku. Przyjrzała się kolejno obu mężczyznom, kiwając każdemu z nich głową na znak rzeczowej aprobaty. Pod różową bluzką bez rękawów kołysały się wielkie piersi; pachy miała ciemne i owłosione. Yossarian nie miał odwagi spojrzeć na jej obnażoną pochwę. Nie wiedział, kim jest ta kobieta, ale był pewien, że nie istnieje ani jedna sprawa, o której chciałby z nią porozmawiać. Na najniższej kondygnacji siedziała

ubrana w obszarpany czerwony sweter chuda blondynka z podbitym okiem, zszywając sennie rozdartą brudną białą bluzkę. Na dole, tam gdzie schody kończyły się i wychodziły na ulicę, ktoś zdążył już nasrać w kącie. Odwrócili oczy i przeszli ze spuszczonym wzrokiem dalej, jakby ogarnięci straszliwym lękiem, że wdepną w coś grzesznego. Zamiast jednak wyjść na zewnątrz, McBride zakręcił pod schodami i stąpając w ciemnościach dotarł prawie do końca najniższego podestu, do bezbarwnych drzwi, które można było uznać za niewidzialne. Zapalił słabe, żółte światło. W małym pomieszczeniu, do którego weszli, stał tylko jeden mebel: zniszczona metalowa

szafka z osadzonymi na wyłamanych zawiasach zardzewiałymi drzwiami. McBride otworzył je i wszedł do środka. Szafka nie miała tylnej ścianki. McBride wymacał zasuwkę i otworzył wbudowane w ścianę drzwi. - Odkrył to pewien ćpun - mruknął. Pozwoliłem mu uwierzyć, że to tylko twór jego wyobraźni. Wchodzimy. Yossarian otworzył usta ze zdumienia, znalazłszy się w ciasnym przedsionku, zaledwie jard albo dwa od szerokich przeciwpożarowych drzwi. Ich gładka powierzchnia miała odcień wojskowej zieleni, a na poziomie oczu znajdowało się wymalowane grubymi literami ostrzeżenie, które musiał zauważyć

każdy, kto potrafi czytać: WEJŚCIE EWAKUACYJNE WSTĘP WZBRONIONY NARUSZAJĄCY ZAKAZ ZOSTANĄ ROZSTRZELANI Masywne drzwi wydawały się nowe, a litery niedawno wymalowane. - Wchodź. To właśnie chciałem ci pokazać. - Nie mam upoważnienia. - Podobnie jak ja. - Gdzie jest klucz? - A gdzie zamek? - uśmiechnął się zwycięsko McBride, zadzierając do góry głowę. - Wchodzimy. Klamka ustąpiła i potężne drzwi otworzyły się lekko, jakby równoważył je układ

dźwigni i obracały się na bezszelestnych łożyskach. - Ułatwiają ludziom wejście, prawda? zauważył cicho Yossarian. McBride odsunął się, puszczając go przodem. Yossarian dał krok i zaraz się cofnął, uświadamiając sobie, że stoi na niewielkim podeście z kutego żelaza, pod samym sklepieniem tunelu, który wydał mu się o wiele wyższy, niż był w rzeczywistości z powodu zawrotnej stromizny schodów. Instynktownie złapał się poręczy. Biegnące w dół schody zmieniały nagle kierunek przy niewielkiej eliptycznej, ażurowej platformie i znikały z pola widzenia, opadając pod tym samym stromym kątem.

Yossarian nie widział, gdzie się kończą w tych otchłannych podziemiach, których ciemne dno wyłożone było chyba jakimś impregnowanym tworzywem. Spoglądając w dół wzdłuż wykutego w żelazie wzoru krętej winorośli, która wydawała się kpić z własnej ciężkiej kompozycji, przypomniał sobie jedną z tych pionowych zjeżdżalni, które ustawiano w staroświeckich wesołych miasteczkach i w których człowiek kładł się ze skrzyżowanymi ramionami na wznak i zataczając spiralne kręgi sunął z coraz większym pędem w dół, aby wypaść w końcu na jeden z wirujących w przeciwnych kierunkach dysków, który niósł go ku uciesze rozleniwionych widzów w tę lub inną stronę, i sta-

wał w końcu przy nieruchomej bandzie, okalającej teren tej atrakcji. Najlepiej zapamiętał zjeżdżalnię o nazwie Ludzki Bilard, ustawioną w Steeplechase Park George'a C. Tilyou na Coney Island. Żelazna poręcz, za którą stali widzowie, podłączona była do prądu i raziła nieszkodliwymi elektrycznymi wstrząsami nieświadomych niczego ludzi za każdym razem, kiedy któryś z pracowników w czerwonych uniformach i zielonych dżokejskich czapeczkach uznał, że nadszedł odpowiedni moment. Nagły strumień drobnych kłujących igiełek, przeszywających ręce i ramiona, był nie do wytrzymania i na długo zapadał w pamięć. Wszyscy, którzy zauważyli u innych ten trwający pół sekundy mo-

ment strachu, paniki i zakłopotania, wybuchali śmiechem, a w chwilę później śmiały się wraz z nimi ofiary. Donośny śmiech dobiegał również z głośników. Parę przecznic dalej pokazywano ludzi z małymi głowami. Yossarian stał teraz blisko szczytu czegoś, co miało prawie dwa piętra wysokości, dziwnej podziemnej arterii o imponującej szerokości, niejasnym przeznaczeniu i sklepionym suficie, który obramowany był wąskimi zielonymi paskami i wyłożony porysowanymi i zdekompletowanymi płytkami akustycznymi w kolorze brzoskwini. Wysokie kamienne ściany o odcieniu ciemnej czerwieni pokryte były na samym dole białymi kaflami, zupełnie jak na

stacjach metra. Dziwny tunel, szeroki jak miejska aleja, pozbawiony jednak krawężników i chodników, mógł również służyć jako stacja kolejowa, ale Yossarian nie widział nigdzie szyn ani peronów. Po drugiej stronie prawie na samym dole dostrzegł długą lśniącą czerwoną strzałkę, która w pierwszej chwili skojarzyła mu się z ognistym penisem, a w drugiej z buchającą płomieniami rakietą. Strzałka wskazywała uporczywie w lewo, a potem kierowała się pionowo w dół w stronę czarnego napisu, który głosił: POZIOMY A-Z Jakieś trzydzieści stóp dalej w prawo, tam gdzie kończyły się białe kafle, rozpo-

znał dużą, odbitą szablonem literę S, wymalowaną bursztynową fluoryzującą farbą na czarnym błyszczącym kwadracie. To chyba stary schron, pomyślał, ale potem zobaczył tuż przy ziemi metalowe drzwi tego samego oliwkowoszarego koloru jak te za nim, z białym napisem, w który nie potrafił uwierzyć, nawet kiedy założył, żeby lepiej widzieć, swoje trójogniskowe okulary. NIEBEZPIECZEŃSTWO ŻADNYCH ŚRODKÓW WYBUCHOWYCH - To może oznaczać przynajmniej dwie różne rzeczy, prawda? - zapytał. McBride pokiwał ponuro głową. - Mnie też to przyszło do głowy. - Nie-

spodziewanie parsknął śmiechem, jakby był z siebie bardzo dumny. - Spójrz na tę tabliczkę. - Jaką tabliczkę? - Tę z ciemnymi literami, zawieszoną blisko drzwi. Napisano na niej, że był tutaj facet o nazwisku Kilroy. Yossarian zmierzył McBride'a badawczym spojrzeniem. - Kilroy? Tak napisano? Był tutaj Kilroy? - Znasz Kilroya? - Byłem z nim w wojsku - odparł Yossarian. - Może to nie ten sam Kilroy. - Ten sam. - W Europie?

- Wszędzie. Cholera, powinienem go już dobrze znać. Był wszędzie tam, gdzie stacjonowałem. Zawsze widziało się ten napis na ścianie. Kiedy zostałem aresztowany i wsadzony na tydzień do paki, on siedział tam również. Na uczelni po wojnie, kiedy poszedłem do biblioteki, on już tam był. - Mógłbyś go dla mnie znaleźć? - Nigdy go nie spotkałem. I nigdy nie spotkałem nikogo, kto by go widział. - Ja mógłbym go znaleźć - stwierdził McBride. - Poprzez ustawę o wolności informacji. Jeśli uda mi się zdobyć numer jego ubezpieczenia społecznego, już mi nie umknie. Poszedłbyś ze mną, żeby z nim pogadać?

- Myślisz, że wciąż żyje? - Dlaczego miałby nie żyć? - zapytał McBride, który miał dopiero pięćdziesiąt lat. - Chcę dowiedzieć się czegoś więcej, chcę wiedzieć, co tu robił. Chcę wiedzieć, co to jest, do diabła. - Jak daleko to się ciągnie? -Nie wiem. Nie ma tego na żadnych planach. - Dlaczego to cię tak ciekawi? - Chyba nadal mam w sobie żyłkę detektywa. Zejdź kilka schodków w dół - polecił McBride. Yossarian zastygł w bezruchu, słysząc nagły hałas. To było jakieś zwierzę, gniewny głos czegoś, co żyło, złowrogi pomruk niebezpiecznej rozdrażnionej bestii, po-

mruk, który tlił się i wzbierał, przechodząc w przeciągłe burczenie. Następnie rozległ się warkot, gardłowy i morderczy, niecierpliwe drżenie przebudzonej siły i chaotyczne szybkie stąpania, tam na dole, gdzie nie sięgał jego wzrok. Potem do pierwszego przyłączyło się drugie, a może nawet trzecie zwierzę. - Zejdź jeszcze dalej - szepnął McBride. Jeszcze jeden stopień. Yossarian potrząsnął głową. McBride trącił go łokciem i Yossarian postawił nieśmiało stopę na kolejnym schodku. Usłyszał dziwny hałas, przypominający drapanie kamieniem o metal i dzwonienie metalem o metal, hałas, który rósł szybko, zmierzając ku jakiejś demonicznej, zgub-

nej kulminacji. A potem nagle, jakby bez ostrzeżenia, chociaż ostrzeżenia kumulowały się przecież i bynajmniej nie słabły, nastąpił wybuch, eksplozja, krwiożerczy i paraliżujący zgiełk, na który składało się przeszywające szczekanie, ogłuszające ryki i groźny tętent potężnych nóg, prących do przodu ze spuszczoną z uwięzi nieujarzmioną dzikością. Chwilę później zgiełk przeszedł w wibrujący brzęk łańcuchów, który przetoczył się echem po podziemnym tunelu. Yossarian podskoczył ze strachu. Wrzawa na dole stała się jeszcze bardziej zajadła, kipiąca wściekłą furią bestii, szarpiących się na łańcuchach i starających się je z całej swej nadprzyrodzonej siły zerwać i przegryźć. Warczały i rycza-

ły, szczekały i ujadały. A Yossarian nie przestawał nadstawiać uszu w gorączkowym irracjonalnym pragnieniu, żeby usłyszeć więcej. Wiedział, że nigdy już nie zdoła się poruszyć. Kiedy zdołał się w końcu poruszyć, zaczął się cofać, zupełnie bezszelestnie i prawie nie oddychając, aż znalazł się na podeście tuż obok McBride'a i złapał go za ramię. Czuł lodowaty chłód i wiedział, że się spocił. Ogarnął go straszliwy lęk, że jego serce skurczy się i stanie w miejscu albo że pęknie mu w głowie tętnica. Wiedział, że jest w stanie wymyślić osiem innych rodzajów natychmiastowej śmierci, jeśli tylko nie umrze, nim zdąży je wyliczyć. Dobiegająca z dołu wściekła wrzawa wydawała się stopniowo cichnąć.

Dzikie monstra zrozumiały, że nie udało im się go dopaść. Yossarian słuchał z ulgą odgłosów oddalającego się niebezpieczeństwa. Wlokąc za sobą łańcuchy, drapieżne istoty wycofywały się do ciemnych legowisk, z których poprzednio wypadły. W końcu zapadła cisza, przerywana jedynie kilkoma ostatnimi brzdąknięciami, delikatnymi jak dzwoneczki, które roztopiły się w słabnącym rezonansie, przypominającym niesamowitą karnawałową muzykę odległej samotnej karuzeli. A potem ucichły i one. Yossarian wiedział teraz, jak czuje się człowiek rozszarpany na strzępy. Nie mógł powstrzymać drżenia. - Co o tym myślisz? - zapytał półgłosem

McBride. Miał zupełnie białe wargi. - Są tutaj zawsze. To zdarza się za każdym razem, kiedy ktoś staje na tym stopniu. - To nagranie - stwierdził Yossarian. McBride na chwilę zaniemówił. - Jesteś pewien? - Nie - odparł Yossarian, zaskoczony swoim spontanicznym olśnieniem. Ale to jest po prostu zbyt doskonałe. Nie sądzisz? - Co masz na myśli? Yossarian nie chciał teraz dyskutować o Dantem, Cerberze, Wergiliuszu i Charonie ani o rzekach Acheronie i Styksie. - Mogli to zainstalować, żeby nas wystraszyć - wyjaśnił. - Na pewno wystraszyło to jak wszyscy

diabli tego ćpuna, możesz mi wierzyć stwierdził McBride. - Był pewien, że to halucynacje. Pozwoliłem wszystkim oprócz Tommy'ego uwierzyć, że tak rzeczywiście było. Nagle usłyszeli nowy hałas. - Słyszysz? - zapytał McBride. Yossarian usłyszał obracające się koła i spojrzał na przeciwległą ścianę tunelu. Gdzieś za nią słychać było stłumiony przez odległość i mury turkot toczących się po szynach kół. - Metro? McBride potrząsnął głową. - Za daleko. A co byś powiedział - zasugerował - na diabelską kolejkę? - Oszalałeś?

- To też może być nagranie - upierał się McBride. - Co w tym takiego szalonego? - Bo to nie jest diabelska kolejka. - Skąd wiesz? - Bobym ją poznał. Przestań wreszcie bawić się w detektywa. - Kiedy nią ostatnio jechałeś? - Milion lat temu. Ale ten odgłos jest zbyt jednostajny. Nie ma przyspieszenia. Powiedzmy, że to pociąg - kontynuował Yossarian, kiedy wehikuł minął ich i potoczył się dalej w lewo. Mógł to być Metroliner w drodze z Bostonu do Waszyngtonu, ale McBride chyba by o tym wiedział. Kiedy Yossarian pomyślał o diabelskiej kolejce, zaczął się śmiać, uświadomił sobie bowiem, że żyje o wiele dłużej, niż się spo-

dziewał. Przestał się śmiać, widząc pomost i poręcz, biegnące wzdłuż ściany na wysokości mniej więcej trzech stóp i znikające w zasnutym białą mgiełką złotawym mroku po obu stronach tunelu. - Czy ten pomost był tu przez cały czas? - zapytał zdumiony. Pomyślałem, że mam halucynacje, kiedy zobaczyłem go dopiero teraz. - Był - potwierdził McBride. - W takim razie musiałem mieć halucynacje, kiedy wydawało mi się, że go nie ma. Wynośmy się stąd do diabła. - Chcę zejść na dół - powiedział McBride. - Ja z tobą nie pójdę - poinformował go

Yossarian. Nigdy nie lubił niespodzianek. - Nie jesteś ciekaw? - Boję się psów. - Powiedziałeś, że to tylko nagranie - zauważył McBride. - Nagranie mogłoby przerazić mnie jeszcze bardziej. Idź razem z Tomem. To jego sprawa. - To nie jest rejon Tommy'ego. A ja w ogóle nie powinienem tu schodzić stwierdził McBride. - Moim obowiązkiem jest pilnowanie, żeby ludzie przestrzegali zakazów, a nie ich naruszanie. Zauważyłeś coś teraz? - zapytał, kiedy zawrócili. Po wewnętrznej stronie drzwi Yossarian dostrzegł dwa solidne zamki, jeden zatrzaskowy, drugi na zasuwę. Nad nimi, na ob-

ramowanej cienkim srebrnym paskiem prostokątnej lakierowanej tabliczce wypisany był białymi drukowanymi literami na szkarłatnym tle napis, który brzmiał: WYJŚCIE EWAKUACYJNE WSTĘP WZBRONIONY PODCZAS UŻYTKOWANIA DRZWI MUSZĄ BYĆ ZAMKNIĘTE I ZARYGLOWANE Yossarian podrapał się po głowie. - Z tej strony wygląda to tak, jakby nie chcieli wypuszczać ludzi na zewnątrz, prawda? - Albo wpuszczać. Kiedy wychodzili na zewnątrz, Yossarian zaczął skłaniać się do przekonania, że to po prostu jeden ze starych schronów

przeciwatomowych, którego nie ma na żadnych planach. Nie potrafi tylko wyjaśnić znaczenia tych napisów, przyznał, kiedy McBride zamknął cicho przeciwpożarowe drzwi i skrupulatnie zgasił światło, żeby zostawić wszystko w takim samym porządku, w jakim było, kiedy tu przyszli. I po co były te psy, ujadanie obronnych psów? - Chyba po to, żeby przepłoszyć kogoś takiego jak ten narkoman, a także jak ty i ja. Dlaczego chciałeś, żebym to zobaczył? - Żebyś wiedział. Wydajesz się wiedzieć wszystko. - O tym nie wiedziałem. - Poza tym jesteś kimś, komu ufam. Z dobiegających z góry głosów wnosili,

że klatka schodowa jest już w znacznym stopniu zapełniona. Słyszeli wyraźnie sprośny śmiech i ciepłe słowa pozdrowień, powitań i przekleństw, czuli w nozdrzach fetor palonych gazet, zapałek i narkotyków, słyszeli brzęk tłuczonego szkła i pryskanie moczu oddawanego piętro wyżej przez kobietę albo mężczyznę, moczu, który mogli również poznać po zapachu. Na półpiętrze zobaczyli jednonogą kobietę, która była biała, popijającą wino z mężczyzną i dwiema kobietami, którzy byli czarni. Miała puste oczy i mówiła coś w pijanym widzie, gniotąc różową bieliznę dłonią, która spoczywała na jej podołku. Na schodach leżały poszczerbione, poodłupywane i poplamione stare drewnia-

ne kule. - Dostaje wózek - wyjaśnił mu kiedyś McBride - i ktoś go kradnie. Potem jej przyjaciele kradną wózek komuś innemu. A potem ktoś kradnie jej ten drugi wózek. Tym razem skierował się ku drzwiom prowadzącym na zewnątrz i Yossarian znalazł się nagle na chodniku między autobusami, na podziemnej rampie wyjazdowej, gdzie unosił się smród spalin i gorącej gumy. Hałas rur wydechowych i dieslowskich silników był tu jeszcze większy niż na górze. Minęli stanowiska dalekobieżnych autobusów do El Paso i St Paul, z połączeniami daleko na północ, aż do Kanady, i na południe, przez Meksyk aż do Ameryki

Środkowej. McBride puszył się niczym impresario operacyjną sprawnością dworca; z jego ust spływały gładko liczby pięciuset stanowisk, sześciu tysięcy ośmiuset autobusów oraz dwustu tysięcy pasażerów, przyjeżdżających i odjeżdżających stąd każdego normalnego roboczego dnia. Praca wre, zapewniał skwapliwie, dworzec funkcjonuje, i o to przecież chyba właśnie chodzi, nieprawdaż? Yossarian wcale nie był tego taki pewien. Wrócili ruchomymi schodami na główną halę i minęli centrum łączności, spoglądając z zażenowaniem na stada męskich i żeńskich dziwek, gromadzących się już w głównych rejonach prostytucji. Ciągnęły

do nich chytrymi i żałosnymi legionami kolejne kurwy, przypominające obleczone w ludzką formę cząsteczki materii, przyciągane nieświadomie do jądra, od którego oddziaływania nie chcą i nie potrafią się wyzwolić. Przeszli obok skurczonej czarnej kobiety, która stała w nie zasznurowanych tenisówkach między koncesjonowanymi przez państwo kioskami Lottery i Lotto, trzymając w wyciągniętej dłoni tekturowy kubeczek i nucąc bezgłośnie: - Piętnaście centów? Dajcie piętnaście centów. Coś do jedzenia? Używane jedzenie? Nieco dalej stała ubrana w zieloną czapeczkę z pomponem, zielony sweter i spódnicę, siwowłosa spasiona baba z

wrzodami na pokrytych wysypką nogach, śpiewając załamującym się, fałszującym głosem irlandzką piosenkę. Obok niej spał na podłodze brudny małolat, a trochę dalej mówił ze swadą o chrześcijańskim zbawieniu nieskazitelnie czysty szczupły, wysoki mężczyzna o skórze koloru czekolady, dzikich oczach i karaibskim akcencie, mając za słuchaczy tęgą Murzynkę, która kiwała głową, i białego chudego południowca, który przerywał mu ciągle wzruszonymi okrzykami afirmacji. Kiedy znaleźli się bliżej posterunku, Yossarian przypomniał sobie ze złośliwym uśmiechem, że chciał się czegoś dowiedzieć od swojego cicerone. - McBride?

- Yossarian? - Rozmawiałem z przyjaciółmi. Chcą urządzić na dworcu wesele. McBride rozpromienił się. - Jasne, dlaczego nie, to świetny pomysł. Tak, Yo-Yo. Mógłbym się włączyć i pomóc. Moglibyśmy im wyprawić fajne wesele, naprawdę. Wciąż mam tę pustą celę dla dzieciaków. Moglibyśmy przerobić ją na kaplicę. I oczywiście tuż obok mam idealne łóżko na noc poślubną. W jednym z barów można byłoby zorganizować duże weselne śniadanie, a także kupić na szczęście trochę losów na loterię. Co w tym takiego śmiesznego? Dlaczego nie mieliby skorzystać? Yossarian przestał się zanosić śmiechem

dopiero po minucie. - Nie, Larry, nie - wyjaśnił. - Mówię o wielkim weselu, weselu gigantycznym, o ludziach z wyższych sfer, setkach gości, limuzynach na rampach dla autobusów, o prasie i telewizji, o sali balowej i dużej orkiestrze, a być może o dwóch salach balowych i dwóch orkiestrach. - Zwariowałeś, Yo-Yo? - Teraz z kolei McBride nie mógł powstrzymać się od śmiechu. - Władze nigdy na to nie pozwolą! - Ci ludzie znają władze. Władze zostaną zaproszone. Przyjdzie burmistrz i kardynał, a może nawet nowy prezydent. Będą tajniacy i setki policjantów. - Jeśli uda ci się sprowadzić prezydenta,

pozwolą nam zejść na dół. Zażąda tego Secret Service. - Jasne. To będzie wesele roku. Twój dworzec stanie się sławny. - Będziemy musieli usunąć stąd ludzi! Zatrzymać wszystkie autobusy! - Nie - zaprzeczył Yossarian, kręcąc głową. - Autobusy i tłumy mogą stanowić część atrakcji. Napiszą o tym gazety. Jeśli uda mi się was odpowiednio upozować, zamieszczą może nawet gdzieś w środku zdjęcie McMahona i twoje. - Setki gości? - powtórzył McBride. - Orkiestra i parkiet do tańca? I limuzyny? - Może nawet półtora tysiąca limuzyn! Skorzystają z twoich ramp i będą parkować na górze w twoich garażach. A także

dostawcy, kwiaciarze, kelnerzy i barmani. Mogą jeździć ruchomymi schodami w rytmie muzyki. Porozmawiam w tej sprawie z orkiestrami. - Tego się nie da zrobić - stwierdził markotnie McBride. - Wszystko pójdzie źle. To będzie katastrofa. - Znakomicie - powiedział Yossarian. W takim razie chcę to urządzić. Załatw to dla mnie, dobrze? Zejdź mi z drogi! To ostatnie rzucił do tłustego Latynosa, który z obraźliwą i przymilną poufałością wymachiwał mu kusząco przed nosem kradzioną kartą American Express, zawodząc przy tym wesoło: - Dopiero co skradziona, dopiero co

skradziona. Nie wychodź bez niej z domu. Możesz ją sprawdzić, możesz ją sprawdzić. Na posterunek nie dotarły żadne nowe doniesienia o martwych noworodkach, poinformował McBride'a z żartobliwą bezczelnością oficer dyżurny. - A także o żywych. - Nienawidzę tego faceta - mruknął McBride, mimo woli się czerwieniąc. On też uważa mnie za stukniętego. McMahon, jak się okazało, został wezwany w pilnej sprawie. - Gdzie byliście? - zapytał mimochodem Michael, który skończył tymczasem swój nie ukończony wcześniej szkic. - Na Coney Island - rzucił beztrosko

Yossarian. - I zgadnij, co widziałem. Był tam Kilroy. - Kilroy? - Prawda, Larry? - Kto to jest Kilroy? - zapytał Michael. - McBride? - Yossarian? - Kiedyś w Waszyngtonie poszedłem znaleźć pewne nazwisko na murze, na którym wyryte są nazwiska wszystkich zabitych w Wietnamie. Kilroy też tam był, jeden Kilroy. - Ten sam? - Skąd do diabła mam to wiedzieć? - Sprawdzę go - obiecał McBride. - I porozmawiamy jeszcze o tym weselu. Może jednak uda mi się coś załatwić.

Wierzę, że się uda. - Co to za wesele? - zapytał wojowniczo Michael, kiedy opuścili posterunek i szli razem przez dworzec. - Na pewno nie moje - roześmiał się Yossarian. - Jestem za stary, żeby się znowu żenić. - Jesteś za stary, żeby jakakolwiek kobieta wyszła za ciebie za mąż. - To właśnie powiedziałem. A czy ty nadal jesteś zbyt młody? Małżeństwo nie jest może takie dobre, ale nie zawsze jest całkiem złe. - Teraz rzeczywiście za dużo mówisz. Przechodząc przez tłum żebraków Yossarian miał zwyczaj rozdawać jednodolarowe banknoty tym, którzy wydawali się

nieśmiali, i tym, którzy wydawali się groźni. Wyjmował je z przygotowanego pliku z kieszeni spodni. Duży mężczyzna z zaczerwienionymi oczyma i kawałkiem szmatki w ręce zaoferował, że wyczyści mu okulary za dolara, względnie potłucze je, jeśli spotka się z odmową. Yossarian dał mu dwa dolary i schował okulary do kieszeni. Żadna niespodzianka nie wydawała mu się już niezwykła w tej rozregulowanej epoce wolnej przedsiębiorczości. Wiedział, że wisi nad nim wyrok śmierci, ale starał się przekazać tę wiadomość Michaelowi w jak najbardziej oględny sposób. - Chcę, żebyś studiował dalej prawo, Michael - powiedział poważnie.

- Do diabła, tato. Nie chcę tego robić. Poza tym te studia są drogie - odparł Michael. - Któregoś dnia - podjął skwaszony po krótkiej przerwie - chciałbym robić coś naprawdę wartościowego. - Zapłacę za te studia. - Nie będziesz pewnie wiedział, co mam na myśli, ale źle się czuję w roli pasożyta. - Wyobraź sobie, że wiem. Dlatego właśnie porzuciłem giełdę towarową i walutową, akcje, arbitraż i banki inwestycyjne. Daję ci jeszcze siedem lat dobrego zdrowia, Michael. To wszystko, co mogę ci obiecać. - A co się stanie potem? - Zapytaj Arlene. - Kto to jest Arlene?

- Kobieta, z którą mieszkasz. Czy nie tak brzmi jej imię? Ta z kryształową kulą i talią tarota. - To Marlene. Wyprowadziła się. Co stanie się ze mną za siedem lat? - Co się stanie ze mną, ty głupku. Będę miał siedemdziesiąt pięć lat. Już teraz mam sześćdziesiąt osiem, Michael. Gwarantuję ci siedem kolejnych lat, podczas których będę się cieszył dobrym zdrowiem, żebyś nauczył się żyć beze mnie. Jeśli tego nie zrobisz, pójdziesz na dno. Potem nie mogę ci nic obiecać. Nie można żyć bez pieniędzy. Kiedy zacznie się ich używać, człowiek wpada w nałóg. Ludzie kradną, by je zdobyć. Po opodatkowaniu zostanie ci po mnie najwyżej pół miliona.

- Dolarów? - rozpromienił się Michael. To brzmi jak fortuna! - Umieszczając je na osiem procent oznajmił rzeczowo Yossarian - będziesz miał czterdzieści tysięcy rocznie. Ale przynajmniej jedna trzecia pójdzie na podatki, co oznacza, że zostanie ci dwadzieścia siedem. - To tyle co nic! Nie utrzymam się z tego! - Wiem. Dlatego właśnie za dużo do ciebie mówię. Co będzie z twoją przyszłością? Masz jakieś plany? Ustąp miejsca. Zeszli z drogi młodemu mężczyźnie w tenisówkach, uciekającemu co sił w nogach przed półtuzinem policjantów, którzy osaczali go z kilku stron, ponieważ do-

piero co zadźgał kogoś nożem w innej części dworca. Wśród policjantów sadził w swoich ciężkich buciorach Tom McMahon, sprawiający wrażenie chorego z wysiłku. Zwinny młodzieniec, któremu odcięto drogę ucieczki, zrobił ich wszystkich w konia, skręcając ostro w bok i dając nura na klatkę schodową, tę samą, którą niedawno schodził Yossarian z McBride'em. Teraz pewnie zniknie bez śladu, dumał Yossarian, albo, co nawet bardziej prawdopodobne, udając niewiniątko, pojawi się za plecami pogoni. Minęli śpiącego mężczyznę, który siedział w zrobionej przez siebie kałuży, a potem jeszcze jednego sztywnego małolata. Na koniec zablokowała im drogę chuda

kobieta koło czterdziestki z pozlepianymi jasnymi włosami i trupim bąblem na ustach. - Obciągnę panu za miedziaka - zaproponowała. - Proszę... - jęknął Yossarian, dając krok w bok. - Obciągnę wam obydwu, każdemu za miedziaka. Obciągnę wam obu jednocześnie, każdemu za miedziaka. Obciągnę wam obu za jednego miedziaka, tatuśku. Michael ominął ją z krzywym uśmieszkiem. Kobieta chwyciła Yossariana za rękaw i przytrzymała. - Wyliżę ci jaja. Yossarian wyrwał się upokorzony. Płonęły mu policzki. A Michael osłupiał wi-

dząc, jak bardzo wstrząśnięty jest jego ojciec. 10. George C. Tilyou Wiele poziomów niżej przy biurku z zasuwanym blatem pan George C. Tilyou, zmarły przed osiemdziesięciu laty przedsiębiorca z Coney Island, policzył swoje pieniądze i poczuł, że siedzi na czubku świata. Jego kapitał nigdy się nie zmniejszał. Przed oczyma miał peron diabelskiej kolejki, którą sprowadził na dół ze Steeplechase Park. Wznoszące się w górę ku punktowi, z którego następował największy spadek, i znikające z pola widzenia w czeluściach tunelu tory nigdy nie wyglądały na nowsze. Pan Tilyou pęczniał z

dumy spoglądając na swą imponującą karuzelę, swoje Eldorado, skonstruowaną pierwotnie w Lipsku dla cesarza Niemiec, Wilhelma II. Była prawdopodobnie nadal najwspanialszym tego rodzaju urządzeniem na świecie. Trzy platformy z końmi, gondolami oraz rzeźbionymi kaczkami i świniami obracały się każda z inną szybkością. Często puszczał to swoje Eldorado w ruch bez żadnych pasażerów, żeby przyglądać się odbiciom rzucanym przez zamontowane w środku srebrne zwierciadła i rozkoszować głośnymi dźwiękami katarynki, które, jak zwykł żartować, stanowiły najwspanialszą muzykę dla jego uszu. Zmienił nazwę diabelskiej kolejki na

Smoczą Gardziel. W innym miejscu ustawił Jaskinię Wiatrów, a przy wejściu wirującą Beczkę Śmiechu, w której nowicjusze już na samym dole padali na kolana i obijając się o siebie dopełzali w bezwładnej masie do drugiego końca, tam dopiero podnosząc się na nogi lub korzystając z pomocy personelu albo co bardziej doświadczonych klientów. Można było oczywiście pokonać całą odległość posuwając się lekkim skosem odwrotnie do kierunku rotacji, ale to wcale nie było zabawne. Albo wspinać się pod górę po opadającej podłodze, nie docierając nigdzie i pozostając przez cały czas w tym samym miejscu, ale to tym bardziej nie było zabawne. W czasach, kiedy noszenie spodni przez ko-

biety nie stało się jeszcze powszechne, gapie obojga płci czerpali szczególną przyjemność, obserwując zakłopotane damy, które tracąc równowagę kurczowo obciągały w dół spódnice. „Jeśli Paryż to Francja - przypomniał sobie słowa, które wygłosił jako główny rzecznik i impresario Steeplechase Park to między czerwcem i wrześniem Coney Island jest całym światem”. Pieniądze, które liczył każdego dnia, nie powinny się nigdy zdewaluować ani zestarzeć. Jego gotówka była niezniszczalna; miała nieprzemijającą wartość. Za plecami George'a Tilyou stał wyższy od niego sejf z kutego żelaza. Miał odzianych w czerwone kurtki i zielone dżokejskie czapki

strażników z dawnych czasów. Wielu z nich znało go od samego początku i towarzyszyło mu od niepamiętnych czasów. Z zagadkowym i upartym geniuszem przeciwstawił się ekspertom, adwokatom i bankierom i w odpowiednim momencie zdołał zabrać wszystko ze sobą, zatrzymać to, co szczególnie cenił i co miał zamiar zachować. W testamencie zabezpieczył potrzeby żony i dzieci. Dokumenty własności, gotówka i duże ilości walut zostały, zgodnie z jego poleceniem, zapieczętowane w odpornych na działanie wilgoci i rozkładu pudłach i złożone w jego grobie na brooklyńskim cmentarzu Greenwood. Na nagrobku wyryto napis: LEŻY TU WIELE POGRZEBANYCH

NADZIEI Podczas gdy spadkobiercy i egzekutorzy zawzięcie spierali się między sobą, a także z urzędnikami urzędu skarbowego, Steeplechase nieubłaganie znikał fragment po fragmencie z powierzchni ziemi i w końcu na całym terenie pozostał tylko falliczny stalowy szkielet skoczni spadochronowej, którą postawiono długo po zgonie pana Tilyou i która na pewno by mu się nie spodobała. Banalna i prosta, nie przerażała ani nie bawiła klientów i widzów. Pan Tilyou cenił rzeczy, które zaskakiwały, wprawiały ludzi w konfuzję i pozbawiały godności, urządzenia, które rzucały sobie w objęcia chłopców i dziewczęta i przy odrobinie szczęścia pozwalały cza-

sem ujrzeć kawałek łydki, halki, a nawet damskich pantalonów - ku radości zachwyconej publiki, która zrywając boki ze śmiechu obserwowała komedię ich niedorzecznej bezradności. Kiedy pan Tilyou przypominał sobie inskrypcję na swoim nagrobku, na jego ustach zawsze pojawiał się uśmiech. Nie potrafił sobie wyobrazić rzeczy, której by mu brakowało. Miał drugą diabelską kolejkę, której nadał teraz nazwę Tornado. Nad głową słyszał bez przerwy przyjeżdżające i odjeżdżające pociągi metra, które przywoziły na plażę w letnie niedziele stutysięczne tłumy, a także grzechot tłumików podróżujących w tę i z powrotem automobili. Słysząc szmer i plusk

płynącej kanałem piętro wyżej wody, sprowadził na dół płaskodenne łodzie i odtworzył Tunel Miłości. Miał Bicz i Wir Wodny, którymi mógł smagać i przewracać klientów, oraz Ludzki Bilard z jego pionową zamkniętą zjeżdżalnią i obracającymi się dyskami, porywającymi w tę albo inną stronę amatorów mocnych wrażeń, którzy leżąc na wznak i piszcząc z żałosnej uciechy nie przestawali się modlić, żeby to się zaraz skończyło. Miał podłączone do prądu poręcze, które kopały tych, którzy się niczego nie spodziewali, i lustra zmieniające w wesołe i śmieszne monstra tych, którzy byli normalni. I miał swój uśmiechnięty od ucha do ucha znak firmowy, tę demonicznie pła-

ską twarz z różowymi policzkami, włosami uczesanymi w przedziałek, rozdziawioną gębą i podobnymi do białych kafli zębami, na której pierwszy widok ludzie kulili się nieufnie, a potem przyjmowali ją jako coś naturalnego. Z jakiegoś nieznanego niższego poziomu dobiegał co jakiś czas dniem i nocą odgłos sunących gładko po szynach wagonów, ale pana Tilyou wcale to nie ciekawiło. Interesowało go tylko to, co był w stanie posiadać, a posiadać chciał tylko to, co był w stanie zobaczyć, obserwować i kontrolować za pomocą prostego przesunięcia przełącznika albo dźwigni. Uwielbiał zapach elektryczności i ostry trzask sypiących się iskier.

Miał więcej pieniędzy, niż kiedykolwiek potrafił wydać. Nigdy nie wierzył radom powierniczym i nie widział mocnych fundamentów w żadnej fundacji. Odwiedzał go teraz regularnie John D. Rockefeller, błagając o miedziaki i darmowe jazdy, a J. P. Morgan, który oddał duszę Bogu nie mając wątpliwości, że Stwórca weźmie ją w ramiona, prosił go często o drobne przysługi. Mając mało na życie, nie mieli właściwie po co żyć. Dzieci nic im nie podsyłały. Pan Tilyou mógł im niejedno powiedzieć, mówił im często. Bez pieniędzy życie może stać się piekłem. Pan Tilyou miał przeczucie, że interes będzie się nadal kręcił, i mógł im to powiedzieć.

Był schludny, elegancki, czujny i porządnicki. Jego melonik, nieskazitelny filcowy melonik, z którego był tak dumny, wisiał zawsze na wieszaku. Wkładał teraz codziennie białą koszulę z wysokim sztywnym kołnierzykiem i ciemny fularowy krawat, idealnie zawiązany i wsunięty pod kamizelkę garnituru. Czubki cienkich brązowych wąsów miał zawsze nawoskowane. Jego pierwszym wielkim sukcesem był diabelski młyn, o połowę mniejszy od innego, ujrzanego przezeń wcześniej w Chicago, który jeszcze przed zakończeniem budowy bezczelnie reklamował jako największy na świecie. Wyposażył go w setki oślepiających no-

wych żarówek pana Edisona i oczarowani goście byli jednocześnie rozbawieni i przejęci grozą. - Nigdy w życiu nikogo nie oszukałem miał zwyczaj powtarzać - i nigdy nie dałem żadnemu sukinsynowi równej szansy. Lubił kolejki, które jeździły w kółko i przywoziły uczestników z powrotem w miejsce, z którego wyruszyli. Prawie wszystko w przyrodzie, od rzeczy najmniejszych do największych, obiegało jego zdaniem krąg i powracało do punktu, z którego wyszło, aby być może wystartować ponownie. Ludzie wydawali mu się śmieszniejsi od beczki małp i lubił manipulować nimi pod pozorem nieszkodliwych, wprawiających w zakłopotanie

sztuczek, które dostarczały wszystkim przyjemności i za które wszyscy płacili. Lubił, kiedy nagły podmuch wiatru zrywał komuś raptownie kapelusz albo podwiewał aż do ramion spódnicę, kiedy podłoga pod stopami poruszała się i zapadały schody, a wypływające nagle z mrocznych czeluści Tunelu Miłości pary miały usta umazane szminkami i nie wiedziały, dlaczego widzowie skręcają się na ich widok ze śmiechu, dopóki nie poinformował ich o tym głośnym krzykiem któryś ze sprośnych żartownisiów. I wciąż miał swój dom przy Surf Avenue, naprzeciwko Steeplechase Park. Był to dość duży drewniany budynek z wąską werandą i płaskimi ceglanymi

schodami, i wszystko to zaczęło jakby zapadać się w ziemię krótko po jego pogrzebie. Już przedtem zapłacił kamieniarzowi, żeby wyrył rodowe nazwisko TILYOU na pionowej ściance najniższego stopnia, tego, który przylegał do chodnika. Mijający dom w drodze na stację metra albo do kina stali mieszkańcy pierwsi zauważyli, przyglądając się literom, że schodek osiada w ziemi. A kiedy zniknął cały dom, nikt nie poświęcił zbyt wiele uwagi kolejnemu pustemu placowi w tej zaniedbanej okolicy, która czasy świetności miała już dawno za sobą. Po północnej stronie wąskiego pasa ziemi tworzącego Coney Island, która nie jest wcale prawdziwą wyspą, ale wystającym

cyplem, mniej więcej pięć mil długim i pół mili szerokim, znajduje się akwen wodny zwany zatoką Gravesend. Mieszcząca się tam wytwórnia lakieru zużywała dużo siarki. Dorastający chłopcy często przytykali palące się zapałki do leżących na ziemi obok budynku żółtych brył i zadowoleni stwierdzali, że łatwo można je zapalić i że płoną błękitnawym ogniem, wydzielając przy tym odór siarki. W pobliżu znajdowała się inna fabryka, produkująca lód, która stała się kiedyś sceną spektakularnego zbrojnego napadu. Sprawcy uciekli potem motorówką, która wypłynęła na wody zatoki Gravesend. W ten sposób ogień i lód zaistniały, zanim jeszcze do użytku

weszły domowe lodówki. Ogień stanowił stale aktualne zagrożenie; co jakiś czas wybuchały na Coney Island wielkie pożary. Pan Tilyou kilka godzin po strawieniu przez ogień jego pierwszego wesołego miasteczka wywiesił afisze reklamujące najnowszą atrakcję, pożar na Coney Island, i postawił bileterów, którzy pobierali dziesięć centów opłaty od wszystkich, którzy chcieli wejść na zniszczony teren i rzucić okiem na dymiące zgliszcza. Dlaczego mnie nie przyszło coś takiego do głowy, zamartwiał się Diabeł. Nawet Szatan zwracał się do właściciela Steeplechase „panie Tilyou”.

KSIĘGA IV 11. Lew Sammy i ja zaciągnęliśmy się tego samego dnia. Poszliśmy w czwórkę. Wszyscy czterej walczyliśmy w Europie i wszyscy czterej wróciliśmy, chociaż ja dostałem się do niewoli, Sammy'ego zaś zestrzelono nad morzem, a innym razem lądował awaryjnie z zapominalskim pilotem o przezwisku Joe Głodomór, który zapomniał pociągnąć otwierającą podwozie wajchę. Nikomu, jak twierdzi Sammy, nic się wtedy nie stało, a ten pilot, Joe Głodomór, dostał medal. Takie przezwisko zapada w pamięć. Milo Minderbinder był oficerem żywno-

ściowym Sammy'ego i wcale nie takim wielkim chojrakiem, za jakiego próbuje teraz uchodzić. Sammy miał dowódcę eskadry, który nazywał się Major Major i którego nigdy nie było, kiedy ktoś chciał się z nim zobaczyć, a także bombardiera o nazwisku Yossarian, którego jego zdaniem powinienem polubić i który ściągnął z siebie mundur, kiedy facet w ich samolocie wykrwawił się na śmierć, a potem poszedł nawet nago na jego pogrzeb i siedział, jak twierdzi Sammy, na drzewie. Pojechaliśmy metrem, żeby zgłosić się na ochotnika do komisji poborowej na dworcu Grand Central na Manhattanie. Mało kto z nas odwiedzał wcześniej tę dzielnicę. Poddano nas badaniom, o któ-

rych słyszeliśmy od starszych kumpli. Kręciliśmy głowami, kaszleliśmy, odlewaliśmy się do słoików, a potem pochylaliśmy się i rozchylaliśmy pośladki, przez cały czas zastanawiając się, czego tam szukają. Słyszeliśmy od wujów i ciotek o hemoroidach, ale tak naprawdę nie wiedzieliśmy, co to za choroba. Wypytujący mnie na osobności psychiatra zapytał, czy podobają mi się dziewczęta. Podobają mi się tak bardzo, że je ciupciam, odpowiedziałem. Sprawiał wrażenie zazdrosnego. Sammy'emu też się podobały, ale nie wiedział, jak się do nich zabrać. Mieliśmy już po osiemnaście lat i gdybyśmy poczekali jeszcze rok, wzięto by

nas z poboru, oznajmił Franklin Delano Roosevelt - i taki właśnie powód podaliśmy naszym rodzicom, którzy wcale nie byli zachwyceni naszą decyzją. Czytaliśmy o wojnie w gazetach, słyszeliśmy o niej w radiu, oglądaliśmy, jak wspaniale się toczy na hollywoodzkich filmach, i wydawała nam się czymś lepszym niż dalsze siedzenie w domu, w moim przypadku na złomowisku ojca, w przypadku Sammy'ego w zastawionej aktami klatce w towarzystwie ubezpieczeniowym, w którym podjął pracę, a w przypadku Winklera w sklepie z cygarami, który był przykrywką dla prowadzonych przez jego ojca bukmacherskich interesów. I na dłuższą metę rzeczywiście okazała się

czymś lepszym, dla mnie i dla większości z nas. Po powrocie na Coney Island zjedliśmy, żeby to uczcić, parę hot dogów, jakiś czas jeździliśmy diabelskimi kolejkami, Tornadem, Cyklonem i Piorunem, a potem, zajadając karmelkowy popcorn, wybraliśmy się na wielki diabelski młyn i patrzyliśmy z jednej strony na ocean, a z drugiej na zatokę Gravesend. Zatapialiśmy łodzie podwodne i strącaliśmy samoloty w grach zręcznościowych w podcieniach, a potem skoczyliśmy na chwilę do Steeplechase Park, żeby pokręcić się trochę w Beczce Śmiechu, w Wodnym Wirze, na Ludzkim Bilardzie i wielkiej karuzeli, największej karuzeli na całej wyspie. Później pływali-

śmy płaskodennymi łodziami w Tunelu Miłości, wydając nieprzyzwoite odgłosy, żeby rozśmieszyć innych. Wiedzieliśmy, że w Niemczech panuje antysemityzm, ale nie wiedzieliśmy, co to takiego. Wiedzieliśmy, że robią różne rzeczy innym ludziom, ale nie wiedzieliśmy jakie. Nie znaliśmy wtedy zbyt dobrze Manhattanu. Wybierając się z rzadka do śródmieścia, chodziliśmy głównie do kinoteatrów Paramount i Roxy, żeby posłuchać big-bandów albo obejrzeć nowe głośne filmy pół roku wcześniej, nim wejdą na ekrany w naszej dzielnicy, w Loew's Coney Island albo RKO Tilyou. Wielkie kina na Coney Island

były wtedy bezpieczne, dochodowe i wygodne. Dzisiaj są zrujnowane i nieczynne. Niektórzy ze starszych kolegów zabierali nas czasem w sobotnią noc swoimi samochodami na Manhattan, do klubów jazzowych przy Pięćdziesiątej Drugiej Ulicy albo do Harlemu, do tamtejszych kolorowych sal dansingowych i kin, żeby kupić marihuanę, zjeść tanie pieczone żeberka i jeśli ktoś chciał, pochędożyć albo dać sobie obciągnąć za dolca, ale mnie to zbytnio nie interesowało, nawet muzyka. Kiedy zaczęła się wojna, mnóstwo ludzi zaczęło zbijać szmal i my również nie zostawaliśmy w tyle. Wkrótce po wojnie można było mieć tę samą miłość francuską i inne rzeczy tuż obok, na Coney Island, w

wykonaniu białych żydowskich dziewczyn, ćpających heroinę i zamężnych z innymi miejscowymi ćpunami, którzy też nie mieli pieniędzy, ale cena wynosiła teraz dwa dolce i najwięcej zarabiały na malarzach pokojowych, tynkarzach i innych robotnikach spoza naszej dzielnicy, którzy nie chodzili z nimi do szkoły i niczym się nie przejmowali. Niektórzy z mojej własnej paczki, jak Sammy i Cudowny Marvin Winkler, synalek bukmachera, zaczęli palić maryśkę jeszcze przed wojną, i kiedy człowiek nauczył się rozpoznawać to świństwo, czuł wyraźnie wiejski zapach trawki w przeznaczonych dla palaczy sektorach kin na Coney Island. To też mnie nie rajcowało i faceci, którzy byli moimi

kumplami, nigdy nie palili w mojej obecności skrętów, choć zawsze mówiłem im, że mogą to robić, jeśli tylko mają ochotę. - Po co to mówisz? - jęczał wtedy Winkler, przymykając zaczerwienione oczy. Psujesz cały nastrój. Facet o nazwisku Tilyou, który chyba już wtedy nie żył, stał się dla mnie kimś w rodzaju wzoru. Kiedy wszyscy naokoło ledwo wiązali koniec z końcem, ten gość miał własne kino, wielkie wesołe miasteczko Steeplechase i własny dom po drugiej stronie ulicy, a ja nigdy nie kojarzyłem tych trzech rzeczy z jednym nazwiskiem, dopóki nie zwrócił mi na to nie tak dawno uwagi Sammy, kiedy wszystko to już dawno odeszło w przeszłość, razem

z George'em C. Tilyou. Sammy zaczął nas często odwiedzać, gdy jego żona zmarła na raka jajnika i nie bardzo wiedział, co ze sobą zrobić podczas weekendów, a potem jeszcze częściej, kiedy ponownie wyszedłem ze szpitala i też nie wiedziałem, co ze sobą zrobić, włócząc się po okolicy i próbując odzyskać siły po kolejnym seansie naświetlania i chemioterapii. Pomiędzy pobytami w szpitalu czułem się zdrów jak ryba i silny jak byk. Gdy sprawy przybrały zły obrót, zacząłem kurować się w szpitalu na Manhattanie u onkologa o nazwisku Dennis Teemer. Kiedy byłem zdrowy, czułem się doskonale. Obecnie szydło wyszło już dawno z

worka i wszyscy wiedzą, że na coś choruję, co czasem odsuwa ode mnie ludzi. Nigdy nie wymieniamy nazwy tej choroby ani nie mówimy o niej jako o czymś na tyle ważnym, żeby miało jakąś nazwę. Nawet w rozmowie z lekarzami Claire i ja nigdy jej nie wymieniamy. Nie chcę wypytywać Sammy'ego, ale nie wiem, czy udało nam się choćby przez chwilę go oszukać w ciągu tych wszystkich lat, jak to robiłem... kiedy to robiłem, jak zaraz poprawia mnie, kiedy mu na to pozwolę. Czasami pamiętam o tym, ale i tak mówię do niego, jak chcę, po prostu żeby się podrażnić. - Wiem o tym, tygrysie - powtarzam ze śmiechem. - Wciąż uważasz mnie za żółto-

dzioba? Robię cię w konia, jak chcę, i mam nadzieję, że kiedyś w końcu załapiesz. Sammy jest bystry i dostrzega drobne rzeczy, takie jak nazwisko Tilyou. Zobaczył także bliznę na mojej wardze, zanim zdążyłem zapuścić gęste, krzaczaste wąsy, żeby ją ukryć i zasłonić tym to, co zostało z moich włosów oraz nacięcia na karku i sine znaki na węzłach chłonnych. Możliwe, że wiele w życiu straciłem nie idąc na studia, ale nigdy nie chciałem tam iść i nie wydaje mi się, żebym stracił coś, co byłoby dla mnie naprawdę ważne. Z wyjątkiem być może studentek. Ale ja i tak nigdy nie narzekałem na brak dziewczyn. Nigdy się ich nie bałem; wiedziałem, jak je zdobyć, jak z nimi rozmawiać i za-

dowolić, nawet te starsze. Zawsze miałeś tendencję do priapizmu, powiedział mi Sammy. - Trafiłeś, tygrysie - odpowiedziałem. A teraz powiedz, co to znaczy. - Byłeś jednym wielkim kutasem - odparł, jakby obrażanie mnie sprawiało mu przyjemność. - I nigdy nie miałeś żadnych konfliktów. - Konfliktów? - Nigdy nie miałeś problemów. - Nigdy nie miałem problemów. Nigdy nie miałem też wątpliwości. Moja pierwsza była ode mnie starsza, mieszkała na sąsiedniej ulicy i nazywaliśmy ją Francuzka. Moja druga też była starsza i miała ksywę Wyżymaczka. Jesz-

cze inną poderwałem w firmie ubezpieczeniowej, kiedy pracował tam Sammy też była starsza i wiedziała, że jestem młodszy, ale chciała się ze mną spotykać dalej i kupiła mi nawet dwie koszule na Gwiazdkę. Robiłem to chyba wtedy z każdą dziewczyną, z którą naprawdę chciałem. Z dziewczynami, jak ze wszystkim innym, nawet w wojsku, jest tak, że kiedy dasz ludziom do zrozumienia, czego chcesz, i naprawdę się przy tym upierasz, prawdopodobnie ci na to pozwolą. W Europie, kiedy byłem jeszcze kapralem, mój sierżant pozwalał mi wkrótce decydować za nas obu. Ale nigdy nie miałem dziewcząt z college'u, takich, jakie można zobaczyć na filmach. Przed wojną żaden z na-

szych znajomych nie chodził do college'u i nie nosił się z takim zamiarem. Po wojnie wszyscy zaczęli studiować. Dziewczęta z magazynu „Time”, które poznawałem za pośrednictwem Sammy'ego, zanim się jeszcze ożenił i potem też, nie zawsze uważały mnie za tak atrakcyjnego chłopaka, jakim moim zdaniem byłem, więc wziąłem trochę na wstrzymanie, żeby nie robić mu obciachu. Nawet jego żona Glenda i z początku Claire nie były mną tak olśnione jak ludzie, których znałem w Brooklynie i Orange Valley. Claire uważała, że Glenda zadziera nosa, ponieważ nie jest Żydówką i nie pochodzi z Brooklynu, ale okazało się to nieprawdą. Kiedy zaczęliśmy chorować, najpierw ja, potem ona, a

właściwie nawet wcześniej, gdy zabił się ten ich chłopak, Michael, wszyscy się do siebie zbliżyliśmy. Byliśmy parą, do której mogli się ze wszystkim zwrócić, a Claire przyjaciółką, której Glenda mogła się zawsze zwierzyć. Na Coney Island, Brighton Beach i wszędzie indziej miałem dziewczyny tak często, jak chciałem, i mogłem je nawet poderwać dla innych, również dla Sammy'ego. Najlepiej szło mi w wojsku, w Georgii, Kansas i Oklahomie, gdzie obsługiwałem również mężatki, których mężowie byli daleko. Po czymś takim zawsze miałem lekkiego moralnego kaca, ale nigdy nie powstrzymywało mnie to przed dobrą zabawą, kiedy tylko nadarzyła się

okazja. - Nie wkładaj go do środka - kazały mi czasem obiecywać, dopóki nie uszczęśliwiłem nas obojga, wkładając go do środka. W Anglii w czasie wojny pociupciać mógł sobie każdy Amerykanin, nawet Eisenhower, i czasami mogłem to robić również we Francji, w wiosce albo na farmie, kiedy posuwaliśmy się do przodu, aż do chwili, gdy musieliśmy się cofnąć i wzięto mnie do niewoli razem z wieloma innymi w operacji, której, jak się później dowiedziałem, nadano nazwę kontrofensywy w Ardenach. W Niemczech było zupełnie inaczej, ale nawet tam, w Dreźnie, prawie mi się udało, kiedy jako jeniec wojenny pracowałem w fabryce witamin w

płynie, produkującej syropy dla ciężarnych niemieckich kobiet, które potrzebowały składników odżywczych i nie miały co jeść. To było pod koniec wojny i nienawidziłem wtedy Niemców bardziej niż kiedykolwiek przedtem, ale nie mogłem tego po sobie pokazać. Nawet tam droczyłem się z wartownikami, a także Polkami i innymi kobietami na robotach przymusowych, i być może naprawdę udałoby mi się namówić moich znajomych strażników - wszyscy oni byli albo bardzo starzy, albo odnieśli ciężkie rany na froncie wschodnim - żeby odwrócili wzrok, kiedy wślizgnę się z jedną z nich na parę chwil do jakiejś pakamery. Kobiety nie były zbyt chętne, ale nie miały nic przeciwko - aż do

tego wielkiego nocnego nalotu, kiedy wszystko wokół nas zniknęło z dnia na dzień - razem z tymi kobietami. Inni faceci uważali, że jestem stuknięty, wygłupiając się w ten sposób, ale dzięki temu mieliśmy przynajmniej jakieś zajęcie, zanim skończyła się wojna i mogliśmy wrócić do domu. Anglicy w obozie jenieckim nie mogli mnie rozgryźć. Strażnicy wkrótce mieli mnie powyżej dziurek w nosie i zaczęli się ode mnie opędzać. Wiedzieli, że jestem Żydem. Nie robiłem z tego nigdy tajemnicy. - Herr Reichsmarshal - zwracałem się żartem do niemieckich szeregowców, kiedy tylko musiałem coś przetłumaczyć albo o coś poprosić. „Pierdolony frycu”, mówi-

łem do nich w myślach, już bez żartów. Albo „Ty nazistowski szkopski skurwysynu”. - Herr Rabinowitz - odpowiadali z udawanym szacunkiem. - Mein Name ist Lew - informowałem ich zawsze serdecznie. - Możecie mi mówić po imieniu. - Rabinowitz, jesteś szalony - stwierdził mój pomocnik Vonnegut z Indiany. - W końcu cię za to zabiją. - Nie chcecie się trochę zabawić? - starałem się poprawić wszystkim humor. - Jak możecie znieść tę całą nudę? Założę się, że uda mi się zorganizować potańcówkę, jeśli tylko namówię ich, żeby załatwili jakąś muzykę.

- Beze mnie - oznajmił stary facet o nazwisku Szwejk. - Jestem dobrym wojakiem. Obaj ci faceci znali niemiecki lepiej ode mnie, ale Vonnegut był skromny i nieśmiały, a Szwejk, który bez przerwy skarżył się na hemoroidy i ból w stopach, nie chciał się nigdy do niczego mieszać. A potem któregoś dnia zobaczyliśmy, że do miasta przyjeżdża cyrk. Widzieliśmy plakaty, maszerując do fabryki z naszych kwater w betonowych piwnicach, które przedtem, kiedy wciąż mieli do zarzynania jakieś zwierzęta, służyły jako podziemny magazyn rzeźni. W tym czasie strażnicy bali się już bardziej od nas. W nocy słyszeliśmy nad głowami

samoloty z Anglii, lecące nad wojskowe cele w tym rejonie. Potem dochodził nas czasami huk eksplodujących gdzieś niedaleko setek bomb. Wiedzieliśmy, że od wschodu nacierają Rosjanie. Te karnawałowe plakaty podsunęły mi wspaniały pomysł. - Pogadajmy z komendantem. Może pozwoli nam pójść. Kobietom też. Potrzebujemy jakiegoś urozmaicenia. Ja będę gadał. - Szansa zabawy podnieciła mnie. - Chodźmy spróbować. - Beze mnie - oświadczył dobry wojak Szwejk. - Potrafię wpakować się w wystarczające kłopoty, robiąc wyłącznie to, co mi każą. Pracujące z nami kobiety były wymize-

rowane, obdarte i tak samo brudne jak my i nie sądzę, żeby ktokolwiek z nas czuł wolę bożą. Ja sam byłem chudy jak szczapa i prawie przez cały czas miałem biegunkę, ale to była kolejna szpilka, którą mogłem wsadzać później Claire i kolejny przyczynek do sławy. Mógłbym oczywiście zmyślać, lecz nie lubię tego robić. Pobraliśmy się, zanim jeszcze poszedłem do cywila, zaraz po mojej podwójnej operacji przepukliny w Fort Dix, kiedy wróciłem z niewoli w Niemczech i o mało nie dostałem szału tutaj, w New Jersey, chcąc rozerwać na strzępy dwóch niemieckich jeńców wojennych, którzy widząc czekającą na mnie Claire - byliśmy wtedy

dopiero zaręczeni - zaczęli rechotać i szwargotać coś między sobą. Zobaczyłem ich po raz pierwszy w Oklahomie, tych niemieckich jeńców, i nie mogłem po prostu uwierzyć własnym oczom. Stali na świeżym powietrzu z łopatami i w tej wielkiej wojskowej bazie wydawali się zdrowsi od nas, a także bardziej zadowoleni. I to miała być wojna? Nie według mojego regulaminu. Uważałem, że jeńcy wojenni powinni siedzieć w pierdlu, a nie zabawiać się na świeżym powietrzu i stroić z nas żarty. Krew zalewała mnie na sam ich widok. Pilnowało ich paru rozlazłych żołnierzyków, którzy wydawali się znudzeni i leniwi i trzymali karabiny, jakby były dla nich za ciężkie.

Niemcy mieli coś robić, ale w ogóle się nie przykładali. W bazie przebywało sporo Amerykanów, których złapano na samowolnym oddaleniu się z jednostki i kazano za karę kopać doły w ziemi, a potem zasypywać je, i ci zawsze pracowali ciężej niż którykolwiek ze szkopów. Obserwując ich, coraz bardziej się wściekałem i wreszcie któregoś dnia, nie zdając sobie sam sprawy z tego, co robię, postanowiłem poćwiczyć z nimi mój niemiecki i podszedłem bliżej. - Hej, nie wolno ci tego robić, żołnierzu - zawołał strażnik stojący najbliżej tych dwóch, do których się zbliżyłem, i potruchtał nerwowo w moją stronę. Miał jeden z tych obcych południowych akcen-

tów, do których powoli się przyzwyczajałem. Zaczął nawet opuszczać w dół karabin. - Mam rodzinę w Europie, przyjacielu powiedziałem mu - i wszystko jest w porządku. Posłuchaj, to sam zobaczysz. - I zanim zdążył coś odpowiedzieć, zacząłem nawijać po niemiecku. Kaleczyłem język, ale on o tym nie wiedział. - Bitte. Wie ist Ihr Name? Danke schon. Wie alt sind Sie? Danke vielmals. Wo du kommst hier? Danke. Tymczasem zbliżyło się do nas kilku innych jeńców, a potem podeszło nawet, żeby posłuchać, paru strażników, którzy szczerzyli zęby, jakby czekało ich kolejne organizowane przez wojsko przedstawie-

nie. To też mi się nie spodobało. Co jest, do diabła, pomyślałem, mamy w końcu wojnę czy pokój? Nie przestawałem nawijać. Kiedy nie mogli mnie zrozumieć, zmieniałem wymowę tak długo, aż skapowali, i wtedy wszyscy kiwali głowami i śmieli się, a ja udawałem, że szczerzę zęby z radości widząc, jak stawiają mi dobre stopnie. „Bitte schon, bitte schon”, odpowiadali, kiedy mówiłem „Danke, danke”, dziękując im wylewnie, że uważają, iż jestem „Gut, gut.” Zanim skończyła się ta cała szopka, postarałem się dać im wyraźnie do zrozumienia, że jest tutaj jedna osoba, która nie bawi się tak dobrze, i że tą osobą jestem ja sam. - So, wie geht jetzt? - zapytałem, zata-

czając ręką krąg wokół bazy. - Du, gefallt es hier? Schon? - Kiedy przekonani, że nadal ćwiczymy po prostu niemiecki, odparli, że podoba im się tutaj, zadałem kolejne pytanie: - Gefallen hier besser wie zuhause mit Krieg? Ja? - Założyłbym się, że podobało im się tu bardziej, o wiele bardziej niż w ogarniętych wojną Niemczech. - Jasne odezwałem się do nich po angielsku i wtedy przestali się uśmiechać i zrzedły im miny. Spojrzałem ostrzej w twarz temu, którego zagadnąłem najpierw. - Sprechen du! - poleciłem, świdrując go oczyma, aż zaczął kiwać słabo głową. Widząc jak się kurczy, chciałem wybuchnąć głośnym śmiechem, choć wcale mnie to nie śmie-

szyło. - Dein Name ist Fritz? Dein Name ist Hans? Du bist Heinrich? - A potem sam się przedstawiłem: - Und mein Name ist Rabinowitz. Rabinowitz - powtórzyłem tak, jak mogliby wymówić to nazwisko Niemcy. - Ich bin Lew Rabinowitz, L.R., von Coney Island in Brooklyn, New York. Du kennst? - Po czym przerzuciłem się na jidysz: - Und ich bin a Jid. Fasztejst? - I na angielski: - Jestem Żydem. Rozumiecie? - I z powrotem na mój kulawy niemiecki: Ich bin Jude. Verstehst? - Teraz nie wiedzieli już, gdzie podziać oczy, ale z całą pewnością nie chcieli patrzeć na mnie. Mam niebieskie oczy, które, jak powtarza mi wciąż Claire, potrafią zamieniać się w sople lodu, i bladą europejską gębę, która

błyskawicznie się czerwieni, kiedy śmieję się na całe gardło albo dostaję szału, i nie byłem pewien, czy mi wierzą. Rozpiąłem więc kurtkę polowego munduru i wyciągnąłem blaszkę identyfikacyjną, żeby pokazać im literę J, odbitą na samym dole razem z moją grupą krwi. - Siehst du? Ich bin Rabinowitz, Lew Rabinowitz, und ich bin Jude. Rozumiecie? Dobrze. Danke powiedziałem zgryźliwie, mierząc ich wszystkich chłodnym spojrzeniem tak długo, aż zobaczyłem, że spuszczają oczy. - Danke schon, danke vielmals, fur alles, bitte, i jeszcze raz bitte schon. Przysięgam wam na zdrowie mojej matki, że się wam wszystkim odpłacę. Dziękuję, stary - powiedziałem kapralowi, odwracając się,

żeby odejść. - Cieszę się, że ty też się dobrze bawiłeś. - O czym to wszystko było? - Po prostu ćwiczyłem niemiecki. W Fort Dix nie ćwiczyłem niemieckiego. Krew zalała mnie w ciągu sekundy, kiedy zobaczyłem, jak Niemcy parskają śmiechem i szwargoczą coś na temat Claire. Ruszyłem w ich stronę, zdecydowany załatwić to od ręki i bardziej wściekły, niż byłem kiedykolwiek na froncie. Mój głos był niski i bardzo spokojny, ale żyłka na szyi i szczęce tykała już niczym zegarowa bomba, która nie może się doczekać, żeby wybuchnąć. - Achtung - powiedziałem powoli, cedząc to jedno słowo tak długo, jak tylko

mogłem, aż zatrzymałem się tam, gdzie stali ze swoimi szpadlami, na trawie obok robionej przez nich alejki. Popatrzyli po sobie z ledwo skrywanym uśmiechem, który ich zdaniem nie powinien mi przeszkadzać. - Achtung - powtórzyłem z trochę większym naciskiem na drugą sylabę, jakbym prowadził grzeczną konwersację z nieco przygłuchą osobą w salonie matki Claire w jej domu na północy stanu New York. Przysunąłem twarz tuż do ich twarzy. Miałem rozsunięte wargi, jakbym chciał się roześmiać, ale nawet się nie uśmiechałem. Niemcy chyba jeszcze nie pojmowali, w czym rzecz. Achtung aufpassen - powiedziałem ci-

cho, żeby wywrzeć na nich większe wrażenie. Miny im zrzedły. Zrozumieli, że nie żartuję. Przestali się niedbale garbić i sprawiali wrażenie lekko zagubionych, jakby nie potrafili mnie rozgryźć. Nie wiedziałem wówczas, że zaciskam pięści, nie wiedziałem, dopóki nie zobaczyłem krwi na swoich dłoniach, tam gdzie wbijałem paznokcie. Teraz nie byli już tacy pewni siebie, a ja byłem. Wojna w Europie skończyła się, ale oni byli w niewoli i znajdowali się tutaj, a nie tam. Mieliśmy lato i byli zdrowi, obnażeni do pasa i brązowi od słońca, tak jak ja na plaży na Coney Island jeszcze przed woj-

ną. Wydawali się silni, muskularni i zupełnie nie przypominali tych setek i tysięcy Niemców, których widziałem w niewoli w Europie. Przybyli tu już dawno i nabrali siły i zdrowia na amerykańskim wikcie, podczas gdy mnie marzły nogi w mokrych skarpetkach i butach i łaziły po mnie insekty, których nigdy przedtem nie widziałem: wszy. To byli wcześni jeńcy, szturmowcy z doborowych oddziałów z samego początku wojny, z rocznika, który do tego czasu cały wyrżnięto, poraniono i wzięto do niewoli. Wyglądali zdecydowanie zbyt dobrze jak na mój gust, istniały jednak przepisy Konwencji Genewskiej dla jeńców wojennych i właśnie dzięki nim się tu znaleźli. Ci dwaj byli starsi i

więksi ode mnie, ale nie miałem wątpliwości, że kiedy przyjdzie co do czego, rozerwę ich na strzępy, chociaż byłem osłabiony przez operacje i wychudzony przez wojnę. Może się myliłem. Nie żywiono mnie w niewoli tak dobrze jak ich. - Wie geht's? - zapytałem zdawkowo, przyglądając się im po kolei w sposób, który nie pozostawiał wątpliwości co do tego, że nie jestem tak przyjaźnie nastawiony, jak mogłoby się wydawać. Mój niemiecki był już wtedy całkiem dobry. - Was ist dein Name? Jeden nazywał się Gustav, drugi Otto. Mam dobrą pamięć do imion. - Wo du kommst kier? Jeden pochodził z Monachium. O miej-

scowości, którą wymienił ten drugi, nigdy nie słyszałem. Przemawiałem autorytatywnym tonem i widziałem, że są zaniepokojeni. Nie przewyższali mnie stopniem. Żaden z nich nie mógł być oficerem, a nawet podoficerem, skoro skierowano ich do kopania alejki, chyba że ukryli swoją rangę, tak jak zrobiłem to ja, żeby wyrwać się z obozu jenieckiego i pójść do jakiejś pracy. - Warum du lachen wenn du siehst Lady hier? Ty też - dodałem, wskazując palcem drugiego. - Dlaczego śmiałeś się przed chwilą, spoglądając na tę panią, i co takiego powiedziałeś temu drugiemu, że roześmiał się jeszcze głośniej? Zapomniałem powiedzieć to po nie-

miecku i przerzuciłem się na angielski, ale oni i tak wiedzieli dokładnie, o co mi chodzi, choć nie rozumieli dobrze słów. Nie przejmowałem się tym. Niełatwo było wyrazić całą tę kwestię w obcym języku, ale wiedziałem, że zrozumieją, jeśli się tylko przyłożę. - Warum kast du gelacht wenn du siehst mein Lady hier? Teraz wiedzieliśmy, że zrozumieli, ponieważ nie chcieli odpowiedzieć. Strażnik z pistoletem niczego nie pojmował i nie wiedział, co robić. Bał się mnie chyba bardziej od nich. Zdawałem sobie sprawę z tego, że nie wolno mi z nimi rozmawiać. Claire chciała, żebym dał spokój. Ale ja nie miałem zamiaru. Nic nie

mogło mnie teraz powstrzymać. Zbliżył się do nas młody oficer z frontowymi baretkami, kiedy jednak zobaczył moją twarz, szybko się odsunął. - Niech pan się lepiej cofnie - usłyszałem głos Claire. Ja również miałem frontowe baretki, w tym także Brązową Gwiazdę, którą dostałem we Francji za rozwalenie tygrysa razem z facetem o nazwisku David Craig. Oficer czytał chyba w moich myślach i był dość sprytny, żeby nie wchodzić mi w drogę. Robiłem oficjalne wrażenie i mówiłem ostro jak wszyscy diabli. Mój niemiecki trzymał ich wszystkich na dystans i pamiętałem, żeby ani na chwilę nie ściszać głosu.

- Antworten! - krzyknąłem. - Du verstehst was ich sage? - Ich verstehe nicht. - Wir haben nicht gelacht. - Keiner hat gelacht. - Jesteś kłamcą, Otto - odparłem po niemiecku. - Rozumiesz i śmiałeś się. Gustav, sag mir, Gustav. Was du sagen zu - wskazałem na Claire - uber mein Frau hier. Beide lachen, was so komisch? - Nie byliśmy jeszcze małżeństwem, ale nic mi nie szkodziło powiedzieć, że jest moją żoną, po prostu żeby przykręcić śrubę. To jest moja żona - powiedziałem po angielsku, żeby usłyszał mnie oficer. - Jakie świństwa o niej opowiadaliście? - Ich habe nichts gesagt. Keiner hat ge-

lacht. - Sage mir! - rozkazałem. - Ich habe es vergessen. Ich weiss nicht. - Gustav, du bist auch ein Lugner, und du wirst gehen zu Holle fur dein Luge. Pójdziecie obaj do piekła za wasze kłamstwa i za sprośne słowa na temat tej młodej damy, nawet jeśli będę musiał was tam osobiście zagonić. A teraz Schaufeln hinlagen! Pokazałem szpadle. Położyli je bojaźliwie na ziemi i czekali. Ja również czekałem. - Schaufeln aufhaben! - powiedziałem bez uśmiechu. Rozejrzeli się żałośnie dookoła, a potem podnieśli szpadle i stali nie wiedząc, co z

nimi zrobić. - Dein Name ist Gustav? - zapytałem po kolejnej półminucie. - Dein Name ist Otto? Jawohl? Du sein von Munchen? Und du sein von... Ach wo! Tak naprawdę nie obchodziło mnie, skąd pochodzi. - Mein Name ist Rabinowitz. Lewis Rabinowitz. Ich bin Lewis Rabinowitz, z Coney Island, z Zachodniej Dwudziestej Piątej, pomiędzy Railroad i Mermaid Avenue, bei Karussell przy promenadzie. - Czułem, jak wali mi puls w kciukach, kiedy wyjąłem swoją blaszkę identyfikacyjną, żeby mogli się przyjrzeć tej literce J i żeby dodatkowo się upewnić, że wiedzą, o czym mówię, kiedy przerzuciłem się na jidysz. - Und ich bin a Jid. - A

potem na niemiecki: - Ich bin ein Jude, Judish. Verstehst du jetzt? Nie byli już tacy brązowi i nie wydawali się tacy duzi. Czułem się bardzo spokojny i jak nigdy jeszcze pewny siebie. Ja, L.R., Louie Rabinowitz z Coney Island. Nie było potrzeby dalej ich besztać. - Jetzt... noch einmal - powiedziałem z nienawistnym uśmiechem, który według Claire jest gorszy od grymasu trupiej czaszki. Odłożyli szpadle, kiedy im kazałem, a potem podnieśli je, jakbym ich w tym wyćwiczył. - Sagen hast du schlecht gesagt, wie er hat gesagt, wie du gesehen Dame hier? - Nein, mein Herr. - Hast du mit gelacht wenn als er hat

gesagt schlechte? - Nein, mein Herr. - Znowu kłamiecie obydwaj, i całe szczęście, bo połamałbym wam obu gnaty, gdybyście przyznali, że śmieliście się z niej albo powiedzieliście jakieś świństwo. Geh zur Arbeit - poleciłem, odwracając się od nich z niesmakiem. - Są znowu pańscy, kapralu. Dziękuję, że dał mi pan szansę. - To nie było zbyt miłe, Lew - odezwała się Claire. - Nie wolno panu robić takich rzeczy, sierżancie - stwierdził oficer. Nie wolno panu mówić do nich w ten sposób. Zasalutowałem z szacunkiem.

- Znam zasady Konwencji Genewskiej, panie kapitanie. Byłem u nich w niewoli. - O co tu w ogóle chodziło? - Popatrzyli na moją narzeczoną, panie kapitanie, i powiedzieli jakieś świństwo. Dopiero wróciłem do domu. Z moją głową nie wszystko jest jeszcze w porządku. - Rzeczywiście masz nie po kolei w głowie, Lew powiedziała Claire, kiedy tylko zostaliśmy sami. - A gdyby nie zrobili tego, co im kazałeś? - Uspokój się, mała. Zrobili to, co kazałem. Musieli. - Dlaczego? A gdyby wtrącił się ten strażnik? Albo oficer? - Nie mogli się wtrącić. - Skąd wiesz?

- Po prostu wiem. - Dlaczego nie mogli? - Mówię ci, że nie mogli, i musisz mi po prostu uwierzyć. Pewne rzeczy dzieją się dokładnie tak, jak chcę. Nie pytaj mnie, dlaczego. Obrazili cię i robiąc to, obrazili również mnie. Musiałem wbić im do łbów, że nie wolno im tego robić. - Byliśmy już wtedy zaręczeni. - Jesteś moją narzeczoną, Moją Fraulein. Wściekłbym się na każdego, kto spojrzałby na ciebie i powiedział jakieś świństwo, i to samo zrobiliby mój ojciec i moi bracia, gdyby zobaczyli kiedyś jakiegoś faceta, który naśmiewa się z ciebie albo którejkolwiek z moich sióstr. Dosyć o tym, moja droga. Wracajmy do szpitala. Musimy się pożegnać z Hermannem

Germanem. - Już dosyć zabawiałeś się z Hermannem, Lew. Jeśli masz ochotę robić z nim to, co przedtem, poczekam na dole i napiję się coli. Nie uważam, żeby to było zabawne. - Pewnie w to nie uwierzysz, dziecko, ale ja też nie uważam tego za zabawne. Nie dlatego to z nim robię. Problem z Claire polegał wówczas na tym - co widzieli i dawali mi do zrozumienia Sammy i Winkler - że miała naprawdę duże cycki. A kłopot ze mną, że szybko robiłem się zazdrosny i gotów byłem zatłuc każdego faceta, który je zauważył, łącznie z Sammym i Winklerem. Tak więc wszyscy czterej pojechaliśmy

jednego dnia się zaciągnąć i wszyscy czterej wróciliśmy do domu. Ale Irving Kaiser z sąsiedniej kamienicy zginął podczas ostrzału artyleryjskiego we Włoszech i nigdy już go nie zobaczyłem. Sonny Ball poległ w identyczny sposób, Freddy Rosenbaum stracił nogę, a Manny Schwartz wciąż chodzi z hakiem zamocowanym w sztucznej ręce i od dawna nie jest mu z tego powodu do śmiechu. Solly Moss został postrzelony w głowę i od tej pory nie słyszy zbyt dobrze. Jak na takie małe osiedle w tak małej dzielnicy ponieśliśmy dość duże straty i wygląda na to, że gdzie indziej też została ranna i zginęła masa ludzi, powiedział mi kiedyś Sammy. Zgodziłem się z nim. Ale tamtego dnia,

kiedy szliśmy się zaciągnąć, nie sądziliśmy, że naprawdę grozi nam jakieś niebezpieczeństwo. Szliśmy na wojnę, nie mając pojęcia, czym jest. Większość z nas ożeniła się młodo i żaden nie wiedział nic o rozwodach. Rozwody były dla gojów, dla bogaczy, o których czytaliśmy w gazetach i którzy jeździli do Reno w Nevadzie, bo tam można to było łatwiej załatwić. Dla kogoś takiego jak Glenda Sammy'ego i jej pierwszy mąż, który lubił sobie podupczyć na boku i gówno go obchodziło, czy ktoś o tym wie. Dzisiaj nawet jedna z moich córek wzięła rozwód. Kiedy usłyszałem, że jej małżeństwo się rozpada,

chciałem natychmiast wybrać się do mojego eks-zięcia i gołymi rękoma ustalić podział majątku. Claire kazała mi się przymknąć i zabrała mnie na Karaiby, żebym ochłonął. Sammy Singer był jedynym z moich znajomych, który czekał dłużej z ożenkiem, a potem ożenił się z tą swoją siksą z trójką dzieci i jasnobrązowymi, przechodzącymi prawie w blond włosami. Ale Sammy Singer był zawsze trochę inny, niski, cichy i myślący. Był odmieńcem i poszedł na studia. Ja też byłem dość sprytny i jako były żołnierz mogłem dostać rządowe stypendium, ale zdążyłem się już ożenić i miałem do roboty lepsze rzeczy niż ponowne chodzenie do szkoły, a poza tym bardziej mi się spieszyło, żeby czegoś

dokonać. To był kolejny powód, dla którego nigdy nie lubiłem Johna Kennedy'ego i nikogo z jego otoczenia, kiedy już znalazł się w świetle reflektorów i zaczął się zachowywać jak zbyt pewny siebie aktor. Potrafię rozpoznać faceta, któremu się spieszy. Gdy go zastrzelili, uroniłem łezkę, powiedziałem „źle się stało” i jeszcze tego samego dnia wróciłem do roboty, żeby powoli nabierać teraz antypatii do Lyndona Johnsona. Nie lubię picerów i ludzi, którzy za dużo mówią, a to właśnie robią prezydenci. Ostatnio rzadko kiedy czytam gazety. Nawet wtedy nie bardzo rozumiałem, dlaczego facet z głową na karku, taki jak Sammy Singer, idzie na studia, żeby studiować literaturę angielską, którą może

przecież czytać w wolnym czasie. Kiedy skończyłem trzynaście lat i byłem w odpowiednim wieku, żeby pójść do szkoły średniej, dostałem się do technikum w Brooklynie, co nie było wówczas takie łatwe. Byłem dobry w takich rzeczach jak matematyka, rysunek techniczny i kilka innych przedmiotów, z którymi, co wiedziałem już wcześniej, nie powinienem mieć żadnych kłopotów. A potem, po skończeniu szkoły, zapomniałem prawie wszystko oprócz arytmetyki i poszedłem pracować na złomowisku u mojego ojca razem z bratem i jednym ze szwagrów, który mieszkał z moją najstarszą siostrą w suterenie, w należącej już wtedy do naszej rodziny dużej, mieszczącej cztery miesz-

kania kamienicy z werandą. Arytmetyka przydała mi się chyba głównie w beziku, podczas licytacji i rozgrywki. W jednej i w drugiej radziłem sobie dość dobrze, grając na deptaku i plaży z Żydami ze Starego Świata, z Rosji, Węgier, Polski i Rumunii. Usta nie zamykały się im nawet podczas gry. Gadali o kartach, o żydowskich gazetach i o Hitlerze, którego zacząłem nienawidzić bardzo wcześnie, tak samo wcześnie jak i oni, a także o Trockim, Mussolinim i Franklinie Delano Roosevelcie, którego lubili, w związku z czym polubiłem go i ja. Mógłbym się założyć, że na Coney Island nigdy nie było ani jednego Żyda głosującego na republikanów, z wyjątkiem być może mo-

jego szwagra Phila, który zawsze był i wciąż jest przeciwko wszystkiemu, za czym jest cała reszta. Mój ojciec nie miał zbyt wysokiego zdania o moim talencie do kart, ale gdy zapytałem go, co innego mogę robić w czasie wolnym od pracy, nie wiedział. Kiedy czegoś nie wiedział, nie chciał o tym mówić. W wojsku nie było prawdziwego bezika, zarabiałem więc pieniądze, grając w blackjacka, pokera i kości. Prawie zawsze wygrywałem, bo zawsze wiedziałem, że wygram. Jeśli czułem, że mogę nie wygrać, nie brałem kart do ręki. Nawet kiedy przegrywałem, nie były to duże sumy. Potrafiłem odgadnąć po minucie, czy gracze są tak

samo dobrzy jak ja, czy idzie im karta, i wiedziałem, kiedy zaczekać. Teraz arytmetyka przydaje mi się do obliczania rabatów, kosztów i ulg podatkowych. Potrafię rachować, nie zdając sobie nawet sprawy, że to robię, mniej więcej tak samo szybko jak mój pracujący przy komputerze główny księgowy i dziewczyny w jego dziale. Nie zawsze mam rację, ale prawie nigdy się nie mylę. Kiedy wpadłem na pomysł dostarczania rurami oleju opałowego do ogrzewania mieszkań, wcale nie byłem pewien, że to wypali, nawet gdy znalazłem odpowiedni licznik. Z olejem dostarczanym rurami nie trzeba było umieszczać w każdym domu osobnego zbiornika, a firma będąca właścicielem instalacji mogła

sprzedawać ludziom paliwo. Ale ja od początku bałem się, że faceci z dużych firm naftowych mogą nie potraktować mnie poważnie, kiedy się do nich zwrócę. Zwróciłem się do nich i nie potraktowali mnie poważnie. Gdy się spotkaliśmy, nie byłem sobą. Miałem na sobie trzyczęściowy garnitur i zupełnie inną osobowość, czułem bowiem, że moja własna może nie przypaść im do gustu. Nie przypadła im do gustu i ta druga. Znalazłem się poza swoją sferą i uświadomiłem to sobie natychmiast, próbując dostać się do tej, do której należeli oni. Istniały pewne granice, a ja domyślałem się od samego początku, że moich nie wyznacza niebo. Wojna, ze swoim boomem budowla-

nym i brakami materiałów, okazała się bardzo korzystna nawet dla mnie. Zarobiliśmy masę forsy na rozbiórkach i na pierwszym pożarze Luna Parku, zaraz po wojnie, kiedy zoperowano mi przepuklinę i zjawiłem się ponownie, silny jak byk, na złomowisku. Odkryłem, że wciąż lubię ciężko harować razem z moimi braćmi, szwagrem i staruszkiem. Smoky Rubin i ten czarny facet odeszli, ale mieliśmy innych, kiedy ich potrzebowaliśmy, a także dwie ciężarówki i jeszcze jedną, którą wynajmowaliśmy na tydzień. Ale ja nienawidziłem brudu, nienawidziłem smarów, zanieczyszczeń i zgniłego odoru oceanu, którym przesiąknięte były gazety z plażowych koszy na

śmieci, przywożone nam przez szmaciarzy ciągnących albo popychających przed sobą swoje wózki. Bałem się brudu i powietrza, którym oddychaliśmy. Bałem się robactwa. Stare gazety przychodziły czasem razem z martwymi krabami, pokrytymi piaskiem małżami, wodorostami, skórkami pomarańczy i innego rodzaju brudami, a my wrzucaliśmy to wszystko do środka wielkich bel z makulaturą, które wciąż wiązaliśmy ręcznie drutem i obcęgami. Istnieją już specjalne maszyny do wiązania bel, powiadomił nas mentorskim tonem Winkler któregoś razu, kiedy nie mając nic lepszego do roboty przylazł, żeby popatrzeć, jak harujemy jak woły, i zaczekać, aż skończymy. Potrafił znaleźć

maszyny do wszystkiego, również z drugiej ręki. Prawdziwy szczyt techniki, mówił o nich. Nie bardzo wiedziałem, co to miało oznaczać. Wyszukał gdzieś swoje stanowiące szczyt techniki maszyny do cięcia wojskowych filmów lotniczych na kawałki pasujące do normalnych aparatów i zamierzał zarobić na tym pierwszych parę milionów, zanim Eastman Kodak zmądrzy się, zainstaluje odpowiednie urządzenia i przejmie z powrotem cały rynek. Ludzie żenili się, rodzili dzieci i chcieli mieć zdjęcia swoich pociech. - Nie zawracaj mi głowy maszynami, nie chcę twoich maszyn - burczał mój stary na Winklera, zgrzytając sztucznymi

szczękami i mówiąc z tym swoim niewyraźnym polsko-żydowskim akcentem, którego Claire nie słyszała chyba ani razu, dopóki nie zaczęła ze mną chodzić i sypiać w pokoju razem z moimi siostrami. Była Żydówką z północy stanu, gdzie sprawy wyglądały inaczej niż na Coney Island, a jej rodzice urodzili się oboje w tym kraju, co też ich od nas różniło. Spotkaliśmy się, kiedy wynajęli domek na lato w Sea Gate, żeby opalać się na plaży i kąpać w oceanie mieliśmy jedną z najlepszych plaż, kiedy woda nie była zanieczyszczona kondomami i innymi świństwami ze ścieków i toalet wielkich transatlantyków, które przepływały obok prawie każdego dnia w drodze do portu. Nazywaliśmy kondomy

„białymi rybkami z Coney Island”, a śmieci i inne unoszące się na wodzie plugastwa „watch-out”. Na kondomy mieliśmy również inną nazwę. Nazywaliśmy je mętami. Teraz określamy w ten sposób tych kutasów w Waszyngtonie. Takich jak Noodles Cook i być może nowy lokator Białego Domu. - Mam swoje własne maszyny, te dwie tutaj - mówił z uśmiechem stary, prężąc muskuły. Miał na myśli ręce i ramiona. - I jeszcze trzy kolejne, tam za mną. - Miał na myśli mnie, mojego brata i szwagra. Moje maszyny są żywe i nie kosztują zbyt wiele. Ciągnijcie, ciągnijcie! wołał. - Nie stójcie w miejscu, nie słuchajcie go. Mamy rury do pocięcia, a potem musimy się jesz-

cze zająć tymi bojlerami. I jego trzy żywe maszyny wracały do pracy, manipulując obcęgami, długimi szczypcami i stalowymi drutami, które zaciągaliśmy w węzły, starając się osłaniać oczy i jaja na wypadek, gdyby któryś z nich strzelił. Pakowaliśmy jedną belę na drugą i wtedy obie trzęsły się i kołysały w sposób, który Claire uważała za erotyczny, zupełnie jakby taki wielki facet jak ja kołysał się na dziewczynie takiej jak ona. Stary przekonał się do Claire od samego początku, gdy zaczęła się pojawiać na złomowisku, przyglądając się nam i starając się pomóc, żebym mógł skończyć wcześniej, kiedy byliśmy umówieni na randkę. Polubił ją także dlatego, że spędzała dużo

czasu na rozmowach z moją matką, z którą od pewnego czasu niełatwo było się porozumieć. Drobne podarki, które przynosiła na urodziny i święta, zawsze opakowane były w specjalny papier do prezentów. Papier do prezentów? Claire była pierwszą znaną nam osobą, która zawijała podarki w świąteczny papier. Zanim się pojawiła, kto w całej rodzinie, w całym naszym świecie Coney Island słyszał kiedyś o papierze do prezentów? Albo o kieliszkach do wina? Nikt w całej rodzinie nie był pewien, jak wyglądają, ale ja wiedziałem, że chcę je mieć, gdy tylko mi o nich powiedziała, i odbyłem na ich temat rozmowę z pewnym Włochem, niejakim Rockym, od którego kupowałem różne rze-

czy. Rocky lubił mnie i lubił bezpośredni styl bycia Claire. Kiedy wyprowadziliśmy się od starych i zająłem się podobnie jak Rocky kupnem placów i budową domów, wyświadczaliśmy sobie czasami wzajemnie drobne przysługi. Rocky lubił panienki, blondynki i rude, porządnie wymalowane, na wysokich obcasach i z dużym biustem, ale z wielkim szacunkiem odnosił się do żon, do mojej i do swojej własnej. Ojciec Claire nie żył, a mój ojciec już na samym początku zabronił mi spać z nią w jej mieszkaniu, nawet gdyby w domu była jej matka. - Posłuchaj, Louie - powiedział - posłuchaj mnie dobrze. Ta dziewczyna jest sierotą. Nie ma ojca. Ożeń się z nią albo zo-

staw ją w spokoju. Wcale nie żartuję. Postanowiłem się z nią ożenić i myśląc o tym odkryłem, że pragnę, aby moja żona była dziewicą. Zdziwiło mnie to, ale takim właśnie okazałem się facetem. Musiałem przyznać, że za każdym razem, kiedy namówiłem dziewczynę do grzechu, potem nie myślałem o niej zbyt wiele, mimo że na ogół chciałem przespać się z nią jeszcze raz. I nawet sześć lat później, kiedy Sammy ożenił się z Glendą z jej trójką dzieci, nadal nie mogłem zrozumieć, jak mężczyzna taki jak on czy ja może ożenić się z dziewczyną, która pieprzyła się z kimś innym, zwłaszcza kimś, kto jeszcze żyje, i robiła to wiele razy, z więcej niż jednym facetem. Wiem, że to śmieszne, ale taki

właśnie się stałem. I wciąż taki jestem. W życiu naszych dwóch córek dzieją się rzeczy, na temat których Claire i ja nie usiłujemy się już nawet dłużej kłócić. Nie uwierzyłyby mi, gdybym powiedział, że ich matka aż do naszego ślubu była dziewicą. A Claire kazała mi przysiąc, że nigdy o tym nikomu nie powiem. Kiedy Claire złości się na mnie, zazwyczaj ustępuję, ale nigdy nie robię tego ze strachu. Nie bałem się w wojsku i w obozach jenieckich, nawet w ogniu i pod ostrym artyleryjskim ostrzałem, kiedy nacieraliśmy przez Francję i Luksemburg w kierunku granicy niemieckiej, nawet kiedy podnosząc wzrok znad śniegu po tej wiel-

kiej grudniowej niespodziance zobaczyłem niemieckich żołnierzy z naoliwioną bronią i w eleganckich nowych białych mundurach i cała nasza grupa została wzięta do niewoli. Ale bałem się szczurów na naszym złomowisku. I nienawidziłem brudu, zwłaszcza kiedy wróciłem z wojny. Nawet jedna mysz obok podłogowej listwy wystarczała, żeby zrobiło mi się niedobrze i żebym trząsł się przez całą minutę, tak jak trzęsę się teraz, gdy poczuję smak zielonych jabłek mojej matki albo tylko go sobie przypomnę. A kiedy w końcu założyłem własny interes w miasteczku odległym o dwie i pół godziny drogi od naszego domu w Brooklynie, najlepszym miejscem, jakie

mogłem znaleźć, był budynek zbankrutowanej fabryki pułapek na myszy, przy kolejowej bocznicy obok dworca, budynek, w którym, gdy go obejmowałem, grasowały tabuny tych gryzoni. Każdego dnia obrzydzeniem napełniał mnie brud za paznokciami i zawsze się go wstydziłem. Wstydziliśmy się wszyscy. Po skończonej robocie szorowaliśmy się do czysta zimną wodą ze szlaucha, która była wszystkim, co mieliśmy. Zajmowało to może z godzinę. Nawet w zimie polewaliśmy się i myliśmy twardymi ryżowymi szczotkami i ługiem. Nie chcieliśmy iść do domu, mając na sobie cały ten gnój. Nienawidziłem żałoby za paznokciami.

W Atlancie, w wojsku, odkryłem manikiur - razem z sałatką z krewetek i befsztykiem filet mignon - potem w Anglii odkryłem go ponownie, a we Francji podczas ofensywy, robiłem sobie manikiur, kiedy tylko mogłem. Gdy wróciłem na Coney Island, zawsze chciałem mieć zadbane paznokcie. Nawet w szpitalu, w chwilach, kiedy czuję się najbardziej podle, wciąż dbam o czystość, a manikiur jest jedną z rzeczy, o których nigdy nie zapominam. Claire już przed ślubem znała się na manikiurze. Po ślubie należało to do naszej gry miłosnej. Lubiła również pedikiur, a także drapanie po plecach i masaż stóp. Ja lubiłem trzymać jej palce u nóg. Zacząłem jeździć dobrym samochodem,

kiedy tylko zarobiłem dość pieniędzy, a drugi, tak samo dobry, kupiłem Claire, gdy zarobiłem kolejne pieniądze, i nie musieliśmy więcej jeździć na randki firmową półciężarówką. Odkąd odkryłem szyte na miarę garnitury, nigdy nie chciałem chodzić w czymś innym. Kiedy Kennedy został prezydentem, okazało się, że obaj zamawiamy garnitury u tego samego krawca w Nowym Jorku, ale musiałem przyznać, że ja w moim nigdy nie wyglądałem tak dobrze, jak on w swoim. Sammy zawsze powtarzał, że nie umiem się ubierać; Claire twierdziła to samo i być może mieli rację, ponieważ nigdy nie zwracałem zbyt wielkiej uwagi na takie rzeczy jak kolory i styl, pozwalając krawcom decydować za

siebie. Ale wiedziałem dosyć, żeby czuć się jak pan, paradując w szytym na miarę garniturze, który kosztował ponad trzysta doków z podatkiem obrotowym i mógł kosztować nawet pięćset. Teraz można je kupić za półtora tysiąca, a nawet za dwa, ale ja nadal nie dbam o cenę i mam ich więcej niż czasu, żeby je nosić, ponieważ moja waga zmienia się znacznie pomiędzy remisjami, a wkładając garnitur chcę zawsze wyglądać jak najbardziej elegancko i robię manikiur za każdym razem, kiedy się ubieram i gdzieś wychodzę. Noszę bawełniane koszule, wyłącznie bawełniane. Żadnego nylonu, żadnego poliestru, żadnych nie gniotących się „upierz i noś”. I żadnej egipskiej bawełny, ani

razu, odkąd powstał Izrael i doszło do wojny w 1948 roku. Kiedy Milo Minderbinder i jego spółka M i M zaangażowała się na dużą skalę w egipską bawełnę, przestałem montować ich sedesy i umywalki, a także sprowadzać ich materiały budowlane do mojego składu. Winkler wie, że wcale mi się to nie podoba, ale wciąż kupuje ziarno kakaowe Minderbindera do produkcji swoich wielkanocnych króliczków, które zawsze wyrzucamy, ilekroć przysyła nam je w prezencie. Ser odkryłem jednocześnie z Karaibami. Francuski ser. Pokochałem francuskie sery w dniu, kiedy ich po raz pierwszy spróbowałem. A Martynika, Gwadelupa i później

St. Bart stały się naszym ulubionym miejscem zimowych wakacji na Karaibach właśnie z powodu serów. Europa nie wywarła na mnie większego wrażenia. Pojechałem raz do Francji i raz do Hiszpanii i Włoch, ale nigdy nie zależało mi, żeby wracać do jednego z tych miejsc, gdzie nie mówią w moim języku i nie potrafią się zorientować, za jakiego rodzaju osobę się uważam. A potem któregoś dnia, kiedy bawiliśmy się świetnie z Claire zaraz po zakupie dwóch parceli w St. Maarten za cenę, o której wiedziałem, że wkrótce okaże się bardzo dobra, zjadłem kawałek sera, który zawsze lubiłem, na kromce chleba, który lubiłem również - to był chyba ser St. Andre, tak mi się przynajmniej zdaje - i

trochę później poczułem, jak wraca ten smak zielonych jabłek, którego nigdy nie potrafiłem zapomnieć, palący kwaśny smak, który pamiętałem z czasów, kiedy byłem chory jako dziecko. Przestraszyłem się, że coś złego dzieje się w moim wnętrzu. Szyja zrobiła mi się sztywna i miałem wrażenie, że puchnie wszerz. Sammy powiedziałby, że musiała puchnąć wszerz, bo nie mogła puchnąć wzdłuż. Teraz mogę się z tego śmiać. To było coś więcej niż niestrawność. Aż do tamtej chwili nigdy nie było mi niedobrze, bez względu na to, ile jadłem i piłem, i nie wydaje mi się, żebym kiedykolwiek czuł się chory w dorosłym wieku. W wojsku byłem często zziębnięty i brudny i potrzebowałem wię-

cej snu i lepszego żarcia, ale nie sądzę, żebym kiedykolwiek obawiał się, że grozi mi jakaś choroba albo że przydarzy mi się coś złego i niezwykłego. Nawet kiedy ten snajper trafił w głowę kaprala o nazwisku Hammer, gdy staliśmy obaj obok dżipa i rozmawialiśmy, oddaleni od siebie nie więcej niż kilkanaście cali. Kapral meldował, że miasteczko jest puste i możemy je zająć. Fakt, że kula trafiła jego, a nie mnie, w ogóle mnie nie zdziwił. Wcale nie sądziłem, że miałem szczęście. Byłem przekonany, że tak musiało się po prostu stać. - Wracajmy jutro do domu, kochanie powiedziałem Claire, czując z powrotem ten stary, mdlący zapach zielonych jabłek, a potem, kiedy poszliśmy do naszego po-

koju i trochę się zabawiliśmy, posłużyłem się wymówką: - Sądzę, że powinienem załatwić coś w Newburgh, coś, co może się okazać korzystne dla nas obojga. Pokochaliśmy się i poczułem się lepiej, a potem czułem się dobrze nawet po powrocie do domu. Ale żeby się upewnić, poszedłem do doktora. Emil zbadał mnie i nic nie znalazł. Nadal nie wiem, czy nie powinien zbadać mnie wtedy dokładniej i czy to w ogóle miało jakieś znaczenie. Emil mógł łatwo uwierzyć, że to, co dolegało mi na wyspie, nie było tym, co dolega mi obecnie. Nie boję się ludzi, ale coraz bardziej boję się zielonych jabłek. Pierwszy raz w moim życiu, kiedy pa-

miętam, że źle się poczułem, moja matka powiedziała, że zachorowałem, bo zjadłem zielone jabłka, które trzymała w paterze, żeby je upiec albo użyć do czegoś innego. Nie wiem, czy je naprawdę zjadłem. Ale zawsze potem, kiedy czułem się źle, robiło mi się niedobrze i wymiotowałem, podczas świnki, wietrznej ospy i raz podczas infekcji gardła, matka składała winę na te same zielone jabłka i po jakimś czasie, mimo że nie jadłem w ogóle zielonych jabłek, zacząłem jej wierzyć, ponieważ smak wymiotów był zawsze taki sam. I wciąż wierzę, ponieważ za każdym razem, kiedy robi mi się niedobrze, przed naświetlaniem i przed chemioterapią, podczas naświetlania i podczas chemiote-

rapii, a także po naświetlaniu i po chemioterapii, czuję smak zielonych jabłek. Czułem moje zielone jabłka także po operacji przepukliny. A kiedy po raz pierwszy naprawdę się źle poczułem, wracając do domu z weekendu, który spędziliśmy w domu Sammy'ego razem z jego kilkoma wesołymi kumplami z „Time'a”, i miałem wrażenie, że puchnie mi szyja, tak że nie mogłem obrócić głową i dalej prowadzić, a potem zasłabłem przy kierownicy, zwymiotowałem przez odsuniętą szybę i zacząłem coś półprzytomnie bełkotać, bełkotałem, jak powiedziała mi później Claire, właśnie o zielonych jabłkach. Dzieciaki, które siedziały z tyłu naszego kombi i których mieliśmy już wtedy trójkę, mówiły to

samo. Ludziom, którzy dziwili się, dlaczego tak późno wracamy do domu, powiedzieliśmy, że to zatrucie pokarmowe, bo sami tak z początku myśleliśmy. Potem mówiliśmy, że to angina. Potem, że mononukleoza. Potem, że gruźlica węzłów chłonnych. Kiedy siedem lat później wylądowałem po pierwszym poważnym ataku w szpitalu w mieście i Claire powiedziała Glendzie, co to naprawdę jest, okazało się, że oboje z Sammym od dawna wiedzieli albo się domyślali. Glenda znała się na rzeczy, bo jej były mąż chorował na inny rodzaj raka, a Sammy, jak wiadomo, był sprytny, bo co tydzień czytał od deski do deski swojego „Time'a”.

Claire nigdy przedtem nie spotkała takiej rodziny jak nasza, z matką i ojcem mówiącymi brooklyńsko-żydowskim akcentem, ani nie chodziła z takim facetem jak ja, który odbił ją komuś innemu na podwójnej randce w ciemno, który mógł robić wszystko, co chciał, i którego przyszłość leżała podobno w złomie. Ten ostatni pomysł niezbyt mi się podobał, ale nie dawałem tego po sobie poznać, dopóki nie zostaliśmy małżeństwem. - W złomie nie ma przyszłości, bo jest go zbyt wiele - mądrzył się Winkler, zanim po raz pierwszy poszedł z torbami. Nadwyżki są zawsze złe, Louie. Gospodarka potrzebuje niedoborów. To właśnie jest dobre w monopolach: utrzymują na

niskim poziomie podaż tego, za czym chodzą ludzie. Kupiłem praktycznie za bezcen pochodzący z wojskowych nadwyżek lotniczy film Eastmana Kodaka, którego nikt nie chce, ponieważ jest go za dużo, i zmieniłem go w normalny kolorowy film do aparatów, które wszyscy mają. Wszyscy się żenią i mają dzieci, nawet ja, wszyscy chcą mieć kolorowe zdjęcia i nie starcza im filmów. Eastman Kodak jest bezradny. To ich film, więc nie mogą mi zarzucić złej jakości. Używam ich nazwy, a oni nie są w stanie sprzedawać za tak niską cenę. Pierwsze zamówienie, które dostałem po rozesłaniu ofert, było od Eastmana Kodaka, na cztery rolki. Chcieli się

zorientować, co ja takiego kombinuję. Eastman Kodak wraz z Winklerem szybko odkryli, że lotniczy film, który był dobry na wysokości dziesięciu tysięcy stóp, zostawia grube ziarno na twarzach dzieci i młodych panien i Winkler znowu wylądował za kierownicą naszej ciężarówki, którą prowadził w dni, kiedy go potrzebowaliśmy, dopóki nie zaczął piec oblanych miodowym lukrem i czekoladą pączków w pierwszej cukierni, z którą się związał, i dopóki nie wyprowadził się do Kalifornii i nie kupił swojej pierwszej fabryki czekoladowych cukierków, na której też nie zbił majątku. Przez dwadzieścia lat podsyłałem mu co jakiś czas szmal, nic nie mówiąc o tym Claire, która przez dwa-

dzieścia lat, również nic mi o tym nie mówiąc, wysyłała mu pieniądze, kiedy tylko był w potrzebie. Zanim wyszedłem do cywila, Claire, jeszcze dziecko wtedy, namawiała mnie całkiem serio, żebym zaciągnął się na stałe. Nęciła ją perspektywa ciągłych podróży. - Chyba żartujesz - powiedziałem jej w szpitalu, świeżo po powrocie z Drezna, leżąc na plecach po przebytych operacjach. Nazywam się Louie, nie zupak. Jakich podróży? Do Georgii? Do Kansas? Do Fortu Sill w Oklahomie? Nie ma mowy. Claire pomagała nam na złomowisku, odbierając telefony i prowadząc księgi,

kiedy moja starsza siostra Ida musiała siedzieć w domu z matką. I zajmowała się matką, kiedy Ida była w warsztacie. Potrafiła częściej od nas sprawić, że na twarzy staruszki pojawiał się uśmiech. Matka coraz bardziej dziwaczała, cierpiąc na schorzenie, które lekarz określił jako stwardnienie naczyń krwionośnych mózgu, jak powiedział, całkiem naturalne w jej wieku, i które było prawdopodobnie chorobą Alzheimera, czymś, co dzisiaj być może także powinniśmy traktować jako coś naturalnego, podobnie jak Dennis Teemer traktuje raka. Claire wciąż nie jest dobra w rachunkach i trochę mnie to teraz martwi. Potrafi dość dobrze dodawać i odejmo-

wać, zwłaszcza jeśli dać jej ręczny kalkulator, a nawet dzielić i mnożyć, ale zupełnie gubi się w ułamkach i procentach i nie rozumie arytmetyki podwyżek, obniżek i odsetek. Wówczas jednak radziła sobie dość dobrze z prowadzeniem ksiąg i to było wszystko, czego wymagał od niej stary od czasu, kiedy chcąc pomóc nam wcześniej skończyć, zaczęła wrzucać kawałki miedzi i mosiądzu do ostatniej tego dnia beli makulatury. Ojciec nie mógł w to uwierzyć; jego jęk wstrząsnął ścianami warsztatu i wypłoszył wszystkie nasze szczury, myszy i karaluchy, które wybiegły w popłochu na McDonald Avenue. - Próbuję wam tylko pomóc - wyjaśniła. - Myślałam, że chcecie, żeby bele były

cięższe. Roześmiałem się głośno. - Ale nie obciążamy ich mosiądzem wyjaśniłem. - Ani miedzią - dodał mój brat i również się roześmiał. - Gdzieś ty chodziła do szkoły, cackele? - zapytał ją stary, poruszając swymi sztucznymi szczękami z trochę innym zgrzytem, który wydawał, kiedy był naprawdę w dobrym humorze. - Miedź i mosiądz sprzedajemy po czternaście centów za funt. Makulaturę sprzedajemy za grosze, w przeliczeniu na funty dosłownie za nic. Co jest warte więcej? Nie trzeba kończyć Harvardu, żeby to wiedzieć. Siadaj tutaj, cackele, przepisz te cyfry i po-

wiedz, kto musi nam zapłacić pieniądze i komu my musimy płacić. Nie przejmuj się, zaraz pójdziesz na tańce. Chodź tutaj, Louie. Gdzieś ty znalazł taką kruszynę? - zapytał, łapiąc moją rękę w żelazny uścisk i ciągnąc mnie do kąta, żeby porozmawiać w cztery oczy. - Posłuchaj mnie, Louie. Gdybyś nie był moim własnym synem i gdyby ona była moją córką, nigdy nie pozwoliłbym, żeby z nią chodził taki tumeler jak ty. Nie wolno ci jej skrzywdzić, nawet odrobinę. Nie było jej tak łatwo zawrócić w głowie, jak mu się wydawało, chociaż ja prawdopodobnie mógłbym z nią zrobić wszystko, co chciałem. Słyszała od miesz-

kającej w pobliżu kuzynki o chłopcach z Coney Island, o ich klubach i o tym, że podczas tańca zaciągają dziewczyny do pokoiku z kozetką i szybko ściągają z nich parę sztuk garderoby, żeby wstydziły się uciec z powrotem na salę i dały im uszczknąć przynajmniej trochę z tego, na co mieli ochotę. Kiedy oznajmiła za pierwszym razem, że wcale tam ze mną nie pójdzie, podniosłem ją podczas tańca i tańcząc dalej zaprowadziłem do naszego pokoiku na zapleczu, po prostu żeby pokazać, że to nie zawsze prawda, przynajmniej nie ze mną i nie w tym momencie. Nie powiedziałem jej tylko, że nie dalej jak godzinę wcześniej byłem tam z inną dziewczyną.

Była słaba w rachunkach, to jasne, ale szybko przekonałem się, że wolę pozostawić interes w jej rękach, niż kazać go pilnować któremukolwiek z braci lub wspólników, chociaż zawsze ufałem moim braciom i wspólnikom. Z tego co wiem, żaden z nich nigdy mnie nie oszukał i nie sądzę, żeby któryś miał ochotę to zrobić, ponieważ zawsze wybierałem ludzi, którzy byli wielkoduszni i podobnie jak ja lubili pośmiać się i popić. Claire miała i nadal ma dobre nogi i piękny biust. Zauważyła jeszcze przede mną, że prawie wszyscy włoscy przedsiębiorcy budowlani, z którymi robiliśmy interesy, przychodzą na place budowy z olśniewającymi rudymi i blond przyjaciół-

kami, i postarała się do tego dostosować, przefarbowując czarne włosy na jaśniejszy kolor. Kiedy zabierałem ją na spotkania, które mogły być ważniejsze od innych, obwieszała się biżuterią i potrafiła rozmawiać z nimi wszystkimi, mężczyznami i dziewczynami, w ich własnym języku. - Zawsze to noszę, kiedy z nim jestem mówiła z lekko znużonym uśmiechem o ślubnej obrączce, którą miała na palcu, albo o kostiumie czy sukience z dużym dekoltem, którą włożyła na to spotkanie, i wszyscy wybuchaliśmy wtedy śmiechem. - Nie mam przy sobie świadectwa ślubu, żeby to udowodnić - odpowiadała, kiedy któryś z nich pytał, czy naprawdę jesteśmy małżeństwem.

Pozwalałem jej z nimi dowcipkować, z przyjemnością tego słuchałem i czasami, kiedy kontrakt był udany, a lunch trochę się przedłużył, wynajmowaliśmy na resztę popołudnia pokój w miejscowym motelu i zawsze wymeldowywaliśmy się jeszcze przed zapadnięciem zmroku. - On musi już wracać do domu - mówiła, ujmując to właśnie w ten sposób. Nie może siedzieć tu przez całą noc. W restauracjach, nocnych klubach i podczas wakacji potrafiła zawsze wszcząć rozmowę w damskich toaletach i wynaleźć panienki dla tych z nas, którzy ich nie mieli albo chcieli jakąś poderwać. I zauważyła jeszcze przede mną, co mi chodzi po głowie, kiedy przyglądałem się towarzy-

szącej jednemu z Włochów bombowej australijskiej blondynce, wesołej eleganckiej dziewczynie w butach na wysokim obcasie, z jasnym makijażem i z prawie takimi samymi wspaniałymi cyckami jak Claire. Chociaż nie grała muzyka, Australijka nie mogła usiedzieć w miejscu, tak bardzo chciało jej się tańczyć, i bez przerwy świntuszyła, opowiadając o sprośnych zabawkach, jakich produkcję zamierzała zaproponować właścicielom fabryki, w której pracowała. - Ma współlokatorkę - powiedział Włoch, prawie nie poruszając ustami. Pielęgniarka, ma wszystko, co trzeba. Obie są wolne. Moglibyśmy się razem wypuścić.

- Tę ślicznotkę rezerwuję dla siebie - powiedziałem tak, żeby usłyszała. - Proszę bardzo. Ja spróbuję szans z pielęgniarką odparł Włoch i od razu wiedziałem, że nie będę chciał się z nim nigdzie wypuszczać. Nie potrafił zrozumieć, że cała przyjemność polegała dla mnie na czarowaniu kobiety, a nie otrzymaniu jej w prezencie. Claire wszystkiego się domyśliła. - Nie, Lew, tylko nie to - powiedziała, kiedy znaleźliśmy się w samochodzie. Nigdy więcej, nie. Nie na moich oczach. Przyjąłem to do wiadomości i z tego co wiem, nigdy więcej nie działo się to na jej oczach. W tamtym szpitalu w Fort Dix postawi-

ła się w sprawie Hermanna Germana i kiedy ochłonąłem i przestałem się boczyć, uświadomiłem sobie, że miała rację. - Kto się tutaj tobą opiekuje? - zapytała podczas jednej z wizyt, które składała mi, przyjeżdżając podczas weekendów z Nowego Jorku. - Co robisz, kiedy czegoś potrzebujesz? Kto do ciebie przychodzi? Powiedziałem, że zaraz jej to zademonstruję. - Hermann! - ryknąłem i nim zdążyłem ryknąć po raz drugi, rozległy się przestraszone kroki salowego. Przed nami pojawił się mój Hermann German, nieduży, nieśmiały, zdyszany i podenerwowany pięćdziesięciolatek, żaden aryjski supermen, żaden Ubermensch, nie, w żadnym wy-

padku. - Mein Herr Rabinowitz? - zameldował się natychmiast, tak jak go nauczyłem. Wie kann ich Ihnen dienen? - Achtung, Hermann - poleciłem niedbale. A kiedy strzelił obcasami i wyprężył się na baczność, wydałem rozkaz, który już rozumiał: - Anfangen. Hermann zaczął o sobie opowiadać, a ja odwróciłem się do Claire. - Jak minęła ci podróż, kochanie? Gdzie się zatrzymałaś? W tym samym hotelu? Zamrugała oczyma, kiedy facet recytował swoją lekcję. Nawet gdy zrozumiała, wciąż nie mogła uwierzyć własnym oczom. I wcale nie wyglądała na uszczęśliwioną. O mało się nie roześmiałem, pa-

trząc na jej komiczną minę. Hermann podał swoje nazwisko, stopień, numer służbowy, a następnie datę i miejsce urodzenia, wykształcenie, zawód, pochodzenie, stan cywilny i wszystko, co chciałem, aby mówił za każdym razem, kiedy kazałem mu stawać na baczność i opowiadać o sobie. A ja nadal gawędziłem z Claire, jakbym go wcale nie widział i miał głęboko gdzieś. - Powiem ci, co zamierzam zrobić. Nie chcę wstępować z powrotem do wojska, więc możesz o tym zapomnieć. Być może przez jakiś czas będzie mnie potrzebował w swoim warsztacie mój stary. Claire nie potrafiła się zdecydować, na którego z nas zwracać uwagę.

Zachowywałem kamienną twarz. W pokoju zapadła cisza. Hermann skończył i stał w miejscu mrugając oczyma i obficie się pocąc. - Ach, tak - powiedziałem, jakbym właśnie sobie o nim przypomniał. - Noch einmal. Zaczął jeszcze raz: - Mein Name ist Hermann Vogeler. Ich bin ein Soldat der deutschen Armee. Ich bin ein Backer. Ich wurde am elften September, 1892 geboren und ich bin dreiundfunfzig Jahre alt. - Przestań, Lew! Dosyć tego! - odezwała się w końcu Claire. Była naprawdę wściekła. - Przestań! Przerwij to! Nie lubiłem, kiedy tak do mnie mówiła,

sam na sam ze mną i przy kimkolwiek innym. Znowu zaczęła tykać ta żyłka na mojej szyi i szczęce. - Więc myślę, że na początek popracuję trochę u starego - podjąłem, nie zwracając na nią uwagi. - Po prostu żeby mieć jakieś dochody, zanim zdecyduję, co chcemy ze sobą zrobić. - Lew, każ mu odejść! - rozkazała. - Mówię serio! - Mój ojciec hodował krowy i sprzedawał mleko - recytował po niemiecku Hermann. - Poszedłem do szkoły. Po jej ukończeniu złożyłem podanie na uniwersytet, ale nie zostałem przyjęty. Nie byłem dość zdolny. - To nic złego - rzuciłem niewinnym to-

nem, podczas gdy Hermann nawijał tak samo posłusznie jak za pierwszym razem. - To właśnie nauczono go robić. Oni nauczyli go piec chleb. Ja nauczyłem go tego. Kiedy skończy, każę mu to powtórzyć jeszcze kilka razy, tak żeby żaden z nas nigdy tego nie zapomniał. Możemy przez jakiś czas mieszkać razem z moimi rodzicami, w mieszkaniu na poddaszu. Jesteśmy najmłodsi, więc nam właśnie każą włazić po schodach. Nie sądzę, żebym chciał tracić czas na studia, jeśli się pobierzemy. Chcesz się pobrać? - Chcę, żebyś kazał mu odejść, Lew! Tego właśnie chcę! Ostrzegam cię. - Zmuś mnie. - Zrobię to. Nie prowokuj mnie.

- Jak? - Zdejmę ubranie - powiedziała i zorientowałem się, że mówi serio. - Tu, w tym pokoju. Rozbiorę się. Dosyć tego! Jeśli nie każesz mu przestać, zaraz zdejmę z siebie wszystko, wejdę do łóżka i usiądę ci na brzuchu. Usiądę, nawet jeśli otworzą ci się wszystkie szwy. Pokażę mu wszystko, co sam widziałeś, pokażę mu, przysięgam, że to zrobię. Każ mu odejść. Wiedziała, jak mnie podejść, spryciara. Kiedy w modę weszły kostiumy bikini, nie musiałem jej mówić, żeby ich nie nosiła. Z moimi córkami dałem w końcu za wygraną i nie chodziłem po prostu na plażę, kiedy się opalały. Zaczęła rozpinać guziki. Najpierw dwa

albo trzy, a potem jeszcze kilka. I kiedy zobaczyłem obszytą białą koronką wydekoltowaną halkę i uwypuklające się poniżej te naprawdę wielkie piersi, na które nie miał prawa gapić się żaden mężczyzna na świecie, musiałem ustąpić. Wyobrażałem już sobie, jak rozpina zamek błyskawiczny i zdejmuje w obecności Hermanna sukienkę, a potem podnosi halkę. Bałem się tego, nie mogłem po prostu znieść tej myśli. Musiałem powstrzymać Niemca i zrobiłem to tak, jakbym był zły nie na nią, ale na niego, jakby to wszystko była jego wina, a nie jej lub moja. - Dobrze, dosyć, możesz się zapiąć. - Na nią też byłem wściekły. - W porządku, Hermann. Genug. Fertig. Danke schon.

Teraz wyjdź! Schnell! Macht schnell! Wynoś się, do diabła! - Danke schon, Herr Rabinowitz. Danke vielmals. - Hermann wycofał się za drzwi, kłaniając się i drżąc, co wprawiło mnie w zakłopotanie. - To nie było wcale zabawne, Lew. Nie dla mnie - poinformowała mnie Claire, zapinając guziki. - Nie robiłem tego, żeby było zabawne. Ja też czułem się paskudnie. - Więc po co? Nie wiedziałem, po co. Zanim Hermann wyjechał, poczułem do niego prawie sympatię i kiedy odsyłali go do domu w ramach tak zwanej repatriacji, poszedłem się z nim specjalnie pożegnać i

życzyć mu powodzenia. Naprawdę go wtedy żałowałem. Był słaby. Nawet inni Niemcy uważali go za słabego i w wieku pięćdziesięciu kilku lat nie miał już szansy, żeby stać się kiedykolwiek silny. Pod pewnymi względami przypominał mi ojca Sammy'ego, miłego cichego faceta ze srebrzystą czupryną, który przez całe lato chodził po pracy na plażę i nurkował długo w oceanie. Jego żona wysyłała Sammy'ego albo jego brata lub siostrę, żeby mieli go na oku i przypomnieli, że ma wrócić do domu na kolację. Sammy i ja mieliśmy szczęście. Obaj mieliśmy starsze siostry, które mogły zaopiekować się na starość rodzicami. Ojciec Sammy'ego czytał wszystkie żydowskie gaze-

ty, a w jego domu wszyscy lubili słuchać przez radio muzyki poważnej. W bibliotece na Coney Island Sammy rezerwował dla niego książki, które przetłumaczono na jidysz, przeważnie rosyjskie powieści. Jego ojciec był przyjaźnie nastawiony do ludzi. Mój stary nie. Moi rodzice rzadko coś czytali. Ja również nie mogłem znaleźć na to nigdy czasu. Kiedy Sammy zaczął pisać opowiadania i dowcipne artykuły do czasopism, z początku wypróbowywał je na mnie. Nigdy nie wiedziałem, co mu powiedzieć, i ucieszyłem się, kiedy się ode mnie odczepił. Sammy miał starą fotografię swego ojca w mundurze z pierwszej wojny światowej. Jacob Singer wyglądał na niej młodo i tro-

chę śmiesznie, jak wszyscy ówcześni żołnierze, z maską przeciwgazową i manierką przy pasie, w hełmie, który wydawał się trochę za duży na jego małą głowę. Przybył do tego kraju, żeby uciec przed armiami starego świata, i oto znowu znalazł się w jednej z nich. Miał miłe uśmiechnięte oczy, patrzące prosto w twarz. Sammy nie zawsze patrzył drugiej osobie prosto w twarz. Kiedy byliśmy młodsi i zaczynaliśmy się całować, musieliśmy mówić mu, żeby patrzył na dziewczynę, którą trzyma w ramionach, i nie uciekał wzrokiem w bok. Sammy skończył sześćdziesiąt osiem lat i już teraz jest starszy od swego ojca w chwili jego śmierci. A ja wiem, że nie dożyję takiego wieku jak mój

stary. Sammy i ja mieszkaliśmy przy różnych ulicach i nasi rodzice nigdy się nie spotkali. Z wyjątkiem krewnych, którzy mieszkali gdzie indziej i przyjeżdżali w letnie weekendy, żeby posiedzieć na plaży, żaden z nas nigdy nie zaprosił innej rodziny na obiad czy lunch. Mój stary nie był przyjaźnie nastawiony do nikogo spoza rodziny i moi kumple, tacy jak Sammy i Winkler, nie czuli się zbyt swobodnie składając mi wizyty, kiedy on był w domu. Byłem jego faworytem: to ja miałem poprowadzić cały interes, kiedy on się zestarzeje i zabezpieczy byt sobie i wszystkim moim braciom i siostrom, na wypadek gdyby nie potrafili

znaleźć nic innego. Rodzina Rabinowitzów trzymała się razem. A ja zawsze pełniłem w niej rolę łącznika ze światem, tego, który trzymał mowę, szmajchlera i komiwojażera, szmuzera i brata-łaty, który łaził od jednej starej rudery do drugiej i brał pod włos biednego stróża, wrzucającego akurat węgiel do paleniska w piwnicy albo toczącego pojemniki na śmiecie, pytając go grzecznie, czy jest „zarządcą” albo „gospodarzem domu”. Chciałem mówić z „panem”, który tu zarządza, po czym informowałem go, jak moglibyśmy sobie wzajemnie i korzystnie pomóc. Zostawiałem służbową wizytówkę, którą Winkler załatwił mi tanio u znajomego drukarza, i próbowałem

nawiązać stały kontakt, który pozwoliłby nam zabierać z tego domu stare rury, armaturę i takie rzeczy jak sedesy, umywalki i wanny oraz zepsute kotły centralnego ogrzewania i na ciepłą wodę, czasami zanim jeszcze się zepsuły. Znaliśmy ludzi, którzy potrafili naprawić dosłownie wszystko. A jeśli coś nie dało się naprawić, mogliśmy to sprzedać na złom. Zawsze będzie jakiś złom, przyrzekał nam optymistycznie mój ojciec, i zawsze ktoś będzie płacił, żeby go zabrać i sprzedać. Chciał, żebyśmy wysłuchali go oboje, kiedy po moim powrocie zaczął mówić o pieniądzach. Teraz, kiedy nie jestem już dzieckiem, podniesie mi tygodniową pensję do sześćdziesięciu dolarów, prawie dwa razy.

I do sześćdziesięciu pięciu, kiedy się pobierzemy. No i oczywiście możemy wprowadzić się do tego mieszkania na poddaszu, dopóki nie będzie nas stać na coś własnego. - Posłuchaj mnie, Morris, posłuchaj mnie dobrze - powiedziałem, kiedy skończył. Miałem w banku prawie cztery tysiące, uzbierane z żołdu i gry w karty. - Mam dla ciebie lepszą propozycję. I któregoś dnia ty też będziesz miał lepszą propozycję dla mnie. Będę robił przez cały rok za darmo. Ale po tym roku ja zdecyduję, jakie będzie moje wynagrodzenie. I ja będę mówił, gdzie, kiedy i jak chcę pracować. - Za darmo? To mu odpowiadało. Stąd wzięła się

trochę później nasza przeprowadzka do starej fabryki pułapek na myszy w Orange Valley, w stanie New York, oraz pomysł sprzedaży używanych materiałów budowlanych, armatury, bojlerów i kotłów na ciepłą wodę w miejscu, gdzie nie było ich zbyt wiele i gdzie istniał na nie duży popyt. Claire prowadziła samochód lepiej od nas wszystkich pochodziła z Północy i zrobiła prawo jazdy w wieku szesnastu lat - i kiedy byłem zajęty, jeździła ciężarówką do Brooklynu i z powrotem. Była twarda, sprytna i wygadana i wiedziała, jak wykorzystać swoje wdzięki w rozmowie z gliniarzami i mechanikami na stacji, żeby pomogli jej, kiedy coś nawaliło, nigdy nicze-

go nie obiecując i nie wpadając w kłopoty. Pamiętam pierwsze ogłoszenie w lokalnej gazecie, które pisaliśmy razem z Sammym i z którego wciąż zrywamy boki. TNIEMY RURĘ POD SZNUREK. Co to znaczy? - zapytał. - To, co jest napisane - odpowiedziałem. To zdanie przyniosło nam więcej zamówień, niż spodziewał się ktokolwiek oprócz mnie. Stąd wziął się skład materiałów budowlanych, a potem firma hydrauliczna z kapitałem dziesięciu tysięcy dolarów, które pożyczyłem na wysoki procent od ojca. Musi troszczyć się o swoją starość, oznajmił. Głowa trzęsła mu się po niewielkim wylewie, o którym nie wspominał nigdy

nikt oprócz niego. - Powiedz mi, Louie, powiedz prawdę mówił. - Czy nie trzęsie mi się trochę głowa? I ręka? - Nie, tato, nie bardziej niż moja. Pamiętam, że kiedy moja matka była już prawie zupełnie nieobecna duchem, wciąż chciała, żeby ją czesać, farbować jej włosy na biało i wyrywać szczypczykami włoski z twarzy. Znam teraz to uczucie, kiedy człowiek chce wyglądać jak najlepiej. I prawie od trzydziestu lat próbuję zejść ludziom z widoku, dopóki nie jestem z powrotem przystojny i zdrowy. - Jesteś dobrym chłopcem, Louie - odpowiadał z udawanym niesmakiem ojciec. Jesteś kłamcą, jak zawsze, ale i tak cię lu-

bię. Wynajęliśmy w naszej nowej miejscowości dom i spłodziliśmy dwójkę dzieci, potem kupiliśmy dom i spłodziliśmy trzecie dziecko, a potem wybudowałem dom, żeby go sprzedać i zbudować kolejne, kilka pierwszych razem ze wspólnikami, którzy sprzedali je z zyskiem. Naszym motywem był zawsze zysk. Nagle zacząłem umawiać się na lunch i popijać drinki z ludźmi, którzy chodzili na polowania, głosowali przeważnie na republikanów, a w narodowe święta wywieszali przed domem flagę, czując, że w ten sposób oddają przysługę swojemu krajowi. Zakładali żółte wstążki za każdym razem, kiedy Biały Dom przystępował do

wojny, i zachowywali się jak walczący w niej bohaterowie. Dlaczego żółte, naśmiewałem się z nich, w narodowym kolorze tchórzostwa? Ale mieli tam ochotniczą straż pożarną, która zawsze była na miejscu, i pogotowie ratunkowe, z którego musiałem skorzystać za drugim razem, kiedy nagle zrobiło mi się niedobrze i straciłem wszystkie siły, a Claire wpadła w panikę i uparła się, żebym pojechał do szpitala. Tym razem zawieźli mnie do kliniki na Manhattanie, do Dennisa Teemera, który podleczył mnie i wypisał do domu, kiedy wróciłem do normy. Zaraz po przeprowadzce wstąpiłem do Legionu Amerykańskiego, żeby zaprzyjaźnić się z ludźmi i mieć jakieś miejsce, do którego można

pójść. Nauczyli mnie polować i lubiłem to robić, lubiłem ludzi, z którymi na te polowania chodziłem, i czułem się wspaniale, kiedy trafiłem. Nagradzali mnie oklaskami za każdym razem, kiedy trafiłem gęś i raz, kiedy położyłem jelenia. Ale musieli go za mnie oprawić. Nie mogłem na to nawet patrzeć. - To robota dla gojów - powiedziałem i wszyscy zwijali się ze śmiechu. Kiedy zabrałem na polowanie swojego najstarszego syna, zawsze chodziliśmy z innymi, żeby ktoś mógł to za nas zrobić. Polowanie nie przypadło mu do gustu i ja też wkrótce przestałem się w to bawić. Potem zapisaliśmy się do klubu golfowego w pobliskim miasteczku.

Zaprzyjaźniłem się z nowymi ludźmi, głównie z tymi, którzy wyprowadzili się na to dalekie przedmieście z Nowego Jorku, i mieliśmy teraz dokąd pójść, żeby coś zjeść i wypić razem z innymi małżeństwami. Dowiedziałem się także czegoś więcej o bankach i bankierach. Z początku dawali nam często do zrozumienia nawet kobiety, które były kasjerkami - że nie są zachwyceni, obsługując klientów o nazwiskach takich jak Rabinowitz. To się zmieniło, przyznaję. Ale ja nie zmieniłem się wcale. Przyzwyczaili się do mnie i do wielu innych w miarę, jak rozwijało się nasze miasteczko. Szanowali mnie bardziej, kiedy poży-

czałem, niż kiedy wpłacałem pieniądze. Wpłacając pieniądze, byłem po prostu jednym z wielu ciężko pracujących facetów, borykających się ze swoją małą firmą. Kiedy zrobiłem się dość ważny, żeby pożyczać, stałem się dla kierowników, pana Clintona i pana Hardy'ego, panem Rabinowitzem, a potem Lewisem - posiadającym środki i określoną wartość netto klientem przez duże K - i mogłem, kiedy tylko tam się zapisałem, zaprosić ich do swojego klubu golfowego i przedstawić jako Eda Clintona i Barry'ego Hardy'ego, moich bankierów, co połechtało ich tak mile, że aż pokraśnieli. Dowiedziałem się także o bankructwach. Kiedy po raz pierwszy usiłowano zrobić mnie w konia

za pomocą regulujących je przepisów, nie mogłem po prostu w to uwierzyć. Dowiedziałem się o istnieniu rozdziału jedenastego od przedsiębiorcy budowlanego, niejakiego Hansona, i jego adwokata. Oni za to dowiedzieli się o mnie. Kiedy wyszli wczesnym rankiem z jego domu, wysiadłem z samochodu, zanim zdążyli zejść z ganku. - Lew? - Hanson był tak zaskoczony, że uśmiechnął się do mnie i nie przestawał się uśmiechać, póki nie zobaczył, że mnie wcale nie jest do śmiechu. Był wysokim mężczyzną z włosami przyciętymi wysoko nad uszami, w sposób, w jaki musieliśmy się strzyc w wojsku, co nie podobało mi się nawet wtedy. Nie znałem jego to-

warzysza. - Jak się masz? - zapytał. - Jesteś mi winien cztery tysiące dwieście dolarów, Hanson - palnąłem prosto z mostu. - Za deski, gonty, armaturę w kuchni i łazience i za rury. Wysłałem ci rachunki i rozmawiałem z tobą przez telefon, a teraz mówię ci prosto w twarz, że chcę mieć pieniądze dziś rano. Teraz. Przyjechałem, żeby je odebrać. - To jest mój nowy adwokat, Lew. A to Rabinowitz. - Ach, tak - odparł jego nowy adwokat z uśmiechem hipokryty, który zawsze widuje się na twarzach adwokatów i który sprawia, że człowiek chciałby ich na miejscu zadusić. - Mojego klienta obejmuje rozdział jedenasty, panie Rabinowitz.

Chyba pan o tym wie. - Niech pan powie swojemu klientowi, panie... jak brzmi pana nazwisko? Nie wydaje mi się, żeby pan się przedstawił. - Brewster. Leonard Brewster. - Niech pan poinformuje swojego klienta, Brewster, że rozdział jedenasty jest dla niego, jego adwokatów, sądu i być może dla innych ludzi, którym jest coś winien. Ale nie dla mnie. Nie dla Rabinowitza. Ty i ja zawarliśmy umowę, Hanson. Wziąłeś mój materiał, wykorzystałeś, nie skarżyłeś się na opóźnienia w dostawie ani na złą jakość. Teraz musisz za niego zapłacić. Tak to wygląda. Posłuchaj mnie dobrze. Chcę dostać swoje pieniądze.

- Nie może pan ich odebrać, panie Rabinowitz - stwierdził Brewster. Pozostaje panu wyłącznie droga sądowa. Pozwoli pan, że wyjaśnię... - Owszem, mogę je odebrać. - Lew... - zaczął Hanson. - Wyjaśnij swojemu adwokatowi, że mogę je odebrać. Nie mam czasu na chodzenie po sądach. Jeśli będę musiał, mogę je wycisnąć przez pory twojej skóry, kropla po kropli. Nadal masz dom? Nie z moimi czterema tysiącami dwieście. Rozbiorę go cegła po cegle. Dociera? - Porozmawiajmy w środku, Lenny zwrócił się Hanson do Brewstera. Kiedy wyszli z powrotem, Brewster nie patrzył na mnie.

- Będzie pan musiał wziąć gotówkę powiedział półgłosem. - Nie możemy zostawić żadnego śladu. - Chyba mi to odpowiada. Ufałem teraz bankom trochę bardziej, ale nie aż tak bardzo. Umieściłem pieniądze w skrytce depozytowej, nigdy bowiem nie chciałem musieć ufać swoim księgowym. Kiedy powiedziałem Claire, gdzie byłem, zrobiła niepewną minę. - Skąd wiedziałeś, że ci zapłacą? - Gdybym nie wiedział, w ogóle bym tam nie jechał. Nie tracę na próżno czasu. Nie pytaj mnie, skąd wiedziałem. Ludzie robią to, co chcę, żeby robili. Nie zauważyłaś tego? A teraz... co z tym ganefem Mehlmanem? Dzisiaj upływa termin za-

płaty. - Ta sama historia. - Zadzwoń do niego. Chcę z nim porozmawiać. - Ile mam od niego zażądać? - Ile jest sześć razy siedem? - Nie mieszaj mi w głowie. Czy wciąż przysługuje mu rabat? - A wiedziałabyś, jak go obliczyć? - Płaci odsetki czy nie? Tylko tyle chcę od ciebie wiedzieć! Nie sadzaj mnie z powrotem w szkolnej ławce. Claire nie lubiła naciągaczy i zalegających ze spłatami bez względu na to, jaką wyznawali religię, podobnie zresztą jak ja w czasach, gdy pracowaliśmy bardzo ciężko, a ona pomagała odbierać telefony. Ro-

biła to, kiedy skład był jeszcze mały i nie musiała odwozić dzieci do szkoły, a potem spieszyć się, żeby być w domu, kiedy wrócą. Później, gdy miała więcej czasu, a my oboje więcej pieniędzy, dostała tę galerię sztuki, która nie miała wcale przynosić zysków i wcale nie przynosiła, a potem nawet połowę udziałów szkoły plastycznej w Lucce, we Włoszech, które kupiłem jej, żeby mogła myśleć o czymś innym, kiedy tu na miejscu brakowało czasem przyjemnych tematów do rozmyślań. Gdy Mehlman oddzwonił, odebrałem jej słuchawkę. Była zbyt grzeczna - jakbyśmy to my byli tymi, którzy mają się usprawiedliwiać. - Jesteś kłamcą, Mehlman - oświadczy-

łem od razu, nie wiedząc nawet, co jej powiedział. - Posłuchaj mnie dobrze. Jeśli zmusisz mnie, żebym to udowodnił, powiesisz się, bo nie będziesz miał dokąd pójść i komu opowiadać swoich kłamstw, a ja okryję cię hańbą. Wiem, że jesteś bardzo religijnym człowiekiem, więc wyłożę ci to, używając terminów religijnych. Jeśli nie dostanę pieniędzy do ręki do czwartku w południe, w szabas będziesz czołgał się na kolanach do synagogi i wszyscy w świątyni będą wiedzieli, że Rabinowitz połamał ci nogi, bo uważa cię za kłamcę i szalbierza. Nie wiedziałem, czy Mehlman kłamał, czy nie. Ale pieniądze należały do mnie i dostałem je.

Oczywiście później, kiedy sam zbankrutowałem, mój stosunek do rozdziału jedenastego stał się bardziej tolerancyjny, ale wśród moich dłużników nie było ludzi z krwi i kości, wyłącznie korporacje. Ludzie byli ze mnie dumni i klepali mnie po plecach. Byłem wtedy starszy i trochę dała mi w kość choroba. Miałem mniej ikry i niewiele powodów, żeby dotrzymywać kroku przybyszom, którzy byli młodsi i głodniejsi i chcieli pracować tak samo ciężko, jak pracowaliśmy kiedyś my. Myślałem, że zatrzymam skład materiałów budowlanych, a firmę instalacyjną przekażę dzieciom, gdyby chciały ją dalej prowadzić, względnie sprzedam, gdyby

nie chciały. Oboje z Claire czuliśmy, że koszty są zbyt wysokie i nie warto ryzykować. W tym czasie wyszło już szydło z worka. Moja choroba stała się w rodzinie tajemnicą poliszynela. Dzieci wiedziały, ale nie bardzo się orientowały, co o tym sądzić. Cała trójka nie była już taka mała. Przez jakiś czas musieli chyba myśleć, że nie wiem. Minęło parę dni, zanim Claire zdołała spojrzeć mi w twarz i powiedzieć to, co już wiedziałem i o czym nie chciałem, żeby się dowiedziała: że cierpię na coś, co nazywa się chorobą Hodgkina, i że to coś poważnego. Nie wiedziałem, jak to zniesie. Nie wiedziałem, jak ja zniosę świadomość, że będzie mnie oglądała sła-

bego i schorowanego. Żyję dłużej, niż ktokolwiek spodziewał się, że pożyję. Liczę. Podzieliłem swoje życie na siedmioletnie odcinki. - Posłuchaj mnie - powiedziałem jej, kiedy mijał pierwszy tydzień pobytu w szpitalu. - Nie chcę, żeby ktokolwiek wiedział. - Myślisz, że ja tego chcę? - Coś wymyślimy. Kiedy po pozbyciu się firmy zostawiliśmy sobie tylko ziemię i dom, szydło wyszło z worka na dobre i mogliśmy w końcu przestać wmawiać ludziom, że mam anginę pectoris, która często przykuwa mnie do łóżka i powoduje wymioty, względnie mononukleozę, której objawy są podobne, albo niezbyt groźne, ale

uciążliwe stany zapalne, które postanowiłem nazwać gruźlicą węzłów chłonnych i których leczenie pozostawiało te małe blizny i niebieskie ślady po oparzeniach na szyi, wargach i klatce piersiowej. Moje mięśnie wracały szybko do normy, podobnie jak apetyt. Między nawrotami choroby utrzymywałem na wszelki wypadek nadwagę i wciąż był ze mnie kawał chłopa. - W porządku, Emil, koniec z żartami oznajmiłem swojemu lekarzowi po badaniach, kiedy wyczułem w jego śmiechu fałszywą nutę. Bez przerwy przełykał ślinę i chrząkał. - Posłuchaj mnie dobrze. To nie były zielone jabłka, tak jak ci mówiłem, bo nie jadam w ogóle zielonych jabłek i od dawna nie wiem nawet, jak smakują.

Mam spuchniętą i obolałą szyję. Jeśli to nie jest alergia i nie zatrucie pokarmowe, w takim razie to musi być coś innego, prawda? - Choroba Hodgkina - powiedział Emil i był to pierwszy i ostatni raz, kiedy ktoś wymienił tę nazwę w mojej obecności. Tak się właśnie nazywa. - Nowotwór? - Mnie również ciężko było wymówić to słowo. Tego się właśnie wszyscy obawialiśmy. - To jedna z jego postaci. - Bałem się, że to białaczka. - Nie, to nie jest białaczka. - Nie znam symptomów, ale bałem się, że to właśnie to. Nie chcę tego słuchać, Emil, ale domyślam się, że chyba muszę.

Ile zostało mi czasu? Żadnych kłamstw, Emil, jeszcze nie teraz. Emil wydawał się bardziej zrelaksowany. - Być może całkiem sporo. Ale nie chcę bawić się w zgadywanki. Dużo zależy od indywidualnej biologii. - Nie wiem, co to znaczy - odparłem. - To są twoje komórki, Lew. Nie zawsze potrafimy powiedzieć, jak się zachowają. Dużo zależy od ciebie. Od tego, ile możesz znieść i jak mocny jest twój system obronny. Nie zdając sobie nawet z tego sprawy, złapałem go za przedramię i ścisnąłem, aż trochę pobladł. Zwalniając uścisk, cicho

się zaśmiałem. Wciąż byłem bardzo silny. - Najmocniejszy, z jakim miałeś do czynienia, Emil. - W takim razie możesz żyć jeszcze bardzo, bardzo długo. I na ogół czuć się dobrze. - Wydaje mi się, że tak właśnie zrobię poinformowałem go, tak jakbym podjął właśnie jakąś decyzję dotyczącą interesów. - Nie mów nic Claire. Nie chcę, żeby wiedziała, co to jest. - Ona wie, Lew. Jesteście oboje dorośli. Nie chciała, żebyś ty się dowiedział. - W takim razie nie mów jej, że mi powiedziałeś. Chcę patrzeć, jak mnie okłamuje. - Kiedy ty dorośniesz, Lew? To nie są

żarty. - Myślisz, że o tym nie wiem? Emil zdjął okulary. - Jest pewien człowiek w Nowym Jorku... Chciałbym, żebyś się z nim zobaczył. Nazywa się Teemer, Dennis Teemer. Wie na ten temat więcej niż którykolwiek z tutejszych lekarzy. - Nie chcę jechać karetką. Pojechaliśmy limuzyną, długą perłowoszarą limuzyną z czarnymi oknami, przez które widać było wszystko, co dzieje się na zewnątrz, ale które nie pozwalały nikomu zajrzeć do środka. Ja tkwiłem z tyłu, gdzie zmieściłaby się jedna, a może nawet dwie trumny. - Czasami używamy jej jako karawanu -

przyznał kierowca, który powiedział, że pochodzi z Wenecji i że jego brat jest tam gondolierem. Składamy wtedy siedzenia i otwieramy tył. Claire zostawiła mu bardzo duży napiwek. Zawsze dajemy duże napiwki, ale ten był na szczęście. Teemer miał gabinet przy Piątej Alei, naprzeciwko Metropolitan Museum, z poczekalnią pełną cichych pacjentów. Po drodze do jego szpitala znajdował się Dom Pogrzebowy Franka Campbella - nazywali to domem - i robiłem sobie w duchu żarty na temat odpowiedniej lokalizacji. Teraz, kiedy słyszę o tych wielkich bankietach dla ludzi z towarzystwa, które

urządzają w muzeach i podobnych miejscach, mam wrażenie, jakbym stał na głowie w świecie obróconym do góry nogami. W mieście wyrosły nowe wieżowce, których w ogóle nie rozpoznaję. W miejsce Rockefellera i J. P. Morgana pojawili się nowi multimilionerzy, a ja nie wiem, skąd się wzięli i co takiego robią. Po pierwszej wizycie w gabinecie doktora Teemera nigdy nie pozwoliłem Claire wchodzić ze mną do środka. Idzie do muzeum, a ja spotykam się z nią tam, kiedy skończę, i jeśli wciąż ma ochotę, oglądamy dalej obrazy, a potem idziemy na lunch i wracamy do domu. W tej poczekalni nikt nigdy się nie śmieje i ja też nigdy nie jestem w nastroju, żeby widzieć w tym, co

się tam dzieje, coś wesołego. Sam Teemer jest chudym facetem o ponurym sposobie bycia i nawet kiedy stara się dodać mi otuchy, robi to w sposób, który zawsze doprowadza mnie do obłędu. - Być może zainteresuje pana, panie Rabinowitz - zaczął, kiedy się po raz pierwszy spotkaliśmy - że nie uważamy już tej choroby za nieuleczalną. Od razu poczułem się o wiele lepiej. - Zaduszę Emila. Nic mi o tym nie powiedział. - Nie musi o wszystkim wiedzieć. - A więc jest jakieś lekarstwo? Tak? Teemer potrząsnął głową, a mnie zaparło dech. - Nie ująłbym tego w ten sposób. Nie

myślimy o tym jako o lekarstwie. Poczułem, że za chwilę mu przyłożę. - Słucham pana uważnie, doktorze Teemer. Choroba jest uleczalna, ale nie ma pan na nią lekarstwa. - To kwestia słownika - podjął. - Mamy metody leczenia. - Starał się z całego serca, może aż za bardzo, być miły. - Te metody dają na ogół efekty. Dadzą efekt i w pańskim przypadku, nie wiemy tylko, na jak długo. Tej choroby nie możemy naprawdę wyleczyć. Możemy ją powstrzymać. To nie to samo co lekarstwo. Nigdy nie mamy pewności, że pozbyliśmy się jej na dobre, ponieważ geneza choroby, jej źródło tkwi w panu. - Na jak długo możecie ją powstrzymać?

- Na bardzo długo, jeśli kuracja okaże się skuteczna. Wynikną pewne problemy, ale potrafimy sobie z nimi poradzić. W okresach remisji będzie się pan czuł absolutnie normalnie. Kiedy symptomy powrócą, przeprowadzimy kolejną kurację. - Jest pan pewien, że powrócą? - W większości przypadków wracają. Choroby nie wywołał azbest, przy którym pracowałem. Teemer był tego pewien, jeśli ktokolwiek może być w ogóle czegokolwiek pewien, kiedy chodzi o czyjeś geny, które są zawsze samolubne, powiedział, i niepomne na nic. - Nie robią tego, co chcę? - O mało nie roześmiałem się nerwowo. - Są moje, ale w ogóle o mnie nie dbają?

- Nic o panu nie wiedzą, panie Rabinowitz - odparł Teemer, uśmiechając się lekko. - Chorobę może uaktywnić dużo rzeczy. Tytoń. Promieniowanie. - Jakie promieniowanie? - Radu, elektryczności, uranu, może nawet trytu. - Co to jest tryt? - To radioaktywny gaz, który powstaje z ciężkiej wody. Może pan nawet mieć go trochę w zegarku na ręku albo w zegarze w sypialni. - Promieniowanie wywołuje tę chorobę i promieniowanie ją leczy... przepraszam, powstrzymuje? - zapytałem żartobliwie. - Lub chemikalia - dodał. - Albo... wolałbym tego nie mówić, bo niektórzy ludzie

nie lubią tego słuchać... może to być po prostu pańskie naturalne biologiczne przeznaczenie. Nic bardziej groźnego. - Naturalne? Nazywa pan to czymś naturalnym? - W świecie natury, panie Rabinowitz, wszystkie choroby są naturalne. Wydawało się to wtedy sensowne, nie chciałem jednak tego słuchać. - Ale dosyć już pana przygnębiłem. Teraz proszę pozwolić mi sobie pomóc. Pojedzie pan do szpitala. Ma pan jakiś środek transportu? Czy pańska żona ma się gdzie zatrzymać? Za pierwszym razem zatrzymała się w hotelu, a potem, siedem lat później, kiedy oboje myśleliśmy, że mnie straci, u Sammy'ego i Glendy, bo potrzebowała kogoś,

z kim mogłaby pogadać. Ostatnim razem nie było już Glendy, zatrzymała się więc ponownie w hotelu z moją starszą córką, ale żywiła się u Sammy'ego, który codziennie mnie odwiedzał. Teemer był także lekarzem Glendy. Polepszyło mi się po trzech dniach, a po pięciu wróciłem do domu. Ale tego samego dnia, kiedy uświadomiłem sobie, że przeżyję, poczułem się jednocześnie bardzo źle, zrozumiałem bowiem, że umrę. Zawsze wiedziałem, że umrę. Teraz jednak to zrozumiałem. Tej nocy, kiedy to do mnie dotarło, obudziłem się wczesnym rankiem z mokrymi oczyma. Jedna z nocnych pielęgniarek zauważyła to, ale nic nie powiedziała, a ja nigdy nie mówiłem o

tym nikomu oprócz Claire. wracaliśmy do domu po śniadaniu. - Tej nocy uroniłem łezkę - przyznałem. - Myślisz, że ja nie? To było ponad dwadzieścia osiem lat temu i przez pierwszych siedem czułem się na ogół tak dobrze jak nigdy przedtem. Nie mogłem uwierzyć, że czuję się tak wspaniale, i doszedłem w końcu do wniosku, że wyzdrowiałem na dobre. Kiedy czułem się gorzej, jeździłem raz w tygodniu na pół dnia do Teemera. Kiedy czułem się dobrze, grałem może raz w tygodniu w karty albo w golfa z Emilem, utrzymując z nim w ten sposób kontakt. Kiedy ześlizgnęła się diafragma i Claire znowu zaszła w ciążę, zdecydowaliśmy

bez słowa, że nie pójdzie na zabieg, i urodził się Michael. Czułem się tak wspaniale. Podejmując tę decyzję, daliśmy dowód pewności siebie. Dostał imię po moim ojcu. Mikey, mówiliśmy na niego i wciąż mówimy, kiedy jesteśmy w dobrym humorze. Czułem się taki jurny, że mógłbym mieć jeszcze setkę dzieci. Żydowskie imię mojego najmłodszego syna brzmi Mojsze, bo takie było żydowskie imię mojego ojca. W tym czasie starego nie było już wśród nas i mogliśmy użyć jego imienia bez obawy, że ktoś pomyśli, iż chcemy rzucić na niego zły urok, kiedy jeszcze żyje. My, Żydzi ze Wschodu, nie nazywamy dzieci po dziadkach, którzy jeszcze żyją. Ale teraz martwię się o Mi-

chaela, małego Mikeya, ponieważ nie wiem, co jeszcze poza pieniędzmi zostawiam mu, jeśli chodzi o geny i jego „naturalne biologiczne przeznaczenie”. Innym dzieciom zresztą także, a może nawet wnukom. Te pierdolone geny. Są moje i nie chcą mnie słuchać? Nie mogę w to uwierzyć. Tak naprawdę nie polubiłem nigdy Teemera, ale nie boję się już ani jego, ani jego chorób i kiedy Sammy potrzebował specjalisty dla Glendy, poleciłem go jako lepszego od tego, którego mieli przedtem, i z nim właśnie związali się przez ten krótki okres, jaki to trwało. Bardziej boję się teraz zielonych jabłek, boję się ich bez przerwy, tych zielonych jabłek ze zwariowanej teo-

rii mojej matki, która twierdziła, że to właśnie zielone jabłka powodują, iż ludziom zbiera się na wymioty. Ponieważ bardziej od czegokolwiek boję się teraz mgłości. Rzygać mi się chce od tych mgłości. - To ci się udało - pochwalił mnie Sammy, kiedy był tutaj ostatnim razem. Dopiero wtedy zrozumiałem, że udał mi się dowcip. Sammy czesze się do tyłu, z przedziałkiem z boku. Włosy przerzedzają mu się i siwieją dokładnie tak jak u jego ojca. Odkąd umarła mu żona, a później przenieśli go w „Timie” na emeryturę, nie ma zbyt wiele do roboty i często tutaj wpada. Nie chcę, żeby odwiedzał mnie w szpitalu, ale on i tak przychodzi czasami z Claire i gadamy o głupstwach aż do chwi-

li, kiedy widzi, że mam dosyć. Gadamy o dawnych dobrych czasach na Coney Island, które teraz wydają nam się dobre, o Luna Parku, Steeplechase i wielkim starym kinie RKO Tilyou, o tym, jak wszystko to odeszło w przeszłość i zniknęło, zapadło się, jak mówili moi rodzice, pod ziemię. Sammy przyjeżdża autobusem i kiedy nie zostaje na noc, wraca wieczorem na dworzec autobusowy, do tego nierealnego miasta, jak je nazywa, a potem do swego apartamentu w nowoczesnym wysokościowcu, gdzie ma do dyspozycji wszystko, łącznie z bombowymi modelkami i dziewczynami na telefon, kiedy czuje się samotny. Nadal nie wie, co ze sobą zrobić, a my nie wiemy, jak mu

pomóc. Nie wydaje się na razie zainteresowany związaniem z kimś innym, chociaż wciąż powtarza, że ma na to ochotę. Moja najstarsza córka przedstawiła go kilku swoim niezamężnym przyjaciółkom i to samo zrobiła najstarsza córka Glendy, ale nic z tego nie wyszło. Zawsze uznawali się wzajemnie za „miłych” i na tym koniec. Nie związane z nikim przyjaciółki Claire są zbyt stare - doszliśmy do tego wniosku nawet na ten temat nie mówiąc. Sammy wciąż lubi sobie co jakiś czas pochędożyć i próbuje dać mi to do zrozumienia, kiedy się z niego nabijam. Potrafimy się śmiać do łez, kiedy opowiada o czasach, gdy chodził w krótkich majteczkach (w których ja nie chodziłem

nigdy), o tych pierwszych kilku razach, kiedy odważył się w końcu poprosić panienkę, żeby mu obciągnęła - dziewczyny leciały na niego, ale on nie wiedział, co z nimi robić - i o tej nocy, kiedy okradziono go na dworcu autobusowym i został bez forsy, portfela i nawet paru dolców na taksówkę do domu, a potem aresztowano go i zamknięto na tamtejszym posterunku. Zatelefonował wtedy do mnie. Kiedy już za niego poręczyłem, kazałem się zamknąć gliniarzowi i zażądałem sierżanta. Następnie kazałem się zamknąć sierżantowi i zawołać jego szefa, a potem kazałem się zamknąć kapitanowi McMahonowi i oznajmiłem, że jeśli nie okaże trochę rozsądku i nie da Sammy'emu forsy na tak-

sówkę, będzie miał zaraz na karku Legion Amerykański, Gwardię Narodową, Pentagon i mnie we własnej osobie, byłego sierżanta Lewisa Rabinowitza ze słynnej Pierwszej Dywizji. Sammy wciąż nie potrafi zrozumieć, jak dobry potrafię być w takich sprawach. - Leżał na pryczy, ten kapitan McMahon - przysięgał potem Sammy - w celi na zapleczu posterunku, umeblowanej jak sypialnia, i wyglądał, jakby był chory. A w sąsiedniej celi pełno było małych ławek i zabawek, niczym w przedszkolu, ale zamiast przedszkolaków siedzieli tam gliniarze, kopcili jak lokomotywy i rżnęli w karty. Wisiały nad nimi ruchome zabawki, jedna z nich przedstawiała skaczącą przez

księżyc czarno-białą krowę, i wszystkie lekko się świeciły, jakby odbijały światło i mogły fluoryzować w ciemności - wyjaśniał Sammy - zupełnie jak te stare zegarki z radem, które nosiliśmy, dopóki nie okazało się, że są niebezpieczne. Był tam też inny facet o nazwisku McBride, który odkurzał i przestawiał rzeczy, i to on właśnie pożyczył mi pieniądze na powrót do domu. Gdy wysłałem mu przekaz, dostałem od niego nawet kartkę z podziękowaniem. Jak ci się to podoba? Kiedy ten ich dzieciak, Michael, wkopał się w narkotyki i zniknął gdzieś na rok przedtem, zanim się powiesił, udało mi się załatwić podobną rzecz przez telefon. Gdybym musiał, pojechałbym do samego

Albany, ale nie musiałem. Zadzwoniłem do biura gubernatora, do szefa Gwardii Narodowej i na komendę policji stanowej. Była to sprawa prywatna, ale mówił sierżant Rabinowitz, żołnierz okrytej w Europie sławą Pierwszej Dywizji, Wielkiej Czerwonej Jedynki, i była to sprawa życia i śmierci. Odnaleźli Michaela w szpitalu w Binghampton i przewieźli rządowym samochodem na koszt państwa do szpitala w Nowym Jorku. Sammy nigdy nie zrozumiał, jak dobry potrafię być również w takich sprawach. - Wymyślałem już śmieszniejsze rzeczy - powiedziałem, kiedy pochwalił mnie za żart o tym, jak chce mi się rzygać od tych mgłości. - Nie chciałem wcale być zabaw-

ny. - Mówi się mdłości - poinstruował mnie Sammy. - Co takiego? - Nie miałem pojęcia, o co mu chodzi. - Mówi się mdłości, nie mgłości - wyjaśnił. - Ludzie nie dostają mgłości. Dostają mdłości. Wolałem mówić po swojemu. - Nie bądź dupkiem, Sammy. Ty możesz mieć sobie mdłości. Ja, jeśli chcę, dostanę mgłości. Pomyśl tylko. Nie tak dawno temu przyskrzyniłem na mieście tego chłopaka ze skradzioną torebką. Złapałem go, obróciłem w powietrzu trzymając w rękach, i rzuciłem prosto na maskę samochodu wystarczająco mocno, żeby wie-

dział, że ma do czynienia z Lewisem Rabinowitzem. Rusz się tylko, a połamię ci kości, ostrzegłem go i trzymałem aż do nadejścia gliniarzy. Kto by w to uwierzył, patrząc na mnie teraz? Dzisiaj czuję się tak, jakbym nie był w stanie podnieść kostki masła. Nie odzyskuję dość szybko wagi i Teemer razem z Emilem zastanawiają się, czy nie spróbować czegoś nowego. Nie wraca mi również dawny apetyt. Najczęściej w ogóle nie chce mi się jeść i zaczynam się zastanawiać, czy tym razem nie wdało się coś nowego, coś, o czym jeszcze nie wiem. Być może Sammy wie więcej od nas wszystkich, bo wygląda, jakby się o mnie martwił, ale nie zdradza się

ani słowem. - Jeśli jesteś taki słaby, Lew, może spróbuję położyć cię teraz na rękę - mówi co najwyżej z tym swoim uśmieszkiem. - Nadal nie dasz mi rady - odpalam. Jego pomysł sprawia, że chce mi się śmiać. - Pokonam cię również w boksie, gdybyś kiedykolwiek chciał się ze mną znowu spróbować. Sammy śmieje się także i obaj kończymy kanapki z tuńczykiem. Ale wiem, że jestem chudy. Apetyt nie wrócił mi tak błyskawicznie jak poprzednio i zaczynam sobie chyba zdawać sprawę - nie zdarzało mi się to nigdy wcześniej - tym razem zaczynam sobie chyba zdawać sprawę, że będę być może musiał szykować się na

śmierć. Nie mówię nic Claire. Nie mówię nic Sammy'emu. Mam już ponad sześćdziesiąt lat, weszliśmy w lata dziewięćdziesiąte i tym razem zaczynam czuć, podobnie jak czuł mój ojciec i jego brat, kiedy się zestarzeli, że sprawy zaczynają zbliżać się do końca. 12. Noodles Cook Wstąpienie na tron w Białym Domu osobnika o kryptonimie Mały Kutas nie obyło się bez pewnych uchybień w ceremoniale i kilku dokuczliwych śmiesznostek, co mógłby szczegółowo udokumentować G. Noodles Cook, gdyby nie jego przejawiana przez całe życie predylekcja

do pilnowania własnego nosa, chłodnej kalkulacji, fałszu i chciwości - predylekcja rekomendująca go jako jedynego pod słońcem kandydata na wysokie stanowisko dziesiątego z dziewięciu starszych guwernerów człowieka, który został ostatecznie najnowszym prezydentem tego kraju. Yossarian poinformował FBI, że jego stary przyjaciel i kolega po fachu, G. Noodles Cook, jest śliski i chytry jak wąż i że administracja nie znajdzie lepszej osoby na żadne przewidywane dla niego stanowisko. Noodles Cook był facetem, któremu zawsze można było zaufać, że skłamie. Dostał tę posadę. Już podczas seminarium na studiach, gdzie się spotkali, Noodles dał się poznać

jako osobnik ujawniający swe talenty wyłącznie w obecności wyznaczonego asystenta, mogącego spostrzec, że wszelkie inspirujące myśli zainspirowane zostały w pierwszym rzędzie właśnie przez niego. Gdy Yossarian poszedł na wojnę, radził sobie dobrze w mało eleganckiej szkole przygotowawczej, zrobił z wielkim trudem doktorat i zorientował się wkrótce, że nie ma zbyt wielu propozycji oprócz pracy w oświacie. W tym czasie Yossarian, który opuścił mury uczelni zadowalając się tytułem magistra, zajmował już wystarczająco wysokie stanowisko, aby zatrudnić Noodlesa w agencji public relations, gdzie pracował, kiedy tamten postanowił roztropnie spró-

bować swoich sił w tej branży. Noodles miał koneksje rodzinne i agencja public relations wydawała mu się odpowiednią odskocznią do czegoś większego i lepszego. Współpracownicy rychło wyczuli, że nigdy nie występuje z żadnym pomysłem, jeśli w pobliżu nie ma Yossariana, a jeszcze częściej odkłada zasugerowanie czegokolwiek nawet Yossarianowi do chwili, kiedy sprawa zostanie przedstawiona klientowi lub wyższemu urzędnikowi firmy. Nader często, kiedy pracowali wspólnie nad scenariuszem filmowym lub telewizyjnym, Noodles podsuwał brakującą linijkę w sposób budzący podejrzenie, że już dzień wcześniej miał w ręku klucz do rozwiązania problemu. Mówienie mu,

żeby się zmienił, mógł powiedzieć sobie Yossarian, przypominałoby mówienie garbusowi, żeby się wyprostował. Kmiotek pozostaje kmiotkiem. Noodles był na swój sposób lojalny wobec Yossariana, który nie lubił go, ale tolerował jego istnienie. Obaj pozostawali przyjaciółmi. Yossarian, odkrywszy po ukończeniu studiów, że nie ma ochoty podwyższać dalej swego wyższego wykształcenia, uczył przez jakiś czas w college'u, po czym przeszedł do reklamy. Radził tam sobie dobrze, dostawał co rok podwyżki i drobne awanse, lubił swoich kolegów bardziej niż tych na uniwersytecie i po otrzymaniu kolejnej małej podwyżki pod koniec trzeciego roku postanowił wyruszyć

na poszukiwanie lepiej płatnej posady, w której wykonywałby coś innego. Wkrótce znalazł etat w innej agencji, obsługującej z grubsza tych samych klientów co ta, z którą się właśnie rozstał. Pozostał tam aż do otrzymania corocznej podwyżki, po czym odszedł, szukając kolejnej nowej pracy i kolejnej okazji szybszego zwiększenia poborów. Przenosząc się z miejsca na miejsce, za każdym razem uświadamiał sobie ze zniechęceniem, że nie ma ochoty trwonić dalej życia, angażując swoją inteligencję, pomysłowość i dobrą prezencję w promowanie produktów, których sam nie używał, oraz publikacji, których nie czytał. Z drugiej strony nie przychodził mu na myśl żaden

produkt ani sprawa, w którą chciałby się zaangażować i która przyniosłaby mu wystarczające dochody, aby mógł kupować rzeczy, które przywykł sprawiać sobie, swojej żonie i dzieciom. Dylemat nie był zbyt skomplikowany. Nie wymagał racjonalizacji. Yossarian pracował, bo musiał. Nęciła go oczywiście egzotyczna Wall Street z jej niewyobrażalnymi masami pewnego wydestylowanego produktu, który pozbawiony był wszelkich skomplikowanych atrybutów. Produkt ten nazywał się pieniądze i całe jego góry można było produkować dosłownie z niczego prawie w tak samo cudowny i tak samo naturalny sposób, w jaki zwykłe drzewo

wytwarza tony drewna, mając do dyspozycji wyłącznie powietrze, światło słońca i deszczową wodę. Pieniądze może i są gównem, jak potrafi dowodzić perwersyjnie na prywatkach i rodzinnych spędach każdy znający jako tako Freuda student, ale za to gówno można kupić wiele rzeczy: wysoko ustawionych i dobrze sytuowanych przyjaciół, cotte d'armes u jubilerów, kuśnierzy i światowych dyktatorów mody, książęce posiadłości w Connecticut, Wirginii, Meksyku, East Hampton i Kolorado oraz honorowe tytuły, które pozwalają na okrojenie pierwszego imienia do samego inicjału i wdzięczne przeniesienie akcentu na imię środkowe, jak to się stało w przypadku G.

Noodlesa Cooka i C. Portera Lovejoya, najbardziej szarych spośród szarzejących eminencji w waszyngtońskiej cosa loro. Noodles Cook okazywał iście anielską cierpliwość, powtarzając, że jego matka jest córką Goodmana Noodlesa ze słynnych Goodmanów Noodlesów, ojciec bocznym potomkiem brytyjskich Cooków z biura podróży Cooka, a on sam czymś w rodzaju kwintesencji Noodlesów i Cooków, z zasobami i posiadłościami, które przypadły mu w udziale w wyniku normalnego procesu dziedziczenia. Był Goodym w college'u, Goodmanem w biznesie i Noodlesem w gazetach piszących o zdarzeniach, o których regularnie piszą gazety. Dzisiaj był G. Noodlesem Cookiem

w Who's Who i na oficjalnych nagłówkach Białego Domu. Rozpoczynając rządową karierę jako dziesiąty z dziewięciu starszych guwernerów świeżo upieczonego wiceprezydenta, zawsze znajdował dla Yossariana chwilę, kiedy ten musiał do niego z rzadka zadzwonić. Yossarian odkrył, że może się z nim skontaktować nawet obecnie, po objęciu przez niego stanowiska jednego z najbardziej zaufanych zauszników faceta, którego zainstalowano ostatnio w Białym Domu. - Jak twoja sprawa rozwodowa? - pytał jeden drugiego podczas każdej rozmowy. - Doskonale. A twoja? - Nie najgorzej. Moja żona kazała mnie

śledzić. - Moja tak samo. - A jak ci się układają stosunki z facetem, dla którego pracujesz? - nie omieszkał nigdy zapytać Yossarian. - Coraz lepiej... Wiem, że cię to dziwi. - Nie, wcale mnie nie dziwi. - Nie wiem, co o tym myśleć. Powinieneś się do nas przyłączyć, tu w Waszyngtonie, kiedy tylko znajdę sposób, żeby cię jakoś wkręcić. Tutaj mam wreszcie prawdziwą szansę zrobienia czegoś dobrego. - Dla kogo? Odpowiedzią był zawsze dyskretny śmiech. Pomiędzy tymi dwoma panowało pełne zrozumienie; nie musieli nic więcej wyjaśniać.

Żaden, kiedy pracowali jeszcze w agencji public relations, nie odczuwał wyrzutów sumienia z powodu zleceń wykonywanych dla korporacji, które nigdy nie miały dobra publicznego na względzie, dla politycznych kandydatów, na których nigdy nie oddaliby głosu, i dla wielkiej firmy tytoniowej, opanowanej głównie przez nowojorczyków, którzy nigdy nie musieli uprawiać tytoniu i grzebać się w ziemi, żeby zarobić parę groszy. Robili pieniądze, spotykali zamożnych ludzi i w zasadzie cieszyli się z sukcesu. Pisanie przemówień, które wygłaszali inni, nawet ludzie, którymi pogardzali, wydawało im się po prostu pewną formą twórczego pisarstwa.

Ale w miarę upływu czasu praca w agencji - jak każda praca dla człowieka o otwartym intelekcie - stawała się coraz bardziej nużąca. Kiedy nie było już wątpliwości, że tytoń wywołuje raka, własne dzieci zaczęły rzucać im mordercze spojrzenia i odgrywana przez nich rola stała się lekko niesmaczna. Każdy z osobna zaczął myśleć o jakimś innym zajęciu. Żaden nie starał się nigdy udawać, że to, co robią w public relations, reklamie i polityce, nie jest trywialne, niekonsekwentne i obłudne. Noodles pierwszy odsłonił karty. - Jeśli mam być trywialny, niekonsekwentny i obłudny - oznajmił - równie dobrze mogę pracować w rządzie. I pojechał do Waszyngtonu, z listami polecającymi,

wśród których jeden był od Yossariana, aby wykorzystać swe rodzinne koneksje w ambitnej próbie wślizgnięcia się do tamtejszej cosa loro. Yossarian spróbował wtedy po raz drugi szczęścia w świecie wielkich finansów i łatwych pieniędzy, zasięgając rady eksperta z Wall Street, sprzedającego pewne papiery w czasach, kiedy były jeszcze pewne papiery. Nadal pisał opowiadania i odznaczające się ciętym satyrycznym stylem krótkie artykuły, w sam raz do prestiżowego magazynu „New Yorker”; jego szacunek dla tego czasopisma rósł za każdym razem, kiedy odwalano jego teksty, i za każdym razem, kiedy odrzucano jego podanie o

przyjęcie do zespołu redakcyjnego. Odniósł pełen sukces z dwoma scenariuszami i połowiczny z trzecim, sporządził konspekt cierpkiej sztuki, której nigdy nie udało mu się skończyć, i miał pomysł na skomplikowaną żartobliwą powieść, której nigdy nie udało mu się zacząć. Zarabiał również pieniądze udzielając z wolnej ręki zyskownych konsultacji w kwestii opłat, procentów i honorariów, a także biorąc na skromną skalę udział w kilku korzystnych spekulacjach nieruchomościami, których nigdy nie zrozumiał do końca. Kiedy sprawy kraju przybrały znowu niebezpieczny obrót, udał się jako zaniepokojony i przerażony ojciec do starego kumpla z lat wojny, Mila Minderbindera.

Milo ucieszył się na jego widok. - Nigdy nie byłem zupełnie pewien, czy mnie lubiłeś wyznał prawie z wdzięcznością. - Zawsze byliśmy przyjaciółmi - odparł wymijająco Yossarian. - A od czego w końcu są przyjaciele? Milo natychmiast odzyskał czujność, z wrodzonym geniuszem, który nie zawiódł go nigdy w życiu. - Jeśli przyszedłeś, żebym pomógł wyreklamować twoich synów z wojny w Wietnamie... - To jedyny powód, dla którego przyszedłem. - Nie mogę nic zrobić. - Yossarian domyślił się, że Milo wyczerpał już po prostu

swój limit zgodnych z prawem nielegalnych zwolnień. - Wszyscy musimy wnieść nasz wkład w wysiłek wojenny. Ja zrozumiałem, na czym polegają moje obowiązki, i wypełniłem je. - Wszyscy musimy robić to, co do nas należy - dodał Wintergreen. - Trzeba zdać się na los szczęścia. Yossarian pamiętał, że obowiązki Wintergreena podczas ostatniej wielkiej wojny polegały głównie na kopaniu dołów i zasypywaniu ich z powrotem. Kazano mu to robić za bezustanne samowolne oddalanie się z jednostki, co robił, aby opóźnić swój wyjazd na front, gdzie mogłoby mu grozić niebezpieczeństwo. Potem zaś, kiedy już się tam znalazł,

sprzedawał kradzione zapalniczki Zippo, kierował wojskową pocztą i kasował nie spełniające jego wysokich wymagań rozkazy z wysokiego szczebla, wyrzucając je po prostu do kosza. - Mówię przecież tylko o jednym synu, do diabła błagał Yossarian. - Nie chcę, żeby go wzięli. - Wiem, jak cierpisz - odparł Milo. - Sam mam syna, o którego muszę się troszczyć. Ale wykorzystaliśmy już nasze kontakty. Yossarian zorientował się smętnie, że niczego tu nie załatwi i że jeśli Michael wyciągnie zły los, będzie musiał prawdopodobnie uciekać z nim razem do Szwecji. - Rozumiem, że nie możesz nic zrobić, żeby mi pomóc. Absolutnie nic...? - wes-

tchnął. - Owszem, jest coś, co możesz zrobić, żeby mi pomóc - odparł Milo i Yossarian obawiał się przez chwilę, że został źle zrozumiany. - Znasz ludzi, których my nie znamy. Chcielibyśmy - kontynuował Milo i w tym miejscu jego głos przycichł i stał się niemal nabożny - wynająć bardzo dobrą firmę prawniczą w Waszyngtonie. - Nie macie tam żadnej dobrej firmy? - Chcemy wynająć wszystkie dobre firmy, aby żadna z nich nie mogła nigdy prowadzić sprawy przeciwko nam. - Potrzebne nam są wpływy - dodał Wintergreen - a nie pierdolone usługi prawnicze. Jeśli będziemy mieli pierdolone wpływy, nigdy nie będziemy potrzebo-

wać pierdolonych usług prawniczych ani pierdolonych adwokatów. Od kogo powinniśmy zacząć, Yossarian, gdybyśmy chcieli załatwić sobie najlepsze koneksje prawnicze w Waszyngtonie? - Myśleliście o Porterze Lovejoyu? - O C. Porterze Lovejoyu? - Nawet Wintergreen nie mógł przez chwilę wyjść z podziwu. - Masz dojście do C. Portera Lovejoya? - Mam dojście do Lovejoya - odparł niedbale Yossarian, który nigdy nie spotkał się osobiście z Lovejoyem, ale zatelefonował kiedyś do jego kancelarii jako przedstawiciel zasobnej w gotówkę korporacji, szukającej za odpowiednim wynagrodzeniem usług kogoś doświadczonego w Wa-

szyngtonie. Milo przyznał, że Yossarian jest czarodziejem. Wintergreen oznajmił, że jest kurewskim farciarzem. - Eugene i ja doszliśmy do wniosku dodał Milo - że ciebie również chcielibyśmy zatrudnić jako naszego konsultanta i przedstawiciela, oczywiście w niepełnym wymiarze godzin. Wyłącznie wtedy, kiedy będziemy cię potrzebować. - Na specjalne okazje. - Damy ci biuro. I wizytówkę. - Dacie mi coś więcej - oświadczył słodkim głosem Yossarian. - Jesteście pewni, że was na mnie stać? Będę was dużo kosztował. - Mamy dużo. A z takim jak ty starym

kumplem nie będziemy się przecież targować. Ile byś chciał, gdybyśmy podpisali kontrakt na rok? Yossarian udał, że się zastanawia. Suma, którą powinien zaproponować, przyszła mu do głowy prawie natychmiast. - Piętnaście tysięcy miesięcznie - oznajmił w końcu bardzo wyraźnie. - Piętnaście dolarów miesięcznie? - powtórzył jeszcze wyraźniej Milo, jakby chciał się upewnić. - Piętnaście tysięcy miesięcznie. - Wydawało mi się, że powiedziałeś piętnaście setek. - Powiedz mu, Eugene. - Powiedział piętnaście tysięcy, Milo -

przyznał ze smutkiem Wintergreen. - Mam kłopoty ze słuchem. - Milo pociągnął się gniewnie za ucho, jakby karcił niegrzeczne dziecko. - Też miałem wrażenie, że piętnaście dolców to mało. - Piętnaście tysięcy, Milo. I chcę je dostawać przez dwanaście miesięcy, mimo że będę do dyspozycji tylko przez dziesięć. Biorę dwa miesiące wakacji. Ten ostatni pomysł sprawił Yossarianowi największą radość. Przyjemnie będzie mieć wolne wakacje, pomyślał, i powrócić być może do dwóch starych literackich projektów, do sztuki i żartobliwej powieści. Nawiązująca do „Opowieści wigilijnej” sztuka miała sportretować Karola Dicken-

sa i jego licznych domowników przy wigilijnej wieczerzy, w okresie gdy jego rodzina znajdowała się w stanie największego kryzysu, krótko po tym, jak ów wiecznie zgorzkniały literacki propagator sentymentalnej czułostkowości wzniósł we wnętrzu domu ceglaną ścianę, aby oddzielić swoje pokoje od pokojów żony. Przedmiotem żartobliwej powieści nawiązującej do „Doktora Faustusa” Tomasza Manna był spór o prawa autorskie do fikcyjnego i przerażającego oratorium Adriana Leverkuhna, nazywanego „Apokalipsą”, które, jak stwierdza Mann, wykonano tylko raz, w Niemczech w 1926 roku, jeszcze przed Hitlerem, i które najprawdopodobniej nigdy nie zostanie zaprezentowane ponow-

nie. Spór wiedli spadkobiercy muzycznego geniusza Leverkuhna, twórcy tej kolosalnej kompozycji, ze spadkobiercami praw majątkowych Tomasza Manna, który wymyślił Leverkuhna, a także opisał i zorkiestrował to profetyczne, rzucające na kolana, niezapomniane i unikalne dzieło postępu i zniszczenia. W obu pomysłach najbardziej pociągała Yossariana ich zniewalająca niestosowność. - Piętnaście miesięcznie... - liczył na głos Milo - przez dwanaście miesięcy w roku, to da... - Sto osiemdziesiąt - podpowiedział mu zwięźle Wintergreen. Milo pokiwał głową z miną, po której nie można było nic poznać.

- W takim razie zgoda. Będziesz dla nas pracował przez rok za sto osiemdziesiąt dolarów. - Tysięcy, Milo. Sto osiemdziesiąt tysięcy dolarów rocznie plus koszty. Powtórz mu to jeszcze raz, Eugene. I wypisz czek za trzy miesiące z góry. W ten właśnie sposób pobieram swoje honorarium: raz na kwartał. Lovejoya macie już załatwionego. Bolesne spojrzenie Mila należało już do zwyczaju. Ale od tej pory Yossarianowi, choć nie chciał tego przyznać, nigdy nie brakowało już gotówki - z wyjątkiem tych nietypowych okresów, kiedy brał rozwód i kiedy zakwestionowano jeden po drugim, w dwanaście lat po ich zastosowaniu

przez niezawodnych specjalistów, wszystkie kruczki, dzięki którym płacił niższe podatki. - Co się tyczy twojego syna - stwierdził na koniec Wintergreen, biorąc go na bok załatw mu legalne zameldowanie w czarnej dzielnicy, gdzie komisje poborowe nie mają problemów z wypełnieniem normy. Potem powinny wystarczyć bóle w krzyżu i zaświadczenie od lekarza. Też mam jednego syna, który praktycznie rzecz biorąc mieszka teraz w Harlemie, i kilku siostrzeńców oficjalnie zameldowanych w Newark. Yossarian nie mógł się oprzeć przekonaniu, że on i Michael prędzej przeniosą się do Szwecji.

Od dnia, kiedy Yossarian poznał ich ze sobą, C. Porter Lovejoy i G. Noodles Cook przypadli sobie prawie symbiotycznie do serca, traktując się z sympatią, której Yossarian w czasie tych nielicznych chwil, kiedy się z nimi spotykał, nigdy nie żywił ani do jednego, ani do drugiego. - Jestem ci winien przysługę - stwierdził potem Noodles. - Więcej niż jedną - przypomniał mu przezornie Yossarian. C. Porter Lovejoy, srebrnowłosy i - jak uporczywie twierdziła zaprzyjaźniona prasa - pozbawiony przesądów stronnik obu partii, wciąż jeszcze bardzo kochał życie. Znawca waszyngtońskich problemów

i prawie od półwiecza samozwańczy członek tamtejszej cosa loro, zasłużył sobie przez wszystkie te lata, jak lubił zwierzać się słuchaczom, aby zacząć teraz trochę zwalniać. Publicznie bywał często członkiem rządowych komisji, które oczyszczały z zarzutów, i współautorem raportów, które broniły dobrego imienia. Prywatnie zajmował stanowisko głównego partnera i konsultanta związanej z waszyngtońską cosa loro kancelarii prawniczej Atwatera, Fitzwatera, Dishwatera, Browna, Jordana, Quacka i Capone'a i ciesząc się arystokratycznym poważaniem i nienaganną reputacją mógł reprezentować w tym charakterze jakich sobie tylko ży-

czył klientów, również tych, których interesy kłóciły się ze sobą. Będąc mieszkańcem pogranicza, utrzymywał prawowite więzy pokrewieństwa we wszystkich kierunkach. Rozmawiając z mieszkańcami Północy potrafił mówić z miękkim akcentem dobrze wychowanego dżentelmena z Południa, a spotykając się z południowcami posługiwać się fonetyką kulturalnego członka Bluszczowej Ligi. Jego wspólnik, Capone, ciemnowłosy, lekko łysawy facet, sprawiał wrażenie praktycznego i raczej twardego. - Jeśli przychodzi pan do mnie, żeby zdobyć wpływy podkreślał Porter Lovejoy w rozmowie z każdym pełnym nadziei przyszłym klientem - trafił pan pod nie-

właściwy adres. Jeśli jednak chce pan skorzystać z usług doświadczonych ludzi, potrafiących poruszać się z zawiązanymi oczyma po tutejszych korytarzach władzy, znających blisko osoby, z którymi chce się pan zobaczyć, mogących powiedzieć panu, kim one są, a także załatwić z nimi spotkanie, towarzyszyć panu podczas jego trwania i wziąć na siebie główny ciężar rozmowy, będących również w stanie dowiedzieć się, jak stoją pańskie sprawy na spotkaniach, w których pan nie uczestniczy, i udać się bezpośrednio do zwierzchników, jeśli nie zadowalają pana podjęte decyzje, w takim razie mogę okazać się pomocny. To właśnie C. Porter Lovejoy najbar-

dziej przyczynił się do pobudzenia ambicji G. Noodlesa Cooka i do poszerzenia ich zasięgu. Wyskalowawszy umiejętnie parametry inicjatywy młodszego kolegi, wykonał z wielkoduszną skwapliwością kilka ruchów, aby umieścić go wraz z innymi sławami w rodzinie cosa loro, gdzie można było najlepiej wykorzystać jego wiedzę na temat mechaniki public relations i tworzenia politycznego image'u, a także umiejętności w zakresie wymyślania pobudzających wyobraźnię tłumu haseł, podłych insynuacji, podstępnych kłamstw, gładkich i wyrafinowanych obelg oraz karkołomnych sztuczek z logiką, za którymi nie nadążało oko i które były w związku z tym zupełnie niezauważalne. Wykorzy-

stując daną mu szansę, Noodles nigdy nie rozczarował nikogo, kto podobnie jak C. Porter Lovejoy oczekiwał po nim zawsze najgorszego. Pomiędzy Yossarianem i żołnierzem cosa loro Noodlesem Cookiem zaistniało coś w rodzaju łagodnego niesmaku, którego żaden z nich nie uznał za konieczne przezwyciężyć. Mimo to Yossarian nie wahał się ani chwili, proponując mu żartem przez telefon, by nakłonił nowego prezydenta do potraktowania serio zaproszenia Maxonów na wesele ich przyrodniej siostrzenicy czy kogoś w tym rodzaju na Dworcu Autobusowym Zarządu Portu. - On łoży miliony na twoją partię, Noodles.

- Czemu nie? - odparł wesoło Noodles. To może być niezły numer. Powiedz mu, że prezydent poważnie zastanawia się nad tym, czy nie przyjść. - Nie musisz go pytać? - Nie. - Noodles wydawał się zdziwiony. - Nie powstał jeszcze dość wielki mózg, John, żeby uporać się ze wszystkim, co udaje, że rozumie każdy prezydent. Wciąż mam u niego dobre notowania, odkąd okazałem się pomocny przy inauguracji. Występując w roli dziesiątego i ostatniego z dziewięciu starszych guwernerów z jedenastoma doktoratami, stanowiących otaczający nowego prezydenta trust mózgów, G. Noodles Cook nie skalał się jesz-

cze tym szczególnym rodzajem pogardy, który, jak mówią, rodzi często poufałość. To właśnie C. Porter Lovejoy, obserwując gasnący blask dziewięciu pierwszych guwernerów, zaproponował, chcąc przywrócić iluzję świetności najwyższego urzędu, nominację G. Noodlesa Cooka jako dziesiątego, wybór, który, jak utrzymywał z bezinteresowną stanowczością, musi okazać się korzystny dla nowego prezydenta, administracji, kraju, dla samego Noodlesa Cooka oraz, co rozumie się samo przez się, dla C. Portera Lovejoya i jego interesów w należącej do waszyngtońskiej cosa loro lobbystyczno-adwokackiej firmie Atwatera, Fitzwatera, Dishwatera, Browna, Jordana, Quacka i Capone'a.

Capone, będący podobnie jak Lovejoy założycielem firmy, grał w golfa w dobrych klubach z rekinami biznesu i wysokimi urzędnikami państwowymi i rzadko pozwalano mu przegrać. Problemy w trakcie formalnej inauguracji wynikły ze zrozumiałego pragnienia wiceprezydenta, by przy obejmowaniu wyższego urzędu zaprzysiągł go przewodniczący Sądu Najwyższego. Czcigodny dżentelmen piastujący to stanowisko, okularnik o stalowym charakterze, dominującej osobowości i sklepionym wysoko czole, wolał raczej złożyć nagłą rezygnację, aniżeli uczestniczyć w akcie, który jego zdaniem kłócił się, jeśli nawet nie z literą, to z duchem prawa.

To niespodziewane posunięcie nie pozostawiło nowemu szefowi państwa wielkiego wyboru: musiał zwrócić się do innych, związanych z tą samą partią co on sądowych znakomitości. Należąca do grona sędziów kobieta podała się dobrowolnie do dymisji czternaście minut po otrzymaniu wstępnej propozycji. Swój krok usprawiedliwiała przemożnym pragnieniem powrotu do dziedziny, którą ukochała najbardziej: pracy w domu. Przez całe życie, wyznała, pragnęła zostać wyłącznie kurą domową. Inna gwiazda pierwszej wielkości w tej otoczonej czcią konstelacji dostojnych sędziów, na których jeszcze niedawno ludzie bali się w ogóle spojrzeć, czcigodny

dżentelmen, chwalony często przez zaprzyjaźnionych dziennikarzy za to, co określali jako spryt i aktorską skłonność do tendencyjnego i zabawnego w jego własnym mniemaniu dzielenia włosa na czworo, wyjechał na ryby. Afro-Amerykanin nie wchodził oczywiście w rachubę. Biała Ameryka nigdy nie zaakceptowałaby prezydenta, którego zatwierdził na stanowisku człowiek o czarnym kolorze skóry, zwłaszcza człowiek taki jak ten, który nie był ani dobrym adwokatem, ani sędzią i który podczas przesłuchań poprzedzających objęcie urzędu wydawał się składać wyłącznie z równych porcji żółci i gówna. Inni zasiadający w sądzie ortodoksyjni

członkowie partii zostali skreśleni, jako nie dość barwni i za mało znani. Ich odrzucenie stało się jeszcze bardziej kategoryczne, kiedy za pośrednictwem anonimowych źródeł i nie zidentyfikowanych urzędników niższego szczebla ujawniono powstałe w łonie tego ciała konstytucyjne wątpliwości w kwestii, czy jakikolwiek czcigodny sędzia w całym kraju ma naprawdę prawo zaprzysiąc kogoś takiego na najwyższe rządowe stanowisko. Podejmując, co zdarzało się nader rzadko, jednomyślną uchwałę, pochwalili przewodniczącego za to, że zrezygnował, kobietę za to, że zajęła się domem, i spryciarza za to, że pojechał na ryby. W ten sposób na placu boju pozostał

wyłącznie mianowany dawno temu przez domniemanego liberała Johna Kennedy'ego demokrata, który od tamtego czasu stał się konserwatystą. Czy prezydent może objąć urząd bez złożenia przysięgi? Za mało było członków sądu, żeby o tym zdecydować. Wtedy właśnie Noodles Cook, on jeden spośród wszystkich starszych guwernerów, wysunął śmiałą propozycję, która przyszła mu do głowy już na samym początku, ale którą trzymał w zanadrzu aż do tego kulminacyjnego momentu i która przyniosła w końcu zadowalające rozwiązanie kłopotliwego impasu. - Nadal nic z tego nie rozumiem - powtórzył po raz kolejny wiceprezydent,

kiedy zostali ponownie sami. W tym momencie dziewięciu pozostałych starszych guwernerów na zawsze straciło przed nim twarz. - Proszę, wyjaśnij mi to raz jeszcze. - Nie sądzę, bym potrafił - stwierdził ponuro Noodles Cook. Lubił swoje stanowisko, ale coraz bardziej obawiał się, że straci je razem z pracodawcą. - Spróbuj. Kto mianuje nowego przewodniczącego Sądu Najwyższego? - Pan - odparł posępnie Noodles. - Zgadza się - odparł wiceprezydent, który z chwilą rezygnacji swego poprzednika był już praktycznie rzecz biorąc prezydentem. - Ale ja nie mogę go mianować, dopóki nie jestem zaprzysiężony? - To też się zgadza - stwierdził ze smut-

kiem Noodles Cook. - Kto może mnie zaprzysiąc? - Każdy, kogo pan zechce. - Chcę, żeby to był przewodniczący Sądu Najwyższego. - Nie mamy przewodniczącego Sądu Najwyższego powiedział z żalem Noodles. - I nie będziemy go mieli, dopóki go nie mianuję. A ja nie mogę go mianować, dopóki... - Chyba już pan zrozumiał. W ciszy, która zapadła, Noodles po raz kolejny gorzko żałował, że on i jego trzecia żona Carmen, z którą wszedł w szranki bolesnego rozwodu, już ze sobą nie rozmawiają. Brakowało mu kogoś godnego

zaufania, kogoś, przed kim mógłby bezpiecznie sparodiować taką rozmowę. Pomyślał o Yossarianie, który, jak się obawiał, od dawna uważa go prawdopodobnie za gnojka. Noodles był wystarczająco inteligentny, aby zrozumieć, że on sam, gdyby był kim innym, również nie miałby o sobie najlepszego zdania. Był wystarczająco uczciwy, żeby wiedzieć, że jest nieuczciwy, i zostało mu przynajmniej tyle przyzwoitości, żeby wiedzieć, że jest jej pozbawiony. - Tak, teraz chyba załapałem - stwierdził wiceprezydent z błyskiem nadziei w oku. - Zaczynam chyba znowu zasuwać na wszystkich cylindrach. - To by mnie wcale nie zdziwiło. - Za-

brzmiało to mniej czołobitnie, niż Noodles miał zamiar. - A dlaczego nie mielibyśmy załatwić tego jednocześnie? Czy nie mógłbym zaprzysiąc go na przewodniczącego Sądu Najwyższego w tym samym momencie, kiedy on odbierze ode mnie przysięgę na prezydenta? - Nie - odparł Noodles. - Dlaczego nie? - Bo będzie go musiał zatwierdzić senat. Musiałby pan mianować go wcześniej. - Czy w takim razie - zapytał wiceprezydent, siedząc sztywny jak struna z tym szerokim triumfalnym uśmiechem, który pojawiał się na ogół na jego twarzy, kiedy pochylał się nad klawiaturą gier wideo -

senat nie mógłby go zatwierdzić w tej samej chwili, kiedy ja będę go mianował, a on odbierał ode mnie przysięgę? - Nie - poinformował go stanowczym tonem Noodles. - I proszę mnie nie pytać, dlaczego. To jest po prostu niemożliwe. Musi mi pan uwierzyć na słowo. - Cóż, w takim razie naprawdę uważam, że to woła o pomstę do nieba! Wydaje mi się, że prezydent powinien mieć prawo, aby zaprzysiągł go na jego urząd przewodniczący Sądu Najwyższego. - Nikt, kogo znam, temu nie zaprzeczy. - Ale ja nie mogę, prawda? Nie mogę! Bo nie mamy przewodniczącego! Jak coś takiego mogło się w ogóle zdarzyć?

- Nie wiem, panie prezydencie. - Noodles zwrócił sobie w duchu uwagę, że musi powściągnąć swój sarkazm. Może to kolejne przeoczenie naszych Ojców Założycieli. - O czym ty do diabła gadasz? - zawołał wiceprezydent, zrywając się na równe nogi, jakby usłyszał jakieś niesłychane bluźnierstwo. - Nie ma mowy o żadnych przeoczeniach. Nasza konstytucja była zawsze doskonała. Może nie? - Mamy dwadzieścia dwie poprawki, panie prezydencie. - Dwadzieścia dwie? Nic o tym nie wiedziałem. - To żadna tajemnica. - Skąd miałem wiedzieć? Czym jest po-

prawka? Zmianą? - Tak. - Skąd miałem o tym wiedzieć? - Wiceprezydent znowu popadł w skrajną desperację. - Więc tutaj właśnie leży pies pogrzebany, prawda? Nie mogę go mianować... - Tak. - Noodles uznał, że lepiej będzie mu przerwać, niż raz jeszcze odmawiać wspólnie tę litanię. - To tak, jak z paragrafem dwadzieścia dwa - rzucił niespodziewanie wiceprezydent i rozchmurzył się, dumny z przypływu natchnienia. - Nie mogę mianować przewodniczącego sądu, póki nie jestem prezydentem, a on nie może mnie zaprzysiąc, póki go nie mianuję. Czy to nie jest

paragraf dwadzieścia dwa? Noodles Cook wbił wzrok w ścianę, dochodząc do wniosku, że woli zrzec się swego prestiżowego stanowiska w obejmującej rządy nowej ekipie, aniżeli zadawać się dłużej z kimś, komu chodzą po głowie podobne skojarzenia. Zorientował się, że patrzy na wielką uproszczoną mapę, zawieszoną tutaj w charakterze dzieła sztuki i przedstawiającą rozmieszczenie sił podczas bitwy o Gettysburg. Noodles zadumał się nad historyczną przeszłością. Być może pomiędzy suwerenem a jego doradcą zawsze było tak, pomyślał, że podwładny musiał dominować pod każdym względem prócz rangi. I wtedy właśnie, wyczerpany i zde-

sperowany, wyrzucił z siebie rozkazującym tonem rozwiązanie, które uratowało sytuację: - Niech pan użyje demokraty! - Co? - Tak, niech pan użyje pierdolonego demokraty - stwierdził Noodles, po czym rozprawił się z wszelkimi możliwymi obiekcjami, wypowiadając je na głos: - Był demokratą za Kennedy'ego, ale jakie to ma znaczenie? Facet jest tak samo zły jak my wszyscy. Prasa pochwali pana za to, że nie zamyka się pan w ramach jednej partii. A kiedy straci pan popularność, winę za to, że pana zaprzysiągł, może pan zrzucić na niego. Po raz kolejny sprawdziła się wizja Por-

tera Lovejoya. Rozmawiając wcześniej z Noodlesem podkreślił korzyści, jakie może mieć z niego wiceprezydent. Potrzeba była pilna, możliwości nieograniczone. Czekała go rozmowa wstępna. - Ile mam o sobie powiedzieć? - chciał wiedzieć Noodles. Porter Lovejoy zrobił mądrą minę. - Tyle, ile ci pozwoli. Właściwie to ty będziesz wypytywał jego, żeby zobaczyć, czy masz ochotę na to stanowisko. Choć on nie musi o tym wcale wiedzieć. Rozbawiony Noodles zastanawiał się, czy mu się to uda. Porter Lovejoy znowu tylko się mądrze uśmiechnął. A kryptonim? - Nie podnoś teraz tej sprawy - ostrzegł

Noodlesa. - Sam go sobie wybrał. Nie będziesz miał żadnych kłopotów. - Wchodź pan, wchodź do środka - zawołał jowialnie wiceprezydent po wesołym powitaniu w przedpokoju, które wydało się Noodlesowi niepokojąco nieformalne. Zdziwiło go, że młodszy od niego utytułowany dostojnik wybiegł z gabinetu, żeby go serdecznie pozdrowić. Nie miał prawie czasu, żeby przyjrzeć się wiszącym na ścianach sali recepcyjnej chorągiewkom szkół średnich i wyższych. Nie udało mu się zliczyć wszystkich telewizorów, z których każdy nastawiony był na inny kanał. - Czekamy na stare przeboje i wywiady z gwiazdami wyjaśniły chichocząc siedzą-

ce tam dziewczęta i Noodles nie potrafił zgadnąć, czy żartują, czy mówią serio. - Nie mogłem się już pana doczekać oświadczył ciepło wiceprezydent. Wrum, wrum, wrum - zawarczał poufnie, kiedy zamknęły się za nimi drzwi. To z gry wideo, w której jestem niepokonany. Nazywa się Tor w Indianapolis. Nie zna jej pan? To pan pozna. Jest pan dobry w grach wideo? Założę się, że pana pokonam. Teraz proszę, niech pan mi opowie o sobie wszystko. Umieram z ciekawości. Noodlesowi przypominało to dziecinne igraszki. - Czego chciałby się pan o mnie dowiedzieć, panie wiceprezydencie? Od czego

powinienem zacząć? - Ze mną sprawa jest prosta - odparł wiceprezydent. - Skoro postanawiam, że coś zrobię, zawsze mi się to udaje. Nie płaczę nad rozlanym mlekiem. Co się stało, już się nie odstanie. Jeśli stawiam przed sobą jakiś cel, zmierzam do niego z całą determinacją. - Rozumiem - odparł zaskoczony Noodles, kiedy po krótkiej chwili zorientował się, że powinien teraz coś powiedzieć. Twierdzi pan zatem, że pańskim celem było objęcie stanowiska wiceprezydenta? - O tak, zdecydowanie, zdecydowanie. I zmierzałem do tego z całą determinacją. - Co pan robił? - Powiedziałem „tak”, kiedy poprosili,

żebym się zgodził. Widzi pan, panie Cook... mogę ci mówić Noodles? Dziękuję. Dla mnie słowem, które najlepiej oddaje istotę urzędu wiceprezydenta, jest „być przygotowanym”. Czy też może są to dwa słowa? - Moim zdaniem dwa. - Dziękuję. Nie sądzę, by udało mi się uzyskać tak zdecydowaną odpowiedź od któregokolwiek z moich pozostałych guwernerów. I ku temu właśnie chcę nadal zmierzać z całą determinacją. Aby być przygotowanym. Oczywiście im dłużej ktoś pełni urząd wiceprezydenta, tym lepiej przygotowany jest do tego, aby zostać prezydentem. Chyba się ze mną zgodzisz? Noodles zręcznie wymigał się od odpo-

wiedzi. - Zatem to jest celem, do którego zmierza pan z całą determinacją w następnej kolejności? - To chyba główne zadanie wiceprezydenta, nieprawdaż? Zgadzają się z tym moi inni guwernerzy. - Czy wie o tym prezydent? - Nie zmierzałbym ku temu z całą determinacją, nie ciesząc się jego pełnym poparciem. Czy chciałbyś dowiedzieć się o mnie czegoś jeszcze, aby pomóc mi zdecydować, czy nadajesz się na to stanowisko? Porter Lovejoy uważa, że się nadajesz. - Czy boryka się pan być może ostatnio z jakimś problemem, panie wiceprezydencie - podjął ostrożnie Noodles Cook - do

którego rozwiązania nie jest pan, we własnym przekonaniu, idealnie przygotowany? - Nie. Nie potrafię sobie wyobrazić nic takiego. - W takim razie dlaczego sądzi pan, że potrzebny jest mu kolejny guwerner? - Żeby pomógł mi stawiać podobne pytania. Widzisz, popełniłem błąd na studiach, nie przykładając się zbytnio do nauki, i teraz tego żałuję. - Ale otrzymywał pan przecież zaliczenia? - Oczywiście. Tak samo jak wtedy, kiedy starałem się o przyjęcie. Studiował pan w college'u, panie Cook? Jest pan wykształconym człowiekiem?

- Tak jest, panie wiceprezydencie. Mam dyplom ukończenia wyższych studiów. - To dobrze. Ja też chodziłem do college'u. Wiele nas łączy i powinniśmy przypaść sobie do gustu. Lepiej, mam nadzieję - w tym miejscu w głosie wiceprezydenta zabrzmiał zgryźliwy ton - niż przypadli mi do gustu ci inni. Odnoszę wrażenie, że stroją sobie ze mnie żarty za moimi plecami. Patrząc wstecz widzę, że będąc w college'u powinienem przykładać się bardziej do filozofii, historii, ekonomii i podobnych rzeczy. Staram się to teraz nadrobić. - Jak... - zaczął Noodles, ale po chwili zmienił zdanie. - Moje doświadczenia, panie wiceprezydencie, wskazują...

- Nie zamierzam płakać nad rozlanym mlekiem. Co się stało, już się nie odstanie. - Doświadczenia, które zebrałem jako student, a potem przez pewien czas jako nauczyciel akademicki - brnął dalej, płaszcząc się jak tylko mógł, Noodles - wskazują, że ludzie robią na ogół to, co lubią. Osoba, która interesuje się sportem, golfem i przyjęciami, będzie spędzała czas na zawodach sportowych, grze w golfa i przyjęciach. Bardzo trudno jest zainteresować się w późniejszym wieku przedmiotami takimi jak filozofia, historia i ekonomia, jeśli kogoś nie pociągały one wcześniej. - Tak. I nigdy nie jest na nic za późno stwierdził wiceprezydent i Noodles nie

zdołał się zorientować, czy panuje między nimi w tej sprawie zgodność. - Ostatnio studiowałem wojnę napoleońską, żeby w pewnym sensie poszerzyć swoją edukację. Przez sekundę albo dwie Noodles siedział zupełnie bez ruchu. - Którą wojnę? - zdołał jedynie wykrztusić. - Sądzisz, że było ich więcej? - Nie studiowałem tej dziedziny - odparł wymijająco Noodles Cook. Zaczynał powoli tracić nadzieję. - Rozgrywam także bitwę pod Antietam - kontynuował człowiek, stojący jako następny w kolejce do prezydentury. - A potem chcę spróbować swoich sił w bitwie pod Bull Run. To była naprawdę wspania-

ła wojna, ta secesyjna. Od tamtego czasu nie mieliśmy niczego w tym rodzaju, prawda? Może cię to zdziwi, ale od Bull Run dzieli nas zaledwie krótka przejażdżka samochodem z policyjną eskortą. - Czy przygotowuje się pan do wojny? - Poszerzam swoje horyzonty. I wierzę, że trzeba być przygotowanym. Wszystkie pozostałe obowiązki prezydenta są, jak mi się wydaje, dość trudne i jakby nudne. Kazałem sobie nagrać wszystkie te bitwy na kasety wideo i przerobić na gry, w których może zwyciężyć każda ze stron. Wrum, wrum, wrum! Gettysburg też. Lubisz gry wideo? Jaka jest twoja ulubiona? - Nie mam żadnej - mruknął strapiony

Noodles. - Wkrótce będziesz miał. Spójrz na to. Na sekretarzyku pod ekranem wideo, do którego podprowadził go wiceprezydent - ekrany wideo z konsolami do gry umieszczone były w wielu zakamarkach gabinetu - znajdowała się gra o nazwie Tor w Indianapolis. Noodles zobaczył również inne: Bombardowanie i Umknąć przed poborem. I jeszcze jedną pod tytułem Umrzeć ze śmiechu. Jego gospodarz zachichotał. - Mam sztab składający się z dziewięciu akademików z jedenastoma tytułami doktorskimi i żaden z nich nie zdołał mnie ani razu pokonać w żadnej z tych gier. Czy

nie mówi ci to wiele o dzisiejszym poziomie wyższych uczelni w tym kraju? - Mówi - odparł Noodles. - Co ci mówi? - Wiele. - Ja też tak uważam. Jest również nowa gra, którą wymyślili specjalnie dla mnie. Nazywa się Triage. Znasz ją? - Nie. - „Triage” to słowo pochodzenia francuskiego. Oznacza, że kiedy wybuchnie wielka wojna, będziemy musieli wybrać tych nielicznych, którzy przeżyją w naszych podziemnych schronach. - Wiem, co oznacza to słowo, panie wiceprezydencie! - przerwał mu Noodles oschlej, niż miał to zamiar zrobić. - Nie

znam tylko zasad gry - wyjaśnił, uśmiechając się z przymusem. - Wkrótce ją poznasz. Ciebie dopuszczę pierwszego. Jest wesoła i bardzo absorbująca. Ty będziesz miał swoich wybrańców, ja swoich, ale tylko jeden z nas będzie mógł wygrać i zdecydować, kto ma żyć, a kto umrzeć. Spodoba ci się. Będę chyba chciał, żebyś wyspecjalizował się w Triage, bo nigdy nie wiadomo, kiedy będziemy musieli zagrać w nią naprawdę, a nie sądzę, żeby pozostali nadawali się do tego. Dobrze? - Tak jest, panie wiceprezydencie. - I nie bądź taki oficjalny, Noodles. Mów mi „Kutasie”. Noodles był wstrząśnięty.

- Nigdy nie przeszłoby mi to przez gardło! - oświadczył stanowczo w przypływie spontanicznego protestu. - Spróbuj. - Nie, nie zrobię tego. - Nawet jeśli będzie cię to kosztować utratę pracy? - Nawet wtedy, panie Kutasie... chciałem powiedzieć, panie wiceprezydencie. - Widzisz? Niedługo będzie ci to przychodziło z łatwością. Podobnie jak wszystkim. Zajmiesz się też tymi innymi sprawami, z którymi według Portera Lovejoya potrafisz sobie radzić. Co wiesz o ciężkiej wodzie? - Prawie zupełnie nic - odparł Noodles, czując, że stąpa teraz po pewniejszym

gruncie. - To ma chyba coś wspólnego z reakcjami nuklearnymi, prawda? - Mnie o to nie pytaj. Piszą tutaj coś w tym rodzaju. Ja też wcześniej nigdy o niej nie słyszałem, więc możemy dyskutować bez uprzedzeń. - Na czym polega problem? - Na tym, że zatrzymano pewnego faceta, który produkuje ją bez koncesji. Emerytowanego kapelana ze starych sił powietrznych z czasów, jak tu piszą, drugiej wojny światowej. - Dlaczego nie każą mu przestać? - On nie może przestać. Produkuje ją jakby, jeśli rozumiesz, co mam na myśli, biologicznie. - Nie. Nie rozumiem, co masz na myśli.

- No więc powiem ci, co piszą o nim w tym konspekcie streszczenia poufnych akt o kryptonimie „Kranówa”. Facet je i pije to samo co normalni ludzie, ale wydala z siebie tę ciężką wodę. Został zbadany i opracowany przez prywatną firmę, M i M i P, która ma na niego teraz opcję i zgłoszony patent. - Gdzie go przetrzymują? - Gdzieś pod ziemią, na wypadek gdyby zdecydował się promieniować. Tuż przed zatrzymaniem kapelan kontaktował się z jakimś wspólnikiem. Jego żona i ten wspólnik prowadzą teraz regularnie szyfrowane rozmowy przez telefon, udając, że nie mają o niczym pojęcia. Nie doszło między nimi na razie do żadnych beze-

ceństw. Facet rozmawia również przez telefon z pewną pielęgniarką i między tym dwojgiem może dojść do dużych bezeceństw. Zachowują się, jakby nigdy nie słyszeli o AIDS. W sprawę wplątany jest również pewien belgijski łącznik, który szpieguje na rzecz Wspólnoty Europejskiej. „Belg znowu łyka” - doniosła mu pielęgniarka, kiedy ostatnim razem rozmawiali. - Co chcesz z nim zrobić? - Jeśli przyjdzie co do czego, możemy go z łatwością kazać zabić jednej z naszych grup antyterrorystycznych. Ale niewykluczone, że będziemy go potrzebować, ponieważ mamy również pewne problemy z brakiem trytu. Co wiesz na temat

trytu, Noodles? - Trytu? Nigdy o nim nie słyszałem. - To dobrze. Możesz być obiektywny. Wydaje mi się, że to coś w rodzaju radioaktywnego gazu, którego potrzebujemy do naszych bomb wodorowych albo innych rzeczy. Uzyskuje się go z ciężkiej wody i ten kapelan może się okazać bardzo użyteczny, jeśli nauczy sikać ciężką wodą innych. Prezydent nie ma do tego wszystkiego cierpliwości i chce, żebym ja się tym zajął. Ale ja też nie mam do tego cierpliwości i przekazuję to tobie. - Mnie? - zakrzyknął ze zdumieniem Noodles. - To znaczy, że jestem przyjęty? - Chyba ze sobą rozmawiamy, nie? Daj mi znać, co twoim zdaniem powinienem

zarekomendować - powiedział wiceprezydent, wręczając Noodlesowi czerwoną, dość opasłą teczkę z dołączoną na samej górze kartką, na której znajdowało się jednozdaniowe streszczenie rekapitulacji zarysu resume skomprymowanego poufnego raportu na temat emerytowanego, liczącego siedemdziesiąt dwa lata kapelana, wytwarzającego bez koncesji ciężką wodę, a obecnie potajemnie przetrzymywanego po to, aby można go było zbadać i przesłuchać. Noodles wiedział bardzo mało o ciężkiej wodzie i praktycznie nic o trycie, wiedział jednak dosyć, żeby nie zdradzić się nawet jednym mrugnięciem, widząc na kartce nazwiska Yossariana i Mila Minder-

bindera, choć jednocześnie zadumał się posępnie, czytając o pielęgniarce Melissie MacIntosh, o której nigdy nie słyszał, o jej sublokatorce, Angeli Moore, względnie Angeli Moorecock, i o tajemniczym belgijskim agencie w Nowym Jorku, na temat którego pielęgniarka regularnie przekazywała przez telefon kodowane wiadomości, a także o łagodnym eleganckim mężczyźnie, który najwyraźniej wszystkich nadzorował jako kapuś albo ochroniarz. Będąc koneserem zwięzłej ekspozycji, Noodles podziwiał geniusz autora, któremu udało się zawrzeć tak wiele w pojedynczym zdaniu. - Chcesz, żebym to ja zdecydował? wymamrotał w końcu zbity z tropu.

- Czemu nie? Poza tym jest jeszcze ta historia z facetem, który ma na zbyciu idealny samolot bojowy i chce, żebyśmy go kupili, a także z innymi facetami, którzy mają jeszcze bardziej idealny samolot i też chcą, żebyśmy go kupili. Możemy kupić tylko jeden. - Co mówi Porter Lovejoy? - Przygotowuje się do swego procesu. Chcę, żebyś to ty podjął decyzję. - Nie wierzę, żebym się nadawał. - A ja wierzę w potop - odparł wiceprezydent. - Nie sądzę, żebym coś o tym słyszał. - Wierzę w potop. - Jaki potop? - Noodles ponownie się pogubił.

- Potop Noego, oczywiście. Ten z Biblii. Moja żona też wierzy. Nic o nim nie słyszałeś? Noodles badał zmrużonymi oczyma szczere oblicze swego rozmówcy, szukając na nim jakiegoś śladu kpiny. - Nie jestem pewien, czy rozumiem, co masz na myśli. Wierzysz, że padało? - Wierzę, że to prawda. Od początku do końca. - Wierzysz, że wziął do arki samca i samicę każdego gatunku? - Tak stoi napisane. - Panie wiceprezydencie - powiedział uprzejmie Noodles - mamy dzisiaj skatalogowanych więcej gatunków zwierząt i owadów, niż komukolwiek udałoby się

zebrać w ciągu całego swego życia i umieścić na statku tej wielkości. Skąd by je Noe wziął i gdzie załadował, nie mówiąc już o miejscu dla samego siebie i rodzin swoich dzieci i o problemach z magazynowaniem żywności oraz usuwaniem odpadków w ciągu tych wszystkich czterdziestu dni i nocy, kiedy padał deszcz? - A więc jednak o tym słyszałeś! - Słyszałem. I w ciągu następnych stu pięćdziesięciu dni i nocy, kiedy opadały wody. - O tym także słyszałeś! - Wiceprezydent przyjrzał mu się z aprobatą. - W takim razie wiesz chyba również, że ewolucja to jedna wielka bzdura.

Nienawidzę ewolucji. - Skąd by się wzięło całe życie zwierzęce, o którym dzisiaj wiemy? Istnieje prawie trzysta albo czterysta tysięcy gatunków samych pszczół. - Och, pewnie po prostu ewoluowały. - W ciągu zaledwie siedmiu tysięcy lat? Tyle mniej więcej to wszystko trwa, jeśli przyjmiemy biblijną rachubę czasu. - Możesz to sprawdzić, Noodles. Wszystko, co powinniśmy wiedzieć o stworzeniu świata, znajduje się w Biblii, wyłożone prostą angielszczyzną. Wiceprezydent zmierzył go łagodnym spojrzeniem. - Wiem, że nie brakuje sceptyków, ale wszyscy są czerwoni i żaden z nich nie ma racji.

- Pisał już o tym Mark Twain - kłócił się dalej Noodles. - O tak, znam to nazwisko - zawołał z wielką dumą i radością wiceprezydent. To chyba Mark Twain jest tym wielkim amerykańskim humorystą, pochodzącym z graniczącego z moim stanu Missouri? - Missouri nie graniczy z Indianą, panie wiceprezydencie. A pański wielki amerykański humorysta, Mark Twain, kpił z Biblii, miał w głębokiej pogardzie chrześcijaństwo, nienawidził naszej imperialistycznej polityki zagranicznej i robił sobie żarty ze wszystkich, którzy płynęli razem z Noem jego arką, zwłaszcza z muchy domowej. - Najwyraźniej - odparł zupełnie nie

zrażony wiceprezydent - mówimy o dwu różnych Markach Twainach. Noodles gotował się ze złości. - Był tylko jeden, panie wiceprezydencie - powiedział cicho i uśmiechnął się. - Jeśli pan sobie życzy, przygotuję streszczenie jego wystąpień i zostawię je u jednej z pańskich sekretarek. - Nie, nienawidzę pisaniny. Umieść to na wideo, może zdołamy przerobić to na grę. Naprawdę nie rozumiem, dlaczego ludzie, którzy potrafią czytać, mają tyle trudności ze zrozumieniem prostych prawd, wyłożonych tak wyraźnym językiem. I nie mów do mnie, proszę, „panie wiceprezydencie”. Jesteś o wiele starszy ode mnie. Nie będziesz mi mówił „Kuta-

sie”? - Nie, panie wiceprezydencie, nie będę mówił do pana „Kutasie” - potwierdził Noodles, po czym wstał, rozglądając się gorączkowo za tablicą, kredą i jakąś wskazówką. - Zrozum, Kutasie... powierzchnia wody znajduje się zawsze na tym samym poziomie. - O tym wiem także. - Mount Everest ma prawie pięć mil wysokości. Żeby pokryć całą ziemię wodą, jej poziom musiałby się na całym globie podnieść o prawie pięć mil. Jego przyszły pracodawca pokiwał głową, zadowolony, że Noodles wydaje się nareszcie gadać do rzeczy. - Więc o tyle się podniósł.

- A potem wody opadły. Dokąd mogły opaść? - Do oceanów, oczywiście. - Gdzie były oceany, jeśli cały świat był pod wodą? - Pod potopem, oczywiście - padła zdecydowana odpowiedź, po udzieleniu której genialny człowiek wstał z krzesła. - Jeśli spojrzysz na mapę, Noodles, zobaczysz, gdzie są oceany. Zobaczysz również, że Missouri graniczy ze stanem Indiana. - On wierzy w potop! - doniósł natychmiast Noodles Cook Porterowi Lovejoyowi, kipiąc ze złości i prawie krzycząc. Po raz pierwszy, odkąd spotkał się ze swym sponsorem, z jego twarzy znikło dobrze

zakamuflowane zadowolenie z życia. Porter Lovejoy był nieporuszony. - Jego żona wierzy także. - Chcę dostać wyższą pensję. - Na tym stanowisku nie przewiduje się większych poborów. - Więc zmień stanowisko! - Porozmawiam z Capone'em. Noodles cieszył się dobrym zdrowiem, nie był objęty opieką społeczną i dla wszystkich zainteresowanych nie ulegało kwestii, że jako sekretarz zdrowia, opieki społecznej i edukacji całą swą energię będzie mógł skupić na edukacji prezydenta.

KSIĘGA V 13. Tryt Ciężka woda skoczyła o kolejne dwa punkty, donosił faks w biurze M i M, w nowojorskim Rockefeller Center, na tym samym piętrze i w tym samym miejscu, gdzie Sammy Singer przepracował dla „Time Magazine” prawie całe swoje dorosłe życie; w biurze, z którego okien, jak to ponownie zauważył Michael Yossarian, widać było położoną o wiele niżej słynną ślizgawkę - lodowe cacko lśniące pośród imponującego japońskiego kompleksu gmachów, zakupionych od upadającej finansowej dynastii Rockefellerów - tę samą ślizgawkę, na którą przed wielu laty Sam-

my poszedł z Glendą ślizgać się po raz pierwszy w życiu i nie wywrócił się, a potem chodził z nią jeszcze kilka razy w trakcie ponadgodzinnych przerw na lunch, kiedy zaczęli się regularnie spotykać, a ona nalegała, żeby wprowadził się do jej apartamentu, gdzie mieszkała z trójką dzieci i pochodzącą z pogranicznego Wisconsin nadzwyczajną matką, która od razu zaaprobowała Sammy'ego i kiedy się wprowadził, wyjechała zadowolona, żeby zamieszkać ponownie z siostrą na małej rodzinnej farmie - żadni ze znanych Singerowi nowojorskich rodziców, nawet jego właśni, nie byli zdolni do takich poświęceń - a tryt, gaz otrzymywany z ciężkiej wody, skoczył o dodatkowe dwieście szes-

naście punktów na międzynarodowych giełdach materiałów radioaktywnych w Genewie, Tokio, Bonn, Iraku, Iranie, Nigerii, Chinach, Pakistanie, Londynie i Nowym Jorku. Optymistyczny wzrost ceny trytu spowodowała naturalna właściwość tego izotopu wodoru, polegająca na jego stopniowym rozkładzie w głowicach atomowych, z czego wynikała konieczność okresowego uzupełniania, oraz inna urocza skłonność tego gazu, polegająca na zmniejszaniu się jego ilości w okresie między zapieczętowaniem przez spedytora a odbiorem przez nabywcę, którym w większości przypadków był wytwórca różnych nowinek lub pokrytych warstwą luminescencyjną znaków, względnie producent i

dostawca głowic nuklearnych. Klienci meldowali często odbiór czterdziestu procent mniej trytu w stosunku do ilości, za którą zapłacili, i czterdziestu procent mniej, niż zostało zapakowane i wysłane bez żadnych śladów kradzieży, sabotażu czy wycieku. Trytu w dostawie po prostu nie było. Przeprowadzona trochę wcześniej w celu wyświetlenia przyczyn strat próba przesłania trytu z jednego budynku do drugiego zakończyła się zniknięciem trzech czwartych testowanej porcji i nie dostarczyła żadnej odpowiedzi. Stwierdzenie, że tryt rozpłynął się w rozrzedzonym powietrzu, byłoby nieścisłe, oznajmił zakłopotany rzecznik. Powie-

trze było kontrolowane. Nie było rozrzedzone i nie stwierdzono w nim trytu. Chociaż tryt był promieniotwórczy i stwarzał zagrożenie rakiem, nadal używano go do produkcji podświetlanych znaków informacyjnych, tarcz przyrządów, celowników broni do nocnego strzelania, ozdób takich jak swastyki, krzyże, gwiazdy Dawida i aureole, a także do niesamowitego zwiększania pola rażenia broni jądrowych. Angela Moore, czarująca sublokatorka Melissy MacIntosh, której Yossarian w myślach nie potrafił już nazywać inaczej niż Angela Moorecock, zdołała do tej pory podsunąć swoim podstarzałym, dystyngowanym pracodawcom myśl o fluoryzują-

cych figurkach z lubieżnie wystającymi organami płciowymi, i przetestowała na odwiedzających targi zabawkarskie mężczyznach i kobietach pomysł zaopatrzonego w świecącą tarczę z trytu sypialnianego zegara, którego wskazówki, godzinowa i minutowa, byłyby atrapami obrzezanych męskich członków, a godziny oznaczone nie cyframi, lecz nagimi postaciami kobiet, odsłaniających się zmysłowo wraz z upływem godzin w kolejnych scenach erotycznego transu, aż do osiągnięcia orgazmu o godzinie dwunastej. Yossarian podniecił się, słuchając w barze koktajlowym jej wywodów na ten temat - dzień lub dwa wcześniej, nim obciągnęła mu po raz pierwszy i odesłała go do

domu, bo był starszy od mężczyzn, do których się przyzwyczaiła, i nie wiedziała, czy chciałaby go poznać bardziej intymnie, a później, ze względu na coraz większe uczucie, jakie żywiła do niego Melissa, oraz ogólny wzrost obaw przed AIDS, odmówiła obciągnięcia mu po raz wtóry i w ogóle zaspokojenia go w jakikolwiek podobny sposób - siedząc zatem za pierwszym razem obok niej na czerwonej aksamitnej kanapce, w obitym pluszem barze koktajlowym, słuchając jej entuzjastycznych wywodów i czując, że mu stwardniał, wziął ją za rękę i potarł nią rozporek swoich spodni, żeby sama to poczuła. Osiągnięty dzięki zastosowaniu trytu ogromny wzrost energii wybuchu głowic

nuklearnych umożliwił zredukowanie wymiarów i wagi bomb i pocisków oraz przewóz większej ich liczby mniejszymi środkami transportu - takimi między innymi jak projektowany przez Mila bombowiec, a także bombowiec Strangelove'a bez większego uszczerbku dla rozmiarów pola rażenia. Kapelan rósł w cenie i był całkowicie bezpieczny. 14. Michael Yossarian - Kiedy mogę go odwiedzić? - usłyszał Michael Yossarian stanowcze pytanie swego ojca. Włosy ojca były gęstsze niż jego własne, falujące i białe; brat Michaela, Adrian, szukał wytrwale formuły chemicznej,

aby zmienić tę biel w naturalną młodzieńczą siwiznę, która nie wyglądałaby młodzieńczo ani naturalnie u żadnego mężczyzny w wieku Yossariana. - Kiedy tylko będzie bezpieczny - odpowiedział M2, ubrany w czystą białą koszulę, która nie była jeszcze zmiętoszona, mokra ani nie wymagała żelazka. - Michael, czy on nie powiedział przed chwilą, że kapelan jest bezpieczny? - Takie odniosłem wrażenie. Michael uśmiechnął się sam do siebie i oparł czoło o szklaną szybę. Spoglądając w dół, na ślizgawkę i kolorowy kalejdoskop krążących po niej wolno łyżwiarzy, zastanawiał się, przytłoczony świadomością, ile ominęło go już w życiu

radości, czy może być coś wartościowego w rozrywkach, które mógłby uznać za zabawne, gdyby tylko zadał sobie trud ich poszukania. Lśniący owal lodu otoczony był w tych dniach dryfującymi zastępami włóczęgów i żebraków, a także ludźmi pracy udającymi się na lunch lub kawę i policjantami dosiadającymi wystraszonych koni. Michael Yossarian nie umiał tańczyć - nie potrafił złapać rytmu. Nie grał w golfa ani w tenisa, nie jeździł na nartach, i wiedział, że nigdy już nie będzie jeździł na łyżwach. - Miałem na myśli, że jest dla nas zabezpieczony - bronił się płaczliwie M2 i Michael obrócił się, żeby mu się przyjrzeć. M2 okazał się triumfalnie przygotowany

na zadane pytanie. - Jest zabezpieczony dla firmy M i M i nie może być przejęty nawet przez Mercedesa-Benza ani przez Filię N i N firmy Nippon i Nippon. Odsunęliśmy nawet Strangelove'a. Zgłosimy patent na kapelana, kiedy tylko dowiemy się, jak działa, ale już teraz szukamy znaku firmowego. Myślimy o aureoli. Ponieważ jest kapelanem, o aureoli z barwnikiem Day-Glo. Może o takiej, która świeci w ciemności, przez całą noc. - Dlaczego nie z trytu? - Tryt jest drogi i radioaktywny. Czy umiałbyś narysować aureolę, Michael? - To nie powinno być trudne. - Chcielibyśmy coś pogodnego, a zarazem poważnego.

- Spróbuję potraktować ją poważnie powiedział Michael, ponownie się uśmiechając. - A trudno narysować taką, która nie byłaby pogodna. - Gdzie oni go trzymają? - zainteresował się Yossarian. - Chyba w tym samym miejscu. Naprawdę nie wiem. - Czy twój ojciec wie? - Czy ja wiem, czy on wie? - Powiedziałbyś mi, gdybyś wiedział? - Gdyby mi pozwolił? - Gdyby ci zakazał. - Powiedziałbym, że nie wiem. - Tak jak to robisz teraz. Przynajmniej jesteś szczery. - Staram się.

- Nawet kiedy kłamiesz. W tym tkwi paradoks. Rozmawiamy ogródkami. - Chodziłem do seminarium. - A co mam powiedzieć żonie kapelana? - zapytał Yossarian. - Wkrótce się do niej wybieram. Jeżeli jest ktoś, komu mogłaby się jeszcze poskarżyć, z pewnością jej to doradzę. - Do kogo mogłaby się zwrócić? Policja jest bezradna. - Może do Strangelove'a? - Och, nie - powiedział M2, blednąc bardziej niż zwykle. - Będę się musiał dowiedzieć. A na razie możesz powiedzieć Karen Tappman... - Karen? - Tak mam zapisane w komputerze. Na

razie możesz, nie mijając się z prawdą, powiedzieć Karen Tappman... - Nie sądzę, bym mógł ją okłamać. - Nigdy nie pragnęliśmy mówić niczego oprócz Prawdy. W naszym regulaminie jest tuż pod Kłamstwami. Musisz powiedzieć Karen Tappman - recytował dalej M2, jakby wyuczył się lekcji - że kapelan ma się dobrze i tęskni do niej. Połączy się z nią, kiedy tylko przestanie być niebezpieczny dla siebie i dla otoczenia, a jego obecność w rodzinno-małżeńskim łożu nie będzie zagrażać jej zdrowiu. - To jakaś nowa pieprzona sztuczka, prawda? - Proszę cię - skrzywił się M2. - To jedno akurat jest prawdą.

- Twierdziłbyś, że to prawda, nawet gdyby nią nie było. - To prawda - przyznał M2. - Ale jeśli z tej ciężkiej wody zacznie w nim powstawać tryt, kapelan może stać się radioaktywny, więc i tak wszyscy będziemy musieli trzymać się od niego z daleka. - Mam zamiar w niedługim czasie zażądać rozmowy z kapelanem, M2 - oznajmił ostrym tonem Yossarian. - Czy twój ojciec go widział? Wiem, co powiesz. Że musisz się dowiedzieć. - Najpierw muszę się dowiedzieć, czy mogę się dowiedzieć. - Dowiedz się, czy możesz się dowiedzieć, czy on może to załatwić. Strangelove mógłby.

M2 znowu zbladł. - Poszedłbyś do Strangelove'a? - Strangelove sam do mnie przyjdzie. A kapelan nie będzie dalej produkował, jeśli mu powiem, żeby tego nie robił. - Muszę to przekazać ojcu. - Już mu to powiedziałem, ale on nie zawsze słucha, co się do niego mówi. M2 był wstrząśnięty. - Przyszło mi na myśl coś innego. Czy powinniśmy rozmawiać o tym wszystkim przy Michaelu? Kapelan jest teraz objęty tajemnicą i nie wiem, czy jestem upoważniony do przekazywania o nim jakichkolwiek informacji. - O kim? - zapytał złośliwie Michael. - O kapelanie - odpowiedział M2.

- O jakim kapelanie? - Kapelanie Albercie T. Tappmanie - odparł M2. - Tym przyjacielu twojego ojca z wojska, który bez koncesji produkuje wewnątrz siebie ciężką wodę i siedzi teraz potajemnie w areszcie, gdzie poddają go badaniom i przesłuchaniom, podczas gdy my staramy się go opatentować i zarejestrować znak firmowy. Znasz go? Michael uśmiechnął się od ucha do ucha. - Masz na myśli tego przyjaciela mojego ojca z wojska, który zaczął nielegalnie produkować w sobie ciężką wodę i jest teraz... - Właśnie tego! - wykrzyknął M2, rozdziawiając usta, jakby zobaczył upiora. Jak do tego doszedłeś?

- Przed chwilą mi o tym powiedziałeś roześmiał się Michael. - Znowu to zrobiłem - wybełkotał M2 w paroksyzmie żałosnej skruchy, opadając z głuchym łoskotem na krzesło przy biurku. Jego błyszcząca, biała syntetyczna koszula była teraz zmiętoszona, mokra i wymagała żelazka, a ślady wilgotnego nerwowego niepokoju przyciemniały pod pachami tkaninę białego podkoszulka, którego nigdy nie zapominał włożyć. - Ja po prostu nie potrafię dochować tajemnicy. Ojciec wciąż jest na mnie zły za to, że powiedziałem ci o tym bombowcu. Mówi, że ma ochotę mnie zabić. Taka sama jest moja matka i moje siostry. Ale to także twoja wina - powiedział zwracając się do Yossa-

riana. - Twoim obowiązkiem jest powstrzymywanie mnie przed zdradzaniem takich tajemnic. - Jakich tajemnic? - zapytał Michael. - Jak ta o bombowcu. - O jakim bombowcu? - O naszym M i M i P Pod-Naddźwiękowym, Niewidzialnym i Bezgłośnym Defensywno-Ofensywnym Bombowcu Szturmowym Drugiego Uderzenia. Mam nadzieję, że nic o nim nie wiesz. - Teraz już wiem. - Jak do tego doszedłeś? - Mam swoje sposoby - powiedział Michael, patrząc spode łba na ojca. - A więc zajmujemy się teraz również zbrojeniami? - Powiedzieli mi, że czy nam się to po-

doba, czy nie, ktoś musi zajmować się zbrojeniami - odparł rozdrażniony Yossarian - więc równie dobrze mogą to być oni. I że ktoś musi z nimi przy tym współpracować, niezależnie od tego, czy się zgodzę, czy nie, więc równie dobrze możemy to być my dwaj. Taka jest prawda. - Nawet jeśli to kłamstwo? - Powiedzieli mi, że to ma być statek wycieczkowy. - Można nim się wybrać na wycieczkę wyjaśnił Michaelowi M2. - Z dwoma ludźmi? - zaprotestował Yossarian. - Powiem ci coś jeszcze, żeby uspokoić twoje sumienie - dodał, zwracając się do Michaela. - On nie będzie latał.

Prawda, M2? - Dajemy na to gwarancję. - Poza tym - ciągnął poirytowany Yossarian - prosimy cię wyłącznie o to, żebyś go narysował, a nie żebyś latał tym pierdolonym pudłem albo kogoś zbombardował. To jest samolot dwudziestego pierwszego wieku. Takie przedsięwzięcia trwają całą wieczność i nawet jeśli uda się im podpisać kontrakt, my dwaj możemy już dawno nie żyć, zanim zdołają wysłać go w powietrze. W tej chwili nie interesuje ich, czy będzie latał. Zależy im tylko na forsie. Prawda, M2? - Otrzymasz oczywiście honorarium zapewnił M2, po czym wstał z krzesła i zaczął chodzić nerwowo po pokoju. Chudy i

wysoki, miał bezkształtne ramiona i wystające obojczyki. - Ile mi zapłacicie? - zapytał z zażenowaniem Michael. - Ile tylko zechcesz - odpowiedział M2. - On nie żartuje - potwierdził Yossarian, kiedy Michael posłał mu z błazeńską miną pytające spojrzenie. Michael zachichotał. - Co powiesz - zaryzykował ekstrawagancko, obserwując reakcję ojca - na sumę, która starczyłaby mi na jeszcze jeden rok na wydziale prawa? - Jeśli tego właśnie chcesz - zgodził się natychmiast M2. - Łącznie z utrzymaniem? - Naturalnie.

- On nadal mówi serio - potwierdził Yossarian, starając się rozproszyć wątpliwości syna. - Nie uwierzysz, Michael... ja też w to nie bardzo wierzę, ale czasami na świecie jest więcej pieniędzy, niż zdaniem kogokolwiek mogłoby się pomieścić na tej planecie, nie pociągając jej na dno. - Skąd one się biorą? - Nikt tego nie wie - odparł Yossarian. - Gdzie się rozchodzą, kiedy ich nie ma? - To jeszcze jedna naukowa zagadka. Po prostu znikają. Jak cząsteczki trytu. W tej chwili jest ich pod dostatkiem. - Próbujesz mnie przekupić? - Próbuję cię chyba uratować. - Zgoda, wierzę ci. Co chcecie, żebym zrobił?

- Kilka luźnych szkiców - powiedział M2. - Znasz się na światłokopiach? - Zobaczymy. Pięć światłokopii, potrzebnych do sporządzenia artystycznej impresji zewnętrznego wyglądu samolotu, wybrano już i rozłożono na konferencyjnym stole w sąsiedniej zewnętrzno-wewnętrznej sali konferencyjnej, tuż obok fałszywej tylnej fasady drugiego ognioodpornego sejfu z betonu i stali, z przyciskami alarmowymi i radioaktywnymi tarczami z trytu. Michaelowi zajęło całą minutę odnalezienie sensu w sporządzonych białą kreską na błękitnym tle technicznych rysunkach, które na pierwszy rzut oka przypominały plątaninę okultystycznych symbo-

li, ozdobionych tajemniczymi gryzmołami pochodzącymi z nieznanych alfabetów. - Nie wygląda to zbyt ładnie - stwierdził. Czuł się podniecony, mogąc pracować nad czymś innym niż dotychczas, co nie wykraczało przy tym poza jego możliwości. - Zaczyna przypominać latające skrzydło. - Czy są skrzydła, które nie latają? - zakpił Yossarian. - Skrzydełka na kołnierzu pilota - odparł Michael, nie odrywając analitycznego spojrzenia od rysunków. - Skrzydła pałacu, skrzydła partii politycznej. - Dużo czytasz, prawda? - Czasami. - Jak wygląda latające skrzydło? - zapy-

tał M2. Był cały mokry; na jego czole i podbródku perliły się lśniące kropelki potu. - Jak samolot bez kadłuba, Milo. Mam wrażenie, jakbym to już kiedyś widział. - Mam nadzieję, że nie. Nasz samolot jest nowy. - A to co takiego? - zapytał Yossarian. Objaśnienia w lewych dolnych rogach wszystkich pięciu rysunków zostały przed skopiowaniem zaklejone paskami czarnej taśmy, na których wydrukowano białą literę S bez zawijasów. - Widziałem już gdzieś taką literę. - Podobnie jak wszyscy - odparł niefrasobliwie Michael. - To standardowy szablon. Widziałeś tę literę na starych schro-

nach przeciwlotniczych. Ale co, do diabła, znaczą tamte? - Ja również miałem na myśli tamte. Po prawej stronie litery S ciągnął się rząd małych literek, które wyglądały jak spłaszczone kłębki. Podczas gdy Yossarian zakładał okulary, Michael spojrzał przez szkło powiększające i zobaczył małą literę z, wielokrotnie powtórzoną, z wykrzyknikiem na końcu. - A więc - zauważył, nie tracąc dobrego humoru tak właśnie macie zamiar nazwać wasz samolot? M i M Szzzzz! - Wiesz przecież, jak go nazywamy - odparł urażonym tonem M2. - M i M i P Pod-Naddźwiękowy, Niewidzialny i Bezgłośny Defensywno-Ofensywny Bom-

bowiec Szturmowy Drugiego Uderzenia. - Zaoszczędzimy sporo czasu, nazywając go po prostu Szzzzz! Powiedz jeszcze raz, o co wam chodzi. M2 nie był zbyt przekonujący. Potrzebowali miłych dla oka rysunków samolotu w locie - w ujęciach z góry, z dołu i z boku - i przynajmniej jednego rysunku samolotu stojącego na ziemi. - Nie muszą być dokładne. Ale narysuj je realistycznie, jak samoloty w komiksach lub w filmach oświatowych. Pomiń detale. Ojciec nie chce, żeby jakieś zobaczyli, dopóki nie podpiszemy kontraktu. Naprawdę nie wierzy już naszemu rządowi. Potrzebują również rysunku przedstawiającego, jak naprawdę wygląda ten samolot,

na wypadek gdyby musieli go kiedykolwiek skonstruować. - Czemu nie poprosicie o to waszych inżynierów? - zapytał Michael. - Nie mamy do nich zaufania. - Kiedy Iwan Groźny skończył budować Kreml - przypomniał Yossarian - kazał stracić wszystkich architektów, żeby nie przeżył nikt, kto zdołałby zbudować duplikat. - Co w nim było takiego groźnego? zdziwił się M2. - Muszę to powtórzyć ojcu. - Zostawcie mnie teraz samego - powiedział Michael, pocierając podbródek i starając się skoncentrować. Po chwili zdjął sztruksową marynarkę i zagwizdał pod nosem Mozarta. - Jeśli chcecie zamknąć

drzwi, pamiętajcie, że siedzę tu zamknięty w środku i nie zapomnijcie mnie któregoś dnia wypuścić. Wygląda to dość ciekawie - mruknął pod nosem. Wiedział z cyniczną pewnością, że na przełomie stuleci trwać będą całymi miesiącami bezsensowne uroczystości oraz kampanie polityczne i że samolot bojowy M i M może stać się wtedy dużą atrakcją. Nie miał także wątpliwości, że pierwsze urodzone w nowym stuleciu dziecko urodzi się na wschodzie, tym razem jednak dużo dalej na wschód od Edenu. Przyjrzał się ponownie planom tej zamykającej stulecie broni i uznał, że projekt jest nie dopracowany pod względem este-

tycznym. Kształt nie był taki, jak zakładano, wielu elementów brakowało. Spoglądając na kopie i w przyszłość, w której miał latać ten samolot, nie potrafił dostrzec dla siebie żadnego miejsca, gdzie mógłby, według wciąż powtarzanych słów ojca, działać z odrobinę większym poczuciem bezpieczeństwa i satysfakcji niż obecnie. Mógł się jeszcze rozwinąć, ale nie sądził, by miał na to szansę. Przypomniał sobie Marlene, jej astrologiczne wykresy i talię tarota, i znowu poczuł, że za nią tęskni, choć właściwie nie był pewien, czy zależało mu na niej bardziej niż na którejkolwiek partnerce jego monogamicznych romansów. Zaczęła go drążyć obawa, że być może nie ma już dla

niego żadnej przyszłości, że może podobnie jak jego ojciec, w stosunku do którego zawsze żywił mieszane uczucia - już się w niej znalazł. Musi zaryzykować i zadzwonić do Marlene. Nawet jego brat, Julian, miał ostatnio kłopoty z zarobieniem pieniędzy, które z właściwą sobie arogancją planował zarobić. A jego siostra musiała na razie poczekać z rozwodem, starając się dyskretnie o posadę w jednej z firm prawniczych, z której partnerami miewała czasem kontakty. Ojciec kiedyś umrze. Papa John wielokrotnie powtarzał, że nie spodziewa się zahaczyć dłużej o dwudziesty pierwszy wiek. Prawie przez całe życie Michael uf-

nie zakładał, że ojciec będzie żył zawsze. Ciągle jeszcze miał takie wrażenie, choć wiedział, że się myli. Realnym istotom ludzkim nigdy się to nie zdarzało. Któż mu wtedy pozostanie? Nie było nikogo godnego, żadnej osoby, do której żywiłby szacunek dłużej niż przez piętnaście minut. Istnieli oczywiście ludzie, którzy wyświadczali innym wielkie dobrodziejstwa, tacy choćby jak reżyserzy filmowi i prezydent, ale na tym koniec. Pół miliona dolarów, które ojciec miał nadzieję zapisać Michaelowi w testamencie, nie wydawało się mu już tak wielką fortuną. Nie będzie mógł się z niej utrzymać, mimo że dziewięć dziesiątych mieszkańców kraju żyło, mając znacznie mniej

do dyspozycji. Za jakiś czas nie będzie miał już nic i nikogo - nikogo, jak podkreślał ojciec, kto by mu pomógł. Ojciec zawsze wydawał mu się trochę dziwaczny, racjonalnie irracjonalny, nielogicznie logiczny i nie zawsze mówiący do rzeczy. - Łatwo jest wygrać każdy spór będąc nihilistą - powtarzał - ponieważ tak wielu ludzi, którzy powinni mieć więcej oleju w głowie, opowiada się absurdalnie po którejś ze stron. Rozprawiał gładko o takich rzeczach jak guz Ewinga, choroba Hodgkina, stwardnienie boczne zanikowe, przejściowe niedokrwienie mózgu oraz mięsaki otogeniczne, a o swojej śmierci mówił tak swobodnie i z tak praktycznym obiektywi-

zmem, że Michael nie mógł zgadnąć, czy żartuje, czy tylko udaje. Michael nie zawsze wiedział, kiedy ojciec mówi serio, a kiedy nie, kiedy ma rację, a kiedy się myli, a także kiedy jednocześnie ma rację i jej nie ma. Yossarian przyznawał, że sam nie zawsze może się w tym połapać. - Moim problemem jest to - mówił ze skruchą, nie pozbawioną jednak pewnego rodzaju dumy - że prawie zawsze widzę dwie strony każdego zagadnienia. I prawie zawsze zbyt chętnie zaprzyjaźniał się z tą czy inną kobietą, prawie nigdy nie przestawał marzyć o znalezieniu pracy, którą naprawdę chciałby wykonywać, a także o tym, żeby znowu, jak to określał,

„w kimś się zakochać”. Michaelowi nigdy nie udało się znaleźć pracy, którą chciałby wykonywać: prawo nie wydawało mu się w zasadzie gorsze od innych rzeczy, a sztuka nie lepsza. Pisał scenariusz, ale na razie nie chciał, żeby ojciec się o tym dowiedział. W podstawowej sprawie Yossarian wydawał się jednak mieć świętą rację. - Zanim się zorientujesz, ty cholerny durniu - warknął kiedyś gniewnie w czule złym nastroju - będziesz tak samo stary, jak ja teraz, i nie będziesz miał kompletnie nic. Nawet dzieci, mógł dodać ze smutkiem Michael. Z tego, co widział, nie było ich także w kartach: w tarocie Marlene ani w żadnych innych. Rzucił ponownie okiem

na leżące przed nim kopie, przysunął bliżej blok rysunkowy i wziął do ręki ołówek. Nie zazdrości ludziom, którzy chcieli pracować znacznie ciężej, żeby zarobić znacznie więcej, ale musiał się na nowo zastanowić, dlaczego tak bardzo się od nich różni. 15. M2 - Lubisz Michaela, prawda? - Tak, lubię go - odparł M2. - Więc daj mu jakąś pracę, jeśli możesz. - Zrobię to. Chcę popracować z nim dłużej przy tych monitorach na dworcu autobusowym. Sfinansuję kolejny rok jego studiów na wydziale prawa. - Nie jestem pewien, czy mu na tym za-

leży. Ale spróbuj. Wszyscy znani Yossarianowi rodzice z dorosłymi dziećmi na karku mieli przynajmniej jedno, którego niepewna przyszłość budziła ich stałą troskę. Wielu martwiło się o dwoje. Milo miał tego tutaj, on miał Michaela. Z irytacją i zdumieniem studiował nowe informacje od Jerry'ego Gaffneya z Agencji Gaffneya. Pierwszy faks przypominał, że ma zadzwonić do domu, żeby odebrać nagraną na automatycznej sekretarce dobrą wiadomość od swojej pielęgniarki i przekazaną przez syna złą wiadomość na temat swojej pierwszej żony. Pielęgniarka donosiła, że ma dzisiaj wolny wieczór i może pójść z nim do kina oraz że

Belg w szpitalu wraca do zdrowia po złym ataku dyzenterii, wywołanym przez dobre antybiotyki, podane mu w celu zwalczenia złego zapalenia płuc, na które zapadł w wyniku zbawiennego usunięcia strun głosowych, dzięki któremu udało się jak dotąd ocalić mu życie. Drugi faks donosił, że ma teraz prawo otworzyć hipotekę. Yossarian nie miał pojęcia, co to może oznaczać. - Skąd on w ogóle wiedział, że tu jestem? - pytał na głos sam siebie. - Wydaje mi się, że pan Gaffney wie wszystko - stwierdził z przekonaniem M2. - Kontroluje również nasze faksy. - Płacicie mu za to? - Ktoś chyba mu płaci. - Kto?

- Nie mam pojęcia. - Nie przeszkadza ci to? - A powinno? - Nie możesz się dowiedzieć? - Najpierw muszę się dowiedzieć, czy mogę. - Dziwi mnie, że nie chcesz wiedzieć. - A powinienem chcieć? - M2, Michael mówi do ciebie Milo. Jak wolisz, żeby cię nazywać? Jedyny syn Mila nie wiedział, gdzie podziać oczy. - Wolałbym chyba - rzekł głośno wzdychając - żeby mówiono do mnie Milo, choć to imię mojego ojca. Ale należy również do mnie. To on mi je nadał. - Dlaczego nie powiedziałeś od razu? -

zapytał Yossarian, dotknięty do żywego tym, że M2 próbuje wzbudzić w nim poczucie winy. - Jestem nieśmiały. Matka twierdzi nawet, że płochliwy. To samo mówią moje siostry. Bez przerwy proszą, żebym zmienił osobowość i stał się dość silny, aby przejąć wszystko, kiedy zajdzie potrzeba. - Żebyś był bardziej podobny do ojca? - Nie szanują zbytnio ojca. - To kogo stawiają ci za wzór? Wintergreena? - Nienawidzą Wintergreena. - Może mnie? - Ciebie też nie lubią. - Więc kogo? - Nie przychodzi im na myśl nikt dosta-

tecznie dobry. - Pozwól, że cię o coś zapytam - powiedział Yossarian. - Wciąż jeszcze macie tę firmę kateringową? - Chyba tak. To również twoja firma, wiesz. Wszyscy są udziałowcami. Należąca do spółki M i M Agencja Organizacji Przyjęć była najstarszą istniejącą w kraju firmą kateringową; swój początek brała z działalności Mila jako oficera żywnościowego eskadry Yossariana podczas drugiej wojny światowej, w trakcie której prowadził on owocne i ciemne interesy, kupując na Malcie po siedem centów sztuka świeże włoskie jajka z Sycylii i sprzedając je własnej stołówce na Pianosie za pięć centów sztuka z całkiem przyzwoitym zy-

skiem, powiększającym zasoby kapitałowe eskadry, w których, jak twierdził, każdy miał swój udział, i polepszającym jakość i standard życia wszystkich zainteresowanych. Kupował również u producenta na Sycylii szkocką whisky i sprzedawał ją bez pośredników na Malcie. - M2... - zaczął Yossarian i natychmiast przypomniał sobie, że się zapomniał. Wcale nie chciał go urazić. - Jak mam się do ciebie zwracać, kiedy będzie tu twój ojciec? Gdy będziecie tu obydwaj, może się okazać, że mamy o jednego, a nawet dwóch Milów za dużo. - Będę musiał się dowiedzieć. - Nie wiesz nawet tego? - Nie potrafię podjąć decyzji. - M2 wił

się jak piskorz. Ręce poczerwieniały mu od ciągłego zacierania. Poczerwieniały mu również oczy. Nie potrafię nic postanowić. Pamiętasz, co się stało, kiedy ostatnio próbowałem. Dawno temu, zanim jeszcze Yossarian udał się do Mila błagać go o pomoc w wyreklamowaniu Michaela z wojny w Wietnamie, o wiele młodszy M2 starał się podjąć samodzielną decyzję w kwestii o transcendentalnej wadze. Uważał, że jego pomysł jest całkiem niczego sobie: odpowie na wezwanie, które, jak mu powiedziano, wystosowała do niego ojczyzna, i zaciągnie się do wojska, żeby zabijać w Azji azjatyckich komunistów. - Wybij to sobie z głowy! - powiedziała

matka. - Oddasz swemu rządowi o wiele większą przysługę - poinformował go bardziej pojednawczo ojciec - dowiadując się, kogo nie powołują komisje poborowe, i odkrywając w ten sposób, kto jest naprawdę potrzebny. Zajmiemy się tym za ciebie. Dwa i pół roku, które M2 spędził w seminarium, pozostawiły w nim skazę na całe życie i wpoiły traumatyczną awersję do wszystkiego co duchowe oraz lęk i nieufność do mężczyzn i kobiet, którzy nie piją ani nie palą, nie przeklinają, nie malują się, nie łażą po mieszkaniu w niekompletnym stroju, nie żartują na temat seksu, uśmiechają się bez przerwy, nawet kiedy nikt nie mówi nic zabawnego, i przejawia-

ją wszyscy co do jednego uświęcającą wiarę w wartości higieny oraz poczucie godności własnej, wiarę, którą uważają za swój wyłączny wynalazek, a która jemu wydawała się złośliwa i odrażająca. Nigdy się nie ożenił, a nieśmiałe i bezbarwne kobiety, którym dotrzymywał towarzystwa, nie różniły się na ogół od niego wiekiem, ubierały w niewyszukany sposób w plisowane spódnice i eleganckie bluzki, używały bardzo dyskretnego makijażu i szybko znikały. Choć Yossarian bardzo się starał, nie potrafił odsunąć od siebie paskudnego podejrzenia, że M2 jest jednym z owych mściwych i samotnych mężczyzn, tworzących mniej hałaśliwą z dwu grup klien-

tów, których widywał w swoim wysokościowcu, jadących windą na górę, aby poddać się erotycznej kuracji w przestronnej świątyni miłości, względnie na dół, w przepastne czeluście budynku, do trzech albo czterech cieszących się podrzędną sławą salonów masażu, gnieżdżących się w podziemiach pod kilkoma normalnymi kinami. Rozmawiając kiedyś z Yossarianem, Michael zauważył mimochodem, że M2 posiada jego zdaniem wszystkie typowe cechy seryjnego mordercy seksualnego: jest biały. - Kiedy poszliśmy na dworzec - opowiadał - interesowały go tylko kobiety. Nie wydaje mi się, żeby potrafił rozpo-

znać transwestytę. Czy taki sam jest jego ojciec? - Milo wie, kim są dziwki, i nie podobało mu się, kiedy na nie chodziliśmy. Zawsze dobrze się prowadził. Wątpię, żeby wiedział, kim jest transwestyta, i żeby odkrywszy to, zauważył jakąś różnicę. - Dlaczego pytasz - zapytał teraz M2, zwracając się do Yossariana - czy wciąż mamy tę firmę kateringową? - Być może będę miał do was pewną sprawę. Chodzi o to wesele... - Dobrze, że o tym wspomniałeś. Byłbym zapomniał. Moja matka chce porozmawiać z tobą o naszym weselu. - Nie chodzi o wasze wesele - skorygował go Yossarian.

- Chodzi o wesele mojej siostry. Matka chce, żeby moja siostra wyszła za mąż, i chce, żeby to się odbyło w Metropolitan Museum of Art. Uważa, że powinieneś to załatwić. Wie, że jesteś członkiem KDPDKMMA. Yossarian był jednocześnie ubawiony i zdumiony. - Łącznie z ceremonią ślubną? - Robiono to już przedtem? - Czy udzielano tam ślubu? Z tego co wiem, nie. - Znasz członków rady nadzorczej? - Należę do KDPDKMMA. Ale to może się okazać niemożliwe. - Moja matka nie przyjmuje tego do wiadomości. Twierdzi... przytaczam jej

słowa z faksu... że jeśli nie uda ci się tego załatwić, nie wie, jaki z ciebie jeszcze mógłby być za pożytek. Yossarian potrząsnął dobrodusznie głową. Nie czuł się w najmniejszym stopniu obrażony. - To będzie wymagało pieniędzy i czasu. Na początek musielibyście ofiarować muzeum jakieś dziesięć milionów dolarów. - Dwa dolary? - zapytał M2, jakby za nim powtarzał. - Dziesięć milionów dolarów. - Wydawało mi się, że usłyszałem dwa. - Powiedziałem „dziesięć” - odparł Yossarian. - Na budowę kolejnego nowego skrzydła.

- To da się zrobić. - Bez stawiania żadnych warunków. - Bez odrzucania naszych warunków? - Powiedziałem „bez żadnych warunków”, chociaż oczywiście będziecie mogli je stawiać. Twój ojciec specjalizuje się w stawianiu warunków. Właściwie jesteście spoza miasta, a oni nie biorą tak po prostu dziesięciu milionów od pierwszego lepszego faceta z ulicy. - Nie mógłbyś ich przekonać, żeby wzięli? - Spróbuję. Ale nie mogę dać żadnych gwarancji. - Możesz dać gwarancje? - Żadnych gwarancji - poprawił go ponownie Yossarian. - Ty i twój ojciec macie

zdaje się tę samą selektywną wadę słuchu. - Kolektywną wadę słuchu? - Tak. Wesele musi być poza tym wystawne. - Ustawne? - Zgadza się. Wystawne. Będzie musiało być wystarczająco okazałe i prostackie, żeby przyciągnąć uwagę gazet i magazynów mody. - Wydaje mi się, że o to właśnie im chodzi. - Jest jeszcze jedna sprawa, o której nie wiedzą powiedział Yossarian. Wesele, o którym wspomniałem, odbędzie się na dworcu autobusowym. M2 osłupiał, dokładnie tak, jak to przewidział Yossarian.

- Co jest takiego ciekawego w dworcu autobusowym? - zdziwił się. - Chodzi o urok nowości, Milo - odparł Yossarian. - Dla pewnych ludzi muzeum nie jest już dość dobre. Dla Maxonów odpowiednim miejscem jest teraz dworzec. - Dla Maxonów? - Olivii i Christophera. - Tego wielkiego przemysłowca? - Który nigdy nie postawił stopy w żadnej fabryce i nigdy nie oglądał żadnego produktu wytwarzanego przez własne firmy, z wyjątkiem być może hawańskich cygar. Pomagam Maxonom w logistyce rzucił z nonszalancją Yossarian. - Będą o tym naturalnie trąbić wszystkie media. Zgodziłbyś się na dworzec autobusowy,

gdyby nie udało się załatwić muzeum? - Będę musiał zapytać matki. Tak od razu... - Jeśli odpowiada nawet Maxonom - kusił Yossarian - a swój udział zapowiedział burmistrz, kardynał, może nawet Biały Dom... - To zmienia sytuację. - Oczywiście nie bylibyście pierwsi. - Bylibyśmy pierwsi? - Nie bylibyście pierwsi, chyba żeby twoja siostra wyszła za córkę Maxonów albo zgodzilibyście się na podwójne wesele. Jeśli twoja matka chce tego, mogę porozmawiać w waszym imieniu z Maxonami. - A co zamierzasz zrobić - zapytał M2 ze

spojrzeniem, które miało sprawiać wrażenie przezornego - z dworcowymi kurwami? Białe iskierki, które zapaliły się w jego oczach, gdy wymawiał to słowo, nadały natychmiast jego twarzy wygląd trawionego zachłanną żądzą rozpustnika. Yossarian udzielił mu najbardziej swoim zdaniem stosownej odpowiedzi. - Pozbądź się ich albo użyj - odparł nonszalancko. - Ile tylko zechcesz. Policja wyświadczy nam tę grzeczność. Możliwości są nieograniczone. Co się tyczy muzeum, jestem realistą. Twój ojciec sprzedaje towary, Milo, a to nie jest zbyt eleganckie. - Matka nienawidzi go za to.

- I mieszka w Cleveland. Kiedy twoja siostra chce wyjść za mąż? - Kiedy tylko będziesz chciał. - To daje nam dużą swobodę. Za kogo wychodzi? - Za kogokolwiek będzie musiała. - To może nam otworzyć drzwi. - Matka chce, żebyś sporządził listę gości. Nikogo tutaj nie znamy. Wszyscy nasi najbliżsi znajomi mieszkają w Cleveland i wielu nie będzie mogło przyjechać. - Dlaczego nie urządzicie tego w muzeum w Cleveland? Mogliby przyjść wasi najbliżsi znajomi. - Wolimy raczej twoich nieznajomych. M2 zasiadł ostrożnie przy klawiaturze

komputera. - Prześlę faks matce. - Nie możesz do niej zatelefonować? - Nie odbiera moich telefonów. - Zapytaj - powiedział Yossarian, planując kolejną intrygę - czy odpowiadają jej Maxonowie. Może mają jeszcze kogoś na wydaniu. - Czy Maxonowie zechcą Minderbindera? - Wżeniłbyś się w Maxonów, gdyby tylko mieli dziewczynę? - Myślisz, że by mnie zechcieli? Mam wystające jabłko Adama. - Jeśli dacie dziesięć baniek na to kolejne nowe skrzydło, jest duża szansa, że zechcą cię nawet z jabłkiem Adama. - Jaką nadadzą mu nazwę?

- Skrzydło Mila Minderbindera oczywiście. Albo jeśli będziecie woleli, Świątynia Milo. - Chyba będą woleli to drugie - domyślił się M2. - Nazwa będzie zresztą w sam raz. Podczas wojny ojciec został nawet raz kalifem Bagdadu. - Wiem - odparł Yossarian. - I imamem Damaszku. Podróżowałem z nim i pozdrawiali go wszędzie, gdzie się pojawiliśmy. - Co będą wystawiać w tym nowym skrzydle? - Cokolwiek im dacie, albo to, co mają akurat w magazynie. Potrzebują poza tym miejsca na większą kuchnię. Na pewno postawią tam kilka tych wspaniałych po-

sągów twojego ojca na zbroczonych ludzką krwią kamiennych ołtarzach. Daj mi szybko znać. M2 zaczął stukać na klawiaturze, a Yossarian udał się do swojego gabinetu, żeby załatwić przez telefon kilka własnych spraw. 16. Gaffney - Ona chce więcej pieniędzy - oznajmił mu prosto z mostu w swój rzeczowy sposób Julian. - Nie dostanie ich - odparł równie zwięźle Yossarian. - O ile chcesz się założyć? - prowokował go syn. - Nie chcę się z tobą zakładać, Julianie.

- Doradziłam jej, żeby zmieniła treść pozwu - oświadczyła córka sędzina. - Przegra. Będzie miała dosyć pieniędzy, jeśli zwolni tych prywatnych detektywów. - Przysięga, że żadnych nie wynajęła stwierdził jego drugi syn, Adrian, pracujący w kosmetykach chemik bez tytułu magistra, którego żona doszła niedawno dzięki kursowi asertywności dla dorosłych do wniosku, że wcale nie jest taka szczęśliwa, jak jej się wydawało. - Ale mógł to zrobić jej adwokat stwierdził pan Gaffney, kiedy Yossarian zadzwonił, żeby zapoznać go z najnowszą sytuacją. - Jej adwokat zaprzecza.

- Adwokaci, panie Yossarian, znani są z tego, że kłamią. Z ośmiu śledzących cię osób, Yo-Yo... - Nazywam się Yossarian, panie Gaffney. Pan Yossarian. - Mam nadzieję, że to się zmieni, proszę pana - stwierdził Gaffney tonem, który nie był ani odrobinę mniej przyjazny - kiedy się spotkamy i bliżej zaprzyjaźnimy. Tymczasem zaś, panie Yossarian - dodał bez cienia aluzji w głosie - mam dla pana dobre wiadomości, bardzo dobre wiadomości z obu agencji kontroli kredytów. Płaci pan zawsze w terminie, z wyjątkiem jednej opóźnionej wypłaty alimentów dla pierwszej żony oraz kilku opóźnionych okolicznościowych czeków dla drugiej

żony. Mamy jednak przeterminowany rachunek na osiemdziesiąt siedem dolarów i sześćdziesiąt dziewięć centów ze zlikwidowanego punktu sprzedaży detalicznej znanego pod nazwą Pani Modna, który podpada bądź też podpadał pod rozdział jedenasty. - Jestem winien osiemdziesiąt siedem dolarów sklepowi o nazwie Pani Modna? - I sześćdziesiąt dziewięć centów - dodał jak zwykle skrupulatny pan Gaffney. Całkiem możliwe, że zostanie pan obciążony tą kwotą przez pańską żonę Marian, kiedy sprawa zostanie w końcu rozstrzygnięta. - Moja żona nie nazywała się Marian poinformował go, upewniwszy się szybko

w myśli, Yossarian. - Nie miałem nigdy żony o imieniu Marian. Żadna z nich nie nosiła tego imienia. - Obawiam się, że jest pan w błędzie, panie Yossarian odparł pieszczotliwym tonem pan Gaffney. - W kwestiach matrymonialnych ludziom często mylą się szczegóły. - Nic mi się nie myli, panie Gaffney odpowiedział poirytowany Yossarian. Nie miałem ani jednej żony, która nazywałaby się Marian Yossarian. Jeśli pan nie wierzy, może pan sprawdzić. Jestem w Who's Who. - O wiele bardziej polegam na ustawie o wolności informacji i z całą pewnością sprawdzę to, choćby po to, aby oczyścić

między nami atmosferę. Tymczasem jednak... - w słuchawce zapadła na chwilę cisza. - Czy mogę mówić ci John? - Nie, panie Gaffney. - Wszystkie pozostałe raporty są jak złoto; może pan zaciągnąć dług pod hipotekę, kiedy tylko pan sobie życzy. - Jaką hipotekę? Nie chcę pana obrazić, panie Gaffney, ale muszę z całą stanowczością stwierdzić, że nie mam pojęcia, o czym pan, kurwa, mówi, wspominając o jakiejś hipotece! - Żyjemy w trudnych czasach, panie Yossarian. Czasami przydarzają nam się nagłe nieszczęścia. - Mówi pan jak przedsiębiorca pogrze-

bowy. - Mam oczywiście na myśli kredyt pod zastaw nieruchomości. Na dom na wsi albo na wybrzeżu, względnie o wiele lepszy apartament tutaj w mieście. - Nie kupuję żadnego domu, panie Gaffney - odparł Yossarian. - I nie myślę o zmianie mieszkania. - W takim razie powinien pan zacząć o tym myśleć, panie Yossarian. Czasami senor Gaffney wie lepiej. Ceny nieruchomości mogą tylko wzrastać. Na tej planecie jest tylko tyle ziemi, ile jest, mawiał mój ojciec, i na dłuższą metę nie wyszedł na tym źle. Aby złożyć podanie, potrzebujemy wyłącznie próbki pańskiego DNA.

- Mojego DNA? - powtórzył Yossarian, mając w głowie kompletny mętlik. Przyznaję, że jestem skonsternowany. - Chodzi o pański kwas dezoksyrybonukleinowy, panie Yossarian. Zawiera pański pełny kod genetyczny. - Wiem, że chodzi o mój kwas dezoksyrybonukleinowy, do jasnej cholery! I wiem, co zawiera. - Nikt nie potrafi go podrobić. Dzięki temu wiadomo będzie, że pan to pan. - A kim innym mógłbym być, do diabła? - Udzielające kredytu instytucje są teraz bardzo ostrożne. - Skąd mam wytrzasnąć próbkę mojego DNA, panie Gaffney, aby dołączyć ją do

podania o pożyczkę na dom, o którym nic mi nie wiadomo i którego nie będę chciał nigdy zakupić? - Nawet w East Hampton? - Nawet w East Hampton. - To znakomita lokata kapitału. Mógłbym zająć się pańskim DNA. - Jak je pan zdobędzie? - W oparciu o ustawę o wolności informacji. Jest w pańskiej spermie, pod numerem ubezpieczenia społecznego. Mogę zdobyć potwierdzoną fotokopię... - Mojej spermy? - Pańskiego kwasu dezoksyrybonukleinowego. Komórka spermowa stanowi tylko środek transportu. Liczą się wyłącznie geny. Zdobędę fotokopię pańskiego DNA,

kiedy będzie pan gotów z podaniem, i wszystko zawiozę. Mam również inne dobre wiadomości. Jeden z dżentelmenów, którego wzięliśmy za śledzącego pana agenta, nie jest nim. - Powstrzymam się od dowcipnego komentarza. - Nie widzę w tym nic śmiesznego. - Ma pan na myśli, że nie jest dżentelmenem, czy że za mną nie łazi? - Wciąż nie widzę w tym nic śmiesznego. Nie łazi za panem. Śledzi jednego albo kilku innych agentów, którzy pana śledzą. - Dlaczego? - Będziemy musieli zgadywać. W raporcie, który otrzymałem na mocy ustawy o wolności informacji, zaczerniono ten frag-

ment. Może robi to, aby uchronić pana przed porwaniem, torturami albo morderstwem, a może wyłącznie po to, aby dowiedzieć się o panu tego, czego dowiadują się inni. Są tysiące przyczyn. A ten ortodoksyjny Żyd... przepraszam, ale czy nie jest pan przypadkiem Żydem, panie Yossarian? - Jestem Asyryjczykiem, panie Gaffney. - W porządku. Zatem ów ortodoksyjny dżentelmen pochodzenia żydowskiego, który paraduje przed pańskim domem, rzeczywiście jest ortodoksyjnym dżentelmenem pochodzenia żydowskiego i mieszka w sąsiedztwie. Jest jednak również agentem FBI, ostrym jak brzytwa. Więc niech pan będzie dyskretny.

- Czego ode mnie chce? - Jeśli ma pan ochotę, niech pan go zapyta. Może wybrał się po prostu na przechadzkę, a może wykonuje jakieś zadanie. Wie pan, jacy są ci ludzie. Możliwe, że nie chodzi wcale o pana. Ma pan w swoim budynku rezydenta CIA, który podszywa się pod rezydenta CIA, a także biuro ubezpieczeń społecznych, nie wspominając już o tych wszystkich salonach seksu, prostytutkach i innych placówkach drobnego biznesu. Niech pan się trzyma swego numeru ubezpieczenia społecznego. Zawsze opłaca się być dyskretnym. Dyskrecja jest dowodem odwagi, powtarza swoim przyjaciołom senor Gaff-

ney. Niech pan się nie boi. Będę pana informował. Moją dewizą jest służyć klientowi. Yossarian poczuł, że musi zająć twarde stanowisko. - Kiedy będę mógł pana zobaczyć, panie Gaffney? zapytał. - Obawiam się, że muszę nalegać. W słuchawce słychać było przez chwilę bulgotliwy śmiech, z którego przebijało samozadowolenie. - Już mnie pan widział, panie Yossarian, ale w ogóle nie zwrócił pan na mnie uwagi. - Gdzie? - Na dworcu autobusowym, kiedy schodził pan na dół razem z panem McBride-

'em. Spojrzał pan prosto na mnie. Miałem na sobie płową jednorzędową wełnianą marynarkę w przetykaną purpurową nitką jodełkę, brązowe spodnie, jasnoniebieską szwajcarską koszulę z najdelikatniejszej egipskiej bawełny, a do tego rdzawy krawat i utrzymane w tym samym kolorze skarpetki. Mam jedwabistą opaloną cerę, łysinę na czubku głowy, gładko zaczesane po bokach czarne włosy, bardzo ciemne brwi i oczy, szlachetne skronie i delikatnie zarysowane kości policzkowe. Nie rozpoznał mnie pan, prawda? - Jakim cudem mogłem pana rozpoznać, panie Gaffney? Nigdy przedtem pana nie widziałem. W słuchawce ponownie rozległ się ci-

chy śmiech. - Owszem, widział pan, panie Yossarian, i to więcej niż raz. Obok hotelowej restauracji, do której wstąpił pan z panem i panią Beach po zebraniu KDPDKMMA w Metropolitan Museum of Art. Przed wejściem do Domu Pogrzebowego Franka Campbella po drugiej stronie ulicy. Pamięta pan rudego mężczyznę z laską i zielonym plecakiem na plecach, który stał tam razem z umundurowanym strażnikiem? - To pan był tym rudzielcem z plecakiem? - Byłem umundurowanym strażnikiem. - Był pan w przebraniu? - Teraz jestem w przebraniu. - Nie jestem pewien, czy za panem na-

dążam, panie Gaffney. - To miał być żart, panie Yossarian. W mojej profesji powtarza się go dość często. Mój następny dowcip będzie być może na wyższym poziomie. I naprawdę uważam, że powinien pan zadzwonić do swojej pielęgniarki. Wróciła już z dziennej zmiany i może wybrać się na kolację. Może nawet zabrać ze sobą tę przyjaciółkę. - Swoją współlokatorkę? - Nie, nie pannę Moorecock. - Jej nazwisko brzmi Moore - skarcił go chłodno Yossarian. - Pan nazywa ją Moorecock. - A pan będzie nazywał ją panną Moore, jeśli chce pan dla mnie dalej pracować. Niech pan się trzyma z daleka od

mojego życia prywatnego, panie Gaffney. - Z przykrością stwierdzam, że nie ma już czegoś takiego jak życie prywatne. - Kiedy się spotkamy, panie Gaffney? powtórzył Yossarian. - Chcę spojrzeć panu prosto w oczy i zobaczyć, z kim mam, do diabła, do czynienia. Nie jestem z pana zadowolony, panie Gaffney. - Wierzę, że to się zmieni. - Nie jestem tego wcale taki pewien. Nie wydaje mi się, żebym pana lubił. - To również się zmieni, kiedy porozmawiamy w Chicago. - W Chicago? - Kiedy spotkamy się na lotnisku i przekona się pan, że jestem godny zaufania, lo-

jalny, pomocny, grzeczny i miły. Teraz lepiej? - Nie. Nie wybieram się do Chicago. - Moim zdaniem wybiera się pan, panie Yossarian. Może pan już załatwiać rezerwację. - Co takiego będę robił w Chicago? - Przesiadał się. - W drodze dokąd? - W drodze powrotnej, panie Yossarian. Z Kenoshy w stanie Wisconsin po złożeniu wizyty pani Tappman. Najprawdopodobniej będzie pan chciał lecieć bezpośrednio do Waszyngtonu na spotkanie z panem Minderbinderem i panem Wintergreenem, a być może także z panem Noodlesem Cookiem.

- Już teraz wie pan o mnie to wszystko? - westchnął Yossarian. - W moim zawodzie słyszy się to i owo, panie Yossarian. - Dla kogo jeszcze pan pracuje, kiedy słyszy pan to i owo na mój temat? - Dla każdego, kto mi zapłaci, panie Yossarian. Nikogo nie dyskryminuję. Dyskryminacja jest teraz zwalczana z mocy prawa. Nie mam również żadnych faworytów. Jestem zawsze obiektywny i nie robię wyjątków. Wyjątki są wstrętne. I obmierzłe. - Jeszcze panu nie zapłaciłem, panie Gaffney. Nie przysłał mi pan rachunku ani nie dyskutował na temat honorarium. - Pańskie zdolności kredytowe są dobre,

panie Yossarian, jeśli można wierzyć agencjom powołanym do ich oceny, może pan także w każdej chwili otworzyć hipotekę. W tej chwili są do nabycia wspaniałe, przylegające do jeziora nieruchomości w stanach New York, Connecticut i New Jersey, a także stanowiące świetną lokatę nadmorskie posiadłości w Santa Barbara, San Diego i na Long Island. Jeśli pan chce, mogę pomóc przy wypełnianiu formularzy i w kwestii DNA. To jest dobry moment na założenie hipoteki i bardzo dobry moment, żeby kupować. - Nie chcę otwierać hipoteki i nie chcę niczego kupować. Kim jest ta przyjaciółka, o której pan przedtem wspomniał? - Przyjaciółka pańskiej pielęgniarki?

- Nie mam żadnej pielęgniarki, do diabła. Cieszę się doskonałym zdrowiem, jeśli wciąż to pana interesuje, i Melissa jest teraz moją przyjaciółką. - Siostra MacIntosh - sprostował oficjalnym tonem pan Gaffney. - Zaglądam do pańskich akt, panie Yossarian, a akta nigdy nie kłamią. Mogą być błędne albo zdezaktualizowane, ale nigdy nie kłamią. Są nieożywione, panie Y. - Niech pan się nie waży tak mnie nazywać! - Nie potrafią kłamać i są zawsze oficjalne i autorytatywne, nawet jeśli zawierają błędy i wzajemnie sobie przeczą. Przyjaciółka, z którą chciałby się pan zobaczyć, jest pielęgniarką na bloku pooperacyjnym.

Ma na imię Wilma, ale ludzie wolą ją nazywać aniołkiem albo cukiereczkiem; w szczególności pacjenci, którzy budzą się z narkozy po operacji, i dwóch albo trzech lekarzy, którzy od czasu do czasu mają nadzieję wskoczyć, jak to ujmują, do jej łóżka. To może być termin medyczny. Powinna do was dołączyć panna Moore. - Panna Moore? - Yossarianowi kręciło się w głowie i miał coraz większe trudności z nadążaniem za swoim rozmówcą. Kim do diabła jest panna Moore? - Nazywa ją pan Moorecock - przypomniał karcącym tonem Gaffney. - Wybaczy pan, że pytam, ale nasi słuchacze nie odbierają od pewnego czasu z pańskiego mieszkania odgłosów aktywności seksual-

nej. Czy dobrze się pan czuje? - Robię to na podłodze, panie Gaffney odparł Yossarian - pod klimatyzatorem, tak jak mi pan poradził, a także w wannie, przy puszczonej wodzie. - Co za ulga. Martwiłem się o pana. Naprawdę powinien pan teraz zadzwonić do panny MacIntosh. Jej telefon nie jest w tej chwili zajęty. Ma niepokojące wiadomości na temat analizy krwi Belga, ale chętnie się z panem zobaczy. Skłonny jestem sądzić, że mimo dzielącej was różnicy wieku... - Panie Gaffney! - Proszę mi wybaczyć. A Michael, o czym może pan zapomniał, właśnie kończy i będzie szykował się do powrotu.

- To też pan widzi? - Widzę to i owo, panie Yossarian. To również nieodzowne w mojej pracy. Zakłada marynarkę i wkrótce pojawi się z pierwszymi szkicami nowego skrzydła Mila Minderbindera. Wybaczy pan senorowi Gaffneyowi ten skromny żarcik? Mam nadzieję, że był zabawniejszy od pierwszego. - Jestem panu wdzięczny... Jerry - powiedział Yossarian, nie mając cienia wątpliwości, że pan Gaffney da mu się jeszcze porządnie we znaki. Starał się powściągnąć wrogi sarkazm. - Dziękuję... John. Cieszę się, że jesteśmy teraz przyjaciółmi. Zadzwonisz do siostry MacIntosh?

- Nie wybieramy się już po wykwintną bieliznę? - droczyła się Melissa, kiedy zadzwonił. - Do Paryża albo Florencji? - Dziś wieczór włóż własną - odciął się Yossarian. Powinniśmy sprawdzić, czy do siebie pasujemy, zanim wybierzemy się w dłuższą podróż. I przyprowadź tę swoją współlokatorkę, jeśli ma ochotę. - Możesz nazywać ją Angela - oświadczyła zgryźliwie Melissa. - Wiem, co z nią robiłeś. Wszystko mi o tobie opowiedziała. - To fatalnie - odparł trochę skonsternowany Yossarian. Widział, że z tymi dwiema musi mieć się na baczności. - Jeśli o to chodzi - ruszył do ataku - Angela opowiedziała mi wszystko o tobie. To musi być prawdziwy koszmar. Powinnaś wstąpić

do klasztoru. Twoja obsesja czystości jest wprost niewiarygodna. - Nic mnie to nie obchodzi - odparła z fanatyczną stanowczością Melissa. - Pracuję w szpitalu i widzę chorych ludzi. Nie zamierzam narażać się więcej na opryszczkę, AIDS, chlamydię, zapalenie pochwy, anginę i inne rzeczy, którymi wy, mężczyźni, lubicie zarażać innych. Znam się na chorobach. - Rób, co chcesz. Ale przyprowadź ze sobą tę drugą przyjaciółkę. Tę, która pracuje na bloku pooperacyjnym. Równie dobrze mogę zaprzyjaźnić się i z nią. - Z Wilmą? - Nazywają ją aniołkiem, prawda? I cukiereczkiem.

- Tylko kiedy wracają do przytomności. - Więc ja też to zrobię. Muszę patrzeć w przyszłość.

KSIĘGA VI 17. Sammy Niezależne zawieszenie Nie wiem, czy znam więcej niż kilkanaście osób, które pamiętają reklamy samochodów z niezależnym zawieszeniem każdego koła, i nie sądzę, żeby w ogóle pozostało nas dziś więcej. Nikt z nas nie mieszka dziś na Coney Island ani nawet w Brooklynie. Wszystko dawno temu zlikwidowano i zamknięto z wyjątkiem deptaka, plaży i oceanu. Mieszkamy teraz w wysokościowcach takich samych jak ten, w którym mieszkam ja; na przedmieściach, godzinę albo dwie drogi od Manhattanu jak Lew i Claire; w osiedlach emerytów w

West Palm Beach na Florydzie jak mój brat i siostra - lub jeśli ktoś ma więcej forsy, w Boca Raton lub Scottsdale w Arizonie. Większości z nas powodzi się lepiej, niż się kiedykolwiek spodziewaliśmy i niż marzyli nasi rodzice. Mydło Lifeboy. Drożdże Fleischmana lekarstwem na trądzik. Pasta do zębów Ipana to piękny uśmiech. Sal Hepatica to zdrowy uśmiech. Pepsi-cola trafia w smak, Gdy ją piję, prykam w takt, Dwa razy tyle za tego samego piątaka. Pepsi-cola to radość nie byle jaka. Żaden z nas, mądrali z Coney Island,

nie wierzył wtedy, że ten nowy wynalazek, pepsi-cola, razem ze swoim „Dwanaście uncji - to jest fakt” z oryginalnej wersji radiowej reklamówki, ma szansę w konkurencji z bijącą na głowę wszystkie inne napoje, uwielbianą przez nas coca-colą sprzedawaną w mniejszej, zimnej i zroszonej, czasami zielonkawej szklanej butelce ze smukłymi żłobieniami, pasującej jak balsam do każdej dłoni. Dzisiaj coca i pepsi mają dla mnie zupełnie identyczny smak, a oba koncerny rozrosły się bardziej, niż powinno się kiedykolwiek pozwolić rozrosnąć pojedynczej firmie. Nikt nie chce dziś sprzedawać popularnego napoju w sześciouncjowych butelkach za pięć centów i chyba nikt oprócz mnie nie

chce ich kupować. Za każdą małą butelkę brało się wtedy dwa centy zastawu, a pięć za większe, które sprzedawali pełne za dziesięć centów, i żaden z mieszkańców Trzydziestej Pierwszej Zachodniej nie lekceważył tych paru groszy za puste butelki. Za dwa centy można było wtedy kupić wartościowe rzeczy. Kiedy byliśmy dziećmi, wypuszczaliśmy się czasem na poszukiwanie skarbów, zbierając na plaży butelki w miejscach, w których można je było znaleźć. Zamienialiśmy je potem na gotówkę w cukierni Steinberga na rogu naszej ulicy i Surf Avenue i kiedy nauczyliśmy się grać w karty, rżnęliśmy na pieniądze w pokera albo dwadzieścia jeden, bądź też kupowa-

liśmy coś do jedzenia. Za dwa centy można było dostać całkiem porządną tabliczkę czekolady Nestle'a albo Hersheya, kilka precli lub mrożonych rożków, a jesienią kawałek chałwy, za którą wszyscy przez jakiś czas przepadaliśmy. Za piątaka można było kupić Milky Way, coca-colę, Mel-O-Roll albo Eskimo Pie, a także hot doga w delikatesach Rosenberga przy Mermaid Avenue lub u Nathana milę dalej w wesołym miasteczku; można też było przejechać się na karuzeli. Dwa centy kosztowała gazeta. Kiedy ojciec Robby'ego Kleinline'a pracował w Steeplechase Park George'a Tilyou, mogliśmy jeździć na karuzeli za darmo, a mając parę centów wygrywaliśmy na ogół orzech ko-

kosowy rzucając monety. Nauczyliśmy się, jak to robić. Ceny były wtedy niskie, podobnie jak dochody. Dziewczynki skakały przez skakanki i bawiły się w klasy. My graliśmy w punchball, stoopball i stickball, a także na harmonijkach i na kazoo. Wczesnym wieczorem po obiedzie, który wtedy nazywaliśmy kolacją, bawiliśmy się na chodniku w ciuciubabkę, wykorzystując zabawę głównie po to, aby złapawszy którąś z dziewcząt, dotknąć przez kilka sekund jej cycuszków, udając, że nie potrafimy jej rozpoznać. To było jeszcze zanim my, chłopcy, zaczęliśmy się masturbować, a one dostały menstruacji. Wczesnym rankiem każdego roboczego dnia wszyscy nasi ojcowie, a także bracia i

siostry, którzy pokończyli szkoły, wychodzili cichutko z domów, podążając w stronę przystanku trolejbusowego. Norton's Point przy Railroad Avenue. Trolejbusy wiozły ich na stację Stillwell Avenue, skąd ruszali czterema różnymi kończącymi bieg na Coney Island liniami metra do swych różnych miejsc pracy - względnie tak jak to robiłem ja, mając lat siedemnaście i pół i maturę w ręku - do coraz to nowych agencji zatrudnienia w nieśmiałym poszukiwaniu jakiegoś zajęcia. Niektórzy szli pieszo całą milę do stacji, żeby ćwiczyć mięśnie albo zaoszczędzić piątaka. Wieczorem wracali w godzinie szczytu do domu. W zimie było już wtedy ciemno. I prawie co wieczór, od późnej wiosny aż

do wczesnej jesieni, mój ojciec chodził samotnie na plażę, ubrany w puszysty płaszcz kąpielowy, z przewieszonym przez ramię ręcznikiem i z wiecznie obecnym uśmiechem, żeby popływać i ponurkować w oceanie. Zostawał tam czasami do zmierzchu, aż wszystkim nam udzielała się obawa matki, że tym razem naprawdę utonie, jeśli ktoś go szybko nie sprowadzi. - Idź po niego - polecała temu z nas, które stało najbliżej. - Powiedz, żeby przyszedł coś zjeść. Była to prawdopodobnie jedyna pora dnia, kiedy stary mógł cieszyć się samotnością i dumać o rzeczach, które wprowadzały go w pogodny nastrój i przywoły-

wały na jego opaloną twarz spokojny uśmiech. Byliśmy wtedy wszyscy zdrowi i ten szczęśliwy fakt z pewnością do nich należał. Poza tym miał swoją pracę. Miał swoją żydowską gazetę i oboje razem z matką mieli swoją muzykę, której uwielbiali słuchać przez radio: zwłaszcza Pucciniego, Telefoniczną godzinę Bella, Symfonię w eterze NBC, WQXR, radiostację The New York Times i WNYC, rozgłośnię miasta Nowy Jork, gdzie wedle słów spikera „siedem milionów ludzi żyło w pokoju i harmonii, korzystając z owoców demokracji”. Jeśli chodzi o muzykę, poszedłem dalej od nich, zaczynając od Counta Basiego, Duke'a Ellingtona i Benny'ego Goodmana

aż do Beethovena i Bacha, muzyki kameralnej i sonat fortepianowych, a obecnie znowu wracając do Wagnera i Mahlera. A Hitler i jego dzielni legioniści mogli nas wszystkich wymordować. Krok ku lepszej jakości życia, jakim był czterdziestogodzinny tydzień pracy, stanowił przełom, który ledwie zdążyłem docenić, a który moje dzieci i wnuki uważają za coś oczywistego. Nie są moimi biologicznymi dziećmi, ponieważ Glenda miała podwiązane jajowody, kiedy ją poznałem. Okazało się nagle, że wszyscy pracujemy w miejscach, które w soboty są nieczynne. Mogliśmy siedzieć do późna w piątek, a całe rodziny miały wolne weekendy. Kolejnymi dobrodziejstwami, które

przyniósł nam Franklin Delano Roosevelt i jego Nowy Ład, była płaca minimalna i przepisy regulujące pracę dzieci, chociaż to ostatnie nie było dla mnie zbyt jasne. Dopiero na studiach dowiedziałem się, że na całym uprzemysłowionym świecie dwunastoletnie i młodsze dzieci musiały zawsze i wszędzie pracować po dwanaście godzin i dłużej w kopalniach węgla i fabrykach i dopiero w wojsku, kiedy zacząłem zadawać się z ludźmi spoza Coney Island, odkryłem, że nie mówi się prykać, ale pierdzieć. Minimalna stawka wynosiła wtedy dwadzieścia pięć centów za godzinę. Kiedy Joey Heller z bloku naprzeciwko dostał w wieku szesnastu lat świadectwo pracy i

zaczął przez cztery godziny dziennie po skończonych lekcjach doręczać w śródmieściu telegramy dla Western Union, w każdy piątek przynosił do domu pięć dolarów. I zawsze stać go było na kupno z drugiej ręki nowej płyty gramofonowej dla naszego klubu przy Surf Avenue, gdzie uczyliśmy się tańczyć lindy hop, palić papierosy i dobierać do dziewczyn, które udało nam się zaciągnąć podstępem do pokoiku na zapleczu. W tym czasie mój przyjaciel Lew Rabinowitz, jego kumpel Leo Weiner i kilku bardziej odważnych facetów dmuchało je już na kozetkach i gdzie indziej. Ojciec Joeya Hellera nie żył i jego starszy brat i siostra też pracowali, kiedy tylko

mogli, głównie w niepełnym wymiarze godzin u Woolwortha, a w lecie sprzedawali hot dogi i mrożony krem w kioskach na deptaku. Matka Joeya, w młodości szwaczka, brała robotę od mojej matki, zwężając i poszerzając sukienki, a także obrębiając brzegi i nicując dla lokalnej pralni postrzępione kołnierzyki koszul za dwa, trzy, a może nawet pięć centów sztuka. Jakoś sobie radzili. Joey też chciał zostać pisarzem. To od Joeya usłyszałem po raz pierwszy tę odmianę radiowej reklamówki pepsi-coli. Pamiętam początek innej wymyślonej przez niego parodii do melodii popularnej piosenki z parady hitów Lucky Strike'a,

którą nadal można czasami usłyszeć w wykonaniu lepszych piosenkarzy, jakich mieliśmy w tamtym okresie. Jeśli widzisz błysk w jej oku, Kiedy dotyka cię w kroku, Wiesz, że to prawdziwa miłość. Szkoda, że nie pamiętam reszty. Joey zamierzał pisać wesołe kawałki dla radia, filmu i teatru. Chciałem z nim współpracować i napisać któregoś dnia opowiadania, które zamieściłby „New Yorker” albo inne pismo. Pisaliśmy wspólnie skecze dla naszej drużyny harcerskiej numer 148, a później, kiedy byliśmy starsi, do programu wystawianego podczas wieczornych potańcówek, które urządzaliśmy w naszym klubie, pobierając dziesięć centów

albo ćwierć dolara od ludzi z innych klubów z Coney Island i Brighton Beach. Dziewczęta wchodziły za darmo. Jeden z naszych najdłuższych harcerskich skeczów, „Nieszczęścia i udręki Toby'ego Czułostopego”, był, pamiętam, tak komiczny, że poproszono nas, żebyśmy wystawili go jeszcze raz podczas jednej z akademii, które organizowano co piątek w naszej podstawówce, szkole numer 188. Joey poszedł również do sił powietrznych, gdzie został oficerem i bombardierem, a potem i on pracował jako asystent w college'u w Pensylwanii. W tym czasie nie był już Joeyem, a ja nie byłem Sammym. Ludzie zwracali się do niego Joe, do mnie Sam. Byliśmy młodsi, niż nam się zdawa-

ło, ale nie byliśmy już dziećmi. Ale Marvin Winkler wciąż mówi o nim Joey, kiedy sięga pamięcią wstecz i myśli o mnie jako o Sammym. Śmieli się, gdy usiadłem przy fortepianie Ten slogan stał się elementem jednej z najbardziej udanych kampanii reklamowych, jakie kiedykolwiek przeprowadzono. Człowiek wypełniał kupon i otrzymywał pakiet instrukcji, dzięki którym mógł, jak twierdzono, w ciągu mniej więcej dziesięciu łatwych lekcji nauczyć się gry na fortepianie. Pomagało oczywiście, jeśli jak Winkler miało się fortepian, chociaż on akurat nigdy nie miał ochoty się tego uczyć.

W przyszłości czekał na nas samochód marki Ford, zapewniał jego producent, a na stacjach benzynowych, pod wizerunkiem czerwonego fruwającego konia, kupowało się bezstukową etylinę do samochodów z niezależnym zawieszeniem na każde koło, samochodów, na które nie było nas na razie stać. Firma Lucky Strike była w owych dniach niezależnego zawieszenia synonimem doskonałego tytoniu. Ludzie palili chętnie philip morrisy i potrafili przejść całą milę, żeby kupić camele albo inne papierosy i cygara. Właśnie od papierosów mój ojciec dostał raka płuc, który przerzucił się na wątrobę i mózg i bardzo szybko go uśmiercił. Umierając miał swoje lata, ale Glenda

nie skończyła jeszcze pięćdziesiątki, kiedy zachorowała na raka jajnika i zmarła dokładnie trzydzieści dni po postawieniu diagnozy. Po samobójstwie naszego syna różne rzeczy zaczęły przyprawiać ją o złe samopoczucie i dzisiaj możemy się domyślać, że przyczyną choroby był stres. To ona znalazła Michaela. Na podwórku domu, który wynajmowaliśmy latem na Fire Island, rosło karłowate drzewo i na nim właśnie zdołał się powiesić. Wiedziałem, że nie powinienem tego robić, ale odciąłem go, nie chcąc, żeby przez dwie godziny, które mogły upłynąć, zanim dotarliby do nas policjanci i lekarz sądowy, dyndał na naszych oczach i oczach mieszkających w sąsiednich domach kobiet i

dzieci. Dolara za godzinę... milę na minutę... stówę tygodniowo... sto mil na godzinę, uau! Wszystko to było możliwe. Wiedzieliśmy, że są samochody, które jeżdżą tak szybko, i wszyscy na Coney Island mieliśmy mieszkających gdzie indziej krewnych, którym wiodło się lepiej niż nam i posiadali te wozy, mogące wyciągać milę na minutę i więcej. Nasi krewni mieszkali przeważnie w New Jersey, Petersen i Newark i przyjeżdżali w letnie niedziele swoimi samochodami, żeby przejść się po deptaku do karuzeli albo do Steeplechase, poopalać się na plaży lub pobrodzić w oceanie, a potem zostać na obiedzie, który lu-

biła robić z pomocą mojej siostry matka, przyrządzając swoje wspaniałe panierowane sznycle cielęce i pieczone ziemniaki, „żeby wrzucili coś na ruszta”. Przedmiotem zazdrości była wtedy państwowa posada - z racji wysokiej pensji, gwarantowanego zatrudnienia, prawa do urlopu i emerytury, a także dlatego, że mogli się o nią starać Żydzi. Ci, którzy ją dostali, uchodzili w naszych oczach za profesjonalistów. Mój brat przeczytał w gazecie pracowników administracji państwowej, że można zatrudnić się jako czeladnik w rządowej drukarni i zostać drukarzem z pensją sześćdziesięciu dolarów tygodniowo to był ten wymarzony dolar za godzinę, prawie w zasięgu ręki, a potem nawet

więcej, kiedy kończyła się praktyka. Ale trzeba było mieszkać i pracować w Waszyngtonie, a nikt nie był pewien, czy powinienem opuszczać w tym celu dom. Stanowisko pomocnika kowala w stoczni marynarki wojennej w Norfolk wydawało się wtedy na krótką metę bardziej trafionym pomysłem - wielu znajomych z Coney Island pracowało wówczas w stoczni nie wiedząc, czy wojna nie dobiegnie końca, zanim skończymy dziewiętnaście lat, i czy nie powołają nas do armii albo marynarki. Pod numerem 30 Bank Street w mieście Norfolk, od którego dzieliła nas krótka przejażdżka promem z Portsmouth, mieścił się, jak, słyszeliśmy, burdel, ale nigdy nie miałem dość odwagi, żeby tam pójść, a

poza tym brakowało mi czasu. Harowałem prawie przez dwa miesiące, pracując na półtora etatu przez pięćdziesiąt sześć dni bez przerwy, w soboty i niedziele, aż w końcu kompletnie wyczerpany dałem za wygraną: wróciłem do domu i znalazłem sobie za znacznie mniejsze pieniądze robotę w firmie ubezpieczeń komunikacyjnych przypadkowo w tym samym budynku na Manhattanie, starym gmachu General Motors, pod numerem 1775 na Broadwayu, w którym Joey Heller pracował w swoim mundurku jako goniec Western Union, roznosząc i odbierając telegramy. Gdzie wtedy byliście? Kiedy usłyszeliście o Pearl Harbor? Kiedy zrzucono bombę atomową? Kiedy zabi-

to Kennedy'ego? Ja wiem, gdzie byłem, kiedy radiostrzelec Snowden zginął podczas drugiego lotu nad Awinion, i to znaczyło dla mnie wówczas więcej niż później śmierć Kennedy'ego, i nadal znaczy. Siedziałem w ogonie mojego bombowca B-25 sztywny jak kłoda, doszedłszy do siebie po uderzeniu w czaszkę, które na chwilę mnie ogłuszyło, podczas gdy drugi pilot stracił kompletnie głowę i rzucił samolot w pikę, a potem zawodził przez telefon pokładowy, prosząc wszystkich w samolocie, żeby pomogli wszystkim innym, którzy nie odpowiadali na jego wezwanie. Za każdym razem, kiedy odzyskiwałem przytomność, słyszałem jęki Snowdena, widziałem, jak Yossarian

podejmuje kolejne bezskuteczne próby, żeby go uratować, po czym mdlałem ponownie. Przed tą misją lądowałem raz awaryjnie z pilotem, którego nazywaliśmy Joe Głodomór i który krzyczał przez sen, kiedy nie wyznaczano go do lotów, wodowałem także raz z pilotem o nazwisku Orr, który później, jak mówiono, trafił jakimś cudem bezpiecznie do Szwecji; ale ani za pierwszym, ani za drugim razem nie zostałem ranny i wciąż nie mogłem uwierzyć, że to się dzieje naprawdę, że nie jest czymś w rodzaju filmu. Ale potem zobaczyłem Snowdena z wywalonymi na zewnątrz flakami, a później pewnego chudego faceta, który podskakiwał na tratwie przy plaży i

przecięło go na pół śmigło, i dzisiaj jestem przekonany, iż gdybym spodziewał się wcześniej, że którakolwiek z tych rzeczy zdarzy się w mojej obecności, być może nie poszedłbym z własnej woli do wojska. Oboje moi rodzice wiedzieli, że wojna jest o wiele bardziej okropna, niż ktokolwiek z naszych sąsiadów potrafił sobie wyobrazić. Kiedy oznajmiłem im, że przyjęto mnie do sił powietrznych jako strzelca pokładowego, byli przerażeni. Ani matka, ani ojciec nigdy przedtem nie latali samolotem. Ja zresztą też i w ogóle nikt, kogo znałem. Oboje odprowadzili mnie na przystanek trolejbusu na Railroad Avenue, obok drugiego przy naszej ulicy sklepu ze słody-

czami, skąd miałem dojechać na Stillwell Avenue, a potem razem z trzema kumplami linią metra Sea Beach na Manhattan, żeby zgłosić się w pierwszym dniu służby. Wiele lat później dowiedziałem się, że moja matka, która uściskała mnie z miłym uśmiechem i spokojnym wyrazem twarzy na pożegnanie, rzuciła się po odjeździe trolejbusu na ziemię, wstrząsana nieopanowanym szlochem, i dopiero po półgodzinie mojemu ojcu i siostrze udało się zaprowadzić ją z powrotem do domu. W dniu, kiedy poszedłem do wojska, mój standard życia dwukrotnie się polepszył. W firmie ubezpieczeniowej zarabiałem sześćdziesiąt dolarów miesięcznie i musiałem sam płacić za przejazdy, a także

kupować sobie albo przynosić drugie śniadanie. W wojsku dostałem z mety siedemdziesiąt pięć dolarów żołdu i miałem za darmo wyżywienie, mieszkanie i umundurowanie oraz opiekę lekarską i stomatologiczną. Zanim zwolniono mnie do cywila, zarabiałem jako sierżant z dodatkiem lotniczym, zagranicznym i bojowym więcej niż państwowy drukarz i już jako młody człowiek znalazłem się bliżej tej wymarzonej setki tygodniowo, niż kiedykolwiek byłem skłonny sądzić. Skąd wzięły się te wszystkie pieniądze? Jak mogłaby powiedzieć w jidysz moja matka, w poniedziałek jedna trzecia narodu źle mieszkała, źle się ubierała i źle jadła. A w czwartek mieliśmy w wojsku

dziesięć milionów chłopa zarabiających więcej, niż większość z nich mogła zarobić przedtem, a poza tym dwa miliony pracowników obsługi cywilnej oraz czołgi, samoloty, okręty, lotniskowce i setki tysięcy dżipów, ciężarówek i innych pojazdów, wyjeżdżających z fabryk prawie zbyt szybko, by można je było zliczyć. Nagle zaczęło starczać na wszystko. Czy całą zasługę należało przypisać Hitlerowi? Taki właśnie jest kapitalizm, powiedziałby pewnie z uśmiechem rezygnacji mój ojciec, jakby dla tego socjalisty z ludzką twarzą całe zło wypływające z nierówności można było wyjaśnić tym jednym grzesznym słowem. - Na wojnę zawsze starcza wszystkiego,

na pokój nigdy. Już od pierwszej jazdy pociągiem z Pennsylvania Station na komisję poborową na Long Island doznałem w wojsku poczucia roztopienia się w tłumie i braku osobistego znaczenia i ku własnemu zdziwieniu powitałem je z zadowoleniem. Stałem się częścią kierowanego przez innych stada i z ulgą stwierdziłem, że wszystko zostało za mnie postanowione, że mówią mi, co mam robić i robię to samo, co cała reszta. Czułem się lekki i bardziej wolny niż w cywilu. A kiedy dobiegł końca okres wstępnej adaptacji, miałem więcej wolnego czasu i poczucie większej swobody. Cała nasza czwórka, która zaciągnęła się razem, wróciła cała i zdrowa, chociaż ja

przeżyłem chwile grozy podczas dwóch misji nad Awinionem, a Lew dostał się do niewoli i siedział pół roku w obozie jenieckim w Niemczech, zanim wyzwolili go Rosjanie. Wie, że o włos tylko nie zginął podczas bombardowania Drezna. Ale Irvinga Kaisera, który grał Toby'ego Czułostopego w skeczu napisanym przeze mnie i Joeya Hellera, nigdy już nie zobaczyłem - rozerwał go we Włoszech na strzępy pocisk artyleryjski. Tam również zginął Sonny Ball. Kiedy zaczął się Wietnam, wiedziałem już coś niecoś o wojnie, wiedziałem, jak wredny potrafi być Biały Dom, i przysiągłem Glendzie, że zrobię wszystko co w mojej mocy, w ramach i poza granicami

prawa, żeby wyreklamować Michaela z wojska, jeśli zostanie uznany za zdrowego i powołany. Nie bardzo wierzyłem, że to się stanie. Nawet kiedy był zbyt młody, żeby zatruwać się narkotykami i prochami, zachowywał się jak ktoś, kto bierze. Był dobry w faktach i cyfrach, ale gubił się w takich rzeczach jak mapy i plany. Pamięć do statystyki miał wprost fenomenalną, ale nie radził sobie zbyt dobrze z algebrą i geometrią, i w ogóle z abstraktami. Pozwalałem Glendzie sądzić, że to efekt jej rozwodu. Snułem heroiczne plany wyjazdu do Kanady, jeśli go powołają. Pojechałbym z nim nawet do Szwecji, gdyby wydawało się to lepszym wyjściem. Dałem jej słowo, ale nie musiałem go dotrzy-

mywać. Lew chciał koniecznie zostać spadochroniarzem albo członkiem załogi czołgu, z działem z przodu, żeby rozjeżdżać Niemców, którzy prześladowali Żydów, w końcu jednak wylądował w piechocie po szkoleniu w artylerii polowej. Kiedy na froncie zabito jego sierżanta, awansowali go na ten stopień, ale już wcześniej w Holandii dowodził praktycznie oddziałem, kiedy jego sierżant stracił głowę i pozostawił mu wydawanie rozkazów. Ja chciałem być pilotem myśliwca i latać P-38, który wydawał się taki szybki i lśniący. Nie miałem jednak odpowiedniej percepcji głębi, w związku z czym zostałem strzelcem pokładowym. Zobaczyłem pla-

kat mówiący, jaka to potrzebna funkcja, i zgłosiłem się na ochotnika. Miało to być najbardziej niebezpieczne stanowisko ze wszystkich, głosiła fama, a poza tym bułka z masłem. I dla mnie, jak się okazało, w dużej mierze takie było. Byłem dość drobny, żeby zostać strzelcem w wieżyczce Latającej Fortecy w Anglii, ale nikt tego na szczęście nie zauważył i znalazłem się zamiast tego nad bardziej słonecznym Morzem Śródziemnym jako tylny strzelec w łatwiejszym i bezpieczniejszym B-25. Podczas szkolenia zawsze lubiłem czuć w ręku karabin maszynowy kaliber 50. Lubiłem latać i strzelać prawdziwymi żywymi kulami do celów holowanych w po-

wietrzu i stacjonarnych celów na ziemi, grzejąc do nich zostawiającymi za sobą biały ślad seriami pocisków smugowych. Dowiedziałem się wszystkiego o inercji i ruchu względnym, a także o tym, że bomba albo pocisk z samolotu lecącego z szybkością trzystu mil na godzinę porusza się początkowo z identyczną szybkością i dokładnie w tym samym kierunku co samolot i że już od pierwszej chwili zaczyna działać siła ciążenia. Prowadzący zajęcia oficer artylerii prosił mnie często do tablicy, żebym pomógł w miejscach, które były trudne do zrozumienia. Dowiedziałem się elektryzujących rzeczy o prawach Izaaka Newtona: o tym, że jeśli ty albo cel znajdujecie się w ruchu, nigdy nie uda ci się tra-

fić, celując prosto do niego. Pamiętam jedną z tych reguł, która zdumiewa mnie do dzisiaj: jeżeli wystrzelimy pocisk z ustawionej horyzontalnie broni i upuścimy jednocześnie w dół z tej samej wysokości identyczny pocisk, oba uderzą w ziemię w tym samym momencie, chociaż pierwszy może wylądować pół mili dalej. Mniej lubiłem symulatory walk powietrznych, bo choć były prawie tak samo zabawne jak automaty przy deptaku, nie miały prawdziwych karabinów. Siedziało się w zamkniętej kabinie, na ekranie ukazywały się na ułamek sekundy nadlatujące z różnych wysokości myśliwce różnych typów i nie sposób było odróżnić tak szybko przyjaciela od wroga, a potem nastawić

celownik i pociągnąć za spust. Nikt nie osiągnął tam znaczących wyników, ale nikt też nie oblał. Dwóm moim znajomym zmienili przydział, bo za bardzo trzęśli portkami. Symulatory nauczyły mnie sceptycyzmu: jeżeli tak właśnie miało to wyglądać, nie pozostawało nam nic innego, niż lecąc tak szybko jak to możliwe w pożądanym generalnie kierunku, robić maksymalną liczbę zwrotów w ciągu tych kilku sekund, które mieliśmy do dyspozycji. I tak właśnie prawie zawsze to wyglądało. Strona, która dysponowała w danym miejscu większą siłą ognia, była zawsze tą, która zwyciężała. Ludzie nie chcą przyjąć do wiadomości, że starożytna bitwa pod Termopilami i he-

roiczna postawa Spartan, którzy walczyli do ostatniego żołnierza, nie była wcale greckim triumfem, ale miażdżącą klęską. Cała ich odwaga poszła na marne. Lubię przedstawiać tego rodzaju fakty, żeby trochę wstrząsnąć ludźmi i zmusić ich do myślenia. Wierzyłem w swój karabin maszynowy, ale nigdy jakoś nie przyszło mi do głowy, że zawsze będę strzelał do kogoś, kto lecąc w moją stronę będzie strzelał do mnie. Lubiłem spędzać przyjemnie czas i zaprzyjaźniłem się z większą liczbą sympatycznych ludzi, niż kiedykolwiek znałem na Coney Island. W wojsku górowałem nad innymi inteligencją. Byłem bardziej oczytany i więcej wiedziałem. Stwierdzi-

łem, że zamiast pozwalać ludziom bawić się w domysły, lepiej od razu poinformować ich, że rzeczywiście jestem Żydem, i znalazłem nawet na to odpowiedni sposób, dodając przy okazji, że pochodzę z Coney Island w nowojorskim Brooklynie. Zawarłem bliską i nieskomplikowaną przyjaźń z ludźmi o nazwiskach takich jak Bruce Suggs z High Point w Karolinie Północnej, Hall A. Moody z Missisipi, Art Schroeder i Tom Sloane z Filadelfii, a także Jay Matthews i Bruce J. Palmer z różnych miejscowości w Georgii, którzy niezupełnie lubili się nawzajem. W koszarach w Lowry Fields w Kolorado, dokąd wysłano mnie na szkolenie w strzelaniu z ruchomej wieżyczki, zetknąłem się z wrogo-

ścią i groźbami ze strony niejakiego Boba Bowersa, który również pochodził z Brooklynu, dzielnicy zamieszkanej przez Norwegów i Irlandczyków, znanej z tego, że było tam wielu antysemitów, a także Johna Rupiniego, skądś z północy stanu, i uważaliśmy, żeby nie wchodzić sobie wzajemnie w drogę. Wiedziałem, co do mnie czuli, a oni wiedzieli, że ja wiem. Odnosili się zresztą tak samo nieżyczliwie do wszystkich innych. Przypuszczam, że Lew załatwiłby to z nimi bez dłuższych korowodów. Podczas gry w pokera, drugiego albo trzeciego dnia jazdy wojskowym eszelonem, który wiózł mnie z Arizony do Kolorado, zdawało mi się, że jeden z graczy mówi coś na temat Żydów,

ale nie miałem pewności. A potem ten, który siedział naprzeciwko mnie i powiedział już wcześniej, że pochodzi z małego miasteczka na Południu, wyszczerzył zęby i stwierdził: - U nas też jest paru. Mają sklepik z ciuchami. Powinniście zobaczyć, jak wyglądają. Teraz miałem już pewność i wiedziałem, że muszę coś powiedzieć. - Jedną chwileczkę, jeśli nie masz nic przeciwko odezwałem się szorstko i trochę pompatycznie. Wewnątrz cały dygotałem i zmienił mi się głos. - Tak się składa, że ja również jestem Żydem i nie podoba mi się to, co mówisz. Jeśli chcesz, mogę natychmiast odejść.

Ale jeśli mam grać dalej, musisz przestać mówić rzeczy, które ranią moje uczucia i sprawiają, że źle się czuję. Swoją drogą nie mam pojęcia, dlaczego tak się wobec mnie zachowujesz. Przestaliśmy grać i przez chwilę kołysaliśmy się miarowo, słuchając stukotu kół. Wiedzieli, że gdybym rzucił karty, mój kumpel Lesko zrobiłby to samo, wiedzieli także, że stanąłby po mojej stronie, gdyby doszło do jakiejś draki. Ale Coopera, tego, do którego przemówiłem, ogarnęło nagle poczucie winy. - Przepraszam, Singer - wymamrotał nie wiedziałem, że jesteś. Lew złamałby mu pewnie kark i poszedł siedzieć. A ja zawarłem na jakiś czas

znajomość z facetem, który koniecznie chciał odpokutować swą winę. Ale Lew to Lew, a ja to ja. Nazywam się Samuel Singer, bez środkowego inicjału - Sammy BŚI Singer. Urodziłem się mały i nadal jestem niższy od innych i fizycznie niezbyt imponujący. Nie tak jak inny mój dobry znajomy z sąsiedztwa, Ike Solomon, który nie jest wcale wyższy, ale ma potężne bicepsy i klatę i potrafi podnosić ciężary i podciągać się na drążku. Przez całe życie bałem się bójek na pięści i robiłem co mogłem, żeby ich uniknąć. Umiem być jednak dowcipny i sympatyczny i nigdy nie miałem trudności ze znalezieniem przyjaciół. Udawało mi się zawsze wzbudzać zainteresowanie

podchwytliwymi pytaniami i ożywiać rozmowę sprytnymi rewelacjami obrazoburcy. - Czy nie sądzisz, że w kraju działoby się lepiej, gdybyśmy przegrali z Brytyjczykami Wojnę o Niepodległość? - pytałem dociekliwie, tak jakby rzeczywiście mnie to intrygowało, szykując się, gdybym otrzymał odpowiedź, do kolejnego krytycznego pytania. - Jeśli Lincoln był taki mądry, dlaczego nie pozwolił na secesję Południa? Chyba nie przyniosłoby to tylu szkód co wojna? - Czy konstytucja jest zgodna z konstytucją? - Czy demokracja może być w ogóle wprowadzona demokratycznie?

- Czy Najświętsza Panienka nie była Żydówką? Wiedziałem rzeczy, których inni nie wiedzieli. Wiedziałem, że jeśli wejdzie się w koszarach do jakiejkolwiek sali, gdzie przebywa więcej niż czterdzieści osób, prawie zawsze będzie można znaleźć dwie osoby, które urodziły się tego samego dnia, i na pięćdziesiąt procent kolejne dwie, które urodziły się tego samego dnia kiedy indziej. Potrafiłem zakładać się nawet z ludźmi z Nevady i Kalifornii, że Reno w Nevadzie wysunięte jest na zachód dalej niż Los Angeles, a potem powtarzać zakład, kiedy już to sprawdzili tak uparcie trzymali się swego. Przygotowałem nawet specjalne pytanie dla kardy-

nała, na wypadek gdybym się kiedyś do niego przysiadł i miał ochotę powygłupiać. - Czyje geny miał Jezus? - zapytałbym, a potem, cokolwiek odpowiedziałby ten biedak, przypomniałbym mu z niewinnym spojrzeniem, że Chrystus urodził się jako niemowlę, wyrósł na mężczyznę i został obrzezany ósmego dnia. Podczas szkolenia o mało nie podpadłem odznaczonemu medalami chorążemu, który prowadząc zajęcia zauważył nieskromnie, że przeciętny czas życia strzelca pokładowego nie przekracza podczas walki w powietrzu trzech minut, a potem poprosił, żebyśmy zadawali pytania. Facet odbył służbę w Anglii, w zdzie-

siątkowanej Ósmej Dywizji Powietrznej, i wcale się z niego nie nabijałem - byłem po prostu ciekaw. - Skąd to wiadomo, panie poruczniku? zapytałem. Od tego czasu nigdy nie wierzę w statystykę. - Co masz na myśli? - Jak to udało się zmierzyć? Pan, panie poruczniku, musiał walczyć w powietrzu przez co najmniej godzinę. - O wiele dłużej niż godzinę. - W takim razie za każdą godzinę, którą pan przeżył, dziewiętnastu innych musiało zginąć już w pierwszych sekundach, żeby dać przeciętną trzech minut. I dlaczego strzelcy pokładowi narażeni są na większe niebezpieczeństwo niż piloci i

bombardierzy? Nieprzyjaciel strzela przecież do całego samolotu, nieprawdaż? - Uważasz się pewnie za wielkiego mądralę, co? Zostaniesz po zajęciach, kiedy wszyscy wyjdą. Dał mi do zrozumienia, żebym nigdy już nie dyskutował z nim w klasie, i zapoznał z zasadą, którą później, wraz z Yossarianem, nazwałem zasadą Korna, od nazwiska pułkownika Korna z Pianosy; głosiła ona, że uprawnieni do zadawania pytań są wyłącznie ci, którzy ich nigdy nie zadają. Potem jednak zaprzągł mnie do pracy, każąc przerabiać z innymi proste przykłady z algebry i geometrii, wyjaśniające, dlaczego trzeba zawsze celować przed obiektem, który porusza się wzglę-

dem ciebie - i dlaczego celując przed samolotem, trzeba celować za nim z tyłu. Jeśli samolot oddalony jest o tyle i tyle jardów, a pocisk porusza się z taką a taką szybkością, ile sekund zajmie mu dotarcie do celu? Jeśli samolot porusza się z taką a taką szybkością, jaką pokona odległość, zanim trafi go pocisk? Mogli to sprawdzić w praktyce podczas strzelania do rzutków i z jadącej ciężarówki. Ale choć sam ich tego uczyłem, nawet ja miałem kłopoty z zasadą, według której strzelając przed samolotem podchodzącym do ataku celowało się za nim zawsze z tyłu, między ogonem swojej maszyny a celem, z powodu prędkości postępowej własnych pocisków i zakrzywionego toru,

który pokonać musiał nieprzyjaciel, żeby celować przed wami. Ludzie, z którymi się przyjaźniłem, byli zawsze wielkoduszni. I tak się jakoś składało, że kiedy sprawy przybierały zły obrót, zawsze stawał u mojego boku jakiś większy, silniejszy facet, jak choćby Lew Rabinowitz lub Sonny Bartolini, jeden z zawadiackich Włochów z rodziny mieszkającej na Coney Island. Albo Lesko, młody górnik z Pensylwanii, którego poznałem w szkole artyleryjskiej. Albo Yossarian podczas szkolenia operacyjnego w Karolinie i później na Pianosie podczas akcji bojowych, kiedy cała nasza piątka, Yossarian, Appleby, Kraft, Schroeder i ja, polecieliśmy za ocean jako jedna załoga.

Towarzysząca mi przez cały czas obawa przed tym, żeby nie dać się pobić, zajmowała w moich medytacjach miejsce większe niż strach przed zestrzeleniem. Pewnej nocy w Karolinie Południowej o mało się nie sprawdziła. Zdarzyło się to po kolejnym locie treningowym w ciemnościach, w trakcie którego Yossarian nie mógł odnaleźć drogi do miejscowości takich jak Athens w Georgii i Raleigh w Karolinie Północnej i Appleby ponownie musiał poprowadzić nas z powrotem za pomocą radiokompasu. Poszliśmy o północy coś zjeść w stołówce dla szeregowców, Schroeder, ja i Yossarian. Kantyna oficerska była zamknięta. Yossarian był zawsze głodny. Zdjął swoje bel-

ki, żeby udawać któregoś z szeregowców, którzy mieli prawo tam przebywać. W nocy przed stołówką zawsze kręcili się ludzie. Kiedy ich mijałem, nagle wpadł na mnie wielki pijany drab, szeregowiec. Rąbnął mnie tak mocno, że nie miałem żadnych wątpliwości, że zrobił to umyślnie. Zatoczyłem się zdumiony, a on, zanim w ogóle zdążyłem się odezwać, ruszył na mnie, popychając w stronę grupki innych żołnierzy, którzy odwracali się już, żeby popatrzeć. Wszystko działo się prawie zbyt szybko, żeby się połapać. Wciąż chwiałem się oszołomiony na nogach, kiedy facet podniósł obie ręce i cofnął pięść, żeby mnie uderzyć. Był ode mnie wyższy,

szerszy i cięższy i nie wiedziałem, jak się przed nim obronić. To było zupełnie jak wtedy, gdy próbowałem nauczyć boksu Rabinowitza. Nie mogłem nawet uciec. Nie wiedziałem, dlaczego się na mnie uwziął, mogłem tylko zgadywać. Nagle, zanim zdążył mnie uderzyć, skoczył między nas z rozpostartymi ramionami i otwartymi dłońmi Yossarian, próbując go łagodnie uspokoić. Ale nim zdążył skończyć zdanie, facet ruszył do przodu i strzelił go pięścią w bok głowy, a potem dołożył mocno drugą ręką. Yossarian dał jeden i drugi krok do tyłu, bezradny i zamroczony, a tamten szedł za nim, waląc go w głowę obiema pięściami. Widząc zataczającego się po każdym uderzeniu Yossariana i

nie zdając sobie nawet sprawy z tego, co robię, skoczyłem do przodu i uwiesiłem się jednego z wielkich ramion napastnika, a kiedy to nic nie dało, objąłem go w pasie, wbiłem mocno stopy w ziemię i próbowałem z całej siły pozbawić równowagi. Schroeder również doskoczył do niego z drugiej strony i słyszałem, jak chrypi mu do ucha: - Ty głupi kutasie, to oficer! Ty głupi kutasie! To oficer! A potem Yossarian, który sam też był niezłym osiłkiem, zdołał złapać tamtego za obie ręce i popchnąć do tyłu, aż facet stracił równowagę i musiał dać za wygraną. Widziałem, że kiedy dotarły do niego

słowa Schroedera, uszła z niego cała para. Kiedy go puściliśmy, wyglądał, jakby miał się zaraz porzygać. - Lepiej niech pan założy z powrotem swoje belki, poruczniku - szepnąłem zdyszany do Yossariana. - Nie ma krwi - dodałem, widząc jak obmacuje twarz. - Niech pan lepiej stąd idzie i założy z powrotem belki, zanim ktoś nadejdzie. Możemy sobie darować kolację. Od tego czasu zawsze stawałem po stronie Yossariana w trakcie jego kłótni z Applebym, nawet w czasie rebelii, którą obaj zwykliśmy nazywać Wspaniałym Buntem Atabrynowym, choć w przeciwieństwie do niego łykałem sumiennie antymalaryczne tabletki, kiedy lecąc do

Europy znaleźliśmy się w klimacie podzwrotnikowym. Atabryna łagodzi objawy malarii, powiedziano nam przed pierwszym przystankiem w Puerto Rico, nie zwalcza jednak samej choroby. Niezależnie od regulaminu Yossarian nie widział żadnej potrzeby leczenia objawów, zanim ich jeszcze nie doświadczył. Nieporozumienia między Yossarianem i Applebym przeobraziły się w stałą kontrowersję, podczas której każdy starał się zachować twarz. Kraft, drugi pilot, był jak zwykle neutralny. Kraft mało mówił, dużo się uśmiechał i sprawiał często wrażenie, jakby nie bardzo wiedział, co jest grane. Kiedy niedługo potem zginął podczas akcji nad Ferrarą, wciąż myślałem o nim jako

o kimś neutralnym. - Ja jestem dowódcą tego statku powietrznego - wyrwał się niedyplomatycznie Appleby, mówiąc to w obecności całej załogi Yossarianowi w Puerto Rico, naszym pierwszym przystanku podczas czternastodniowej podróży z Florydy do Europy. - A ty musisz wykonywać moje rozkazy. - Takiego wała - odparł Yossarian. - To jest samolot, Appleby, a nie statek. - Byli równego wzrostu i szarży, obydwaj w stopniu podporucznika. Poza tym jesteśmy na lądzie, a nie na morzu. - Mimo to jestem dowódcą - wycedził powoli Teksańczyk Appleby. - Kiedy tylko

wystartujemy, mam zamiar kazać ci łyknąć te tabletki. - A ja mam zamiar odmówić. - W takim razie złożę na ciebie raport odparł Appleby. - Nie chcę tego robić, ale złożę na ciebie raport u dowódcy, kiedy tylko będziemy jakiegoś mieli. - Proszę bardzo - powiedział Yossarian. - To moje ciało i moje zdrowie i mogę z nim robić, co mi się żywnie podoba. - Regulamin mówi co innego. - Regulamin jest sprzeczny z konstytucją. Zapoznano nas z tak zwaną bombą w aerozolu, którą zobaczyłem po raz pierwszy w życiu, i poinstruowano, jak ją rozpylić zaraz po wejściu do środka samolo-

tu, aby ustrzec się przed moskitami i chorobami, którymi te moskity mogły nas zarazić podczas lotu z Karaibów do Ameryki Południowej. Przed każdym odcinkiem drogi do Natalu w Brazylii proszono nas, żebyśmy mieli oczy szeroko otwarte i wypatrywali szczątków paru samolotów, które spadły w morze dżungli mniej więcej dzień wcześniej. To powinno nas otrzeźwić, ale jakoś nie otrzeźwiło, podobnie jak ośmiogodzinny lot nad morzem z Brazylii na Wyspę Wniebowstąpienia w samolocie, który nie powinien przebywać w powietrzu dłużej niż cztery godziny, a stamtąd, dwa dni później, do Liberii w Afryce i na północ, do Dakaru w Senegalu. W trakcie wszyst-

kich tych nudnych długich lotów nad wodą, kiedy tylko o tym pamiętaliśmy, wytężaliśmy wzrok, wypatrując wraków i żółtych tratew. Na Florydzie mieliśmy sporo wolnego czasu w ciągu dnia i wolne wieczory, a w kawiarniach i knajpach bez przerwy trwały dansingi. Chciałem zacząć dmuchać dziewczyny. Starsi kumple z Coney Island, którzy poszli do wojska jeszcze przede mną, tacy choćby jak Chicky Ehrenman i Mel Mandlebaum, wracali na urlop z tak odległych miejsc jak Kansas i Alabama, opowiadając identycznie brzmiące historie o kobietach, które aż paliły się, żeby dogodzić naszym dzielnym, odbywającym służbę chłopcom.

Teraz, kiedy odbywałem służbę, ja też chciałem sobie podupczyć. Nadal jednak nie wiedziałem, jak. Byłem nieśmiały. Potrafiłem żartować, ale wstydziłem się. Zbyt łatwo urzekała mnie jakaś cecha twarzy albo figury, którą uważałem za ładną. Zbyt szybko się podniecałem, a potem bałem się, że może to wyjść na jaw. Wiedziałem, że nie jestem jeszcze zbyt dojrzały, ale dla większości z nas nie była to ważna przeszkoda. Kiedy przytulałem się w tańcu do dziewczyny, praktycznie do każdej dziewczyny, prawie zawsze natychmiast mi stawał i zawstydzony szybko się wycofywałem. Teraz wiem, że gdybym przycisnął go do nich mocniej, żeby nie pozostawić żad-

nej wątpliwości, że tam jest, a potem zaczął świntuszyć, nie kryjąc, na czym mi zależy i co spodziewam się otrzymać, na pewno poszłoby mi lepiej. Kiedy obściskiwałem się z dziewczynami w pokoiku na zapleczu klubu albo odwiedzałem je w jakimś mieszkaniu, gdzie pilnowały dzieci, dostawałem na ogół szybko to, czego chciałem, i czułem się bardzo dumny, dopóki nie przypomniałem sobie, że mógłbym dostać o wiele więcej. Byłem niski, i zawsze wydawało mi się, że mam małego ptaka w porównaniu z innymi, dopóki któregoś letniego dnia stojąc obok Lewisa w szatni basenu Steeplechase nie odważyłem się spojrzeć w lustro i nie zobaczyłem, że mój jest tak

samo dobry jak jego. Ale on robił ze swego użytek. A ja zawsze dochodziłem zbyt szybko albo nie udawało mi się dojść w ogóle. Za pierwszym razem, kiedy Lew i jego inny znajomy Leo Weiner przygruchali mi dziewczynę, która przyjechała do nas w lecie, żeby obsługiwać saturator, i dawała chętnie każdemu, kogo jej podsunęli - obaj byli bardzo dobrzy w tego rodzaju gadce spuściłem się w kondom, zanim jeszcze wszedłem do środka. Za pierwszym razem, kiedy zamknąłem się w pokoiku na tyłach klubu z dziewczyną, która dała mi do zrozumienia, że chce pójść na całość, podczas gdy ja wciąż używałem ręki, ptaszek sflaczał mi, kiedy tylko się obnażyli-

śmy, chociaż z całą pewnością był dość twardy i gotów do akcji, zanim oboje zdjęliśmy majtki. Glenda uwielbiała takie historie. Nie jestem pewien, ale nie wydaje mi się, żebym w końcu przeleciał jakąś dziewczynę, zanim znaleźliśmy się w Europie. Tam nie wymagało to większego wysiłku: byłem jednym z wielu facetów, którzy lubili sobie pohulać i robili to wszyscy z młodzieńczą pewnością siebie, oblegani przez paradujące po mieście Bastia tabuny prawie wcale nie mówiących w naszym języku dziewcząt, a potem w Rzymie, gdzie spotykane przez nas na ulicach kobiety uśmiechały się, żeby rozwiać wszelkie wątpliwości, czym się zajmują, i

czekały, aż puścimy się w zaloty z naszą gotówką, papierosami, tabliczkami czekolady, beztroską wesołością i rozpiętymi do połowy rozporkami. Nie potrafiliśmy myśleć o nich jak o prostytutkach albo kurwach, ale wyłącznie jak o spacerowiczkach. Nie jestem pewien, czy naprawdę nigdy przedtem tego nie robiłem, z powodu pewnego incydentu ze słodką dziewczyną z Południa podczas dansingu w West Palm Beach na Florydzie, dokąd polecieliśmy, żeby sprawdzić odchylenia i wady różnych instrumentów pokładowych i oswoić się z samolotem, którym mieliśmy wykonać skok przez Atlantyk. Nadal nie wiem, czy to się liczy, czy nie. Dziewczyna, żywa jak iskra, o bardzo

czarnych włosach, z dołkami w policzkach i prawie lawendowymi oczyma, była ode mnie o cal niższa i wprost zafascynowana moją nowojorską wersją tańca lindy hop, której nigdy nie widziała i chciała się koniecznie nauczyć. Schroeder nie widział jej także, podobnie jak porucznik Kraft, który zarekwirował w kolumnie transportowej naszego dżipa. Po jakimś czasie wyszliśmy we dwójkę na dwór zaczerpnąć świeżego powietrza. Nadal trzymałem rękę na jej biodrze. Nie mówiąc ani słowa skierowaliśmy się ku jednej z ciemniejszych części parkingu, mijając po drodze obściskujące się w różnych zakątkach pary. Po chwili pomogłem jej usiąść na błotniku niskiego sportowego samochodu.

- O nie, Sammy, kochanie, nie będziemy dzisiaj tego robić, nie tutaj i nie teraz oznajmiła bardzo stanowczo, kładąc mi obie ręce na piersi i dając szybkiego przyjacielskiego całusa w nos. Stojąc między jej nogami wystarczająco blisko, żeby nie przerywać pocałunków, wsadziłem właśnie dłonie pod jej sukienkę i sunąc kciukami po wewnętrznej stronie ud dotarłem aż do gumki majtek. Dopóki się nie odezwała, to było wszystko, co spodziewałem się uzyskać na tym parkingu. - Nie wydaje mi się nawet, żebym wiedział, jak się do tego zabrać - wyznałem z uśmiechem, patrząc jej prosto w oczy. Nigdy jeszcze tego nie robiłem. - Wylatywaliśmy nazajutrz do Puerto Rico i mo-

głem sobie pozwolić na szczerość. Roześmiała się głośno, jakbym stroił sobie żarty. Nie mogła wprost uwierzyć, że taki szybki zawodnik jak ja wciąż jest prawiczkiem. - Och, ty biedaku - zagruchała ze współczuciem. Musisz się czuć strasznie pokrzywdzony, prawda? - Nauczyłem cię tańczyć - przypomniałem. - W takim razie ja nauczę cię, jak to się robi - zgodziła się. - Ale nie wolno ci go włożyć. Musisz mi to obiecać. Odsuń się na chwilę i pozwól mi się trochę przesunąć. Teraz lepiej. Widzisz? Och, masz całkiem ładnego ptaszka, nie sądzisz? I od razu gotowego do akcji.

- Obrzezał mnie prawdziwy rzeźbiarz. - Nie tak szybko, Sammy, kochanie. Nie tak prędko. I nie tutaj, dziecko, nie tutaj. To prawie mój pępek. Zapamiętaj, że musisz dać mi szansę ustawić mój sklepik wyżej, tak żebyś mógł do niego wejść. Dlatego właśnie nazywamy to otwieraniem sklepiku, skarbie, widzisz? Ale dziś wieczór wcale nie zamierzam go dla ciebie otwierać. Rozumiesz? Przysuń się trochę bliżej. O, tak jest o wiele lepiej, widzisz? Ale nie wolno ci go wkładać! Nie wkładaj go! Wkładasz go do środka! Ten ostatni krzyk mógł obudzić wszystkich w sąsiedztwie. Przez jakieś piętnaście sekund podskakiwała pode mną dziko, starając się gorączkowo wyswobodzić,

podczas gdy ja próbowałem się unieść, żeby jej w tym dopomóc. A potem zorientowałem się nagle, że stoję wyprostowany i strzelam strugą spermy nad maską samochodu. Przeleciała prawie milę. Strzał jest właściwym słowem dla dziewiętnastoletniego czy dwudziestoletniego chłopaka. Kiedy mężczyzna skończył sześćdziesiąt osiem lat, dochodzi. Jeśli może. I jeśli ma ochotę. Nigdy nie sądziłem, że będę taki stary, ze sztywnymi stawami, które nie dają mi spać, i że przez większość dni nie będę miał tak naprawdę nic do roboty prócz zbierania datków na fundusz walki z rakiem. Czytam do późna w nocy, jak mawia poeta, i bardzo często rano. W zimie,

żeby być blisko oceanu, jeżdżę na południe z przyjaciółką, która ma dom w Naples na Florydzie, a czasami do córki, która mieszka w Atlancie, i do Houston w Teksasie, do drugiej córki, która mieszka tam ze swym mężem. Gram w brydża i dzięki temu spotykam się z ludźmi. Mam mały letni domek w East Hampton, blisko oceanu, z jednym pokojem gościnnym i osobną łazienką. Za każdym razem, kiedy Lew poddaje się ponownie kuracji, jadę przynajmniej raz w tygodniu z dworca autobusowego, żeby go odwiedzić. Zabiera mi to cały dzień. Nigdy nie sądziłem, że będę żył dłużej od niego, i być może mi się to wcale nie uda, ponieważ podczas długich remisji, które przechodzi od przeszło

dwudziestu lat, odkąd dowiedziałem się o jego chorobie Hodgkina, wydaje się ode mnie twardszy i o wiele więcej pracuje. Tym razem jednak dłużej niż zwykle nie może odzyskać wagi, jest osowiały i przygnieciony fatalizmem. Claire, która konferuje z Teemerem, bardziej niż choroba martwi jego stan psychiczny. - Rzygać mi się chce od tych mgłości powiedział mi ostatnim razem, kiedy rozmawialiśmy w cztery oczy, tak jakby szykował się do kapitulacji. Nie mogłem zgadnąć, czy to miał być żart, spróbowałem więc własnego: - Mówi się mdłości. - Co takiego? - Mówi się mdłości, Lew. Nie mgłości.

- Nie bądź dupkiem, Sammy. Nie teraz. Zrobiło mi się głupio. Najwyraźniej nie jest mi pisane mieszkać na stare lata z dziećmi, odkładam więc pieniądze na dom spokojnej starości. Czekam na raka prostaty. Być może ożenię się wkrótce ponownie, jeśli moja dobrze sytuowana wdowa przezwycięży swoje finansowe obiekcje i stwierdzi, że powinniśmy to zrobić. Ale na jak długo? Siedem kolejnych lat? Tęsknię za życiem rodzinnym. Zdaniem Glendy epizod na parkingu nie powinien się liczyć. - No nie - śmiała się, potrząsając z niedowierzaniem głową za każdym razem, kiedy przypominałem tę historię. - Na-

prawdę nie miałeś wtedy pojęcia, jak się to robi? - Naprawdę. - Przynajmniej teraz nie udawaj przede mną prawiczka. Nie zawsze było to udawanie. Niemal wszystkie kobiety, z którymi się spotykałem, wydawały się ode mnie bardziej doświadczone. Myślę, że są dwa rodzaje mężczyzn i ja należę do tego drugiego. Ona zrobiła to po raz pierwszy na studiach, kiedy tylko znalazła się z dala od domu, z mężczyzną, którego poślubiła wkrótce po uzyskaniu dyplomu i który zachorował na raka jeszcze przed nią, na chłoniaka, ale przed śmiercią zdążył się dwa razy ożenić i spłodził nawet kolejne

dziecko. Ja musiałem odłożyć studia aż do zakończenia wojny. Wtedy przespanie się z dziewczyną nie stanowiło wielkiego problemu, nie byłem już bowiem taki zielony, a większość dziewcząt nie miała większych zahamowań. Appleby zdołał dotrzeć z Natalu w Brazylii na Wyspę Wniebowstąpienia, posługując się przez cały czas radiokompasem, z dodatkowym zbiornikiem paliwa zainstalowanym ze względu na przedłużony lot w komorze bombowej. Nie miał ani krzyny zaufania do wydawanych w oparciu o wskazania kompasu instrukcji Yossariana. Yossarian nie wierzył w nie także i był tylko trochę dotknięty. Za to Appleby żywił do niego coraz większą urazę. Po-

nieważ korzystaliśmy wyłącznie z radiokompasu, jak poinformował mnie później Yossarian, który zdążył się nauczyć choć tyle, dotarliśmy na wyspę dopiero po ośmiu godzinach, okrężnym torem, zamiast lecieć prosto i zużyć mniej paliwa. Ja nauczyłem się czegoś więcej o wojnie, kapitalizmie i zachodnim społeczeństwie w Marrakeszu w Maroku, przyglądając się zamożnym Francuzom, popijającym razem ze swoimi dziećmi i wystrojonymi żonami aperitify na tarasach luksusowych hoteli i czekającym w błogim spokoju, aż inni wejdą do Normandii, a później do południowej Francji i odzyskają dla nich ich kraj, żeby mogli wrócić i objąć z powrotem swe włości. W olbrzymiej amerykań-

skiej bazie uzupełnieniowej w Konstantynie w Algierii, gdzie czekaliśmy przez dwa tygodnie na ostateczny przydział do grupy bombowej, po raz pierwszy dowiedziałem się czegoś bardziej konkretnego o Zygmuncie Freudzie. Dzieliłem tam namiot ze starszym asystentem medycznym, także czekającym na przydział, który podobnie jak ja chciał pisać opowiadania w stylu Williama Saroyana i podobnie jak ja był przekonany, że to potrafi. Żaden z nas nie rozumiał, że nikt nie potrzebuje jeszcze jednego Saroyana. Ze słabszego zainteresowania, jakim cieszy się dziś ten pisarz, można mniemać, że nie był tak bardzo potrzebny nawet jeden. Pożyczaliśmy sobie nawzajem przeczyta-

ne książki. - Nie śniło ci się kiedyś, że wypadają ci zęby? - zapytał mnie któregoś dnia podstępnie ni stąd, ni zowąd, kiedy rozmawialiśmy. Czekając na przydział nie mieliśmy nic do roboty. Jeśli ktoś miał ochotę, mógł grać w softball albo koszykówkę. Ostrzeżono nas, żebyśmy nie włóczyli się po Konstantynie w poszukiwaniu whisky i kobiet, przytaczając apokryficzną naszym zdaniem opowieść o zamordowanym szeregowcu, którego znaleziono wykastrowanego, z moszną przyszytą do ust. Jego pytanie trafiło w dziesiątkę. Zareagowałem tak gwałtownie, jakbym odkrył w jego osobie magika, który potrafi czytać w myślach.

- Tak, śniło mi się! - przyznałem naiwnie. - Ostatniej nocy. Pokiwał chytrze głową. - Waliłeś wczoraj konia - oznajmił bez wahania. - Pieprzysz głupoty - odparłem ostro, zastanawiając się jednocześnie z poczuciem winy, jak się o tym dowiedział. - To żadna zbrodnia - powiedział uspokajającym tonem. - To nawet nie grzech. Kobiety też to robią. W to ostatnie nie chciało mi się wierzyć. Zapewnił mnie, że jeszcze się zdziwię. Po wylądowaniu na Pianosie przyglądaliśmy się z zachwytem górom i podchodzącym do samego morza lasom, czekając na ciężarówki, które miały zawieźć nas i

nasze torby do kancelarii eskadry, abyśmy mogli zameldować się z naszymi rozkazami i odebrać przydział namiotów. Był maj, świeciło słońce i było pod każdym względem pięknie. Nie poruszał się nawet jeden listek. Stwierdziliśmy z ulgą, że nic nam nie grozi. - Dobra robota, Appleby - pochwalił skromnie pierwszego pilota Yossarian, mówiąc w imieniu nas wszystkich. - Gdybyś musiał polegać na mnie, nigdy byśmy tu nie dolecieli. - Nic mnie to nie obchodzi - odparł nieubłaganie ze swoim niezbyt silnym teksaskim akcentem Appleby. Złamałeś regulamin, a ja uprzedzałem, że złożę na ciebie

raport. W kancelarii, w której powitał nas uprzejmie starszy sierżant Towser, Appleby ledwie panował nad sobą, czekając, aż dobiegną końca formalności. Drżąc z urażonej furii poprosił, a właściwie zażądał przez zaciśnięte wargi widzenia z dowódcą eskadry w sprawie niesubordynacji członka załogi, który odmawiał dzień pod dniu zażycia tabletki atabryny i nie wykonał wydanego mu bezpośrednio rozkazu, aby to zrobić. Towser nie dał po sobie poznać zdziwienia. - Czy dowódca jest u siebie? - zapytał Appleby. - Tak, panie poruczniku. Ale będzie pan musiał trochę poczekać.

- Chciałbym porozmawiać z nim, kiedy wszyscy tu jesteśmy, żeby inni mogli być świadkami. - Tak, rozumiem. Może pan usiąść, jeśli ma pan ochotę. Dowódcą eskadry był major, którego nazwisko, jak się dowiedziałem, również brzmiało Major, i bardzo mnie ubawiło to dziwactwo. - Tak, chyba usiądę - odparł Appleby. Żaden z pozostałych nie odzywał się ani słowem. - Jak długo mniej więcej będę czekał, sierżancie? Muszę jeszcze dzisiaj załatwić mnóstwo spraw, abym jutro skoro świt był gotów ruszyć rześko i dziarsko do boju, kiedy tylko zajdzie taka potrzeba. Odniosłem wrażenie, że sierżant Tow-

ser nie wierzy własnym uszom. - Słucham, panie poruczniku? - O co chodzi, sierżancie? - Jak brzmiało pańskie pytanie? - Jak długo będę musiał czekać, żeby wejść do majora? - Dopóki nie wyjdzie na lunch - odparł sierżant Towser. - Wtedy będzie pan mógł od razu wejść. - Ale wtedy go tam nie będzie? - Tak jest, panie poruczniku. Major Major będzie u siebie dopiero po lunchu. - Rozumiem - odparł niepewnie Appleby. - W takim razie chyba lepiej będzie, jeśli przyjdę po lunchu. Schroeder i ja staliśmy bez słowa, jak zawsze, kiedy załatwiali między sobą

sprawy oficerowie. Yossarian przysłuchiwał się wszystkiemu z wyrazem zgryźliwego zainteresowania. Appleby wyszedł pierwszy z kancelarii. Kiedy ruszyłem za nim, zatrzymał się nagle i cofnął, łapiąc z trudem oddech. Podążyłem za nim wzrokiem i zobaczyłem wysokiego ciemnowłosego oficera ze złotym liściem majora, który wyskoczył przez okno kancelarii i zniknął pędem za rogiem. Appleby zacisnął mocno oczy i potrząsnął głową, jakby obawiał się, że zachorował. - Czy ty też... - zaczął, ale w tej samej chwili sierżant Towser trącił go w ramię i oznajmił, że jeśli nadal chce, może teraz wejść do majora Majora, ponieważ major

Major właśnie wyszedł. Appleby przybrał z powrotem sprężystą wojskową postawę. - Dziękuję, sierżancie - odparł bardzo oficjalnie. - Czy prędko wróci? - Zaraz po lunchu. Wtedy będzie pan musiał wyjść i zaczekać, dopóki nie wyjdzie na kolację. Major Major nigdy nie przyjmuje nikogo, kiedy jest u siebie. - Co powiedzieliście, sierżancie? - Powiedziałem, że major Major nigdy nie przyjmuje nikogo, kiedy jest u siebie. Appleby przez kilka chwil piorunował Towsera wzrokiem. - Sierżancie - odezwał się w końcu surowym tonem oficjalnej reprymendy i zrobił pauzę, jakby chciał mieć pewność, że zyskał jego niepodzielną uwagę.

- Czyżbyście robili ze mnie balona dlatego, że dopiero zjawiłem się w eskadrze, a wy jesteście tu od dawna? - Skądże znowu, panie poruczniku - odparł Towser. - Takie mam rozkazy. Może pan zapytać majora Majora, kiedy go pan zobaczy. - To właśnie zamierzam zrobić, sierżancie. Kiedy będę mógł go zobaczyć? - Nigdy. Appleby mógł, jeśliby się upierał, złożyć swój raport na piśmie, ale po dwu lub trzech tygodniach staliśmy się praktycznie weteranami i sprawa straciła znaczenie nawet dla niego. Został wkrótce prowadzącym pilotem i przydzielono mu bardziej doświadczone-

go bombardiera o nazwisku Havermayer. Yossarian był od samego początku dość dobry, żeby zostać prowadzącym bombardierem, i latał z zawsze pogodnym pilotem o nazwisku McWatt. Później wolałem latać z Yossarianem dlatego, że szybciej uciekał po spuszczeniu bomb. Wydawało mi się, że mamy wszystko. Namioty były wygodne i nie widziałem, żeby ktoś traktował tutaj kogokolwiek z wrogością. Odnosiliśmy się do siebie przyjaźnie, co było nie do pomyślenia gdzie indziej. W piechocie, gdzie służył Lew, bez przerwy nękała ich śmierć, terror i poczucie winy. My wszyscy lubiliśmy dobrą zabawę i nie martwiliśmy się zbytnio trafiającymi się czasem stratami. Apro-

wizacją obu naszych stołówek zajmował się Milo Minderbinder, obecnie wielki przemysłowiec, eksporter i importer, który był wprost fantastyczny, najlepszy, co wiedzieli wszyscy w całym rejonie śródziemnomorskich działań wojennych. Co rano mieliśmy świeże jajka. Milo Minderbinder zwerbował włoskich kucharzy, którzy pracowali pod rozkazami kaprala Snarka, znalazł także miejscowe rodziny, które z radością prały za grosze nasze rzeczy. Wszystko co musieliśmy robić, to wykonywać rozkazy. W sobotę i niedzielę dawano nam napoje gazowane z lodami, a oficerowie dostawali je codziennie. Dopiero kiedy razem z Orrem wodowaliśmy niedaleko wybrzeży Francji, dowiedzieli-

śmy się, że bąbelki w dostarczanej nam przez Mila wodzie sodowej pochodziły z napełnionych gazem cylindrów, w które zaopatrzone były nasze kamizelki ratunkowe i które miały je napompować. Kiedy zginął Snowden, odkryliśmy, że Milo zabrał również z naszych apteczek ampułki z morfiną. Idąc do namiotu tego pierwszego dnia, zatrzymałem się słysząc warkot wielu samolotów i spojrzawszy w górę zobaczyłem trzy klucze po sześć maszyn każdy, wracające z misji w idealnym szyku na tle czystego bezwietrznego nieba. Wyruszyli rano, żeby zbombardować most kolejowy w pobliskich Włoszech, niedaleko miasta o nazwie Pietrosanta, i wracali właśnie do

domu na lunch. Nie było artylerii przeciwlotniczej. Nie było nieprzyjacielskich myśliwców. Nieprzyjacielskich samolotów nie było przez cały czas, kiedy tam latałem. Ta wojna wydawała mi się odpowiednia, jednocześnie groźna i bezpieczna, dokładnie taka, jak się spodziewałem. Miałem zajęcie, które sprawiało mi przyjemność i otoczone było w dodatku szacunkiem. Dwa dni później poleciałem z pierwszą misją na most w miejscowości, która nazywała się Piambino. Żałowałem, że nie ma ostrzału. Dopiero kiedy zobaczyłem chłopaka w moim wieku, Snowdena, który wykrwawiał się i umierał dosłownie kilka jardów

ode mnie, w tyle samolotu, zaświtało mi w końcu w głowie, że oni też próbują mnie zabić, naprawdę próbują mnie zabić. Ludzie, których nie znałem, walili do mnie z dział prawie za każdym razem, kiedy starałem się na nich zrzucić bomby, i nie było to już wcale zabawne. Po tej historii chciałem wracać do domu. Były również inne rzeczy, które nie pobudzały mnie do śmiechu. Liczba misji, które musiałem wykonać, wzrosła najpierw z pięćdziesięciu do pięćdziesięciu pięciu, a potem z sześćdziesięciu do sześćdziesięciu pięciu. Mogła wzrosnąć jeszcze bardziej, zanim zdążyłbym je wszystkie zaliczyć, i coraz bardziej niepokoiła mnie upiorna możliwość, że nie uda mi się tak długo przeżyć.

Miałem wtedy zaliczone trzydzieści siedem lotów; do wykonania zostało mi dwadzieścia trzy, a potem dwadzieścia osiem. Ale misje robiły się coraz trudniejsze i po Snowdenie odmawiałem zawsze zaraz po starcie modlitwę, sadowiąc się tyłem do kierunku lotu na swoim rowerowym siodełku w ogonie, jeszcze zanim załadowałem i sprawdziłem karabin maszynowy, co robiłem, kiedy sformowaliśmy szyk i znaleźliśmy się nad wodą. Pamiętam jej słowa: „Drogi Boże, proszę pozwól mi wrócić bezpiecznie do domu, a ja przysięgam, że nigdy więcej nie wsiądę do samolotu”. Złamałem bez wahania tę obietnicę, lecąc kiedyś na konferencję handlową, i nigdy

nie przyznałem się Glendzie i nikomu innemu, że się kiedykolwiek modliłem. W drugim tygodniu mojego pobytu na Pianosie pojechałem do Bastii z porucznikiem o nazwisku Pinkard, z którym zdążyłem się już zaprzyjaźnić podczas misji i który wziął dżipa z kolumny transportowej i zabrał mnie ze sobą, żebym zobaczył miasto. Kiedy nie braliśmy udziału w akcjach, mogliśmy robić, co nam się żywnie podobało. Niedługo potem Pinkarda zestrzelono nad Ferrarą, w samolocie Krafta, i razem z całą resztą został uznany za zabitego. Niedaleko plaży, na prostej drodze, która biegła po równym terenie na północ, trafiliśmy na dwie uśmiechnięte autostopowiczki i Pinkard zatrzymał się z

piskiem hamulców, żeby zabrać je na pokład. Kilka minut później skręcił z drogi na osłoniętą krzakami polankę i ponownie ostro zahamował, po czym zaczął pokazywać palcami na ziemię i mamrotać niezrozumiale. - Bara-bara? - zapytała domyśliwszy się, o co mu chodzi, starsza z dwóch dziewczyn. - Bara-bara - odparł Pinkard. Dziewczyny popatrzyły na siebie i pokiwały głowami, w związku z czym wysiedliśmy z dżipa i ruszyliśmy, każda para w inną stronę. Mnie przypadła starsza; objęci ramionami podeszliśmy do nie używanych już, rdzewiejących torów kolejowych. Między szynami biegł metalowy ru-

rociąg, który dostarczał nam benzynę z portu w Bastii. Moja dziewczyna wiedziała dobrze, co robić. Szybko się przygotowała i wpuściła mnie do środka. Nie czułem tak pełnego kontaktu, jak się spodziewałem, ale nie miałem wątpliwości, że w końcu to robię. Uniosłem się nawet raz i spojrzałem w dół, żeby się upewnić. Skończyłem jeszcze przed Pinkardem i wcześniej od niego miałem ochotę na drugi raz. Ale wtedy siedzieliśmy już z powrotem w dżipie i nikt poza mną nie chciał się znowu zatrzymywać. Mniej więcej tydzień później Niemcy wycofali się z Rzymu i weszli do niego Amerykanie, przypadkowo tego samego

dnia, kiedy zaczęła się inwazja na Normandię. W ciągu zaledwie paru godzin oficer wykonawczy naszej eskadry - wciąż nie wiem, kim jest oficer wykonawczy, ale nasz był w randze majora i nazywał się de Coverley - wynajął dla nas w stolicy Włoch dwa mieszkania. To przeznaczone dla oficerów, elegancki apartament z czterema sypialniami dla czterech mężczyzn, z marmurami, lustrami, kotarami i błyszczącą armaturą w łazience, położone było przy szerokiej alei o nazwie Via Nomentana, kawał drogi od śródmieścia. Nasze zajmowało całe dwa najwyższe piętra budynku ze skrzypiącą windą, tuż przy Via Veneto w samym środku miasta, i z powodu korzystnego

położenia bez przerwy zaglądali tam przebywający na urlopie oficerowie - aby coś przekąsić i spędzić miło czas z dziewczynami, które zawsze były pod ręką. Przyjeżdżaliśmy tam większymi grupami razem z zaopatrzeniem i dostawami żywności i dzięki staraniom Mila i majora de Coverleya przez cały dzień były tam kobiety, które dla nas gotowały. Mieliśmy pokojówki, które spędzały przyjemnie czas, pracując tam i będąc z nami, a także ich przyjaciółki, które przychodziły z wizytą i zostawały na wieczór, a często i na całą noc, żeby się najeść i zabawić. Łatwo było zaspokoić każdą potrzebę. Kiedy któregoś razu wszedłem do pokoju Snowdena, trafiłem na Yossariana, leżące-

go na pokojówce, która wciąż dzierżyła w ręku swoją szczotkę. Jej zielone majtki leżały obok nich na materacu. Nigdy przedtem nie bawiłem się tak dobrze jak w tym apartamencie; i wątpię, czy zdarzyło mi się to wiele razy potem. Drugiego dnia mojego pierwszego spędzonego tam urlopu, wracając samotnie z krótkiego spaceru, trafiłem prosto na pilota o przezwisku Joe Głodomór, wysiadającego z dorożki z dwiema dziewczynami, które sprawiały wrażenie wesołych i ożywionych. Joe miał przy sobie aparat. - Hej, Singer, Singer, chodź no tutaj - zawołał do mnie podnieconym piskliwym głosem, którym prawie zawsze się odzywał. - Mówią, że będą pozować. Potrzebne

są nam dwa pokoje na górze. Ja płacę, ja funduję. Na początek dał mi się zabawić z ładniejszą, pulchną, z czarnymi włosami, dołeczkami na okrągłej twarzy i niezłego rozmiaru piersiami i było to, jak mógłby powiedzieć Hemingway, bardzo dobre: porywające, odprężające i zaspokajające. Polubiliśmy się wzajemnie. Kiedy się wymieniliśmy i przeleciałem tę chudszą, było to jeszcze lepsze. To prawda, przekonałem się wtedy: kobiety również lubią to robić. A potem nigdy już nie miałem z tym większych trudności, zwłaszcza kiedy przeniosłem się do Nowego Jorku, do własnego małego mieszkanka, i wylądowałem z radością w dziale promocji magazy-

nu „Time”. Potrafiłem nawijać, potrafiłem flirtować, potrafiłem fundować i potrafiłem uwodzić kobiety, żeby one zdecydowały się mnie uwieść. Dokładnie w ten sam sposób udało mi się skłonić Glendę, żeby namówiła mnie po wielu wspólnie spędzonych weekendach do wprowadzenia się do jej mieszkania, a potem do małżeństwa. Po powrocie do eskadry czułem się pewnie i śmiało: kobieciarz, niemal łowca przygód. Dostałem przyzwoitą rolę w całkiem niezłym filmie. Nazywaliśmy to wtedy kinem. Miałem wrażenie, że wszystko idzie znakomicie, bez żadnego wysiłku z mojej strony. Wcinaliśmy codziennie rano świeże jajka, a za

każdym razem, kiedy wsiadaliśmy do samolotu, bomby już były załadowane do komór. Wszystkich niezbędnych rzeczy doglądali inni, a mnie nic nie obchodziła cała logistyka. Żyłem wśród gojów i czułem się dobrze. Kiedy tam przybyłem, była wśród nas pokaźna liczba strzelców pokładowych i oficerów, którzy zakończyli już loty. Wykonali pięćdziesiąt akcji bojowych, a wielu namówiono nawet, aby zaliczyli jedną albo dwie więcej, kiedy z tej czy innej przyczyny zabrakło personelu latającego, i teraz czekali wszyscy na mający nadejść lada chwila rozkaz odesłania ich do Stanów. Zanim nasza grupa bombowa przeniosła się z lądu stałego na wyspę, latali

do takich miejsc jak Monte Cassino i Anzio, w czasie gdy Niemcy wciąż posiadali w tym rejonie zdolne do akcji myśliwce, a później do celów tak niebezpiecznych jak Perugia i Arezzo. Ferrara, Bolonia i Awinion wciąż były jeszcze przed nami. Kiedy liczbę akcji bojowych potrzebnych do wykonania normy zwiększono do pięćdziesięciu pięciu, ci, których nie wysłano jeszcze do Neapolu, skąd mieli wyruszyć w podróż powrotną do Stanów, otrzymali rozkaz powrotu do służby i zaliczenia brakujących lotów. Zauważyłem, że wszyscy ci weterani walk powietrznych, o większym od mojego doświadczeniu, czynili to bez lęku i bez złości, wyłącznie z pewną irytacją i zniecierpliwie-

niem, jednak bez żadnych oznak paniki lub protestu. Uznałem to za krzepiące. Nie spadł im włos z głowy i w swoim czasie wrócili do domu. Większość z nich była niewiele starsza ode mnie. Przeszli przez to cali i zdrowi. Czułem, że zaczyna się moje dorosłe życie. Przestałem się masturbować. 18. Dante - W jakim języku? - Jasne, że w tłumaczeniu. Wiem, że nie czytasz po włosku. - Przeczytałem ją trzy albo cztery razy odparł Yossarian, mówiąc o „Boskiej Komedii” i czekając na windę razem z Michaelem, który oddał właśnie swe skoń-

czone dzieło sztuki. - Raz jako dziecko. Czytałem wtedy więcej, niż ty kiedykolwiek miałeś ochotę. Drugi raz podczas kursu literatury Renesansu, razem z Noodlesem Cookiem. A potem jeszcze kilka razy, ale tylko „Piekło.” Nigdy jednak nie sprawiło mi to takiej przyjemności, jaką powinno. Ciekawe, dlaczego? - Przypomina mi to ten budynek - powiedział Michael, mając na myśli Dworzec Autobusowy Zarządu Portu, do którego teraz osobno się wybierali, Michael z M2, żeby sprawdzić działanie monitorów, a Yossarian z McBride'em i jeśli zajdzie potrzeba, gliniarzami w kamizelkach kuloodpornych, uzbrojonymi w pistolety z nabojami usypiającymi przeciw psom na naj-

niższej kondygnacji. - Nigdy nie próbowałem nawet zacząć tego czytać - ciągnął dalej tonem wojowniczej fanfaronady. - Ale zawsze kiedy pomyślę o tym dworcu autobusowym, wyobrażam sobie, że coś takiego może przedstawiać „Piekło” Dantego. - To całkiem świeży koncept - stwierdził oschle Yossarian. Byli w windzie jedynymi pasażerami. - Z tą różnicą - poprawił się Michael, kiedy ruszyli na dół - że dworzec jest dla wszystkich dostępny. Jakby był czymś zupełnie normalnym. - Jest przez to jeszcze gorszy, prawda? zauważył Yossarian. - Od piekła? - Michael potrząsnął gło-

wą. - Sartre twierdzi, że piekło to inni. Powinieneś go przeczytać. - Nie chcę go czytać. Jeśli mówił serio, to plótł głupoty. Brzmi to tak, jakby mówił specjalnie dla ludzi takich jak ty, żeby go cytowali. - Sprytny jesteś. - Do dworca już się przyzwyczailiśmy stwierdził Michael. - Czy nie jest przez to jeszcze gorszy? Nie sądzisz, że ludzie w piekle też się do niego przyzwyczaili? - odparował ze śmiechem Yossarian. - U Dantego zwalniani są z tortur, żeby udzielać wywiadów i opowiadać o sobie długie historie. Nic z tego, co zrobił Bóg,

nie wyszło nigdy tak, jak trzeba, prawda? Nawet piekło. Nawet ewolucja. Michael był wykształconym człowiekiem, który nie znalazł niczego czarodziejskiego w Czarodziejskiej Górze. Nie przeczytał Szwejka, ale miał na jego temat pozytywną opinię. Kafkę i Józefa K. uważał za zabawnych, ale ciężkawych i mało inspirujących, Faulknera za nieaktualnego, a Ulissesa za nowość, której czas dawno już przeminął. Ale Yossarian i tak go lubił. Startując w roli młodego ojca, z dziećmi, których liczba sięgnęła w pewnym momencie czterech, Yossarian nigdy, ale to nigdy nie wyobrażał sobie, że w podeszłym wieku wciąż będzie z nimi spokrewniony.

- Takie samo wrażenie zaczyna na mnie wywierać ten twój biurowiec - oświadczył Michael, kiedy wyszli z windy i ruszyli ku wyjściu. - Nasz biurowiec - sprostował Yossarian. Michael sadził sprężystym krokiem, mając w kieszeni czek M i M i jego ożywiony nastrój w uderzający sposób kontrastował z ponurymi obserwacjami. - I wszystkie pozostałe budynki w Rockefeller Center. Kiedyś były wyższe, przypominały prawdziwe drapacze chmur. Dzisiaj jakby się kurczyły, szły do piekła. Michael chyba naprawdę może mieć trochę racji, pomyślał Yossarian, kiedy wyszli na zalaną słońcem, zakorkowaną

samochodami i rojącą się od pieszych ulicę. Smukłe gmachy o prostej linii i fasadach z identycznego srebrzystego kamienia, w których mieściło się kiedyś oryginalne, prawdziwe Rockefeller Center, teraz przyćmione zostały przez śmielej zaprojektowane, odznaczające się bardziej ekstrawaganckim stylem wyższe gmachy. Stare budynki utorowały drogę nowym. Te pierwsze niewiele już znaczyły. Wydawały się istotnie niższe i Yossarian zastanawiał się niepraktycznie, czy cały kompleks rzeczywiście nie zapada się gdzieś powoli w jakąś tajemniczą błotnistą głębinę nierealnego morza przeszłości. Wzdłuż biegnącej w stronę Szóstej Alei ulicy zajęli już miejsca, po odbyciu wstęp-

nych rozmów w sprawie objęcia kierowniczych stanowisk, elegancko ubrani żebracy w trzyczęściowych dyrektorskich garniturach, niektórzy z wyciągniętymi z prośbą o wsparcie papierowymi kubkami od McDonalda, inni zbyt odrętwiali, by żebrać, z wytrzeszczonymi oczyma i twarzami, które zapadały się w szyje i ciała poniżej. Po drugiej stronie ulicy widać było ślizgawkę, odbijającą z cudowną wyrazistością wspaniałe otoczenie, w którym ją umieszczono. Otaczające ją strzeliste pudełka biurowców wznosiły się w górę niczym jakieś płaskie, wykute przez jednego budowniczego matowe monolity. Gdyby ktoś zatrzymał się i nadstawił ucha, z łatwością mógł usłyszeć rezonans pędzą-

cych pod ziemią pociągów i wyczuć wibrację powodowaną przez sunące po szynach koła. Na umieszczonych na poziomie oczu okrągłych niebiesko-złotych tarczach herbowych widniały wykute w kamieniu lub ułożone w mozaice epigrafy głównych lokatorów danego budynku. Wkrótce, kiedy renegocjonowane będą istniejące umowy najmu, stara siedziba Time-Life'u powinna stać się nowym gmachem M i M. Na najwyższej budowli w tym kompleksie architektonicznego wyzysku, pod numerem 30 Rockefeller Center, nastąpiła już transformacja o nader istotnym znaczeniu. Pełna nazwa pierwszego prawnego najemcy, Radio Corporation of America, słynnej organizacji będącej pionierem

w dziedzinie transmisji radiowych i telewizyjnych oraz produkcji popularnej, przyjmowanej z wdzięcznością przez międzynarodową publiczność wulgarnej rozrywki, zniknęła bez śladu, zastąpiona epigrafem bardziej imponującej korporacji, która ją wykupiła: General Electric Company, czołowego producenta sprzętu wojskowego, lokomotyw, silników odrzutowych, substancji zanieczyszczających rzeki, elektrycznych tosterów, koców oraz używanych w gospodarstwie domowym żarówek. Syntetyczne złoto, użyte do sporządzenia nowego napisu, błyszczało dłużej niż prawdziwe i choć było bardziej tandetne, więcej kosztowało. W tafli lodu przeglądał

się lekki, pokryty cytrynowożółtą pozłotą metalowy posąg mężczyzny, mający wyobrażać mitycznego Prometeusza - niezbyt trafna lokalizacja dla tytana, który przyniósł ludziom ogień. - Zejdź na bok - polecił roztropnie Yossarian, schodząc z drogi młodzieńcom w trampkach i w odlotowych nastrojach, podążającym dzielnie w ich stronę przez tłum białych i czarnych, pospiesznie robiących im przejście przechodniów. Na położonej pod poziomem ulicy owalnej ślizgawce trwała właśnie przerwa na czyszczenie lodu, czym zajmowali się uśmiechnięci od ucha do ucha Japończycy na łyżwach w zielonych dżokejskich czapkach i czerwonych kurtkach, z rzucający-

mi się w oczy wpiętymi w klapy znaczkami, na których widniała namalowana na białym błyszczącym tle uśmiechnięta różowa gęba ze zbyt wieloma zębami. Pryskające krople wody osiadały niczym zamarznięte łzy na wystających kościach policzkowych odzianych w czerwonozielone mundurki Azjatów. Wydawali się ze sobą doskonale zgrani, kiedy tak paradując posłusznie z insygniami Tilyou Steeplechase na śnieżnobiałych znaczkach popychali swe maszyny po porysowanej łyżwami powierzchni lodu, wylewając świeżą warstwę wody dla następnej grupy łyżwiarzy. Pierwsi z nich stali już w kolejce; prawie wszyscy, nie mając przed otwarciem lodowiska nic lepszego do roboty, czymś się

pożywiali: surową rybą z ryżem, słonymi obwarzankami albo sandwiczami ze smażoną na grillu wieprzowiną. Wracając myślą do Dantego, Yossarian zastanawiał się, cóż innego mogło leżeć pod zamarzniętym jeziorem w piekle, jeśli nie królestwo samego kudłatego, odrażającego Szatana. Wiedział, co leży pod sztuczną ślizgawką i otaczającymi ją budynkami: utrzymująca niską temperaturę lodu instalacja chłodnicza, kanalizacja, kable elektryczne i telefoniczne, a także rury centralnego ogrzewania, doprowadzające w zimie ciepło do biurowców. Pod poziomem ulicy znajdowały się poza tym rozchodzące się wachlarzowato przejścia dla pieszych, ze sklepami, które dawno temu

przestały być modne, oraz przynajmniej jedna biegnąca z któregoś z przedmieść linia metra, z której można się było przesiąść na inne, prowadzące w innych kierunkach linie. Trwało to zapewne całe wieki, ale podróżnik dysponujący odpowiednią ilością czasu mógł dotrzeć prawie wszędzie tam, gdzie musiał. - Zejdź na bok - powtórzył Yossarian, nie chcąc podchodzić zbyt blisko do wywodzących się z klasy średniej żebraków, których otępiałe twarze zawsze wytrącały go z równowagi. Nigdy nie sądził, że amerykański wolny rynek doprowadzi do ruiny tylu swych wyznawców. Wybuch głośnego śmiechu za plecami

kazał mu obejrzeć się w stronę jednej z nakrapianych plamami wątrobowymi marmurowych donic na poziomie obserwacyjnym. Ujrzał rudego mężczyznę z laską piechura i obwisłym zielonym plecakiem, robiącego usłużnie zdjęcia wesołej grupie opanowanych ciemnowłosych orientalnych turystów. Yossarian miał wrażenie, że już go kiedyś widział. Mężczyzna miał wąskie wargi, złotawe rzęsy, prosty ostry nos i delikatną, mlecznobiałą cerę, spotykaną często u ludzi o tym właśnie kolorze włosów. Oddając aparat odwrócił się w stronę Yossariana z bezczelną miną, implikującą, że zna świetnie osobę, której się przygląda. Ich oczy zwarły się i Yossarian nie mógł się oprzeć wrażeniu, że spotkał

go już przedtem na Cmentarzu Północnym w Monachium przy wejściu do kaplicy, na samym początku słynnej noweli Manna - tajemniczego rudego mężczyznę, którego pojawianie się i szybkie dematerializowanie tak bardzo drażniły Gustawa Aschenbacha - jedna chwila, i znikał z pola widzenia, znikał ze stron opowiadania. Facet palił ostentacyjnie papierosa, jakby miał w równej pogardzie raka i Yossariana. A kiedy Yossarian posłał mu w odpowiedzi oburzone i wyzywające spojrzenie, wyszczerzył w uśmiechu zęby. Yossarian poczuł, jak ogarnia go wewnętrzne drżenie; w tej samej chwili zatrzymała się między nimi, chociaż nie blokował jej drogi żaden inny pojazd, długa

perłowobiała limuzyna z przydymionymi szybami. Była dłuższa od karawanu i szeroka jak dwa samochody; za kierownicą siedział smagły szofer. Kiedy ruszyła ponownie, Yossarian zobaczył na ziemi zniekształcone przez bieżnik opon szerokie pasma czerwieni, jakby z kół kapała krew. Mężczyzna z rudymi włosami i zielonym plecakiem zniknął. Pozostali tylko Azjaci, zadzierający głowy w górę, jakby starali się przeczytać na gładkich ścianach i zwierciadlanych taflach okien jakiś tajemniczy napis. Yossarian wiedział, że idąc na zachód Ósmą Aleją trafią do salonów seksu i zatłoczonych teatrów tylko dla dorosłych, położonych przy asfaltowym bulwarze, łą-

czącym Dworzec Autobusowy Zarządu Portu z jego luksusowym wysokościowcem, który mimo bankructwa właścicieli funkcjonował wcale nie gorzej niż przedtem. Dni ponownie robiły się coraz krótsze i Yossarian nie chciał, żeby Michael dowiedział się, że idzie po raz trzeci na randkę z Melissą MacIntosh, by zabrać ją na kolację i do kina, gdzie miał zamiar znowu drażnić opuszkami palców jej szyję i ucho - co za pierwszym razem sprawiło, że zesztywniała i uśmiechnęła się ponuro sama do siebie, czerwieniąc się po same oczy, które były małe i niebieskie - a także gładzić jej kolana, które trzymała zaciśnięte przez cały film oraz w taksówce, w drodze

do domu, dokąd, co dała mu jasno do zrozumienia, nie chciała, aby wchodził tej nocy, i dokąd tak naprawdę nie chciał wcale wchodzić i nie poprosił, żeby go wpuściła. Lubiła oglądać filmy bardziej od niego. Dwaj śledzący ich mężczyźni chyba w ogóle nie lubili oglądać filmów, ale i tak weszli za nimi do środka, a agentka w czerwonej toyocie pojechała wściekła szukać miejsca do parkowania, gdzie czekała i przybierała na wadze, wyjadając żarłocznie z torebek ciastka i cukierki. Podczas drugiej randki Melissa rozluźniła kolana, jakby przyzwyczaiła się do jego dotyku albo bez reszty pochłonął ją film, ale nadal siedziała sztywno wyprostowana, z dłońmi zaciśniętymi na udach i gotowymi do

odparcia zaczepki. Cenił sobie jej opór. Usłyszał od niej dość, a od Angeli nawet więcej, by wiedzieć, że kiedy była młodsza, szczuplejsza, lżejsza, szybsza i zwinniejsza, lubiła uprawiać seks na wiele wymyślnych i sprośnych sposobów. - Musiałam jej mówić, co i jak - śmiała się Angela. Mężczyźni są w większości głupi i nic nie wiedzą. A ty? - Były na mnie skargi - odparł. - Chytry z ciebie facet. - Angela zmierzyła go nieufnym spojrzeniem. Może nie? - dodała, uśmiechając się z wyższością. Yossarian wzruszył ramionami. Sama Melissa nie chciała wdawać się w szczegóły i udawała oziębłą, kiedy robił aluzje do

dawnych i czekających ich w przyszłości rozpustnych eskapad. W oczekiwaniu przyjemnych wrażeń Yossarian musiał z całą powagą rozważyć problemy, jakich mogły mu przysporzyć jego własna waga, wiek, stawy i potencja. Nie wątpił tylko w jedno: że uda mu się wprowadzić Melissę z powrotem w wesoły stan lubieżnego entuzjazmu i gotowości do zabawy, z którego tak była niegdyś znana. Od talii w górę nie była zbyt zaokrąglona i to pomagało mu trzymać zmysły na wodzy. Kalkulował ryzyko i koszty: być może będzie nawet musiał zaprosić ją raz albo dwa na dansing, chodzić na koncerty rockowe lub muzyczne komedie, bądź też oglądać z nią wspólnie telewizyj-

ne wiadomości. Wiedział, że zdoła przezwyciężyć jej strach przed zarazkami za pomocą tuzinów czerwonych róż i obietnicy złożenia wizyty w sklepach z bielizną w Paryżu, Florencji i Monachium, i że zdoła zdobyć jej serce za pomocą magicznej romantycznej przysięgi zaczerpniętej ze zbioru żartobliwych odzywek, które wypowiadał czule dokładnie w odpowiedniej chwili: „Gdybyś była moją dziewczyną, Melisso, wiem, że chciałbym się z tobą pieprzyć każdego dnia”. Wiedział także, że byłoby to kłamstwo. Ale potrafił wyobrazić sobie kilka rzeczy bardziej przyjemnych od głupiej rozkoszy, jaką daje nowy seksualny sukces odniesiony przez partnerów, którzy się

znają, lubią i śmieją z tych samych dowcipów. I miał przynajmniej teraz cel bardziej powabny od innych. Popełnił jeszcze jedno kłamstwo, przysięgając, że jego rozwód jest już przesądzony. Na położonym przed nimi skrzyżowaniu tłum gromadził się wokół policjanta na koniu. Yossarian dał dolara czarnemu mężczyźnie z popękaną skórą na dłoni i dolara białemu z dłonią jak u kościotrupa. Dziwiło go, że ta dłoń należy do żywego człowieka. - To chyba najgorsze pieprzone miasto na świecie rozpaczał Michael. Yossarian wątpił, czy może się z tym zgodzić.

- To jedyne miasto, jakie mamy - stwierdził w końcu - i jedno z nielicznych prawdziwych miast na świecie. Nie jest gorsze od innych, które się do niego nawet nie umywają. Michael pobladł nieco, kiedy wraz z innymi przedstawicielami cieszących się poważaniem profesji torowali sobie drogę przez kolejną grupę liczących na uśmiech szczęścia pijaków, żebraków i prostytutek. Wiele dziewcząt i kobiet nie nosiło nic pod czarnymi, różowymi i białymi winylowymi płaszczami, a niektóre z ponętnych harpii czekały na chwilę, kiedy spuści je z oczu policja, i obnażały się, owłosione i bose, z zaczerwienionymi po goleniu zgięciami stawów.

- Nie mógłbym być biedny - mruknął Michael. - Nie wiedziałbym, jak żyć. - I nie bylibyśmy pewnie dość sprytni, żeby się tego nauczyć - dodał Yossarian, uświadamiając sobie ze zgryźliwą satysfakcją, że wszystko to już niedługo się dla niego skończy. Oto kolejna pociecha, jaką dawał mu podeszły wiek. - Tędy, cofnij się... ten facet wydaje się dość szalony, żeby dźgnąć cię nożem. Niech dźga kogo innego. Co się tam dzieje na rogu? Czy nie widzieliśmy już tego wcześniej? Widzieli to już wcześniej. Zahartowani gapie obserwowali z uśmiechami na twarzach obdartego pająkowatego mężczyznę, który operując ostrzem żyletki odci-

nał tylną kieszeń spodni leżącemu na chodniku pijakowi, aby bez użycia przemocy wejść w posiadanie portfela, podczas gdy dwaj elegancko umundurowani policjanci czekali cierpliwie, aż skończy, by zabrać go do aresztu, kiedy będzie już miał przy sobie nabyte w wyniku przestępstwa owoce swojej pracy. Scenę tę kontemplował trzeci policjant, ten na dużym kasztanowatym koniu, kontrolujący wszystko niczym jakiś półbóg lub doża. Miał przy sobie rewolwer w skórzanej kaburze i z przewieszonym przez ramię błyszczącym pasem z nabojami wyglądał, jakby był również uzbrojony w strzały. Mężczyzna z żyletką podnosił co kilka sekund wzrok i pokazywał mu język.

Wszystko było w porządku, nikt nie zakłócał spokoju. Wszyscy grali zgodnie swoje role niczym konspiratorzy, biorący udział w jakimś symbolicznym, uwiecznionym na gobelinie i wymykającym się wszelkim próbom wyjaśnienia spisku. Panował iście niebiański spokój i iście piekielna dyscyplina. Yossarian i Michael skręcili na północ, obchodząc dookoła starszą panią, która oparta o ścianę chrapała głośno na chodniku - głośniej niż Yossarian potrafił znieść od chwili rozpadu, a także od początku i podczas trwania jego drugiego małżeństwa. Poświstywała z zadowoleniem i nie miała przy sobie torebki, co Yossarian zdążył dostrzec, zanim jeszcze dopadł go bru-

natny mężczyzna w brązowym turbanie i szarej, obszytej czarną nitką wojskowej kurtce, który bełkocząc niezrozumiale pociągnął ich obu w stronę obracających się drzwi prawie pustej hinduskiej restauracji, gdzie Yossarian zarezerwował wcześniej stolik na lunch, co okazało się teraz niepotrzebne. W przestronnej sali Yossarian poprosił o hinduskie piwo dla nich obu, wiedząc, że wypije również to, które zamówił dla Michaela. - Jak możesz to wszystko jeść? - zapytał Michael. - Ze smakiem - odparł Yossarian, nakładając sobie na talerz więcej ostrych przypraw. Dla Michaela zamówił sałatkę i kurczaka tandoori, a dla siebie pikantną zupę

i jagnię vindaloo. Michael udawał obrzydzenie. - Jeśli to zjem, dostanę mgłości. - Mdłości. - Nie bądź takim pedantem. - To samo powiedziałem, kiedy mnie po raz pierwszy poprawiono. - W szkole? - W Columbii w Karolinie Południowej - odparł Yossarian. - Zrobił to ten sprytny mały cwaniak, tylny strzelec, o którym ci opowiadałem, Sam Singer z Coney Island. Był Żydem. Michael uśmiechnął się protekcjonalnie. - Dlaczego to podkreślasz? - W tamtym czasie miało to znaczenie. A ja wracam do tamtego czasu. To samo

dotyczyło zresztą mnie, z tym moim nazwiskiem Yossarian. Czasami trudno było wytrzymać z tymi kmiotkami z Południa i bigotami z Chicago, którzy nienawidzili Roosevelta, Żydów, czarnych i wszystkich innych poza bigotami z Chicago. Mógłbyś pomyśleć, że wraz z końcem wojny wszystko, co złe, zmieni się na lepsze. Ale tak się wcale nie stało. W wojsku wszyscy pytali mnie wcześniej czy później o nazwisko Yossarian i wszyscy byli zadowoleni, kiedy mówiłem im, że jestem Asyryjczykiem. Sam Singer wiedział, że należę do wymarłej rasy. Czytał wtedy opowiadanie pisarza o nazwisku Saroyan, którego dzisiaj prawdopodobnie nikt nie drukuje. Ono także odeszło w przeszłość, podobnie

jak Saroyan. I ja. - Nie jesteśmy Asyryjczykami - przypomniał mu Michael. - Jesteśmy Ormianami. A ja jestem nim w ogóle tylko w połowie. - Mówiłem, że jestem Asyryjczykiem, dla żartu, głuptasie. Ale oni brali to serio. Yossarian posłał synowi czułe spojrzenie. Tylko Sam Singer zrozumiał, o co chodzi. „Założę się, że ja też mógłbym być Asyryjczykiem”, powiedział mi kiedyś i wiedziałem, co ma na myśli. Wydaje mi się, że stanowiłem dla niego kogoś w rodzaju wzoru. Kiedy przyszło co do czego, on i ja byliśmy jedynymi, którzy po zaliczeniu siedemdziesięciu lotów odmówili dalszych misji. Cholera, wojna była praktycznie skończona. Pierdolę moich zwierzchni-

ków, powiedziałem widząc, że w większości nie są ode mnie wcale lepsi. Wiele lat później przeczytałem u Camusa, że jedyną wolnością, jaką posiadamy, jest wolność powiedzenia „nie”. Czytałeś kiedyś Camusa? - Nie chcę czytać Camusa. - Nie chcesz niczego czytać? - Tylko jeśli jestem naprawdę znudzony. To zabiera czas. Albo kiedy czuję się całkiem samotny. - To dobra rzecz. W wojsku nigdy nie czułem się całkiem samotny. Z Singera był lepszy cwaniak i kiedy tylko zobaczył, że mu pozwalam, zaczął się zachowywać, jakby pozjadał wszystkie rozumy. „Czy nie byłoby lepiej dla kraju, gdy-

byśmy przegrali Wojnę o Niepodległość?”, zapytał mnie kiedyś. To było jeszcze zanim odkryłem, że zamykają ludzi w więzieniu za krytykowanie nowej partii politycznej. Co leży bardziej na zachód, Michael, Reno w Nevadzie czy Los Angeles? - Jasne, że Los Angeles. Dlaczego pytasz? - Błąd. To kolejna rzecz, której się od niego nauczyłem. Pewnej nocy w Karolinie Południowej przyczepił się do niego nie wiadomo dlaczego jakiś pijany zbir. To nie była uczciwa walka. Byłem oficerem, chociaż zdjąłem wtedy belki, żeby zjeść coś o północy w stołówce dla szeregowców. Czułem, że muszę stanąć w jego obronie. Kiedy tylko wszedłem między

nich, żeby nie dopuścić do bójki - ciągnął Yossarian, wybuchając serdecznym śmiechem - facet zaczął okładać mnie pięściami. - O Boże - jęknął Michael. Widząc jego zmieszanie, Yossarian zaczął się śmiać trochę ciszej. - Najzabawniejsze było to... a było to naprawdę zabawne, chciało mi się śmiać, kiedy mnie tłukł, taki byłem zdumiony... że nic mnie nie bolało. Walił mnie w głowę i twarz, a ja nie czułem bólu. Po krótkiej chwili złapałem go za ręce, a potem ludzie odciągnęli nas od siebie. Sam Singer skoczył na niego z boku, a ten drugi strzelec, który się z nami wybrał, Art Schroeder, skoczył mu na ple-

cy. Kiedy go uspokoili i powiedzieli, że jestem oficerem, szybko otrzeźwiał i o mało nie umarł ze strachu. Nazajutrz rano, jeszcze przed śniadaniem, zjawił się w moim pokoju w oficerskich kwaterach, żeby błagać o przebaczenie, i padł na kolana. Serio. Nigdy nie widziałem, żeby ktoś się tak płaszczył. Facet zaczął się po prostu do mnie modlić. Nadal mówię serio. Nie chciał przestać, nawet kiedy powiedziałem, żeby sobie poszedł i o wszystkim zapomniał. Ja też mogłem mieć kłopoty za to, że zdjąłem belki porucznika, żeby zjeść coś w stołówce dla szeregowców, ale on o tym nie pomyślał. Nie powiedziałem mu, jak bardzo mierzi mnie, kiedy tak bije mi pokłony. Wtedy

właśnie poczułem do niego nienawiść, wściekłem się i kazałem mu iść precz. Nigdy już nie chciałbym widzieć nikogo tak upodlonego. Michael przestał jeść po tej opowieści. Yossarian zamienił z nim talerze, dokończył jego kurczaka i wymiótł do czysta ryż i pieczywo. - Trawienie wciąż mi dopisuje, dzięki Bogu. - A co ci nawala? - Pociąg seksualny. - Pieprz to. Co jeszcze? - Pamięć do nazwisk i numerów telefonów. Nie potrafię też czasem znaleźć słów, o których wiem, że je znam, nie potrafię również zapamiętać tego, co miałem zapa-

miętać. Za dużo mówię i powtarzam rzeczy po dwa razy. Za dużo mówię i powtarzam rzeczy po dwa razy. Po za tym nawala mi trochę pęcherz i włosy. Są teraz białe i Adrian twierdzi, że nie powinienem być z tego zadowolony. Wciąż próbuje znaleźć barwnik, żeby móc przefarbować je na siwy kolor. Kiedy go znajdzie, nie użyję go. Mam zamiar powiedzieć mu, żeby spróbował z genami. - O co ci chodzi z tymi genami? Wciąż o nich rozprawiasz. - To chyba z powodu moich genów. Wiń o to Teemera. Mój Boże, ta bójka na pięści miała miejsce czterdzieści lat temu, a ja mam wrażenie, jakby to było wczoraj. Wszyscy spotykani przeze mnie znajomi z

tamtych czasów mają problemy z kręgosłupem albo raka prostaty. Zastanawiam się, co się stało z Sammym Singerem. - Po czterdziestu latach? - Prawie pięćdziesięciu. - Przed chwilą mówiłeś o czterdziestu. - Widzisz, jak szybko mija dekada? Urodziłeś się przed tygodniem... pamiętam, jakby to było zaledwie wczoraj... a ja urodziłem się tydzień wcześniej. Nie masz pojęcia, nie potrafisz sobie wyobrazić... na razie... jakie to śmieszne i dezorientujące wchodzić po coś do pokoju i zapominać, po co się tam weszło, patrzeć w głąb lodówki i nie pamiętać, co chciało się z niej wyjąć, a także rozmawiać z tyloma ludźmi podobnymi do ciebie, którzy nigdy nie

słyszeli nawet o Kilroyu. - Ja już o nim słyszałem - sprostował Michael. - Ale nadal nic o nim nie wiem. - Oprócz tego, że był prawdopodobnie również w tej restauracji - stwierdził Yossarian. - Kilroy był wszędzie, gdzie człowiek znalazł się podczas drugiej wojny światowej: widziało się to wypisane na ścianie. Poza tym my też o nim nic nie wiedzieliśmy. To jedyny powód, dla którego wciąż go lubię. Im więcej się o kimś dowiadujesz, tym mniej jesteś skłonny go szanować. Po tej bójce Sam Singer uważał mnie za najlepszego faceta pod słońcem. A ja ani razu nie bałem się wziąć udziału w prawdziwej bójce. Dzisiaj bałbym się.

- Były jakieś inne? - Nie, ale o mało nie doszło do jednej, z pilotem o nazwisku Appleby, tym, z którym leciałem na front. Nigdy się nie zaprzyjaźniliśmy. Nie byłem zbyt dobry w nawigacji i nie wiem, dlaczego tego po mnie oczekiwali. Któregoś razu zgubiłem się podczas misji treningowej i podałem mu kurs, który zaprowadziłby nas przez Atlantyk w stronę Afryki. Zginęlibyśmy wtedy jak amen w pacierzu, gdyby on nie był lepszy w swoim fachu ode mnie. Co za szmuk był ze mnie w roli nawigatora! Nic dziwnego, że Appleby miał do mnie pretensję. Czy nie mówię za dużo? Wiem, że dużo teraz mówię.

- Nie mówisz za dużo. - Czasami mówię za dużo, odkrywam bowiem, że jestem znacznie bardziej interesujący od ludzi, z którymi rozmawiam. Nawet oni zdają sobie z tego sprawę. Ty też możesz mówić. Nie, właściwie nigdy już nie musiałem bić się na pięści. Sprawiałem kiedyś wrażenie silnego. - Ja bym się nie bił - oświadczył prawie z dumą Michael. - Teraz ja też bym się nie bił. Dzisiaj ludzie zabijają się podczas bójek. Ale wydaje mi się, że mógłbyś, gdybyś zobaczył jakieś brutalne zachowanie i nie miał czasu się nad tym zastanowić. Tak samo właśnie mały Sammy Singer wskoczył na tego drągala, kiedy zobaczył, że od niego obry-

wam. Mając chwilę czasu, moglibyśmy zadzwonić ewentualnie pod dziewięćset jedenaście albo odwrócić się w drugą stronę. Twój starszy brat Julian wyśmiewa się ze mnie, bo nie wdaję się z nikim w kłótnie na temat miejsca do parkowania i zawsze ustępuję pierwszeństwa kierowcy, który chce je wymusić. - Ja też bym ustąpił. - Ty nie nauczyłeś się nawet prowadzić. - Bałbym się. - Ja bym zaryzykował. Czego jeszcze się boisz? - Nie będziesz chciał wiedzieć. - Jednej rzeczy potrafię się domyślić odparł twardo Yossarian. - Boisz się o

mnie. Boisz się, że umrę. Boisz się, że zachoruję. I cholernie dobrze, że się boisz, Michael, ponieważ to wszystko rzeczywiście mnie czeka, choćbym nawet udawał, że jest wprost przeciwnie. Przyrzekłem ci siedem lat dobrego zdrowia, a teraz zostało ich już bardziej sześć niż siedem. Kiedy skończę siedemdziesiąt pięć lat, dzieciaku, będziesz zdany na samego siebie. Nie będę żył wiecznie, wiesz przecież, choć mam zamiar umrzeć próbując tego dokonać. - Naprawdę masz taki zamiar? - Dlaczego nie? Nawet kiedy jestem smutny. Co innego mi zostało? - Kiedy jesteś smutny? - Kiedy przypominam sobie, że nie będę

żył wiecznie - zażartował Yossarian. - I rano, kiedy budzę się samotny. To przytrafia się ludziom, zwłaszcza takim jak ja, ze skłonnością do depresji późnego wieku. - Depresji późnego wieku? - Ją także odkryjesz, jeśli będziesz miał szczęście żyć dość długo. Odnajdziesz ją w Biblii. Zobaczysz ją u Freuda. Prawie nic mnie już nie interesuje. Chciałbym wiedzieć, na co mam ochotę. Jest co prawda ta dziewczyna, na której mi zależy... - Nie chcę o tym słyszeć. - Ale nie jestem pewien, czy potrafię się jeszcze w ogóle w kimś zakochać - ciągnął dalej Yossarian, wiedząc, że mówi zbyt wiele. - Obawiam się, że to też należy już

do przeszłości. Mam ostatnio pewien paskudny zwyczaj. Trudno, powiem ci tak czy owak. Kiedy rozmyślam o kobietach, które znałem kiedyś w przeszłości, próbuję sobie wyobrazić, jak teraz wyglądają. A potem zastanawiam się, jak mogłem kiedykolwiek szaleć na ich punkcie. Mam jeszcze jeden nawyk, nad którym nie mogę zapanować i który jest jeszcze gorszy. Kiedy kobieta odwraca się, muszę zawsze, za każdym razem, spojrzeć na jej tyłek, jeśli chcę stwierdzić, czy jest, czy nie jest atrakcyjna. Nigdy tego przedtem nie robiłem. Nie wiem, dlaczego muszę to robić teraz. I wszystkie wydają mi się tam teraz prawie zawsze za szerokie. Nie chciał-

bym chyba, żeby kiedykolwiek dowiedziała się o tym moja przyjaciółka, Frances Beach. Zaczyna zawodzić mnie pożądanie i ta radość, która, jak czytamy w Biblii, przychodzi o poranku... - Nie lubię Biblii - przerwał mu Michael. - Nikt jej nie lubi. Spróbuj zamiast tego „Króla Lira”. Ale ty nie lubisz czytać niczego. - Dlatego właśnie postanowiłem zostać artystą. - Nigdy tak naprawdę do niczego się nie przyłożyłeś, prawda? - Nigdy tak naprawdę mi nie zależało. Znacznie łatwiej jest nie chcieć odnieść sukcesu w niczym, czyż nie?

- Nieprawda. Dobrze jest czegoś pragnąć. Teraz się o tym przekonuję. Kiedyś budziłem się rano każdego dnia z głową pełną pomysłów i nie mogłem się doczekać, żeby je zrealizować. Teraz budzę się apatyczny i zastanawiam się, w jaki sposób mógłbym się rozerwać. To zdarzyło się z dnia na dzień. Któregoś dnia obudziłem się stary, tak po prostu. Skończyła się moja młodość, a mam tylko sześćdziesiąt dziewięć lat. Michael spojrzał na niego z miłością. - Przefarbuj sobie włosy. Przefarbuj je na czarno, jeśli nie możesz przefarbować ich na siwo. Nie czekaj na Adriana. - Jak Aschenbach? - Aschenbach?

- Gustaw Aschenbach. - Znowu ta „Śmierć w Wenecji”? Nigdy nie podobało mi się zbytnio to opowiadanie i nie potrafię zrozumieć, dlaczego tak je lubisz. Założę się, że potrafiłbym ci wskazać w nim kilka błędów. - Podobnie jak ja. Ale mimo to jest niezapomniane. - Dla ciebie. - Któregoś dnia może i dla ciebie. Aschenbach także stracił już do wszystkiego zainteresowanie, chociaż urozmaicał sobie życie swoją śmieszną obsesją i przekonaniem, że wciąż jeszcze pozostało mu dużo do zrobienia. Był artystą intelektu, którego zmęczyła praca nad projektami, spełzającymi na niczym mimo cierpliwych

wysiłków podejmowanych w celu ich realizacji, i który wiedział, że udaje teraz tylko, że je podejmuje. Nie wiedział jednak, że jego prawdziwe twórcze życie dobiegło właśnie końca i że razem ze swoją epoką odchodzi w przeszłość, czy mu się to podoba, czy nie. A skończył dopiero pięćdziesiąt lat. Yossarian miał tu nad nim przewagę. Nie istniało nigdy zbyt wiele rzeczy, z których tamten pozwalał sobie się cieszyć. Dziwne, że Yossarian tak się z nim obecnie utożsamiał: z facetem, który żył niczym zaciśnięta pięść, zaczynał każdy dzień od tego samego zimnego prysznica, pracował przez cały ranek i nie pragnął niczego więcej jak móc kontynuować pracę wieczorem.

- Ufarbował sobie włosy na czarno - relacjonował Yossarian, jakby prowadził wykład. - Dał się łatwo przekonać fryzjerowi, że powinien to zrobić, a także nałożyć makijaż wokół oczu, żeby wydawało się, że lśnią, zabarwić policzki odrobiną różu, nastroszyć brwi, usunąć za pomocą kremu do twarzy oznaki starości i zaokrąglić podkładem i cieniem usta. A mimo to wykorkował, tak jak było mu sądzone. I w zamian za tyle starań nie doznał niczego prócz dręczącej ułudy, że kocha się w chłopcu z krzywymi zębami i piegowatym nosem. Nasz Aschenbach nie potrafił się nawet zmusić do tego, żeby dramatycznie umrzeć, na przykład na zarazę. Pochylił po prostu głowę i wyzionął ducha.

- Sądzę - oświadczył Michael - że mógłbyś postarać się przedstawić to w korzystniejszym świetle. - Możliwe - zgodził się Yossarian, czując, że istotnie przesadził - ale tak właśnie to widzę. I tak właśnie pisał wtedy Mann: nad Europą od miesięcy wisiało niebezpieczeństwo. - Druga wojna światowa? - domyślił się, chcąc sprawić mu przyjemność, Michael. - Pierwsza wojna światowa - poprawił go z naciskiem Yossarian. - Tomasz Mann już wtedy widział, dokąd zmierza ta nie dająca się opanować machina, którą nazywamy naszą cywilizacją. I właśnie w jej tryby los rzucił mnie w drugiej połowie życia. Zarabiam pieniądze u Mila, którego

olewam i którym pogardzam. I użalając się nad sobą, identyfikuję się z fikcyjnym Niemcem, pozbawionym poczucia humoru i innych cech, dzięki którym dałoby się go lubić. Wkrótce zejdę razem z McBride'em głębiej w podziemia dworca autobusowego, żeby zobaczyć, co tam się mieści. Czy to nie stanie się moją Wenecją? Spotkałem raz w Paryżu faceta, kulturalnego wydawcę książek, który z powodu tego opowiadania nie był w stanie pojechać do Wenecji. Inny facet, którego spotkałem, nie był w stanie odpoczywać dłużej niż tydzień w żadnym górskim kurorcie z powodu „Czarodziejskiej Góry”. Miał zawsze okropny sen, że tam umiera i jeśli zostanie choć trochę dłużej, nigdy stamtąd

żywy nie wyjedzie. Nazajutrz rano uciekał, gdzie pieprz rośnie. - Czy któryś z Minderbinderów chce ożenić się z którymś z Maxonów? - Obie rodziny mają panny na wydaniu. Ja sugerowałem M2. - Kiedy zamierzasz tam wrócić z McBride'em? - Jak tylko prezydent przyjmie zaproszenie i dostaniemy zgodę, żeby sprawdzić dworzec. Kiedy idziesz tam z M2? - Gdy tylko będzie miał znowu ochotę obejrzeć świńskie obrazki. Ja również dostaję pensję od spółki M i M. - Jeśli wchodzisz między wrony, Michael, musisz krakać jak i one. - Co w związku z tym czujesz?

- Że nigdy nie mieliśmy wielkiego wyboru. Nie czuję się z tego powodu dobrze, ale nie czuję się też źle. To nasze naturalne przeznaczenie, jak mógłby powiedzieć Teemer. Według niego, biologicznie rzecz biorąc, jesteśmy nowym gatunkiem i nie znaleźliśmy jeszcze naszego miejsca w przyrodzie. Uważa, że stanowimy komórki rakowe. - Komórki rakowe? - Ale mimo to nas lubi, choć nie lubi raka. - Chyba jest szalony - zaprotestował Michael. - On też tak uważa - odparł Yossarian - i dlatego przeniósł się na leczenie na oddział psychiatryczny własnego szpitala,

pracując w nim dalej jako onkolog. Nie wydaje ci się to szalone? - Nie wydaje mi się zdrowe. - Nie znaczy to wcale, że się myli. Widać w tym społeczną patologię. Co jeszcze cię niepokoi. Michael? - Jestem dość samotny, mówiłem ci już. I zaczynam się bać. Również o pieniądze. Udało ci się sprawić, że wziąłem to sobie do serca. - Dobrze, że mogłem się do czegoś przydać. - Nie wiedziałbym, skąd je wziąć, gdybym ich w ogóle nie miał. Nie potrafiłbym nawet nikogo napaść. Nie wiedziałbym jak. - I zostałbyś prawdopodobnie napad-

nięty, próbując się nauczyć. - Nie potrafię się nawet nauczyć prowadzić samochodu. - Zrobiłbyś to samo, co zrobiłbym ja, gdybym nie miał pieniędzy. - To znaczy co, tato? - Popełniłbyś samobójstwo, synu. - Jesteś bardzo zabawny, tato. - To właśnie bym zrobił. Samobójstwo nie jest gorsze od umierania. Nie potrafiłbym też nauczyć się być biednym. Wolałbym dać za wygraną. - Co stanie się z tymi rysunkami, które zrobiłem? - Zostaną wydrukowane w prospekcie i zawiezione do Waszyngtonu na następne spotkanie w sprawie samolotu. Być może

ja też będę tam musiał pojechać. Zarobiłeś niezły szmal na tym latającym skrzydle. - Doprowadzając do sfinalizowania czegoś, czemu od początku byłem przeciwny. - Jeśli wchodzisz między wrony... są rzeczy, Michael, których ty i ja nigdy nie zrobilibyśmy za pieniądze, ale są również inne rzeczy, które musimy robić albo nie będziemy mieć ani grosza. Zostało ci jeszcze kilka lat, żeby zorientować się, jak możesz o siebie zadbać. Na litość boską, naucz się prowadzić samochód! Nie możesz mieszkać nigdzie indziej, jeśli tego nie potrafisz. - Do kogo miałbym jeździć? - Do kogokolwiek, z kim chciałbyś się zobaczyć.

- Nie mam nikogo, z kim chciałbym się zobaczyć. - Mógłbyś uciec od kogoś, z kim nie chcesz przebywać. - Mógłbym po prostu kogoś zabić. - Zaryzykuj. - Już mi to mówiłeś. Czy na tym dworcu naprawdę odbędzie się wesele? Chciałbym na nie pójść. - Załatwię ci zaproszenie. - Powiedzmy dwa, dobrze? - Michael odwrócił wstydliwie wzrok. - Marlene wróciła do miasta i potrzebuje na jakiś czas miejsca, gdzie mogłaby zamieszkać. Powinno się jej spodobać. - Marlene? - Marlene, ta, która niedawno odeszła.

Może tym razem zostanie na dłużej. Twierdzi, że nie będzie jej chyba przeszkadzać, jeśli będę musiał pracować jako adwokat. Mój Boże, wesele na tym dworcu... Jakiego rodzaju ludzie urządzają wesele w takim miejscu tylko po to, żeby zobaczyć swoje nazwiska w gazetach? - Ich rodzaju. - A jakiego rodzaju dupek wpadł w ogóle na taki pomysł? - Mojego rodzaju - odparł ze śmiechem Yossarian. - To był pomysł twojego taty. 19. ASTPW - Jak wygląda latające skrzydło? - Jak inne latające skrzydła - wtrącił przytomnie Wintergreen. Zaskoczony nie-

spodziewanym pytaniem Milo zapomniał języka w gębie. - A jak wyglądają inne latające skrzydła? - Jak nasze latające skrzydło - odparł Milo, który odzyskał tymczasem zimną krew. - Czy nie przypomina przypadkiem starego stealtha? - zapytał major. - Nie. Tylko z wyglądu. - Bezwzględnie, pułkowniku Pickering? - Absolutnie, majorze Bowes. W czasie, który upłynął od pierwszej sesji na temat Defensywno-Ofensywnego Bombowca Szturmowego M i M Drugiego Uderzenia, pułkownik Pickering postanowił przejść na wcześniejszą emeryturę w

pełnej wysokości, aby móc objąć bardziej intratne, choć może nie tak eksponowane stanowisko w Dziale Produkcji Lotniczej firmy M i M i P, gdzie jego początkowy roczny dochód był dokładnie pięćdziesiąt razy wyższy od tego, jaki osiągał w służbie federalnej. Generał Bernard Bingam opóźniał na prośbę Mila podobny krok w nadziei na awans i ewentualne wejście do Połączonego Kolegium Szefów Sztabów, a później, jeśli trafi się jakaś dobra wojna, nawet do samego Białego Domu. Pomoc pułkownika Pickeringa okazała się bardzo na czasie, najnowsza bowiem sesja na temat bombowca Minderbindera najeżona była większymi niż poprzednie trudnościami. Pewne pojęcie o czekają-

cych ich kłopotach dawało niespodziewane pojawienie się grubasa z Departamentu Stanu i chudzielca z Narodowej Rady Bezpieczeństwa. Dla nikogo nie stanowiło obecnie tajemnicy, że byli stronnikami konkurencyjnej oferty Strangelove'a i zajęli miejsca po przeciwnych stronach zaokrąglonego stołu wyłącznie po to, aby sprawić wrażenie, że przemawiają niezależnie od siebie. Obaj byli zawodowymi dyplomatami, którzy dorabiali regularnie na boku jako Partnerzy Strangelove'a, uzupełniając świeżymi dostawami zasoby wpływów z drugiej ręki i dyskretnych kontaktów, stanowiących wraz z bombastycznością główny towar oferowany przez jego impe-

rium. Kolejnym powodem konsternacji Mila była nieobecność sojusznika, na którego tak bardzo liczył, C. Portera Lovejoya, biorącego, jak się obawiał, udział w podobnym, wyznaczonym w ASTPW spotkaniu na temat bombowca Strangelove'a niestety jako sojusznik tego ostatniego. Generał Bingam nie posiadał się z radości, mogąc popisać się swą wiedzą przed przewyższającymi go rangą oficerami z innych rodzajów sił zbrojnych oraz ekspertami w sprawach nuklearnych i innych zbliżonych do nich zawiłych dziedzinach. Kiedy Bingam miał jakiś powód do sławy, potrafił to okazać. W tej enklawie elity znalazły się poza nim trzydzieści dwie osoby i wszystkie chciały zabrać głos,

mimo że na sali nie było kamer telewizyjnych. - Opowiedz im o technologii, Milo - zasugerował generał, chcąc przeważyć szalę na jego korzyść. - Pozwoli pan, że rozdam najpierw te ilustracje - odparł Milo zgodnie z tym, co ustalili wcześniej - żebyśmy mogli zobaczyć, jak wygląda nasz samolot. - Są urocze - oświadczył mający pewne doświadczenie we wzornictwie podpułkownik w okularach. - Kto je rysował? - Artysta o nazwisku Yossarian. - Yossarian? - Michael Yossarian. Jest specjalistą w dziedzinie sztuki wojskowej i pracuje wyłącznie dla nas.

Schodząc zgodnie z instrukcją z podziemnej kondygnacji ASTPW na położony jeszcze niżej poziom A, Milo i Wintergreen zatrzymani zostali przy drzwiach przez trzech uzbrojonych wartowników ASTPW, ubranych w mundury, których jeszcze nie widzieli: czerwone polowe kurtki, zielone spodnie, frontowe buty z czarnej skóry i lśniące plakietki z jedwabistej macicy perłowej, z wypisanymi wiśniowym kolorem nazwiskami. Po sprawdzeniu, czy znajdują się na liście, i podaniu prawidłowego hasła, które brzmiało „Dziecinka Bingama”, kazano im założyć na szyje zawieszone na krótkim białym sznurku okrągłe tekturowe przepustki z numerami w niebieskich ramkach i udać

się prosto na konferencję w sprawie Dziecinki Bingama, odbywającą się w okrągłej sali na poziomie A, gdzie tak korzystne wrażenie zrobiły rysunki Michaela. Wszystkim obecnym przypomniano, że samolot stanowi broń drugiego uderzenia, której zadaniem ma być przedarcie się przez systemy obronne przeciwnika i zniszczenie ocalałych po pierwszym uderzeniu instalacji wojskowych i punktów dowodzenia. - Wszystko, co widzicie, panowie, na tych rysunkach, jest zgodne z rzeczywistością - kontynuował Milo - z wyjątkiem tego, co jest z nią niezgodne. Nie chcemy pokazać niczego, co pozwoliłoby innym zneutralizować albo skopiować naszą

technologię. To chyba rozsądne posunięcie, generale Bingam? - Absolutnie, Milo. - Ale w jaki sposób mamy się dowiedzieć - protestował grubas z Departamentu Stanu - jak naprawdę wygląda ten samolot? - Dlaczego, kurwa, musi pan to wiedzieć? - odparował Wintergreen. - Jest niewidzialny - dodał Milo. - Dlaczego chce go pan koniecznie zobaczyć? - Domyślam się, że nie musimy tego wcale wiedzieć, prawda? - zgodził się generał brygady, spoglądając w stronę admirała. - Po co mamy to wiedzieć? - dziwił się ktoś inny.

- Wcześniej czy później - denerwował się chudy stronnik Strangelove'a - będzie chciała wiedzieć o tym prasa. - Pierdolę prasę - odparł Wintergreen. Pokażemy im te obrazki. - Czy są prawdziwe? - A jakie to ma, kurwa, pierdolone znaczenie, czy są prawdziwe, czy nie?! - pieklił się Wintergreen. - Kiedy odkryją, że ich okłamaliśmy, będą mieli co najwyżej kolejną pierdoloną sensację. - Zaczyna pan nareszcie, kurwa, mówić językiem, który rozumiem - oświadczył adiutant komendanta piechoty morskiej. - A ja podziwiam pańską pierdoloną uczciwość - przyznał pułkownik. - Co pan na to, admirale?

- Mogę to przeżyć. Gdzie tu jest pierdolony kokpit? - Wewnątrz pierdolonego skrzydła; panie admirale, jak cała reszta. - Czy dwuosobowa załoga - zapytał ktoś - będzie tak samo efektywna jak czteroosobowa? - Jeszcze bardziej - odparł Milo. - A jakie to ma, kurwa, pierdolone znaczenie, czy będą bardziej, czy mniej efektywni? - zapytał Wintergreen. - Rozumiem pański pierdolony punkt widzenia stwierdził major Bowes. - A ja nie. - Mogę przeżyć ten pierdolony punkt widzenia. - A ja nie jestem pewien, czy go rozu-

miem. - Jaki jest twój pierdolony kąt widzenia, Milo? Nie było żadnych pierdolonych kątów. Kształt latającego skrzydła pozwalał na wyprodukowanie samolotu bez kantów, z materiału załamującego fale radaru. Przedmiotem ich pierdolonej oferty, wyjaśnił Wintergreen, był pierdolony samolot dalekiego zasięgu, który miał krążyć nad pierdolonym terytorium przeciwnika wyłącznie z dwoma pierdolonymi pilotami na pokładzie. Nawet bez tankowania w powietrzu samolot mógł dolecieć z pełnym ładunkiem bomb stąd aż d00o San Francisco. - Czy to oznacza, że moglibyśmy zbom-

bardować San Francisco i wrócić, nie tankując po drodze paliwa? - W drodze powrotnej moglibyśmy też zbombardować Nowy Jork. - Żarty na bok, panowie - zarządził obecny na sali generał dywizji. - To jest wojna, a nie polityka społeczna. Ile razy będzie trzeba tankować w drodze do Chin albo Związku Sowieckiego? - Dwa albo trzy razy w tamtą stronę i jeśli nie będziemy zbyt sentymentalni, ani razu w drodze powrotnej. Jeden bombowiec M i M może przenieść taki sam ładunek bomb jak wszystkich trzynaście bombowców szturmowych użytych w nalocie Ronalda Reagana na Libię w... w... kwietniu tysiąc dziewięćset osiemdziesiątego

szóstego roku. - Mam wrażenie, jakby zdarzyło się to zaledwie wczoraj - rozmarzył się podstarzały oficer sił powietrznych. - Możemy wam dać samolot - obiecał Wintergreen - który zrobi to wczoraj. - Szzzzz! - syknął Milo. - Szzzzz? - zapytał ekspert od wojskowej nomenklatury. - To doskonała nazwa dla bezgłośnego bombowca. - W takim razie Szzzzz! będzie stanowić nazwę naszego samolotu. Porusza się szybciej od dźwięku. - Porusza się szybciej od światła. - Możecie zbombardować kogoś, zanim jeszcze postanowicie to zrobić. Postanowicie to dzisiaj, a sprawę zała-

twi się wczoraj! - Naprawdę nie sądzę - odezwał się ktoś - żebyśmy potrzebowali samolotu, który jest w stanie zbombardować kogoś wczoraj. - Pomyślcie o możliwościach, jakie się otwierają argumentował Wintergreen. - Japończycy atakują Pearl Harbor. Wy strącacie ich dzień wcześniej. - Mogę to przeżyć. Ile jeszcze... - Jedną chwileczkę, jedną chwileczkę błagał któryś z kilku wiercących się buntowniczo uczestników panelu. - Jak to możliwe? Czy cokolwiek może się poruszać szybciej od światła, Artie? - Jasne, Marty. Światło porusza się szybciej od światła.

- Poczytaj sobie swojego pierdolonego Einsteina - wrzasnął Wintergreen. - Nasz pierwszy zdolny do lotu bombowiec może wejść w skład wyposażenia sił powietrznych w roku dwutysięcznym i rozsławić na wieki wasze imię. - A co będzie, jeśli zaangażujemy się w wojnę nuklearną przedtem? - Wtedy nie dostaniecie naszego produktu. Musicie poczekać. - Wasz bombowiec stanowi w takim razie narzędzie pokoju. - Zgadza się. Możemy również dorzucić faceta - uchylił rąbka tajemnicy Milo - który potrafi wewnętrznie produkować ciężką wodę. - Chcę tego faceta! Za każdą cenę!

- Absolutnie, doktorze Teller? - Bezwzględnie, admirale Rickover. - Naszego narzędzia pokoju można również użyć do nalotów dywanowych na miasta. - Nie chcemy bombardować celów cywilnych. - Owszem, chcemy. To znacznie obniża koszty. Możemy również uzbroić nasze Szzzzz! w bomby konwencjonalne i zaatakować z zaskoczenia. Zaskoczenie będzie polegać na tym, że nie dojdzie do eksplozji nuklearnej. Możemy zastosować ten wariant wobec zaprzyjaźnionych narodów, nie narażając ich na długotrwałe efekty wtórne promieniowania. Czy Strangelove potrafi tego dokonać?

- Co mówi Porter Lovejoy? - Że jest niewinny. - Co powiedział przed odczytaniem aktu oskarżenia? - Żeby kupić oba samoloty. - Czy są pieniądze na oba? - To nie ma znaczenia. - Nie chciałbym być tym, który powie to prezydentowi. - Mamy człowieka, który porozmawia z prezydentem - powiedział Milo. Nazywa się Yossarian. - Yossarian? Słyszałem już gdzieś to nazwisko. - To bardzo znany artysta, Bernie. - Jasne, znam jego prace - stwierdził generał Bingam.

- To inny Yossarian. - Czy nie pora już na kolejną przerwę? - Mogę potrzebować Yossariana - mruknął Milo, zasłaniając dłonią usta - żeby porozmawiał z Noodlesem Cookiem. I gdzie, do kurwy nędzy, jest ten kapelan? - Przenoszą go z miejsca na miejsce, proszę pana - szepnął pułkownik Pickering. - Nie wiemy, do kurwy nędzy, gdzie się znajduje. W trakcie dziesięciominutowej przerwy, która okazała się przerwą pięciominutową, na salę wmaszerowało sześciu strażników ASTPW z tortem morwowym dla generała Bingama oraz papierami awansującymi go ze stopnia generała brygady na generała dywizji. Bingam

zdmuchnął świeczki za pierwszym razem. - Czy mamy coś jeszcze? - zapytał jowialnie. - Tak! Zdecydowanie tak! - wrzasnął tęgi facet z Departamentu Stanu. - Oczywiście, że tak! - zawołał równie głośno chudzielec z Rady Bezpieczeństwa. Przekrzykując się wzajemnie Grubas i Chudzielec zwrócili uwagę, że wiele rozwiązań zastosowanych w M i M Szzzzz! nie różni się ani trochę od tych, jakimi charakteryzował się stary stealth. - Pańskie pierdolone fotele katapultowe znajdowały się pierwotnie w planach dla pierdolonego starego stealtha. Z naszych raportów wynika, że podczas prób rozrywały na kawałki manekiny.

- Możemy dostarczyć tyle manekinów, ile pan potrzebuje - oświadczył Milo. Grubas wywrócił się i rozbił sobie nos. - Mojego poprzednika niepokoił, jak sądzę - wtrącił dziekan wydziału nauk humanistycznych i społecznych Akademii Wojennej - los ludzi, a nie manekinów. - Możemy dostarczyć mu tylu ludzi, ilu potrzebuje. Chudzielec zgłupiał, a Grubas zapomniał języka w gębie. - Interesuje nas ich bezpieczeństwo. Twierdzi pan, że pańskie maszyny mogą pozostawać w powietrzu przez długi czas, być może nawet przez całe lata. Nasze maszyny z ludźmi na pokładzie muszą być zdolne do powrotu. - Po co?

- Po co? - Tak, po co? - Po co mają wracać? - Co się z wami wszystkimi, kurwa, dzieje, pierdoleni idioci? - zapytał, potrząsając z niedowierzaniem głową, Wintergreen. - Nasz samolot jest bronią drugiego uderzenia. Pułkowniku Pickering, czy zechce pan wyjaśnić to tym pierdolonym gnojkom? - Oczywiście, panie Wintergreen. Jakie to ma pierdolone znaczenie, panowie, czy te pierdolone samoloty wrócą, czy nie wrócą? - Żadne, pułkowniku Pickering. - Dziękuję, majorze Bowes, ty kutasie. - Nie ma za co, ty skurwielu.

- Panowie - odezwał się Chudzielec. Chciałbym, żeby wpisano do protokołu, że odkąd byłem małym chłopcem, nikt w życiu nie nazwał mnie nigdy gnojkiem. - Nie prowadzimy protokołu. - Ty gnojku. - Ty dupku. - Dokąd miałyby wracać, ty kutasie? zapytał Wintergreen. - Tutaj również nie zostanie przecież kamień na kamieniu. - Pozwoli pan, że zapytam o coś jeszcze - warknął Chudzielec, nie pozostawiając wątpliwości, że jest głęboko rozgoryczony. - Twierdzi pan, że pańskie pierdolone bombowce przenoszą bomby nuklearne, które zanim eksplodują, wbijają się w głąb pierdolonej ziemi?

- Pańskie pierdolone rakiety tego nie potrafią. - Proszę powiedzieć nam, po jaką cholerę chce pan, żeby to robiły? - Po jaką cholerę? W swoich pierdolonych raportach bez przerwy piszecie o pierdolonych podziemnych bunkrach dla, nieprzyjacielskich przywódców politycznych i wojskowych. - Naprawdę o tym, kurwa, piszemy? - Czy prezydent gra w Triage? - Powinniście czytać to, co piszecie. - Nie lubimy czytać. - Nie znosimy czytać. - Nie możemy czytać tego, co piszemy. - Mamy bomby, które są w stanie wbić się setki mil w głąb ziemi, zanim eksplo-

dują. Planujecie obecnie budowę bunkrów na głębokości czterdziestu dwu mil pod powierzchnią. Możemy zaopatrzyć nasze bomby w zapalniki, które spowodują wybuch o wiele głębiej, dzięki czemu ani po naszej, ani po ich stronie nie zginie ani jeden człowiek i nie ucierpi niczyja własność. Możecie prowadzić wojnę nuklearną, która nie spowoduje żadnych strat na ziemi. Czy to nie jest humanitarne? Moim zdaniem kurewsko humanitarne. - Istotnie kurewsko humanitarne. - Pozwólcie, że wyjaśnię do końca jedną sprawę upierał się Grubas. Proszę, Chudy, daj mi wtrącić słówko. Te pierdolone maszyny będą służyć do za-

dania drugiego uderzenia? - Mają zniszczyć ocalałe oddziały przeciwnika, które nie zostały użyte w pierwszym uderzeniu. - Dlaczego nie zostały użyte w pierwszym uderzeniu? - Skąd ja mam, kurwa, wiedzieć? - Gwarantuje pan, że pańskie samoloty będą działać? - One już działają, i to od przeszło dwóch lat. Mamy modele, które latają na razie tam i z powrotem. Musicie nam dzisiaj powiedzieć, czy mamy prowadzić dalsze prace. W przeciwnym razie pójdziemy z naszymi pierdolonymi Szzzzz! gdzie indziej. - Nie wolno wam tego zrobić - oświad-

czył Grubas. - Przepraszam, Chudy, pozwól, że skończę. - Teraz moja kolej, Grubasie. To byłoby niezgodne z prawem. Milo roześmiał się łagodnie. - Ciekawe, jak się dowiecie, że to zrobiliśmy? Nasze samoloty są niewidoczne i bezgłośne. - Nie rozumiem, kurwa, tych wszystkich pytań - stwierdził Wintergreen. Jaką to robi pierdoloną różnicę, czy będą działały, czy nie? Ich główna wartość polega na odstraszaniu. Kiedy wejdą do akcji, wszystko i tak będzie już dawno przesiane. - Mimo to mam kolejne pytanie. Pozwól, że zabiorę teraz głos, Gruby.

- Teraz moja kolej, chudy kutasie. - Nieprawda, gruby skurwielu. - Nie słuchajcie tego gnojka - powiedział Grubas. - Jeśli są niewidoczne i bezgłośne, co powstrzymuje was przed sprzedaniem ich przeciwnikowi? - Nasz patriotyzm. Po tym stwierdzeniu Bingam zarządził ostatnią przerwę. - Wintergreen... - szepnął Milo, zanim obrady zostały wznowione. - Czy naprawdę mamy tę bombę, która wbija się w ziemię na głębokość stu mil, zanim eksploduje? - Będziemy musieli sprawdzić. Co z tym starym stealthem? Myślisz, że się połapią? - Tak naprawdę wcale nie są takie same.

Stealth nie został nigdy zbudowany. Z czego wynika, że nasz Szzzzz! jest nowszy. - Jestem tego samego zdania. Wśród uczestników panelu byli tacy, którzy domagali się przedłużenia dyskusji, oraz inni, jak Grubas i Chudzielec, którzy chcieli przeprowadzić analizę porównawczą Szzzzz! i bombowca Strangelove'a. Nie obejdzie się bez Yossariana, mruknął zdeprymowany Milo, widząc konferujących ze sobą szeptem trzech wyższych oficerów. Bingam czekał w napięciu, Wintergreen ostentacyjnie się wściekał. Milo poradził mu, żeby przestał, ponieważ nikt i tak na niego nie patrzy. W końcu kontradmirał podniósł wzrok.

- Panowie - oznajmił. Miał zwyczaj powoli cedzić słowa. - Szukamy broni dla nowego stulecia, broni, w porównaniu z którą całe pozostałe uzbrojenie okaże się tylko nie mającym większego znaczenia dodatkiem. - Nie musi pan dalej szukać - wtrącił z nadzieją w głosie Milo. - Ja osobiście - ciągnął kontradmirał, jakby tego nie słyszał - skłonny jestem przyłączyć się do obozu generała Bingama. To kolejny liść do twojego wieńca sławy, Bernie. Chcę zarekomendować twojego Szzzzz! Ale zanim zapiszemy to w protokole, jest pewne pytanie o podstawowym znaczeniu. Pochylił się ku nim bliżej, trzymając łok-

cie na stole i opierając podbródek na splecionych dłoniach. - Pańskie samoloty, panie Minderbinder. Musi mi pan szczerze odpowiedzieć. Czy jeśli rzucimy je do boju w odpowiedniej liczbie, zdołają zniszczyć świat Milo wymienił gorączkowe spojrzenie z Wintergreenem. Tym razem woleli powiedzieć prawdę. Wintergreen spuścił wzrok, Milo nie krył zakłopotania. - Obawiam się, że nie, panie admirale przyznał czerwieniąc się. Możemy sprawić, że nie będzie się nadawał do zamieszkania, ale nie potrafimy go zniszczyć. - Mogę to przeżyć! - Absolutnie, admirale Dewey? - Bezwzględnie, generale Grant.

- Przykro mi, że nazwałem pana chudym kutasem - przeprosił nieśmiało dyplomata z Departamentu Stanu. - Nic nie szkodzi, ty gruby skurwielu.

KSIĘGA VII 20. Kapelan Za każdym razem, kiedy kapelan Albert Taylor Tappman przewożony był gdzie indziej, nie mógł się oprzeć wrażeniu, że pozostaje wciąż w tym samym miejscu. Wyłożoną ołowiem przestrzeń życiową, w której go zamknięto, stanowił wagon kolejowy i ani przed, ani po zakończeniu podróży nie wolno mu było opuścić go z własnej woli. Jego otoczenie w ogóle się nie zmieniało. Razem z nim podróżowało kilka laboratoriów, sprzęt techniczny, gabinety medyczne, a także doczepione tuż za jego kuchnią wagony, w których mieściły się

biura i kwatery mieszkalne oficerów, oddelegowanych aktualnie do tego, co w oficjalnym żargonie przyjęło się już określać mianem Projektu Wisconsin. Drzwi do jego wagonu były zamknięte i strzeżone przez umundurowanych osobników uzbrojonych w automatyczną broń z krótkimi lufami i dużymi magazynkami. O swoim pociągu wiedział na pewno jedno: mógł poruszać się tylko w jego obrębie. Nie wolno mu było wysiąść, z wyjątkiem tych rzadkich chwil, kiedy zapraszano go do wzięcia udziału w ograniczonych formach rekreacji, co spotykało się z jego niezmienną odmową. W tym akurat przypadku wolno mu było powiedzieć nie. Nigdy nie lubił za bardzo ćwiczeń fi-

zycznych i teraz również nie miał na nie ochoty. Kiedy siedział w swoim skórzanym fotelu, tonus jego mięśni utrzymywany był w coraz wyższej formie w wyniku zastosowania bezbolesnego zabiegu elektrostymulacji. Dzięki specjalistycznej aparaturze, która podnosiła jego tętno oraz zwiększała przepływ krwi i respirację, uzyskiwano bez trudu efekty, jakie daje uprawiany intensywnie aerobik. Był teraz w lepszej kondycji fizycznej niż przedtem i - co mógł potwierdzić każdego ranka przy goleniu - zdecydowanie lepiej wyglądał. Zmiana lokalizacji zajmowała nieraz kilka dni i kapelan szybko zdał sobie sprawę, że jego pociąg ma bezgłośny silnik i gład-

ko toczące się, ciche, usypiające koła, które sunęły po torach i podkładach tak bliskich doskonałości, jak tylko może być bliskie doskonałości coś, co wymyślono i wyprodukowano na tym świecie. Dysponował wszelkimi wygodami. W swoim pulmanowskim wagonie miał przechodnią sypialnię i salon o ścianach obitych szarą tkaniną. Miał również pokój do pracy i wypoczynku z podłogą z sękatych sosnowych desek, pociągniętą kremowym poliuretanem i wysłaną ciemnym meksykańskim dywanem, ozdobionym wzorem w różowe róże i białożółte polne kwiaty. W końcu wagonu znajdowała się pulmanowska kuchnia, gdzie mieściły się dwa krzesła i stół, przy którym przyjmował wszyst-

kie pokarmy, stale obserwowany, gdy żuł i przełykał, przez co najmniej jednego markotnego, robiącego notatki laboranta w białym fartuchu. Nie ukrywano przed nim niczego, o czym już wiedział. Wszystko, co jadł i pił, było uprzednio mierzone, analizowane i badane w celu ustalenia składu mineralnego i wykrycia ewentualnego promieniowania. Poinformowano go, że gdzieś niedaleko, ze względu na wygodę być może nawet w którymś z sąsiednich wagonów, podróżuje co najmniej jedna grupa kontrolna, której członkowie spożywają dokładnie to samo, w dokładnie tym samym czasie, w tych samych ilościach i kombinacjach co on, wykonując od rana do wieczora dokładnie te same

czynności. A mimo to żaden nie zdradzał najmniejszych oznak podobnej anomalii. We wszystkich używanych przez kapelana pomieszczeniach wbudowane były, również dla jego bezpieczeństwa, sprawdzane dwa razy dziennie liczniki Geigera. Ci, którzy się z nim stykali - chemicy, fizycy, lekarze, technicy i wyżsi oficerowie, a także uzbrojeni w pistolety wartownicy, usługujący mu i sprzątający z jego stołu kelnerzy oraz kobiety, które robiły porządki i pomagały gotować - nosili karty identyfikacyjne z macicy perłowej i czujniki, które natychmiast odnotowywały najmniejszą dawkę promieniowania. Wciąż był bezpieczny. Dostawał wszystko, o co prosił, oprócz zgody na powrót do domu.

- Chociaż? Chociaż musiał przyznać, że domowe pielesze nie pociągały go już tak bardzo jak niegdyś. Razem z żoną mieli powyżej dziurek w nosie telewizyjnych spektakli, wiadomości i komediowych seriali i zastanawiali się często, jak wnieść w swe długie i pozbawione trosk małżeństwo większą dozę spontanicznej aktywności i radosnych niespodzianek. Czarterowe wycieczki za granicę straciły już dawno swój czar. Mieli teraz mniej przyjaciół niż kiedyś, mniej energii i motywacji; ich emocje i rozrywki sprowadzały się prawie wyłącznie do oglądania telewizji i kontaktów z dziećmi oraz wnukami, którzy wszyscy za co codziennie dziękowali Bogu - miesz-

kali nadal w odległości krótkiej przejażdżki samochodem od ich domu w Kenoshy. Wspomniana przez niego psychiczna ułomność nie była wcale czymś niezwykłym wśród należących do jego pokolenia Amerykanów, oświadczył ze zrozumieniem umundurowany psychiatra, którego przysyłano co drugi dzień, aby zrobił, co może, dla złagodzenia efektów stresu powstałego w wyniku internowania, a jednocześnie, czego wcale nie krył, aby posunął do przodu wiedzę na temat niezwykłej przypadłości kapelana, wiedzę, której Tappman nie chciał jeszcze świadomie ujawnić. - Poza tym w wieku siedemdziesięciu dwu lat jest ksiądz z pewnością bardzo

podatny na to, co określamy jako depresję późnego wieku - twierdził wykwalifikowany medyk. - Czy mam księdzu wyjaśnić, co to znaczy? - Mówiono mi to już wcześniej - odparł kapelan. - Jestem dwa razy młodszy od księdza i tak samo podatny, jeśli stanowi to dla księdza jakąś pociechę. Kapelan przyznał, że tęskni za żoną i wie, że ona także za nim tęskni. Żona ma się dobrze, zapewniano go przynajmniej trzy razy w tygodniu. Nie wolno im było komunikować się ze sobą bezpośrednio, nawet listownie. Najmłodsze z jego dzieci - kiedy był na froncie, mały berbeć - zbliżało się teraz do

pięćdziesiątki. Dzieci czuły się dobrze, wnuki także. Mimo to kapelan martwił się nadmiernie („Patologicznie? - zgadywał dyskretnie psychiatra. - Ale to też wydaje się normalne” - dodawał.) wszystkim, co mogło się przydarzyć jego rodzinie, i wyobrażał sobie w obsesyjnej męce inne, bliżej nie sprecyzowane zagrożenia, które wydawały mu się nieuniknione. To też było normalne. Wbrew temu, co podpowiadał rozsądek, wracał do tych samych uporczywych katastroficznych wizji, którymi torturował się w przeszłości, w trakcie odbywania służby wojskowej, dręczony samotnością i tęsknotą, towarzyszącymi jego pierwszej

rozłące z żoną i dziećmi. Ponownie lękał się wypadków i chorób w rodzaju mięsaka Ewinga, białaczki, choroby Hodgkina i innych nowotworów. Znowu był młody, stacjonował na Pianosie i widział swego najmłodszego synka, ponownie małego szkraba, umierającego dwa lub trzy razy w tygodniu, ponieważ jego żona nadal nie nauczyła się tamować krwotoku tętniczego; znowu oglądał przez łzy w paraliżującej ciszy, jak cała rodzina ginie po kolei porażona prądem z gniazdka przy podłodze, ponieważ nigdy nie powiedział jej, że ludzkie ciało przewodzi elektryczność; cała czwórka znowu ginęła prawie co noc w płomieniach, kiedy od wybuchu termy zapalał się ich piętro-

wy drewniany domek; znowu widział w upiornych, straszliwych i odrażających szczegółach kruche i urocze młodsze ciało swej biednej żony, rozgniatane na krwawą miazgę na ścianie supermarketu przez jakiegoś półprzytomnego pijanego kierowcę, i patrzył na swą zapłakaną córkę, która znowu miała pięć, sześć, siedem, dziesięć albo jedenaście lat, odprowadzaną z miejsca ponurego zdarzenia przez miłego siwowłosego pana w średnim wieku, który zawoził ją do opuszczonej piaskarni i po wielekroć gwałcił i mordował, podczas gdy dwójka młodszych dzieci konała powoli z głodu po tym, jak pilnująca ich teściowa, która w rzeczywistości zgasła spokojnie wiele lat później, umierała na atak

serca po otrzymaniu przez telefon wiadomości o wypadku jego ukochanej żony. Wspomnienia tych fantazji były bezlitosne. Upodlony i przygnieciony nostalgią kapelan cofał się wielokrotnie z bezradnym i bolesnym rozczarowaniem do owych oddalonych prawie o półwiecze chwil wczesnego ojcostwa, kiedy żył w wielkiej rozpaczy i nigdy nie opuszczała go nadzieja. - To kolejny często spotykany objaw depresji późnego wieku - stwierdził z czułym uznaniem psychiatra. - Kiedy ksiądz się zestarzeje, być może będzie wracał do czasów, kiedy był jeszcze młodszy. Mnie zdarza się to już teraz. Kapelan zastanawiał się, jak daleko się-

ga jego pamięć. Nie chciał mówić o swym niezwykłym, być może cudownym widzeniu nagiego człowieka na drzewie, który ukazał mu się tuż za murem wojskowego cmentarza na Pianosie podczas smutnego pogrzebu młodego chłopaka o nazwisku Snowden, zabitego w samolocie podczas nalotu na mosty w Awinionie w południowej Francji. Stojąc nad wykopanym w czerwonej ziemi grobem, z majorem Danbym z lewej i majorem Majorem z prawej strony, naprzeciw niskiego szeregowca o nazwisku Samuel Singer, który brał udział w nalocie razem ze Snowdenem - przypominał sobie to wszystko z zabójczą jasnością - przerwał nagle mowę pogrzebową, kiedy jego wzniesiony ku niebu wzrok

padł na nagą postać na drzewie - przerwał w pół zdania, jakby na chwilę zaniemówił i kompletnie zabrakło mu tchu. Możliwości, że na drzewie rzeczywiście siedział nagi człowiek, w dalszym ciągu w ogóle nie brał pod uwagę i zachowywał to wspomnienie dla siebie. Nie chciał, aby wrażliwy psychiatra, z którym pozostawał w przyjaznych stosunkach, doszedł do wniosku, że brakuje mu piątej klepki. Od tego czasu nie został mu dany ani jeden podobny znak bożej łaski, mimo że teraz wciąż o niego błagał. Zawstydzony zaczął się potajemnie modlić. Nie wstydził się tego, że się modli, ale tego, że ktoś może to odkryć i wziąć go na

spytki. Modlił się także o Yossariana, aby pojawił się nagle niczym supermen z innego cudu - nie potrafił wyobrazić sobie w tej roli żadnej innej osoby - i wyratował go z tej niezrozumiałej kabały, w którą się tak beznadziejnie wkopał. Wyratował i pomógł wrócić do domu. Przez całe życie kapelan pragnął tylko jednego: cieszyć się ciepłem domowego ogniska. To nie była jego wina, że sikał ciężką wodą. Kiedy akurat nie podróżował, wyprowadzano go w różnych porach dnia na zewnątrz i kazano przez dwadzieścia, trzydzieści, a potem czterdzieści minut okrążać raźnym krokiem własny wagon. Z pewnej odległości obserwowali go uzbro-

jeni strażnicy i zawsze ktoś mu towarzyszył specjalista medyczny, naukowiec, agent wywiadu, oficer albo sam generał. Co jakiś czas zakładano mu opaskę na ramię, żeby zmierzyć puls i ciśnienie, oraz maskę na nos i usta, ze zbiorniczkiem na wydychane przez niego powietrze. Z tych prób wysiłkowych wnosił, że przez większość czasu znajduje się pod ziemią. Wewnątrz swojej kwatery mógł, zbliżywszy się do któregokolwiek z okien po obu stronach wagonu, zobaczyć, jeśli chciał, Paryż: widok Montmartre'u z wysokiego szczytu Łuku Triumfalnego względnie widok z Montmartre'u na Luwr, sam Łuk, wieżę Eiffla, wijącą się w dole Sekwanę i paryskie dachy. Jeśli wolał,

mógł też wyglądając przez okno zobaczyć z wielu różnych perspektyw hiszpańskie miasto Toledo, uniwersyteckie miasto Salamankę czy Alhambrę albo przenieść się pod Big Ben i Parlament czy pod St. Catherine's College w Oksfordzie. Obsługa znajdującej się przy każdym z okien konsoli nie nastręczała większych trudności. Każde stanowiło ekran video oferujący praktycznie nieograniczony wybór miejsc. Zastępczy widok Nowego Jorku rozciągał się z panoramicznego okna umieszczonego na najwyższym piętrze mieszkalnego wieżowca. Kapelan mógł poruszać się po mieście z równą łatwością jak po całym świecie. Parę dni po internowaniu dałby sobie rękę uciąć, że widzi Yossariana, wy-

siadającego z taksówki po drugiej stronie ulicy prowadzącej do Dworca Autobusowego Zarządu Portu, i o mało nie wykrzyknął jego nazwiska. W Waszyngtonie mógł wejść do środka budynku ASTPW i oglądać w wolnej chwili wystawy sklepowe w głównym hallu i na każdym z wypełnionych bajecznymi witrynami tarasów. Oświetlenie i barwy zmieniały się wszędzie z godziny na godzinę, żeby dostosować się do jego pory dnia. Po zapadnięciu zmroku najbardziej lubił oglądać kasyna Las Vegas i Los Angeles z Sunset Strip. Ze swych okien mógł zobaczyć prawie wszystko, co chciał, z wyjątkiem tego, co znajdowało się za nimi naprawdę. W Kenoshy, w stanie Wisconsin, oglądał

swoje miasto z werandy własnego domu, a także, co sprawiało mu nie mniejszą przyjemność, z wychodzącego na ogród tylnego patia, gdzie w pogodne księżycowe noce siadywał kiedyś z żoną na huśtawce, obserwował wspólnie z nią latające świetliki i przywołując smętne wspomnienia zastanawiał się, dokąd odeszły te wszystkie lata i jak szybko ginęło stulecie. Nie potrafił już tak jak kiedyś zajmować się ogrodem. Wciąż lubił pielić, ale szybko się męczył i często zniechęcały go bóle w nogach i krzyżu, które lekarz uznał za lumbago. Wyglądając pewnego razu przez okno pociągu ze swego domu, zobaczył po drugiej stronie ulicy sąsiada, który, o czym był

święcie przekonany, zmarł przed kilku laty, i przez chwilę nie wiedział, co o tym myśleć. Nie chciało, mu się wierzyć, że pod powierzchnią znajomego miasta, gdzie spędził prawie całe swoje życie, biegnie być może podziemna linia kolejowa, którą teraz wbrew swej woli podróżował. Do tego czasu każda rzecz i choć mało kto o tym wiedział, każda osoba zamieszkująca w sporym promieniu wokół domu kapelana w Kenoshy zostały zarejestrowane, sprawdzone, zbadane i przeszukane przy użyciu najbardziej czułych, niezawodnych i zaawansowanych instrumentów i technik: żywność, woda pitna ze studni i z wodociągów, powietrze, którym oddychano, ścieki oraz odpadki. Każda

porcja spuszczanej w ubikacjach wody była pobierana do analizy, podobnie jak wszystko, co wrzucano do domowych młynków na śmieci. Nie odkryto jednak na razie żadnych śladów skażenia, które choćby w przybliżeniu przypominałoby te zaobserwowane u kapelana. Nigdzie w Kenoshy nie znaleziono ani jednej cząsteczki tlenku deuteru, czyli ciężkiej wody. - Wszystko zaczęło się od problemów z oddawaniem moczu - powtórzył po raz kolejny kapelan Albert Taylor Tappman. - Ja też je miałem - przyznał z westchnieniem psychiatra. - Oczywiście nie takie jak ksiądz. W przeciwnym razie, jak przypuszczam, przechodziłbym tu kwa-

rantannę razem z księdzem. Naprawdę nie wie ksiądz, jak ksiądz to robi ani co zrobił, żeby to zapoczątkować? Zacinając się, kapelan ponownie oświadczył ze skruchą, że nie wie. Siedział z opartymi o uda pięściami i wydawało mu się, że ten doktor chyba mu wierzy. Domowy lekarz od razu zwietrzył coś niezwykłego i pobrał drugą próbkę. - Nie wiem, Albercie - powiedział. Wciąż wydaje mi się to jakieś dziwne. Jakby ciężkie. - Co to znaczy, Hektorze? - Nie jestem pewien, ale nie sądzę, żeby wolno ci było robić to, co robisz, bez zezwolenia rządu. Zobaczymy, co powiedzą w laboratorium.

Niewykluczone, że będą musieli o tym kogoś poinformować. Zanim kapelan się obejrzał, do jego domu wprowadzili się i zaczęli się w nim panoszyć rządowi agenci; potem pojawili się chemicy i fizycy, radiolodzy i urolodzy, endokrynolodzy i gastroenterolodzy. Został bezzwłocznie zbadany przez wszystkich możliwych specjalistów i ekologów. Wszyscy dokładali wszelkich starań, aby odkryć, skąd wziął się ten dodatkowy neutron wodoru, występujący w każdej wydalanej przez niego cząsteczce wody. Nie było go w jego pocie. Pot był czysty, podobnie jak wszystkie inne płyny w jego organizmie.

Potem zaczęły się przesłuchania, z początku uprzejme, potem obelżywe i pełne niezawoalowanych gróźb. Czy pił kiedyś płynny tlen? Z tego, co wiedział, nie. Och, z pewnością by to wiedział. Gdyby to zrobił, już by nie żył. - Więc dlaczego mnie o to pytacie? To było podchwytliwe pytanie, odpowiadali radośnie rechocząc. Wszyscy palili papierosy i mieli żółte palce. Płynny tlen? Nie wiedziałby nawet, skąd go wziąć. Musiałby to wiedzieć, żeby go wypić. Nie wiedział nawet, jak wygląda. W takim razie skąd wie, że go nie pił? To także umieścili w protokole. Było to kolejne podchwytliwe pytanie. - A ksiądz dał się podejść. To był dobry

strzał, Asie. Zgadza się, Twardzielu? - Ty to powiedziałeś, Chojraku. Było ich trzech i chcieli się koniecznie dowiedzieć, czy nie ma jakichś przyjaciół, żon albo dzieci w którymś z krajów byłego bloku wschodniego. Ciekawiło ich także, czy ktoś z jego bliskich nie pracuje w CIA. - Ja też nie mam nikogo w CIA - stwierdził psychiatra. - Gdybym miał, sam nie wiedziałbym, co powiedzieć na swoją obronę. Skonfiskowali z miejsca jego paszport i założyli podsłuch na telefon. Przejmowano jego pocztę i zamrożono konto w banku. Wyłamano zamek jego skrytki. Co najgorsze, zabrano mu numer

ubezpieczenia społecznego. - Koniec z wypłatami?! - zakrzyknął przerażony psychiatra. Pieniądze przychodziły nadal, ale numer ubezpieczenia społecznego został skreślony. Bez niego kapelan nie miał żadnej tożsamości. Psychiatra zrobił się popielaty i zadrżał. - Domyślam się, jak ksiądz się musi czuć - stwierdził ze współczuciem. Ja nie mógłbym żyć bez mojego numeru. I naprawdę nie może im ksiądz powiedzieć, jak to robi? Chemiofizycy i fizykochemicy wykluczyli ugryzienie owada. Ich opinię podtrzymali entomolodzy. Na początku wszyscy starali się być w

zasadzie mili i opiekuńczy i odnosili się do niego z szacunkiem. Lekarze traktowali go z sympatią, jako ciekawostkę i okazję do zrobienia doktoratu. Wkrótce jednak wszyscy oprócz psychiatry i generała zaczęli zdradzać coraz większe objawy napięcia i zniecierpliwienia. Rosnąca frustracja tłumiła tolerancję. Dawały o sobie znać emocje, a konsultacje przesycone były wrogością. Przodowali w tym zwłaszcza agenci wywiadu. Nie byli z FBI ani z CIA, ale z jakiejś innej, głębiej zakamuflowanej organizacji. Fakt, że nie potrafił ich oświecić, obrażał ich. Strofowali go za uporczywą odmowę udzielenia wyjaśnień, których udzielić nie potrafił. - Złośliwy drań z księdza - stwierdził

największy z napastliwych śledczych. - Mówią o tym zgodnie wszystkie raporty - dodał chudy i śniady, sprawiający wrażenie podleca, z ostro zakrzywionym nosem, brązowymi od nikotyny drobnymi nieregularnymi zębami, prawie niewidocznymi wargami i obłąkanymi oczyma, w których paliły się radosne iskierki. - Co się tyczy promieniowania, proszę księdza... - odezwał się pulchny, od którego czuć było stale kwaśny odór piwa i który uśmiechał się i puszczał do kapelana oko, choć wcale nie sprawiał wrażenia rozbawionego. Czy przyjął ksiądz kiedyś, jeszcze zanim go tu sprowadziliśmy... i chcemy znać prawdę, chłopaczku... jeśli masz zamiar

łgać, lepiej żebyś się w ogóle nie odzywał... czy przyjął ksiądz kiedyś jakąś dawkę nielegalnego promieniowania? - Skąd miałbym o tym wiedzieć, proszę pana? Co to jest nielegalne promieniowanie? - Promieniowanie, o którym ksiądz nie wie, a my wiemy. - W przeciwieństwie do czego? - W przeciwieństwie do promieniowania, o którym ksiądz nie wie, a my wiemy. - Pogubiłem się. Nie widzę żadnej różnicy. - Jest zawarta w odmiennym rozłożeniu akcentów. - A ksiądz tego nie zauważył! Dopisz to do naszej listy.

- Tym razem naprawdę go zażyłeś. Prosto z mańki. - Dosyć, Asie. Będziemy kontynuować jutro. - Jasne, generale. Ton, jakim As przemawiał do generała, graniczył z obrazą, i kapelan czuł, jak ogarnia go zakłopotanie. Oficerem sprawującym ogólny nadzór nad Projektem Winconsin był generał Leslie R. Groves, uczestnik wcześniejszego Projektu Manhattan, w ramach którego skonstruowano pierwszą bombę atomową w 1945 roku. Całe jego zachowanie wskazywało, że jest troskliwy, serdeczny i opiekuńczy, i kapelan czuł się w jego obecności zupełnie rozluźniony.

Dowiedział się od generała o argumentach, które sprawiły, że został w tak despotyczny sposób internowany i poddany bezustannej obserwacji, a także o tym, czym różni się rozszczepienie od fuzji, i o trzech stanach wodoru, w które jak się zdaje wdepnął, względnie one wdepnęły w niego. Po wodorze o liczbie atomowej jeden szedł deuter, który miał dodatkowy neutron w każdym atomie i łącząc się z tlenem tworzył ciężką wodę, następnie zaś tryt, radioaktywny gaz z dwoma dodatkowymi neutronami, którego używano do malowania świecących w ciemności tarcz przyrządów pomiarowych i zegarów - w tym także oryginalnych pornograficznych zegarów sypialnianych, które z dnia na

dzień podbiły erotyczną wyobraźnię narodu - oraz do zwiększania siły rażenia termonuklearnych urządzeń takich jak bomba wodorowa, zawierająca związek deuteru, deuterek litu. Najstarsze z tych bomb, zdetonowane w roku 1952, miały moc wybuchu tysiąc razy większą - tysiąc razy większą, podkreślił generał Groves - od bomb zrzuconych na Japonię. A skąd bierze się deuter? Z ciężkiej wody. A on jeszcze niedawno lał ją do kibla. - Co teraz z nią robicie? - Wysyłamy, żeby przerobiono ją na tryt - odparł generał Groves. Widzi ksiądz, czym ksiądz sikał? - Wystarczy, Asie. Mając u boku generała Grovesa, kape-

lan wyszedł kiedyś po schodkach ze swego pulmanowskiego apartamentu na pokryte płytami białego betonu małe boisko, położone na tyłach zwieńczonej krzyżem i pozbawionej okien kamiennej budowli, która przypominała stary włoski kościół. Na drewnianym słupie, pociągniętym ciemnym lakierem, który wydawał się całkiem świeży, zamontowana była tablica i obręcz do koszykówki, a obok namalowano matową zieloną farbą pola do gry w krążki. W samym środku, jakby czekając, by ktoś ją kopnął, leżała futbolowa piłka, pozszywana z białych i czarnych kawałków, które nadawały jej wygląd wielkiego modelu cząsteczki. W rogu stał opalony na brąz sprzedawca, pilnując stojaka z

pocztówkami, gazetami i marynarskimi czapeczkami w kolorze oceanicznego błękitu, z białą lamówką i białym napisem „Venezia”, i kapelan zastanawiał się na głos, czy nie znaleźli się przypadkiem w Wenecji. Generał oznajmił, że nie, ale że miło jest dla odmiany tak myśleć. Mimo złudzenia nieba i świeżego powietrza wciąż znajdowali się wewnątrz, w podziemiach. Kapelan nie chciał zagrać w koszykówkę ani w krążki, nie chciał kopnąć piłki ani dostać pamiątki. Chodzili obaj wokół wagonu przez czterdzieści minut w miarę energicznym krokiem, który narzucał generał. Innym razem, kiedy wysiedli obok niewielkiego wąskiego przejścia, biegnącego

prostopadle pod ich torami, kapelan usłyszał stłumione wybuchy prochu strzelniczego, które przypominały małe fajerwerki i dochodziły z jakiejś wydrążonej przestrzeni gdzieś w głębi. Nie miał ochoty spróbować szczęścia i wygrać pluszowego misia. Nie chciał rzucać monet w nadziei, że wygra orzech kokosowy. Dobiegała go stamtąd również muzyka karuzeli, a potem zgrzyt sunących na zmianę w górę i w dół stalowych kół i łoskot wagoników diabelskiej kolejki. Kapelan nie odwiedził nigdy Coney Island, nie słyszał o wesołym miasteczku Steeplechase George'a C. Tilyou i nie miał ochoty go teraz zwiedzać. Nie pragnął spotkać się osobiście z panem Tilyou ani przejechać się na jego olśniewa-

jącej karuzeli. Generał Groves wzruszył ramionami. - Wydaje się ksiądz pogrążony w apatii - stwierdził z pewną dozą współczucia. Nic nie wydaje się księdza interesować: ani telewizyjne komedie, ani wiadomości, ani nawet informacje sportowe. - Wiem. - Mnie też nic nie interesuje - wyznał psychiatra. Pierwszą paczkę żywnościową od Mila Minderbindera dostarczono kapelanowi podczas trzeciej podróży do Kenoshy. Paczki przychodziły potem raz w tygodniu, zawsze tego samego dnia. Napis na dołączonej karteczce nigdy się nie zmieniał:

TO, CO JEST DOBRE DLA MILA MINDERBINDERA, JEST DOBRE DLA KRAJU. Nie zmieniała się również zawartość przesyłki. Elegancko wkładane na wiórowej podściółce leżały zawsze: nowa zapalniczka Zippo, paczka sterylnych wacików z czystej egipskiej bawełny, ważąca funt bombonierka nadziewanych egipską bawełną wyborowych czekoladek M i M, tuzin jaj z Malty i butelka szkockiej whisky od gorzelnika na Sycylii, wszystko made in Japan, oraz pochodzące również z Dalekiego Wschodu niewielkie ilości wieprzowiny z Nowego Jorku, szynki z Syjamu i mandarynek z Nowego Orleanu. Kapelan zgodził się z propozycją gene-

rała Grovesa, aby przekazywać paczki nadal nie mającym gdzie mieszkać ludziom na górze. Po raz pierwszy wyraził przy tym zdziwienie. - To w Kenoshy są teraz bezdomni? - Nie jesteśmy teraz w Kenoshy - odpowiedział generał Groves i podszedł do okna, żeby wcisnąć guzik zmieniający lokalizację. Znajdowali się ponownie w Nowym Jorku. Na pierwszym planie widać było stojących wzdłuż chodnika przed głównym wejściem na Dworzec Autobusowy Zarządu Portu ulicznych pucybutów i wózki sprzedawców szybkich dań, z paleniskami, w których dymił węgiel drzewny, a dalej za budynkiem dworca dwa ja-

łowe architektonicznie wieżowce World Trade Center, prawdopodobnie nadal dwa najwyższe biurowce we wszechświecie. Innym razem, będąc święcie przekonany, że znajdują się w ASTPW w Waszyngtonie, kapelan odkrył przez niedopatrzenie, że stoją gdzieś pod dworcem autobusowym, czekając na zmianę lokomotywy i wagonów laboratoryjnych. Przez swoje okno był nawet w stanie oglądać centrum łącznościowe dworca, a także podłączyć się do zamontowanych tam monitorów i obserwować przyjeżdżające i wyjeżdżające autobusy, walące tędy w ciągu dnia tłumy, przebranych za handlarzy narkotyków policjantów w cywilu i przebranych za policjantów w cywilu handlarzy narko-

tyków oraz prostytutki, narkomanów, młodocianych uciekinierów, plugawe i apatyczne akty kopulacji i inne nikczemne przejawy życia społecznego, które toczyło się na ewakuacyjnej klatce schodowej. Mógł zajrzeć do łazienek i podglądać sikających i robiących pranie ludzi, a jeśli miał ochotę, obserwować odbywające się w kabinach wstrzykiwanie narkotyków, seks oralny i defekacje. Ale on nie miał na to ochoty. Jego telewizory w znakomity sposób odbierały nadawane na trzystu dwudziestu dwóch kanałach programy, stwierdził jednak, że kiedy nie ogląda ich razem z żoną, nie daje mu to żadnej radości. Telewizja nie bawiła ich zbytnio, już kiedy byli razem, ale wtedy mogli przy-

najmniej utkwić oczy w tym samym punkcie, zastanawiając się nad czymś, co dałoby im temat do rozmowy i być może wyrwało z letargu. Takie były uroki podeszłego wieku. A przecież skończyli zaledwie siedemdziesiąt dwa lata. Innym razem w Nowym Jorku, spoglądając przez okno na Metropolitan Museum of Art, w chwili gdy kończyło się zebranie KDPDKMMA, kapelan dałby sobie ponownie uciąć rękę, że widzi Yossariana wychodzącego z muzeum razem ze starszą kobietą w modnej sukni i wyższym od nich dwojga mężczyzną. I znowu chciał go zawołać, ujrzał bowiem obserwującego całą trójkę i ruszającego w ślad za nią rudego mężczyznę z zielonym plecakiem, a

potem śledzących ich dwu innych facetów o jaśniejszych pomarańczowych włosach i jeszcze jednego typka, który niewątpliwie śledził wszystkich pozostałych. Nie wierzył własnym oczom. Miał wrażenie, że już to gdzieś kiedyś widział, jak wtedy, gdy ukazał mu się człowiek na drzewie. - A co to za inny hałas, który wciąż słyszę? - zapytał w końcu generała Grovesa, kiedy pociąg ponownie ruszył w drogę i wyjechał z miasta. - Ma ksiądz na myśli wodę? Szum rzeki albo strumienia? - Często go słyszę. Może nawet bez przerwy. - Nie mogę powiedzieć. - Nie wie pan?

- Mam rozkaz mówić księdzu wszystko, co wiem. Ale ta rzecz znajduje się poza moją jurysdykcją. Jest bardziej tajna i niżej położona. Na podstawie wskazań sonaru wiemy, że jest to dość wąski wolno płynący ciek wodny i że poruszają się po nim małe łódki bez silnika, być może wiosłowe, podążając zawsze w jednym kierunku. Słychać także muzykę. Jej fragmenty zostały zidentyfikowane jako preludium i marsz weselny z trzeciego aktu Lohengrina. - Z jakiegoś głębszego miejsca przebijał się przez tę melodię nie związany z nią chór pogrążonych w rozpaczy dzieci, którego rządowi muzykolodzy nie zdołali jeszcze rozpoznać. Poproszeni o konsulta-

cję Niemcy również pogrążyli się w rozpaczy, poruszeni faktem istnienia skomplikowanego muzycznie oratorium, o którym nie mieli dotychczas pojęcia. - Ciek wodny zaznaczony jest w moich papierach jako Rzeka Ren. To wszystko, co wiem - dodał generał. - Ren? - zdziwił się kapelan. - Nie Ren, ale Rzeka Ren. Nie jesteśmy teraz w Niemczech. Znajdowali się z powrotem w Waszyngtonie. Nie było powodu wątpić w słowa generała Grovesa, który postawił sobie za punkt honoru uczestniczenie we wszystkich sesjach z udziałem Asa, Twardziela i Chojraka. Kapelan rozumiał, że nawet

przyjaźń generała może być wyłącznie zagrywką taktyczną w ramach szerszej strategii, ustalonej w porozumieniu z trzema agentami, których bał się najbardziej. Wiedział, że nie ma sposobu, żeby się czegoś dowiedzieć. Nawet tego, że nie ma sposobu, by się czegoś dowiedzieć. - Często mam podobne uczucie - przytaknął generał, kiedy kapelan dał wyraz nurtującym go smutkom. - Ja też - dodał psychiatra. Czy pełen współczucia psychiatra także go oszukiwał? - Nie macie prawa mi tego robić - zaprotestował znalazłszy się ponownie sam na sam z generałem Grovesem. - Sądzę, że wiem przynajmniej tyle.

- Obawiam się, że ksiądz jest w błędzie odparł generał. - Przekona się ksiądz, że mamy prawo zrobić z nim wszystko, przed czym nie może nas ksiądz powstrzymać. W tym przypadku nasze postępowanie jest zgodne zarówno z prawem, jak i z powszechnym zwyczajem. Był ksiądz regularnym rezerwistą i po prostu powołano księdza z powrotem do służby. - Ależ ja zostałem skreślony z listy rezerwistów - odparł z triumfem kapelan. Mam pismo, które to poświadcza. - Nie sądzę, żeby je ksiądz jeszcze miał. My w każdym razie nie mamy w archiwach jego kopii. - Owszem, macie - oświadczył poiryto-

wany kapelan. - Możecie je znaleźć w moich aktach, na mocy ustawy o wolności informacji. Widziałem je na własne oczy. - Jeśli zajrzy tam ksiądz ponownie, zobaczy ksiądz, że ta informacja została zaczerniona. Nie jest ksiądz tak zupełnie bez winy. - O co się mnie oskarża? - O przestępstwa, o których agenci wywiadu nic jeszcze nie wiedzą. Dlaczego ksiądz nie chce się do nich przyznać? - Jak mogę się przyznać, skoro oni nie mówią mi, do czego? - Jak mogą powiedzieć, skoro sami tego nie wiedzą? Na początek - kontynuował generał Groves bardziej pouczającym to-

nem - mamy tę historię z ciężką wodą, którą produkuje ksiądz jakby naturalnie i nie mówi, jak. - Bo sam tego nie wiem - zaprotestował kapelan. - To nie ja jestem tym, który księdzu nie wierzy. Następnie mamy te konszachty z facetem o nazwisku Yossarian, John Yossarian. Wkrótce potem, jak się o wszystkim dowiedzieliśmy, złożył mu ksiądz tajemniczą wizytę w Nowym Jorku. To jedna z przyczyn, dla których księdza zgarnęli. - Nie ma w tym żadnej tajemnicy. Poszedłem do niego, kiedy to się zaczęło. Leżał w szpitalu. - Co mu dolegało?

- Nic. Nie był chory. - A jednak leżał w szpitalu? Spróbuj sobie uświadomić, Albercie, jak brzmi większość twoich wyjaśnień. Facet leżał w szpitalu w tym samym czasie, kiedy przebywał tam chory na raka gardła belgijski agent. Agent jest z Brukseli, Bruksela jest stolicą Wspólnoty Europejskiej. Czy to także zbieg okoliczności? Ma raka gardła, ale ani nie wraca do zdrowia, ani nie umiera. Jakim cudem? W dodatku są jeszcze szyfrowane komunikaty, przekazywane na jego temat twemu przyjacielowi Yossarianowi. Przesyła je cztery albo pięć razy dziennie kobieta, która udaje, że lubi po prostu rozmawiać z nim przez telefon. Nigdy jeszcze nie spotkałem podobnej ko-

biety, a ty? Teraz znowu nawalają mu nerki, stwierdziła wczoraj. Dlaczego to jemu nawalają nerki, a nie tobie? Przecież to ty produkujesz ciężką wodę. Nie mam pojęcia. Nie znam się na tych rzeczach bardziej niż na preludium do trzeciego aktu Lohengrina i chórze pogrążonych w rozpaczy dzieci. Powtarzam po prostu pytania, które zadają inni. Istnieje nawet głębokie podejrzenie, że Belg jest agentem CIA. Niektórzy wierzą, że ty też nim jesteś. - Nie jestem! Przysięgam, że nigdy nie miałem nic wspólnego z CIA! - To nie mnie musisz przekonać. Te wiadomości wydostają się poza obręb szpitala za pośrednictwem pielęgniarki Yossariana.

- Pielęgniarki? - zawołał kapelan. - To znaczy, że Yossarian jest chory? - Jest zdrów jak ryba, Albercie. Znajduje się w lepszej formie niż ty lub ja. - Więc do czego potrzebna mu pielęgniarka? - Do uciech cielesnych. Uprawiają obecnie w ten czy inny sposób stosunki płciowe cztery do pięciu razy w tygodniu... generał zerknął skrupulatnie, żeby zyskać absolutną pewność, na leżący na jego kolanach diagram - w jego biurze oraz w jego i w jej mieszkaniu, często na podłodze w kuchni przy puszczonej wodzie albo w jednym z innych pokojów pod klimatyzatorem. Z diagramu wynika jednak, że ostatnio częstotliwość kontaktów intym-

nych ostro się obniża. Być może kończy się już miesiąc miodowy. Z tego, co czytam w raporcie Gaffneya, Yossarian nie przysyła już jej co chwila czerwonych róż z długimi łodygami ani nie opowiada tyle o wykwintnej bieliźnie. Kapelan skręcał się pod ciężarem tych osobistych detali. - Proszę... - Staram się tylko, żebyś był na bieżąco. - Generał obrócił kolejną kartkę. - Poza tym jest jeszcze to tajne porozumienie, które zawarłeś z panem Milem Minderbinderem i o którym nie uznałeś za stosowne wspomnieć. - Z Milem Minderbinderem? - Kapelan nie wierzył własnym uszom. - Znam go

oczywiście. Przysyła mi te paczki. Nie wiem dlaczego. Byłem z nim razem w wojsku, ale od prawie pięćdziesięciu lat w ogóle się z nim nie widziałem ani nie rozmawiałem. - Niech ksiądz da spokój. - Teraz generał udał, że przygląda mu się z przesadnym rozczarowaniem. - Milo Minderbinder rości sobie do ciebie prawo własności, Albercie. Opatentował cię i zarejestrował znak firmowy na twój gatunek ciężkiej wody, znak, na którym widnieje aureola. Zaoferował cię rządowi razem z kontraktem na wojskowy samolot, o którego zawarcie się stara, i otrzymuje co tydzień bardzo, bardzo pokaźną sumkę za każdy litr ciężkiej wody, który z ciebie ściągamy.

Tak cię to dziwi? - Nigdy o tym nie słyszałem! - On nie ma prawa robić tego na własną rękę, Albercie. - Teraz jestem pewien, że cię mam, Leslie. - Na ustach kapelana omal nie pojawił się uśmiech. - Przed chwilą twierdziłeś, że ludzie mają prawo robić wszystko, przed czym nie możemy ich powstrzymać. - To prawda, Albercie. Ale praktycznie rzecz biorąc jest to argument, którego możemy użyć tylko my, nie ty. Możemy to przeanalizować ponownie na cotygodniowej odprawie jutro po południu. Na cotygodniowej odprawie, która odbywała się w każdy piątek, generał pierwszy zwietrzył, co się święci.

- Kto pierdnął? - zapytał. - Tak, co to za smród? - Znam go - oświadczył chemiofizyk, który pełnił dyżur tego tygodnia. To tryt. - Tryt? W pomieszczeniu piszczały liczniki Geigera. Kapelan spuścił oczy. Dokonała się właśnie przerażająca transformacja. W jego gazach był tryt. - To zmienia warunki gry, proszę księdza - zganił go surowo generał. Trzeba będzie powtórzyć wszystkie testy i procedury i przeprowadzić nowe. I natychmiast sprawdźcie wszystkich w grupach kontrolnych. W gazach żadnego z członków grup

kontrolnych nie było niczego oprócz normalnego metanu i siarczku wodoru. - Jest mi naprawdę bardzo przykro, że muszę to powiedzieć - oznajmił ponuro generał - ale od tej pory, proszę księdza, nie ma mowy o puszczaniu wiatrów cichaczem. - Ani o sikaniu pod ścianą... - Czy nie wydaje się wam dziwne - zagadnął filozoficznie generał Groves tydzień później, podczas zaimprowizowanej burzy mózgów - że to właśnie sługa Boży wytwarza we własnym wnętrzu termonuklearną energię, która jest w stanie zniszczyć życie na tej planecie? - Nie, oczywiście, że nie. - Dlaczego miałoby się to wydawać

dziwne? - Oszalałeś? - Co się z tobą dzieje? - Któż inny miałby ją w sobie wytwarzać? - Ci faceci napastują przecież ministrantów, no nie? - Czy siła, która stworzyła świat, nie powinna być tą, która położy mu kres? - Jeszcze dziwniejsze byłoby - powiedział generał, wziąwszy pod uwagę zdanie swoich przedmówców - gdyby sprawił to ktoś inny. 21. Lew Najbardziej nie lubię tego uczucia mgłości. Potrafię od razu wyczuć różnicę. Jeśli

mam wrażenie, że to nic takiego, znika. Jeśli czuję, że to jednak coś, remisja kończy się i następuje nawrót choroby. Wiem, że będę się wkrótce drapał w różnych miejscach, pocił w nocy i gorączkował. Potrafię pierwszy poznać, że tracę na wadze. Czuję, jak robi się luźna moja ślubna obrączka. Lubię wypić codziennie przed kolacją parę drinków, starego koktajlu dla smarkaczy, z którego tak się obecnie wyśmiewają: whisky Carstairs z coca-colą, Jeśli po wypiciu alkoholu boli mnie szyja i ramiona, a teraz również brzuch, wiem, że pora zadzwonić do lekarza i modlić się, żeby nie trzeba było jechać znowu do miasta, do gabinetu albo do kliniki Teemera, na kolejną sesję z jednym z jego

strzelców wyborowych z radioterapii. Zawsze mówię Claire, kiedy czuję, że coś się szykuje. Staram się nie straszyć jej bez powodu. Zgaga to nic strasznego. Dostaję jej, kiedy za dużo jem. Mgłości, których mam już dosyć, zaczynają się razem z chorobą i trwają podczas kuracji. Nie sposób się pomylić. Kiedy o nich pomyślę, przypominam sobie swoją matkę i jej zielone jabłka. W mojej pamięci mają ten sam smak, jaki czuję, kiedy jest mi niedobrze. Kiedyś, kiedy jeszcze jako dziecko miałem ropień w uchu i przeciął mi go w domu specjalista, który przyjechał razem z doktorem Abe'em Levinem, matka oświadczyła nam, mnie, lekarzom i wszystkim w pobliżu, że musiałem znowu jeść jej zielone jabłka,

ponieważ takich rzeczy dostaje się od jedzenia zielonych jabłek. Kiedy pomyślę o staruszce, nie potrafię powstrzymać uśmiechu. Była słodka, nawet pod sam koniec, kiedy nie zawsze wiedziała, co się wokół niej dzieje. Pamiętała moje imię. Z tymi swoimi załzawionymi oczyma miała kłopoty z rozpoznaniem innych, nawet ojca, ale nie mnie. - Louie - wołała mnie cicho. - Bojczyk. Lou-alla. Cim aher to der momma. Teraz niedobrze mi się już robi od tych mgłości. Sammy ma nielichą uciechę słysząc, jak to mówię, w związku z czym pamiętam, żeby powtórzyć to za każdym razem, kiedy go widzę, po prostu żeby się pośmiał, u

nas w domu albo poza domem, kiedy przyjeżdżamy do miasta, żeby gdzieś wyjść. Wypuszczamy się co jakiś czas wieczorem do śródmieścia, żeby udowodnić, że wciąż nas jeszcze na to stać. Nie znamy tutaj teraz nikogo oprócz Sammy'ego i jednej z moich córek. Idę z Claire do teatru i staram się z całych sił nie zasnąć, udając, że ciekawi mnie to, co dzieje się na scenie. Albo popijam z Sammym, podczas gdy ona zwiedza muzea i galerie sztuki, sama lub z moją córką Lindą. Sammy przyprowadza czasami sympatyczną kobietę o miłym charakterze, ale nietrudno spostrzec, że nic się między nimi nie kroi. Co kilka tygodni dzwoni z Kalifornii Winkler. Pyta, co u nas słychać, mówi, kto z na-

szych znajomych zmarł u niego ostatnio, i zasięga najświeższych informacji o ludziach, z którymi wciąż utrzymujemy tutaj kontakty. Handluje teraz podobno butami, prawdziwymi skórzanymi butami, sprzedając je należącym do wielkich sieci domom towarowym z własnym działem obuwniczym, i dzięki uzyskanej w ten sposób gotówce jest w stanie przetrwać jakoś martwy sezon ze swoją wytwórnią czekoladowych jaj i wielkanocnych zajączków. Zajmuje się czymś jeszcze, o czym nie chcę wiedzieć, a co ma związek z nadwyżkami mrożonek, przeważnie mięsnych. Sammy również traktuje z przymrużeniem oka wszystkie interesy Cudownego Marviego. Odkąd mieszka sa-

motnie w tym swoim nowym wysokościowcu, nie wydaje się mieć zbyt dużo radości z życia. Nadal nie bardzo ma się czym zająć poza zbieraniem pieniędzy na fundusz walki z rakiem. Twierdzi, że dostaje porządną emeryturę ze swojego magazynu „Time” i ma odłożone pieniądze, więc nie jest to w końcu wielki problem. Podsuwam mu różne pomysły, ale on nie reaguje. - Skocz do Las Vegas i zabaw się z dziwkami. Claire nawet się to spodobało. Wciąż szaleję na jej punkcie. Jej piersi są wciąż duże i od czasu, kiedy kazała je ponownie skorygować, wyglądają zupełnie jak nowe.

Mógłby też skoczyć na Bermudy albo Karaiby, znaleźć tam miłą sekretarkę na wakacjach i traktować ją jak księżniczkę. Albo do Boca Raton i poderwać tam jakąś szykowną wdówkę w średnim wieku lub rozwódkę po pięćdziesiątce, która bardzo chce wyjść znowu za mąż. - Naprawdę powinieneś pomyśleć o powtórnym ożenku, Sammy. Nie należysz do tych, którzy potrafią samotnie żyć. - Przyzwyczaiłem się. - Jesteś już za stary - mówi mu Claire. Nie potrafisz przecież nic ugotować, prawda? Zapominamy, że zanim przełamane zostaną pierwsze lody, Sammy jest wciąż nieśmiały w stosunku do kobiet i nie wie,

jak poderwać dziewczynę. Mówię mu, że kiedy poczuję się lepiej, wybiorę się z nim razem i pomogę znaleźć taką, która przypadłaby nam wszystkim do gustu. - Ja też pójdę - mówi Claire, która zawsze gotowa jest się gdzieś wypuścić. Mogę ją wysondować i zobaczyć, czy ma po kolei w głowie. - Sammy - naciskam go - weź dupę w troki i wybierz się w podróż dookoła świata. Nie jesteśmy już dziećmi, ty i ja, i może nam nie starczyć czasu, żeby zacząć robić rzeczy, które zawsze chcieliśmy robić. Nie chciałbyś pojechać znowu do Australii i odwiedzić tego twojego znajomego? Po przeniesieniu do działu międzynarodowego Time Incorporated Sammy po-

dróżował po całym świecie i wciąż zna wiele osób w różnych krajach. Czasami myślę, że ja również, kiedy tylko przybiorę na wadze, chciałbym się wybrać w podróż dookoła świata, sprawiłoby to bowiem przyjemność Claire. Ostatnio cieszę się widząc, jak nam wszystkim spełniają się różne marzenia. Może to kwestia wieku, a także Hodgkina, ale czuję się lepiej wiedząc, że odchodząc zostawiam ich dobrze zabezpieczonych. Przynajmniej na początku. Teraz, kiedy Michael został głównym księgowym w firmie, która mu odpowiada, wszyscy wydają się dobrze ustawieni. Claire wciąż ma ładną buzię i figurę, dzięki wycieczkom na farmy zdrowia, a także

pociąganym potajemnie drinkom i słodyczom, którymi co jakiś czas się krzepi. Nie licząc całej reszty, mam również przepisaną na jej nazwisko działkę budowlaną w St. Maarten, nad samym morzem, a także inny kawałek ziemi w Kalifornii, o którym nic jeszcze nie wie, mimo że również kupiony jest na nią. Mam kilka skrytek depozytowych, a w nich rzeczy, z którymi nie nauczyła się jeszcze obchodzić. Żałuję, że nie jest lepsza w rachunkach, ale teraz może jej w tym pomóc Michael, a i Andy w Arizonie ma łeb nie od parady. Michael wydaje się znać swój fach. Zna się również na rzeczach, których nauczył się ode mnie i których - wiem to na pewno - nie uczą na kursach dla księgowych.

Mojemu adwokatowi i innym pracownikom ufam tak długo, dopóki tu jestem i mogę się upewnić, że wiedzą, czego od nich wymagam, i przypilnować, czy robią to tak jak trzeba. Później nie dałbym za nich głowy. Robią się leniwi. Emil Adler też rozleniwił się na starość i najchętniej posyłałby wszystkich do lekarza specjalisty. Dzieci zrezygnowały z niego i wszystkie mają teraz innych lekarzy. Powtarzam Claire, żeby traktowała adwokatów ostrzej ode mnie, żeby starała się być niezależna. - Wprowadź kogo tylko chcesz i kiedy chcesz. Od dzisiaj możesz zarządzać firmą w moim imieniu. Ale nie pozwól im choć przez sekundę sobą dyrygować. Nie jesteśmy im nic winni. Gdybyśmy

byli, na pewno wystawiliby nam natychmiast rachunek. Nikt z mojej rodziny nie uprawia hazardu, nie gra nawet na giełdzie. I tylko Andy ma gust do ekstrawaganckich rzeczy, ale ożenił się dobrze, z przystojną dziewczyną o miłym charakterze, i wydaje się nieźle ustawiony, jako wspólnik swego teścia w kilku nie najgorzej prosperujących salonach samochodowych w Tempe i Scottsdale w Arizonie. W przeciwieństwie do jego żony nigdy nie będzie go stać na rozwód, co być może wyjdzie mu na dobre. Mam część jego udziału, ale już go na niego przepisałem. Susan ma dzieci przy sobie i wyszła za dobrze wychowanego stolarza, któremu pomogłem się wkręcić

do branży budowlanej. Jak na razie tu także wszystko układa się jak najlepiej. Linda ma zapewniony do końca życia etat nauczycielki, z długimi wakacjami i przyzwoitą emeryturą. Wie, jak przyciągać uwagę mężczyzn, i wkrótce powinna wyjść znowu za mąż. Żałuję czasami, że Michael nie jest bardziej podobny do mnie, nie jest śmielszy, nie ma większej siły charakteru i nie wygłasza częściej i głośniej swojego zdania, ale to być może moja robota. Claire nie ma co do tego wątpliwości. - Co jeszcze, Lew? - mówi, kiedy pytam. - Niełatwo cię naśladować. - Wcale bym się nie cieszył, gdybym wiedział, że łatwo.

Claire buntuje się, gdy próbuję porozmawiać o moich planach majątkowych, i nigdy nie chce mnie dłużej słuchać. - Wcześniej albo później... - mówię jej. - Więc raczej później. Zmień temat. - Mnie też nie sprawia to przyjemności. W porządku, zmieniam temat. Jaki zysk przyniesie ci rocznie sto tysięcy inwestycji na osiem procent? - Nie starczy w każdym razie na nowy dom, który chcę kupić! Lew, na miłość boską, czy ty dasz sobie kiedyś z tym spokój? Lepiej się czegoś napij. Zrobię ci drinka. Wierzy teraz Teemerowi bardziej niż ja i bardziej niż on sam sobie wierzy. Dennis Teemer przeniósł się na oddział dla czub-

ków we własnym szpitalu, żeby, jak mi powiedział, poddać się kuracji, ale nadal przyjmuje w tych samych godzinach i prowadzi normalną szpitalną praktykę. Wygląda mi to na wariactwo. Więc może facet rzeczywiście wie, co robi, stwierdził żartem Sammy. Teraz, kiedy Emil nie może mi pomóc w miejscowym szpitalu, co najmniej raz w tygodniu jeżdżę do miasta, do Teemera, żeby mnie ponownie zaMOPPował zastrzykami powodującymi mgłości, których tak nienawidzę. MOPP jest nazwą mikstury, którą podają mi teraz podczas chemioterapii i Teemer pozwala mi sądzić, że ja pierwszy wymyśliłem to powiedzenie i nie słyszał go przedtem od nikogo.

Nienawidzę już do niego wracać. Jestem przerażony i znużony. Muszę jednak to robić, powtarza mi Emil, i ja wiem o tym także. Wydaje mi się, że zaczynam również nienawidzić Teemera, nie aż tak jednak, żeby złamać mu kark. To on stał się chorobą. W jego poczekalni panuje zawsze podły nastrój. Kiedy nie przywozi mnie Claire, jeżdżę tam i wracam perłowoszarą limuzyną z biura wynajmu, z tym samym szoferem, Frankiem z Wenecji, i jazda z nim także staje się udręką. Żeby z miejsca, gdzie mieści się gabinet Teemera, dostać się na północ, do jego kliniki, albo z powrotem do domu, trzeba minąć dom pogrzebowy na skrzyżowaniu, i to też wcale mnie już nie bawi. Prawie zawsze

czeka tam na zewnątrz przynajmniej jeden z pracowników, zbyt wymuskany, żeby sprawiał wrażenie normalnego, a także facet z plecakiem i laską, który musi tam pracować, ale wygląda jak turysta na wycieczce. Obaj mierzą wzrokiem pasażerów każdego samochodu, który zwalnia przed skrzyżowaniem. Mnie również. Boję się powrotów do kliniki Teemera, nigdy jednak tego nie okazuję. Teraz, kiedy nie żyje Glenda Sammy'ego, a Winkler ze swoją żoną mieszka w Kalifornii, Claire musi zatrzymywać się w hotelu, sama albo z jedną z naszych córek, i nie jest to dla niej zbyt zabawne. To właśnie te mgłości w końcu mnie wykończą. Pamiętam dokładnie, co wtedy czuję, i od

tego też robi mi się niedobrze. Jestem cholernie zmęczony, zmęczony, jak się domyślam, wiekiem i chorobą, i teraz naprawdę chce mi się na to wszystko rzygać! Martwię się, że nadejdzie chwila, kiedy pojadę do szpitala i nie będę mógł z niego wyjść o własnych siłach. Nikt nie musi mi mówić, że żyłem dłużej, niż ktokolwiek z nas sądził, że pożyję. I nikt tego nie mówi. Gdyby spróbował, myślę, że skoczyłbym mu do gardła niczym Lew Rabinowitz z dawnej Coney Island, i naprawdę skręcił mu kark. Teemer uważa, że chcę pobić jakiś rekord. Odpowiadam, że to on ma taki zamiar. Ostatnim razem, kiedy u niego byłem, sprowadził faceta od kości, który obejrzał na to-

mografie moją nogę i stwierdził, że jest w porządku. Zaczynają skłaniać się do przekonania, że to wirus. Mnie to pasuje. Teemerowi jest wszystko jedno, bo i tak nie zmieni metody leczenia, ale mnie pociesza myśl, że nikt nie odziedziczy po mnie tego świństwa. Moje dzieci doznają symptomów razem ze mną. Poznaję to po ich twarzach, kiedy ze mną rozmawiają. Wyglądają, jakby chciało im się rzygać. I chcą lecieć do doktora za każdym razem, kiedy zrobi im się niedobrze albo obudzą się ze sztywnym karkiem. Nie jestem najnieszczęśliwszym facetem pod słońcem, ale nie sądzę, żeby robiło to teraz większą różnicę. Nie jestem już młody. Muszę o tym pa-

miętać, ale zapominam, ponieważ między nawrotami czuję się tak dobrze jak nigdy dotąd i potrafię znaleźć więcej rzeczy, które mnie bawią, niż sporo moich znajomych. Ale teraz, kiedy Marty Kapp zmarł na polu golfowym w New Jersey, a potem również na zawał serca przekręcił się Stanley Levy, kiedy David Goodman o mało nie pożegnał się z tym światem w wieku zaledwie trzydziestu ośmiu lat, Betty Abrams zmarła na raka w Los Angeles, a Lilla Gross tutaj, kiedy Mario Puzo i Casey Lee mają potrójny bypass, a Joey Heller nabawił się paraliżu na tle tego pieprzonego zespołu Guillaina-Barre'a, o którym nikt nigdy nie słyszał, i zastanawia się, jak bardzo osłabną z wiekiem jego i tak już

osłabione mięśnie, zaczynam przyzwyczajać się do myśli, że kończy się również czas Lewisa Rabinowitza: że znalazłem się w wieku, w którym nawet zdrowi ludzie zapadają na różne choroby i wyciągają kopyta, i że ja też nie będę żył wiecznie. Podczas naszych karaibskich wakacji na Martynice i Gwadelupie polubiłem francuskie wina i sery, i Claire nie zauważyła, że zaczynam ostatnio otwierać lepsze butelki. Opróżniam moją piwniczkę. Trudniej mi dzisiaj skołować więcej forsy i być może to kolejna oznaka tego, że się starzeję. Kiedy gdzieś jedziemy, zabieramy zawsze oboje coraz więcej flakoników z różnymi lekarstwami. Łatwo było spostrzec, że moja osobista instalacja prze-

stanie po prostu kiedyś działać jak należy i że wcześniej czy później przyplączą się różne choróbska. Moje już się przyplątało. Dawno temu nigdy nie czułem, że zostało mi mało czasu, nawet w wojsku, podczas walk w Europie. Wiedziałem, że grozi mi niebezpieczeństwo, widziałem to jak na dłoni, ale nigdy nie wierzyłem, że coś może mi się przytrafić. Kiedy w ramach uzupełnień przybyłem w sierpniu do francuskiego miasta o nazwie Falaise, po wielkiej bitwie, jaka tam się rozegrała, zobaczyłem dosyć gnijących w stosach martwych Niemców, żeby starczyło mi na całe życie. Ale zanim wróciłem do cywila, zdążyłem zobaczyć dziesiątki innych. Widziałem martwych Amerykanów. Widzia-

łem Eisenhowera, który dokonywał przeglądu pola zwycięskiej bitwy, i miałem wrażenie, że jemu też robi się niedobrze. W miasteczku o nazwie Grosshau przy niemieckiej granicy, niedaleko innego miasteczka o nazwie Hurtgen, stałem tuż obok Hammera, który twierdził, że Niemcy wycofali się i teren jest czysty, i wtedy właśnie snajper trafił go w tył głowy. Informując mnie, że nic nam nie grozi, padł w moje ramiona i osunął się na śnieg. Fakt, że przydarzyło się to jemu, a nie mnie, wcale mnie nie zdziwił. Uważałem za oczywiste, że zawsze będzie dopisywać mi szczęście. Okazało się, że miałem rację. Dopisało mi nawet w obozie jenieckim, gdzie również się nie bałem. Kiedy dotar-

liśmy tam w końcu po upiornej podróży pociągiem i stanęliśmy w kolejce do rejestracji, zobaczyłem ubranego w czysty mundur chudego oficera o lodowatym spojrzeniu. Facet wpatrywał się w innego żydowskiego jeńca o nazwisku Siegel w sposób, który wcale mi się nie spodobał, i nawet się nad tym nie zastanawiając uznałem, że muszę się odezwać, muszę coś z tym zrobić. Byłem brudny jak cała reszta, zawszony, śmiertelnie zmęczony i śmierdziałem biegunką, ale podszedłem do oficera, zrobiłem nieśmiałą minę i uśmiechając się bardzo uprzejmie zapytałem: - Bist du auch Jude? Opadła mu szczęka i spojrzał na mnie, jakbym postradał zmysły. Nigdy nie wi-

działem kogoś bardziej zaskoczonego. Chce mi się nadal śmiać, kiedy o tym pomyślę. Nie sądzę, żeby pytano go zbyt często w jego niemieckiej armii, czy jest także Żydem. - Sage das nocheinmal - rozkazał. Nie wierzył własnym uszom. Spełniłem jego polecenie i powtórzyłem to jeszcze raz. Potrząsając głową zaczął chichotać, a potem rzucił mi suchara z trzymanej przez siebie paczki. - Obawiam się, że nie - odparł ze śmiechem po angielsku. - Dlaczego chcesz wiedzieć, czy nie jestem Żydem? Ponieważ ja jestem, odpowiedziałem po niemiecku, pokazując literę „J” na mojej blaszce identyfikacyjnej. Nazywam się Ra-

binowitz, Lewis Rabinowitz, ciągnąłem, a potem dodałem coś, co powinno mu według mnie dać do myślenia: - I mówię trochę po niemiecku. Zachichotał ponownie, jakby nie mógł uwierzyć, a potem odszedł i zostawił nas w spokoju. - Oszalałeś, koleś? - zapytał stojący za mną wysoki facet z kręconymi rudymi włosami, który nazywał się Vonnegut i pisał potem książki. On też nie mógł w to uwierzyć. I tak odkryliby to przy rejestracji, pomyślałem sobie. W dalszym ciągu nie wiedziałem, co to strach. Zakochałem się w swoim karabinie

pierwszego dnia, kiedy go dostałem, i nikt nie musiał mi nigdy przypominać, żebym go czyścił. Po całym tym złomie w składzie starego czułem się jak w siódmym niebie, mając nowe, znakomicie funkcjonujące urządzenie, z którego można było zrobić dobry użytek. Miałem zaufanie do wszystkich moich karabinów. Wchodząc w ramach uzupełnień w skład drużyny, z radością przyjąłem BAR, karabin maszynowy Browninga, choć zauważyłem, że bardziej doświadczeni żołnierze raczej od niego stronią. Wkrótce dowiedziałem się, dlaczego. Człowiek dysponujący siłą ognia był tym, który ściąga na siebie ostrzał. Jeśli się naprawdę nie musiało, zawsze lepiej było w

ogóle nie strzelać. Tego też się szybko nauczyłem. Facet, który zdradzał naszą pozycję, kiedy celem był tylko pojedynczy niemiecki żołnierz, ryzykował, że dostanie od nas wszystkich niezły wycisk. Miałem zaufanie do swoich karabinów, ale nie przypominam sobie, żebym musiał z nich dużo strzelać. Najpierw jako kapral, a potem dowódca drużyny, informowałem przeważnie pozostałych dwunastu, jakie mają zająć pozycje i co atakować. Nacieraliśmy przez Francję w kierunku Niemiec i faktem jest, że dopóki nie byli już martwi i nie mijaliśmy ich leżących sztywno na ziemi, niezbyt często widzieliśmy ludzi, do których strzelaliśmy. Było to trochę niesamowite. Widzieliśmy jakieś puste miejsce,

lokalizowaliśmy gniazda karabinów maszynowych i kierowaliśmy tam nasz ogień, chowaliśmy się przed czołgami i pojazdami opancerzonymi i przywieraliśmy do ziemi, kryjąc się przed pociskami artyleryjskimi - ale prawie nigdy nie widzieliśmy ludzi, z którymi walczyliśmy, i kiedy nas nie atakowali i nie bombardowali, mogło się zdawać, że jesteśmy z powrotem na Coney Island, na strzelnicy albo przy automatach na deptaku. Z tą różnicą, że nie zawsze wydawało się to takie zabawne. Byliśmy przemoczeni, brudni, zmarznięci. Moi ludzie mieli tendencję do skupiania się razem pod obstrzałem i musiałem stale wrzeszczeć, żeby się rozproszyli i oddalili ode mnie i

od siebie nawzajem, tak jak to mieli robić. Nie chciałem mieć koło siebie nikogo, kto popsułby mój fart... Przybyłem w ramach uzupełnień do plutonu, w którym i tak pełno już było uzupełnień, i nie musiałem długo główkować, żeby domyślić się, co to znaczy. Nikt nie żył tutaj zbyt długo. Jedynym facetem, który przetrwał od dnia inwazji, był Buchanam mój sierżant. Kiedy się tam zjawiłem, facet zupełnie się rozkleił. Zginął niedługo później, ścięty serią z karabinu maszynowego, gdy biegł z ukrycia do jakichś krzaków po drugiej stronie ulicy w tym miasteczku Grosshau, które miało być czyste. Następnym był David Craig, który wylądował w Normandii w dziewiątym

dniu inwazji, załatwił tygrysa i wylądował wkrótce w szpitalu, raniony w nogę przez pocisk artyleryjski niedaleko miejscowości o nazwie Luneville. Kiedy zdarzyła się ta historia z czołgiem, Buchanan nie wiedział, co robić po otrzymaniu rozkazu, i wpatrywał się we mnie. Widziałem, że biedak cały się trzęsie. Nie mieliśmy działa, które rozwaliłoby tygrysa. Czołg przygwoździł do ziemi cały pluton. Zarządziłem zbiórkę. - Kto ma granatnik przeciwpancerny? zapytałem, rozglądając się dookoła. - David? Craig? Ty pójdziesz. Przeskoczysz ulicę, miniesz domy i wyjdziesz z drugiej strony wioski.

- O rany, Lew! - On też miał już wtedy serdecznie dosyć. O rany, pomyślałem. - Pójdę z tobą - powiedziałem na głos. Ja wezmę pociski. Ty postaraj się znaleźć odpowiednie miejsce, żeby trafić. - Pocisk z naszego granatnika też nie miał prawa rozbić pancerza tygrysa. Instrukcje były dobre. Trafić w podstawę wieżyczki, a potem, jeśli to możliwe, w gąsienice, z odległości nie większej niż trzydzieści jardów. Niosłem cztery pociski. Wyszedłszy z wioski, posuwaliśmy się przez jakiś czas wąwozem, którym płynął wąski zielony strumyk, a potem minęliśmy zakręt i trafiliśmy prosto na czołg - stojące w poprzek

rowu, nie dalej niż dziesięć jardów od nas sześćdziesiąt ton żelastwa, z żołnierzem w otwartej wieżyczce, lustrującym teren przez lornetkę i uśmiechającym się w sposób, którego nie mogłem znieść i od którego od razu naprężył się i zaczął pulsować ten mój mięsień z boku szczęki. Choć poruszaliśmy się bezszelestnie, przyłożyłem palec do ust, a potem wsunąłem pocisk do lufy. Craig polował kiedyś w Indianie. Trafił prosto w cel. Pocisk eksplodował, lornetka wyleciała w powietrze, a Niemiec osunął się bezwładnie w dół. Czołg zaczął się cofać. Drugi pocisk trafił w gąsienice i koła przestały się obracać. Zostaliśmy tam wystarczająco długo, żeby

zobaczyć, jak chłopcy z plutonu, którzy ruszyli tymczasem do ataku, wrzucają do środka granaty. Wkrótce całe pudło stanęło w płomieniach. Craig i ja zostaliśmy za to przedstawieni do Brązowej Gwiazdy. Zanim on zdążył odebrać swoją, ranił go w udo niedaleko miejscowości o nazwie Luneville kawałek rozłupanego pociskiem drzewa, a zanim ja dostałem swoją, byłem już w niewoli. Tam, gdzie oberwał Craig, w odległości pięciu jardów ode mnie zginął chłopak, którego trafił w głowę ten sam pocisk. Mnie nic się nie stało. To jedno drzewo załatwiło osiem osób z naszej dwunastki. Ten czołgista był jedynym żywym i nie

będącym jeńcem niemieckim żołnierzem, którego kiedykolwiek widziałem poza tymi oczywiście, którzy wzięli mnie do niewoli. Ci wyglądali jak spod igły. W lesie Hurtgen padał w grudniu śnieg, a my wiedzieliśmy już, że nie wrócimy do domu na Boże Narodzenie. David Craig może wróci, ale nie my. W połowie miesiąca wsadzono nas w pośpiechu do wojskowych ciężarówek i wysłano na południe, w celu wzmocnienia pułku stacjonującego w innym lesie, w górach, które nazywały się Ardeny. Kiedy tam przyjechaliśmy i wysiedliśmy, na polance czekał już kapitan, żeby nas powitać. - Panowie, jesteśmy okrążeni - oznajmił, kiedy tylko ustawiliśmy się wokół niego.

Był wtedy z nami śmieszny facet o nazwisku Brooks, który zaczął się wydzierać: - Otoczeni? Jak możemy być otoczeni? Dopiero tu przyjechaliśmy. Jak udałoby nam się tu dostać, gdybyśmy byli otoczeni? Okazało się to jednak prawdą. Niemcy przebili się przez las i nie było to wcale takie zabawne. A nazajutrz okazało się, tak przynajmniej nam powiedziano, że właśnie się poddaliśmy - wszyscy co do jednego, cały pułk. Jak to możliwe? Staliśmy tam uzbrojeni i dobrze wyekwipowani. Ale ktoś na tyłach wszystkich nas poddał. Mieliśmy ułożyć całą broń w kozły i czekać, aż wezmą

nas do niewoli. To nie miało żadnego sensu. - Kapitanie, czy nie możemy spróbować przedrzeć się z powrotem? - zawołał ktoś nerwowo. - Kiedy odwrócę się od was plecami, nie będę już dłużej waszym dowódcą. - W którą stronę powinniśmy iść? Nikt nie znał odpowiedzi na to pytanie. Wsiedliśmy w dziesięciu do lekkiej ciężarówki, wzięliśmy dwóch kierowców, którzy nas tam przywieźli, i odjechaliśmy. Zatankowaliśmy bez przeszkód w kolumnie transportowej, taki panował marazm. Zabraliśmy suche skarpety i dodatkowe wełniane szale na twarze i szyje. Mieliśmy karabiny i granaty.

Między koszulę a wojskowy ciepły podkoszulek wsadziłem racje żywnościowe, papierosy, paczki Nescafe, cukier, zapałki, moją starą niezawodną zapalniczkę Zippo do rozpalania ogniska i kilka świeczek. Nie ujechaliśmy daleko. Nie wiedzieliśmy nawet, dokąd jedziemy. Posuwaliśmy się drogą, którą przyjechaliśmy, a potem skręciliśmy na skrzyżowaniu w szerszą, myśląc, że prowadzi na zachód, w stronę naszych linii. Po jakimś czasie droga zakręciła i zorientowaliśmy się, że znowu jedziemy na północ. Przed nami jechały inne samochody. Zaczął padać coraz gęstszy śnieg. Mijaliśmy tkwiące w zaspach porzucone dżipy, pojazdy sztabowe i ciężarówki. Potem trafiliśmy na

inne, porozbijane i spalone. Niektóre wciąż jeszcze dymiły. Usłyszeliśmy pojedyncze strzały z karabinów i moździerzy, grzechot karabinów maszynowych, trąbki i dziwne gwizdki. Kiedy nasza własna ciężarówka zsunęła się ze skarpy, zostawiliśmy ją i podzieliliśmy się na mniejsze grupki, żeby spróbować przedrzeć się dalej na piechotę. Zszedłem na pobocze i grzęznąc w śniegu brnąłem tak szybko, jak tylko mogłem, pod górę, a potem w dół, szukając osłony po drugiej stronie wzniesienia. Razem ze mną szło jeszcze dwóch innych. Wkrótce usłyszeliśmy warkot samochodów, szczekanie psów, a potem wydawane po niemiecku rozkazy.

Rozbiegliśmy się i przywarliśmy do ziemi. Wyłuskali nas bez problemu. Wynurzyli się nagle z wirujących płatków śniegu i trzymali nas na muszce, zanim ich w ogóle spostrzegliśmy. Ubrani byli w białe mundury, które zlewały się z otoczeniem, i wszystko, co mieli, wydawało się fabrycznie nowe. A my wyglądaliśmy jak psie gówno, jak powiedział ten facet Vonnegut, kiedy spotkałem go na dworcu. Potem umieścił to w napisanej przez siebie książce, o czym dowiedziałem się od Claire i dzieciaków. Wyłapali nas co do jednego, wszystkich dwunastu, i dołączyli do kilkuset innych. Kazali nam wejść do ciężarówek, które przejechały przez rzekę, jak się później do-

wiedziałem, Ren, a potem wysadzili przy dużym dworcu kolejowym, gdzie siedzieliśmy pogrążeni w niewesołych rozmyślaniach aż do chwili, kiedy na bocznicę zajechał długi towarowy pociąg. Wysiedli z niego niemieccy żołnierze i wskoczyli do czekających ciężarówek i pojazdów sztabowych. Zobaczyliśmy całe oddziały żandarmerii w amerykańskich mundurach z opaskami MP i białymi hełmami i nie mieliśmy pojęcia, co się do diabła dzieje. Była to kontrofensywa w Ardenach, w trakcie której dali nam nieźle popalić, ale my dowiedzieliśmy się o tym dopiero pół roku później. Spędziliśmy trzy noce i trzy całe dni w zamkniętych wagonach tego pociągu. Spa-

liśmy na stojąco, na siedząco, w kucki i leżąc, jeśli ktoś znalazł trochę miejsca. Nie mieliśmy papieru toaletowego. Nie obchodziło ich, jak to robimy. Używaliśmy hełmów. Wstydu pozbyliśmy się jednocześnie z chusteczkami. Tak długo trwało przewiezienie nas przez całe Niemcy do tego wielkiego obozu jenieckiego. Mieli tam wydzielony oddział dla żołnierzy brytyjskich. Rozpoznaliśmy ich godło na bramie ogrodzenia z drutu kolczastego. Inny był dla Rosjan, a jeszcze inny dla pozostałych Europejczyków, i tam właśnie siedział ten stary facet o nazwisku Szwejk, którego spotkałem później. A teraz stworzono kolejny dla Amerykanów. Niektórzy z Anglików, z którymi rozmawiałem,

siedzieli w niewoli ponad cztery lata. Nie wierzyłem z początku, że potrafię to wytrzymać. A potem pomyślałem, że skoro wytrzymali oni, wytrzymam i ja. Mniej więcej półtora tygodnia po moim przyjeździe wezwał mnie do siebie ten oficer, z którym rozmawiałem pierwszego dnia. Zaczął po niemiecku: - Mówiłeś, że znasz nasz język. - Jawohl, Herr Kommandant. - Posłuchaj no więc - podjął po angielsku. - Mów tylko po niemiecku. Mówię po niemiecku tylko trochę, powiedziałem mu. Niezbyt dobrze, wiem o tym, ale więcej rozumiem. - Gdzie się nauczyłeś? - Ich lernte es in der Schule.

- Dlaczego uczyłeś się niemieckiego? - Man musste in der Schule eine andere Sprache lernen. - Wszyscy wybraliście niemiecki? - Nein, Herr Kommandant. - A inni? - Fast alle studierten Franzosisch oder Spanisch. - Masz straszliwy akcent. - Ich weiss. Ich hatte keine Gelegenheit zu uben. - Dlaczego wybrałeś niemiecki? Wydawało mi się, że będę miał któregoś dnia okazję mówić w tym języku, powiedziałem ryzykując uśmiech. - Miałeś rację - odparł oschle. - Mówię teraz do ciebie po angielsku, bo nie chcę

tracić czasu. Podoba ci się tu, w obozie? - Nein, Herr Kommandant. - Dlaczego nie? Nie wiedziałem, jak jest po niemiecku nuda, ale potrafiłem powiedzieć, że nie mam tu nic do roboty. - Ich kabe nicht genug zu tun hier. Hier sind zu viele Manner, die nicht genug Arbeit haben. - Mogę zaproponować ci coś lepszego. Konkretną pracę w Dreźnie, niedaleko stąd. Nie sądzisz, że powinno ci się to bardziej spodobać? - Myślę... - Po niemiecku. - Jawohl, Herr Kommandant. Entschuldigen Sie.

- W Dreźnie będziecie bezpieczni, podobnie jak tutaj. Nie ma tam przemysłu zbrojeniowego, nie stacjonują żadne wojska i nie będzie żadnych bombardowań. Dostaniecie trochę lepsze jedzenie i będziecie pracowali, żeby się czymś zająć. Wysyłamy około setki. Mamy na to pozwolenie. Co ty na to? - Ich wurde auch gerne gehen - powiedziałem, kiwając głową. - Przydasz się jako tłumacz. Strażnicy nie są tam zbyt wykształceni. Są albo starzy, albo bardzo młodzi. Praca również jest w porządku. W przetwórstwie żywności, głównie dla ciężarnych kobiet. Wciąż ci to odpowiada? - Ja, das gefallt mir sehr, Herr Komman-

dant, wenn es nicht verboten ist. - Jest dozwolone. Ale... - przerwał i wzruszył ramionami, żeby dać mi do zrozumienia, że jednak jest jakiś haczyk - możemy wysyłać do pracy tylko szeregowych. To wszystko, na co pozwalają przepisy Konwencji Genewskiej. Nie wolno nam zatrudniać oficerów i podoficerów. Nawet kiedy zgłaszają się na ochotnika. A ty jesteś sierżantem. - Was kann ich tun? - zapytałem. - Ich glaube Sie wurden nicht mit mir reden, wenn Sie wussten dass ich nicht gehen kann. Po co mnie w ogóle wzywał, jeśli nie znał sposobu, w jaki można obejść ten zakaz?

- Herr Kommandant - przypomniał mi. - Herr Kommandant. Uniósł dłoń, którą przykrywał leżącą na stole żyletkę z pojedynczym ostrzem, i przesunął ją w moją stronę. - Jeśli odetniesz naszywki sierżanta, możemy potraktować cię jak zwykłego żołnierza. Niczego nie stracisz, żadnych przywilejów, ani tutaj, ani w domu. Przed wyjściem zostaw tu tę żyletkę. I naszywki sierżanta, jeśli zdecydujesz się je zdjąć. Drezno było chyba najładniejszym miastem, jakie kiedykolwiek widziałem. Oczywiście nie oglądałem przedtem zbyt wielu takich, które mógłbym nazwać prawdziwymi metropoliami. Tylko Manhattan, a potem kilka fragmentów Londy-

nu, głównie bary i sypialnie. Przez śródmieście płynęła rzeka i było tam więcej kościołów, niż widziałem w całym swoim życiu, z wieżyczkami, kopułami i krzyżami na dachach. Na wielkim placu stał gmach opery, a wokół pomnika jeźdźca na koniu z wielkim zadem rozbito rzędy namiotów, żeby pomieścić uchodźców, którzy napływali tu, uciekając przed nacierającymi ze wschodu Rosjanami. Miasto normalnie funkcjonowało. Jeździły regularnie trolejbusy. Dzieci chodziły do szkoły. Ludzie chodzili do pracy, kobiety i starsi mężczyźni. Jedyny facet w naszym wieku, którego zauważyliśmy, miał kikut zamiast ręki i rękaw przypięty do marynarki. W teatrach wystawiano sztuki. Na wielkiej

metalowej tablicy widniała reklama papierosów Yenidze. A kilka tygodni później na murach rozlepiono plakaty i zobaczyłem, że do miasta przyjeżdża cyrk. Zakwaterowano nas w budynku, w którym mieściła się rzeźnia, kiedy wciąż jeszcze mieli do zarzynania jakieś bydło. Pod ziemią wykuty był w litej skale magazyn na mięso i tam właśnie schodziliśmy, kiedy odzywały się syreny i zbliżały samoloty, żeby zbombardować jakieś inne cele. Zawsze leciały w stronę obiektów, które miały większe od naszego znaczenie wojskowe. W ciągu dnia byli to Amerykanie, w nocy Anglicy. Kiedy słyszeliśmy dochodzące z bardzo dużej odległości wybuchy

bomb, rosły nam serca. Często widzieliśmy sunące bardzo wysoko i w wielkich formacjach samoloty. Pilnowali nas chłopcy poniżej piętnastu lat i astmatyczni starcy powyżej sześćdziesiątki, z wyjątkiem jednego twardziela, o którym mówiono, że jest Ukraińcem. Co parę dni zaglądał do fabryki i na nasze kwatery, żeby upewnić się, czy wciąż tam jesteśmy, i sprawdzić, czy zachowaliśmy nasze mundury. Kiedy tylko któryś z nas ciężko zachorował, zabierali jego mundur. Rosjanie byli coraz bliżej i strażnicy, zwłaszcza Ukrainiec, mieli nadzieję, że zdołają uciec na Zachód, podając się za Amerykanów. Pracujące w fabryce kobiety i dziewczęta

były wszystkie na robotach przymusowych. Przeważały wśród nich Polki i niektóre ze starszych wiekiem przypominały z wyglądu moje ciotki, babkę i nawet matkę, tyle że były chudsze, o wiele chudsze. Żeby ożywić atmosferę, ciągle żartowałem i dawałem do zrozumienia, że chciałbym je poznać bliżej. Kiedy niektóre z nich odpowiadały żartami albo rzucały powłóczyste tęskne spojrzenia, zacząłem myśleć: chłopie, czy to nie byłoby coś, o czym mógłbyś opowiadać potem przez całe życie? Przekomarzałem się również ze strażnikami, żeby zorganizowali dla mnie i Fraulein jakieś miejsce, gdzie moglibyśmy trochę pobaraszkować. - Straciłeś rozum, Rabinowitz - powta-

rzał wielokrotnie Vonnegut. - Kiedy zrobisz to z Niemką, postawią cię pod ścianą. Cieszyłem się, że mnie ostrzegł. Musiał zauważyć, jak wodziłem wzrokiem za dziewczynami, gdy prowadzili nas przez miasto. - Urządźmy potańcówkę - zaproponowałem któregoś razu. - Założę się, że potrafiłbym zorganizować potańcówkę, jeśli udałoby mi się ich namówić, żeby skombinowali jakąś muzykę. - Beze mnie - oświadczył ze swoim ciężkim akcentem Szwejk, zapewniając mnie ponownie, że chce być wyłącznie dobrym wojakiem. Vonnegut także potrząsnął przecząco głową.

Postanowiłem, że spróbuję zrobić coś na własną rękę. Samoloty brzęczały nam nad głowami prawie co noc i strażnicy z każdym dniem mieli bardziej zatroskane miny. - Herr Reichsmarschall - zwróciłem się do najstarszego. - Mein lieber Herr Rabinowitz - odparł uprzejmie. - Ich mochte ein Fest haben und tanzen. Konnen wir Musik haben, zum singen und tanzen? Wir werden mehr arbeiten. - Mein lieber Herr Rabinowitz... - Oni także mieli ze mną beczkę śmiechu. - Es ist verboten. Das ist nicht erlaubt. - Fragen Sie doch, bitte. Wurden Sie das nicht auch gerne haben?

- Es ist nicht erlaubt. Za bardzo się bali, żeby kogokolwiek pytać. A potem na mieście pojawiły się cyrkowe plakaty i postanowiłem, że naprawdę spróbuję coś zorganizować razem z Vonnegutem i dobrym wojakiem Szwejkiem. Ale oni nie chcieli mieć z tym nic wspólnego. Moim zdaniem nie mieliśmy nic do stracenia. - Czemu nie? Czy nie tego właśnie, do diabła, wszyscy chcemy? Chodźmy zapytać razem. rozrywki. Zdechniemy wszyscy z nudów, jeśli będziemy musieli tylko czekać i czekać. - Beze mnie - powtórzył swoją powolną angielszczyzną Szwejk. - Pokornie proszę o wybaczenie, Rabinowitz, ale potrafię

wplątać się w wystarczające kłopoty, robiąc po prostu to, co mi każą. Brałem w tym udział wcześniej, dłużej niż myślisz, i częściej, niż potrafisz sobie wyobrazić. Pokornie proszę o wybaczenie... - Okej, okej - przerwałem mu. - Poradzę sobie sam. Tej nocy nadleciały bombowce. W dzień sunęły po niebie amerykańskie samoloty, nisko i w luźnym szyku, burząc budynki w różnych częściach miasta i wydawało nam się dziwne, że bomby padają tak daleko od siebie i niszczą wyłącznie domy. Zastanawialiśmy się, dlaczego. Robili przecinki dla mających nadejść pożarów, ale my o tym nie wiedzieliśmy. Kiedy wieczorem znowu odezwały się syreny, ze-

szliśmy jak zwykle do naszego mieszczącego się pod rzeźnią magazynu na mięso. Tym razem zostaliśmy tam dłużej. Nikt nie odwołał alarmu. Przez kamienne ściany i betonowy sufit dobiegały nas dziwne głuche odgłosy i stuki, które wcale nie przypominały eksplozji normalnych bomb. To były ładunki zapalające. Po krótkiej chwili wiszące pod sufitem żarówki zgasły i umilkł pomruk wentylatorów. Wstrzymała pracę elektrownia. Ale przez otwory wentylacyjne nadal docierało powietrze i mogliśmy oddychać. Usłyszeliśmy niezwykłe huczenie, które zbliżało się, potęgowało i trwało całymi godzinami. Przypominało stukot kół śmigającej w dół diabelskiej kolejki albo hałas

pociągu, który wjeżdża z podmuchem wiatru do tunelu, z tą różnicą, że ten pociąg stał w miejscu. Huczenie ani na chwilę nie słabło. To było powietrze, szeroki na kilka mil ciąg, który wsysały do miasta szalejące na górze płomienie, ciąg o sile cyklonu. Kiedy w końcu ucichło przed świtem, dwaj strażnicy wdrapali się ostrożnie po schodach, żeby spróbować wyjrzeć na zewnątrz. Wrócili bladzi jak duchy. - AllEs brennt. Alles brent. Die ganze Stadt. Alles ist zerstort. - Wszystko się pali - przetłumaczyłem tak samo stłumionym głosem. - Nie ma już miasta. Nie potrafiliśmy sobie wyobrazić, co to

znaczy. Rano, kiedy wyprowadzili nas na dwór, na padający deszcz, okazało się, że jesteśmy jedynymi, którzy uszli z życiem. Trupy leżały na ulicach, wypalone niczym pniaki i przysypane brązowym popiołem, który wciąż opadał z unoszących się wszędzie kłębów dymu. Leżały w poczerniałych domach, w których spaliło się wszystko co drewniane; leżały w piwnicach. Zniknęły kościoły, a gmach opery przechylił się i runął na plac. Trolejbus przewrócił się na bok i także spłonął. Przez dach poczerniałego szkieletu dworca waliła kolumna dymu, a brudne od kopcia i popiołu krople deszczu przypominały mi wodę ze szlaucha, którą zmywaliśmy nasz

skład złomu, kiedy kończył się dzień pracy. Po drugiej stronie parku zobaczyliśmy drzewa, płonące niczym ustawione obok siebie podczas jakichś miejskich uroczystości pochodnie, i patrząc na nie pomyślałem o milionach oślepiających świateł naszego Luna Parku i błyskających nad Coney Island fajerwerkach, którym odkąd sięgam pamięcią, przyglądałem się w każdą letnią wtorkową noc z mola Steeplechase. Z rzeźni, w której mieszkaliśmy, nie został kamień na kamieniu, podobnie jak i z wszystkich innych budynków w tej części miasta. Staliśmy bez ruchu przez ponad godzinę, aż w końcu ktoś podjechał, żeby powiedzieć, co mamy robić. Siedzący w sa-

mochodzie ludzie w mundurach byli tak samo oszołomieni jak my. Minęła kolejna godzina, zanim wskazali nam drogę z miasta i kazali iść w stronę wzgórz i gór. Z tego co widzieliśmy, wszyscy dokoła byli martwi: mężczyźni, kobiety i dzieci, papugi i koty, psy i kanarki. Było mi ich wszystkich żal. Żałowałem polskich robotnic. Żałowałem Niemców. Żałowałem też sam siebie. Okazało się, że w ogóle się nie liczę. W pewnej chwili o mało się nie popłakałem. Czy nie obchodziło ich, że mogliśmy tam być? Nie wiem, dlaczego ocaleliśmy. Przekonałem się, że moja obecność nie robi żadnej różnicy. Wszystko to wydarzyłoby się beze mnie i w identyczny spo-

sób zakończyło. Nie miałem znaczenia nigdzie poza moim własnym domem, poza rodziną i być może grupą przyjaciół. Po tej historii wiedziałem, że nigdy już nie będę chciał na nikogo głosować. Zrobiłem wyjątek dla Trumana, bo był dobry dla Izraela, ale potem nie głosowałem ani razu. Po Franklinie Delano Roosevelcie nie było nikogo, kto obchodziłby mnie na tyle, żebym mu się dokładniej przyjrzał, i nie zamierzałem dawać satysfakcji żadnemu z tych cholernych pyszałków z obu partii, pozwalając mu myśleć, że zależy mi na spełnieniu jego parszywych ambicji. - Oni nic o tym nie wiedzą, Lew - poinformował mnie już dawno temu Sammy z tym swoim uniwersyteckim uśmiechem

wyższości, który często pojawia się na jego twarzy. Próbował zainteresować mnie Adlaiem Stevensonem, a potem Johnem Kennedym. - Nie wiedzą, że nie dajesz im tej satysfakcji. - Ale ja wiem - odpowiedziałem. - I o to właśnie chodzi. My się nie liczymy i nasze głosy nie liczą się również. Jak długo twoim zdaniem potrwa, zanim będziesz miał powyżej dziurek w nosie Kennedy'ego? Trwało to, myślę, krócej niż tydzień, zanim dobiegły połowy bale inauguracyjne, i nie sądzę, żeby Sammy głosował na kogokolwiek od czasu Lyndona Johnsona. Nie spędzam zbyt dużo czasu obserwując, w którą stronę podąża świat, i nie sądzę, żebym robiąc to zdołał cokolwiek

zmienić. Pilnuję swoich własnych spraw. O ważnych rzeczach i tak się dowiaduję. To, czego się nauczyłem, dobrze zapamiętałem, i okazało się to prawdą. Mój pobyt w wojsku nie miał żadnego znaczenia, w ogóle się nie liczył. Wszystko wyglądałoby tak samo i beze mnie: popioły, dymy, trupy i ostateczny rezultat. Nic mnie nie obchodził Hitler i nic mnie nie obchodziło państwo Izrael. Nie chcę, żeby o coś mnie winiono, i nie chcę, żeby przyznawano mi zasługi. Jedynym miejscem, w którym coś znaczę, jest mój dom, z Claire i dzieciakami. Dla kogoś, kogo będzie jeszcze kiedyś to obchodziło, być może dla moich wnuków, odłożyłem gdzieś moją Brązową Gwiazdę, bojową odznakę piechoty, po-

chwałę z jednostki, naszywki sierżanta, które nosiłem wychodząc z wojska, i odznakę na ramię z czerwoną cyfrą „1”, oznaczającą Pierwszą Dywizję, Wielką Czerwoną Jedynkę, która przeszła przez piekło, zanim zostałem do niej wcielony, i przeszła przez kolejne kręgi piekła, kiedy już mnie w niej nie było. Mamy teraz czworo wnuków. Kocham wszystkich członków mojej rodziny i czuję, że mógłbym zniszczyć, a może nawet zabić każdego, kto w jakiś sposób spróbowałby jej zagrozić. - Przetrąciłbyś mu grzbiet? - zapytał z tym swoim uśmieszkiem Sammy podczas swojej ostatniej wizyty. - Przetrąciłbym mu grzbiet. - Ja również

się uśmiechnąłem. - Nawet teraz. Nawet teraz. Kiedy zaczyna mnie znowu rwać, strzelcy wyborowi z radioterapii mogą wziąć na muszkę i wypalić to, co lubią nazywać kolejną nową tkanką, a co jest, o czym wiem, kolejnym guzem. Jeśli rwie mnie znowu w tym, co oni nazywają przeponą, a ja brzuchem, mam mgłości przedtem i potem, mgłości, o których nie mogę nawet znieść myśli i które pewnego dnia być może ostatecznie mnie wykończą, jeśli będę musiał z nimi żyć. Chyba że jestem z Sammym i mam „mdłości”, ponieważ Sammy uwielbia to, co sam nazywa zabawą w pedagoga, a ja - udawaniem mądrali.

- Powiedz mi, Lew, ile grzbietów przetrąciłeś w całym swoim życiu? - zapytał, śmiejąc się cicho. - Razem z tym facetem, który ukradł torebkę? - Wtedy to nie była bójka, Lew. I nie przetrąciłeś mu grzbietu. Ile? Przez chwilę się zastanawiałem. - Żadnego. Nigdy nie musiałem. Wystarczyło powiedzieć, że to zrobię. - W ilu bójkach brałeś udział? - W całym życiu? - Zmarszczyłem brwi. - Tylko w jednej, Sammy - przypomniałem sobie w końcu i roześmiałem się. - Z tobą. Pamiętasz ten dzień, kiedy próbowałeś nauczyć mnie boksu? KSIĘGA VIII

22. Podróż Renem: Melissa Niczym Zygfryd w „Die Gotterdammerung”, Yossarian również rozpoczął to, co zwykł później określać mianem swojej Podróży Renem, od uprawianej w jasny dzień miłości: Zygfryd czynił to o świcie w swym orlim gnieździe w górach, a on koło południa w swym należącym do M i M gabinecie w Rockefeller Center. Swoją podróż zakończył jednak w miły sposób cztery tygodnie później w szpitalu, z pięciuset tysiącami dolarów, sprzedanym butem i kolejnym świadectwem końskiego zdrowia po ustąpieniu halucynacji wywołanych atakiem chwilowego niedokrwienia mózgu.

Zygfryd miał swoją Brunhildę, teraz śmiertelną, oraz skalną kryjówkę, w której wspólnie mieszkali. Yossarian miał swoją pielęgniarkę, Melissę MacIntosh, również jak najbardziej śmiertelną, oraz blat biurka, wyłożoną dywanem podłogę, skórzany fotel i szeroki, pamiętający stare czasy parapet w gmachu, który niegdyś należał do koncernu Time-Life, a teraz do M i M. Z okna gabinetu widać było lodowisko, gdzie Sammy i Glenda ślizgali się więcej razy, niż Sammy mógł spamiętać, a potem połączyli się węzłem małżeńskim, który śmierć dopiero zdołała rozłączyć. Kiwając głową i nie przerywając pieszczot, Yossarian potwierdził, że drzwi do

gabinetu rzeczywiście nie są zamknięte chociaż dobrze wiedział, że są - i że ktoś rzeczywiście może ich zaskoczyć w trakcie miłosnych igraszek - chociaż dobrze wiedział, że nie może i na pewno tego nie zrobi. Obawy Melissy mile go łechtały; jej drżenie, wątpliwości i wahania pobudzały wściekle jego żądze i żywione do niej uczucie. Ją zaś podniecał typowo kobiecy strach, że ktoś nakryje ich w trakcie tych pełnych wigoru seksualnych nieformalności, i czerwieniąc się prosiła go, by dla odmiany szybko skończył, a kiedy to zrobił, śmiała się. Swój podstęp zdradziła dopiero potem, sprawdzając, czy zapakował do torby lekarstwa, i szykując się, żeby odwieźć go na lotnisko, skąd lotem do Keno-

shy zamierzał rozpocząć swą Podróż. Oprócz podstawowych artykułów toaletowych zabierał ze sobą valium na bezsenność, tylenol i advil na bóle w krzyżu oraz maalox na żołądek. Ku jego zdziwieniu do Kenoshy w stanie Wisconsin latały teraz bezpośrednio jumbo-jety. Telefon zadzwonił, kiedy zasuwał zamek błyskawiczny podręcznej torby. - Czego chcesz, Gaffney? - Nie masz zamiaru mi pogratulować? zapytał wesoło Gaffney, ignorując zawartą w głosie Yossariana jawną złośliwość. - Znowu podsłuchiwałeś? - zapytał Yossarian, spoglądając ukradkiem na Melissę. - Co podsłuchiwałem? - Dlaczego dzwonisz?

- Przyznaj się, że nie chcesz mnie po prostu pochwalić. - Za co? Dostałem od ciebie nareszcie rachunek. Nie jest zbyt wygórowany. - Niewiele zrobiłem. Poza tym jestem ci wdzięczny za twoją muzykę. Nie masz pojęcia, jak wielką przyjemność sprawia mi przesłuchiwanie taśm, które nagraliśmy. O tej mrocznej porze roku uwielbiam symfonie Brucknera i „Borysa Godunowa.” - Lubisz „Pierścień”? - Głównie „Zygfryda”. Nie słyszę go zbyt często. - Dam ci znać, kiedy będę miał zamiar puścić tę operę - poinformował go zgryźliwie Yossarian. - Będę bardzo zobowiązany, Yo-Yo. Ale

nie o tym chciałem z tobą mówić. - Panie Gaffney... - zaczął Yossarian, po czym zawiesił na chwilę głos, pragnąc, żeby jego słowa wywarły odpowiednie wrażenie. - O czym chciał pan ze mną mówić? - Czyżbyśmy wracali znowu do „panie Gaffney”, John? - Nigdy nie wyszliśmy poza „John”, Jerry. Czego chcesz? - Uznania - odparł Gaffney. - Każdy łaknie pochwały, kiedy uda mu się odnieść jakiś sukces. Nawet senor Gaffney. - Pochwały za co, senor Gaffney? Gaffney roześmiał się. Siedząca na poręczy skórzanej sofy Melissa piłowała pilniczkiem paznokcie. Yossarian posłał jej

groźne spojrzenie. - Za mój dar jasnowidzenia - oznajmił Gaffney. Przepowiedziałem, że pojedziesz do Wisconsin, żeby zobaczyć się z panią Tappman. Czy nie mówiłem, że przesiądziesz się w Chicago w drodze do Waszyngtonu, by spotkać się z Milem i Wintergreenem? Nie zapytałeś mnie nawet, skąd to wiedziałem. - Czyżbym wybierał się do Waszyngtonu? - zapytał ze zdumieniem Yossarian. - Dostaniesz faks od Mila. M2 zatelefonuje na lotnisko, żeby ci o nim przypomnieć. O, właśnie teraz nadchodzi ten faks, prawda? Znowu trafiłem w dziesiątkę.

- Przyznaj się, że podsłuchiwałeś, sukinsynu. - Co podsłuchiwałem? - I być może także podglądałeś. Po co M2 miałby telefonować, skoro jest teraz na dole w hallu? - Jest teraz razem z twoim synem Michaelem na Dworcu Autobusowym Zarządu Portu. Próbuje podjąć decyzję, czy chce tam wziąć ślub. - Z dziewczyną Maxonów? - Będzie musiał się zgodzić. Mam na końcu języka kolejny dowcip, który mógłby ci się spodobać, John. - Nie zdążę na samolot. - Masz mnóstwo czasu. Odlot zostanie opóźniony prawie o godzinę.

Yossarian wybuchnął śmiechem. - Nareszcie jesteś w błędzie, Gaffney! ryknął. - Kazałem sprawdzić mojej sekretarce. Samolot odlatuje zgodnie z rozkładem. Gaffney roześmiał się również. - Nie masz żadnej sekretarki, Yo-Yo, a linie lotnicze skłamały. Odlot zostanie opóźniony o pięćdziesiąt pięć minut. O telefon poprosiłeś swoją pielęgniarkę. - Nie mam żadnej pielęgniarki. - To raduje moje serce. Proszę, przekaż pannie MacIntosh, że nerka znowu pracuje. Na pewno się ucieszy. - Jaka znowu nerka? - Wstydź się, Yossarian. Nie zawsze słu-

chasz uważnie tego, co mówi ci przez telefon. Nerka belgijskiego pacjenta. A skoro lecisz do Waszyngtonu, może zaprosisz Mellissę... - Melissę, panie Gaffney? - Pannę MacIntosh, panie Yossarian. Dlaczego nie zaproponujesz, żeby się tam z tobą spotkała? Odpowie ci, mogę się założyć, że z przyjemnością pojedzie. Prawdopodobnie nigdy tam nie była. Kiedy ty będziesz konferować z Milem i Noodlesem Cookiem, ona może odwiedzić Galerię Narodową i Narodowe Muzeum Lotnictwa i Badań Kosmosu Instytutu Smithsoniańskiego. Yossarian przykrył dłonią słuchawkę. - Melisso, w drodze powrotnej chcę za-

trzymać się w Waszyngtonie. Może weźmiesz krótki urlop i spotkasz się tam ze mną? - Z przyjemnością pojadę - odparła. Nigdy tam jeszcze nie byłam. Kiedy będziesz zajęty, mogę odwiedzić Galerię Narodową i to kosmiczne muzeum Instytutu Smithsoniańskiego. - Co odpowiedziała? - zapytał Jerry Gaffney. - Dobrze wiesz, co odpowiedziała - odparł z respektem Yossarian. - Naprawdę tajemniczy z ciebie facet. Jeszcze cię nie rozgryzłem. - Odpowiedziałem na wszystkie twoje pytania. - Muszę wymyślić nowe. Kiedy może-

my się spotkać? - Nie pamiętasz? W Chicago, kiedy opóźni się odlot twojego samolotu. - Będzie opóźniony? - O więcej niż godzinę. W wyniku nieprzewidzianych śnieżyc w Iowa i Kansas. - Już teraz je przewidujesz? - W moim zawodzie dużo słyszę i dużo widzę, John. W ten sposób zarabiam na życie. Czy mogę ci teraz opowiedzieć swój nowy dowcip? - Założę się, że dużo słyszysz. Przyznaj, że podsłuchiwałeś. A może nawet podglądałeś. - Co podsłuchiwałem? - Uważasz mnie za naiwniaka, Gaffney? Chcesz usłyszeć mój żart?

Odpierdol się, Jerry. - Całkiem niezły, Yo-Yo - stwierdził pojednawczo Gaffney - ale już go gdzieś słyszałem. Siedząc w perłowoszarej limuzynie i rozmyślając o operze „Zygfryd”, Yossarian przypomniał sobie, że jej bohater, dotknąwszy raz wargami krwi zabitego smoka, zaczął, jak wiadomo, rozumieć język ptaków. Powiedziały mu, żeby zabrał złoto, zabił karła, przekroczył ognisty krąg i pospieszył w góry, gdzie czekała nań uśpiona w czarodziejski sposób Brunhilda - i cała ta wyśpiewana ptasimi trelami wiadomość skierowana była do młodzieńca, który nigdy w życiu nie widział jeszcze kobiety i musiał parokrotnie przyjrzeć się

hożej Brunhildzie, aby dokonać zaskakującego odkrycia, że nie ma do czynienia z mężczyzną! Zygfryd miał swoje ptaki, a Yossarian swego Gaffneya, telefonując do którego z samochodu dowiedział się, że w gazach kapelana wykryto tryt. Siostra Melissa MacIntosh nigdy przedtem nie słyszała o podobnym schorzeniu jelit, ale obiecała zasięgnąć w tej sprawie opinii kilku zaprzyjaźnionych gastroenterologów. Yossarian nie był pewien, czy mu na tym zależy. Nie dawało mu spokoju bolesne pytanie, które wstydził się wypowiedzieć na głos: obawiał się mianowicie, czy Melissa

nie umawia się i nie sypia z tymi lekarzami, nawet jeśli jest ich tylko kilku. Ku jego niepojętej radości stanowiło to kolejny dowód, że naprawdę uważa się za zakochanego. Podobne męki zazdrości zdarzały mu się niezwykle rzadko. Nawet dawno temu, w trakcie namiętnego romansu z Frances Beach, który sam traktował niemal monogamicznie, zakładał z całkowitym spokojem, że ona, mówiąc językiem tamtej epoki, „oddaje się” również innym mężczyznom, mogącym pomóc w spełnieniu się jej aktorskich aspiracji. Niczym prawdziwy epikurejczyk delektował się teraz euforią odmładzających go miłosnych wrażeń. Nie był zakłopotany ani niczego się nie bał - oprócz tego, że Michael

lub inne dzieci mogą dowiedzieć się o wszystkim właśnie teraz, kiedy cały romans nie wyszedł jeszcze poza ekstatyczne stadium pierwszych uniesień. W samochodzie Melissa trzymała go za rękę, ściskała udo i gładziła palcami kręcone włosy z tyłu głowy. Zygfryd natomiast od samego początku znalazł się w złych rękach obleśnego i żądnego złota karła, zdecydowanego zlikwidować go, gdy tylko bohater pokona smoka. Melissa była lepsza. Ona i jej współlokatorka, Angela Moore, względnie Moorecock, jak nazywał ją teraz Yossarian, potępiały surowo wszystkich mężczyzn, którzy spotykali się pota-

jemnie z innymi kobietami - z wyjątkiem oczywiście tych, którzy spotykali się potajemnie z nimi - i Yossarian cieszył się, że jego najnowszy rozwód jest już przesądzony. Uznał, że lepiej będzie nie mówić Melissie, iż nawet w przypadku najbardziej uroczych kobiet, kiedy dobiegną końca zaloty, kochankom pozostaje tylko uczucie i seks, i że mężczyzn w jego wieku silniej od hiszpańskiej muszki pobudzają czasem kaprysy i fetyszyzm. Planował, że wróci z nią z Waszyngtonu ostatnim wieczornym samolotem, posadzi ją przy oknie i w ciągu mniej więcej pięćdziesięciu minut, które będą mieli do dyspozycji, spróbuje w półmroku kabiny zdjąć jej majtki. Pod warunkiem oczywiście, że Melissa nie założy

dżinsów. W przeciwieństwie do Angeli nigdy nie twierdziła, że choć amatorka, ma za sobą wszechstronne i bogate doświadczenia, które jej współlokatorka i najlepsza przyjaciółka sprośnie przypisywała im obu. Wyrażała się w sposób skromny, ale nic nie wydawało jej się obce i nie potrzebowała żadnych wskazówek ani definicji. Znała nawet kilka sztuczek, o których Yossarian nie miał najmniejszego pojęcia. Tak uparcie jednak odmawiała rozmowy na temat swych seksualnych przygód, że wkrótce porzucił zamiar ich poznania. - Kto to jest Borys Godunow? - zapytała w samochodzie. - To opera, której słuchałem wieczorem,

kiedy wróciłaś z pracy. Kazałaś mi ją wyłączyć, bo chciałaś usłyszeć pieprzone wiadomości. - Czy kiedy wrócisz, będziemy mogli posłuchać razem „Pierścienia”? - zagruchała. Tu także oboje mieli znaczną przewagę nad bohaterami Wagnera, ponieważ odkąd Zygfryd wyruszył dokonywać swych bohaterskich czynów, dobra Brunhilda nie zaznała zbyt wielu przyjemności, a potem, gdy wrócił, by ją uwięzić i przekazać innemu mężczyźnie, zakosztowała tylko zdrady, rozpaczy i wściekłej zazdrości. Spiskując w celu pozbawienia go życia, ani razu nie pomyślała, że to być może czarodziejski napój sprawił, iż Zygfryd za-

pomniał, kim była. Natomiast Yossarian dawał Melissie szczęście. Było to coś, czego od dawna nie udało mu się dać żadnej kobiecie. On też słyszał śpiew ptaków. Melissa uznała, że jest bardzo mądry i życzliwy, kiedy oznajmił, że chcąc mieć więcej czasu i pieniędzy powinna porzucić szpital i zatrudnić się w charakterze prywatnej pielęgniarki, oczywiście jeżeli - i było to bardzo duże „jeżeli” - nie będzie jej przeszkadzać utrata płatnego urlopu i emerytury. Dla swego własnego dobra musi jednak poślubić wkrótce jakiegoś mężczyznę, przystojnego lub nie, nawet nudziarza lub durnia kompletnie pozba-

wionego uroku osobistego posiadającego jednak uprawnienia emerytalne, które przeszłyby na nią po jego śmierci. Melissa słuchała Yossariana kompletnie zauroczona, tak jakby ją pieścił i prawił komplementy. - Ty też masz uprawnienia emerytalne? - O mnie możesz zapomnieć. To musi być ktoś inny. Uważała go za prawdziwego mędrca. Spełnienie zwykłej obietnicy, którą złożył krótko po zaprzyjaźnieniu się z nią w szpitalu, znaczyło więcej, niż mógł się spodziewać; kiedy się śmiała, w jej górnej szczęce widać było dwie stare srebrne plomby, i obiecał, że każe założyć na ich miejsce porcelanowe, jeśli ona będzie pil-

nowała, żeby nie zrobiono mu nic złego, i wyjdzie żywy ze szpitala. Kiedy to zrobił, okazało się to dla niej ważniejsze od wszystkich róż z długimi łodygami i wykwintnej bielizny od Saksa Fifth i Avenue, Victoria's Secret i Fredericks of Hollywood, napełniając ją radosną wdzięcznością, jakiej nigdy jeszcze nie doświadczył. Nawet Frances Beach, która tyle dobrego doznała od Patricka, nie umiała okazać takiej wdzięczności. John Yossarian nie mógł zasnąć przez kilka nocy, dręczony obawami, że kobieta, z którą tak uroczo się zabawia, jest w nim być może naprawdę zakochana. Nie był pewien, czy rzeczywiście chce tego, czego pragnie.

Od czasu szoku pod prysznicem dzieje tej prawdziwej miłości układały się tak gładko, jakby ktoś uparcie chciał skłonić Yossariana do wniosku, że są wymyślone, fikcyjne i nierealne. Pamiętnego wieczoru po jego rozmowie z Michaelem Melissa nie okazała zdziwienia, gdy siedząc wraz z nią w mieszczącym się w podziemiach jego wysokościowca kinie położył jej rękę na ramieniu, by popieścić przez chwilę szyję, a potem dotknął drugą ręką wewnętrznej strony jej kolana, by zobaczyć, co dobrego mógłby tam dla siebie znaleźć. To on był zdziwiony, napotykając tylko pozorny opór. Z nadejściem wiosny Melissa przestała nosić rajstopy. Jej żakiet leżał złożony na kola-

nach, dostarczając dyskretnej osłony. Przesunąwszy palce wyżej i dotknąwszy jedwabistego skraju jej koronkowych majtek i kręcących się pod spodem włosów, Yossarian uznał z zadowoleniem, że jego ambicje zostały zaspokojone i może przestać. Ale wtedy ona powiedziała: - Nie musimy tego robić tutaj. - Oznajmiła to z powagą ogłaszającego nieodwołalny wyrok chirurga. - Możemy pójść na górę do twojego mieszkania. Yossarian uświadomił sobie nagle, że woli obejrzeć resztę filmu. - Tutaj jest dobrze. Możemy po prostu oglądać dalej. Spojrzała na innych widzów. - Nie czuję się tutaj swobodnie. Lepiej

nam będzie na górze. Nigdy nie dowiedzieli się, jak skończył się ten film. - Nie możesz tego zrobić tak po prostu powiedziała w jego mieszkaniu po spędzeniu tam bardzo krótkiej chwili. - Niczego nie zakładasz? - Jestem po wasektomii. Nie bierzesz tabletek? - Mam podwiązane jajowody. Ale co z AIDS? - Możesz obejrzeć moje badanie krwi. Kazałem je zawiesić w ramce na ścianie. - Nie chcesz zobaczyć mojego? - Zaryzykuję - powiedział i położył jej dłoń na ustach. - Na litość boską Melisso, przestań tyle mówić.

Podniosła nogi, on wcisnął się między nie, a potem już oboje dobrze wiedzieli, co robić. Podsumowując wszystko nazajutrz późnym rankiem, gdy musiał uznać, że w końcu skończyli, nie mógł się oprzeć przekonaniu, że nigdy jeszcze w swoim życiu nie czuł się bardziej jurny i namiętny, bardziej pożądliwy, zakochany, czuły i romantyczny. To było wspaniałe. Myjąc się po ostatnim stosunku, zagwizdał przez zęby, a potem puścił rytmiczną, synkopowaną melodię wstępnej gry i orgazmicznej muzyki miłosnej z „Tristana”. To było cudowniejsze od wszelkich jego dotychczasowych doświadczeń erotycznych i wiedział w

głębi serca, że nigdy już, ale to przenigdy nie będzie chciał przejść przez to wszystko ponownie. Melissa powinna zrozumieć, iż teraz czeka ich raczej bolesny upadek: Yossarian może faktycznie nie znaleźć już w sobie takiego pragnienia, tyle woli i konkretnego pożądania, a także prostej fizycznej siły, aby chcieć się z nią jeszcze kiedyś kochać - z nią i jakąkolwiek inną kobietą. Przypomniał sobie Marka Twaina, który w jednym ze swych lepszych esejów użył porównania między świecą i lichtarzem, aby podkreślić, jak mało ma szans mężczyzna w seksualnym współzawodnictwie z kobietą. Lichtarz jest niezniszczalny.

A potem usłyszał, jak Melissa rozmawia przez telefon. - Pięć razy! - zwierzała się niedyskretnie Angeli z zaczerwienioną ze szczęścia twarzą. - Nie - odparła po krótkiej przerwie, podczas której słuchała niecierpliwie, co ma do powiedzenia jej przyjaciółka. - Ale na pewno bolą mnie kolana. On sam skłonny był ustalić subiektywnie wynik na pięć i trzy ósme, ale nie martwił się już tak bardzo o najbliższą przyszłość wiedząc, że ją także bolą kości. - On tyle o wszystkim wie - ciągnęła Melissa. - Zna się na odsetkach, na książkach i na operze. Nigdy nie byłam tak szczęśliwa, Ange. Trochę go to otrzeźwiło, nie był bowiem

pewien, czy chce ponosić odpowiedzialność za kobietę, która nigdy jeszcze nie była tak szczęśliwa. Ale z pewnością połechtało to mile jego próżność. A potem czekał go szok pod prysznicem. Kiedy go zakręcił, usłyszał głosy spiskujących za zamkniętymi drzwiami łazienki mężczyzn, a w chwilę później głos kobiety, która najwyraźniej się z nimi zgadzała. To była z pewnością jakaś pułapka. Zawiązał ręcznik wokół pasa i ruszył stawić czoło niebezpieczeństwu. To, co zobaczył, było gorsze, niż potrafił sobie wyobrazić. Melissa włączyła telewizor i oglądała wiadomości! Nie było żadnej wojny, żadnych ogólno-

krajowych wyborów, zamieszek rasowych, żadnego dużego pożaru, sztormu, trzęsienia ziemi ani katastrofy samolotu nie było żadnych wiadomości, a mimo to Melissa oglądała je w telewizji. Potem jednak, ubierając się, poczuł przyjemny zapach smażonych na boczku jajek i przypiekanych w tosterze kromek chleba. Przeżyty samotnie rok był najsamotniejszym w jego życiu i wciąż mieszkał sam. Ale potem zobaczył, że Melissa polewa jego jajka keczupem i musiał spojrzeć gdzie indziej. Spojrzał na ekran telewizora. - Melisso, kochanie - zaczął przygotowywać ją na najgorsze dwa tygodnie póź-

niej. Ponownie trzymał rękę na jej ramieniu i w roztargnieniu gładził palcem po szyi. - Pozwól, że ci powiem, co się teraz stanie. To nie będzie miało nic wspólnego z tobą. To są zmiany, które, wiem o tym, zachodzą w kimś takim jak ja, nawet kiedy ma do czynienia z kobietą, na której bardzo mu zależy: w człowieku, który lubi być przez większość czasu samotny, dużo rozmyśla i marzy, nie jest aż tak wielkim entuzjastą stosunków, w których trzeba wzajemnie coś brać i coś dawać, bardzo często popada w milczenie i zadumę, nie obchodzi go nic, o czym mówi druga osoba, i nie zwraca uwagi na to, co robi kobieta, dopóki ona nie zacznie o tym mówić i go denerwować. To zdarzyło mi się już

wcześniej. To zdarza mi się zawsze. Kiwała z uwagą głową po każdym przecinku, na znak zgody albo potwierdzając grzecznie, że go słyszy. - Ja jestem dokładnie taka sama - zaczęła z przekonaniem. Jej wargi lśniły, a oczy rzucały iskry. - Nie znoszę ludzi, którzy dużo mówią, gadają do mnie, kiedy próbuję coś czytać, nawet gazetę, dzwonią do mnie, kiedy nie mają nic do powiedzenia, mówią rzeczy, o których już wiem, albo powtarzają się i przerywają. - Przepraszam - przerwał jej Yossarian, domyślając się, że chce mu powiedzieć coś więcej, po czym wyszedł na chwilę do łazienki. Naprawdę uważam - oświadczył po po-

wrocie - że jestem za stary. A ty jesteś naprawdę za młoda. - Nie jesteś za stary. - Jestem starszy, niż wyglądam. - Ja też. Widziałam twój wiek w karcie choroby. Cholera, zaklął w myśli. - Muszę ci również powiedzieć, że nie będę miał dzieci i nigdy nie kupię sobie psa ani letniego domku w East Hampton i gdziekolwiek indziej. Po prawej i lewej stronie jego przedpokoju znajdowały się dwie przestronne sypialnie, każda z własną łazienką i miejscem na telewizor, i być może był to nawet niezły pomysł: mogła zamieszkać w jednej z nich i spotykać się z nim tylko w trakcie

posiłków. Ale tu, w salonie, także stał telewizor, ponownie włączony, i gadali w nim jacyś ludzie, których ona wcale nie słuchała. Nigdy nie wiedziała, czy nagle nie powiedzą czegoś ciekawego. Telewizja była co prawda jedyną wadą, której nie mógł znieść u kobiety, ale wierzył, że z tą kobietą gra warta jest świeczki. - Nie, nie powiem ci, jak ma na imię odparł na pytanie Frances Beach po następnym burzliwym zebraniu KDPDKMMA, na którym Patrick Beach dynamicznie poparł zgłoszoną przez Yossariana anonimową propozycję, aby rozwiązać finansowe problemy Metropolitan Museum of Art, pozbywając się po prostu dzieł sztuki i sprzedając położony przy Piątej

Alei budynek i plac porządnej firmie budowlanej. - Nie należy do kobiet, które znasz. - Czy to nie jest przypadkiem przyjaciółka tej pełnej wigoru Australijki, o której bez przerwy opowiadasz, tej Moore? zapytał Patrick. - Moorecock. - Jak? - Nazywa się Moorecock, nie Moore. Patrick spojrzał na niego z ukosa. - Przysiągłbym, że już raz poprawiłeś mnie mówiąc, że nazywa się Moore. - To prawda, Patrick. Nie zwracaj na niego uwagi. Czy to ta pielęgniarka, o której wspominałeś? Martwiłabym się, gdybyś upadł tak nisko, żeby poślubić którąś

z moich przyjaciółek. - Kto tu mówi o małżeństwie? - zaprotestował Yossarian. - Ty - roześmiała się Frances. - Jesteś jak ten słoń, który stale o czymś zapomina. Czy naprawdę musiał się znowu żenić? Pogrążonemu w rozterce Yossarianowi nie trzeba było przypominać dobrodziejstw samotnego życia. Nie musiał słuchać cudzych rozmów przez telefon. Mógł umieścić w swoim nowym kompakcie z automatycznym podajnikiem całego „Lohengrina”, „Borysa Godunowa”, „Die Meistersinger” albo wszystkie cztery symfonie Brucknera i wkroczyć w elizejskie królestwo muzyki, nie bojąc się, że usłyszy kobiecy głos, który wtrąca się pytając: „Co

to za nagranie? Naprawdę ci się to podoba? Czy to trochę nie za ciężkie z samego rana?” Albo: „Czy mógłbyś trochę przyciszyć? Chciałabym obejrzeć wiadomości w telewizji”, względnie: „Rozmawiam z moją siostrą przez telefon”. Mógł czytać gazetę, nie bojąc się, że ktoś zabierze mu część, którą chciał za chwilę przejrzeć. Mógł, jak sądził, znieść kolejne małżeństwo, ale nie miał już czasu na kolejny rozwód. 23. Kenosha Takie oto złowieszcze wątpliwości opadły Yossariana, gdy wyruszał w podróż na zachód, na spotkanie z żoną kapelana,

spotkanie, którego jedynym celem było okazanie jej współczucia i wzajemne przyznanie się do sromotnej klęski. Odbierając go z lotniska, pani Tappman nie potrafiła ukryć malującego się na twarzy rozczarowania. Oboje mieli nadzieję, że spotkają kogoś młodszego. Bohaterski Zygfryd, przypomniał sobie później Yossarian, ruszył do akcji niczym galernik, zamieniając konia Brunhildy w łódź wiosłową, i wkrótce potem znalazł się sam na sam z kobietą, do której zapałał szybko uczuciem. Yossarian miał swój fotel pierwszej klasy w odrzutowcu i żadnych tego rodzaju obłędnych rojeń.

Zygfryd musiał wspiąć się na górę i przejść przez ogień, żeby zdobyć swoją Brunhildę. Yossarian wysłał Melissę do Waszyngtonu. Kiedy już było po wszystkim i szkicował w myśli parodystyczny tekst dla „New Yorkera”, doszedł spoglądając wstecz do wniosku, że w porównaniu z wagnerowskim bohaterem sprawił się całkiem nieźle. Był o pół miliona dolarów bogatszy i stał przed trudnym wyborem, ale nadal żył i mógł się z nim zmagać. Zygfryd ostatecznie ginął; ginęła Brunhilda, ginął nawet koń, cała Walhalla waliła się w gruzy, a razem z nią bogowie, a

kompozytor nie posiadał się z radości, słuchając swej oddalającej się triumfalnie niczym delikatny sen lubieżnej muzyki, ponieważ taka właśnie jest wyrachowana natura sztuki i artysty. Yossarian natomiast liczył, że wkrótce znowu sobie pochędoży. Miał na to zgodę lekarza. Przez całe swoje życie kochał kobiety i przez większą jego część kochał więcej niż jedną. Mała portowa miejscowość Kenosha, położona nad jeziorem Michigan w stanie Wisconsin w odległości zaledwie dwudziestu pięciu mil na południe od o wiele większej małej miejscowości Milwaukee, posiadała teraz własne lotnisko i stała się terenem gospodarczego boomu, którego

ojcowie miasta nie byli w stanie wyjaśnić. Miejscowi inżynierowie społeczni upatrywali jego przyczynę, być może żartobliwie, w łagodnym klimacie. Otwarto kilka niewielkich firm o nie określonym do końca technicznym charakterze, a pewna agencja federalna umieściła w opuszczonej fabryce, w której od dawna nic się nie działo, laboratoria, o których mówiono, że należą do CIA. W poczekalni w Nowym Jorku Yossarian zwrócił uwagę na innych pasażerów pierwszej klasy: wszyscy byli młodsi od niego, wszyscy płci męskiej i wszyscy w wybornych nastrojach. W dzisiejszych czasach tak zadowoleni z siebie potrafią być tylko naukowcy.

Rozmawiając trzymali w gotowości ołówki, a najczęstszym tematem ich rozmów, co Yossarian odnotował ze zdumieniem, był tryt i deuter, a także deuterek litu, który, o czym poinformowali go natychmiast, gdy zapytał, był związkiem litu oraz ciężkiej wody, stosowanym w roli materiału wybuchowego w najbardziej wyrafinowanych bombach wodorowych. - Czy wszyscy o tym wiedzą? - Dziwiło go, że mówią o tym tak bez ogródek. Okazało się, że mógł to wszystko znaleźć w „Almanachu nuklearnym” i „Podręczniku energii atomowej” Hogertona, które sprzedawano w kioskach z paperbackami. Wchodząc na pokład samolotu rozpo-

znał w klasie dla biznesmenów dwie dziewczyny na telefon i kilka prostytutek, które pracowały w mieszczących się w jego wysokościowcu seks-klubach, a także na ulicy, w pobliżu mieszczących się obok barów i bankomatów. Dziewczyny na telefon były jego sąsiadkami. W klasie ekonomicznej spostrzegł małe grupki bezdomnych, którzy zdobyli w jakiś sposób pieniądze na bilet i opuszczali nędzne nowojorskie ulice, aby zostać bezdomnymi w Wisconsin. Przed pielgrzymką wymyli się do czysta, najprawdopodobniej w łazienkach Dworca Autobusowego Zarządu Portu, gdzie zaprojektowane niegdyś przez Michaela plakaty wciąż surowo zakazywały palenia, włó-

częgostwa, kąpieli, golenia, prania, pieprzenia się i obciągania, informując jednocześnie, że alkohol jest szkodliwy dla zdrowia, a stosunek analny może doprowadzić do zarażenia się wirusem HIV i zapalenia wątroby. Plakaty Michaela zdobywały nagrody w prestiżowych konkursach. Bagaż bezdomnych składał się z wózków na zakupy i papierowych toreb. Yossarian był pewien, że widzi siedzącą daleko w tyle dużą czarną kobietę z chropowatymi naroślami czerniaka, którą spotkał szorującą się do czysta i ubraną wyłącznie w różową koszulkę bez rękawów na ewakuacyjnej klatce schodowej, gdy zapuścił się tam jedyny raz z McBride'em. Mimo że

rozglądał się na wszystkie strony, nie dostrzegł jednak jednonogiej kobiety, którą trzy albo cztery razy dziennie regularnie gwałcił ten lub inny wykolejeniec, ani zapamiętanej z tej samej klatki schodowej bladej blondynki, zszywającej rozdartą białą bluzkę. Od lecących samolotem fizyków dowiedział się, nie rozumiejąc z tego zresztą ani słowa, że w świecie nauki czas stale biegnie do tyłu albo do przodu, a także jednocześnie do przodu i do tyłu, i że cząsteczki materii mogą podróżować w czasie do przodu i do tyłu, zupełnie się przy tym nie zmieniając. Dlaczego w takim razie nie miałby tego robić on sam? Dowiedział się również, że cząstki elementarne muszą

przebywać jednocześnie we wszystkich miejscach, w których mogą przebywać, i opierając się na tym fakcie zaczął się zastanawiać, czy w jego nienaukowym świecie ludzi i grup społecznych wszystko, co może się zdarzyć, po prostu się zdarza, a wszystko, co się nie wydarzyło, po prostu nie mogło się zdarzyć. Cokolwiek może się zmienić, zmienia się, a to, co się nie zmienia, nie może tego zrobić. Pani Karen Tappman okazała się drobną, nieśmiałą i zażenowaną kobietą, nie mającą sprecyzowanego poglądu na wiele aspektów sprawy, która zetknęła ich ze sobą. Jedno nie ulegało niebawem żadnej wątpliwości: on żałował, że przyjechał, a

ona żałowała, że go zaprosiła. Wiedzieli, że wkrótce nie będą sobie mieli nic do powiedzenia. Nie przychodził im do głowy żaden nowy pomysł. Rozpoznał ją, przyznał szczerze, ze zdjęć, które nosił ze sobą kapelan. Uśmiechnęła się. - Skończyłam wtedy trzydzieści lat. A ja poznałam pana ze zdjęcia, które jest w naszym gabinecie. Yossarian nie spodziewał się, że kapelan ma jego fotografię. - O tak, pokażę panu - powiedziała pani Tappman, prowadząc go w głąb ich piętrowego domu. - Powtarzał często ludziom, że prawie ocalił mu pan życie na froncie, gdy znalazł się w najgorszych

opałach. - Wydaje mi się, że to on pomógł mi ocalić moje. Poparł moją decyzję, kiedy odmówiłem udziału w dalszych lotach. Nie wiem, ile pani opowiedział. - Sądzę, że zawsze opowiadał mi o wszystkim. - I tak bym to zrobił, ale on przekonał mnie, że mam słuszność. A to jest powiększenie tego zdjęcia pani i dzieci, które nosił w portfelu. Jedną ze ścian gabinetu wypełniały fotografie obejmujące okres prawie siedemdziesięciu lat. Na kilku z nich widać było kapelana jako uśmiechniętego szczerbatego chłopczyka z wędką, na innych Karen Tappman jako małą dziewczynkę w wizy-

towej sukience. Fotografia, którą Yossarian zapamiętał, przedstawiała trzydziestoletnią Karen Tappman i jej trójkę małych dzieci, wpatrujących się dzielnie w obiektyw i sprawiających wrażenie żałośnie osamotnionych i zapomnianych, jakby panicznie bały się utraty kogoś bliskiego. Na drugiej ścianie wisiały zdjęcia z wojny. Yossarian przystanął, żeby przyjrzeć się starej i wyblakłej brązowej fotografii, przedstawiającej ojca kapelana podczas pierwszej wojny światowej: utrwalonej przez obiektyw małej postaci, w hełmie zbyt dużym jak na schowaną pod nim twarz, ściskającej niezgrabnie karabin z osadzonym na lufie bagnetem, z przytro-

czonymi do pasa i schowanymi w płóciennych pokrowcach manierką z jednej i maską przeciwgazową z drugiej strony. - Zachowaliśmy tę maskę jako pamiątkę - oznajmiła pani Tappman. - Bawiły się nią dzieci. Nie wiem, co się z nią w końcu stało. Ojciec zatruł się lekko gazem podczas jednej z potyczek i spędził jakiś czas w wojskowym szpitalu, ale potem dbał o siebie i żył bardzo długo. Zmarł na raka płuc tutaj, w tym domu. Teraz mówią, że za dużo palił. A oto pańskie zdjęcie. Yossarian stłumił uśmiech. - Nie nazwałbym tego moim zdjęciem. - Ale on tak je określał - odparła z naciskiem, okazując stanowczość, której się po

niej wcale nie spodziewał. - Wszystkim je pokazywał. „To mój przyjaciel Yossarian”, mówił. „Pomógł mi, kiedy byłem w prawdziwych opałach”. Wszystkim to opowiadał. Obawiam się, że się powtarzał. Yossariana wzruszyła jej szczerość. Zdjęcie nie różniło się od tych, które wykonywał rutynowo oficer prasowy eskadry, fotografując przy samolocie czekających na start członków załogi. Widział na nim siebie samego stojącego w tle, między postaciami na pierwszym planie i bombowcem B-25. Z przodu, na stosie tysiącfuntowych, nie uzbrojonych bomb, siedzieli beztrosko, czekając na rozkaz wejścia do samolotu, trzej wyznaczeni

na ten dzień podoficerowie. A Yossarian, tak samo szczupły i młodzieńczy jak reszta, w spadochronowej uprzęży i swojej zawadiackiej czapce z daszkiem, obracał się właśnie, żeby spojrzeć w obiektyw. Kapelan wypisał nazwiska wszystkich widocznych na zdjęciu mężczyzn. Nazwisko Yossariana było wypisane największymi literami. Ponownie stali przed nim Samuel Singer, William Knight i Howard Snowden, wszyscy w randze sierżanta. - Jeden z tych młodych ludzi został później zabity powiedziała pani Tappman. Chyba ten. Samuel Singer. - Nie, pani Tappman. To był Howard Snowden.

- Jest pan tego pewien? - Leciałem z nim, kiedy to się stało. - Wszyscy wydajecie się tu tacy młodzi. Czekając na pana na lotnisku pomyślałam, że może wciąż wygląda pan tak samo. - Byliśmy młodzi, pani Tappman. - Za młodzi, żeby ginąć. - Byłem tego samego zdania. - Albert przemawiał na jego pogrzebie. - Byłem tam wtedy. - To było dla niego bardzo trudne, powiedział. Nie miał pojęcia, dlaczego. I prawie zabrakło mu słów. Sądzi pan, że wkrótce go uwolnią i pozwolą wrócić do domu? - Karen Tappman popatrzyła na Yossariana, który wzruszył ramionami. Nie zrobił nic złego. Musi mu być bardzo

ciężko. Mnie też. Sąsiadka po drugiej stronie ulicy jest wdową i wieczorami gramy razem w brydża. Przypuszczam, że wcześniej czy później potrafiłabym się przyzwyczaić do samotnego życia. Ale nie widzę powodu, dlaczego miałabym to robić już teraz. - Oni naprawdę niepokoją się o jego zdrowie. - Panie Yossarian - oświadczyła z dezaprobatą, nagle poirytowana. - Mój mąż skończył już siedemdziesiątkę. Jeśli ma zachorować, czy nie może chorować tutaj? - Nie mogę się z panią nie zgodzić. - Ale oni chyba wiedzą, co robią. - W tym punkcie nigdy się z panią nie zgodzę. Poza tym oni obawiają się, że

może wybuchnąć. Pani Tappman nie zrozumiała, co ma na myśli. - Albert nie jest wybuchowy. Nigdy nie był. Żadne z nich nie miało pojęcia, gdzie jeszcze mogliby coś wskórać - na policji, gdzie zarejestrowano kapelana jako zaginionego; w jednej z agencji rządowych, gdzie twierdzono, że nic o nim nie wiedzą, czy w innej agencji, która co piętnaście dni przesyłała pieniądze i pozdrowienia, i w jeszcze innej, która upierała się, że powołano go z powrotem do wojska. - Wszystko to brzmi raczej podejrzanie, prawda? - zauważył Yossarian. - Dlaczego? - zdziwiła się pani Tapp-

man. Gazety, a także dwaj senatorzy, kongresman i Biały Dom olewali sprawę. W najnowszej wersji akt kapelana, uzyskanych na podstawie ustawy o wolności informacji, Yossarian zauważył istotne zmiany: we wszystkich danych na jego temat zaczernione zostały wszystkie słowa z wyjątkiem „i”, „a” i „ale”. Brak było numeru ubezpieczenia społecznego, a w aktach pozostała wyłącznie kopia listu od jakiegoś żołnierza, z sierpnia 1944, w którym zaczerniono wszystko oprócz nagłówka „Kochana Mary” i słów zapisanych na dole ręką cenzora, którym był kapelan Tappman: „Tęsknię za tobą tragicznie.

A. T. Tappman, kapelan Armii Stanów Zjednoczonych”. Charakter pisma przypominał Yossarianowi jego własny, ale nie pamiętał, żeby to kiedykolwiek napisał. Nie powiedział o tym Karen Tappman, nie chcąc martwić jej domniemaniem, że w przeszłości kapelana istniała jakaś kobieta o imieniu Mary. Kapelan pasował do sporządzonego przez FBI psychologicznego profilu kaznodziei, który ucieka z inną kobietą; wszystkie zgromadzone dowody wskazywały, że kobieta, z którą to zrobił, była organistką w jego własnym kościele. Pani Tappman nie była o tym przekonana, w okolicy nie było bowiem żadnej organistki, a jej mąż od przejścia na emery-

turę nie miał własnego kościoła ani kongregacji. Yossarian czekał prawie aż do końca kolacji, zanim przekazał jej najnowsze informacje, które uzyskał od Gaffneya, rozmawiając z nim przez telefon nad jeziorem Michigan. Jedli wcześnie na jej prośbę i udało im się zaoszczędzić trzy dolary na daniach dla pierwszych gości. To była dla niego nowość. Kolejna zniżka przysługiwała im jako emerytom i nie musieli wcale okazywać dowodów tożsamości. To też było coś nowego. Yossarian zamówił deser tylko dlatego, że ona zrobiła to pierwsza. - Nie chcę pani niepokoić, pani Tappman - powiedział, kiedy kończyli - ale pojawiły się również spekulacje, że to może

być... - wymówienie tego słowa nie przyszło mu z łatwością - cud. - Cud? Dlaczego to miałoby mnie niepokoić? - Pewnych ludzi na pewno zaniepokoi. - W takim razie może mnie też powinno. Kto o tym zadecyduje? - Nigdy się o tym nie dowiemy. - Ale oni wiedzą chyba, co czynią. - Nie dałbym sobie uciąć za to ręki. - Mają chyba prawo go więzić? - Nie, nie mają prawa. - To dlaczego nie możemy nic zrobić? - Bo nie mamy prawa. - Nie rozumiem. - Ludzie dysponujący siłą, pani Tapp-

man, mają prawo robić wszystko, przed czym nie możemy ich powstrzymać. To jest kruczek, który Albert i ja odkryliśmy w wojsku. I właśnie teraz mamy z nim do czynienia. - W takim razie nie ma wielkich nadziei, prawda? - Możemy mieć nadzieję, że zdarzy się cud i oni uznają to za cud. Wtedy mogą go wypuścić. Jest również szansa, że określą to jako... - Yossarian ponownie się zawahał - naturalną mutację ewolucyjną. - Która powoduje wytwarzanie ciężkiej wody? U mojego Alberta? - Problem z teorią cudów polega na tym, że obowiązuje w niej teraz inny profil psychologiczny. Prawie zawsze jest to

obecnie kobieta mieszkająca w ciepłym klimacie. Kobieta, jeśli mi pani wybaczy, z pełnymi piersiami. Pani mąż po prostu nie mieści się w normie. - Czyżby? - Słówko to było zgłoszonym z chłodną powagą otwartym sprzeciwem. - Panie Yossarian... - odezwała się po chwili Karen Tappman. Na jej szczupłej twarzy malował się wyraz wojowniczej pewności siebie. - Mam zamiar wyznać panu teraz coś, czego nie zdradziliśmy nikomu, nawet własnym dzieciom. Mój mąż był już w swoim życiu świadkiem jednego cudu. Miał widzenie. Tak. Zesłane mu zostało w wojsku, aby umocnić go w wierze w chwili, kiedy miał właśnie zamiar wyznać, że ją stracił, że nie potrafi już dłużej

wierzyć. Po krótkiej chwili, podczas której Yossarian bał się, że ją rozgniewał, poczuł, że ten pokaz siły ducha wyraźnie dodaje mu otuchy. - Dlaczego nie chciał o tym nikomu powiedzieć? - Wizja dana była tylko jemu. Nie po to, żeby ją rozgłaszał. - Czy mogę przekazać dalej tę informację? - Zdarzyło się to podczas pogrzebu na Pianosie - opowiadała dalej - kiedy chowano tego Samuela Singera, o którym już mówiliśmy. - To nie był Singer, pani Tappman. To był Snowden.

- Jestem pewna, że powiedział Singer. - To nie robi żadnej różnicy, ale właśnie ja udzielałem mu pierwszej pomocy. Proszę, niech pani mówi dalej. - Więc prowadził tę ceremonię pogrzebową Singera i poczuł nagle, że brakuje mu słów. Tak to właśnie określił. A potem podniósł wzrok ku niebu, aby się wyspowiadać i zrezygnować ze swej funkcji, wyrzec się raz na zawsze jakiejkolwiek wiary w Boga, w religię, w sprawiedliwość, w moralność i łaskę, i właśnie wtedy, kiedy miał to zamiar zrobić, w obecności tych wszystkich wpatrzonych w niego oficerów, podoficerów i szeregowców, dany mu został znak. To było widzenie, obraz mężczyzny. Siedział na drzewie, tuż za

cmentarzem, ze zbolałą twarzą, oglądając pogrzeb bardzo smutnymi oczyma i utkwił te oczy właśnie w moim mężu. - Pani Tappman - rzekł westchnąwszy ciężko Yossarian - to byłem ja. - Na drzewie? - Podniosła kpiąco brwi. Widział już taki wyraz twarzy u prawdziwych wyznawców, prawdziwych wyznawców czegokolwiek, nigdy jednak nie oglądał tak silnie zakorzenionej pewności siebie. - To niemożliwe - poinformowała go z prawie brutalną stanowczością. - Ta postać, panie Yossarian, nie była ubrana. - Pani mąż nigdy nie mówił, jak mogło do tego dojść? - zapytał delikatnie. - Jak inaczej mogło do tego dojść, panie Yossarian? Chyba jasne, że to był anioł.

- Miał skrzydła? - Teraz zaczyna pan bluźnić. Nie potrzebował skrzydeł, żeby stał się cud. Dlaczego anioł zawsze musi mieć skrzydła? Panie Yossarian, ja chcę odzyskać swego męża. Nie zależy mi na nikim innym stwierdziła i zaczęła płakać. - Otworzyła mi pani oczy - powiedział ze współczuciem Yossarian, czując, jak wstępują w niego nowe siły. Życie, w którym zawsze kierował się sceptycyzmem, nauczyło go, że wiara, nawet naiwna, jest w ostatecznym rachunku bardziej pożywna niż jej brak. Zrobię, co w mojej mocy. Mam w Waszyngtonie kogoś, kto może okazać się ostatnią deską ratunku. Człowieka w Bia-

łym Domu, który ma wobec mnie kilka zobowiązań. - Proszę, niech pan go zapyta. Chcę wiedzieć, że nie dał pan za wygraną. - Będę go błagał, będę go zaklinał. Przynajmniej raz dziennie ma dostęp do prezydenta. - Do małego kutasa? Było jeszcze wcześnie, kiedy odwiozła go do motelu. Wracając z baru po trzech podwójnych szkockich, zobaczył na parkingu czerwoną toyotę z Nowego Jorku i siedzącą w środku, objadającą się ciastkami agentkę. Kiedy przystanął, żeby jej się przyjrzeć, włączyła światła i odjechała. Yossarian parsknął na pół pijackim śmiechem. Wiedział,

że musiał sobie to wyobrazić: i ją, i toyotę. Leżąc w łóżku, pogryzając kupione w automacie orzeszki i batony i popijając coca-colę z puszki, czuł się zbyt ożywiony, by zasnąć, i zbyt ospały, by sięgnąć po pełen ukrytych znaczeń utwór, który, nie tracąc nadziei, po raz kolejny zabrał ze sobą. Książka, tanie wydanie w miękkich okładkach, nosiła tytuł „Śmierć w Wenecji i siedem innych opowiadań”, jej autorem był Tomasz Mann. W tych dniach lżejsza beletrystyka wydawała mu się jeszcze cięższa. Nawet tak ceniony przez niego „New Yorker” rzadko kiedy przykuwał jego uwagę. Towarzyskie plotki dotyczyły w znacznej mierze nieznajomych, a nagrody Akademii przyznawano filmom, których nie

znał, i wykonawcom, których nie oglądał i o których nawet nie słyszał. Tęsknił za Melissą, ale cieszył się, że jest tutaj sam; względnie, jak żartobliwie poprawił się w myśli dzieląc włos na czworo, cieszył się, że jest sam, chociaż tęsknił za Melissą. Znalazłszy stację nadającą klasyczną muzykę, usłyszał z przerażeniem niemiecki chór, który rozpoczynał utworem Bacha ścieżkę dźwiękową amerykańskiej komedii muzycznej pod tytułem „Karuzela”. Zmienił środkowym palcem częstotliwość. Z drugą stacją miał więcej szczęścia: trafił na wiązankę, którą otwierał dziecięcy chór z „Cyganerii” i dziecięcy chór z „Carmen”. A potem, przy akompaniamen-

cie coraz głośniejszego szumu powodowanego przez odległą burzę, usłyszał brzęczenie kowadeł, w którym rozpoznał fragment niemieckiego „Das Rheingold”, towarzyszący zejściu bogów do wnętrza ziemi. Bogowie zstępowali do wnętrza ziemi, aby ukraść złoto karłom i zapłacić gigantom za wybudowanie im nowej wspaniałej siedziby, Walhalli. Giganci zawarli z bogami kontrakt, z którego warunków ci ostatni chcieli się teraz wycofać. Bogini obiecała gigantom wieczną młodość; teraz musieli się zadowolić jedynie pieniędzmi. Kiedy prowadzi się interesy z bogami, stwierdził ponownie Yossarian, czując, jak ciążą mu powieki, zawsze sprytniej jest domagać się zapłaty z góry.

W miarę jak brzęczenie kowadeł rozpływało się w szumie, usłyszał zjeżdżające w dół skali notacji pozbawione logiki muzyczne pandemonium prymitywnego dzikiego śmiechu, a potem, jak przez mgłę, przebijające się przez syk elektrycznej interferencji bardzo odmienne, samotne i urocze anielskie zawodzenie dziecięcego chóru - wzruszający polifoniczny lament, który z całą pewnością rozpoznawał, ale nie potrafił nijak umiejscowić. Przypomniał sobie powieść Tomasza Manna, o której miał zamiar kiedyś napisać, i zastanawiał się ospale, czy nie zapada w sen i nie śni mu się przypadkiem, że słucha „Apokalipsy” Leverkuhna, o której kiedyś czytał. Ale po kilku następnych sekundach

umilkł również i ten zamierający sygnał radiowy i w pierwotnej pustce ludzkiego milczenia trwał tylko uporczywy szum kipiącej i niepohamowanej elektrycznej interferencji. Naprawdę śniło mu się tej nocy, że znalazł się z powrotem w swoim mieszkaniu w nowojorskim wysokościowcu, a znajoma czerwona toyota z objadającą się ciastkami agentką zajechała na parking przy jego motelu w Kenoshy. Skraj parkingu przemierzał w tę i z powrotem ze spuszczoną głową poruszający bezustannie ustami krępy, brzuchaty, brodaty Żyd w średnim wieku, który był agentem FBI, a w rogu sterczał, trzymając wielki plastikowy kubek z napojem pomarańczowym i

słomką, ubrany w perkalowy garnitur chudy facet o pomarańczowych włosach, niewinnym spojrzeniu i rzucających migotliwe iskierki oczach. Wszystkich ich obserwował uważnie inny facet o ciemniejszej cerze i dziwnie orientalnych rysach twarzy, ubrany w wyszukany sposób w niebieską koszulę, rdzawy krawat i jednorzędową płową marynarkę w przetykaną purpurową nitką jodełkę, a w cieniu krył się chytrze podejrzany osobnik w ciemnym berecie, palący papierosa i trzymający obie ręce w kieszeniach pochlapanego płaszcza przeciwdeszczowego, który już rozpiął i w każdej chwili mógł odsłonić swe owłosione ego, zapraszając lubieżnie wszystkich, by zachwycali się obrzydli-

wym widokiem jego bielizny i krocza. Pod koniec snu Yossarian odbył krótki udany stosunek ze swoją drugą żoną. A może była to pierwsza? Albo obie naraz? Obudziwszy się, miał wyrzuty sumienia wobec Melissy. Kiedy wyszedł na śniadanie, na parkingu znowu stała czerwona toyota z nowojorską rejestracją, a w środku siedziała przeżuwająca coś agentka. Kiedy przystanął, żeby jej się przyjrzeć, odjechała i Yossarian doszedł do wniosku, że wszystko to musiał sobie wymyślić. Po prostu nie mogło jej być w tym miejscu. 24. Apokalipsa - A dlaczego nie? - zapytał Yossariana

Jerry Gaffney na lotnisku w Chicago. Wziąwszy pod uwagę bombowiec Mila, ciężką wodę kapelana, twoje dwa rozwody, siostrę Melissę MacIntosh, belgijskiego pacjenta i fakt, że przeleciałeś wtedy tę mężatkę, trudno się dziwić, że interesujesz innych ludzi. - Z Nowego Jorku do Kenoshy w jeden dzień? Ona nie potrafi chyba tak szybko jeździć. - Mamy swoje sposoby, John. - Występowała w moim śnie, Jerry. Podobnie zresztą, jak i ty. - Nie możesz nas o to winić. Twoje sny wciąż należą do ciebie. Jesteś pewien, że go sobie nie wymyśliłeś?

- Mojego snu? - Tak. - Dzięki niemu zdołałem cię rozpoznać, Gaffney. Wiedziałem, że już cię kiedyś spotkałem. - Wciąż ci to powtarzam. - Kiedy byłem w zeszłym roku w szpitalu. Byłeś jednym z facetów, którzy mieli mnie wtedy na oku, prawda? - Nie ciebie, John. Sprawdzałem pracowników, którzy zadzwonili, że są chorzy. Jeden zaraził się gronkowcem, drugi zatruł salmonellą... - Po zjedzeniu kanapki z jajkiem w szpitalnej kafeterii, prawda? Po wylądowaniu na lotnisku pogrążonym w chaosie z powodu odwołania lo-

tów w związku z nieprzewidzianymi śnieżycami w Iowa i Kansas, Yossarian szybko zauważył schludnego eleganckiego mężczyznę o średniej tuszy, ciemnej cerze i lekko orientalnych rysach twarzy, wymachującego lotniczym biletem, aby przyciągnąć jego uwagę. - Pan Gaffney? - zapytał. - Z pewnością nie Mesjasz - odparł chichocząc pan Gaffney. Chodźmy gdzieś na kawę. Mamy całą godzinę. Gaffney zarezerwował dla Yossariana miejsce na następny lot do Waszyngtonu i wręczył mu bilet i kartę pokładową. - Ucieszysz się, kiedy ci powiem, że w wyniku całej tej przygody znacznie się wzbogacisz - oznajmił z wyraźną przyjem-

nością. - Jak sądzę, mniej więcej o pół miliona dolarów. Za to, co załatwiłeś z Noodlesem Cookiem. - Nie załatwiałem nic z Noodlesem Cookiem. - Milo będzie chciał, żebyś coś załatwił. Zaczynam myśleć o twojej wycieczce jako o swego rodzaju Podróży Renem. - Ja też. - To nie może być zbieg okoliczności. Ale twoja szczęśliwiej się zakończy. Gaffney był stylowy, wyrafinowany i przystojny - i choć pochodził z Bensonhurst w Brooklynie w Nowym Jorku, nie krył wcale swego tureckiego pochodzenia. Miał gładką cerę, błyszczącą łysinkę na czubku głowy, zaczesane elegancko na

boki czarne włosy i czarne brwi, a brązowe wąskie oczy i strome pagórki kości policzkowych nadawały mu intrygujący wygląd wschodniego kosmopolity. Ubrany był nienagannie i nieskazitelnie w jednorzędową płową marynarkę w przetykaną purpurową nitką jodełkę, brązowe spodnie, jasnoniebieską koszulę i krawat koloru rdzy. - W moim śnie - powiedział Yossarian ubrany byłeś zupełnie tak samo. Nie było cię wczoraj w Kenoshy? - Ależ skąd, Yo-Yo. - To ubranie było w moim śnie. - Nie mogło ci się przyśnić coś takiego, Yo-Yo, ponieważ nigdy nie ubieram się tak samo dwa dni z rzędu. Wczoraj - kon-

tynuował Gaffney, zaglądając do kalendarzyka i oblizując wargi z pełną świadomością wywoływanego efektu - miałem na sobie ciemniejszy tweed Harrisa z pomarańczową podszewką, czekoladowobrązowe spodnie, stonowaną różową koszulę w pionowe paski i wzorzysty krawat w kolorach kasztanu, kobaltowego błękitu i bursztynu. Może o tym nie wiesz, John, ale wierzę w schludność. Schludność to coś, co się liczy. Codziennie ubieram się na jakąś okazję, tak abym był odpowiednio ubrany, jeśli się jakaś wyłoni. Z tego co widzę w swoim kalendarzyku, jutro będę miał na sobie irlandzką lnianą marynarkę w kolorze owsianki i zielone spodnie, jeśli pojadę na południe, względnie dwurzędo-

wy błękitny blezer z rogowymi guzikami i szare spodnie, jeśli zostanę na północy. Spodnie będą flanelowe. Czy uprawiałeś seks w swoim śnie? Tylko ty możesz mi to powiedzieć, John. - Nie twój interes, Jerry. - Najwyraźniej robisz to wszędzie indziej. - To też nie twój interes. - Kiedy samotnie podróżuję, zawsze mam erotyczne sny pierwszej nocy. To powód, dla którego chętnie wyjeżdżam z miasta. - To bardzo urocze, panie Gaffney, ale nic mnie to nie obchodzi. - Kiedy wyjeżdżam z panią Gaffney, nie potrzebuję snów. Tak się szczęśliwie skła-

da, że ona również lubi uprawiać seks natychmiast po znalezieniu się w nowym otoczeniu. - To też bardzo urocze, ale nie chcę o tym słyszeć i nie życzę sobie, żebyś ty również wysłuchiwał o mnie podobnych rzeczy. - Powinieneś się bardziej pilnować. - Dlatego właśnie cię wynająłem, do diabła. Jestem śledzony przez ciebie, a także przez innych, o których nie mam najmniejszego pojęcia, i chcę, żeby to się skończyło. Chcę odzyskać swoją prywatność. - Więc oddaj kapelana. - Ja nie mam kapelana. - Wiem o tym, Yo-Yo, ale oni nie wie-

dzą. - Jestem już za stary na Yo-Yo. - Twoi przyjaciele nazywają cię Yo-Yo. - Wymień choć jednego, dupku. - Sprawdzę to. Ale zwracając się do Gaffa, zwróciłeś się do właściwego człowieka. Mogę ci powiedzieć, w jaki sposób roztaczają nad tobą inwigilację, mogę cię nauczyć, jak jej unikać, a potem zdradzić ci, jakimi posługują się metodami, aby usidlić kogoś takiego jak ty, kto nauczył się wystawiać ich do wiatru. - Czy nie popadasz przypadkiem w sprzeczność? - Owszem. Tymczasem jednak odkryłem czterech sprytnie maskujących się, chodzących za tobą osobników. Popatrz,

idzie właśnie dżentelmen, którego znamy jako naszego żydowskiego agenta. Próbuje wykupić bilet do Nowego Jorku. Był wczoraj w Kenoshy. - Widziałem go gdzieś, ale nie miałem pewności. - Być może widziałeś go w swoim śnie, przemierzającego skraj parkingu i odmawiającego wieczorne modlitwy. Ilu rozpoznajesz? - Przynajmniej jednego - odparł Yossarian, czując, że zaczyna mu się podobać kontrwywiadowcza robota. - Nie muszę nawet patrzeć. Wysoki piegowaty facet z pomarańczowymi włosami. Zbliża się zima, a on nadal paraduje w perkalowym garniturze. Zga-

dza się? Założę się, że stoi tutaj, oparty o kolumnę albo o ścianę, popijając napój z papierowego kubka. - To Orange Julius. Facet chce być widziany. - Przez kogo? - Sprawdzę to. - Nie, pozwól, że ja to zrobię - oświadczył Yossarian. - Mam zamiar rozmówić się raz na zawsze z tym sukinsynem. Miej mnie na oku. - Mam broń w kaburze przy kostce. - Ty też? - A kto jeszcze? - Mój przyjaciel, McBride. - Z Dworca Autobusowego Zarządu Portu?

- Znasz go? - Byłem tam - powiedział Gaffney. - Teraz, kiedy ustalono termin wesela, ty też się tam wkrótce znowu wybierzesz. - Ustalono termin? - Yossarian nic o tym nie wiedział. Gaffney ponownie nie krył zadowolenia. - Nie wie o tym jeszcze nawet Milo, ale ja wiem. Możesz zamówić kawior. Proszę, pozwól, że ja mu to powiem. Sprawę musi zaaprobować Komisja Papierów Wartościowych. Nie uważasz, że to śmieszne? - Słyszałem to już wcześniej. - Nie opowiadaj za dużo temu agentowi. Może być z CIA. Zmierzając w stronę swej ofiary, Yossa-

rian stwierdził z zawodem, że nie czuje autentycznej złości. - Cześć - rzucił ostrożnie facet. - O co chodzi? - Czy nie widziałem pana przypadkiem wczoraj szpiegującego mnie w Nowym Jorku? - zapytał srogim tonem Yossarian. - Nie. - Był pan wczoraj w Nowym Jorku? pytał dalej Yossarian, choć jego głos stracił wiele ze swej stanowczości. - Byłem na Florydzie. - Ogłada faceta wydawała się stanowić jego niewzruszoną maskę. - W Nowym Jorku mam brata. - Czy jest do pana podobny? - Jesteśmy bliźniakami. - Czy jest agentem federalnym?

- Nie muszę odpowiadać na to pytanie. - A pan? - Nie wiem, kim pan jest. - Nazywam się Yossarian. John Yossarian. - Proszę mi pokazać referencje. - Obaj mnie śledzicie, prawda? - Dlaczego mielibyśmy pana śledzić? - To właśnie chcę wiedzieć. - Nie muszę panu nic mówić. Nie ma pan referencji. - Nie mam referencji - oświadczył zdruzgotany Yossarian, wróciwszy do Gaffneya. - Ja mam referencje. Daj mi spróbować. Po niespełna minucie Jerry Gaffney i facet w perkalowym garniturze gawędzili ze

sobą bez cienia urazy niczym starzy znajomi. Gaffney pokazał mu otwarty portfel i dał coś, co sprawiało wrażenie służbowej wizytówki. Kiedy podeszli do nich raźnym krokiem policjant i kilku mężczyzn w cywilu, którzy również mogli być policjantami, wręczył podobne wizytówki każdemu z nich, a także wszystkim gapiom, którzy przystanęli, żeby zobaczyć, co się dzieje, oraz dwóm czarnym kobietom na zapleczu baru, gdzie podawano hot dogi, pakowane fabrycznie kanapki, miękkie precle z wielkimi ziarnami koszernej soli oraz zimne napoje w rodzaju Orange Julius. Po powrocie do stolika Gaffney był bardzo zadowolony z siebie. Mówił ciszej niż normalnie, ale wiedział o tym tylko

Yossarian, ponieważ sprawiał wrażenie tak samo pogodnego jak wcześniej. - On wcale cię nie śledzi, John - rzekł i ktoś, kto ich obserwował, mógł pomyśleć, że rozmawiają o pogodzie. - On śledzi kogoś, kto śledzi ciebie. Chce odkryć, co tamci wiedzą na twój temat. - Jacy tamci? - zapytał Yossarian. - Kto wie coś na mój temat? - Tego jeszcze nie odkrył - odpowiedział Gaffney. To mogę być ja. Ktoś inny mógłby to uznać za zabawne, ale widzę, że ty się nie śmiejesz. On uważa, że możesz być agentem CIA. - To oszczerstwo. Mam nadzieję, że zaprzeczyłeś. - Nie wiem jeszcze, czy nim nie jesteś.

Ale nie powiem mu niczego, dopóki nie zostanie moim klientem. Tylko tyle mu powiedziałem. - Gaffney przesunął po stole jedną ze swoich wizytówek. - Ty też powinieneś ją mieć. Yossarian zmarszczył brwi. Z treści wizytówki wynikało, że ma do czynienia z właścicielem Agencji Nieruchomości Gaffneya, z biurami na Manhattanie, w nadmorskich miejscowościach stanów New York i Connecticut oraz w Santa Monica i San Diego w południowej Kalifornii. - Nie jestem pewien, czy rozumiem wyznał. - To przykrywka - oznajmił Gaffney. Wabik. - Teraz kapuję - uśmiechnął się Yossa-

rian. - To fasada twojej agencji detektywistycznej. Zgadza się? - Zrozumiałeś odwrotnie. Biuro detektywistyczne jest fasadą mojej agencji nieruchomości. Na nieruchomościach można zarobić więcej szmalu. - Nie jestem pewien, czy ci wierzę. - Sądzisz, że silę się na dowcipy? - Trudno powiedzieć. - Zwabię go do jednego z moich biur wyjaśnił Jerry Gaffney - a on będzie udawać szukającego domu klienta, chcąc się dowiedzieć, kim naprawdę jestem. - Robisz to, żeby się dowiedzieć, o co mu chodzi? - Żeby sprzedać mu dom, John. Z tego czerpię prawdziwe dochody.

Powinno cię to zainteresować. Mamy wspaniałe domy do wynajęcia w East Hampton na przyszłe lato, na cały sezon, na rok i na krótsze terminy. A także kilka pierwszorzędnych posiadłości nad samym oceanem, jeśli myślisz o kupnie. - Panie Gaffney... - zaczął Yossarian. - Znowu do tego wracamy? - Wiem o panu teraz mniej, niż wiedziałem przedtem. Powiedział pan, że wybiorę się w tę podróż, i oto podróżuję. Przewidział pan śnieżyce, i oto mamy śnieżyce. - Meteorologia to pestka. - Najwyraźniej wie pan o wszystkim, co dzieje się na powierzchni tej planety. Wie pan dosyć, żeby być Bogiem. - Na nieruchomościach można zarobić

więcej szmalu - odparł Gaffney. - Dlatego wiem, że nie ma Boga. Gdyby był, też robiłby w nieruchomościach. Udał mi się ten dowcip, prawda? - Słyszałem gorsze. - Mam jeszcze jeden, który może okazać się lepszy. Wiem również, co się dzieje pod ziemią. Byłem pod Dworcem Autobusowym Zarządu Portu. - Słyszał pan psy? - Oczywiście - odparł Gaffney. - I widziałem informację Kilroya. Mam również połączenie z ASTPW, elektroniczne połączenie - dodał i jego wąskie zmysłowe wargi, których barwa przywodziła na myśl plamy wątrobowe, rozchyliły się ponownie w uśmiechu, który

był jednocześnie tajemniczy i jakby niekompletny. - Spotkałem się nawet - kontynuował z pewną dumą - z panem Tilyou. - Z panem Tilyou? - powtórzył Yossarian. - Z jakim panem Tilyou? - Z panem George'em C. Tilyou - wyjaśnił Gaffney. - Człowiekiem, który zbudował stary Steeplechase Park na Coney Island. - Myślałem, że on już nie żyje. - Bo to prawda. - To ma być ten twój żart? - Nie wybuchasz śmiechem? - Nawet się nie uśmiecham. - Nie możesz powiedzieć, że się nie staram - powiedział Gaffney. - Chodźmy już. Obejrzyj się, jeśli chcesz.

To ich zmobilizuje. Nie będą wiedzieć, czy iść za tobą, czy za mną. Będziesz miał miłą podróż. Traktuj ten epizod jako antrakt, intermezzo pomiędzy Kenoshą a sprawą, jaką masz do załatwienia z Milem i Noodlesem Cookiem. Coś w rodzaju muzyki ilustrującej Podróż Renem Zygfryda, „Marsza Żałobnego” z „Die Gotterdammerung” albo tego interludium brzdąkających kowadeł z „Das Rheingold”. - To ostatnie słyszałem zeszłej nocy w moim pokoju w Kenoshy. - Wiem. - I dowiedziałem się czegoś nowego, co mogłoby pomóc kapelanowi. Jego żona myśli, że doświadczył już jednego cudu.

- To nic nowego - zbagatelizował sprawę Gaffney. - Cała Kenosha jest na podsłuchu. Ale ja mam chyba coś lepszego. Możesz zaproponować Milowi but. - Jaki but? - But wojskowy. Być może nawet oficjalny but rządowy. Milo spóźnił się z papierosami. Ale wojskowi będą zawsze potrzebowali butów. Również damskich. I być może nawet biustonoszy. Przekaż ode mnie najlepsze życzenia swojej narzeczonej. - Jakiej narzeczonej? - zapytał Yossarian. - Pannie MacIntosh - odparł Gaffney, unosząc brwi, tak że wyglądały jak dwa czarne wykrzykniki. - Panna MacIntosh nie jest moją narze-

czoną - zaprotestował Yossarian. - Jest wyłącznie moją pielęgniarką. Gaffney potrząsnął kpiąco głową. - Nie masz żadnej pielęgniarki, Yo-Yo oświadczył z prawie figlarnym naciskiem. - Powtarzałeś mi to kilkanaście razy. Czy mam sprawdzić i policzyć? - Jedź na północ w swoim irlandzkim lnie albo na południe w swoim blezerze i flanelowych spodniach, Gaffney. I zabierz ze sobą wszystkich tych cichociemnych. - W swoim czasie. Lubisz niemieckich kompozytorów, prawda? - Są w ogóle jacyś inni? - odparł Yossarian. - Chyba że bierzesz pod uwagę włoską operę. - A Chopin?

- Odnajdziesz go w Schubercie. Obu zaś w Beethovenie. - A co powiesz o samych Niemcach? zapytał Gaffney. - Nie lubią się zbytnio nawzajem, prawda? - stwierdził Yossarian. - Nie przychodzi mi na myśl żaden inny naród, którego przedstawiciele czuliby do siebie wzajemnie tyle druzgocącej animozji. - Z wyjątkiem twojego własnego - podsunął Gaffney. - Za dużo wiesz, Gaffney. - Zawsze interesowało mnie poznawanie różnych rzeczy - przyznał z pewną powściągliwością Gaffney. - Okazało się to użyteczne w mojej pracy. Powiedz mi, John - podjął, spoglądając znacząco na

Yossariana - czy słyszałeś kiedyś o niemieckim kompozytorze nazwiskiem Adrian Leverkuhn? Yossarian spojrzał na niego z konsternacją. - Słyszałem, Jerry - odparł, szukając w pustej, nieprzeniknionej, ciemnej fizjonomii Gaffneya jakiegoś klucza do rozwiązania zagadki. - Słyszałem o Adrianie Leverkuhnie. Napisał oratorium „Apokalipsa”. - Znam go z kantaty „Lament doktora Fausta”. - Nie wydaje mi się, żeby ją kiedykolwiek wykonano. - Owszem. Jest tam pewien bardzo wzruszający dziecięcy chór i piekielne

glissando śmiejących się dziko męskich głosów. Ten śmiech i smutny chór przypominają mi zawsze zdjęcia nazistowskich żołnierzy, którzy podczas wojny, twojej wojny, prowadzili na śmierć dzieci z getta. - To „Apokalipsa”, Jerry. - Jesteś pewien? - Absolutnie. - Będę to musiał sprawdzić. I nie zapomnij o swoim bucie. - Jakim znowu bucie? 25. Waszyngton - Pieprzony but? - roześmiał się Wintergreen podczas następnego etapu Podróży Renem. - Co jest takiego ciekawego w pieprzonym bucie?

- To tylko pieprzony pomysł - odparł Yossarian, siedząc w jednym z hotelowych apartamentów, w których mieściła się waszyngtońska filia Spółki Akcyjnej M i M i Partnerzy. Dla siebie i Melissy wynajął pokoje w nowszym hotelu o porównywalnym prestiżu i bardziej ożywionej klienteli, szczycącym się - co przypomniał sobie z rodzajem błogiej próżności w szpitalu, kiedy jego stan wrócił do normy i ustąpiła groźba paraliżu i uszkodzenia mózgu większym wyborem najwyższej jakości pornograficznych filmów we wszystkich językach narodów należących do ONZ. Mówiliście, że potrzebny wam jest produkt konsumpcyjny. - Ale nie but. Mamy teraz co najmniej

pięćdziesiąt pieprzonych fabryk produkujących buty dla takich jak my pieprzonych kutasów. - Ale żadna nie ma wyłączności na oficjalny but rządowy Stanów Zjednoczonych. - But męski czy damski? - zastanawiał się Milo. - Oba. Dzisiaj kobiety też giną na polu walki. - Yossarian żałował, że w ogóle zaczął. - Zapomnijcie o tym. Nie bardzo znam się na interesach. Nadal nie bardzo rozumiem, jakim cudem kupowaliście jajka po siedem centów sztuka i sprzedawaliście je z zyskiem po pięć. - Wciąż to robimy - pochwalił się Wintergreen.

- Jajka psują się - stwierdził ze smutkiem Milo. - I tłuką. Wolałbym raczej but. Sprawdź to, Eugene. - Ja wolałbym raczej samolot - mruknął Wintergreen. - A co potem? Przypuśćmy, że nie będzie już dłużej groźby wojny? - Sprawdzę to. - Nie jestem zadowolony z tego samolotu - stwierdził Yossarian. - Znowu zamierzasz złożyć dymisję? zadrwił Wintergreen. - Nie zgadzasz się z nami od lat. Yossariana boleśnie zakłuło to szyderstwo, ale zignorował je. - Wasz Szzzzz! jest w stanie zniszczyć

świat, prawda? - Podglądałeś - syknął Wintergreen. - Prawdę mówiąc, nie jest w stanie przyznał z bólem serca Milo. - Potwierdziliśmy to na zebraniu. - Ale może samolot Strangelove'a jest w stanie? - wtrącił czujnie Wintergreen. - I dlatego właśnie - podjął Milo - chcemy spotkać się z Noodlesem Cookiem. Yossarian ponownie potrząsnął głową. - Nie podoba mi się też bomba atomowa. Jej także już wcale nie lubię. - Kto w takim razie powinien według ciebie podpisać ten kontrakt? - zapytał z zimną krwią Wintergreen. - Pieprzony Strangelove? - Poza tym my nie mamy bomby - wtrą-

cił pojednawczo Milo. - Mamy tylko plany samolotu, który będzie ją transportował. - Samolotu, który nie będzie latać. - Możemy to zagwarantować, Yossarian. Nawet na piśmie. Nasze samoloty nie będą latać, nasze pociski nie zostaną odpalone. Jeżeli samoloty wystartują, rozbiją się, jeżeli pociski zostaną odpalone, chybią celu. Nigdy nie sprawiamy zawodu. To dewiza naszej firmy. - Możesz ją znaleźć w naszym pieprzonym nagłówku - dodał Wintergreen. - I pozwól, że o coś cię zapytam, Yo-Yo - ciągnął szyderczo. - Czy powinniśmy twoim zdaniem pozwolić, żeby jakiś kraj był silniejszy od naszego? Nieźle cię zażyłem,

prawda? - Rzeczywiście nieźle - musiał przyznać Yossarian. - A jeśli nie sprzedamy naszego pieprzonego sprzętu wojskowego każdemu, kto chce go kupić, zrobią to zaprzyjaźnione z nami kraje i konkurenci. Nie możesz na to nic poradzić. Skończył się czas twoich pieprzonych ideałów. Powiedz mi, jeśli jesteś taki sprytny, co ty byś, kurwa, zrobił, gdybyś rządził tym krajem? - Też nie wiedziałbym, co zrobić - przyznał Yossarian, zły na siebie, że dał się zapędzić w kozi róg. Nigdy mu się to dotąd nie zdarzało. - Wiem tylko, że chcę mieć czyste sumienie. - Nasze sumienie jest czyste odparli

obaj. - Nie chcę ponosić za nic winy. - To są pierdoły, Yossarian. - Nie chcę być za nic odpowiedzialny. - Kolejna brednia - zaprotestował Wintergreen. - Nic na to nie możesz poradzić: tak czy owak będziesz odpowiedzialny. Jeśli świat i tak wyleci w powietrze, jakie ma znaczenie, kto naciśnie ten guzik? - Będę miał przynajmniej czyste ręce. Wintergreen roześmiał się chrapliwie. - Odstrzelą ci je przy nadgarstkach, te twoje pierdolone czyste ręce. Nikt nie domyśli się nawet, że są twoje. Nikt cię nawet nie znajdzie. - Odpierdol się ode mnie, Wintergreen odparł podniesionym głosem Yossarian i

odwrócił się nadąsany. - Idź prosto do piekła z tym twoim czystym sumieniem! Chciałbym, żeby cię w końcu trafił szlag. To jedyny sposób, żebyś dostarczył mi w życiu jakiejś przyjemności. - Yossarian, Yossarian - strofował go Milo. - Bądź rozsądny. Wiesz o mnie przynajmniej jedno: Milo nigdy nie kłamie. - Chyba że musi - uzupełnił Wintergreen. - On doskonale o tym wie, Eugene. Jestem tak samo moralny jak pierwszy lepszy człowiek z ulicy. - Absolutnie, panie Minderbinder. - Czy kiedykolwiek w swoim życiu zrobiłeś coś nieuczciwego, Milo? - zapytał

Yossarian. - Nigdy! - odpalił natychmiast Milo. To byłoby nieuczciwe. I nigdy nie było takiej potrzeby. - Dlatego właśnie - dodał Wintergreen chcemy spotkać się w tajemnicy z Noodlesem Cookiem i namówić go, żeby porozmawiał w tajemnicy z prezydentem. Chcemy, żeby wszystko odbywało się przy otwartych drzwiach. - Czy nie jesteś z nami bardziej bezpieczny, Yossarian? - zapytał Milo. - Nasze samoloty nie mogą latać. Gwarantuje to nasza technologia. Proszę, zadzwoń do Noodlesa Cooka. - Ustal termin spotkania i przestań chrzanić. Chcemy być tam razem z tobą.

- Nie ufacie mi? - Mówisz, że nie znasz się na pieprzonych interesach. - Mówisz, że nie mieszczą ci się w głowie. - Zgadza się. Nie mieści mi się również w głowie - stwierdził poddając się Yossarian - jak faceci tacy jak wy mogą się na nich znać. Noodles Cook prędko zrozumiał, czego się od niego wymaga. - Wiem, wiem - zaczął, zwracając się do Yossariana, kiedy wszyscy zostali sobie przedstawieni. - Uważasz mnie za gnojka, prawda? - Skądże znowu - odparł nie okazując wcale zdziwienia Yossarian, obserwowa-

ny bacznie przez pozostałych dwóch. Kiedy ludzie myślą o następcy tronu, nie zawsze przychodzi im do głowy twoja osoba. - Touche - roześmiał się Noodles. - Ale mnie się tu podoba. Nie pytaj, dlaczego. Stwierdził, że to, z czym do niego przyszli, jest w oczywisty sposób niewłaściwe, niestosowne, nie do obrony i prawdopodobnie sprzeczne z prawem. - Normalnie, panowie, poparłbym was z całego serca. Ale nasz rząd kieruje się obecnie zasadami etycznymi. - Kto kieruje naszym Departamentem Etyki? - Stanowisko pozostaje nie obsadzone aż do wyjścia Portera Lovejoya z więzie-

nia. - Mam myśl - odezwał się nagle Yossarian, czując, że tym razem wpadł na rzeczywiście przedni pomysł. - Wolno ci wygłaszać przemówienia, prawda? - Wygłaszam je regularnie. - I otrzymywać za nie honoraria? - Gdyby mi nie płacono, nie wygłosiłbym ani jednego. - Wydaje mi się, że ci panowie pragną, abyś wygłosił mowę, Noodles - oświadczył Yossarian. - Do jednoosobowej publiczności. Wyłącznie do prezydenta, zalecając mu zakup przez rząd ich samolotu. Czy możesz wygłosić tego rodzaju skuteczną mowę?

- Mogę wygłosić bardzo skuteczną mowę tego rodzaju. - Oni wypłacą ci w zamian honorarium. - W jakiej wysokości? - zaciekawił się Noodles. - Milo? - zapytał Yossarian, ustępując pola Minderbinderowi. Nadal nie za bardzo znał się na interesach. - Czterysta milionów dolarów - oświadczył Milo. - To brzmi uczciwie - odparł z równie niewinną miną Noodles, jakby on również nie widział w tym nic nadzwyczajnego i wtedy właśnie - co Yossarian przypominał sobie później z uciechą, wylegując się w szpitalnym łóżku - zaproponował mu, że

po wyjściu wspólników zajrzą razem do Prezydenckiego Gabinetu Gier. Milo i Wintergreen wspomnieli już wcześniej, że spieszą się na pilne spotkanie w sprawach finansowych - jak się bowiem okazało, żart Gaffneya o konieczności uzyskania zgody Komisji Papierów Wartościowych na małżeństwo M2 i Christiny Maxon nie był wcale żartem. - A tobie, Yossarian... - zaczął Milo, kiedy się żegnali. - Za ten wspaniały pomysł, na który wpadłeś - dodał wylewnie Wintergreen. - Dlatego właśnie go potrzebujemy, Eugene. A tobie Yossarian, dajemy w dowód wdzięczności pięćset tysięcy dolarów. Yossarian, który szybko się uczył, zare-

agował z zimną krwią. - To brzmi uczciwie - oświadczył z rozczarowaniem, mimo że nie spodziewał się ani grosza. Milo sprawiał wrażenie zakłopotanego. - To trochę więcej niż jeden procent stwierdził urażony. - I trochę mniej niż półtora procent naszego normalnego honorarium za pomoc w zawarciu kontraktu, prawda? - powiedział Yossarian. - Ale mimo to brzmi uczciwie. - Masz już prawie siedemdziesiąt lat i jesteś całkiem zamożny, Yossarian oświadczył przymilnym tonem Wintergreen. - Powiedz z ręką na sercu: naprawdę ma dla ciebie takie znaczenie fakt, czy za-

robisz kolejne sto tysięcy dolarów albo czy po twojej śmierci świat wyleci w powietrze w wyniku eksplozji nuklearnej? Yossarian zajrzał w głąb własnego serca i udzielił szczerej odpowiedzi: - Nie. Ale wy dwaj jesteście tak samo starzy. Naprawdę mają dla was takie znaczenie te kolejne miliony? - Owszem - odparł z przekonaniem Milo. - I tym właśnie się od siebie różnimy. - No cóż, zostaliśmy sami - stwierdził Noodles. - Uważasz mnie pewnie za gnojka, prawda? - Nie większego ode mnie - odparł Yossarian. - Zwariowałeś? - krzyknął Noodles

Cook. - Nie możesz się nawet ze mną porównywać! Zobacz, na co się przed chwilą zgodziłem! - To była moja propozycja. - Ale ja ją przyjąłem! - kłócił się dalej Noodles. - Jest jeszcze dziewięciu innych guwernerów, o wiele większych gnojków, do których się nawet nie umywasz, a oni nie sięgają mi nawet do pięt. - Poddaję się - stwierdził Yossarian. - Jesteś większym gnojkiem ode mnie, Noodlesie Cook. - Cieszę się, że podzielasz mój pogląd. Teraz pokażę ci nasz pokój zabaw. Podciągnąłem się w grach wideo, jestem teraz lepszy niż pozostali. Prezydent jest ze mnie bardzo dumny.

Rozmiary należącego do pierwszej osoby w państwie wyremontowanego Gabinetu Owalnego zostały drastycznie zmniejszone, aby użyczyć miejsca przestronnemu pokojowi gier, do którego Noodles prowadził teraz Yossariana. W zmniejszonej przestrzeni, w której mogło się wygodnie zmieścić najwyżej pięć osób, prezydenckie odprawy były rzadsze i krótsze, spiski łatwiejsze, a konspiracje wprost błyskawiczne. Prezydent miał więcej wolnego czasu na swoje gry wideo, które, jak stwierdził raz publicznie, uważa za bardziej prawdziwe od samego życia. Ciasnotę Gabinetu Owalnego rekompensowało następne, bardziej imponujące pomieszczenie, razem z dobudówką dość

duże, by pomieścić proste krzesła, stoły do gier, liczne ekrany wideo, konsole i inne urządzenia, które stały teraz niczym androidy, czekając pod ścianami. Przy samym wejściu znajdował się Dział Wojenny, a w nim indywidualne gry zatytułowane następująco: WOJNA NAPOLEOŃSKA, BITWA POD GETTYSBURGIEM, BITWA POD BULL RUN, BITWA POD ANTIETAM, ZWYCIĘSTWO W GRENADZIE, ZWYCIĘSTWO W WIETNAMIE, ZWYCIĘSTWO W PANAMA CITY, ZWYCIĘSTWO W PEARL HARBOR i WOJNA W ZATOCE RAZ JESZCZE. Na wesołym plakacie, przedstawiającym rozpromienio-

nego żołnierza piechoty morskiej z pucołowatymi policzkami, widniał napis: NIE BÓJ SIĘ - SPRÓBUJ. KAŻDEMU WOLNO GRAĆ. WYGRAĆ MOŻE KAŻDA STRONA. Yossarian minął dalsze konsole, zatytułowane: TOR W INDIANAPOLIS, BOMBARDOWANIE, UCIEC PRZED POBOREM i UMRZEĆ ZE ŚMIECHU. Honorowe miejsce w Prezydenckim Gabinecie Gier zajmował większy od innych ekran wideo i umieszczona na czymś w rodzaju stołu bilardowego konturowa mapa kraju, pokryta różnymi odcieniami zieleni, czerni i błękitu, a także pustynnych różów i brązów. Kolorową replikę kontynentu przecina-

ły na różnych poziomach labirynty biegnących po powierzchni i pod ziemią linii kolejowych, na których stały składy elektrycznych pociągów. Kiedy Noodles zapalił z zagadkowym uśmiechem wewnętrzne światła i puścił w ruch pociągi, Yossarian zauważył funkcjonujący pod powierzchnią kontynentu na różnych płaszczyznach cały nowy miniaturowy świat rozległy, hermetyczny i skomplikowany, ciągnący się od oceanu do oceanu, od granicy do granicy i sięgający na północ poprzez Kanadę aż do Alaski. Nazwa gry brzmiała: TRIAGE Pierwszą rzeczą, którą Yossarian zobaczył na mapie, był umieszczony na półwy-

spie Floryda niewielki symbol w kształcie domku, podpisany: Federalne Rezerwy Cytrusów. Wiele podróżujących pod ziemią wagonów wiozło rakiety, inne wiozły działa i pojazdy opancerzone. Yossarian spostrzegł również kilka oznaczonych czerwonym krzyżem pociągów szpitalnych, a potem Federalne Składy Sera Wisconsin przy brzegu jeziora Michigan niedaleko Kenoshy, kolejne Rezerwy Owoców Cytrusowych w Kalifornii i rozciągającą się na cały kraj sieć pizzerii i chłodni mięsnych. Przy brzegu Savannah River znajdował się reaktor nuklearny, o którym już wiedział. Waszyngton D.C. oznaczony był dużą błękitną gwiazdą wpisaną w białe kółko; w jej wnętrzu Yossarian zobaczył

symbole Białego Domu, klubu golfowego Burning Tree, ASTPW, nowego Narodowego Cmentarza Wojskowego, pomnika najnowszej wojny i Walter Reed Hospital. Pod każdym z tych obiektów, jeśli dobrze rozumiał to, na co patrzył, znajdowała się jego doskonała, ukryta na niższym poziomie replika. Ze stolicy rozchodziły się w różnych kierunkach oznaczone strzałkami i biegnące pod ziemią tory kolejowe, prowadzące do takich miejsc jak klub golfowy Greenbriar w Wirginii Zachodniej, Laboratorium Livermore w Kalifornii, Centrum Kontroli Zachorowań w Atlancie, Centrum Leczenia Oparzeń w New York Hospital i - ku jego niepomiernemu zdziwieniu - do Dworca Autobusowego Zarządu

Portu, położonego bardzo blisko budynku, w którym obecnie mieszkał. Z osłupieniem stwierdził, że dworzec autobusowy połączony jest z ASTPW i wchodzi w skład lokalnej sieci, sięgającej swymi mackami poza biegnący pod Canal Street kanał i odgraniczający Wall Street mur. W Brooklynie zobaczył Coney Island, oznaczoną na powierzchni rysunkiem zardzewiałej fallicznej konstrukcji, w której rozpoznał nieczynną wieżę spadochronową starego Steeplechase Park. A pod ziemią, w miejscu, które wyglądało niczym kopia wesołego miasteczka, naszkicowana była uśmiechnięta gęba z włosami na jeża i mnóstwem zębów, którą także sobie przypominał.

- Ale nasze obiekty są czynne - oświadczył z dumą Noodles. - W przeciwnym razie nie byłoby ich na mapie. Prezydent kazał wybudować cały model, żeby mieć pewność, że jest tak samo prawdziwy jak ten z gry wideo. Jeśli istnieje jedno słowo, które stanowi jego dewizę, to jest nim „być przygotowanym”. - To chyba dwa słowa - poprawił go Yossarian. - Ja też tak kiedyś myślałem - przyznał Noodles ale teraz przychylam się do jego zdania. Jestem także coraz lepszy w golfie. - Dlatego właśnie są tam te kluby? - Umieścił je w grze wideo, żeby wszystko się zgadzało. Widzisz tam na górze, w Vermont? - Yossarian zobaczył Fe-

deralne Magazyny Lodów Ben & Jerry. Trafił na nie w grze wideo całkiem niedawno i teraz również chce je mieć w rzeczywistości. Możemy przebywać pod ziemią dość długo, jeśli kiedykolwiek trzeba będzie tam zejść, i on chce mieć pewność, że nie zabraknie mu lodów ani pól golfowych. Ta wiadomość jest ściśle poufna, ale pod Burning Tree mamy już ukończone pole z dziewięcioma dziurami, zupełnie takie samo, jak to na górze. Ćwiczy tam teraz na dole, żeby mieć przewagę nad innymi, kiedy nadejdzie czas. - Kim będą ci inni? - zapytał Yossarian. - Tymi, którzy zostali wybrani, by przeżyć - odparł Noodles. - I kierować spod

ziemi krajem, gdy tam na górze nie zostanie kamień na kamieniu. - Rozumiem. Kiedy to nastąpi? - Kiedy on otworzy kasetę i przyciśnie guzik. Widzisz to drugie urządzenie nad grą? To Futbol. - Jaki futbol? - Dziennikarze lubią je nazywać po prostu Futbol. To urządzenie, które uruchomi wszystkie nasze samoloty i broń defensywno-ofensywną, kiedy tylko dowiemy się, że ktoś nas atakuje, albo uznamy, że powinniśmy rozpocząć naszą własną wojnę. To musi się zdarzyć wcześniej lub później. - Wiem o tym. Co będzie potem?

- Zejdziemy na dół, mały kutas i ja, i zaczekamy, aż ostygnie żar i osłabnie promieniowanie. Razem z resztą wybrańców, którzy zostali wytypowani, aby przeżyć. - Kto ich wytypował? - Narodowy Międzypartyjny Komitet Triage. Jego członkowie wybrali oczywiście siebie i swoich najlepszych przyjaciół. - Kto do niego należy? - Tego nikt nie wie. - A co stanie się ze mną i moimi najlepszymi przyjaciółmi? - Jesteście oczywiście spisani na straty. - To brzmi uczciwie - stwierdził Yossarian. - Szkoda, że nie mamy czasu pograć powiedział Noodles. -

Przyjemnie jest popatrzeć, jak gracze walczą ze sobą o czystą wodę. Może chciałbyś rozegrać krótką partyjkę? - Mam randkę w muzeum aeronautycznym Instytutu Smithsoniańskiego. - A ja będę musiał mu udzielić lekcji historii, kiedy wróci z golfa. Lekcje historii nie należą do łatwych. - Dużo się podczas nich uczysz? - zagadnął go kpiącym tonem Yossarian. - Obaj dużo się uczymy - odparł urażony Noodles. - No cóż, Yossarian, niedługo nadejdzie Święto Dziękczynienia i powinniśmy szczerze pogadać. Powiedz, ile chcesz? - Za co? - Za załatwienie tego przemówienia. Ty

też naturalnie wchodzisz w ten interes. Wymień tylko cenę. - Daj spokój, Noodles - oświadczył z naganą w głosie Yossarian. - Gdybym od ciebie coś wziął, to byłaby łapówka. Nie chcę ani grosza. - To brzmi uczciwie - odparł Noodles i uśmiechnął się. Widzisz, o ile większym jestem od ciebie gnojkiem? To kolejna przysługa, którą ci jestem winien. - Możesz mi ją od razu wyświadczyć oświadczył z powagą Yossarian. - Chcę, żeby uwolniono kapelana. Noodles wyraźnie posmutniał. - Już próbowałem. Są pewne komplikacje. Nie wiedzą, co z nim zrobić, i żałują,

że go w ogóle znaleźli. Gdyby udało się go bezpiecznie umieścić w magazynie odpadów promieniotwórczych, na pewno już by to zrobili. Po niespodziance z trytem czekali, co kapelan zacznie wydalać w następnej kolejności. Pluton byłby straszny, ale groziło im coś o wiele gorszego. Podawany kapelanowi jako niezawodne lekarstwo na depresję lit mógł utworzyć w połączeniu z ciężką wodą deuterek trytu, będący składnikiem bomby wodorowej, i to byłaby prawdziwa katastrofa. 26. Yossarian Noodles Cook musiał przygotować się do lekcji historii, a Yossarian miał swoją

randkę w muzeum. Yossarian przypomniał sobie Noodlesa tydzień później, kiedy zajechał pod dworzec autobusowy i usłyszał gwizdanie sprzedających gorące orzeszki straganiarzy. Ono z kolei przywiodło mu na myśl melodyjne frazy „Leśnych szmerów” z Zygfryda i walkę o magiczny pierścień odlany ze skradzionego złota, który dawał władzę nad światem każdemu, kto go posiadał, sprowadzając na niego jednocześnie wszelkie możliwe udręki i klęski. Popychając drzwi i wchodząc na halę dworca wyobraził sobie tego będącego tylko Islandczykiem germańskiego bohatera, wkraczającego do jaskini smoka, który nie wtrącał się w cudze sprawy.

- Daj mi spać - brzmiała burkliwa odpowiedź, jakiej udzielił smok nieszczęsnemu królowi-bogowi Wotanowi, który zakradł się, aby uprzedzić go o zbliżaniu się nieustraszonego bohatera, w płonnej nadziei, że dostanie w nagrodę pierścień. Młody Zygfryd musiał zmierzyć się ze smokiem, a na Yossariana czekały wściekłe psy przy wejściu do tajemniczego podziemnego świata, na którego inspekcję McBride otrzymał teraz zgodę. Nie mógł jeszcze wtedy wiedzieć, że zacznie widzieć podwójnie i wyląduje w szpitalu ze swoim pół milionem dolarów, rządowym butem i Melissą, wobec której znalazł się w wielce kłopotliwym położeniu.

Po zjednoczeniu Niemiec i ponownym nasileniu się neonazistowskich wybryków obawiał się, że „New Yorker” uzna za wewnętrznie sprzeczną jego sarkastyczną parodię Podróży Renem, którą podejmuje reprezentujący klasę średnią amerykańsko-asyryjski Zygfryd o dwuznacznym semickim pochodzeniu. Ale goście i lekarze szybko pozbawili go czasu i tej optymistycznej werwy, bez której nie może być mowy o odnowieniu literackich ambicji. Yossarian zmuszony był podziwiać kombatancką pozę, z którą Melissa, a nawet Angela potrafiły nie zwracać na siebie uwagi, zlewać się z tłem lub wymykać bezszelestnie z pokoju w obecności jego dzieci albo Frances i Patricka Beachów. A

potem zupełnie przypadkowo wyskoczył jak diabeł z pudełka stary tylny strzelec Sammy Singer, odwiedzający swego chorego na raka grubokościstego przyjaciela, a także inny jego przyjaciel o pucołowatej twarzy, ciekawski i trochę stuknięty, który szukał Yossariana ze względu na jego znajomość z Milem. W kolejnym mistycznym nawrocie kolejnych spaczonych iluzji doszło nawet do fantasmagorycznego spotkania ze spowitą w bandaże i gips potworną ofiarą wojny, zwaną Żołnierzem w Bieli. Zygfryd - kombinował dalej Yossarian, snując swoją analogię - ruszył dziarsko na piechotę, by obudzić pocałunkiem Brunhildę, zabierając ze sobą pierścień, który

zabity smok otrzymał za to, że harował jak gigant, budując wieczną Walhallę dla nieśmiertelnych bogów, zdających sobie już sprawę, że nadchodzi ich zmierzch. Yossarian natomiast pojechał do muzeum taksówką i spotykając Melissę, praktycznie samą w półmroku kina, gdzie wyświetlano na okrągło film o historii awiacji, miał w głowie coś więcej niż pocałunek. Jego uwagę jednak tak szybko przykuły migotliwe stare filmy o pierwszych lotnikach, że całkiem zapomniał się nią zająć. Pokazywany na ekranie aeroplan Lindbergha był bardziej zdumiewający niż jakakolwiek kosmiczna kapsuła. Melissa również była pod wrażeniem. Dwudzie-

stoczteroletni Lindbergh leciał posługując się peryskopem, widok z przodu zasłaniał mu bowiem dodatkowy zbiornik paliwa. W nocy po kolacji Yossarian czuł się zmordowany po podróży i zbyt już przyzwyczajony do ich erotycznego repertuaru, żeby mieć ochotę na seks. Jeśli Melissa była urażona, nie dała tego po sobie poznać. Ku jego łagodnemu niedowierzaniu zasnęła wcześniej od niego. Medytując samotnie w łóżku, podjął z radością spontaniczną decyzję, aby zrobić jej niespodziankę i obdarować jedną piątą zdobytego tego dnia półmilionowego złotego skarbu. Uważał, że prezent w postaci stu tysięcy dolarów, odłożonych w celu zabezpieczenia przyszłości ciężko pracują-

cej kobiety, posiadającej netto mniej niż sześć tysięcy, może wywrzeć na niej równie korzystne wrażenie jak wymiana dwóch srebrnych plomb, osiem tuzinów róż w ciągu dwóch dni i jedwabna marszczona bielizna z Saks Fifth Avenue, Victoria's Secret i Fredericks of Hollywood. Dla kogoś takiego jak ona sto tysięcy dolarów mogło się wydawać dużą sumą. W samolocie miała na sobie spódniczkę, ale on nie miał już ochoty na miłosne igraszki. Opowiadał dużo o weselu na dworcu autobusowym. Chciała tam iść, chociaż jeszcze jej nie zaprosił. Jego myśli zajmowało to, co miało zdarzyć się w ciągu kilku najbliższych wieczorów.

Wraz ze zwiększeniem się częstotliwości ich spotkań osłabło lubieżne podniecenie, którego doznawał, marząc o zaskakujących zmysłowych rozkoszach i dokonywanych wspólnie z Melissą odkryciach. Zbyt szybko się do siebie przyzwyczaili to zdarzało się już wcześniej. To zdarzało się za każdym razem - i podjął już decyzję, że powinni zacząć się rzadziej widywać. Kiedy nie szli do łóżka ani nie planowali, co zjeść, często nie mieli zbyt wiele do roboty. To też zdarzało się już wcześniej, to zdarzało się za każdym razem. A nie robienie niczego było bardziej krzepiące, kiedy nie robiło się nic w samotności. Za nic w świecie nie zabrałby jej znowu na tańce i prędzej umarłby, niż poszedł do te-

atru. Po ofiarowaniu jej stu kawałków mądrzej było rozejść się w przyjaźni. Na razie nic jej nie mówił o swoim altruistycznym porywie. Już wcześniej miewał napady donkiszoterii. A potem doznał ataku. I znowu tworzyło to zastanawiający kontrast z pierwszą Podróżą Renem. Zygfryd wybrał się na polowanie i ugodzono go nożem w plecy. Yossarian wybrał się na dworzec i uratowano go w szpitalu. Doznał poprzedzonego halucynacjami ataku chwilowego niedokrwienia mózgu i przez następnych dziesięć dni spędzał wspólnie z Melissą, z którą zamierzał się był rzadziej spotykać, wszystkie ranki

oraz większą część popołudni i wieczorów, aż do chwili, gdy wychodziła do domu zażyć snu potrzebnego, by mogła zgłosić się nazajutrz rano do pracy i pomagać dalej utrzymywać go przy życiu, pilnując, żeby nikt inny z personelu medycznego nie zrobił mu nic złego. Dopiero przedostatniego dnia odkryła, że jest w ciąży. Nie miała wątpliwości, że to jego dziecko.

KSIĘGA IX 27. Dworzec autobusowy Psy były oczywiście nagrane. McBride zeskoczył najpierw na stopnie, które podrywały je do wściekłego ataku, a potem na kolejny, który je z powrotem uciszał. Ujadały trzy psy, stwierdzili urzędowi audiolodzy. Albo jeden, zakpił Yossarian, za to z trzema głowami. - Nie ma Michaela? - zapytał na samym wstępie McBride. - Joan nie przyszła? - odpowiedział pytaniem Yossarian. Joan, zatrudniona przez Zarząd Portu prawniczka, była nową przyjaciółką McBride'a. Zabawne byłoby, dumał Yossa-

rian, gdyby również ich wesele odbyło się na dworcu autobusowym. Wyobrażał sobie dźwięki „Marsza weselnego” z „Lohengrina” na posterunku policji i ślubny korowód, który mija osadzone w ścianach łańcuchy kierując się w stronę tymczasowego ołtarza w przerobionej na kaplicę więziennej celi. W izbie porodowej McBride'a odpoczywał teraz McMahon. Świetlicę dla dzieci zajęli funkcjonariusze, przesiadujący tu podczas przerw i kiedy nie spieszyło im się do domu. Mieli tu do dyspozycji szachownice, układanki, a także pisma z gołymi dziewczynami, telewizor i magnetowid, na którym puszczali hard porno skonfiskowane producentom pornografii, paląc narkotyki odebrane handla-

rzom, którymi również głęboko pogardzali. McMahon udawał, że tego nie widzi. McBride pozbył się kolejnych iluzji. - A gdzie twoja przyjaciółka? - spytał nieśmiało McBride. - Musi pracować, Larry. Wciąż jest pielęgniarką. - Nie jesteś zazdrosny o wszystkich tych pacjentów i lekarzy? - chciał wiedzieć McBride. - Jestem zazdrosny bez przerwy - przyznał Yossarian, myśląc o podobnych do siebie łowcach przygód, a także o swoich palcach na koronkowym brzeżku jej majtek. - Co wiesz o tych agentach? - Są na dole. Wzięli mnie za faceta z CIA. Nie jestem pewien, czy im ufam.

Przypuszczam, że te inne odgłosy też są nagrane. - Jakie odgłosy? Karuzeli? - Jakiej karuzeli? Mam na myśli diabelską kolejkę. - Jaką diabelską kolejkę? Ten pociąg, Larry, to nie jest diabelska kolejka. Czy czekamy na Tommy'ego? - Powiedział, że to nie jego sprawa. Tych podziemi nie ma na jego planie. Znowu odpoczywa. Yossarian znalazł McMahona tam, gdzie się spodziewał, leżącego na łóżku w celi na zapleczu, z włączonym telewizorem. Kapitan Thomas McMahon przeniósł się praktycznie z całą robotą i telefonem do celi z łóżkiem i teraz spędzał większą

część dnia roboczego odpoczywając. Zachodził tutaj także w dni wolne. Jego żona zmarła w tym roku na rozedmę płuc i samotne życie nie należało do przyjemności, powtarzał, paląc papierosy i strząsając popiół do szklanej popielniczki, stojącej na poręczy fotela na biegunach, który znalazł w sklepie z niepełnowartościowymi towarami. Osadzone w pociągłej twarzy oczy McMahona wydawały się większe, a kości policzkowe bardziej wydatne, ponieważ kapitan tracił na wadze. Mniej więcej przed rokiem, ścigając młodzieńca, który zamordował kogoś w innej części dworca, stracił oddech, i do tej pory nie udało mu się go odzyskać. McMahon nie lubił teraz swojego zajęcia, ale nie chciał iść na eme-

ryturę, ponieważ odkąd został wdowcem, dalsza praca w zawodzie, którego nie znosił, stanowiła jedyne źródło jego radości. - Jest ich teraz więcej niż nas - powtarzał ponuro, opowiadając o swoich przestępcach. - I to jest coś, o czym wy, wykształceni mądrale, nigdy nie pomyśleliście, układając tę waszą konstytucję. - Co nowego na zewnątrz? - zapytał znużonym głosem, odkładając na bok gazetę. Uwielbiał czytać groteskowe relacje o nowych zbrodniach, nudziło go jednak ich ściganie. - Pijak na podłodze, trzech ćpunów na ławkach. Dwóch brązowych, jeden biały. - Chyba będę musiał pójść zobaczyć. McMahon rozprostował kości i wstał, stę-

kając z wysiłku, który mógł wynikać ze znużenia. Robił na Yossarianie wrażenie kolejnego kandydata na depresję późnego wieku. - Nie aresztujemy każdego rzezimieszka, którego możemy złapać - powtórzył żałośnie. - Nie mamy ludzi, żeby się nimi zajęli, nie mamy cel, żeby ich wsadzić, nie mamy sądów, żeby ich skazały, nie mamy więzień, żeby ich trzymać. I to jest rzecz, której wielu z was, narzekających bez przerwy na gliniarzy i sądy, nie chce zrozumieć... nawet ten facet z „Time Magazine”, któremu opróżniono kieszenie i który podniósł taki wrzask. - McMahon przerwał, żeby zachichotać. - Musieliśmy go zamknąć na oczach złodziei, którzy go okradli i uśmiechali się patrząc, jak to ro-

bimy. McMahon uśmiechał się także opowiadając o emerytowanym kierowniku działu ogłoszeń „Time Weekly Newsmagazine”, który został bez grosza przy duszy, ponieważ oddał drobne jakimś żebrakom, a potem skradziono mu portfel. Miał swój numer ubezpieczenia społecznego, ale nie potrafił udowodnić, że rzeczywiście należy do niego. Stracił nad sobą panowanie, kiedy policjanci nie chcieli aresztować żadnego z bandy sprytnych doliniarzy. Portfel znajdował się już daleko; nie było żadnego dowodu. - Wiąże nam ręce ten wasz system prawny, który powiada, że każdy jest niewinny, dopóki nie udowodni mu się jego

winy - stwierdził McMahon. Chcielibyśmy wiedzieć, kto to wymyślił! To właśnie doprowadziło tego człowieka do szaleństwa. Na miejscu byli złodzieje. Na miejscu byli policjanci. Mimo to nie mogliśmy nic zrobić. A on nie miał dowodu tożsamości. Nie mógł nawet udowodnić, że on to on. Wtedy właśnie wpadł w panikę i narobił takiego wrzasku, że musieliśmy go przykuć do ściany i trzymać tam tak długo, aż zmądrzał i się przymknął. Zobaczył, co czeka go w celi, gdzie nie miał żadnej szansy przetrwania. Podobnie zresztą jak ty albo my. W dodatku nie mógł nam udowodnić, kim jest. To zawsze ich przeraża; oglądając takiego gościa można boki zrywać ze śmiechu. Żad-

nej z osób, do których telefonował, nie było w domu. Nie mógł nawet udowodnić, że nazywa się tak, jak się nazywa. W końcu - stwierdził chichocząc McMahon musiał nam dać nazwisko swojego przyjaciela, mieszkającego gdzieś w Orange Valley na północy stanu. Facet okazał się wielkim bohaterem z drugiej wojny światowej, a obecnie grubą rybą w organizacjach rezerwistów. A także, jak nam sam oświadczył, wielkim przedsiębiorcą budowlanym i poważnym sponsorem Towarzystwa Przyjaciół Policji. Nazywał się Berkowitz albo Rabinowitz i wygarnął nam ostro przez telefon, podobnie jak zrobiłeś to ty, kiedy do nas po raz pierwszy zadzwoniłeś, z tą różnicą, że w przeci-

wieństwie do ciebie nie wciskał nam ciemnot. Potem okazało się, że ten Singer nie ma forsy na powrót do domu i Larry dał mu dwadzieścia dolców na taksówkę, pamiętasz, Larry? I zgadnij, co się stało. Facet zwrócił mu dług. Prawda, Larry? - Wysłał pieniądze pocztą. Uważam, że powinieneś pójść razem z nami, Tommy. - Nie chcę już dłużej niczego wiedzieć. I nie podobają mi się ci faceci. Moim zdaniem są z CIA. - Oni też myślą, że jesteś z CIA. - Wracam z powrotem do twojej izby porodowej. - McMahona znowu opuściły siły. - Odpocząć trochę, dopóki nie zjawi się tam jedna z tych twoich ciężarnych nastolatek i nie urodzi nam jednego z tych

twoich dzidziusiów, którego chciałaby wyrzucić na śmietnik. Na razie nie mamy ani jednego. - Nie pozwoliłbyś mi tego ujawnić. Chodzą słuchy o wielu. - Obu nas w końcu zamkną. Zrób coś dla mnie, Larry: wymyśl coś, żeby wycofać się z tego zwariowanego wesela które on zaplanował. Za stary jestem na takie rzeczy. - Znaleźli już coś, czego nie mogą rozgryźć - poinformował McBride Yossariana. - Windę, która stoi na dole i nie chce wjechać na górę. Nie wiemy, skąd się wzięła. Z głębi posterunku dobiegły ich gwałtowne odgłosy bójki.

- Cholera jasna - jęknął McMahon. - Jak ja ich wszystkich nienawidzę. Nawet moich gliniarzy. I twoich ciężarnych matek. Dwóch barczystych, będących kumplami młodzieńców porozbijało sobie wzajemnie nosy i wargi, kłócąc się o pieniądze ukradzione ich wspólnej przyjaciółce, uzależnionej od narkotyków młodej czarnej prostytutce z białą skórą, żółtymi włosami, AIDS, syfilisem, zapaleniem płuc i świeżo złapanym tryprem. - Jest jeszcze jedna dziwna rzecz, jeśli chodzi o tych facetów z wywiadu - przyznał McBride, kiedy obaj wyszli z posterunku. - Nie widzą nic śmiesznego w tych napisach. Tak jakby widzieli je już wcze-

śniej. Przecięli główną halę pod ośrodkiem łącznościowym i Yossarian uświadomił sobie, że na jednym z sześćdziesięciu monitorów z pewnością widać, jak towarzyszy McBride'owi w podróży przez zamkniętą halę. Całkiem prawdopodobne, że na górze jest ponownie Michael i obserwuje go razem z M2. Jeśli podłubie w nosie, na pewno ktoś to zobaczy. Na innym ekranie widać było pewnie popijającego Orange Julius rudzielca w perkalowym garniturze, a także niechlujnego faceta w poplamionym deszczowcu i niebieskim berecie, obserwowanego na górze w chwili, gdy obserwuje na dole Yossariana.

- Nic nie wydaje się ich dziwić - mruknął McBride. Pytają tylko, kiedy planujemy to wesele, żeby załatwić zaproszenia dla siebie i swoich małżonek. Klatka schodowa była praktycznie pusta, stopnie prawie czyste. Ale nadal silne były unoszące się tu odory: w powietrzu wisiała zjełczała zwierzęca woń nie mytych ciał i ich żyznych odchodów. McBride ruszył przodem i ominął ostrożnie jednonogą kobietę, gwałconą ponownie nie opodal wielkiej brązowoskórej baby z poszerzającymi się, przypominającymi czerniaki myszkami, która zdjęła znowu spódnicę i pantalony i szorowała się po plecach i pod pachami kilkoma mokrymi ręcznikami. Yossarian ponownie

uświadomił sobie, że nie istnieje ani jedna rzecz, o którą chciałby ją zapytać, z wyjątkiem tego, czy nie leciała razem z nim samolotem do Kenoshy, co było wykluczone i całkiem możliwe. Na najniższej kondygnacji siedziała ubrana w obszarpany czerwony sweter chuda blondynka, wciąż zszywająca sennie rozdartą brudną białą bluzkę. Na dole ktoś zdążył już nasrać w kącie. McBride wstrzymał się od komentarza. Skręcili pod schody, dotarli do poobijanej metalowej szafki z fałszywą tylną ścianką i ukrytymi drzwiami i ponownie weszli gęsiego do ciasnego przedsionka, który zamykały pomalowane na wojskową zieleń przeciwpożarowe drzwi, opa-

trzone ostrzegawczym napisem: WEJŚCIE EWAKUACYJNE WSTĘP WZBRONIONY NARUSZAJĄCY ZAKAZ ZOSTANĄ ROZSTRZELANI - Nasi agenci nie widzą w tym nic śmiesznego - poskarżył się McBride. Yossarian otworzył jednym palcem masywne drzwi i po raz kolejny znalazł się na niewielkim podeście tuż pod samym sklepieniem tunelu, na szczycie opadających stromo w dół schodów. Podziemna arteria była znowu pusta. McBride wykonał krótki taniec po stopniach, które budziły śpiące psy, i pozwoliwszy im zaledwie na krótki pisk protestu, odesłał je z powrotem w bezgłośną ot-

chłań, w której spędzały nie istniejące godziny. Zadowolony z siebie wyszczerzył zęby do Yossariana. - Gdzie są głośniki? - Nie znaleźliśmy ich. Na razie nie wolno nam zaglądać zbyt daleko. Sprawdzamy tylko, czy nic nie grozi prezydentowi. - A co to za woda? - Jaka woda? - Do diabła, Larry, to nie ja powinienem mieć kłopoty ze słuchem. Słyszę wodę, pieprzony strumyk, szemrzący potok. McBride wzruszył obojętnie ramionami. - Sprawdzę to. Zaglądamy dzisiaj w oba końce. Nie możemy się nawet dowiedzieć, czy to nie powinno być utajnione. To też

jest utajnione. Yossarian dostrzegł zbliżające się na dole do przekrzywionej elipsy schodów ramiona, mankiety spodni i dwie pary sfatygowanych butów, jedna w kolorze wyblakłej czerni, druga pomarańczowego brązu. Kiedy zszedł na dół, nie zdziwił go wcale widok dwóch czekających mężczyzn: sympatycznego chudego rudzielca w perkalowym garniturze i nie ogolonego obleśnego śniadego typa o krępej budowie ciała, ubranego w brudny deszczowiec i niebieski beret. Ten drugi miał posępną minę i wilgotne wargi, między którymi tkwił przekrzywiony papieros. Obie ręce trzymał głęboko w kieszeniach płaszcza. Nazywali się Bob i Raul. Bob różnił się

od agenta z Chicago, ale Raul podobny był kubek w kubek do faceta, którego Yossarian spotkał przy swoim domu i we śnie w Kenoshy. Międlił w ustach wilgotnego papierosa, jakby chciał w ten sposób ponuro zaprotestować przeciw jakimś restrykcjom, które zabraniały go zapalić. - Czy nie był pan w zeszłym tygodniu w Wisconsin? - zagadnął go uprzejmie Yossarian, udając niewiniątko. - Przy motelu niedaleko lotniska w miejscowości o nazwie Kenosha? Facet wzruszył w nieokreślony sposób ramionami, zerkając na McBride'a. - W zeszłym tygodniu byliśmy codziennie razem odparł za niego Larry. Sprawdzaliśmy plany budynku tej two-

jej firmy kateringowej. - A ja byłem w Chicago - wtrącił rudzielec o imieniu Bob, po czym wsadził do ust batonik gumy do żucia i rzucił na podłogę zmięte zielone opakowanie. - Czy przypadkiem tam pana nie spotkałem? - zapytał Yossarian przekonany, że widzi go po raz pierwszy w życiu. - Na lotnisku? - Nie wiedziałby pan o tym? - odpowiedział pytaniem Bob. Yossarian słyszał już kiedyś ten głos. - A pan? - Ja bym wiedział - stwierdził facet. - To jakiś żart, prawda? Ale nie za bardzo go chwytam. - Yo-Yo... ten facet, który organizuje we-

sele, chce mieć pięć parkietów z pięcioma stanowiskami dla orkiestry i jeden awaryjny w razie, gdyby zawiodły wszystkie pozostałe, a ja nie wiem, gdzie je pomieścić, i nie wiem nawet, co to do diabła znaczy. - Ja aussi - oznajmił Raul, jakby guzik go to obchodziło. - Porozmawiam z nim - powiedział Yossarian. - I te trzy i pół tysiąca gości! To oznacza trzysta pięćdziesiąt okrągłych stołów. I dwie tony kawioru. Cztery tysiące funtów, Yo-Yo! - Moja żona ma ochotę przyjść - oznajmił Bob. - Będę miał pistolet w kaburze przy kostce, ale chciałbym udawać gościa. - Zajmę się tym - obiecał Yossarian.

- Moi też - oznajmił Raul, wyrzucając papierosa. - Tym również się zajmę - powiedział Yossarian. - Ale powiedzcie mi, co się tutaj dzieje? Co to za miejsce? - Przyszliśmy, żeby to stwierdzić - poinformował go Bob. - Porozmawiamy z wartownikami. - Ty zaczekaj tutaj, Yo-Yo. - Yo-Yo... - zachichotał Raul. - Mój Dieu. Cała trójka spojrzała w lewo w głąb tunelu. Dopiero teraz Yossarian zauważył siedzącego na krześle z giętego drzewa żołnierza w czerwonym polowym mundurze, z leżącym na kolanach karabinem. Za jego plecami stał przy ścianie drugi strażnik, uzbrojony w jeszcze większy ka-

rabin, a po drugiej stronie, w bursztynowej mgiełce, zwężającej się teleskopowo w jeden znikający punkt światła, dostrzegł dwóch kolejnych, ustawionych w tym samym szyku nieruchomych żołnierzy, którzy mogli stanowić odbicie tych pierwszych. - Co to jest? - zapytał, wskazując na napis POZIOMY A-Z. - Jeszcze tego nie ustaliliśmy - odparł McBride. - Możesz się tam rozejrzeć, ale nie zapuszczaj się zbyt daleko. - Jest jeszcze jedna zabawna rzecz oświadczył Raul, nareszcie się uśmiechając. Tupnął parę razy nogą o ziemię, a potem zaczął podskakiwać i lądować ciężko na obu obcasach. - Zauważyłeś coś, mój

ami? Nie ma tu na dole żadnego hałasu, nous nie potrafimy narobić hałasu. Wszyscy zaczęli szurać nogami, tupać i podskakiwać w miejscu, żeby to sprawdzić, nawet Yossarian. Żaden z nich nie zakłócił ciszy. Bob zastukał kłykciami w balustradę schodów i zgodnie z oczekiwaniami usłyszeli pukanie. Kiedy zastukał nimi w ziemię, nie rozległ się żaden dźwięk. - Cholernie dziwne, nie? - stwierdził z uśmiechem Bob. - Tak jakby nas tu w ogóle nie było. - Co pan tam trzyma w tych kieszeniach? - zapytał nagle Yossarian, zwracając się do Raula. - Nie wyjmuje pan z nich nigdy rąk. W moim śnie i kiedy stoi pan

naprzeciwko mojego domu. - Kutasa i jaja - odparł bez chwili zastanowienia Raul. McBride był najwyraźniej zakłopotany. - Ma na myśli pistolet i odznakę - wyjaśnił. - To mon kutas i mes jaja - zażartował Raul, ale się nie roześmiał. - Mam jeszcze jedno pytanie, jeśli chce pan przyjść na to wesele - powiedział Yossarian. - Dlaczego postawiliście tutaj wartowników? Żeby nie wypuszczać, czy też nie wpuszczać ludzi? - Wszyscy trzej spojrzeli na niego ze zdziwieniem. - To nie są nasi wartownicy - stwierdził Bob.

- To właśnie chcemy ustalić - wyjaśnił McBride. - No to allons. Ruszyli bezszelestnie naprzód. Yossarian nie robił żadnego hałasu, nawet kiedy skręcił w bok. Zauważył następną dziwną rzecz. Nie rzucali cieni. On też go nie rzucał, kiedy przeciął sterylną arterię i ruszył niczym zjawa albo stąpający bezgłośnie lunatyk w stronę wyłożonego białymi kaflami pomostu. Prowadzące w górę stopnie były również białe, a poręcz wykonano ze świetlistej mlecznej porcelany, która wydawała się prawie niewidoczna na tle takiej samej czystej bieli. Schody i poręcz także nie rzucały cienia. Nie było również żadnego bru-

du, ani jednego zawieszonego w smudze światła pyłku. Miał wrażenie, że znalazł się w nie istniejącym miejscu. Przypomniał sobie opakowanie po gumie i mokrego papierosa i obejrzał się, żeby sprawdzić, czy się nie myli. Nie mylił się. Zmięte w kulkę przez Boba zielone opakowanie zniknęło. Nie było również widać nie zapalonego papierosa. Ale kiedy badał wzrokiem posadzkę, opakowanie przeszło na jego oczach przez tworzywo, którym wyłożona była powierzchnia tunelu, i ponownie się zmaterializowało. A potem skurczyło się i zniknęło na dobre. Następnie pojawił się papieros ale on również rozpłynął się po chwili w powietrzu. Wy-

łoniły się znikąd, a potem zniknęły nie wiadomo gdzie i Yossarian uświadomił sobie z niedowierzaniem, że musi tylko skupić myśl na jakimś obiekcie, żeby ten pojawił się przed nim w tej nierealnej rzeczywistości - jeśli wyobrazi sobie na przykład półnagą Melissę w kremowej bieliźnie, ta będzie tu za chwilę posłusznie leżeć; zrobił to i rzeczywiście leżała - a potem musi jedynie skoncentrować uwagę na czymś innym, żeby obiekt przestał istnieć. Melissa zniknęła, a on usłyszał wyraźnie muzykę towarzyszącą karuzeli. W pobliżu nie było McBride'a, który by to potwierdził. Być może zresztą uznałby ją za łoskot kół diabelskiej kolejki. Po krótkiej chwili Yossarian stracił pewność, kata-

rynka grała bowiem w wesołym rytmie walca wzniosłe i potężne tony „Marsza Żałobnego Zygfryda” z „Die Gótterdammerung”, fragment poprzedzający prawie o godzinę złożenie w ofierze Brunhildy i jej konia, zniszczenie Walhalli i upadek wielkich bogów, którzy zawsze byli nieszczęśliwi, zawsze pogrążeni w udręce. Yossarian wspiął się na pomost i ruszył sklepionym korytarzem, mijając po drodze napis upamiętniający pobyt Kilroya. Nie mógł się oprzeć bolesnemu przekonaniu, że nieśmiertelny Kilroy także stracił życie, zabity gdzieś w Korei albo w Wietnamie. - Stój! Rozkaz potoczył się głośnym echem po korytarzu. Obok rogatki z obracającą się

stalową blokadą siedział na kolejnym krześle z giętego drzewa kolejny uzbrojony strażnik. Ubrany był w szkarłatną polową kurtkę i podobną do dżokejskiej zieloną czapkę z daszkiem. Yossarian dał na jego znak krok do przodu. Czuł się lekki jak piórko, nierzeczywisty i przypadkowy. Strażnik był młody, miał krótko ostrzyżone jasne włosy, przenikliwe oczy i wąskie usta, a kiedy Yossarian podszedł dostatecznie blisko, żeby mu się przyjrzeć, zobaczył na jego twarzy piegi, dokładnie takie same jak u młodego radiostrzelca Arthura Schroedera, z którym niespełna pięćdziesiąt lat temu wykonywał loty bojowe w Europie. - Kto idzie?

- Emerytowany major Yossarian. - Czym mogę panu służyć, majorze? - Chcę wejść do środka. - Będzie pan musiał zapłacić. - Ile? - Pięćdziesiąt centów. Yossarian wręczył mu dwie monety dwudziestopięciocentowe i dostał w zamian okrągły, zawieszony na białym sznurku niebieski bilet z cienkiej tektury, z wypisanymi na brzegu numerkami. Strażnik pokazał na migi, żeby zawiesił go sobie na szyi. Nad kieszenią miał pasek z nazwiskiem, które brzmiało A. SCHROEDER. - Jeśli chce pan zaoszczędzić czasu, majorze, proszę skorzystać z windy.

- Co jest tam na dole? - Powinien pan to wiedzieć. - Nazywasz się Schroeder? - Tak jest, panie majorze. Arthur Schroeder. - To cholernie zabawne. - Żołnierz nie odezwał się ani słowem, kiedy Yossarian mierzył go badawczym wzrokiem. - Służyłeś kiedyś w lotnictwie? - Nie, panie majorze. - Ile masz lat, Schroeder? - Sto siedem. - To dobra liczba. Jak długo tutaj jesteś? - Od roku tysiąc dziewięćsetnego. - Hmmm. Miałeś siedemnaście lat, kiedy się zaciągnąłeś? - Tak jest, panie majorze. Wstąpiłem do

wojska podczas wojny hiszpańsko-amerykańskiej. - To wszystko są kłamstwa, prawda? - Tak jest, panie majorze. To kłamstwa. - Dziękuję, że powiedziałeś mi prawdę. - Zawsze mówię prawdę, panie majorze. - Czy to kolejne kłamstwo? - Tak jest, panie majorze. Ja zawsze kłamię. - Więc to nie może być prawda? Pochodzisz z Krety? - Nie, panie majorze. Urodziłem się w Athens w Georgii. Chodziłem do szkoły w miejscowości Ithaca w stanie New York. Teraz mieszkam w Carthage w Illinois. - Naprawdę?

- Tak jest, panie majorze. Nie potrafię kłamać. - Pochodzisz z Krety, prawda? Znasz paradoks o Kreteńczyku, który twierdzi, że wy, Kreteńczycy, zawsze kłamiecie? Nie sposób mu uwierzyć, prawda? Chcę wejść do środka. - Ma pan bilet. - Strażnik przedziurkował bilet w środku oraz w miejscu, gdzie znajdował się numerek oznaczający Ludzki Bilard. - Nie mogę zjechać z tej zjeżdżalni? - Już pan z niej zjechał, panie majorze odparł strażnik o nazwisku Schroeder. Wewnątrz tej arkady umieszczony jest aluminiowany wykrywacz metali. Nie może pan wnosić narkotyków ani materia-

łów wybuchowych. Niech pan się przygotuje na hałas i jaskrawe światła. Yossarian przeszedł przez rogatkę i stojącą przy wejściu do hallu srebrzystą bramkę wykrywacza metalu. W tej samej chwili zgasły lampy, a w sekundę później oślepiło go ostre białe światło, i o mało się nie wywrócił. Zorientował się, że stoi w jaskrawo oświetlonym gabinecie luster. W uszy wdzierał mu się potężny hałas przypominający stukot rezonansu magnetycznego. Ustawione wszędzie wokół i nad głową lśniące groteskowo lustra deformowały w przeróżny sposób jego odbicia, jakby zmienił się w błyszczącą płynną rtęć i w zależności od punktu widzenia przybierał

za każdym razem wyraźnie inną formę. Intymne części jego ciała powiększyły się i wydłużyły, jakby trzeba je było poddać dokładnemu badaniu; jego odbicia falowały dziesiątkami wybrzuszeń. W jednym z luster zobaczył swoją głowę i szyję, zmienione w jeden smukły blok Yossariana, a niżej krótkie, spuchnięte nogi i tors. W następnym ciało było monstrualnie nadmuchane, a twarz zredukowana do wielkości winogrona, owłosionej krosty, miniaturowej uśmiechniętej twarzyczki ze ściśniętymi rysami. Uświadomił sobie, że za chwilę wybuchnie śmiechem, i spowodowane tym zaskoczenie rozśmieszyło go jeszcze bardziej. W żadnym z luster deformacje nie były podobne, w żadnym anomalie nie

były konsekwentne. Jego prawdziwy wygląd, obiektywny kształt nie stanowiły już dłużej czegoś stałego. Musiał się zastanawiać, jak naprawdę wygląda. Nagle ziemia poruszyła się pod jego nogami. Podłoga skoczyła do tyłu, a potem do przodu, ale on dostosował szybko krok, przypomniawszy sobie zabawne sztuczki George'a C. Tilyou z jego dawnego Steeplechase Park. To była jedna z nich. Ogłuszający hałas ucichł. Yossariana paliły teraz gorące błyski. Najgorszy był oślepiający biały snop, który przypiekał go nad prawym okiem, i drugi, tak samo gorący, który płonął niczym magnezja z lewej strony. Nie mógł ich zlokalizować. Kiedy obrócił się, żeby

jednak spróbować to zrobić, światła poruszyły się razem z nim, a potem poczuł, że grunt znowu usuwa mu się spod nóg. Teraz prawa połówka podłogi skakała do przodu lub do tyłu, a lewa robiła to samo w odwrotnym kierunku, i obie zmieniały go raptownie w regularnym rytmie uderzeń serca. Ale z tym także łatwo sobie poradził. Światła zmieniły się na niebieskie, w odcieniu indygo, i Yossarian zrobił się częściowo czarny, a potem przeszły w czerwone, i znowu pewne fragmenty sylwetki Yossariana zostały wyprane z kolorów. Znalazłszy się z powrotem w normalnym oświetleniu, o mało nie zemdlał, widząc wstrętnego, brudnego, zdeprawowanego, bezdomnego typa, który był jego

własnym odbiciem. W innym lustrze doznał obrzydliwej metamorfozy, zmieniając się w spuchniętego owada, tkwiącego wewnątrz kruchej brązowej skorupy; potem stał się Raulem i Bobem, następnie zaś, z kolejnym dreszczem odrazy i przerażenia, zobaczył w lustrze śledzącą go w swojej toyocie niechlujną grubą kobietę w średnim wieku, z wystającym podbródkiem i grubo ciosaną twarzą, aż wreszcie zmienił się ponownie i wyglądał tak, jak zawsze wydawało mu się, że wygląda. Ruszył w pośpiechu dalej i po chwili znalazł się przed ostatnim lustrem, blokującym mu drogę niczym potężna bariera ze szkła. Był w nim nadal sobą, ale osadzona na jego ramionach głowa należała do uśmiechnięte-

go młodego człowieka o pełnej nadziei, niewinnej, naiwnej i przekornej minie. Widział samego siebie poniżej trzydziestki, tryskającego optymizmem młodzieńca ze wspaniałymi widokami na przyszłość, nie mniej i nie bardziej urodziwego i nieśmiertelnego niż najwspanialszy z młodych bogów. Miał krótko obcięte falujące czarne włosy i znajdował się w tym okresie swego życia, kiedy wciąż jeszcze żywił błogie i zuchwałe przekonanie, że wszystko jest możliwe. Nie zatrzymując się ani na moment dał olbrzymi krok prosto w lustro i rozbił tę iluzję, która przybrała postać zahaczającego dopiero lekko o wiek średni krzepkiego Yosariana. Kiedy wyszedł z drugiej strony

- białowłosy, zbliżający się do siedemdziesiątki dojrzały mężczyzna - rozpościerał się przed nim rozległy pejzaż wesołego miasteczka. Usłyszał karuzelę i diabelską kolejkę. Usłyszał także dobiegające z oddali piskliwe okrzyki radości i udawanego przerażenia, wydawane przez pasażerów płaskodennej łodzi, która spadała z łoskotem z wysokiej wodnej pochylni i zatrzymywała się po chwili z pluskiem w basenie. Tuż przed nim obracało się powoli, zgodnie z ruchem wskazówek zegara, idealne koło magicznego walca: oznaczona jedynką na jego niebiesko-białym bilecie Beczka Śmiechu. Zewnętrzne ściany kręcącej się cylindrycznej komory pomalowano na

malinowy kolor landrynek i syropu z saturatorów, a błękitną niczym niebo obręcz ozdobiono deszczem żółtych komet i białymi gwiazdami, wśród których uśmiechały się pomarańczowe księżyce w nowiu. Yossarian przeszedł z łatwością przez beczkę, idąc w kierunku przeciwnym do tego, w którym się obracała, i trafił prosto na konwersację, jaką nieżyjący już pisarz Truman Capote prowadził z mężczyzną, którego nazwisko zmusiło go do zastanowienia. - Faust - powtórzył nieznajomy. - Doktor Faust? - zapytał skwapliwie Yossarian. - Nie, Irving Faust - odparł mężczyzna, który jak się okazało, również pisał powie-

ści. - Miałem dobre recenzje, ale nigdy nie udało mi się napisać prawdziwego bestsellera. A to jest William Saroyan. Założę się, że nigdy pan o nim nie słyszał. - Owszem, słyszałem - odparł poirytowany Yossarian. - Oglądałem „Czas twojego życia” i czytałem „Chłopca na lotnym trapezie” i „Czterdzieści tysięcy Asyryjczyków”. Ten ostatni utwór dobrze zapamiętałem. - Nie drukują już moich książek - poskarżył się William Saroyan. - Nie znajdzie ich pan w bibliotekach. - Próbowałem kiedyś pisać tak jak pan zwierzył się Yossarian. - Ale nie zaszedłem zbyt daleko. - Brakowało panu mojej wyobraźni.

- Ludzie próbowali pisać tak jak ja oświadczył Ernest Hemingway. Podobnie jak Saroyan nosił wąsy. - Ale również nie zaszli zbyt daleko. Chcesz się potrzaskać? - Nigdy nie mam ochoty się trzaskać. - Próbowali się wzorować także na nim - dodał Hemingway, wskazując Williama Faulknera, siedzącego w głębokim milczeniu w zatłoczonym rejonie, który zajmowali nałogowi pijacy. Towarzyszyli mu Eugene O'Neill, Tennessee Williams i James James, ten ostatni w bliskim sąsiedztwie skweru zarezerwowanego dla cierpiących na zaburzenia psychiczne późnego wieku, ze szczególnym uwzględnieniem depresji i załamań nerwowych,

gdzie siedzieli w milczeniu Henry James i Joseph Conrad, obserwujący bacznie Karola Dickensa, dołączającego właśnie do licznej grupy samobójców, wśród których można było dostrzec Arthura Koestlera, Sylvię Plath i gawędzącego z Virginią Woolf Jerzego Kosińskiego. W stożku padającego na fioletowy piasek brązowego słonecznego światła zauważył Gustawa Aschenbacha, siedzącego w plażowym fotelu i trzymającego na kolanach książkę, w której rozpoznał swój własny tani egzemplarz „Śmierci w Wenecji i siedmiu innych opowiadań”. Aschenbach pomachał mu ręką. Odpierdol się! - odparł w myśli Yossarian, pokazując mu w duchu wyciągnięty

środkowy palec i wykonując sceniczny włoski gest odmowy. Minął szybko Bicz, Precel i Wir Wodny i spostrzegł Kafkę, który zanosząc się krwawym kaszlem szpiegował go z niszy pod oknem. Obserwował go bacznie przez szybę Marcel Proust. Nad podcieniami zawieszona była tabliczka z nazwą, która brzmiała ZAUŁEK ROZPACZY. Yossarian przyspieszył kroku i po chwili dotarł do góry, oplecionej biegnącymi na metalowych rusztowaniach torami i opatrzonej napisem SMOCZA GARDZIEL. - Niech to diabli! - usłyszał radosny głos McBrid'a którego nie było nigdzie w pobliżu. - To naprawdę jest diabelska kolejka! A potem znalazł się w pobliżu karuzeli,

ozdobnej, wymyślnej, kręcącej się, migoczącej lustrami karuzeli, której korona ozdobiona była osadzonymi w staroświeckich białych kasetonach malunkami i umieszczonymi w owalnych ramach zwierciadłami. Skoczny walczyk rzeczywiście pochodził z „Marsza Żałobnego Zygfryda”, a w jednej z zaprzężonych w łabędzie paradnych gondoli siedział dumny starszawy niemiecki urzędnik w kopulastym hełmie, z encyklopedycznymi insygniami i godną kajzera majestatyczną miną. Yossarian dostrzegł łódkę, zanim jeszcze zobaczył wodę. Drewniana krypa ze sztywno wyprostowanymi pasażerami, siedzącymi w rzędach po dwie, trzy albo

cztery osoby, pojawiła się płynąc bez wioseł sztucznym kanałem, mogącym pomieścić na raz najwyżej jedną łódź. Stał przy wejściu do Tunelu Miłości, którego pilnował ubrany w czerwoną kurtkę i zieloną dżokejską czapkę kontroler z przenośnym telefonem, ręcznym kasownikiem do biletów, pomarańczowymi włosami, mleczną cerą i zielonym plecakiem. Krzykliwe tablice i utrzymane w purpuroworudawym odcieniu obrazki zachęcały do odwiedzenia mieszczącego się wewnątrz Tunelu Miłości bajecznego gabinetu figur woskowych, wśród których można było obejrzeć straconego na krześle elektrycznym porywacza małego Lindbergha, Bruno Hauptmana, i leżącą na łóżku nagą Marylin

Monroe, oboje odtworzonych z dbałością o każdy szczegół, zupełnie jak żywych po śmierci. Bajeczny gabinet figur woskowych nosił nazwę Wyspy Umarłych. W pierwszym rzędzie płaskodennej łodzi, która wynurzyła się z mrocznego wylotu tunelu i sunęła ku atramentowemu wlotowi następnego, Yossarian zobaczył Abrahama Lincolna siedzącego nieruchomo w sztywnym cylindrze obok pozbawionego twarzy Anioła Śmierci, który trzymał go za rękę. Na tej samej ławce zobaczył swego rannego radiostrzelca Howarda Snowdena. W następnym rzędzie siedzieli ramię w ramię burmistrz Fiorello H. La Guardia i prezydent Franklin Delano Roosevelt. Burmistrz założył fantazyjny

biały kapelusz z podwiniętym w kowbojskim stylu rondem, a FDR miał na głowie homburg i trzymał w ręku cygarniczkę. Obaj uśmiechali się, jakby wyjęto ich żywcem z fotografii na pierwszej stronie starej gazety. Za plecami La Guardii i Roosevelta Yossarian zobaczył swoją matkę i ojca, potem wuja Sama i ciotkę Idę, wuja Maxa i ciotkę Hannah, a za nimi swojego brata Lee, i w tym momencie uświadomił sobie, że on także umrze. Uderzyła go nagła myśl, że wszyscy, których od dawna znał, stali się z dnia na dzień starzy - nie starzejący się, nie w średnim wieku, ale starzy! Słynne w jego czasach gwiazdy estrady nie były już gwiazdami, cenieni przez jego współczesnych pisarze i poeci nie przema-

wiali już do nowej generacji. Podobnie jak RCA i „Time Magazine”, tak: IBM i General Motors straciły swój prymat, a Western Union bezpowrotnie odszedł w przeszłość. Bogowie ponownie zaczynali się starzeć i nadchodził czas kolejnego zwrotu. Wszyscy muszą odejść, stwierdził Teemer ostatnim razem, kiedy rozmawiali, a potem z niezwykłym dla niego naciskiem dodał: „Wszyscy!” Yossarian minął w pośpiechu Tunel Miłości z jego przypominającymi żywych ludzi figurami woskowymi na Wyspie Umarłych i przeszedłszy przez biały mostek z rokokowymi balustradami znalazł się z powrotem w Neapolu we Włoszech, w roku 1945, stojąc w kolejce za spokoj-

nym jak głaz starym wojakiem Szwejkiem i niejakim Krauthf merem, który zmienił nazwisko na Joseph Kaye. Czeka na parowiec obok nie istniejącego już L. A. Thompson Scenic Railway przy Surf Avenue, za nie istniejącym Steeplechase Park. - Wciąż tutaj stoicie? - Co się z tobą działo? - Też tu wróciłem. A z tobą co się działo? - Jestem Szwejk. - Wiem. Dobry wojak? - Nie wiem, czy taki dobry. - Myślałem, że ja jestem tutaj najstarszy - powiedział Yossarian. - Ja jestem starszy. - Wiem. Jestem Yossarian.

- Wiem. Uciekłeś raz do Szwecji, prawda? - Nie dotarłem zbyt daleko. Nie udało mi się nawet dojechać do Rzymu. - Nie uciekłeś tam? Na małej żółtej tratwie? - To zdarza się tylko w filmach. Jak się nazywasz? - Joseph Kaye. Już ci mówiłem. Dlaczego pytasz? - Mam teraz słabą pamięć do nazwisk. Dlaczego pytasz? - Bo ktoś naopowiadał o mnie kłamstw. - Może dlatego właśnie stoimy wciąż w tej kolejce - zauważył Szwejk. - Dlaczego nie wracasz do Czechosłowacji?

- Po co miałbym tam wracać, skoro mogę jechać do Ameryki? - zdziwił się Szwejk. - Dlaczego ty nie jedziesz do Czechosłowacji? - Co będziesz robił w Ameryce? - Hodował psy. I robił wszystko, co nie wymaga większego wysiłku. W Ameryce ludzie żyją wiecznie, prawda? - Niezupełnie - odparł Yossarian. - Myślisz, że mi się tam spodoba? - Jeśli zarobisz pieniądze i dojdziesz do wniosku, że jesteś zamożny. - Czy ludzie są tam przyjaźnie nastawieni? - Jeśli zarobisz pieniądze i dojdą do wniosku, że jesteś zamożny. - Gdzie jest ta łódź? - jęknął Kaye. - Nie

będziemy tutaj czekać do usranej śmierci. - Owszem, będziemy - odparł Szwejk. - Nadjeżdża! - krzyknął Kaye. Usłyszeli łoskot przedpotopowych kół toczących się po przedpotopowych torach i po chwili ich oczom ukazały się pomalowane na czerwony i jasnozłoty kolor wagoniki diabelskiej kolejki, zbliżające się do końcowego peronu L. A. Thompson Scenic Railway. Zamiast jednak, jak tego oczekiwali, zatrzymać się na peronie, kolejka jechała dalej, żeby zacząć całą podróż od początku. Kaye potrząsnął sfrustrowany głową, a Yossarian przyjrzał się pasażerom. Z przodu ponownie zobaczył Abrahama Lincolna. Dostrzegł La Guardię i FDR, swoich rodziców, wujów i ciotki, a

także swego brata. I widział każdego z nich podwójnie - podwójnego Anioła Śmierci, podwójnego strzelca Snowdena wszystkich widział dwa razy. Zatoczył się, obrócił na pięcie i ruszył szybko z powrotem, szukając pomocy u wojaka Schroedera, który twierdził, że ma sto siedem lat, ale znalazł tylko McBride'a, a właściwie dwu McBride'ów, obok Boba i Raula, których było teraz razem czterech. McBride uznał, że Yossarian wygląda dziwnie: szedł chwiejnym krokiem, z wyciągniętą ręką, żeby nie stracić równowagi. - Tak, czuję się dziwnie - przyznał Yossarian. - Podaj mi ramię. - Ile widzisz palców?

- Dwa. - A teraz? - Dziesięć. - A teraz? - Dwadzieścia. - Widzisz wszystko podwójnie. - Znowu zaczynam widzieć wszystko dwa razy. - Chcesz, żebym ci pomógł? - Tak. - Hej, panowie, podejdźcie tutaj. Oni też mają ci pomóc? - Jasne. 28. Szpital - Tnij - powiedział neurochirurg w trakcie tego ostatniego etapu Podróży Renem.

- Ty tnij - odparł asystent. - Żadnych cięć - powiedział Yossarian. - Patrzcie, kto się wtrąca. - Mamy kontynuować? - Czemu nie? - Nie robiłem tego nigdy wcześniej. - Powtarza to bez przerwy moja dziewczyna. Gdzie jest młotek? - Żadnych młotków - ostrzegł Yossarian. - Czy on będzie tak gadał przez cały czas, kiedy próbujemy się skupić? - Daj mi ten młotek. - Odłóż ten młotek - polecił Patrick Beach. - Ile widzisz palców? - zapytał Leon Shumacher.

- Jeden. - A teraz? - zapytał Dennis Teemer. - Dalej jeden. Ten sam. - On się wygłupia, panowie - stwierdziła była aktorka sceniczna Frances Rolphe, która urodziła się jako Frances Rosenbaum, a wychodząc za mąż przyjęła nazwisko Frances Beach. Jej twarz ponownie zdradzała, w jakim jest wieku. - Nie widzicie tego? - Wyleczyliśmy go! - Dajcie mi jeść - powiedział Yossarian. - Powinniśmy zmniejszyć te dawki do połowy, doktorze - stwierdziła Melissa MacIntosh. - Halcion budzi go, xanax sprawia, że staje się nadmiernie pobudliwy, a prozac wpędza w depresję.

- Tak dobrze cię zna? - zachichotał Leon Shumacher kiedy Yossarianowi dano znowu coś do jedzenia. - Spotykaliśmy się ze sobą. - Kim jest ta jej przyjaciółka z dużym biustem i blond włosami? - Nazywa się Angela Moorecock. - Cha, cha. Tego właśnie się spodziewałem. Kiedy się tutaj zjawi? - Po pracy przed kolacją. Być może ponownie przyjdzie z tym swoim przedsiębiorcą budowlanym. Mogą też wpaść moje dzieci. Teraz, kiedy nie grozi mi niebezpieczeństwo może zechcą się ze mną pożegnać. - Ten twój syn... - zaczął Leon Shumacher.

- Ten z Wall Street? - Interesowało go wyłącznie, czy przeżyjesz. Teraz, kiedy nie grozi ci śmierć, nie ma zamiaru inwestować tutaj więcej swego cennego czasu. Poinformowałem go, że nie umrzesz. - A ja powiedziałem, że oczywiście umrzesz - powiedział Dennis Teemer, w piżamie i szlafroku, bardziej ożywiony jako pacjent niż jako doktor. Jego zawstydzona żona opowiadała przyjaciołom, że mąż prowadzi ważny eksperyment. - „O ile się pan założy?”, zapytał mnie w odpowiedzi. - Wciąż jesteś zdania, że to naturalne? zapytał Yossarian. - Że umieramy?

- Że ja umrę. Teemer uciekł spojrzeniem w bok. - Tak, uważam to za naturalne. - I że ty też umrzesz? - To też uważam za naturalne. Wierzę w życie. - Nie zrozumiałeś mnie. - Wszystko, co żyje, żyje kosztem innych żywych stworzeń, Yossarian. Ty i ja dużo bierzemy. Musimy to oddać. - W samolocie do Kenoshy spotkałem fizyka cząstek elementarnych, który twierdził, że wszystko, co żyje, zrobione jest z rzeczy, które nie żyją. - To też wiem. - I to cię nie śmieszy? Nie doprowadza do płaczu? Nie daje do myślenia?

- Na początku było słowo - powiedział Teemer. - A tym słowem był gen. Teraz tym słowem jest kwark. Jestem biologiem, nie fizykiem, dlatego nie mogę powiedzieć kwark. Kwark należy do niewidzialnego świata martwej materii. Więc trzymam się genu. - Na czym polega różnica między żywym genem a martwym kwarkiem? - Gen nie jest żywy, a kwark nie jest martwy. - Ja też nie potrafię powiedzieć kwark, nie wybuchając przy tym śmiechem. - Kwark. - Kwark. - Kwark, kwark. - Wygrałeś - powiedział Yossarian. - Ale

czy jest jakaś różnica między nami a kwarkiem? - Nic, co składa się na żywą komórkę, nie jest żywe. A mimo to serce pompuje krew, a język mówi. Obaj o tym wiemy. - A mikroby? Albo grzyby? - Nie mają duszy? - domyślił się chirurg, który odbywał szkolenie. - Nie ma takiej rzeczy jak dusza oświadczył chirurg, który go szkolił. - Wszystko to tylko wytwór ludzkiego umysłu. - Ktoś powinien donieść o tym kardynałowi. - Kardynał dobrze o tym wie. - Nawet myśl, nawet ta myśl jest po prostu zjawiskiem elektrycznym, zacho-

dzącym między cząsteczkami. - Ale są przecież złe i dobre myśli warknął Leon Shumacher - więc bierzmy się lepiej do roboty. Czy byłeś kiedyś w marynarce z facetem o nazwisku Richard Nixon? Mówi, że cię zna. - Nie, nie byłem. - Chce tu przyjść i sprawdzić. - Nie służyłem w marynarce. Proszę, trzymajcie go ode mnie z daleka. - Czy grałeś kiedyś na saksofonie altowym w jazz-bandzie? - Nie. - Czy byłeś kiedyś w wojsku z Żołnierzem w Bieli? - Dwa razy. Dlaczego pytasz? - Leży piętro niżej. Chce, żebyś wpadł

go odwiedzić. - Jeśli zdołał ci to powiedzieć, to nie może być ten sam. - Czy byłeś kiedyś w wojsku z facetem o nazwisku Rabinowitz? - zapytał Dennis Teemer. - Lewis Rabinowitz? Yossarian potrząsnął głową. - Nie przypominam sobie. - Chyba coś pokręciłem. Może w takim razie znasz jego przyjaciela, faceta o nazwisku Sammy Singer? Mówi, że pochodzi z Coney Island. Twierdzi, że mogłeś zapamiętać go z frontu. - Sam Singer? - Yossarian usiadł na łóżku. - Jasne, tylny strzelec. Niski, chudy, z czarną bujną czupryną. Teemer uśmiechnął się.

- Ma teraz prawie siedemdziesiąt lat. - Też jest chory? - Przyjaźni się z jednym z moich pacjentów. - Powiedz mu, żeby do mnie zajrzał. - Czołem, kapitanie - zawołał drobny mężczyzna z osadzonymi w sympatycznej twarzy lekko wyłupiastymi orzechowymi oczyma, który zanosząc się śmiechem ściska wyciągniętą dłoń Yossariana, najwyraźniej uradowany, że może go zobaczyć. - Cieszę się, że cię widzę. Martwiłem się o ciebie. Lekarz mówi, że nic ci nie jest. - Zaokrągliłeś się - stwierdził pogodnie Yossarian. - Złapałeś trochę zmarszczek i chyba odrobinę urosłeś. Kiedyś byłeś chu-

dy. Zrobiłeś się siwy jak gołąbek i przerzedziły ci się włosy. Podobnie jak mnie. Opowiadaj, Sam, co się z tobą działo przez ostatnie pięćdziesiąt lat. Zdarzyło się coś nowego? - Mów mi Sammy. - Mów mi Yo-Yo. - Powodzi mi się całkiem dobrze. Niedawno straciłem żonę. Rak jajnika. Trochę się pałętam. - Ja wziąłem dwa razy rozwód. Też się pałętam. Przypuszczam, że będę musiał się znowu ożenić. To coś, do czego przywykłem. Masz jakieś dzieci? - Jedną córkę w Atlancie - odparł Sammy Singer - i drugą w Houston. No i wnuki, już na studiach. Nie lubię im się narzu-

cać. Umieszczam ich w dodatkowej sypialni, kiedy przyjeżdżają z wizytą. Pracowałem bardzo długo w „Time Magazine”, ale nie jako reporter - dodał z naciskiem. - Radziłem sobie dość dobrze, nieźle zarabiałem, a potem wysłali mnie na emeryturę, żeby wprowadzić trochę młodej krwi i ożywić czasopismo. - Które jest obecnie praktycznie martwe - stwierdził Yossarian. - A ja pracuję teraz w tym starym gmachu Time-Life'u w Rockefeller Center. Mam z okna widok na ślizgawkę. Chodziłeś się tam ślizgać? - Jasne - potwierdził z łezką w oku Singer. - Pamiętam tę ślizgawkę. Mile ją wspominam. - Teraz to jest nowy gmach M i M, sie-

dziba Spółki Akcyjnej M i M i Mila Minderbindera. Pamiętasz starego Mila? - Jasne - odparł ze śmiechem Sammy Singer. - Dobrze nas wtedy żywił. - Zgadza się. Miałem w wojsku lepszy standard życia niż wcześniej. - Ja też. Potem mówili, że to on zbombardował wtedy naszą eskadrę. - Zgadza się. To jedna ze sprzeczności kapitalizmu. To zabawne, Singer. Podczas mojego poprzedniego pobytu w szpitalu, prawie dwa lata temu, odwiedził mnie zupełnie niespodziewanie kapelan. - Jaki kapelan? - Nasz kapelan. Tappman. - Jasne. Pamiętam go. Był bardzo cichy,

prawda? O mało się nie załamał, kiedy nad La Spezią zderzyły się te dwa samoloty, jeden z Dobbsem, a drugi z Huple'em. Zginął wtedy Nately i cała reszta. Pamiętasz te nazwiska? - Pamiętam wszystkich. Pamiętasz Orra? Mieszkał w moim namiocie. - Pamiętam. Mówili, że udało mu się dopłynąć na tratwie do Szwecji, po tym jak wodował po akcji nad Awinionem niedługo przed naszym powrotem do domu. - Pojechałem kiedyś do Kentucky i widziałem się z nim - powiedział Yossarian. Pracował jako złota rączka w supermarkecie i nie mieliśmy już sobie zbyt dużo do powiedzenia. - Leciałem z nim, kiedy wodowaliśmy

po pierwszej akcji nad Awinion. Orr wszystkim się zajął. Pamiętasz to? Siedziałem w tratwie razem z tym górnym strzelcem, sierżantem Knightem. - Pamiętam Knighta. O wszystkim mi opowiedział. - To wtedy właśnie żadna z naszych kamizelek ratunkowych nie chciała wypełnić się gazem, bo Milo zabrał wszystkie cylindry z dwutlenkiem węgla, zużywając je do produkcji napojów gazowanych, które podawał wam razem z lodami w stołówce dla oficerów. Zostawił na ich miejsce karteczkę. Niezły był z niego numer - zachichotał Singer. - Wy, chłopcy, też jedliście chyba lody w każdą niedzielę?

- Zgadza się. A potem, podczas drugiej misji nad Awinion, zabrał podobno morfinę z zestawów pierwszej pomocy. Naprawdę to zrobił? - Naprawdę. Tam też zostawił karteczkę. - Handlował wtedy narkotykami? - Trudno powiedzieć. Ale z całą pewnością handlował jajkami, świeżymi jajkami. Pamiętasz? - Pamiętam te jajka. Wciąż nie mogę uwierzyć, że jajka mogą mieć taki wspaniały smak. Często je jadam. - A ja mam zamiar zacząć - postanowił Yossarian. - Przekonałeś mnie, Sammy. Nie ma sensu przejmować się teraz cholesterolem, no nie?

- A pamiętasz Snowdena, Howarda Snowdena? Podczas tej misji nad Awinion? - Czy mógłbym o nim kiedyś zapomnieć, Sam? Kiedy zobaczyłem, jak cierpi, chciałem mu dać całą morfinę z apteczki. Ten pieprzony Milo. Jak ja go wtedy przeklinałem! A teraz z nim pracuję. - Naprawdę tak często traciłem wtedy przytomność? - Tak mi się zdawało. - Teraz brzmi to śmiesznie, ale byłeś cały zbroczony krwią. A potem tymi innymi rzeczami. A on po prostu nie przestawał jęczeć. Było mu bardzo zimno, prawda? - Tak, mówił, że mu zimno. I że umiera.

Byłem zalany wszystkim, Sammy, a potem jeszcze własnymi wymiotami. - A w końcu zdjąłeś całe ubranie i przez jakiś czas nie chciałeś go włożyć. - Niedobrze mi się robiło na widok munduru. - Widziałem, jak siedziałeś goły na drzewie podczas pogrzebu. - Byłem w trampkach. - Widziałem, jak wdrapał się za tobą Milo, z tą swoją bawełną w czekoladzie. Byłeś wtedy dla nas wszystkich kimś w rodzaju wzoru, Yossarian. Dla mnie wciąż jesteś. - Dlaczego, Sam? - zapytał Yossarian. Nie jestem przecież prawdziwym Asyryjczykiem.

Singer zrozumiał aluzję. - Nie, to nie dlatego. To przestało być ważne, odkąd znalazłem się w wojsku. Miałem tam wielu przyjaciół. Na przykład ciebie, kiedy w Karolinie Południowej przyczepił się do mnie ten facet. I odkąd zacząłem pracować w „Timie”, gdzie dobrze się czułem i zaprzyjaźniłem się z protestantami i pierwszymi w moim życiu nałogowymi pijakami. - Zasymilowaliśmy się. To kolejna rzecz, która podoba mi się w tym kraju. Jeśli zachowujemy się tak jak oni, gotowi są dopuścić nas do swego grona. - Znalazłem wśród nich moją żonę. I wiesz co, Yossarian? - Mów mi Yo-Yo.

Sam Singer potrząsnął głową. - Po ślubie nigdy jej nie zdradziłem i nigdy nie miałem na to ochoty, choć innym ludziom i innym dziewczętom wydawało się to śmieszne. Jej nie. Może nawet myśleli, że jestem gejem. Jej pierwszy mąż był zupełnie inny. Kobieciarz, dokładnie taki, jakim zawsze wydawało mi się, że chcę zostać. Wolała mnie od pierwszej chwili, kiedy się spotkaliśmy. - Brakuje ci jej? - Brakuje. - Mnie brakuje małżeństwa. Nie jestem przyzwyczajony do samotnego życia. - Ja też nie mogę się do niego przyzwyczaić. Nie potrafię dobrze gotować.

- Ja też nie potrafię. Singer przez chwilę się zastanawiał. - Sądzę, że stawiałem sobie ciebie za wzór w pierwszym rzędzie dlatego, że byłeś oficerem, a ja żywiłem wtedy jeszcze to dziecinne przekonanie, że wszyscy oficerowie są ulepieni z lepszej gliny niż cała reszta. W przeciwnym razie nie byliby oficerami. Zawsze wiedziałeś, co robisz, z wyjątkiem tego razu, gdy zgubiłeś się i kazałeś nam lecieć nad Atlantykiem. Nawet kiedy wyprawiałeś szaleństwa, wydawały się mieć więcej sensu niż wiele rzeczy, które robili inni. Na przykład wtedy, gdy stałeś nagi w dwuszeregu, żeby dostać medal za to, że dwa razy nadlatywałeś nad Ferrarę.

Ten widok wywarł na nas wszystkich duże wrażenie. - Wcale się wtedy nie popisywałem, Sammy. Prawie przez cały czas byłem ciężko przerażony. Czasami budziłem się i próbowałem zgadnąć, gdzie jestem, a potem domyślić się, co ja tu, do diabła, robię. Teraz również zdarza mi się to czasem po obudzeniu. - Gadanie - powiedział uśmiechając się Singer. - Wyglądałeś na takiego, co posuwa dużo dziewczyn, podczas gdy my nie mieliśmy ich zbyt wiele. - Nie posuwałem ich tak dużo, jak myślisz - odparł ze śmiechem Yossarian. - Więcej było samego gadania. - A kiedy powiedziałeś, że nie będziesz

już więcej latać, wszyscy trzymaliśmy za ciebie kciuki. Zaliczyliśmy po siedemdziesiąt lotów i wszyscy jechaliśmy na tym samym wózku. - Dlaczego nie przyszliście i nie poparliście mnie? - Nie byliśmy tacy odważni. Wysłali nas do domu zaraz po tym, jak cię zamknęli, więc i tak wszystko potoczyło się po naszej myśli. Ja też powiedziałem nie, ale wtedy już mogłem wybierać. A co się stało z tobą? - Mnie też wysłali do domu. Straszyli, że mnie zabiją, że wsadzą do więzienia, mówili, że mnie zniszczą. A potem awansowali na majora i wysłali do domu. Nie chcieli żadnych afer.

- Większość z nas cię podziwiała. Teraz również najwyraźniej wiesz, co robisz. - Kto tak mówi? Nie jestem już dłużej niczego pewien. - Daj spokój, Yo-Yo. Na oddziale mówią nawet, że zaprzyjaźniłeś się blisko z jedną z sióstr. Yossarian o mało nie zarumienił się z dumy. - Tak się to rozniosło? - Opowiada o tym nawet lekarz mojego przyjaciela - podjął wesołym tonem Singer. - Pamiętam, że na Pianosie też byłeś w bliskich stosunkach z pielęgniarką, prawda? - Bardzo krótko. Porzuciła mnie jako zbyt ryzykownego. Problem z zawróce-

niem w głowie dziewczynie, Sammy, polega na tym, że musisz zawracać jej w głowie bez przerwy. Miłość to zupełnie coś innego. - To też wiem - powiedział Singer. - Pamiętam, że ty i jeszcze kilku innych byliście z nią na plaży w kostiumach kąpielowych tego dnia, kiedy samolot zabił Kida Sampsona. Pamiętasz Kida Sampsona, prawda? - Oczywiście, do cholery - odparł Yossarian. - Myślisz, że kiedykolwiek zapomniałbym Kida Sampsona? Albo McWatta, pilota samolotu, który rozdarł go na strzępy? McWatt był moim ulubionym pilotem. - Moim też. To on siedział za sterami

podczas misji nad Ferrarę, kiedy musieliśmy zawrócić i jeszcze raz zrzucić bomby. Zginął wówczas Kraft i bombardier o nazwisku Pinkard. - Wtedy też ze mną byłeś? - Jasne, że byłem. Leciałem także z Joe Głodomorem, kiedy zapomniał pociągnąć za dźwignię otwierającą podwozie. A oni dali mu medal. - Mnie dali medal za tę akcję nad Ferrarę. - Trudno uwierzyć, że to się naprawdę zdarzyło. - Znam to uczucie - przyznał Yossarian. - Trudno mi uwierzyć, że dałem się w to wszystko wciągnąć. - Też znam to uczucie. Dziwna historia

z tym Snowdenem - powiedział Singer i zawahał się. - Wcale go dobrze nie znałem. - Ja nigdy nie zwracałem na niego uwagi. - Ale teraz mam wrażenie, jakby był jednym z moich najbliższych przyjaciół. - Ja też mam takie wrażenie. - Czuję również - ciągnął Sammy - że jego śmierć była jedną z najlepszych rzeczy, jaka mi się w życiu przytrafiła. Naprawdę niechętnie to mówię. Brzmi to nienormalnie. Ale ten epizod stanowi coś dramatycznego, coś, o czym mogę opowiadać i dzięki czemu pamiętam, czym była naprawdę ta wojna. Ludzie nie bardzo w to wszystko wie-

rzą, a moje dzieci i wnuki nie są zainteresowane czymś, co wydarzyło się tak dawno. - Przyprowadź tu tego swojego kumpla, a ja potwierdzę, że to prawda. Co mu dolega? - Przechodzi jakieś badania kontrolne. - U Teemera? - zapytał z niedowierzaniem Yossarian. - To starzy znajomi. - Chyba że tak - odparł Yossarian sarkastycznym tonem, który nie pozostawiał wątpliwości, że nie dał się nabrać. - Spójrz, Sammy, dokąd w końcu zawędrowaliśmy? Nigdy nie był ze mnie dobry nawigator, ale wygląda na to, że mam lepszy zmysł orientacji. Znam wiele

kobiet Może się ponownie ożenię. - Ja też znam kilka, ale to w większości stare przyjaciółki. - Nie żeń się, dopóki nie poczujesz, że musisz. Jeśli nie ożeniłeś się z prawdziwej potrzeby, nie będzie z ciebie nigdy dobry mąż. - Może zacznę więcej podróżować - powiedział Singer. - Przyjaciele mówią, żebym wybrał się w podróż dookoła świata. Znam wielu ludzi z czasów, kiedy pracowałem w „Timie”. Mam dobrego znajomego w Australii, który od dawna choruje na tak zwany zespół GuillainaBarre'a. On też nie jest już zbyt młody i niełatwo mu chodzić o kulach. Chciałbym go znowu zobaczyć. Mam też innego znajomego w An-

glii, który przeszedł na emeryturę, i jeszcze jednego w Hongkongu. - Na twoim miejscu chybabym pojechał. To fajna sprawa. A ten facet, który tu leży? Pacjent Teemera? - Wkrótce wróci pewnie do domu. Był w obozie jenieckim w Dreźnie razem z Kurtem Vonnegutem i innym facetem o nazwisku Szwejk. Potrafisz to sobie wyobrazić? - Stałem raz kiedyś w Neapolu w kolejce razem z żołnierzem, który nazywał się Szwejk, i z innym facetem o nazwisku Joseph Kaye. Nigdy nie słyszałem o Dreźnie, dopóki nie przeczytałem o nim w powieści Vonneguta. Przyślij tu tego swojego kumpla. Chętnie posłucham o Vonnegu-

cie. - On go nie zna. - Powiedz, żeby wpadł tak czy owak, jeśli ma ochotę. Zamierzam spędzić tutaj cały weekend. No, Sammy, chcesz zaryzykować? Myślisz, że moglibyśmy spotkać się znowu gdzieś poza szpitalem? Singer nie potrafił ukryć zaskoczenia. - To zależy od ciebie, Yossarian. Ja mam mnóstwo czasu. - Daj mi, jeśli chcesz, swój numer. Może warto spróbować. Chciałbym porozmawiać z tobą znowu o Williamie Saroyanie. Pisałeś kiedyś opowiadania w jego stylu. - Tak samo jak ty. I co? - Po jakimś czasie przestałem. - Ja też dałem za wygraną. Próbowałeś

kiedyś w „New Yorkerze”? - Odrzucali je za każdym razem. - Tak samo jak moje. - Sammy twierdzi, że uratował mu pan życie - oświadczył ochrypłym, pewnym głosem, pełen wigoru, grubokościsty wesoły facet w szlafroku i własnej piżamie, przedstawiający się jako Rabinowitz. Niech pan opowie, jak to było. - O szczegóły niech pan zapyta jego: Był pan w Dreźnie - O szczegóły niech pan zapyta jego. - Rabinowitz zmierzył wzrokiem Angelę. - Przypomina mi pani dziewczynę, którą już kiedyś spotkałem, ale nie mogę sobie przypomnieć, gdzie. Też było z niej istne cudo. Na pewno wcześniej się nie spotkaliśmy? Wygląda-

łem kiedyś młodziej. - Nie wiem, czy sobie pana przypominam. To mój przyjaciel, Anthony. - Cześć, Anthony. Posłuchaj mnie dobrze, Anthony. Wcale nie żartuję. Bądź dla niej naprawdę miły dziś wieczorem, bo jeśli nie będziesz miły, dowiem się o tym, zacznę posyłać jej kwiaty i wkrótce zostaniesz na lodzie. Prawda, kochanie? Dobranoc, moja droga. Będziesz się świetnie bawić. Nazywam się Lew, Anthony. Zabierz ją na tańce. - Zabiorę ją, Lew. - Jestem teraz na emeryturze. Razem z moim zięciem, zajmuję się trochę nieruchomościami i budownictwem. A pan?

- Też jestem na emeryturze - odparł Yossarian. - Pracuje pan u Mila Minderbindera? - W niepełnym wymiarze godzin. - Mam przyjaciela, który chciałby się z nim spotkać. Przyprowadzę go. Jestem tutaj, bo mam problemy z wagą. Muszę dbać o to, żeby była niska z powodu drobnego schorzenia serca, ale czasami zrzucam za dużo kilogramów. Chcę to wyjaśnić. - U Dennisa Teemera? - To mój stary znajomy. Ta blondynka wygląda naprawdę uroczo. Wiem, że już ją kiedyś widziałem. - Wierzę, że pan sobie przypomni. - Dlatego ją zapamiętałem.

- Choroba Hodgkina - uchylił rąbka tajemnicy Dennis Teemer. - Cholera - zaklął Yossarian. - Nie chciał, żebym się dowiedział. - On nie chce, żeby ktokolwiek się dowiedział. Nawet ja. A znam go od prawie trzydziestu lat. Facet jest rekordzistą. - Zawsze taki był? Lubi flirtować. - Podobnie jak ty. Z każdym. Ty też chcesz, żeby wszyscy szaleli tutaj na twoim punkcie. On jest po prostu bardziej otwarty. Ty jesteś chytry jak lis. - A ty jesteś za sprytny i za dużo wiesz. Rabinowitz robił na Yossarianie wrażenie bezpośredniego, silnego mężczyzny, który stracił dużo ciała. Prawie łysy na czubku głowy, miał złotawe, lekko siwie-

jące gęste wąsy i podrywał Angelę z niezniszczalną i agresywną seksualną pewnością siebie, która przewyższała i tłumiła jej własną. Yossarian z uśmiechem obserwował, jak Angela pochyla się do przodu, żeby ukryć rozmiary biustu, kładzie ręce na kolanach, żeby obciągnąć spódniczkę, i zaciska sztywno nogi. Z Rabinowitza emanowała onieśmielająca frywolność, przed którą się broniła, ale której nie mogła się oprzeć. - Nie jest nawet Włochem - śmiał się Yossarian. - Ty też nie jesteś Włochem i wcale się tobą nie przejmuję. Kłopot polega na tym, że skądś go pamiętam. - A, witam, panno Moore. Wydaje mi

się, że chyba wiem - oświadczył Rabinowitz z niewinnym uśmieszkiem, kiedy zajrzał do środka i ponownie ją zobaczył. Przypomina mi pani pełną wigoru panienkę o miłym charakterze, którą spotkałem kiedyś z pewnym przedsiębiorcą budowlanym. Robiłem z nim interesy w Brooklynie, niedaleko zatoki Sheepshead. Był Włochem i nazywał się chyba Salmeri. Tamta panienka lubiła tańczyć. - Naprawdę? - odparła Angela, przyglądając mu się spod przymkniętych, umalowanych powiek. - Znałam kiedyś przedsiębiorcę budowlanego o nazwisku Salmeri, ale nie jestem pewna, czy to ten sam. - Miała kiedyś pani współlokatorkę, która była pielęgniarką?

- Wciąż razem mieszkamy - odparła już bardziej rozluźniona Angela. - To ta, która miała wcześniej dyżur, Moja koleżanka Melissa. - Ta przystojna dziewczyna o miłym charakterze? - Zajmuje się tu obecnym naszym przyjacielem. Dlatego właśnie się tutaj znalazł. Melissa pieprzy się ze starszym panami i doprowadza ich do wylewu. - Wolałbym, żebyś nie opowiadała takich rzeczy przy ludziach - skarcił ją łagodnie Yossarian po wyjściu Rabinowitza. - Zniszczysz jej przyszłość. Zniszczysz również moją. To nie był wcale wylew. - A ja wolałabym - odparła Angela - że-

byś nie opowiadał ludziom, że nazywam się Moorecock. Przez chwilę mierzyli się wzrokiem. - Komu to powiedziałem? - Michaelowi. Doktorowi Shumacherowi. - Angela Moore przerwała na chwilę, budując świadomie efekt. - I Patrickowi. - Patrickowi? - Zaskoczony Yossarian wyczuł, jaka będzie odpowiedź, zanim jeszcze postawił pytanie. - Jakiemu Patrickowi? Patrickowi Beachowi? - Patrickowi Beachowi. - Cholera - zaklął złapawszy oddech. Widujesz się z Patrickiem? - Zadzwonił do mnie. - Będziesz musiała wybrać się z nim na żagle. Na pewno ci się to nie spodoba.

- Już byłam. Jakoś to zniosłam. - Nie ma kłopotów ze swoją prostatą? - Nie w tej chwili. Dlatego właśnie już tu nie wpada. Byłeś kiedyś w bliskich stosunkach z jego żoną. Myślisz, że ona się dowie? - Frances Beach wie wszystko, Angelo. - Nie jestem pierwsza. - To już wie. Reszty potrafi się domyślić. - Ciebie naprawdę łączy coś z tą pielęgniarką, prawda? - domyśliła się Frances Beach. - W tym zatęchłym powietrzu czuję niemal woń coitusu. - Czy daję to po sobie poznać? - Ty nie, kochanie, ale ona. Opiekuje się tobą bardziej troskliwie, niż powinna. I zachowuje się zbyt poprawnie, kiedy są tutaj

inni. Poradź jej, żeby nie była taka spięta. - To sprawi, że będzie jeszcze bardziej spięta. - I wciąż masz ten wulgarny nawyk, którego nigdy nie mogłam znieść. Wlepiasz gały w tyłek kobiety, kiedy tylko się odwróci, w tyłek każdej kobiety, i z wielką dumą w tyłek tej pielęgniarki. To duma, która wynika z posiadania. Wpatrujesz się także w mój, prawda? - Wiem, że zawsze to robię, i wcale nie jestem z tego powodu dumny. Wciąż nieźle wyglądasz. - Nie myślałbyś tak, gdyby nie łączyły nas wspólne wspomnienia. - Mam inny brzydki nawyk, który uznasz pewnie za jeszcze gorszy.

- Założę się, że potrafię zgadnąć. Ja robię to samo. - Zgadnij. - Ty także doszedłeś już do tego żałosnego etapu, kiedy nie możesz przyjrzeć się spokojnie ludzkiej twarzy, nie wyobrażając sobie, jak będzie wyglądała w starości? - Nie mam pojęcia, skąd to wiesz. - Byliśmy do siebie bardzo podobni. - Robię to tylko z twarzami kobiet. Pomaga mi to ostudzić zmysły. - Ja robię to z każdą twarzą, na której pojawiają się pierwsze oznaki starzenia. To wstrętne i chorobliwe. Ta pielęgniarka będzie się dobrze trzymać. - Nazywa się Melissa.

- Powiedz jej, że może mi zaufać. Mimo że jestem bogata, modnie ubrana i cieszyłam się niezbyt dobrą sławą jako aktorka. To dobrze, że nie żenisz się dla pieniędzy. - Kto mówi o małżeństwie? - Kiedy wychodziłam za Patricka, chodziło mi o coś więcej niż pieniądze. Chyba pochwalam to, co robisz. Chociaż nie podoba mi się jej koleżanka. Patrick znowu nabrał ochoty na żagle. Wydaje mi się, że mógłby zacząć latać. Co jeszcze masz mi do powiedzenia? - Nie mam ci nic do powiedzenia. - A ja nie chcę nic wiedzieć, przynajmniej nie teraz. Gdyby Patrick pomyślał, że coś podejrzewam, gnębiłyby mnie wyrzuty sumienia. Nie chciałabym stawać na

drodze czyjegoś szczęścia, zwłaszcza jego. Z wyjątkiem może naszej przyjaciółki Olivii. Żałuję, że ja też nie mogę być bardziej szczęśliwa, ale wiesz, ile mam lat. Olivia nie składa wizyt za to przysyła sterty kwiatów. I podpisuje każdą kartkę „Olivia Maxon”, jakby to był jakiś brytyjski tytuł i jakbyś znał tysiąc Olivii. Twoja firma kateringowa jest boska. - Należy do Mila Minderbindera. - Dwie tony kawioru... to niesamowite. - Mogliśmy zadowolić się jedną, ale bezpieczniej jest mieć trochę więcej. To wesele na dworcu będzie chyba największą przyjemnością, jaka czeka mnie jeszcze w przyszłości. - A dla mnie chyba jedyną. Och, John,

Johnny, zrobiłeś mi ostatnio straszne świństwo - stwierdziła Frances Beach. - Kiedy dowiedziałam się, że zachorowałeś, po raz pierwszy poczułam się w końcu stara. Ty wyzdrowiejesz a ja już nigdy nie dojdę do siebie. Tutaj ktoś jest. Proszę niech pani wejdzie. Ma pani na imię Melissa? - Tak. Ale jest tu jeszcze ktoś, kto chce się z nim zobaczyć. - Nazywam się Rabinowitz, proszę pani, Lewis Rabinowitz, ale przyjaciele mówią mi Lew. Jest ze mną ktoś jeszcze... pan Marvin Winkler, który przybył prosto z Kalifornii, żeby złożyć swoje uszanowanie. Gdzie się podziała nasza urocza przyjaciółka Angela? Marvin, to jest pan Yossarian, człowiek, który to dla ciebie załatwi.

Winkler chce porozmawiać z Milem Minderbinderem na temat swojego wspaniałego nowego produktu. Powiedziałem mu, że może pan to zaaranżować. - Co to za produkt? - Lew, daj mi porozmawiać z nim w cztery oczy. - No, Winkler? - Niech pan spojrzy na moją nogę. Winkler był mężczyzną średniego wzrostu o imponującej tuszy. - Nic pan nie zauważył? - Na co mam zwrócić uwagę? - Na mój but. - Co w nim jest takiego nadzwyczajnego? - Jest najwyższej jakości.

Yossarian bacznie mu się przyjrzał. - Nie robi pan sobie żartów? - Nigdy nie żartuję w interesach - odparł Winkler, wypowiadając z trudem każde słowo, jakby wydawał z siebie westchnienia żalu. Miał niski, gardłowy i prawie niesłyszalny głos. - Za długo w nich siedzę. Po wojnie ciąłem i sprzedawałem nadwyżki wojskowego filmu. Pracowałem też w branży piekarniczej i dałem się poznać jako producent najwyższej jakości lukrowanych pączków w stanach New York, Connecticut i New Jersey. Wszystko, co robiłem, było najwyższej jakości. Wciąż wytwarzam oblane czekoladą wielkanocne zajączki. - Czy trafił pan kiedyś na złotą żyłę?

- Miałem kłopoty z wyczuciem odpowiedniego momentu. Pracowałem również kiedyś w branży gastronomicznej, oferując ludziom dostawę śniadań do domu, żeby mogli dłużej pospać w niedzielne ranki. Moja firma mieściła się na Coney Island i nazywała Greenacre Farms. Byłem jej jedynym właścicielem. - A ja jednym z klientów. Nigdy nie dostarczył mi pan ': śniadania. - Ponosiłem zbyt duże koszty. - Załatwię panu to spotkanie, Winkler. Nie mogę się oprzeć. Ale chcę, żeby zdał mi pan z niego dokładną relację. - Nie pominę ani słowa. - Szczerze mówiąc, myśleliśmy już o bucie, który można by opchnąć rządowi -

przyznał Milo. - W takim razie z całą pewnością weźmiecie mój. Jest najwyższej jakości stwierdził Winkler. - Co to właściwie oznacza? - Że nie ma od niego lepszego, panie Minderbinder, i nie ma powodu, dla którego rząd miałby wybrać jakiś inny. Niech pan przyjrzy się jeszcze raz mojej nodze. Widzi pan tę elastyczność? Na samym początku buty wyglądają jak nowe; z biegiem czasu, kiedy dopasują się do stopy, zaczynają sprawiać wrażenie używanych. Jeśli tracą połysk, można je wypastować, zostawić w takim stanie, w jakim są, albo nosić zdarte, jeśli taką właśnie ma pan ochotę. Może pan rozjaśnić lub ściemnić

ich kolor albo zmienić go na zupełnie inny. - Ale do czego służą? - Pasują do stopy i sprawiają, że ma pan czyste i suche skarpetki. Pomagają chronić skórę podeszwy przed zadrapaniami, skaleczeniami i innymi bolesnymi niedogodnościami związanymi z chodzeniem po ziemi. Może pan w nich chodzić, biegać, a nawet po prostu siedzieć i gadać, tak jak to robię w tej chwili. - I zmieniają kolor? Może pan powiedzieć, w jaki sposób? - Wsuwa pan po prostu tę magiczną plastikową wkładkę w otwór w obcasie, zanosi buty do szewca i każe mu przefar-

bować je na dowolny, wybrany przez siebie kolor. - Brzmi to jak cud. - Bo to jest cud moim zdaniem. - Czy może pan produkować je również dla kobiet? - Noga to noga, panie Minderbinder. - Nie rozumiem tylko jednej rzeczy, panie Winkler. Czym właściwie różnią się te buty od tych, które mam na nogach? - Tym, że na moich zarobimy obaj pieniądze, panie Minderbinder. Są najwyższej jakości. Niech pan spróbuje dostrzec różnicę. - Zaczynam dostrzegać. Czy jest pan bardzo bogaty? - Mam kłopoty z trafieniem w odpo-

wiedni moment. Ale niech pan mi wierzy, panie Minderbinder, posiadam bogate doświadczenie. Robi pan interesy z człowiekiem, który wynalazł i wciąż wytwarza najwyższej jakości czekoladowe wielkanocne zajączki. - Czym różnią się od innych? - Są zrobione z czekolady. Można je pakować, przewozić, pokazywać na wystawach sklepowych, a co najważniejsze jeść tak jak cukierki. - Czy mniej więcej tego samego nie można robić z innymi? - Ale moje są najwyższej jakości. Drukujemy to na każdym opakowaniu. Konsumenci nie chcą podłej jakości wielkanocnych zajączków w czekoladzie,

a rząd nie chce podłej jakości buta. - Rozumiem, rozumiem - oświadczył rozjaśniając się Milo. - Zna się pan na czekoladzie? - Wiem o niej wszystko, co trzeba wiedzieć. - Chcę, żeby coś mi pan powiedział. Proszę, niech pan tego spróbuje. - Oczywiście - odparł Winkler, biorąc jedną z czekoladek i ciesząc się na myśl, że ją skonsumuje. - Co to jest? - Bawełna w czekoladzie. Co pan o niej myśli? Delikatnie, jakby miał do czynienia z czymś rzadkim, kruchym i obrzydliwym, Winkler zdjął lepką masę z języka, nie przestając ani na chwilę się uśmiechać.

- Nigdy nie próbowałem lepszej bawełny w czekoladzie. Jest najwyższej jakości. - Niestety nie mogę jej w żaden sposób upłynnić. - Nie rozumiem, dlaczego. Dużo ma pan tego? - Pełne magazyny. Ma pan jakieś pomysły? - W tym właśnie jestem najlepszy. Zastanowię się nad tym, kiedy pan przedstawi mój but swojemu pośrednikowi w Waszyngtonie. - Zrobię to z całą pewnością. - W takim razie proszę rozważyć następującą propozycję. Niech pan zdejmie czekoladę z bawełny i utka z tej ostatniej materiał na koszule i prześcieradła. Nową ja-

kość tworzymy dzisiaj przez dzielenie. Pan łączył. Rozwijamy się dzisiaj przez to, że stajemy się mniejsi. Czekoladę może pan sprzedać po wspaniałej cenie mojej firmie, za pieniądze, które otrzymam od pana za mój but. - Ile pan ich teraz ma? - W tej chwili tylko tę parę na moich nogach i drugą, którą trzymam w szafie. Ale mogę zacząć wytwarzać miliony, kiedy tylko podpiszemy kontrakt i otrzymam z góry pieniądze, których będę potrzebować na pokrycie kosztów produkcji. Lubię dostawać pieniądze z góry, panie Minderbinder. Tylko w ten sposób załatwiam interesy.

- To brzmi uczciwie - zgodził się Milo Minderbinder. - Ja też pracuję w ten sposób. Niestety mamy teraz w Waszyngtonie Departament Etyki, ale jego kierownictwo obejmie, kiedy tylko wyjdzie z więzienia, nasz adwokat. Na razie mamy naszych prywatnych pośredników. Będzie pan miał swój kontrakt, panie Winkler. Umowa to umowa. - Dziękuję panu, panie Minderbinder. Czy mogę przysłać panu zajączka na Wielkanoc? - Tak, bardzo proszę. Niech pan przyśle dwanaście tysięcy. - Kogo mam obciążyć? - Ktoś na pewno zapłaci. Obaj rozumiemy, że nie ma czegoś takiego jak darmowy

lunch. - W takim razie dziękuję za lunch, panie Minderbinder. Odchodzę z dobrymi wieściami. - Przychodzę z dobrymi wieściami - zawołała radośnie Angela, wślizgując się w ekstazie do izolatki Yossariana. - Ale Melissa boi się, że możesz być zły. - Znalazła nowego narzeczonego? - Nie, jeszcze nie. - Wróciła do starego? - Nie ma takiej możliwości. Spóźnia się. - Na co? - Z okresem. Uważa, że jest w ciąży. Melissa przyznała niechętnie, że chce mieć dziecko, a czas, kiedy mogą je sobie sprawić, robi się dla nich obojga coraz

krótszy. - Ale jak to możliwe? - skarżył się Yossarian, kończąc w ten sposób swoją Podróż Renem. - Powiedziałaś, że masz podwiązane jajowody. - A ty powiedziałeś, że poddałeś się wasektomii. - Żartowałem. - Nie wiedziałam. Ja też żartowałam. - Hm, hm, przepraszam - mruknął Winkler, który nie mógł już tego dłużej słuchać. - Musimy doprowadzić do końca nasze interesy. Jestem panu dozgonnie wdzięczny, Yossarian. Ile mam panu wypłacić? - Za co? - Za zaaranżowanie tego spotkania. Je-

stem pańskim dłużnikiem. Niech pan tylko wymieni swoją cenę. - Niczego od pana nie chcę. - To brzmi bardzo uczciwie. 29. Pan Tilyou Bezpiecznie ukryty w swych własnych zaświatach, nieżyjący już od około osiemdziesięciu dwóch lat pan George C. Tilyou znajdował przyjemność w kontemplacji swego stanu posiadania i obserwacji upływającego czasu, czas bowiem w ogóle tu nie płynął. W kieszonce kamizelki trzymał wyłącznie dla ozdoby złoty zegarek na złotym łańcuszku z kanciastym zielonym krwawnikiem, nigdy go jednak nie nakręcał.

Między kolejnymi wydarzeniami następowały naturalnie przerwy, ale nie było sensu ich mierzyć. Zależny od siły grawitacji i tarcia czas trwania przejażdżki obiema jego diabelskimi kolejkami, Smoczą Gardzielą i Tornado, a także Końmi na Maneżu, nigdy się znacząco nie zmieniał, podobnie zresztą jak czas podróży łodzią przez Tunel Miłości. Pan Tilyou mógł oczywiście zwiększyć lub zmniejszyć liczbę obrotów swojego Eldorado, Bicza, Gąsienicy, Wiru Wodnego i Precla. Nie ponosił dodatkowych kosztów. Tu nic się nie marnowało. Żelazo nie rdzewiało, farba się nie łuszczyła. Nigdzie nie było ani jednego pyłku, ani jednego śmiecia. Koszula pana Tilyou ze sztywnym kołnierzykiem

była zawsze czysta. Żółty dom wyglądał tak samo świeżo jak przed pięćdziesięciu laty, kiedy sprowadził go w końcu na dół. Drewno nie paczyło się ani nie gniło, okna nie zacinały, szkło nie tłukło, z kranów nie kapała woda. Łodzie nie przeciekały. Nie chodziło o to, że czas stał w miejscu. Czasu po prostu nie było. Pan Tilyou delektował się trwaniem, wieczną stabilnością. W tym miejscu ludzie nigdy się nie starzeli. Zawsze pojawiali się nowi i ich liczba nigdy się nie zmniejszała - niczym we śnie koncesjonariusza. Kiedy pan Tilyou odzyskał swój dom, nie zostało już na świecie nic, czego by pragnął i zarazem nie posiadał. Wiedział, co dzieje się na zewnątrz dzięki korzystnej

znajomości z generałem Lesliem Grovesem, który zajeżdżał regularnie na jego bocznicę swoim prywatnym pociągiem, aby pogawędzić i skorzystać z przyjemnością z oferowanych atrakcji. Generał Groves przywoził gazety i tygodniki, które rozpływały się po prostu w powietrzu, podobnie jak wszystkie inne śmieci, kiedy tylko pan Tilyou zapoznał się z nielicznymi doniesieniami, w wystarczającym stopniu osobliwymi, by zasłużyć na jego uwagę. Co trzy miesiące, punktualnie co do dnia, wpadał także z góry, aby dowiedzieć się wszelkich nowości, niejaki pan Gaffney, miły znajomy z innej sfery, pracujący jako prywatny detektyw. Pan Tilyou nie mówił mu wszystkiego. Pan Gaffney od-

znaczał się wyszukanymi manierami i strojem i pan Tilyou nie mógł się doczekać, kiedy osiedli się u niego na stałe. Generał Groves przybywał czasami z gościem, który jego zdaniem powinien poznać pana Tilyou, zanim nadejdzie jego czas. Pan Tilyou miał pod dostatkiem mężczyzn i kobiet, nie potrzebował duchownych i nie był w najmniejszym stopniu urażony słysząc, że kapelan, o którym opowiadał generał Groves, nie życzy sobie, by mu go przedstawiono. W gabinecie, mieszczącym się w jednej z dwu należących do generała eleganckich salonek, mógł zabawiać się samotnie, obserwując przez szklane szyby widoki z okien. Po zaznajomieniu się z przyrządami był

w stanie oglądać z nich prawie wszystkie miejsca na świecie, na ogół jednak interesował go tylko Nowy Jork, przeważnie zaś te części Brooklynu, które traktował jako swoje terytorium i gdzie znajdował się jego grób: dzielnica rozrywki na Coney Island i cmentarz Greenwood w parku Sunset, gdzie w roku 1914 został złożony w miejscu swego, jak mógł teraz błogo zaświadczyć, tymczasowego spoczynku. Plac, na którym stał kiedyś jego dom, pozostał pusty: parkowali na nim przybywający tu w sezonie automobiliści. Tam, gdzie rozciągał się niegdyś jego słynny magiczny świat, funkcjonowały teraz obiekty cieszące się zdecydowanie gorszą reputacją. Pod słońcem, którego tak mu

było brak, nie widział nigdzie nic nowego. Jego pozłacany wiek przeminął. Widział upadek i zgniliznę, towarzyszące końcowi ery. Jeśli Paryż był Francją, jak zwykł był kiedyś powtarzać, Coney Island w lecie z całą pewnością nie była już dłużej całym światem i gratulował sam sobie, że udało mu się na czas wycofać. Dla zabawy mógł zmieniać kolory przedmiotów, które oglądał z okien wagonu generała Grovesa: mógł patrzeć, jak słońce robi się czarne, a księżyc ocieka krwią. Nowoczesny pejzaż wielkich metropolii nie przemawiał do jego poczucia umiaru i proporcji. Oglądał pnące się w górę budynki i gigantyczne przedsięwzięcia, nie należące do nikogo w szczególno-

ści, i widok ten budził w nim prawdziwe przerażenie. Ludzie kupowali akcje firm, których nie mogli nawet obejrzeć, akcje nie mające nic wspólnego z posiadaniem ani z możliwością kontroli. On sam, kierując się nakazem moralnej odpowiedzialności, angażował siły i środki wyłącznie w te przedsięwzięcia, które miały należeć w całości do niego, i posiadał wyłącznie to, co mógł widzieć i oglądać i z czego pragnął czynić użytek ku satysfakcji i radości innych. Był teraz bogatszy od biednego pana Rockefellera i autokratycznego pana Morgana, którzy przekazali swoje bogactwo spadkobiercom, pokładając wiarę w sprawującej nadzór nad całym cywilizowanym

wszechświatem sympatycznej Najwyższej Istocie, i teraz gorzko tego żałowali. Pan Tilyou mógł im niejedno powiedzieć i stale im to powtarzał. Zawsze trzymał pod ręką błyszczącą nową dziesięciocentówkę dla pana Rockefellera, który chociaż nie było tu wcale dni, przychodził żebrać o nie prawie codziennie, starając się odzyskać wszystkie błyszczące nowe dziesięciocentówki, rozdane w nierozważnej intencji kupienia sobie publicznej sympatii - sympatii, która, co poniewczasie zrozumiał, nie była mu nigdy do niczego potrzebna. Wiecznie wściekły i świdrujący wszystkich oczyma pan Morgan był święcie przekonany, że popełniono jakiś diaboliczny

błąd, którego stał się niewinną ofiarą. Jak zegarowy mechanizm, chociaż w pobliżu nie było żadnych nakręconych zegarów, uporczywie żądał, aby powiedziano mu, czy nie nadeszły już z góry zlecenia zmieniające jego obecną sytuację. Nie był przyzwyczajony do takiego traktowania, powtarzał gniewnie z żałosnym zdumieniem i bezdenną głupotą, kiedy oznajmiano mu, że żadne zlecenia nie nadeszły. Nie miał wątpliwości, że powinien znaleźć się w niebie. Poszedł na skargę także do Diabła i Szatana. - Czy Bóg może w ogóle popełnić błąd? - zmuszony był w końcu zwrócić mu uwagę pan Tilyou. Chociaż nie było tu tygodni, minął pra-

wie cały tydzień, zanim pan Morgan zdołał wymyślić sensowną odpowiedź: - Jeśli Bóg może wszystko, może również popełnić błąd. Kolejnym powodem dąsów pana Morgana, który trzymał w ustach nie zapalone cygaro, był wprowadzony przez pana Tilyou zakaz palenia. Pan Morgan miał talię kart, których nikomu nie pożyczał, i chociaż nie było tu godzin, spędzał ich całe mnóstwo, stawiając samotnie pasjansa w jednej z gondoli olśniewającej karuzeli Eldorado, zbudowanej pierwotnie dla cesarza Niemiec, Wilhelma II. Jeden z najwspanialszych rydwanów na tym kole fortuny, które nigdy nigdzie nie dotarło, wciąż ozdobiony był paradnym cesarskim

herbem. Kiedy na pokład wchodził cesarz, karuzela, grała Wagnera. Pan Tilyou żywił cieplejsze uczucia dla dwóch lotników z drugiej wojny światowej, Kida Sampsona i McWatta - na Coney Island zawsze kręciło się dużo mile widzianych w Steeplechase Park marynarzy i żołnierzy na przepustce. Cieszył go każdy nowy przybysz ze starej Coney Island i z zadowoleniem przyjął wielkiego Lewisa Rabinowitza, który zadomowił się tu w rekordowym czasie i rozpoznał nawet jego nazwisko. Pan Tilyou lubił towarzystwo podobnych do siebie dobrodusznych osobników i przyłączał się do nich często, kiedy śmi-

gali w dół Tornadem albo Smoczą Gardzielą. Dla relaksu i aby dokonać inspekcji, wracał co jakiś czas do swego Tunelu Miłości, wpływając w mrok pod ponurymi malowidłami, przedstawiającymi siedzącego na krześle elektrycznym porywacza dziecka Lindberghów i leżącą na łóżku martwą Marylin Monroe. Odwiedzał swój gabinet figur woskowych na Wyspie Umarłych, aby zanurzywszy się w przeszłości poznać swoją przyszłość. Bez żadnych sensacji żołądkowych siadał obok Abrahama Lincolna i Anioła Śmierci, mając najczęściej za plecami burmistrza Nowego Jorku Fiorella H. La Guardię i wcześniejszego prezydenta Franklina Delano Roosevelta, zmarłych w przeszłości, która

była jego przyszłością. Obaj pojawili się już po jego śmierci, podobnie jak porywacz dziecka Lindberghów i Marylin Monroe. Pan Tilyou nie stwierdził jeszcze expressis verbis, że lokatorem Białego Domu został kolejny mały kutas, ale jedynym powodem, dla którego jeszcze tego nie uczynił, był fakt, że ani on, ani Diabeł nie używali brzydkich słów. Panu Tilyou nie brakowało miejsca na rozwój. Pod swoim wesołym miasteczkiem miał ścięte lodem jezioro, płonącą pustynię, kilka błotnistych łąk, rzekę kipiącej krwi i inną rzekę, w której kipiała smoła. Nie opodal ciągnęły się ciemne bory, które mógł objąć w posiadanie, gdyby tylko wiedział, co z nimi zrobić. Były

tam drzewa o czarnych liściach, a także kilka leopardów, lew, pies o trzech głowach i wilczyca. Zwierzaków tych nie udałoby się jednak nigdy umieścić w klatce, co wykluczało utworzenie zoo. Ale wyobraźnia pana Tilyou nie była już tak silna jak dawniej; targały nim obawy, że zaczyna się starzeć. Był mistrzem symbolu, przywykł do iluzji. Jego Tor Przeszkód nie był naprawdę torem przeszkód, Park nie był parkiem. Miał dar tworzenia pozorów. Produktem, który oferował, była przyjemność. Jego Tornado nie było tornadem, jego Smocza Gardziel nie była gardzielą. Nikt ich za takie nie uważał i pan Tilyou nie potrafił sobie wyobrazić, co zro-

biłby z prawdziwym tornadem, autentyczną gardzielą i rzeczywistym smokiem. Nie był przekonany, czy udałoby mu się rozśmieszyć ludzi, gdyby umieścił ich na płonącej pustyni, w strugach ognistego deszczu lub w rzece kipiącej krwi. Cierpliwy upór, dzięki któremu odzyskał swój dom, wciąż był przedmiotem jego szczególnej dumy. Cała operacja zajęła trzydzieści lat, ale tam gdzie nie ma czasu, zawsze jest go pod dostatkiem. Zbudowany z żółtego drewna budynek miał dwa piętra i strych. Nikt nie zwrócił większej uwagi, kiedy krótko po śmierci pana Tilyou zniknął parter i dom z dwupiętrowego stał się jednopiętrowy. Przechodzącym tamtędy czasami sąsiadom

wydawało się, że litery na najwyższym schodku jakby się zapadają, i mieli rację. Zanim wybuchła wojna, nazwisko prawie w połowie zniknęło. Podczas wojny młodzi ludzie szli do wojska, z Coney Island wyprowadzały się całe rodziny i pan Tilyou zwietrzył w tym dla siebie szansę. Po wojnie nikt już się nie dziwił, że w miejscu, gdzie kiedyś stał dom, pojawiło się puste miejsce, wkrótce wykorzystane na parking. Kiedy krótko potem przestał również działać Steeplechase Park, a następnie kino Tilyou, nazwisko właściciela na zawsze zniknęło z wyspy i z ludzkiej pamięci. Mając teraz do dyspozycji wszystko, co chciał, i mieszkając bezpiecznie we wła-

snym domu, pan Tilyou budził nieustanną zazdrość Morganów i Rockefellerów. Przyciągające wzrok magiczne lustra nigdy nie zniekształcały ani jego, ani żadnego z bileterów. Wróciwszy do swojego gabinetu pod koniec dnia pracy, chociaż nie było tu dni, a on nie miał żadnej pracy, zastał tam pana Rockefellera. Dał mu kolejne dziesięć centów i przepędził. Trudno byłoby zgadnąć, że ta żałosna postać ma coś wspólnego z kompleksem Rockefeller Center i ze zdobiącą go owalną perłą lodowiska. Z leżącej na biurku z zasuwanym blatem, utrzymanej w ostrym tonie notatki dowiedział się, że pan Morgan wróci tu jeszcze, aby przedyskutować ponownie wprowa-

dzony przez niego kategoryczny zakaz palenia. Nie chcąc się z nim na razie spotykać, pan Tilyou zdjął z wieszaka swój nie zakurzony cylinder, otrzepał płatki tkwiącego w butonierce kwiatka, który był i zawsze miał pozostać świeży, po czym ruszył energicznym krokiem do domu, mrucząc cicho niezapomniany „Marsz Żałobny Zygfryda”, którego dźwięki dobiegały go od karuzeli. Wbiegając po trzech schodkach na ganek, potknął się lekko na najwyższym, co nie zdarzyło mu się nigdy wcześniej. W kuchni, na zawieszonej przy oknie nad zlewem półce, dostrzegł coś dziwnego. Kryształowy wazon Waterforda z białymi

liliami wydawał się zupełnie normalny, ale lustro stojącej w nim wody było jakby lekko przekrzywione. Po krótkiej chwili znalazł poziomicę, przyłożył ją do parapetu i poczuł, jak przeszywa go chłodny dreszcz. Dom odchylał się od pionu. Pan Tilyou wybiegł zasępiony na zewnątrz. Nie musiał przykładać poziomicy do schodka, na którego pionowej ściance wyryte było jego nazwisko, żeby stwierdzić, że wszystkie stopnie, podobnie jak i ganek, są przekrzywione. Zapadała się prawa strona. Napis przechylał się w dół, a owalne brzuszki ostatnich składających się na nazwisko TILYOU liter zniknęły już z pola widzenia. Pan Tilyou zesztywniał z przerażenia. Bez jego wiedzy i intencji

dom zaczął się ponownie zapadać. Nie miał pojęcia, dlaczego.

KSIĘGA X 30. Sammy Z przyczyn, których nie udało jej się dociec, ojciec nie lubił jej w dzieciństwie i nie okazywał żadnych cieplejszych uczuć, kiedy dorosła i wyszła za mąż. Przyjaźniej, ale tylko trochę, odnosił się do jej siostry i brata. Była najstarsza z trojga rodzeństwa. Matka traktowała ją lepiej, ale nie miała żadnego wpływu na domowe stosunki, którym ton nadawał powściągliwy i chłodny ojciec. Byli luteranami i mieszkali w Wisconsin, niedaleko stolicy stanu, Madison, gdzie dni są w zimie krótkie, noce długie i ciemne, a wiatry przenikliwe i

mroźne. - Taki po prostu zawsze był - wyjaśniała, próbując go bronić, matka. Znaliśmy się ze szkoły i z kościoła. - Rodzice byli rówieśnikami i nie uprawiali przed ślubem seksu. - Skojarzyły nas nasze rodziny. Tak to się wtedy odbywało. Nie sądzę, żeby kiedykolwiek był naprawdę szczęśliwy. Ojciec prowadził niewielki sklepik ze sprzętem rolniczym, który odziedziczył i rozbudował. W stosunkach z pracownikami i dostawcami, którzy go lubili, zachowywał się bardziej bezpośrednio niż w domu. Osobiście nic do niej nie miał, utrzymywała matka, jako dziecko bowiem Glenda była zawsze bardzo grzeczna. Ale

kiedy zmarł, również na raka płuc, okazało się, że w żaden sposób jej nie zaopatrzył, chociaż trojgu dzieciom Glendy zapisał razem mniej więcej tyle samo co jej bratu i siostrze, powierzając jej jednocześnie nadzór nad wykonaniem testamentu. Glendy wcale to nie zaskoczyło. Czego innego mogłam się spodziewać? - pytała mówiąc o tym. - Ale nie myśl, że przestało mnie to boleć. Luterański ojciec, nie lubiący muzyki, tańców i żadnych innych tego rodzaju wesołych głupstw, sprawiających przyjemność matce - która robiła maski na Halloween i uwielbiała bale kostiumowe - zdradzał w młodości wrodzony talent do rysunku i interesował się konstrukcją bu-

dynków i bardziej skomplikowaną architekturą. Te ukryte zdolności zostały jednak zignorowane w surowej wiejskiej głuszy, w rodzinie, w której prym wiódł dziadek Glendy - jeszcze sroższy od jej ojca, wychowany przez jeszcze bardziej bezwzględnych rodziców. Nikt nie pomyślał nawet przez chwilę o college'u ani o studiach artystycznych i stłumienie tych zdolności miało prawdopodobnie kluczowe znaczenie w procesie formowania się osobowości ojca Glendy, stając się źródłem nie dającej się wyrazić udręki, która nadawała ton jego zachowaniu. Dopiero w późniejszym okresie Glenda potrafiła wyjaśniać w ten sposób jego postępowanie i czasami nawet go żałowała.

Daleki od wszelkich ekstrawagancji sknera dość wcześnie dał do zrozumienia, że jego ambicją jest zapewnienie wyższego wykształcenia wszystkim dzieciom i będzie zadowolony, jeśli nie zmarnują tej szansy. Jedynie Glenda skorzystała z tej szczególnej szczodrości; a on do końca życia nie przestawał okazywać, jak bardzo rozczarowali go inni, tak jakby nie robiąc kariery umyślnie go odtrącili i upokorzyli. Jej sukcesy w podstawówce cieszyły go, ale pochwały były zawsze podszyte krytyką i niechęcią, które pozostawiały mało miejsca na radość. Jeśli przynosiła do domu test z algebry lub geometrii, za który być może jako jedyna w całej szkole otrzymała dziewięćdziesiąt punktów, gra-

tulując jej niechętnie zawsze pytał, dlaczego nie zrobiła akurat tego jednego z dziesięciu zadań, którego nie udało jej się rozwiązać. Piątka z minusem zawsze prowokowała pytania o minus, pełna piątka kazała mu się martwić brakiem plusa. Jego ponuractwo nie było wcale podszyte błazeństwem; kiedy Glenda opowiadała o swoich przejściach, na jej twarzy widniał żałosny grymas. To prawdziwy cud, że wyrosła w końcu na osobę wesołą i dość pewną siebie, kompetentną i zdecydowaną, czyli taką, jakiej potrzebowałem. W szkole średniej z pewną pomocą matki i przy dużym wsparciu psychicznym ze strony młodszej siostry udało jej się dostać

do dziewczęcej drużyny dopingującej chłopców podczas zawodów sportowych. Wciąż trochę nieśmiała i niezbyt wtedy jeszcze z natury otwarta, nigdy nie brała większego udziału w bogatym życiu towarzyskim, jakie prowadziły inne dziewczęta, przyjaźniące się ze szkolnymi sportowcami i ich hałaśliwymi akolitami. Nie uczestniczyła w zbyt wielu prywatkach i szkolnych imprezach. Niższa o cal od większości swych rówieśniczek, z dołeczkami w policzkach, piwnymi oczyma i włosami koloru miodu, w młodości była dość szczupła, ale zawsze miała duży biust. Na randki z chłopakami umawiała się raczej rzadko, głównie dlatego, że czuła

się wówczas skrępowana. To również dawało ojcu okazję do wygłaszania wewnętrznie sprzecznych komentarzy. Nie krył irytacji, kiedy wychodziła sama z domu, jakby już przez to, że się z kimś umawia, popełniała coś nieprzyzwoitego; kiedy jednak siedziała w domu wieczorem i podczas weekendów, skarżył się i sprawiał wrażenie upokorzonego, jakby to on sam stronił od ludzi. Strofując ją, odmalowywał w ponurych barwach straszliwe skutki zmarnowania wyłaniających się przed człowiekiem możliwości i wczesnego pogodzenia się z rolą „kibica”, za którego, jak widać, sam się uważał. „Kibic” był słowem, którego często używał. „Osobowość” była kolejnym takim słowem;

wynikało to chyba z ponurego przeświadczenia, że ktoś, kto ją posiada, zawsze zasługuje na coś więcej. Ani ona, ani jej brat i siostra nie pamiętali, żeby ich kiedykolwiek przytulił. Nie była seksualnie aktywna. Któregoś razu, na przednim siedzeniu samochodu starszego od niej futbolisty, zanim zorientowała się, co się święci, dała sobie ściągnąć majtki i wpadła w panikę. Nie chciała wziąć do ust jego penisa, załatwiła to ręką. Wtedy po raz pierwszy - stwierdziła z zakłopotaniem, kiedy zapytałem - zobaczyła spermę, o której dotychczas słyszała tylko od swoich koleżanek, chichoczących bądź też rozprawiających z głęboką wiedzą na ten temat. Wszystkie te jej wyciecz-

ki w przeszłość chciałem traktować ze zblazowanym obiektywizmem, w rzeczywistości jednak stanowiły dla mnie w równym stopniu podnietę jak i źródło udręki. Po futboliście bardziej uważała podczas randek i unikała sytuacji, w których znalazłaby się sam na sam ze starszym, bardziej doświadczonym i pewnym siebie chłopcem. Do chwili, kiedy spotkała na studiach Richarda. Uwielbiała pieszczoty, które ją podniecały, ale nie znosiła przymusu i brutalnego traktowania i z tego, co mogłem stwierdzić, prawie przez cały okres dojrzewania nie udało jej się ani razu zaspokoić silnych erotycznych pragnień i romantycznych tęsknot, tłumionych dodatkowo przez religijne wychowa-

nie. Na pierwszym roku studiów uśmiechnęło się do niej szczęście - zaprzyjaźniła się z dwiema Żydówkami z Nowego Jorku i studiującą muzykę piękną blondynką z Topanga Canyon w Kalifornii. Oczarował ją i zadziwił ich styl bycia, wiedza i doświadczenie, śmiałość i pewność siebie, nieposkromiony humor i odważne zwierzenia. Z przyjemnością zajęły się jej wychowaniem. Nigdy nie potrafiła się przyzwyczaić do ich swobodnego słownictwa w kwestiach seksu, słownictwa, które wydawało się wówczas uniwersytecką normą. Ale dorównywała im sprytem i inteligencją, a także lojalnością i uczciwością, z jaką traktowała tę przyjaźń. Na drugim

roku wynajęły wspólnie duży dom, w którym prowadziły dość swobodne życie. Przyjaciółki dostawały z domu więcej pieniędzy od niej, ale szczodrze się dzieliły. Po studiach pozostawały w kontakcie i wszystkie trzy odwiedziły ją w ostatnim miesiącu jej życia. Richard był pierwszym mężczyzną, z którym się przespała, i oboje byli usatysfakcjonowani, ponieważ wykonał z dumą i fachowością to, co do niego należało. Starszy od niej o dwa lata, studiował na ostatnim roku i zdążył przedtem przynajmniej raz przespać się z każdą z jej przyjaciółek, ale wówczas nikt sobie z tego nic nie robił. Zaczęli się widywać częściej w Chicago, gdzie ona pojechała, żeby praco-

wać podczas wakacji, a on miał już stałą posadę i mógł ją przedstawić ludziom z różnych przenikających się wzajemnie kręgów towarzyskich. Richard pracował w regionalnym oddziale dużej firmy ubezpieczeniowej Hartforda, gdzie radził sobie bardzo dobrze i szybko zdobył opinię faceta, dla którego nie ma rzeczy niemożliwych. Oboje lubili wypić coś wieczorem po pracy, albo nawet podczas przerwy na lunch, i na ogół dobrze się wtedy bawili. Glenda wiedziała, że Richard umawia się z innymi dziewczynami, ale w zasadzie jej to nie przeszkadzało. Ona też umawiała się z innymi, tak jak robiła to w college'u, i niejednokrotnie spotykała się z kolegami z biura, o których wiedziała, że są żonaci.

Wkrótce po ukończeniu studiów przeprowadziła się do Nowego Jorku, gdzie on pracował już w innej firmie, w której dostał dość duży awans. Glenda znalazła sobie małe mieszkanko i interesującą pracę archiwistki w „Timie”. Po niedługim czasie postanowili spróbować i wziąć ślub. Ona była gotowa się zmienić; on nie. Nadal w o wiele większym stopniu niż to było potrzebne zabiegał o względy jej matki i prowadził wesołe pogawędki z ojcem. Łatwość, z jaką brylował w towarzystwie, zaczęła wydawać się Glendzie coraz bardziej irytująca i jałowa. Dużo podróżował i nawet gdy nigdzie nie wyjeżdżał, wracał późno do domu. Kiedy ich trzecie dziecko,

Ruth, urodziło się z zapaleniem spojówek, wywołanym infekcją dróg rodnych matki, Glenda znała się już w wystarczającym stopniu na medycynie, żeby wiedzieć, że to choroba weneryczna, i znała w wystarczającym stopniu Richarda, żeby wiedzieć, skąd się wzięła. Nie mówiąc ani słowa poszła któregoś dnia do ginekologa, kazała podwiązać sobie jajowody i dopiero potem oznajmiła mężowi, że nie chce mieć z nim więcej dzieci. Głównie z powodu małej Ruth dwa lata trwało, zanim się w końcu rozstali. Glenda była wtedy zbyt pryncypialna, żeby starać się o alimenty, co okazało się fatalnym błędem, Richard bowiem ustawicznie zalegał z wypłatami, dawał mniej, niż uzgodnili, a wkrótce, kie-

dy związał się z nowymi kobietami, przestał w ogóle płacić. Przy każdej dłuższej rozmowie musieli się pokłócić. Kiedy pojawiłem się na scenie, łatwiej było im obojgu porozumiewać się za moim pośrednictwem. Jej matka przyjechała na wschód i wprowadziła się do jej przestronnego wielopokojowego mieszkania z kontrolowanym czynszem, dzięki czemu Glenda mogła wrócić do dobrze płatnej pracy w dziale ogłoszeniowo-handlowym „Time'a”, gdzie ją spotkałem. Siedziała odwrócona do mnie twarzą za niską ścianką działową i często z nią gawędziłem, kiedy żadne z nas nie miało nic ważnego do roboty. Była mądrzejsza od swojego szefa, a także bar-

dziej od niego odpowiedzialna i dokładna, ale w tamtych czasach nie miało to i tak większego znaczenia - żadna kobieta nie mogła wtedy być autorką ani redaktorką żadnych publikacji, nie mogła też zostać szefem działu. Beze mnie nie byłaby zapewne w stanie pokryć wysokich kosztów utrzymania i musiałaby wyjechać z miasta razem z matką i trojgiem dzieci. Naomi i Ruth nie miałyby środków, żeby pójść do college'u. Nie starczyłoby pieniędzy na prywatne szkoły na Manhattanie, a później, mimo wspaniałego, zapewnionego przez Time Incorporated programu opieki medycznej, na kosztowną psychoterapię Michaela, która w ostatecznym rachunku nie na wiele się przydała.

Jak zauważył Yossarian podczas naszej rozmowy w szpitalu, bardzo mi jej brakuje i wcale nie staram się tego ukryć. Bardzo mi jej brakuje i nieliczne kobiety, z którymi się teraz spotykam - moja wdówka z pokaźnym kontem w banku i porządnym letniskowym domem na Florydzie oraz dwie inne panie, które znam z pracy i które nigdy nie zdołały ułożyć sobie porządnie życia - wszystkie podobnie jak ja już nie pierwszej młodości - wiedzą, że zawsze będzie mi jej brak i w gruncie rzeczy zabijam tylko z nimi czas. Z upodobaniem gram w brydża, chodzę na kursy dla dorosłych i abonamentowe koncerty w Lincoln Center i Hebrajskim Stowarzyszeniu Młodzieży Męskiej, jeżdżę na krótkie wyciecz-

ki, spotykam się ze starymi kumplami, kiedy przyjadą do miasta, pracuję jako konsultant i zbieram pieniądze na fundusz walki z rakiem. Ale wszystko to tylko sposób na zabicie czasu. W przeciwieństwie do Yossariana nie spodziewam się, żeby przytrafiło mi się jeszcze w życiu coś dobrego i jest mi o wiele ciężej, odkąd Lew, jak to ujęła Claire, „postanowił odejść z własnej woli”. Rodzina Rabinowitzów jest twarda i oprócz jego starszego brata i siostry nikt nie płakał podczas pogrzebu. Ale ja uroniłem kilka łez w domu, po tym jak Claire opowiedziała mi o ostatnich dniach Lewisa i powtórzyła jego ostatnie słowa, które dotyczyły mojej podróży dookoła świata.

Nagle uświadomiłem sobie, że nie mogę się już doczekać tej podróży, którą zacząłem planować, naturalnie żeby obejrzeć cały świat, ale w pierwszym rzędzie spotkać się z przyjaciółmi, których mam w Australii, Singapurze i Anglii, a także w Kalifornii, gdzie mieszka Marvin z żoną oraz mój siostrzeniec z całą rodziną i wciąż jeszcze żyje kilku starych kumpli z Coney Island. Postanowiłem już, że zacznę od krótkich przystanków w Atlancie i Houston, gdzie zobaczę się z Naomi i Ruth oraz ich mężami i moimi wnukami. Obie dziewczyny od dawna uważają mnie za swego biologicznego ojca. Richard nie miał nic przeciwko, żebym je formalnie zaadoptował. Od samego początku nie

miałem żadnych oporów psychologicznych, żeby traktować je jak swoje dzieci, i nie żałowałem, że nie mogę spłodzić własnych. Ale nie jesteśmy ze sobą zbyt blisko. Podobnie jak w większości znanych mi rodzin, przebywanie ze sobą sprawia nam tylko umiarkowaną przyjemność i wkrótce robimy się wszyscy trochę spięci. Richard nigdy nie był zazdrosny o to, że tak szybko się zaprzyjaźniliśmy, i kiedy tylko mógł się z twarzą wycofać, przestał udawać, że zależy mu na życiu rodzinnym. W ciągu kilku następnych lat zdążył się kilkakrotnie na nowo ożenić, a w ostatnim związku miał dziecko. Chciałbym również dowiedzieć się czegoś więcej o tym groteskowym weselu na

dworcu autobusowym, Weselu Zamykającym Stulecie, jak nazywa je teraz Yossarian i inni, na które, nie zważając na to, że śmieję mu się w twarz, chce mnie koniecznie zaprosić. - Obrabowano mnie kiedyś na tym dworcu - poinformowałem go. - Aresztowano tam mojego syna. - Mnie też. - Za to, że cię obrabowali? - Za to, że narobiłem wrzasku, histerycznego wrzasku, widząc, że policja nie robi nic, żeby złapać rabusiów. - Mojego syna przykuto do ściany. - Mnie też - powiedziałem. - I nadal nie wydaje mi się, żebym miał tam kiedykolwiek ochotę znowu się znaleźć.

- Nawet na weselu? Takim jak to? Z dwoma tonami najlepszego czarnego kawioru na liście dań? Nie mam zamiaru tam iść. Są pewne kompromisy, na które po prostu nie chcę się zgodzić. Chociaż Esther, wdowa, z którą widuję się najczęściej, „oddałaby wszystko”, żeby przysiąść tam po prostu gdzieś z boku i pogapić się na innych. Kiedy spotkałem się z Glendą, najbardziej rozwiązłe lata miała już za sobą. Czasami czułem się troszeczkę oszukany, nie było mnie bowiem przy niej, kiedy cieszyła się największą swobodą, i nie mogłem zabawić się z nią właśnie wtedy. Czyniło to wówczas więcej mężczyzn, niż gotowa była bez skrępowania przyznać - z nią, a

także z jej trzema współlokatorkami i innymi przyjaciółkami. Myśl o tamtym okresie podniecała mnie i dręczyła przez długie lata. Ja sam również bawiłem się nie najgorzej w czasie studiów na New York University i w Greenwich Village, a potem ze znajomymi z „Timesa” i innymi, które spotykałem za ich pośrednictwem. Nawet w ciągu tych dwóch lat, które spędziłem ucząc w college'u w Pensylwanii, udawało mi się na ogół zaliczyć jeden albo dwa numery na semestr. Co nie przeszkadzało, że w pierwszym okresie naszej znajomości bywałem poirytowany i zazdrosny o całą erotyczną przeszłość Glendy. Miałem jej za złe wszystkich mężczyzn i chłopców, futbolistę ze szkoły średniej i w ogóle

wszystkich facetów, którzy odegrali kiedykolwiek jakąś rolę w jej erotycznej biografii. Nienawidziłem zwłaszcza tych, którzy jak sądziłem potrafili doprowadzić ją zawsze i bez wysiłku do oszałamiających orgazmów. Ale pokazy męskości nie robiły na niej, jak się zdaje, najmniejszego wrażenia. Robiły wrażenie na mnie i do tych łobuzów, o których wiedziałem coś niecoś albo których z braku danych po prostu sobie wymyślałem, musiałem zaliczyć również jej męża Richarda. W swoich poniżających wizjach widziałem go w roli zdobywcy kobiecych serc, konkurenta, któremu żadna nie potrafi się oprzeć i powtarzało się to nawet wówczas, gdy od dawna wie-

działem, że jest próżnym, powierzchownym i nudnym głupcem o wygórowanych ambicjach i że Glenda również uważa go za irytującego nudziarza. Fakt, że tak długo mogła żywić uczucie dla kogoś jego pokroju, był zbyt przykry, byśmy mieli ochotę go przypominać. Wciąż nie wiem, jak facet chory na czerniaka był w stanie pracować, awansować, podrywać nowe dziewczyny i nawet kilka razy się ożenić. Ale Richardowi jakoś się to udało. Lew mógłby mnie pewnie oświecić; nie chciałem jednak, żeby domyślił się tego, co sam od pewnego czasu zaczynałem rozumieć: że w kwestiach męsko-damskich właściwie nigdy tak do końca nie dorosłem, nawet z Glendą.

Pierwsza po Glendzie dziewczyna Richarda, którą mieliśmy okazję ujrzeć, pracowała jako pielęgniarka w gabinecie jego onkologa. Była nie w ciemię bita i dobrze wiedziała o jego chorobie; a mimo to już wkrótce poszła z nim do łóżka i bez żadnej żenady odbierała telefony w jego mieszkaniu. Następną była jej najlepsza przyjaciółka, której pielęgniarka oddała go bez większego żalu. Ta też wiedziała, co w trawie piszczy, lecz mimo to wyszła za niego szybko za mąż. Po załamaniu się tego małżeństwa pojawiły się kolejne panienki, jedna po drugiej i równolegle, a potem smukła inteligentna kobieta z dobrej rodziny, którą poślubił w następnej kolejności, wzięta pani adwokat z własną

kancelarią w Los Angeles, dokąd zaraz wyemigrował, obejmując jeszcze lepsze stanowisko niż to, z którego musiał zrezygnować, żeby założyć z nią tam razem dom i uciec jeszcze dalej od wszelkich rodzinnych zobowiązań. A były to tylko te panie, które koniecznie chciał nam pokazać, atrakcyjne kobiety, którym kazał przychodzić po siebie do naszego mieszkania, kiedy wciąż jeszcze korzystał z prawa do odwiedzin, po raz kolejny wykłócając się, ile ma dać na utrzymanie dzieci albo co począć z Michaelem, z którym kłopoty nasilały się w miarę upływu lat. Kiedy po raz pierwszy usłyszeliśmy to przerażające słowo „schizofrenia” i dowiedzieliśmy się z biblioteki „Time'a” i fiszek w

archiwum, co oznaczało pojęcie przypadku granicznego, Richard od dawna mieszkał na Zachodnim Wybrzeżu. Glenda nie rozumiała, dlaczego ten facet tak mnie fascynuje. - To komiwojażer i kabotyn, na litość boską - wołała oskarżycielskim tonem za każdym razem, kiedy pogrążałem się w zawistnych domysłach. - Jeśli zaliczy sto kobiet, zawsze znajdzie kilka, którym się to spodoba, i jedną albo dwie kretynki, które się w nim zadurzą. On ma gadane, chyba o tym wiesz. Wiedzieliśmy, że ma w sobie jakiś szczególny czar, choć na nas on w ogóle nie działał. Kiedy Glendę ogarniała chandra, pocieszałem ją, posługując się argu-

mentem, którego po raz pierwszy użyliśmy przy porannej lekturze gazety, rozmawiając na temat faceta, będącego akurat lokatorem Białego Domu: skoro jest podły, zapatrzony w siebie, zarozumiały, fałszywy i niegodny zaufania, dlaczego mielibyśmy oczekiwać, że zachowa się w inny sposób? Nadal nie potrafię powiedzieć, czy sprawujący obecnie rządy mały kutas jest większym kutasem od dwu poprzednich małych kutasów, ale z całą pewnością wydaje się dość duży, z Noodlesem Cookiem jako zausznikiem i z tym świeżo wypuszczonym z więzienia za kolejnym prezydenckim poręczeniem siwym żarłocznym pasożytem, C. Porterem Lovejoyem, jako moralnym doradcą.

Zawsze potrafiłem umiejętnie pertraktować z Richardem. W rozmowie ze mną nieodmiennie starał się uchodzić za kulturalnego i sympatycznego faceta, a ja nigdy nie dawałem mu do końca odczuć, że rzeczywiście robi na mnie takie wrażenie. - Pozwól, że porozmawiam z nim w twoim imieniu - zaproponowałem niedługo po tym, jak Glenda i ja zaczęliśmy się sobie zwierzać i siadywać obok siebie, żeby poplotkować na przyjęciach. Umówmy się razem na lunch. - We trzech? - We troje - poprawiłem ją instynktownie. - Boże przenajświętszy! - zawołała i nagle poprawił jej się humor. - Ależ z ciebie

pedant, Singer! Jesteś taki miły i inteligentny, ale straszny z ciebie pedant! Pierwszy raz usłyszałem wówczas to słowo „pedant” i wtedy właśnie, jak mi się wydaje, być może nawet dokładnie od tamtej chwili, zacząłem z pełną świadomością przełamywać opory, które przeszkadzały mi na dłużej związać się z jakąkolwiek kobietą, nawet gdy miałem do czynienia z takimi, w których przez jakiś czas byłem po uszy zakochany. Nie bałem się zaangażowania, ale tego, że wpadnę w pułapkę. Jednak kobieta, która używała słowa „pedant”, mówiłem sobie, która nazywała swego byłego męża „dwulicowym narcyzem”, a zastępcę kierownika działu, w którym oboje pracowaliśmy, „troglody-

tą”, była kimś, z kim mogłem, jak sądziłem, rozmawiać bez końca i być może nawet wspólnie zamieszkać, mimo jej trojga dzieci, pierwszego męża i faktu, że była ode mnie o rok starsza. No i tego, że była gojką. Chłopcy z Coney Island uważali, że postradałem zmysły, kiedy usłyszeli, z kim żeni się w końcu Sammy Singer: ze starszą o rok gojką obarczoną trójką bachorów. Na dodatek wcale nie bogatą! Glenda miała jeszcze jedną miłą cechę, o której nie wspominałem nikomu aż do jej śmierci, a i potem wyjawiłem to tylko Lewisowi, kiedy któregoś razu popijaliśmy ze sobą, ja moją szkocką z lodem, a on swój odwieczny koktajl C

& C: po paru kieliszkach i przyjemnie spędzonym wieczorze robiła się bardzo namiętna i zuchwała, przychodziły jej do głowy różne figle i nie zmieniło się to wcale po ślubie. Aż do chwili, gdy zaczęła chorować i trochę przystopowała, nigdy nie wiedziałem, kiedy może mnie spotkać z jej strony jakaś nowa miła niespodzianka. Kilkakrotnie zdarzyło się, że siedząc ze mną na tylnym siedzeniu samochodu, którym wracaliśmy z jakiegoś przyjęcia z ledwie nam znanymi ludźmi, zaczynała mnie pieścić, obmacywać i masować, a potem posuwała się coraz dalej i dalej, i w końcu wyłącznie ja musiałem podtrzymywać rozmowę z siedzącą z przodu parą, opowiadając z nienaturalnym ożywieniem

dowcipy, żeby uzasadnić jakoś wybuchy śmiechu i to, że załamuje mi się głos. Glenda podnosiła czasem głowę, żeby coś wtrącić albo o coś zapytać, a potem ponownie dawała nurka w dół i musiałem się nielicho starać, żeby udawać atak kaszlu, kiedy doprowadzała mnie w końcu do orgazmu. Miałem ogłupiające orgazmy, wiedziała o tym, i nadal je mam. Zaczynają się powoli, ale trwają o wiele dłużej. Lewis powiedział Claire, że mówiąc o tym miałem łzy w oczach. Zakomunikowała mi to ostatnim razem, gdy się widzieliśmy, na lunchu w restauracji, niedługo po jego śmierci i przed jej odlotem do Izraela, gdzie zamierzała kupić nad morzem dom dla siebie i dla dzieci, gdyby

któreś miało ochotę wybrać się tam kiedyś na wakacje. Glenda i ja nigdy się do siebie nie zalecaliśmy i może to była jedna z przyczyn, dla których nasze małżeństwo ułożyło się tak, jak się ułożyło. Pewnego popołudnia wybrała się po prostu ze mną na dół, na ślizgawkę w Rockefeller Center. Jako chłopak radziłem sobie dobrze na metalowych wrotkach, grając w naszego ulicznego hokeja, i nauczyłem się jeździć na łyżwach tak szybko, że sądziła, iż ją nabieram. Którejś niedzieli na wiosnę wypożyczyłem samochód i zabrałem ją razem z dzieciakami na Coney Island. Nigdy tam jeszcze nie byli. Zaprowa-

dziłem ich do Steeplechase Park, gdzie wszyscy turlali się w Beczce Śmiechu i gwizdali oglądając swoje zdeformowane odbicia w magicznych lustrach. Potem przeprowadziłem ich na drugą stronę ulicy, żeby zobaczyli piętrowy dom założyciela wesołego miasteczka, pana Tilyou. Pokazałem im nazwisko wyryte na najniższym stopniu, który wciąż zapadał się w ziemię i z którego wystawał już tylko mały kawałek. Nie wierzyli, kiedy powiedziałem, że dom zapada się również i był wcześniej o całe piętro wyższy. Tydzień później wynająłem większy samochód, po czym w drodze powrotnej wstąpiłem po matkę Glendy i pojechaliśmy wszyscy razem na niedzielny obiad do dużej rybnej

knajpy „U Lundy'ego” w Sheepshead Bay. Tym razem po pocałunku na pożegnanie nastąpił kolejny, podczas którego przytuliliśmy się do siebie, i wiedziałem, że coś się zaczęło. Czułem wielką sympatię do jej matki. Brakowało mi mojej własnej. Mieszkałem w śródmieściu, a Glenda na peryferiach. Któregoś wieczoru, po wydanym przez inną koleżankę z „Timesa” urodzinowym koktajlu, po którym poszliśmy w dwanaście osób na kolację, a później jeszcze do klubu jazzowego na tańce, Glenda nie miała wielkiej ochoty wracać do domu i powiedziałem, że może przespać się u mnie. Zgodziła się. Miałem tapczan i długą sofę. - Nie musimy nic robić - powiedziałem,

żeby ją uspokoić, kiedy znaleźliśmy się w moim mieszkaniu. - Naprawdę. - Owszem, będziemy coś robić - odparła z wesołą determinacją. - I nie próbuj udawać ze mną prawiczka. Widziałam cię w akcji. Potem rzadko kiedy spotykaliśmy się, żeby nie pobyć ze sobą trochę sam na sam. Chodziliśmy do kina i do teatru, wybieraliśmy się na wspólne weekendy. Któregoś razu powiedziała, że chce zabrać dziewczynki na musical „Król i ja”. - Masz na myśli króla i mnie? - zapytałem. Po chwili zaskoczenia zorientowała się, że żartuję, i wybuchnęła śmiechem. - O Boże! Zapomniałam, jaki straszny z

ciebie pedant! Żeby w ogóle wpaść na coś takiego! - zawołała z pełnym uznania niedowierzaniem. - Ale wolę wyjść za pedanta niż za kutasa. Zwłaszcza za pedanta, który potrafi mnie rozśmieszyć. Najwyższy czas, Sam, żebyś wprowadził się do mnie na stałe. Właściwie i tak tutaj mieszkasz, a miejsca nie brakuje. Nie przeszkadzają ci moje dzieci, spędzasz z nimi więcej czasu, niż robił to kiedykolwiek Richard. Zabierasz je na Coney Island, żeby zobaczyły „Króla i mnie”, i jesteś w lepszych stosunkach z Michaelem niż ktokolwiek z nas. Naomi i Ruth patrzą w ciebie jak w obraz, mimo że Naomi jest już od ciebie wyższa. I potrafisz dogadać się z moją matką lepiej niż ja,

kiedy mam okres. Nie kłóć się. Po prostu wprowadź się i spróbuj. Nie musisz się ze mną żenić. - Wiesz, że to nieprawda, Glendo. Wiesz, że to kłamstwo. - Nie w tej chwili. Nie byłem wcale przekonany, czy chcę ją codziennie oglądać. - I tak widujesz mnie codziennie w pracy. Spędzamy razem każdy weekend. - To co innego. - A kiedy odejdę z pracy i weźmiesz na siebie utrzymanie domu, będziesz spędzał w moim towarzystwie mniej czasu niż obecnie. Nie była tak dobrą gospodynią jak moja matka i tylko taką sobie kucharką.

Gotowała gorzej od swojej matki, która też nie robiła tego najlepiej. Oznajmiłem lojalnie, że na razie nie może być o tym mowy. Ale spotykaliśmy się dalej w weekendy i powoli zacząłem zostawiać garderobę w jej mieszkaniu. Kiedy spędzaliśmy ze sobą cały wieczór, łatwiej było nam nocować w jednym mieszkaniu - a kiedy ja nocowałem u niej, wkrótce łatwiej, a potem już całkiem łatwo było spać z nią w jednym łóżku. Ona też miała u mnie swoje ciuchy, a także kosmetyczkę ze schowaną w środku diafragmą. Nikt z jej rodziny nie widział w mojej obecności nic nadzwyczajnego. Tylko Michael sprawiał czasami wrażenie zaciekawionego, mruczał coś pod

nosem albo błaznował, ale Michaela mogło zaciekawić praktycznie wszystko i jego zainteresowanie nie trwało długo. Czasami przestawało go interesować to, co mówił, nawet gdy to mówił, i zmieniał temat w połowie zdania. Cała reszta myślała, że tak się tylko z nami drażni. Udawał, że tak jest w istocie, ale ja potraktowałem go serio i doszedłem do przekonania, że to coś więcej. Domownicy ułatwiali nam życie: wkrótce, kiedy pora była późna i zamykaliśmy drzwi, również salon stawał się strefą zakazaną. I lepiej, że tak było, ponieważ gdy oboje trochę wypiliśmy, wszystko mogło się zacząć od przypadkowego uścisku i żadne z nas nie wiedziało, gdzie pofruną nasze ubrania. Już od same-

go początku i przez długie lata potem rzadko kiedy zdarzała nam się wspólna noc, nawet gdy wracaliśmy do domu nad ranem, a także ranek lub popołudnie, gdy gdzieś wyjeżdżaliśmy, żebyśmy co najmniej raz się nie pokochali, nawet podczas jej menstruacji. Potem wzięliśmy trochę na wstrzymanie i nie korzystaliśmy z każdej nadarzającej się okazji, głównie z powodu depresji, w jaką wpadła Glenda z powodu zmartwień i kłopotów z Michaelem. Skreśliliśmy już wówczas Richarda z naszego życia jako zupełnie bezużytecznego. Glenda rozmawiała ze mną i płakała cicho w moich ramionach, a potem całowaliśmy się, żeby się wzajemnie pocieszyć, ale nawet wówczas, kiedy tylko poczuła, że mi

twardnieje, kochała się ze mną w zupełnie innym nastroju, w sposób, który był troskliwy i czuły. Opóźniałem szczyt dostatecznie długo, żeby mogła nadążyć, a potem spokojnie dochodziłem. Glenda miała orgazm albo go nie miała, ale cieszyła się, że ja jestem zadowolony, a ja cieszyłem się, że mogłem na jakiś czas odwrócić jej uwagę od kłopotów z Michaelem, które w tym czasie były również moimi kłopotami. Nadal jestem głęboko przekonany, że w całym życiu nie spotkałem nikogo bardziej serdecznego, a także mniej samolubnego, zapatrzonego w siebie, wymagającego i kłopotliwego, i nie mogę sobie nawet wyobrazić kobiety, która byłaby dla mnie lepszą żoną i przyjaciółką. Tak było przez

wszystkie dwadzieścia cztery lata naszego małżeństwa - nawet kiedy zaczęły się odloty Michaela, zakończone jego nieuniknionym samobójstwem - aż do chwili, kiedy zaczął ją zbyt często boleć brzuch i podbrzusze i po licznych badaniach lekarze doszli do wniosku, że to rak jajnika. Dopiero wtedy skończył się nasz miesiąc miodowy. Były to najlepsze, naprawdę najlepsze dwadzieścia cztery lata w moim życiu i nie żałuję z nich ani jednej minuty. Były lepsze nawet od wojny. Yossarian wiedziałby, co chcę przez to powiedzieć. Zmarła po trzydziestu dniach, dokładnie jak to przepowiedział Teemer, podda-

jąc się bezradnie chorobie i niezbyt wiele cierpiąc, co było jedną z nielicznych rzeczy, które nam zagwarantował. Wciąż czułem się jego dłużnikiem, kiedy spotkałem go ponownie w szpitalu, gdzie opiekował się Lewisem, i dowiedziałem się ze zdumieniem, że został pacjentem oddziału psychiatrycznego, szukając ucieczki przed nieubłaganym stresem, w który wpędziła go jego własna idiosynkratyczna „teologia biologii”, zbyt trudna, by mógł się z nią zmierzyć bez pomocy z zewnątrz. W dzień nadal pracował na onkologii, ale w nocy przenosił się na psychiatrię. Jego żona mogła mu towarzyszyć, nie miała na to jednak ochoty. Teemer, pryncypialny, pracowity i me-

lancholijny, stanowił; jak ujął to Yossarian, kolejną ofiarę prowadzonej przez samego siebie wojny z rakiem. Wyznawał teraz pogląd, że żywe komórki nowotworowe i ginące społeczeństwa reprezentują tę samą jakość. Wszędzie widział nowotwory. To, co widział w komórce, odnajdywał w powiększonej skali w organizmie, a to, co zachodziło w człowieku, widział odwzorowane na poziomie grupy społecznej. Był zwolennikiem kontrowersyjnego poglądu - tak samo jego zdaniem zdrowego i ekspansywnie się rozprzestrzeniającego jak złośliwa tkanka, w której badaniu się specjalizował - że wszelkie mnożące się w niepowstrzymany sposób zgubne ekscesy są

równie normalne i nieuniknione jak rozrost złośliwych komórek, które znał z życia zwierzęcego i roślinnego. Dennis Teemer przyglądał się cywilizacji - przechwalał się ogarnięty najgłębszym pesymizmem - i widział mikrokosmos komórki. - Są jeszcze dwie rzeczy dotyczące tych komórek rakowych, które powinny was zainteresować. W laboratorium żyją wiecznie. I brakuje im samokontroli. - Hmm... - mruknął Yossarian. - Powiedz mi, Teemer, czy komórka rakowa żyje tak samo długo jak zdrowa? - Komórka rakowa jest zdrowa - brzmiała odpowiedź, która nie spodobała się żadnemu z nas - jeśli za wyznacznik zdrowia uznać

siłę, mobilność i zdolność do wzrostu i ekspansji. - Czy żyje tak samo długo jak normalna komórka? - Komórka rakowa jest sama w sobie normalna - brzmiała kolejna frustrująca odpowiedź. - I z biologicznego punktu widzenia nie ma powodu oczekiwać, by zachowywała się inaczej. Może żyć wiecznie... - Wiecznie? - W laboratorium żyje wiecznie, w przeciwieństwie do innych. Brakuje jej samokontroli i niepowstrzymanie się mnoży. Czy nie jest to przejaw zdrowia? Komórki rakowe migrują, kolonizują i rozprzestrzeniają się. Biologicznie rzecz

biorąc, dlaczego mielibyśmy oczekiwać, że w świecie ożywionym nie powinny istnieć komórki bardziej agresywne od innych? - Hmm... - Biologia zawsze robi to, co musi. Nie wie, dlaczego to robi, i nic jej to nie obchodzi. Nie ma żadnego wyboru i w przeciwieństwie do nas nie szuka przyczyn. - Zajmuje się pan bardzo poważnymi problemami - stwierdziłem dwuznacznie. - Chciałabym, żeby dał sobie w końcu spokój - powiedziała jego żona. - To cała moja przyjemność. - Na twarzy Teemera pojawiło się coś, co mogło uchodzić za uśmiech. - Naświetlanie, zabiegi i chemioterapia to moja praca. Ale nie praca wpędza mnie w depresję. W depresję

wpędza mnie depresja. - Chciałabym, żeby wrócił do domu westchnęła pani Teemer. Jej mąż czuł się mile zaszczycony faktem, że koledzy z psychiatrii traktowali go serio: uważali, że jest szalony, ale nie przywiązywali do tego większej wagi. Spotkanie z Yossarianem przywołało z powrotem falę starych wojennych wspomnień, nawet tych, które były okropne i dotyczyły niebezpiecznych i ohydnych wydarzeń - jak choćby obraz konającego z zimna rannego Snowdena i rzygającego na własne spodnie, odrętwiałego Yossariana. Pamiętałem, jak kręciło mi się wtedy w głowie i mdlałem za każdym razem, gdy odzyskiwałem przytomność i widziałem

kolejną rzecz, do której oglądania nie mogłem się zmusić: Yossariana tnącego bandaż, zgarniającego ciało do środka rany na udzie, zginającego się w kolejnym ataku torsji i okrywającego jedwabną płachtą spadochronu Snowdena - najpierw, żeby tak nie marzł, a potem w charakterze całunu. Przypomniałem sobie również wodowanie z Orrem i brakujące cylindry z dwutlenkiem węgla, wykorzystane do produkcji napojów gazowanych z lodami, które oficerowie w stołówkach Mila dostawali codziennie, a my tylko w niedziele. Podczas śledztwa wyszło na jaw, że logistycznie rzecz biorąc, możemy mieć albo kamizelki ratunkowe, albo napoje gazowane, w żadnym wypadku jedno i drugie.

Głosowano za napojami, ponieważ więcej było takich, którzy chcieli pić napoje z lodami, niż tych, którzy mogli potrzebować kamizelek. Pamiętałem także tamto awaryjne lądowanie z Joem Głodomorem. Dostał medal za to, że przyprowadził samolot z powrotem i niepotrzebnie go rozbił. Medal dostał również Yossarian za powtórne podejście nad most w Ferrarze z McWattem, który siedząc za sterami powtarzał swoje: „Niech tam, do diabła!” Widząc, że skrzyżowane nitki w celowniku rozchodzą się i że nie trafi w cel, Yossarian nie zwolnił bomb. Tylko nasze samoloty miały szansę wykonać zadanie i na nas skoncentrował się cały ogień artylerii przeciwlotniczej.

- Chyba będziemy musieli nalatywać ponownie? - usłyszałem głos McWatta w telefonie pokładowym, kiedy most pozostał nie naruszony. - Chyba tak - odparł Yossarian. - Wracamy? - zapytał McWatt. - Tak. - A niech tam, do diabła - zamruczał McWatt. Zawróciliśmy i rozwaliliśmy ten most, a potem zobaczyłem, jak Kraft, który był naszym drugim pilotem w Stanach, ginie w lecącym obok samolocie. Przypomniałem sobie również podskakującego na zakotwiczonej przy plaży tratwie Kida Sampsona, którego przeciął na pół samolot pilotowany przez McWatta.

- A niech tam, do diabła - zamruczał McWatt do wieży kontrolnej, a potem zakołysał leniwie skrzydłami i rozbił się o górę. Najczęściej jednak miałem przed oczyma Howiego Snowdena, marznącego i wykrwawiającego się na śmierć zaledwie kilka stóp ode mnie. - Zaczyna mnie boleć! - krzyknął wtedy nagle i zobaczyłem, że cierpi. Aż do tego momentu nie wiedziałem o istnieniu bólu. A potem zobaczyłem śmierć. I od czasu tej misji modliłem się zawsze po wejściu do samolotu, chociaż nie wierzyłem w Boga i nie wierzyłem w modlitwę. W domu nikt nigdy nie interesował się

zbytnio wojną, moją wojną, z wyjątkiem Michaela, który i tak nie potrafił dłużej skupić na niczym uwagi. Dla dziewczynek były to po prostu napuszone ględy. Michael słuchał przez minutę albo dwie, a potem zmieniał temat na bardziej osobisty. Jako tylny strzelec klęczałem odwrócony tyłem do kierunku lotu albo siedziałem na czymś w rodzaju rowerowego siodełka i Michael potrafił to sobie znakomicie wyobrazić - zapewniał mnie szybko - ponieważ miał rower z siodełkiem i jeździł nim na plażę, żeby przyglądać się falom i kąpiącym się ludziom. Czy siedząc odwrócony do tyłu mogłem patrzeć do przodu? To nie było wcale śmieszne, strofowały go dziewczynki. Mi-

chael uśmiechał się, tak jakby udał mu się żart. Nie, odpowiadałem, mogłem patrzeć tylko do tyłu, ale siedzący w wieżyczce górny strzelec, na przykład Bill Knight, mógł obracać swoje karabiny we wszystkie strony. - Ja też mogę - oznajmiał Michael. - Założę się, że ja też mogę obracać kierownicą we wszystkie strony. Wiecie, dlaczego wszyscy chowamy o pewnej porze roku kostiumy kąpielowe do szafy... i obracamy się na pięcie? Dziewczynki podnosiły w górę ręce. Glenda też. Michael moim zdaniem nie zawsze starał się być zabawny, chociaż skwapliwie przyznawał się, kiedy go o to oskarżano. Nazywaliśmy go Sherlockiem

Holmesem, ponieważ przywiązywał znaczenie do szczegółów i dźwięków, które my ignorowaliśmy, i odgrywał rolę detektywa z tym samym teatralnym komizmem. Miał kłopoty z przysłowiami, kłopoty, których sam nigdy nie potrafiłbym sobie wyobrazić. Rozumiał, że gdzie idzie igła, tam i nić iść musi, ale nie miał pojęcia, dlaczego miałoby się to odnosić do czegoś innego niż szycie. Któregoś razu kompletnie zgłupiał, gdy Glenda, rozmawiając z nim na zupełnie inny temat, zauważyła, że zawsze lepiej jest spojrzeć do przodu, zanim się skoczy, nie miał bowiem akurat najmniejszego zamiaru nigdzie skakać. Podobnie jak jego matka, w dzieciństwie wszystkich się słuchał. Kiedy

prosiliśmy, żeby pozmywał naczynia, zmywał. Kiedy koledzy ze szkoły kazali mu brać narkotyki, brał je. Kiedy zażądaliśmy, żeby przestał, zrobił to. Zaczął brać ponownie, kiedy poczuł, że musi. W gruncie rzeczy nie miał bliskich przyjaciół i wydawał się ich rozpaczliwie potrzebować. Gdy miał piętnaście lat, wiedzieliśmy już, że nie skończy college'u, i zastanawialiśmy się oboje nad nie wymagającą bliższych kontaktów z ludźmi pracą, którą mógłby wykonywać: wśród rzucanych żartem ponurych propozycji powtarzały się zawody leśniczego, nocnego strażnika i latarnika. Gdy miał dziewiętnaście lat, nie wiedzieliśmy, co z nim począć. Michael podjął decyzję za nas.

Glenda zobaczyła go pierwsza, kiedy wyszła na dwór z koszem pełnym prania. Na tylnym podwórku domu, który wynajmowaliśmy na Fire Island, stało tylko jedno małe drzewko, jak nam powiedziano, karłowata szkocka sosna, i na niej właśnie się powiesił. Fotografie Michaela łamały nam serce. Glenda nie powiedziała ani słowa widząc, że chowam je do szafki, w której przechowywała zdjęcie sprzedającego produkty rolne ojca i siebie samej dopingującej drużynę podczas jakiegoś meczu. Do tej samej szafki, gdzie leżał już mój Medal Lotniczy, naszywki sierżanta, stare zdjęcie przedstawiające Snowdena, Billa Knighta i mnie siedzących na stosie bomb oraz stojącego

za naszymi plecami Yossariana, a także jeszcze starsza fotografia mojego ojca z pierwszej wojny światowej, z maską przeciwgazową i w hełmie. Niedługo potem Glenda, która zawsze była zdrowa jak ryba, zaczęła skarżyć się na niejasne dolegliwości, które wymykały się klasyfikacji: zespół Reitera, wirus Epsteina-Barra, fluktuacje składu chemicznego krwi, choroba Lyme'a, zespół chronicznego zmęczenia, drętwienie i uporczywe swędzenie, a w końcu kłopoty z trawieniem i schorzenie, którego objawy były aż nadto wyraźne. Z Teemerem skontaktował nas Lewis, proponując, żebyśmy przynajmniej skonsultowali się z onkologiem, który zajmo-

wał się jego chorobą Hodgkina. Teemer przejrzał wyniki i nie zaprzeczył. Pierwotne ognisko w jajniku nie stanowiło już obecnie głównego problemu. Gorsze mogły się okazać przerzuty. - To będzie zależało - tłumaczył wykrętnie, rozmawiając z nami po raz pierwszy od indywidualnej biologii guzów. Niestety, nowotwory jajnika dają o sobie znać dopiero, kiedy dochodzi do dużego rozsiewu. Uważam, że powinniśmy... - Czy został mi jeszcze jeden rok? przerwała mu szorstko Glenda. - Jeden rok? - zająknął się najwyraźniej speszony Teemer. - Mam na myśli dobry rok, doktorze. Może mi pan go obiecać?

- Nie mogę pani tego obiecać - odparł Teemer z typową dla niego, jak się wkrótce zorientowaliśmy, posępną miną. Na Glendzie, która zadała pytanie z fałszywą, pogodną pewnością siebie, jego odpowiedź wywarła piorunujące wrażenie. - Czy może mi pan obiecać sześć miesięcy? - zapytała słabszym głosem. Dobrych sześć miesięcy? - Nie, nie mogę pani tego obiecać. - Trzy? - zapytała, z trudem się uśmiechając. - To nie zależy ode mnie. - Nie będę pytała dalej. - Mogę pani zagwarantować jeden miesiąc, niespecjalnie dobry. Ale nie będzie

panią bardzo bolało. Dopilnujemy tego. Glenda głęboko westchnęła. - Sprowadź do domu dziewczynki, Sam. Myślę, że lepiej będzie, jeśli zaczniemy się przygotowywać. Zmarła nagle w szpitalu trzydzieści dni później w wyniku zatoru naczyń wieńcowych w trakcie eksperymentalnego podawania nowego specyfiku i zawsze podejrzewałem, że nic mi o tym nie mówiąc, chciano po prostu ulżyć jej cierpieniom. Yossarian, który dobrze zna Teemera, nie wykluczył wcale takiej możliwości. Yossarian, wielki, brzuchaty i siwy, wygląda teraz zupełnie nie tak, jak sądziłem. On też mnie sobie inaczej wyobrażał. Myślał, że zostałem adwokatem albo profeso-

rem. Zaskoczyło mnie, że związał się z Milem Minderbinderem; on ze swej strony nie zachwycał się zbytnio moją pracą w dziale promocji „Time'a”. Mimo to uznaliśmy obaj za cudowne, że dzięki odrobinie szczęścia i naturalnej selekcji udało nam się pomyślnie przeżyć wszystkie te lata. Wydawało się logiczne, że obaj powinniśmy popracować najpierw trochę w szkolnictwie wyższym, a potem szukając lepszych zarobków i weselszego towarzystwa przenieść się do reklamy i public relations, i że obaj będziemy próbować pisać kawałki prozy, dramaty bądź też scenariusze filmowe w płonnej nadziei, że przyniesie nam to sławę i pieniądze. - Polubiliśmy luksus i nazwaliśmy go

bezpieczeństwem - zauważył z powierzchowną skruchą Yossarian. - W miarę jak się starzejemy, Samuel, zawsze grozi nam, że zmienimy się w ludzi podobnych do tych, którymi jak twierdziliśmy, pogardzaliśmy w młodości. Jak mnie sobie wyobrażałeś? - Jako kapitana sił powietrznych, wciąż w wieku dwudziestu kilku lat. Człowieka, który sprawia wrażenie stukniętego, ale zawsze dobrze wie, co robi. - I oczywiście bezrobotnego? - odparł śmiejąc się. - Nie mamy wielkiego wyboru, prawda? - Kiedyś w Rzymie zajrzałem do pokoju, który zajmowałem wspólnie ze Snow-

denem podczas jednego z naszych ostatnich urlopów - zwierzyłem mu się - i zobaczyłem, jak leżysz na tej pokojówce, która dawała chętnie każdemu, kto ją o to poprosił, i nosiła zawsze te cytrynowe majtki. - Pamiętam tę pokojówkę. Pamiętam je wszystkie. Była miła. Czy wyobrażasz sobie czasem, jak teraz wygląda? Ja nie mam z tym problemu, robię to bez przerwy. I nigdy się nie mylę. Ale nie potrafię robić tego w drugą stronę. Nie mogę spojrzeć teraz na kobietę i zobaczyć, jak wyglądała w młodości. O wiele łatwiej jest mi przepowiadać przyszłość, niż odkrywać przeszłość. A tobie? Czy nie za dużo mówię?

- Wydaje mi się, że trochę tym przypominasz Teemera. Wydawało mi się również, że przypomina dawnego Yossariana, a on nie krył zadowolenia, kiedy to usłyszał. On i Lew nie przypadli sobie zbytnio do gustu. Wyczuwałem, że każdy z nich zastanawia się, co ja takiego widzę w tym drugim. Podczas naszych szpitalnych kolokwiów było miejsce tylko dla jednej duszy towarzystwa, a mierzącemu sześć stóp i ważącemu przy tym mniej niż sto pięćdziesiąt funtów Lewisowi trudno było odnosić triumfy w roli ekstrawertyka. Spuszczał taktownie z tonu w obecności Yossariana i jego bardziej statecznych gości w rodzaju Patricka Beacha, słynnej Olivii

Maxon z wprawiającymi ją w niedorzeczny zachwyt dwiema tonami kawioru, a nawet ładnej pielęgniarki i olśniewającej blondynki, która była jej przyjaciółką. Zbieraliśmy się często wieczorami w sali Teemera na oddziale psychiatrycznym i rozprawialiśmy o zdrowiu psychicznym, demokracji, neodarwinizmie i nieśmiertelności, dochodząc do naszych konkluzji w obecności innych pacjentów, w większości nafaszerowanych lekami i wpatrujących się w nas bez większego zainteresowania, niczym przeżuwające paszę krowy, i wszystko to również było trochę zwariowane. Yossarianowi wciąż nie dawało spokoju pytanie „żyć albo nie żyć” i nie przejął się zbytnio słysząc, że żyje już o

wiele dłużej, niż mu się zdaje, być może nawet od momentu powstania gatunków, a za pośrednictwem przekazanego swemu potomstwu DNA będzie genetycznie rzecz biorąc żył długo po swojej śmierci. - Genetycznie rzecz biorąc to nie jest to, o co mi chodzi, Dennis, i ty dobrze o tym wiesz. Umieść we mnie gen, który unieszkodliwi inne, powodujące to, że się starzeję. Chcę pozostać na zawsze taki, jaki jestem w tej chwili. Brylującego w naszym towarzystwie Teemera doprowadzała do szaleństwa wyniesiona z badań laboratoryjnych wiedza, że metastatyczne komórki rakowe stanowią genetyczne rozwinięcie pierwotnej złośliwej tkanki i są od niej o wiele bar-

dziej odporne, pomysłowe i destrukcyjne. Zmuszony w związku z tym traktować je jako ewolucyjną innowację, zastanawiał się, czy wszystkie jego medyczne interwencje podejmowane w imię ratowania życia pacjentów nie są przypadkiem zbrodnią przeciwko naturze, niedozwolonym zakłócaniem równoważących się harmonijnie prądów życia biologicznego, które kiełkowało wszędzie tam, gdzie znajdowały się żywe istoty. Co jest w końcu, musiał zapytać, takiego szlachetnego lub ważnego w rodzaju ludzkim? - Nie mieliśmy nic wspólnego z naszą własną ewolucją, przyłożyliśmy się za to porządnie do naszego upadku. Wiem, że to brzmi rewolucyjnie, ale muszę wziąć

pod uwagę tę możliwość. Jestem neodarwinistą i człowiekiem nauki. - A ja jestem człowiekiem, który dorobił się na złomie - oświadczył Lew, który miał już wtedy serdecznie dość szpitala. - Tam jest mój początek. - Nie, Lew, twój początek jest w komórce spermowej, w łańcuchu DNA, który nie ma pojęcia, kim jesteś. - Robisz sobie jaja! - zaprotestował Lew. - Zgadza się - potwierdził Teemer. - Jaja są tym, czym zawsze byliśmy. - Jasne, Dennis, skoro tak uważasz - odparł Lew, który też miał już dość tego intelektualizowania i nazajutrz wypisał się do domu, żeby tam doczekać końca. W tej kwestii Yossarian i ja również

mieliśmy różne zdania. Nic nie słyszałem o jego scenariuszach filmowych. Wydawał się lekko poirytowany, kiedy zareagowałem uśmiechem na jego pomysł sztuki o życiu rodzinnym Darwina i nie zareagowałem w ogóle na projekt zabawnej powieści o Tomaszu Mannie i kompozytorze z jednej z jego książek, który zawarł faustowski pakt. W Yossarianie nie podobało mi się to, że uważał się za kogoś wyjątkowego, ulepionego z innej gliny niż otaczający go trywialni filistrzy. A we mnie samym nie podobało mi się, że wciąż skłonny byłem uważać go za kogoś lepszego. Ze zdumieniem rozpoznałem wśród jego gości McBride'a z dworca

autobusowego. Był w towarzystwie miłej kobiety o jasnych oczach, którą przedstawił jako swoją narzeczoną. Wpadł również niejaki Gaffney, który pokiwał z wyrzutem głową nad łóżkiem chorego Yossariana i przedstawił własny pomysł faustowskiego paktu, zawartego przez Boga, a być może przez Diabła z pierwszym człowiekiem, którym była prawdopodobnie kobieta. - Dam ci inteligencję i dość wiedzy, żebyś mógł zniszczyć wszystko, co znajduje się na ziemi, ale musisz zrobić z nich użytek - zaproponował Stwórca. - Zgoda - powiedział nasz przodek i w ten oto sposób stworzony został rodzaj ludzki.

- Jak wam się to podoba? - zapytał Gaffney. - Dajcie mi się nad tym zastanowić - powiedział Teemer. - To może stanowić klucz do mojej kompleksowej teorii. - Wróć do domu - poprosiła jego żona. - Zwariowałaś? - zawołał Teemer. - Nie mogę wrócić, dopóki nie skończę. McBride był tym facetem, który dał mi pieniądze na powrót do domu, kiedy wypuszczono mnie z aresztu. Patrzyłem zafascynowany, jak gawędzi przyjaźnie z Yossarianem, omawiając szczegóły tego dworcowego ślubu, na który miał przybyć podziemną linią kolejową sam prezydent i który celebrować miał obok innych dostojników sam kardynał.

- Jeśli będziesz miał okazję - powiedziałem Yossarianowi - zapytaj kardynała, czyje geny miał Jezus. - Teemer również chce to wiedzieć. Chcę odbyć tę podróż dookoła świata, dopóki wciąż jeszcze istnieje. Na Hawajach mieszka kobieta, która kiedyś ze mną współpracowała, a także była żona przyjaciela, u którego zamawiałem projekty w czasach, gdy organizowałem pokazy slajdów dla terenowych przedstawicieli „Time'a”. Jest teraz od dawna żoną kogoś innego i z przyjemnością zobaczę się z nimi dwiema. Yossarian radzi, żebym w drodze do Australii nie ominął Nowej Zelandii, zwłaszcza Wyspy Południowej, z jej wysokimi górami i lodowcem.

Będąc tam mógłbym nawet wybrać się w wysokich butach na pstrągi. To kolejna rzecz, której nie próbowałem jeszcze nigdy w życiu. W Sydney mam starego kumpla z biura, który mieszka wraz z żoną w domu nad zatoką, z basenem, w którym ćwiczy regularnie od dwudziestego dziewiątego roku życia, aby wzmocnić mięśnie górnej połowy ciała. Oboje zarządzili już, że mam u nich zostać przynajmniej dwa tygodnie. Kumpel stracił czucie w obu nogach sparaliżowany przez chorobę Guillaina-Barre'a po prewencyjnym szczepieniu przed konferencją handlową w Meksyku. Yossarian zna kilka niezamężnych kobiet w Sydney i Melbourne i zaproponował, że zadzwoni do nich, żeby

mnie przedstawić. Zanim się u nich zjawię, powinienem jego zdaniem posłać każdej z nich tuzin czerwonych róż. Twierdzi, że czerwone róże zawsze odnoszą skutek. Potem chcę polecieć do Singapuru, gdzie mieszka teraz z mężem, adwokatem pracującym dla jakiejś amerykańskiej firmy, dziewczyna, która była u nas kiedyś asystentką. Stamtąd do Hongkongu, gdzie wciąż mam jeszcze znajomych, a z Hongkongu do Włoch, do samego Rzymu. Chcę odnaleźć ten dom przy końcu Via Veneto, gdzie wynajmowaliśmy apartamenty na całych dwóch piętrach. Spodziewam się, że Rzym spodoba mi się bardziej niż ostatnio, kiedy poleciałem

tam w zastępstwie, żeby wziąć udział w szybkiej konferencji handlowej, z pewnością jednak mniej niż za pierwszym razem, podczas wojny - kiedy byłem młodym żołnierzem uwielbiającym włoską kuchnię i napędzanym przez młodzieńczy popęd płciowy, który był łatwo zapalny, mistyczny i nieustannie się regenerował. Potem pojadę do Anglii, gdzie także mieszka paru moich byłych współpracowników. Komuś może wydać się dziwne, że omijam Paryż, ale nie znam już nikogo we Francji i nie sądzę, żebym wiedział, co ze sobą robić, gdybym tam sam pojechał. A potem, po siedmiu albo ośmiu tygodniach, wrócę do mojego mieszkania na wysokim piętrze, do domu i życia bez osoby, która

znaczyła dla mnie więcej niż ktokolwiek inny. Wybrałem bezpieczne kraje i bezpieczne linie lotnicze. Ale i tak prawdopodobnie porwą mnie terroryści, śmieje się Esther, a potem zastrzelą z powodu mojego amerykańskiego paszportu i żydowskiego pochodzenia. Esther wyszłaby pewnie za mnie, gdybym się zmobilizował i poprosił ją o rękę, i gdyby udało jej się zabezpieczyć odpowiednio cały swój wdowi majątek. Ale jest uparta i lubi narzucać swoje zdanie. Chyba nie moglibyśmy się zaprzyjaźnić. Yossarian jest w lepszej ode mnie sytuacji, ponieważ wciąż jeszcze czekają go w życiu ważne decyzje. Tak przynajmniej

twierdzi Winkler, który był akurat u niego w szpitalu i opowiadał o kontrakcie, jaki zawarł z Milem Minderbinderem na produkcję najwyższej jakości buta - wciąż chce mi się śmiać, gdy pomyślę o tym, jak Winkler rozkręcał interes ze swymi dostarczanymi do domu najwyższej jakości sandwiczami, a ja napisałem mu reklamę, zatytułowaną: ŚPIJ DŁUŻEJ W NIEDZIELNE RANKI! - kiedy do pokoju wpadła nagle ta olśniewająca blondynka, przynosząc wiadomości, które dla Yossariana musiały okazać się szokiem. Zbliżając się do siedemdziesiątki stanął oto przed zatrważającą perspektywą ponownego zostania ojcem i zawarcia trzeciego małżeństwa.

- Cholera jasna - brzmiała jego pierwsza reakcja, którą zapamiętał Winkler. Zapłodnioną przez niego kobietą była ciemnowłosa pielęgniarka - wszyscy wiedzieli, że od pewnego czasu są ze sobą blisko. Jeśli miała urodzić kiedyś dziecko, chciała, żeby było jego. A jeśli nie zdecyduje się teraz na poród, wkrótce mogą być już na to oboje zbyt starzy. - Czy ona nie zdaje sobie sprawy - denerwował się Yossarian - że kiedy mały poprosi mnie, żebyśmy wybrali się obaj na dziewczyny, będę miał osiemdziesiąt cztery lata? - Wcale się tym nie przejmuje. - Nadal chce, żebym się z nią ożenił? - Oczywiście. Ja też.

- Posłuchaj... i ty posłuchaj także, Winkler: nikomu ani mru-mru - nakazał Yossarian. - Nie chcę, żeby ktoś się dowiedział. - Komu miałbym mówić? - oburzył się Winkler, po czym natychmiast powiedział wszystko mnie. - Wiem, co ja bym zrobił oświadczył z mądrą miną, którą lubi przybierać jako biznesmen. - Co byś zrobił? - Nie wiedziałbym, co robić - odparł i obaj ponownie wybuchnęliśmy śmiechem. Spotkanie z Yossarianem w szpitalu i możność zobaczenia, ile czeka go jeszcze atrakcji - z tą brzemienną pielęgniarką, która chce, żeby się z nią ożenił, z zaprzyjaźnioną z nim, tryskającą entuzjazmem

blondynką, którą łączy coś tajemniczego z Patrickiem Beachem, z Frances Beach, którą łączy to samo z Yossarianem, a także z wpadającym tutaj regularnie ze swoją narzeczoną McBride'em, który opowiada bez końca o dworcu autobusowym, mającym się tam odbyć zwariowanym weselu i zamówionych już dwóch tonach kawioru wszystko to i jeszcze inne rzeczy napełniają mnie cichym żalem, że ominęło mnie tyle spraw, oraz przekonaniem, że samo szczęście to jednak nie wszystko - zwłaszcza teraz, kiedy je straciłem. 31. Claire Kiedy choroba ponownie zaatakowała brzuch, Lew postanowił dać za wygraną i

odejść z własnej woli. Nie był w stanie wyobrazić sobie niczego gorszego od mdłości. Mógł znieść to, że wypadały mu włosy, stwierdził próbując mnie zśmieszyć, ale nie wiedział, czy wytrzyma jeszcze długo to, co dokuczało mu najbardziej. Tyle było rzeczy, od których chciało mu się rzygać. Robiło mu się niedobrze, bo był chory, robiło mu się niedobrze, bo poddawano go kuracji, a teraz przyplątało się coś nowego, co nazywali chłoniakiem. Nie chciał już po prostu dłużej walczyć. Wszystko go bolało i miał te mdłości, które były najgorsze. Tym razem natychmiast wyczułam, że jest jakiś inny. Kiedy tylko znaleźliśmy się w domu, wyjechał znowu z tymi swoimi lekcjami

rachunków. Nie chciał mi dać spokoju. - Ile jest więcej, osiem czy dziesięć procent? - Osiem czy dziesięć procent czego? zapytałam. Jasne, że dziesięć procent. Jakiej się spodziewałeś odpowiedzi? - Tak? W takim razie co waży więcej, funt pierza czy funt ołowiu? - Nie jestem idiotką. Nie musisz zaczynać wszystkiego od początku. - Co więcej kosztuje, funt miedzi czy funt gazet? Oboje uśmiechnęliśmy się na to wspomnienie. - Teraz znam odpowiedź i na to pytanie.

- Na pewno, cycatko? Upewnijmy się. Ile kosztuje tuzin znaczków po trzy centy jeden? - Lew! - W porządku, w takim razie co da ci więcej: dziesięć procent od osiemdziesięciu dolarów, czy osiem procent od stu dolarów? - Zrobię ci coś do jedzenia. - Wynik jest taki sam. Nie widzisz tego? - Daj mi spokój, Lew. Zaraz będziesz chciał wiedzieć, ile jest siedem razy osiem. Pięćdziesiąt sześć, zgadza się? - Wspaniale. Czy siedem razy osiem to więcej niż sześć razy dziewięć? No, kochanie. Postaraj się. Ile jest więcej? - Na litość boską, Lew, pytaj mnie o rze-

czy, na których się znam! Czy omlet ma być rzadki, czy dobrze przypieczony? A może chcesz, żeby ci go zawinąć? Nie był głodny, ale zapach sera zawsze budził jego uśmiech. Mógł nie zjeść dużo, lecz zawsze rozchmurzał się i był to jedyny sposób, żeby się ode mnie odczepił. Ktoś mógłby pomyśleć, że jeśli nie wykuję na pamięć tych jego tabliczek mnożenia, nie uda mi się uratować ani grosza z tego, co mi zostawi. Nie było już mowy o scrabble'u, tryktraku ani remiku, a oglądając film na wideo na ogół szybko się nudził albo zasypiał. Lubił dostawać listy, a szczególną radość sprawiały mu te od Sammy'ego. Dlatego właśnie prosiłam Singera, żeby je dalej pisał. Lew nie chciał,

żeby go odwiedzano. Goście męczyli go. Musiał ich zabawiać. I wiedział, że niedobrze im się robi na jego widok. Emil przychodził do nas, kiedy tylko go potrzebowaliśmy, chyba że grał akurat w golfa. Nie przerwałby partii prawie dla nikogo, ten nasz domowy lekarz, nawet dla własnej rodziny. Naprawdę powiem mu kiedyś, co o tym myślę. Ale on też jest już zmęczony. W tym czasie wszyscy mieliśmy powyżej dziurek w nosie Teemera i wydaje mi się, że Teemer też położył na nas krzyżyk. Ta historia z chorobą psychiczną jest zwykłym unikiem. Facet nie może już po prostu znieść swoich pacjentów, sam przyznał się kiedyś do tego Lewisowi. Uważa, że o wszystko winimy

właśnie jego. Ponieważ nie potrafił już wymyślić niczego nowego, postanowiliśmy skorzystać ze szpitala blisko domu. Lew mógł tam chodzić, kiedy musiał, i wracać do domu, kiedy tylko miał ochotę. Zawsze czuł się bardziej swojsko we własnym domu, ale nie chciał tu umrzeć. Wiedziałam, dlaczego. Nie chciał sprawiać mi dodatkowego bólu. I kiedy poczuł, że zbliża się jego czas, wrócił do szpitala. Tamtejsze pielęgniarki wciąż szalały na jego punkcie, zarówno te młode, jak i starsze, które dawno wyszły za mąż. W ich obecności wciąż miał jeszcze ochotę na żarty, wciąż odnajdywał rzeczy, które go śmieszyły. Być może nikt w to nie uwierzy Lew uwierzyłby, ponieważ nigdy nie kry-

łam przed nim, kiedy trafiał mnie szlag z tego powodu - ale fakt, że tak podobał się kobietom, napełniał mnie dumą, chociaż byłam zła jak osa, kiedy cudze żony w klubie kleiły się do niego zbyt otwarcie. Widziałam, że Lew zaczyna je prowokować i nie wiedziałam, do czego to wszystko doprowadzi. Miałam ochotę pojechać do miasta, kupić najdroższą sukienkę, jaką uda mi się znaleźć, a potem zaprosić je wszystkie na wielkie przyjęcie, żeby zobaczyły, kto jest nadal panią tego domu. W czasie wakacji zawsze miałam wielką uciechę patrząc, jak nawiązuje rubasznie znajomość z innymi parami, z którymi mogliśmy się naszym zdaniem razem zabawić. Ale tym razem naprawdę coś się w nim

odmieniło i te lekcje rachunków doprowadzały mnie do szaleństwa. Lew wściekał się, że nie jestem w stanie nauczyć się rzeczy, których chciał mnie nauczyć - trzeba było widzieć, jak pulsował mu ten nerw z boku szczęki i zmieniała się twarz, kiedy zaczynało się w nim gotować. Ja też dostawałam wtedy szewskiej pasji. - Wydaje mi się, że on szykuje się na śmierć, mamo - powiedziała moja córka, Linda, kiedy oświadczyłam, że nie mogę tego dłużej znieść. Michael też był wtedy w domu i zgodził się z Lindą. - Stąd wzięły się te wszystkie rachunki i opowieści o bankach. Zupełnie nie zwróciłam na to uwagi, choć przecież znałam go na wylot. O nie,

odparłam, Lew nigdy nie przestanie walczyć. Ale on przestał i wcale się tego nie wypierał. - Chcesz wiedzieć, co myśli Linda? - zapytałam, próbując go wybadać. Mówi, że zamierzasz szykować się na śmierć. Powiedziałam, że chyba oszalała. Ludzie nie podejmują takich decyzji, w każdym razie nie ludzie, którzy są normalni, nie ty. Jesteś ostatnią osobą, która wpadłaby na taki pomysł. - Moja kochana córunia - powiedział z ulgą i przez chwilę wydawał się szczęśliwy. Sądzę, że naprawdę się uśmiechał. Jestem już zmęczony tą walką - wyznał w końcu, a potem, przysięgam, miałam wrażenie, że się rozpłacze. - Jaki jest sens wal-

czyć? - Pamiętam, jak blade były jego błękitne oczy i pamiętam, jak nagle zaszły mgłą. Dopóki przy nim byłam, nie uronił ani jednej łzy, ale założę się, że kiedy został sam, płakał przynajmniej przez chwilę, a może nawet dłużej niż chwilę, może bardzo długo. - To trwało wiele lat, Claire - powiedział mi wtedy. - Dobiłem prawie do siedemdziesiątki, prawda? Nawet Teemer uważa, że to całkiem niezły wynik. Nie mogę znieść tych strasznych mgłości i tego, że przez cały czas czuję się taki słaby. Sammy chętnie usłyszałby, że mówię mdłości zamiast mgłości, ale co on o nich wie? Jeszcze niedawno złapałem tego faceta, który ukradł torebkę, i rzuciłem go

na maskę samochodu. Co mógłbym mu dzisiaj zrobić? Nie potrafię znieść, że jestem taki chudy. Dlatego tak często wracam teraz do szpitala. Nie chcę, żebyś ty albo dzieci oglądały mnie w tym stanie. - Nie mów do mnie w ten sposób, Louie. - Posłuchaj mnie uważnie, Claire. Zawsze trzymaj dużo forsy w skrytce depozytowej w banku, na wypadek gdybyś musiała załatwić coś naprawdę szybko. W dwóch znajdziesz całkiem dużo. Kiedy odejdę, zapieczętują moje skrytki, więc wynajmij teraz na swoje nazwisko w różnych miejscach dwie nowe i przenieś tam trochę pieniędzy. Wiesz, że lubię zawsze

planować z wyprzedzeniem. Daj dzieciom kluczyki, niech mają je przy sobie, ale dopóki nie odejdę, nie mów im, gdzie są te skrytki. Niech im o tym powiedzą adwokaci, ale nie pozwól, żeby adwokaci wiedzieli o wszystkim. Nigdy nie ufaj adwokatom. Dlatego właśnie miałem ich zawsze dwóch. Kiedy zobaczysz, że zaczynają sobie wzajemnie ufać, pozbądź się obydwu. Na jednej z wysp mamy działkę nad samym morzem, o której nigdy ci nie mówiłem i która zapisana jest teraz na twoje nazwisko, mamy też inny bardzo dobry kawałek ziemi w Kalifornii, o którym też nic nie wiesz. Sprzedaj go szybko, żeby spłacić podatek od spadku. Możesz zaufać wspólnikowi, który ma tam swój

udział. Możesz poradzić się również Sammy'ego Singera, jeśli nie jesteś pewna dzieci. A także Marvina Winklera. Ale jeśli możesz, nigdy nie wyzbywaj się czynszówki. I zapomnij o tym, co mówiliśmy o właścicielach domów. Same monety z samoobsługowej pralni wystarczają, żeby ten interes się opłacał. - Tyle to i ja wiem. Przekonałam się o tym jeszcze przed tobą. - Jasne. Ale powiedz mi, jeśli jesteś naprawdę taka mądra, Claire, jaki będziesz miała dochód z miliona dolarów zainwestowanych na sześć procent w wolne od podatku potrójne obligacje? - Rocznie? - Cała moja Claire. Masz głowę na kar-

ku. - Z plombami w zębach. I po kilku liftingach. - Więc dlaczego nie potrafisz się nauczyć rachować? - Będę miała sześćdziesiąt tysięcy dolarów rocznie, bez podatku. - Wspaniale. Kochana jesteś. Na tym właśnie polega urok tego, że jest się naprawdę bogatym. Gdyby Rockefeller albo ktoś inny miał sto milionów w tych obligacjach, zarobiłby... - Sześćset tysięcy? To kupa szmalu! - Nieprawda, o wiele większa! Nie kiwając nawet palcem w bucie masz sześć milionów samych odsetek wolnych od podatku: więcej niż kiedykolwiek zarobili-

śmy. Czy świat finansów nie jest cudowny? A teraz jeżeli zamiast miliona zainwestowałaś tylko dziewięćset tysięcy na te same sześć procent... Na litość boską, Lew, daj mi spokój. - Pomyśl. Postaraj się. - To znowu te sześć razy dziewięć, prawda? - Tak, zgadza się. To jedyna różnica. Więc ile pieniędzy zarobisz, jeśli pomnożysz sześć przez dziewięć? - Dzieci będą wiedziały. - Zapomnij o dzieciach! Nie chcę, żebyś była od nich zależna, i nie chcę, żeby one były zależne od ciebie. Ludzie zmieniają się, ludzie dostają świra. Spójrz na Teemera. Przypomnij sobie całe to zamieszanie i

boje, jakie toczyła Glenda ze swoją siostrą o farmę po śmierci ich matki. Pamiętasz, jak trząsł się mój ojciec, pożyczając mi te dziesięć tysięcy, i widziałaś, co stało się z moją matką, zanim się jeszcze zestarzała. Kiedy jego ojciec pożyczał mu dziesięć tysięcy dolarów na założenie warsztatu hydraulicznego, który potem stał się naszym składem budowlanym, cała forsa była w gotówce i nikt z nas nie wiedział, skąd ją wziął i gdzie trzymał, dopóki nie przedstawił warunków i nie podpisaliśmy wszystkich papierów, bardzo oficjalnych i urzędowych, na mocy których, gdyby mu się przypadkiem coś przydarzyło, Lew miał spłacić dług Minnie i całej reszcie.

Musiały być papiery, musiały być odsetki. Stary Morris, który nie bał się nikogo przez całe życie, wciąż obawiał się, że zbiednieje na stare lata, a przecież przekroczył już wtedy osiemdziesiątkę. Boże, pamiętam ten skład złomu, jakby to było zaledwie wczoraj. Niewielki, małe pomieszczenie wielkości garażu dla ciężarówki albo tej restauracji na mieście, gdzie jadłam ostatnio lunch z Sammym Singerem. Ciężarówka stała oczywiście zaparkowana na zewnątrz, tyle tam było zawsze złomu w środku i na podwórku z tyłu. Sterty metalu, posortowanego na mosiądz, żelazo i miedź, waga, dość duża, żeby zmieściła się na niej bela makulatury, i

masa śmieci i brudu. Na zewnątrz obkładaliśmy bele czystymi gazetami, zabieranymi z piwnic całej Coney Island, gdzie zostawiali je dla nas za odpowiednią dolę dozorcy. Wewnątrz można było znaleźć dosłownie wszystko. Pod koniec dnia wszyscy - Lew, jego ojciec, bracia, szwagrowie i nawet Smokey Rubin i ten Murzyn - szorowali się i czyścili paznokcie wielkimi szczotkami ryżowymi i mydłem z ługiem pod zimną wodą ze szlaucha. A ja czekałam tam cała wystrojona, aż będę mogła pójść wreszcie z Lewisem na randkę. Bał się tylko szczurów. Na samą myśl o szczurach dostawał drgawek, również w wojsku w Europie, a potem w obozie je-

nieckim. Twierdził jednak, że w rzeźni w Dreźnie wszędzie było bardzo czysto. Wszystko to, cała ta praca i ludzie wydawali mi się tak samo obcy, jak teraz zapewne wydadzą mi się Izraelici, jeśli kiedykolwiek kupię dom w Izraelu i zdecyduję się tam zamieszkać. Lewisowi spodobałby się pewnie pomysł mojego wyjazdu, chociaż nigdy nie zdołałam go namówić, żeby tam ze mną pojechał - nie sposób było go wyciągnąć do kraju, którego mieszkańcy nie wiedzieli, kim jest, a on nie znał ich języka. To chyba najdalszy zakątek świata, w jakim mogę zamieszkać, odprężyć się i być może zanurzyć trochę we wspomnieniach, próbując zarazem doświadczyć jakichś nowych wrażeń w miej-

scu przepojonym starą tradycją, w kontaktach z ludźmi, których życie niesie z sobą nadzieję i sens. Chcę tego zaznać. Mnie również wychowano w duchu żydowskim, ale nasza osiadła na północy stanu mała rodzina w niczym nie przypominała Rabinowitzów. Mój ojciec był księgowym. A potem został bukmacherem podobnie jak ojciec Marvina i bez przerwy grał, ale zawsze nosił garnitur, koszulę i krawat i lubił panamy, a także modne wtedy, ekstrawaganckie czarno-białe buty z dużymi dziurkami. Ciężko pracująca, hałaśliwa i liczna rodzina Lewisa, z ich jidysz i żydowsko-brooklyńskim akcentem onieśmielała mnie i fascynowała zarazem.

Podobnie jak wszyscy ci krzykliwi, otwarci i szybcy faceci z Coney Island. Spotkałam Lewisa na podwójnej randce w ciemno, na którą poszłam z kuzynką i na której miałam poznać kogoś zupełnie innego, ale odkąd zaczął się do mnie zalecać i dał do zrozumienia, że chciałby to ciągnąć dalej, cała reszta straciła u mnie szanse. Po prostu pasowaliśmy do siebie. Nigdy nie podnosiliśmy tego tematu, ale wydaje mi się, że niezależnie od tego, jak Lewis by się na to zapatrywał, chciałabym wyjść jeszcze raz za mąż i chyba to zrobię. Wzięliśmy ślub jako młodzi ludzie, przez całe dorosłe życie byłam mężatką i nie wiem, czy potrafiłabym przyzwyczaić się do samotnego życia. Ale gdzie znajdę ko-

goś, kto by mu dorównał? - Na mnie możesz nie liczyć - powiedział Samrny, kiedy mu o tym wspomniałam. - Nie musiałeś tego mówić. Bez obrazy, Sam, ale nigdy nie mogłabym dzielić z tobą sypialni - odpaliłam bez zastanowienia. Taka już jestem: zabrzmiało to ostrzej, niż miałam zamiar. - Ja też chyba nie - zgodził się Sam z tym swoim delikatnym uśmiechem i ucieszyłam się widząc, że go nie uraziłam. Trudno ci będzie znaleźć kogoś na jego miejsce. - Myślisz, że o tym nie wiem? Ale on ci zazdrościł, zazdrościł tego, że mieszkasz w mieście. W każdym razie tego, jak sobie

wyobrażał twoje życie w mieście. Nawet po twoim ożenku z Glendą wciąż myślał, że codziennie idziesz w tango i zaliczasz wszystkie te eleganckie dziewczyny ze swojej pracy i inne, które spotykasz w reklamie. Sam wydawał się bardzo zadowolony. - Nigdy tego nie robiłem - oświadczył trochę z dumą, trochę ze wstydem. Ani razu, odkąd ożeniłem się z Glendą. Kiedy żyła, nie miałem na to po prostu ochoty. Poza tym wiesz przecież, że Glenda dobrych parę lat pracowała razem ze mną w „Timesie”, więc jak twoim zdaniem miałem to przed nią ukryć? Gdzie zamierzasz kogoś dla siebie znaleźć, Claire? Może o tym nie wiesz, ale masz bar-

dzo wysokie wymagania. Nie przychodzi mi do głowy żaden dobry pomysł. Wciąż mam większość udziałów w tym liceum plastycznym we Włoszech niedaleko Florencji, które Lew, nic o tym nie mówiąc, kupił mi na urodziny. Ile kobiet dostało kiedyś na urodziny taki prezent? Ale generalnie nie ufam Włochom, a artystów traktuję wyłącznie jako artystów. Nie ufam też Izraelczykom, ale oni grają przynajmniej w otwarte karty, oświadczając, że chcą twojego ciała na całą noc albo na pół godziny i że chcieliby również twoich pieniędzy. Przeżyłam chłopaków z Coney Island. Wszyscy już odeszli. Muszę kłamać mówiąc, ile mam lat, ale jak długo można kłamać?

- Pamiętasz ten skład złomu przy McDonald Avenue, Sam? Pamiętał ten skład złomu, ale nie wszystkich domowników, krewni Lewisa nigdy bowiem nie byli zbyt serdeczni w stosunku do obcych, a nawet wzajemnie wobec siebie. W ciasnych klitkach należącej do Morrisa kamienicy gnieździło się zawsze parę rodzin, które niekoniecznie się lubiły - jego szwagier Phil był czarną owcą i przysparzał kłopotów całej rodzinie: głosował nawet na republikanów, takich jak Dewey, Eisenhower i Nixon - ale wszyscy byli lojalni i stali za sobą murem jak nikt inny, nawet przestępcy. Kiedy już przychodziłam tam na obiady i czasami nocowałam jeszcze przed ślu-

bem w sypialni jednej z jego starszych sióstr, zaczęli w podobny sposób traktować i mnie. Marny był los każdego, kto zranił moje uczucia albo powiedział coś niegrzecznego, nawet jeżeli nie miałam racji. Z wyjątkiem może Sammy'ego i Marvina, lubiących czasem wsadzić mi szpilę, a potem kilku innych cwaniaków, którzy robili w obecności Lewisa uwagi na temat mojego biustu. Nie podobało mi się, kiedy opowiadał, że mówią żartem o moich piersiach „cyce jak donice”, ale Lew nigdy nie wiedział, czy nie jest to przypadkiem coś w rodzaju komplementu, jak utrzymywał chytrze Sammy. Stary Morris od razu mnie polubił i ponieważ nie żył już wtedy mój ojciec, uznał, że musi roztoczyć nade

mną opiekę. Uważał mnie za sierotę. - Posłuchaj mnie, Louie, posłuchaj mnie dobrze - powtarzał mu nawet w mojej obecności. - Albo się z nią ożeń, albo zostaw ją w spokoju. - Nie chciał, żeby Lew nocował u mnie, nawet kiedy w domu była moja matka. - Może jej matka nic nie widzi, ale ja mam oczy. I Lew posłuchał. Słuchał ojca aż do dnia ślubu - dopiero wtedy zaczęliśmy ze sobą sypiać, ale potem nie przestawaliśmy tego robić ani na chwilę, nawet w szpitalach, prawie do samego końca. Lew był uwodzicielem i wielkim flirciarzem, jednak w stosunkach rodzinnych odznaczał się niezwykłą pruderią. Nigdy nie mógł darować córkom ich bikini, minispódniczek i szkol-

nych romansów. W gruncie rzeczy mnie również wcale się to nie podobało. I nie podobał mi się ich wulgarny język. Wyrażały się jeszcze gorzej niż chłopcy i nie zdawały sobie nawet z tego sprawy. A ja nie mogłam im zwrócić uwagi, bo nie chciałam, żeby uznały, że jestem tak samo zacofana jak ojciec, kiedy usiłowałam wlać im do głowy trochę oleju. Tylko dzięki tej pruderii udało mi się wpłynąć na Lewisa w Fort Dix, kiedy znęcał się nad biednym niemieckim salowym, którego nazywaliśmy Hermannem Germanem, a ja próbowałam go powstrzymać. Powiedziałam w końcu, że rozbiorę się do naga i nie zważając na to, że jest świeżo po operacji przepukliny, siądę na nim okrakiem na oczach

stojącego przez cały czas na baczność Hermanna Germana. Wściekły jak pies kazał w końcu Hermannowi odejść, ale tamten musiał przedtem prawie przez pół godziny stać i recytować swój życiorys. Naprawdę miał fioła na punkcie Niemców i przysięgam, że musiałam go błagać, żeby się pohamował. W końcu jednak znalazłam na niego sposób, bo tylko Lew oglądał mnie rozebraną i byłam jeszcze wtedy dziewicą. Wzięliśmy ślub w 1945 roku, wkrótce po jego powrocie z niewoli i operacji przepukliny. A przedtem przez dwa lata wysyłałam mu paczki z koszernym salami, puszkami chałwy i innymi nie psującymi się produktami, a nawet ze szminkami i nylonowymi

pończochami dla biednych dziewcząt, które, jak pisał, spotykał w Europie. Byłam za sprytna, żeby okazywać zazdrość. Większość paczek i tak zresztą do niego nie dotarła, a kiedy znalazł się w oflagu, nie otrzymał żadnej. Boże, jak oni harowali w tym warsztacie. Zaharowywali się na śmierć, obwiązując bele cienkimi metalowymi taśmami, które czasami pękały i były niebezpieczne jak wszyscy diabli. Stary Morris miał siłę trzech mężczyzn i uważał, że tak samo silni powinni być jego synowie i zięciowie. Dlatego właśnie stale odkładano na później kupno nowego sprzętu. Mieli obcęgi i kombinerki do skręcania metalowej taśmy, mieli nożyce do rur, ale przede

wszystkim mieli własne ręce. I te wielkie bary. Lew, który był wtedy jeszcze młodym chłopakiem, stał rozebrany do pasa, z hakiem w prawej ręce i posyłał mi perskie oko, kiedy pomagałam w papierkowej robocie albo czekałam, aż skończy, żebyśmy gdzieś wyszli - a potem wbijał hak w grubą warstwę makulatury, podnosił rękę, uginał kolano i bela wędrowała w górę, lądując na tej, która była pod spodem, i chybocząc się lekko, co obojgu nam kojarzyło się z seksem. Morris znał wartość pieniędzy i nie dopuszczał, żeby zmarnował się choć jeden dolar. Zanim pożyczył nam dziesięć tysięcy, potrzebnych na rozkręcenie interesu, obejrzał budynek, zamyszoną, zdemolo-

waną fabrykę pułapek na myszy, którą chcieliśmy wynająć za siedemdziesiąt pięć dolców miesięcznie, cały nasz budżet. Pożyczył nam forsę - wiedzieliśmy, że to zrobi - jednak na całe dziesięć procent, podczas gdy banki brały tylko cztery. Ale on brał na siebie ryzyko, a banki nie chciały mieć z tym nic wspólnego. W dodatku pieniądze, które mieliśmy mu spłacać, mogły być przeznaczone dla całej reszty, również i dla nas, gdybyśmy ich koniecznie potrzebowali. Nawet lichwiarz nie obdarłby nas tak ze skóry, żartowaliśmy, ale staruszek nigdy nie przestawał się martwić, z czego będzie żył na stare lata. Nawet kiedy wstał z łóżka po wylewie, ktoś musiał go zawsze zawozić do składu, żeby mógł

trochę popracować. Lew był szóstym dzieckiem i drugim synem spośród ośmiorga rodzeństwa, jednak gdy go spotkałam, podejmował decyzje już na własną rękę. Po wojnie Morris spodziewał się, że Lew będzie pracował u niego dalej i być może któregoś dnia przejmie cały interes, żeby opiekować się rodziną. Ja myślałam jak głupia, że powinien zostać w wojsku, nie było jednak o tym nawet mowy. Odłożył w banku kilka tysięcy z żołdu sierżanta - płacili mu przez cały czas, kiedy był w niewoli - i forsę, którą wygrywał w karty i przysyłał do domu. Żeby zatrzymać go w składzie, ojciec zaproponował mu podwyżkę - zamiast przedwojennych trzydziestu sześć-

dziesiąt pięć dolarów tygodniowo. Lew tylko się roześmiał. - Posłuchaj mnie, Morris, i słuchaj mnie dobrze. Mam dla ciebie lepszą propozycję. I któregoś dnia ty też będziesz miał dla mnie lepszą propozycję. Będę robił przez cały rok za darmo. Ale po tym roku ja zdecyduję, jakie będzie moje wynagrodzenie. I ja będę mówił, gdzie, kiedy i jak chcę pracować. - W porządku - zgodził się Morris z cichym zgrzytem sztucznej szczęki. Wszyscy starsi ludzie nosili już wtedy sztuczne zęby. Lew miał oczywiście dodatkowe pieniądze na łapówki dla dozorców i śmieciarzy. Czasami można było wynieść z budynku

niezbyt uszkodzony kocioł na ciepłą wodę, zreperować go jakoś i sprzedać innemu kamienicznikowi jako używany, ale w dobrym stanie. Ogólne niedobory stwarzały wiele takich okazji: sprzedawało się używane kuchenne zlewy, rury, kaloryfery, umywalki, wszystko, co wchodziło na wyposażenie domu. Inni złomiarze nie planowali z takim wyprzedzeniem jak my. Dozorcy - zachodząc do nich i omawiając interesy, Lew zawsze tytułował ich zarządcami i gospodarzami domów - nie mieli nic przeciwko temu, żeby zarobić coś na boku. Wszędzie było pełno tego żelastwa i to nasunęło nam pomysł założenia składu używanych materiałów budowlanych gdzieś za miastem, gdzie ich

brakowało. Ja pierwsza wpadłam chyba na tę myśl. W tym czasie. opłacało się podjąć ryzyko. Najbardziej potrzebne nam było poczucie humoru i silne poczucie własnej wartości, a wówczas obojgu nam ich nie brakowało. Naprawdę chce mi się śmiać, kiedy spoglądam wstecz. Oboje wiedzieliśmy wtedy bardzo niewiele, a na wielu sprawach znałam się lepiej od niego. Wiedziałam, jakie kieliszki podaje się do wina - Lew nigdy o czymś takim nie słyszał. Ale kiedy tylko o nich napomknęłam, dopilnował, żebym dostała je, zaraz po tym, jak wprowadziliśmy się do naszego pierwszego mieszkania.

Dostarczył je niejaki Rocky, włoski handlowiec, z którym Lew się gdzieś zaprzyjaźnił, kombinator z tych, co „mogą załatwić wszystko”. Miał wybrylantynowane włosy i był zawsze zabójczo wystrojony nawet kiedy wpadał na złomowisko. Nasz pierwszy samochód również pochodził od Rocky'ego. Był używany. - Co mam załatwić? - zapytał Rocky. - Samochód - odparł Lew. - Jakiej marki? - Chevrolet. Niebieski. Ona chce zielonkawoniebieski. - Na kiedy? - Marzec. I w marcu dostaliśmy samochód. Mieliśmy wtedy rok czterdziesty siódmy, che-

vrolet był z czterdziestego piątego. Tak samo jak kieliszki do wina i koniaku, o których Rocky również wtedy jeszcze nigdy nie słyszał. Wciąż pamiętam jego rzucane ukradkiem spojrzenia i to, jak drapał się w głowę, odgarniając palcami swoją bujną czuprynę. W żaden inny sposób nie dawał po sobie poznać, że nie zna tego towaru. Lew też nie miał pojęcia, co właściwie rozumiem przez komplet kieliszków. Kto to wtedy wiedział? Ale tydzień później nadeszły dwa pudła z firmowym znakiem Woolwortha - a w środku kieliszki, każdy opakowany w brązową bibułkę i oddzielony kartonem od innych. Żadnej opłaty. Ślubny prezent od Rocky'ego! Uau! Wciąż jeszcze mam niektóre sztuki, zacho-

wałam je. Od tego czasu upłynęło prawie pięćdziesiąt lat i po raz kolejny mówię „uau!”, ponieważ Rocky wyskoczył nagle jak diabeł z pudełka, okazując się właśnie tym wspólnikiem w Kalifornii, któremu zdaniem Lewisa mogę zaufać. Byli w kontakcie przez wszystkie te lata i Lew nigdy nie powiedział o nim złego słowa. - Dlaczego nigdy mi o nim nie wspominałeś? - musiałam zapytać. - Facet siedział w więzieniu - odparł Lew. Czy ludzie nadal tak mocno się przyjaźnią? Lew był głodny, stale głodny, ambitny i zawsze trochę obcy w świecie, który go otaczał i do którego chciał należeć. Nigdy nie mógł się oprzeć chęci posiadania i

wchodzenia w nowe interesy. Mógł przecież pójść na studia i radzić sobie tak samo dobrze jak wszyscy, bo szybko się uczył, ale on nie chciał tracić czasu. Jego matka też mnie lubiła - właściwie lubili mnie wszyscy - bo tylko ja opakowywałam dla niej prezenty w specjalny kolorowy papier i owijałam wstążką. Dotrzymywałam jej często towarzystwa, mimo że nie mogłyśmy ze sobą dużo rozmawiać. Niezbyt dobrze znałam jidysz, a ona praktycznie nie władała żadnym innym językiem. Wkrótce zachorowała na to, co lekarze nazwali stwardnieniem naczyń krwionośnych mózgu, a co było prawdopodobnie chorobą Alzheimera, i nikt nie mógł się już

z nią dogadać. Dzisiaj wygląda na to, że Alzheimer dopadnie nas wszystkich, o ile nie powymieramy wcześniej na raka. Najpierw była Glenda, teraz Lew. ` - Mój ojciec też - dodał Sam. - I nie zapominaj o wylewach. - Nie zapominam. Miała go moja matka. - Tak samo jak moja - powiedział. Siedziałabym z matką Lewisa tak czy owak. Moja sztuczka polegała na tym, że zawsze mówiłam „tak”. Co jakiś czas trzeba było powiedzieć „nie”, co poznawałam po jej kręceniu głową i gniewnych pomrukach. Kiedy i to nie pomagało, i nadal nie mogłyśmy się zrozumieć, uśmiechałam się i mówiłam „być może”. Lew dość szybko się uczył i zwróciwszy

się do wielkich firm naftowych ze swoim projektem dostarczania rurami oleju opałowego, spostrzegł, że są ludzie, których nie zdoła przekonać, i miejsca, w których nic nie zwojuje. Byliśmy wystarczająco mądrzy, żeby trzymać się własnej sfery. Nigdy nie staraliśmy się o przyjęcie do klubu golfowego gojów, nawet kiedy mieliśmy dość przyjaciół, żeby nas tam zarekomendowali. Lew miał większą uciechę zapraszając ich jako gości do naszego. Uczyliśmy się szybko oboje i kiedy tylko stać nas było na dwa samochody, kupiliśmy sobie dwa. A kiedy w modę weszły zagraniczne wozy, które były w dodatku lepsze od naszych, my też sprawiliśmy sobie zagraniczne.

Lew nie znosił sztucznych włókien, żadnych imitacji, nigdy. Wyłącznie szyte na zamówienie bawełniane koszule, pod warunkiem, że bawełna nie pochodziła z Egiptu. Wszelka wzmianka o Egipcie była od czasu wojen z Izraelem kolejną rzeczą, która wyprowadzała go z równowagi. No i oczywiście szyte na miarę garnitury, które zamawiał w sklepie o nazwie Sills na długo przedtem, zanim wszyscy się dowiedzieli, że kupuje je tam także John Kennedy. A co najważniejsze: manikiur, manikiur! Nigdy nie miał dosyć manikiuru. Jestem pewna, że to z powodu tego wiecznie brudnego złomowiska, a potem obozu jenieckiego. Robiłam mu manikiur pod sam koniec, kiedy nie mógł już oglą-

dać telewizji. Robiłam również pedikiur, a on leżał po prostu na plecach i uśmiechał się. Po ślubie bardzo często zabawialiśmy się w ten sposób; to było coś, o czym wiedzieliśmy tylko my dwoje. Powiedziałam pielęgniarkom, że jeśli chcą sprawić mu przyjemność, mogą pielęgnować mu paznokcie, i robiły to, również siostry z personelu szpitala. - Umarł śmiejąc się - powiedziałam Samowi. - Nie wierzę. - Naprawdę. Tak mi przynajmniej mówiono. - Napomknęłam o tym celowo i teraz Sammy umierał wprost z ciekawości. Umarł śmiejąc się z ciebie. - Dlaczego?

- Czytał twój list - powiedziałam i sama też się cicho roześmiałam. Cieszę się, że przysłałeś nam ten długi list o swojej podróży. - Prosiłaś mnie o to. - Cieszę się, że to zrobiłam. Czytałam mu go we fragmentach, kiedy list przyszedł na nasz adres, i oboje się zaśmiewaliśmy. A potem czytał go sam. Kiedy wiedział, że idzie do szpitala po raz ostatni, zabrał list ze sobą i czytał go siostrom, a w nocy prosił, żeby jedna z nich czytała go dla odmiany jemu. Pielęgniarki wprost go uwielbiały, przysięgam, zupełnie nie tak jak te nadęte jędze z Nowego Jorku. Zawsze prosił, żeby mu o sobie opowiadały, i mówił, jak dobrze wy-

glądają, także tym starszym i tym, które miały mężów i dzieci. Wiedział, jak je rozśmieszyć, i potrafił dać dobre rady, kiedy miały jakieś problemy. „Powiedz swojemu mężowi, Mary, żeby uważał, bo jak tylko poczuję się trochę lepiej, zaczniesz spotykać się ze mną po pracy, a także w dni wolne, i będzie musiał się nauczyć sam robić sobie obiadki. A także śniadania, bo kiedy się obudzi, nie zawsze będziesz przy nim w łóżku”. „Oto co zrobimy, Agnes. Jutro się stąd wypisuję. Zabierzesz mnie swoją hondą o piątej i pojedziemy coś wypić i zjeść w motelu On the Mountain. Zabierz ze sobą coś na wypadek, gdybyś chciała zostać ze mną przez całą noc”. „Nie śmiej się, Agnes”, mówi-

łam, bo działo się to wszystko w mojej obecności. „On mówi serio. Widziałam go w akcji już wcześniej i zawsze stawia na swoim. Ze mną wyglądało to tak samo”. Sammy rzeczywiście zaplanował wspaniałą, interesującą podróż. - Nowa Zelandia, Australia, Singapur pochwaliłam go. - A po drodze jeszcze Hawaje, Fidżi, Bali i Tahiti? Naprawdę masz zamiar wszędzie tam pojechać? - Prawie wszędzie. Bez Fidżi, Bali i Tahiti. Umieściłem to w programie specjalnie dla was obojga. - I dobrze zrobiłeś. Lew miał wielką uciechę, wyobrażając sobie ciebie na tych wyspach. „Biedny Sammy”, powiedział nocnej pielęgniarce, kiedy przeczytała mu

ten fragment. Umarł w nocy, a rano zadzwonili do mnie i powtórzyli jego ostatnie słowa: „Teraz, kiedy mnie najbardziej potrzebuje - powiedział - muszę akurat leżeć w szpitalu. Biedaczysko wyrusza bez nas w podróż dookoła świata i nadal nie potrafi poderwać dziewczyny”.

KSIĘGA XI 32. Wesele Cztery tysiące funtów najlepszej jakości kawioru podzielone zostały przez specjalne automaty na ważące jedną ósmą uncji porcje i umieszczone na pięćset dwunastu tysiącach kanapek, które tysiąc dwustu kelnerów miało już niebawem podać wraz z rozlanym do wysokich kieliszków importowanym szampanem trzem tysiącom pięciuset bardzo bliskim przyjaciołom Reginy i Mila Minderbinderów, Olivii i Christophera Maxonów oraz kilku znajomym państwa młodych. Większą liczbę kanapek przygotowano ze względu na media. Część nadwyżek zarezerwowano dla

personelu, a resztę przewieziono jeszcze tej samej nocy samochodami-chłodniami do odległych noclegowni na obrzeżach miasta i w New Jersey, gdzie na przeciąg jednego dnia i nocy zagoniono i tymczasowo zakwaterowano wszystkich bezdomnych oraz innych niechlujnych rezydentów dworca autobusowego. Wyeksmitowani w ten sposób naturszczycy żebracy, prostytutki i handlarze narkotyków - zastąpieni zostali przez grających ich role wytrawnych artystów, których kreacje uznano za bardziej autentyczne i udane od oryginalnych. Kawior, umieszczony w pięćdziesięciu ręcznie malowanych kanistrach po czterdzieści litrów każdy, dostarczono do po-

mieszczeń zajmowanych przez Dział Komercyjnej Organizacji Przyjęć Spółki Akcyjnej M i M i Partnerzy. Kanistry zostały tam sfotografowane, a zdjęcia wysłano do trzymających rękę na pulsie ekskluzywnych periodyków, propagujących dobry smak i gigantyczne imprezy towarzyskie w rodzaju Wesela Minderbinderów-Maxonów. Na galeriach i między arkadami dworca autobusowego rozlokowano dyskretnie, za zasuniętymi kotarami, ubranych w czarne krawaty strzelców wyborowych z Działu Zabójstw Komercyjnych M i M, których główne zadanie miało polegać na obserwacji niezgodnych z prawem działań strzelców wyborowych policji miejskiej i

różnych agencji federalnych powołanych do ochrony prezydenta, Pierwszej Damy i innych urzędników państwowych. Oprócz kawioru i szampana podano tartinki, krewetki na lodzie, ostrygi, mięczaki, cienko pokrajane jarzyny w delikatnym sosie curry i foie gras. Olivia Maxon zastrzegła już na samym początku, że wulgarność nie wchodzi w rachubę. Jej obawy w tej kwestii zażegnał pewny siebie młody człowiek, siedzący przy klawiaturze komputerowego modelu mającego się odbyć w przyszłości wesela, którego przebieg można było oglądać, tak jakby już się odbyło, na monitorach centrum łącznościowego Dworca Autobusowego

Zarządu Portu. Zainstalowany sprzęt umożliwiał zorganizowanie pokazu przedpremierowego. Młodzieniec wskazał głową jeden z ekranów. Widoczny na nim redaktor kroniki towarzyskiej wielkiego koncernu prasowego odpowiadał po imprezie, która jeszcze się nie odbyła, na pytania, które nie zostały jeszcze zadane. - Nie może być mowy o żadnej wulgarności. Byłem na tym weselu - zapewniał, zanim jeszcze na nie przybył. - Uważam, że było fantastyczne. Uspokojona nieco w swoich obawach przez dodający otuchy pokaz tego, co zaplanowano jako nieuniknione, Olivia Ma-

xon ścisnęła za ramię Yossariana w geście odzyskanego zaufania i zaczęła szukać kolejnego papierosa, gasząc jednocześnie tego, którego właśnie wypaliła. Olivii Maxon, uśmiechniętej, pomarszczonej i wycieńczonej zgodnie z najnowszą modą niewielkiej kobietce, sprawiło wielki zawód wycofanie się z aktywnej współpracy Frances Beach, której mąż doznał niespodziewanego wylewu, i konieczność oparcia się w większym niż tego chciała stopniu na Johnie Yossarianie, w którego obecności nigdy nie czuła się zbyt pewna. Frances spędzała teraz dużo czasu w domu razem z Patrickiem i nie przyjmowała nie zapowiedzianych gości. Całe wyposażenie przeszklonego cen-

trum dowodzenia, mieszczącego się w Skrzydle Południowym dworca, na antresoli między parterem i pierwszym piętrem, należało do Agencji Nieruchomości Gaffneya. Pracownikiem Gaffneya był także energiczny młody ekspert komputerowy, udzielający wyjaśnień wyłącznie Yossarianowi, Olivii Maxon i swojemu chlebodawcy. Przedstawił się jako Warren Hacker. Burgundzki krawat Gaffneya zawiązany był w windsorski węzeł, a ramiona jego samodziałowej marynarki podwyższone. Christopher Maxon nie przybył, poinformowany przez żonę, że nie będzie tu z niego większego pożytku. Milo, znudzony powtórkami wydarzeń, które miały odbyć

się w przyszłości, wyszedł na pobliski balkon, ale już po chwili, speszony obecnością stojących piętro wyżej transwestytów, wpatrujących się nikczemnym wzrokiem w masę ludzi, do której, jak rozumiał, sam należał, zjechał schodami ruchomymi do głównej hali, żeby tam poczekać na Yossariana. Zamierzał wybrać się z nim na wycieczkę w podziemia dworca, które wolno było im teraz zwiedzić i które zdaniem niektórych członków jego rodziny koniecznie powinien obejrzeć. Mając zapewnione wysokie dochody z produkcji swego samolotu, snuł teraz niebosiężne plany. Podobała mu się jego nowa siedziba i chciał sięgnąć jeszcze wyżej. Nie dawała mu tylko spokoju pewna dręcząca zagad-

ka: na ekranie na górze widział lekko zdezorientowany siebie samego w białym krawacie i fraku, wygłaszającego krótką mowę, której tekstu w ogóle jeszcze nie otrzymał, a potem tańczącego, choć nadal nie umiał tańczyć, z dopiero co poznaną ciemnowłosą Olivią Maxon. Nie był pewien, w którym znajduje się czasie. Przed zejściem na dół odciągnął Yossariana na bok, żeby porozmawiać z nim na osobności. - Na czym polega pieprzony problem z tym pieprzonym kawiorem? - zapytał roztargnionym tonem. - Nie chodzi o pieniądze - poinformował go Yossarian. - Chodzi o te pieprzone jesiotry. Ale teraz uważają, że odłowili je

w wystarczającej ilości. - Chwała Bogu - stwierdziła Olivia, po raz któryś z rzędu słysząc tę wiadomość. W towarzyskich almanachach Metropolitan Museum of Art można było znaleźć wiele precedensów i wzorów do naśladowania. Wesele Minderbinderów-Maxonów miało przyćmić je wszystkie. Nawet podczas recesji kraj opływał w bogactwo. Nawet pośród nędzy nie powinno zabraknąć marnotrawstwa. Mimo że na dworze była wiosna, szef kwiaciarzy zainstalował w pięciu salach bankietowych osiemdziesiąt bożonarodzeniowych choinek i otoczył je tysiącami rosnących w doniczkach białych narcyzów. W Skrzydle Południowym parkiety z es-

tradami dla orkiestry urządzono na parterze i pierwszym piętrze, w Północnym tylko na parterze. Wczesnym popołudniem reflektory oświetliły wjazdy od Ósmej i Dziewiątej Alei oraz mniejsze i bardziej zaciszne wejścia przy bocznych ulicach. Spoglądającym od wewnątrz na ciągnącą się wzdłuż dwóch przecznic fasadę z przyciemnionego szkła wydawało się, że widzą płynące przez witraże potoki słonecznego światła. Oglądane przez szyby przejeżdżające autobusy uznano za bardzo udaną imitację rzeczywistości. Podobnie chwalono sobie zupełnie realistyczną, wpadającą co jakiś czas w nozdrza woń dieslowskich spalin, sączącą się przez obłoki perfum, które roztaczały kobiety i

substancje zapachowe umieszczone w centralnym systemie wentylacyjnym. Wszyscy dostawcy, kwiaciarze i inni pracownicy wynajęci przez Dział Komercyjnej Organizacji Przyjęć M i M zmuszeni byli podpisać poufne porozumienia o współpracy z Działem Zabójstw Komercyjnych M i M, a poufny charakter tych porozumień został szeroko nagłośniony w prasie. Najniższą kondygnację Skrzydła Północnego, oddzieloną od Skrzydła Południowego ulicą, którą miała przeciąć wraz z orszakiem panna młoda, zamieniono w kaplicę i ekskluzywną salę balową. Wymagało to usunięcia potężnej prowadzącej w dół klatki schodowej, a także budki informacyjnej i wielkiej rzeźby składającej

się z ruchomych kolorowych kul, które normalnie zajmowały dużą część hali. Klatka schodowa, budka i rzeźba zostały wystawione na pokaz pod prowizorycznym dachem w Metropolitan Museum of Art, w miejscu, w którym normalnie znajduje się Wielki Hall tego muzeum. Wzbudziły tam duże zainteresowanie publiczności i zebrały pozytywne recenzje krytyków sztuki. Wypożyczony specjalnie na tę okazję za sumę dziesięciu milionów dolarów Wielki Hall przeniesiono tymczasowo na dworzec autobusowy. Usunięcie schodów i rzeźby ze Skrzydła Północnego pozwoliło na ustawienie w tym miejscu orzechowych stalli i kościelnych ławek, a co ważniejsze, na zainstalowanie na dwor-

cu autobusowym Świątyni Dendura, którą po subtelnym wywarciu bardzo przekonującej presji i wpłaceniu kolejnych dziesięciu milionów również wypożyczono na ten wieczór z Metropolitan Museum of Art. To właśnie w Skrzydle Północnym miała się odbyć ceremonia ślubna, której początek oglądały obecne w centrum łącznościowym osoby. Pozostawiono tam również miejsce na niewielki stół dla weselników i dwojga gości z Białego Domu, a także na sześć dziesięcioosobowych okrągłych stołów dla osób najbliżej związanych z samym obrzędem oraz dostojników, którzy mieli go odprawić przy ustawionym pod kolumnami świątyni podłuż-

nym ołtarzu, udekorowanym kwiatami i zapalonymi świecznikami. W charakterze pożegnalnych prezentów czekało na gości milion sto dwadzieścia dwa tysiące szampańskich tulipanów. U sufitu wszystkich pięciu sal bankietowych zawieszono oplecione giętkimi wierzbowymi witkami bajeczne żyrandole z różnych epok, a do gałązek przyczepiono wiązki rafii. Osiemdziesiąt bożonarodzeniowych choinek mrugało wesoło kolorowymi światełkami. Stoły nakryto haftowanymi olśniewającymi obrusami i wszędzie pełno było zapalonych świec, staroświeckich klatek z żywymi ptakami, inkunabułów i pochodzących z różnych okresów srebr-

nych talerzy. Okalające wszystkie wejścia do głównych hal dworca, zasadzone w dwóch tysiącach dwustu malajskich donicach letnie astry zamieniły połowę Skrzydła Południowego w miniaturowy Wersal, z tysiącem światełek, które udając miliony świec migotały w garnkach z terakoty. W ustawionych wzdłuż wszystkich sal bankietowych stu czterech witrynach umieszczono żywych aktorów, grających złodziejaszków, kurwy, handlarzy narkotyków, młodocianych uciekinierów, żebraków, ćpunów i innych wykolejeńców przebywających w normalnych okolicznościach na terenie dworca. Obsłudze pozostawionych na miejscu sklepów zapłacono za pracę w nocy, potęgując w ten sposób au-

tentyzm oryginalnego otoczenia i dekoracji i wielu gości z przyjemnością robiło w nich zakupy, korzystając z przerw w uroczystościach. Sześćdziesiąt dwie pary podobnych do siebie jak dwie krople wody przystojnych bliźniaczek - wszystkie, które zdołano na tę uroczystość znaleźć na całym świecie pozowały jako syreny w pięćdziesięciu specjalnych sadzawkach i fontannach, a trzydzieści osiem par identycznych bliźniaków występowało w roli heroldów i chorążych, odpowiadając w dowcipny sposób na pytania. Wszędzie dyżurowali udzielający niezbędnych wskazówek i instrukcji ubrani w czerwone kurtki pracownicy służby in-

formacyjnej Zarządu Portu. Z otwartego przez cały czas terminalu lotniczego mogli skorzystać, udając się na jedno z trzech nowojorskich lotnisk, ci z gości, którzy prosto z wystawnego wesela Minderbinderów-Maxonów wybierali się na wystawne bale w Maroku i Wenecji, muzyczne festiwale w Salzburgu albo Bayreuth, na wystawę kwiatów w Chelsea, względnie turniej tenisowy w Wimbledonie. Zastosowane przez doświadczonych łowców głów intensywne metody selekcji gwarantowały, że do ról żeńskich i męskich prostytutek oraz innych ubogich i zdegenerowanych osobników, mieszkających i zarabiających normalnie na życie w tym gmachu, zatrudniono wyłącznie legi-

tymujących się dyplomami renomowanych uczelni aktorów z dobrych rodzin i dobrze wychowane modelki. Artyści odgrywali swoje role ze zdrowym humorem i sympatycznym entuzjazmem, oferując czystą, godziwą rozrywkę, która z miejsca podbiła serca całej publiczności. Pod koniec wesela, co mogły stwierdzić śledzące je na ekranach przebywające w centrum łącznościowym osoby, przebierańcy zmieszali się z gośćmi i była to kolejna innowacja składająca się na ogólny radosny nastrój. Inni aktorzy i aktorki oraz modelki i modele ucharakteryzowani na postaci ze słynnych obrazów i filmów, przechadzali się po galeriach, przybierając charaktery-

styczne pozy małpowanych przez siebie osób. Było wśród nich wiele Marylin Monroe, paru grających Stanleya Kowalskiego Marlonów Brando, kilku Humpreyów Bogartów, dwóch konających Dantonów i co najmniej dwie Mony Lisy, które wszyscy rozpoznawali. Kelnerzy nosili luźne białe bluzy i haftowane kurtki z różnych epok. Off-Track Betting Parlor i restauracja Arby'ego na piętrze oraz restauracja i bar Lindy'ego na parterze poddane zostały gruntownej przebudowie i przypominały teraz siedemnastowieczne flamandzkie karczmy, z pasującymi do tego okresu artefaktami i wyposażeniem. W skład jednego z prezentowanych tam żywych obrazów wchodził palący papierosa zamiast

fajki i mierzący wszystkich bacznym spojrzeniem szczupły mężczyzna z mleczną cerą, różowymi oczyma i miedzianą czupryną. Ubrany był w zamszowe krótkie spodnie, miał laskę piechura i zielony plecak i Yossarian, któremu wydawało się, że już go gdzieś widział, nie potrafił powiedzieć, czy tutaj pracuje, czy też stanowi niezbyt dopasowany fragment dekoracji. Było także kilku sobowtórów Rembrandta z autoportretu i jedna Jane Avril. Nie było ani jednego Jezusa Chrystusa. Po kolacji goście mogli iść potańczyć albo przechadzając się między greckimi i rzymskimi antykami zakupić losy Nowojorskiej Loterii Stanowej, pieczywo w Zaro's Bread Basket, cukierki w Fanny Far-

mer, bądź też zajrzeć do warsztatu szewskiego Drago albo jednego z barów Tropica Juice, gdzie kusiły piramidy z pomarańczy, ozdobione girlandami, rozetami i kutasikami w stylu francuskiego dyrektoriatu. Wielu z zaproszonych nigdy dotąd nie widziało piramid z pomarańczy. Pośrodku stołów leżały pozłacane liście magnolii i wiosenne gałązki. Kolumny, na których wspierało się centrum łącznościowe dworca, oświetlono srebrzystą poświatą, a obok pieniły się białe fontanny i trzepotały w powiewach sztucznej bryzy podobne do podniesionych żagli firmowe chorągwie i proporce. Korytarz prowadzący do stanowisk dalekobieżnych autobusów, jadących na zachód do Kenoshy w stanie Wisconsin

i na północ, na biegun, przebudowano w stylu greckiego renesansu i ozdobiono włoskimi gobelinami, japońskimi lampionami, średniowiecznymi zbrojami i orzechową boazerią z francuskiego chateau. Inne, położone naprzeciwko przejście na perony urządzono w stylu regencji, ustawiając w nim mahoniowe meble i wyściełane perkalem fotele, wszystko to za ręcznie kutą bramą średniowiecznego dworu. Dwór Karola Engleharda, również wypożyczony z Metropolitan Museum of Art, stał w potokach różowego i złotego światła i udekorowany był pięćdziesięcioma tysiącami francuskich róż oraz prawie taką samą liczbą zanurzonych w złocie liści magnolii.

Parkiet do tańca specjalnie na ten jeden wieczór pomalowano w zielone, żółte, czerwone i czarne romby. Czterdziestu siedmiu szefów protokołu służby dyplomatycznej miało za zadanie dopilnować, by wszyscy goście znaleźli odpowiednie, choć nie zawsze odpowiadające im miejsca. Pierwszy szturm na krzesła pozostawił wielu z trzech tysięcy pięciuset zaproszonych w stanie nieukontentowania i goryczy, łagodzonym jednak do pewnego stopnia przez widok rozczarowania malującego się na twarzach innych. Nie było lepszych i gorszych stołów z wyjątkiem jednego niewielkiego, ustawionego w Skrzydle Północnym przed Świą-

tynią Dendura i zarezerwowanego dla państwa młodych oraz prezydenta i Pierwszej Damy. Rezydował przy nim Noodles Cook, reprezentujący szefa państwa aż do chwili jego przybycia. Pierwsza Dama przyszła trochę wcześniej, żeby poprosić o autografy słynnych luminarzy. - Zastanawiam się, gdzie jest prezydent - rzuciła, rozglądając się niecierpliwie, Olivia Maxon. - Wolałabym, żeby już tu był. Prezydent miał przyjechać, o czym wiedzieli tylko niektórzy, prosto na dworzec autobusowy specjalnym pospiesznym pociągiem z tajnego podziemnego terminalu ASTPW w Waszyngtonie. Jako jeden z ostatnich gości winien pojawić się, po-

zdrowić z szerokim uśmiechem zgromadzonych, uścisnąć parę dłoni, następnie zaś poprowadzić pannę młodą do ołtarza, pełniąc jednocześnie obowiązki pierwszego drużby pana młodego. Stanowiło to kolejną innowację w ślubnym obrzędzie, który jak obiecywano powinien stać się wzorem dla przyszłych pokoleń, być może nawet dla królewskich rodzin z liczącą kilka stuleci tradycją. Wszystkie pozostałe stoły były okrągłe, tak by nikt nie zajął przy nich dominującego miejsca, a krzesła w ostentacyjny sposób demokratyczne. Przy każdym z trzystu czterdziestu czterech stołów ustawionych poza Skrzydłem Północnym zasiadała jedna ważna osoba publiczna oraz jeden

multimilioner lub żona takowego. Multimilionerzy nie byli zbyt zadowoleni, woleliby bowiem siedzieć z samym prezydentem, a gdyby okazało się to niemożliwe, przynajmniej z jednym z ośmiu zaproszonych miliarderów, którzy świetnie rozumieli swoją metaforyczną rolę bóstw, trofeów, inspiracji i kwiatków do kożucha. Kilku miliarderów wykupiło w tym samym tygodniu hotele na Manhattanie wyłącznie po to, żeby urządzić w nich prywatne przyjęcia dla garstki znajomych. Kardynał zażądał prezydenta względnie gubernatora i burmistrza, a także właściciela głównej stołecznej gazety, przynajmniej dwóch z ośmiu miliarderów i jednego laureata Nobla w fizyce, którego mógł-

by nawrócić. Yossarian dał mu zamiast tego Dennisa Teemera, który mógł go zapoznać z podstawowymi prawami biologii, jednego wydawcę gazet i jednego odrzuconego multimilionera, który miał nadzieję na tete-a-tete z miliarderem. Posadził wszystkich przy stole z dobrym widokiem na pannę młodą, w przylegającej do Dziewiątej Alei części Skrzydła Południowego, niedaleko posterunku policji i stołu przeznaczonego dla Larry'go McBride'a i jego nowej żony oraz Michaela Yossariana i jego starej przyjaciółki Marlene, między sklepem z bielizną Sport Spot a barem Jo Anne's Nut House. Był tam także ubrany w służbowy poli-

cyjny mundur zamiast wieczorowej marynarki McMahon, który wynurzył się ze swej celi, żeby pozdrowić McBride'a i jego nową małżonkę. McBride stał w kolejce, żeby odebrać pochwałę prezydenta za genialną zręczność, z jaką udało mu się znaleźć miejsce na trzysta pięćdziesiąt jeden stołów dla trzech tysięcy pięciuset najbliższych przyjaciół Reginy i Mila Minderbinderów oraz Olivii i Christophera Maxonów, którzy nie mieli i nie chcieli mieć żadnych bliskich przyjaciół, a także na Świątynię Dendura, inne stojące w pełnym blasku monumentalne budowle oraz parkiety taneczne i estrady dla orkiestr. McBride koordynował również poczynania reszty organizatorów,

odpowiedzialnych za dziedziny, w których nie miał żadnego doświadczenia. Podstawowe znaczenie dla sprawnego przebiegu całej imprezy miało pomyślne przejście orszaku weselnego całej drogi przez Skrzydło Południowe, od Dziewiątej do Ósmej Alei - aż do drogerii Walgreena, za rogiem której uczestnicy mieli skręcić na północ i przeciąwszy zadaszoną w tym miejscu Czterdziestą Pierwszą Ulicę podążać dalej w stronę jadalni i kaplicy w Skrzydle Północnym, do ustawionego wewnątrz Świątyni Dendura ołtarza. Świątynia Dendura, Patio Blumenthala, Dwór Engleharda i Wielki Hall słynnego Metropolitan Museum of Art, cztery sanktuaria przeznaczone na przyjęcia i inne

imprezy towarzyskie i promocyjne, przeniesiono na ten wieczór na dworzec autobusowy i rozlokowano w sposób umożliwiający każdemu z gości bezpośredni kontakt ze słynnymi pomnikami historii światowego kateringu. Ustawienie stołów gwarantowało też wszystkim gościom choćby częściowy widok na pannę młodą i jej orszak, który miał wyjechać ruchomymi schodami z podziemi przy Dziewiątej Alei i podążać dalej dostojnym krokiem w stronę Ósmej Alei i Skrzydła Północnego. Długość trasy pozwalała na stworzenie specjalnej oprawy muzycznej, która nadawała całemu wydarzeniu unikalną i niepowtarzalną rangę. Yossarian przysłuchiwał się ze

zdziwieniem pierwszym znajomym taktom. Utworem, który otwierał ślubną ceremonię, było preludium do opery „Die Meistersinger”. Kiedy zagrzmiały pierwsze akordy, Yossarian ujrzał lewitującą jakby pannę młodą, która pojawiła się w polu widzenia u szczytu ruchomych schodów. Muzyce, której rytm dostosowano do długiego uroczystego kroku, towarzyszyły pełne werwy miarowe oklaski. Dziewczęta z kwiatami i chłopcy z pierścieniami pobudzani byli nagłymi przyspieszeniami i zmianami tempa - ale wkrótce odnaleźli swoje własne, kiedy z głośników popłynęła melodia „Tańca czeladników”, wypeł-

niająca pozostałą część dwóch minut i sześciu sekund, potrzebnych na przejście całego orszaku przez Skrzydło Południowe. Kiedy panna młoda przecięła Czterdziestą Pierwszą Ulicę i weszła do Skrzydła Północnego, muzyka zmieniła się ponownie i rozległy się uroczyste dźwięki orkiestrowej wersji „Pieśni nagrodzonej” z tej samej wagnerowskiej opery, kończącej się cichą drżącą nutą, która rozbrzmiewała aż do chwili, gdy narzeczona znalazła się w kaplicy, gdzie czekali na nią wraz z panem młodym i swymi pomocnikami kardynał, reformowany rabin oraz sześciu reprezentujących inne wyznania dostojników. Kiedy recytacje dobiegły końca, dźwięki muzyki nieco przycichły. Słuchając refrenu z

duetu „Liebesnacht” z Tristana, kardynał starał się nie zauważać, że muzyka ta jest jednocześnie boska i cielesna, a rabin usiłował zapomnieć, że skomponował ją Wagner. W trakcie tej części ceremonii szczęśliwa para została dziewięciokrotnie ogłoszona mężem i żoną przez ośmiu duchownych i Noodlesa Cooka, który nadal pełnił obowiązki spóźniającego się prezydenta. Kiedy młodzi odwrócili się od ołtarza, żeby złożyć na swych wargach skromny pocałunek i zejść na taneczny parkiet, wybrana na ten moment melodia, oznajmił Hacker, zanim cokolwiek się jeszcze zaczęło, pochodziła z ostatniego fragmentu „Die Gotterdammerung. Był to uduchowiony i podniosły temat „Odkupienia

przez miłość”. - Zna to pan? - zapytał Hacker. - Znam - odparł jednocześnie zdumiony i pełen uznania Yossarian. Kusiło go, żeby zagwizdać w takt spokojnego łkania skrzypiec i sennego buczenia sekcji dętej. To właśnie chciałem zasugerować. - Naprawdę? - zapytał Hacker, zwracając się do Gaffneya, po czym wcisnął klawisz, który zatrzymywał ceremonię. - Nie, nie chciałem - wycofał się Yossarian, zanim Gaffney zdążył odpowiedzieć na pytanie. - Ale uważam, że to jest doskonałe. Spokojne, słodkie, melodyjne, erotyczne i z pewnością orgazmiczne i ostateczne. - Nie zwierzył im się z nasuwającej mu się podstępnej i mściwej myśli, a może

nawet swoistego przeczucia, że widzi na tych monitorach całkiem inne „Die Gotterdammerung”: że kończy się czas wszystkich tych rozbawionych i beztroskich ludzi, kończy się czas jego i Frances Beach, którą oglądał właśnie tańczącą z nim na ekranie, a być może także czas Melissy, czas McBride'a i jego nowej żony oraz czas panny młodej i M2. - Twoi goście będą zachwyceni, Olivio - powiedział tylko. Wyjdą na parkiet, nucąc ten fragment z „Die Gotterdammerung”. - Bynajmniej, proszę pana - oświadczył protekcjonalnym tonem Hacker. - W żadnym wypadku, proszę pana. Po zejściu nowożeńców z ołtarza mamy w zanadrzu coś lepszego. Niech pan posłucha.

- Twierdziłeś, zdaje się, że już to słyszałeś - wtrącił Gaffney. - To dziecięcy chór - oznajmił technik komputerowy. - W miarę jak oddala się Wagner, słychać przenikający jego muzykę najpierw cichy, a potem coraz głośniejszy śpiew dzieci, który mało kto miał dotychczas okazję słyszeć. Jest anielski. I w momencie, kiedy najbardziej łapie za serce, puszczamy nagle coś wesołego, wprowadzając w ten sposób nastrój, który naszym zdaniem powinien dominować przez resztę wieczoru. To chór zanoszących się głośnym śmiechem mężczyzn, którzy zagłuszają dzieci. Potem wyłączamy się. Oba utwory skomponował niemiecki kompozytor o nazwisku Adrian

Leverkuhn. Pan go zna? - Słyszałem o nim coś niecoś - odparł ostrożnie Yossarian, nie mogąc się oprzeć dziwnemu uczuciu, że znowu podróżuje w czasie. - To bohater literacki - dodał złośliwie. - Nie miałem o tym pojęcia - odparł Hacker. - W takim razie wie pan, że to prawdziwy geniusz. - Oba chóry pochodzą z jego kantaty „Lament doktora Fausta”, lecz nie musimy tego nikomu mówić. - Oczywiście. Bo wcale nie pochodzą z tej kantaty - zgasił go Yossarian. - Pochodzą z jego oratorium pod tytułem „Apokalipsa”. Komputerowy mądrala posłał Yossaria-

nowi współczujący uśmiech. - On nie ma racji, Hacker - oznajmił Jerry Gaffney z miną, która miała wyrażać grzeczne przeprosiny. - Wciąż popełniasz ten sam błąd, Yo-Yo. To nie „Apokalipsa”. To „Lament doktora Fausta”. - Niech to diabli, Gaffney, znowu się mylisz. Ja chyba wiem najlepiej. Od jakichś piętnastu lat przymierzam się do napisania powieści o tym utworze. - Ciekawe, Yo-Yo. Ale chyba nie przymierzasz się poważnie i chyba nie myślisz o poważnej powieści. - Skończ z tym Yo-Yo, Gaffney. Znowu się kłócimy. Zebrałem już materiały. - Masz zamiar skonfrontować ze sobą Tomasza Manna i Leverkuhna, prawda? I

umieścić Gustawa Aschenbacha obok Adriana Leverkuhna w roli jednego z jego współczesnych. I to nazywasz zbieraniem materiałów? - A kto to jest Gustaw Aschenbach? - zaciekawił się Hacker. - Facet, który wyzionął ducha w Wenecji. - Mogę to z łatwością dla was obu ustalić, panowie, tu, na moim komputerze. Poczekajcie tylko trzy dziesięciotysięczne części sekundy. O, już widzę. Proszę bardzo, panie Yossarian: „Lament doktora Fausta”. Pomylił się pan. - Pomylił się pański komputer. - To jest model, Yo-Yo - powiedział Gaffney. - Nie może być mowy o pomyłce.

Puszczaj dalej wesele, Hacker. Niech zobaczą, jak się potoczyło. Na największych ekranach słońce poczerniało, księżyc przybrał barwę krwi, a statki stojące w porcie i na rzekach przewróciły się do góry dnem. - Przestań stroić sobie żarty, Warren oznajmił niezadowolony Gaffney. - To nie ja, Jerry, przysięgam. Wciąż kasuję te rzeczy, ale one wracają. Jedziemy. Muzyka Leverkuhna, stwierdził Yossarian, wywarła odpowiednie wrażenie. W tle odpływających w dal, zamykających „Die Gotterdammerung” kadencji rozległ się słodki dziecięcy chór, którego Yossarian za żadne skarby nie mógł sobie przy-

pomnieć, z początku eteryczny i cichy jak tchnienie, potem coraz głośniejszy, przeradzający się w swoją własną esencję, w niebiański głos złamanego serca. A po chwili, kiedy prawie nikt nie mógł już znieść tych bolesnych, smutnych pieni, nagle, bez żadnego ostrzeżenia przerwały je donośne męskie głosy, połączone w jednym niepowstrzymanym tubalnym wybuchu bezwzględnego śmiechu, śmiechu, który wcale nie milkł, budząc u słuchaczy zdumienie, uczucie ulgi i potęgującą się szaloną wesołość. Publiczność również zaczęła się śmiać, przyłączając się do barbarzyńskiego kakofonicznego ryku hucznej swawoli, który płynął ze wszystkich głośników, i tak oto w nastroju świątecznej zabawy

rozpoczynał się galowy wieczór, z mnóstwem jadła i napoju, muzyką, a także kolejnymi pomysłowymi pokazami i estetycznymi rarytasami. Wstrząśnięty Yossarian zobaczył, że on też tam jest i też się śmieje. Przyglądał się sobie z dezaprobatą, stojąc w centrum łącznościowym obok Olivii Maxon, która wpatrując się w samą siebie, zanoszącą się razem z nim śmiechem w kaplicy Skrzydła Północnego, stwierdziła, że to jest boskie. Yossarian sprawiał teraz wrażenie zasmuconego w obu miejscach. Dystansując się od otoczenia, wodził tu i tam w koło gniewnym wzrokiem, a potem, spojrzawszy ponownie w przyszłość, z konsterna-

cją zobaczył, że ma na sobie biały krawat i frak, którego nie nosił nigdy w życiu, a który obowiązywał wszystkich mężczyzn należących do elitarnego kręgu gości bawiących się w Skrzydle Północnym. Po krótkiej chwili ujrzał, jak tańczy spokojnego two-stepa z Frances Beach, a potem kolejno z Melissą, panną młodą i Olivią. Oglądając na ekranie siebie samego, cichego, pogodzonego z otoczeniem i bawiącego się dobrze na tym czekającym go dopiero w przyszłości weselu, przypomniał sobie, co takiego nie podoba mu się często w sobie samym. Nie podobało mu się, że tak naprawdę wcale nie żywi niechęci do Mila Minderbindera i nigdy jej nie żywił; że uważa Christophera Maxona

za sympatycznego altruistę, a nudną i nieoryginalną Olivię Maxon tylko za lekko irytującą, kiedy wygłasza swoje niepodważalne opinie. Nie mógł się oprzeć abstrakcyjnemu przekonaniu, że powinien się wstydzić, i kolejnej luźnej myśli, że powinien się wstydzić jeszcze bardziej tego, że się nie wstydzi. Siedział razem z Melissą i Frances Beach dostatecznie blisko Minderbinderów i Maxonów, żeby móc się z nimi komunikować, niedaleko stołu zarezerwowanego dla Noodlesa Cooka i Pierwszej Damy, która nadal czekała na prezydenta. Krzesło Noodlesa było puste. Angeli, która oddałaby wszystko, żeby tu przyjść, nie było, ponieważ sprzeciwiła się temu Frances Be-

ach. - Nie lubię siebie samej za to, co czuję zwierzyła mu się Frances - ale nie mogę na to nic poradzić. Bóg wie, że sama też robiłam te rzeczy, nawet niejednokrotnie. Również z Patrickiem. Sunąc po parkiecie z Frances, dla której zachował to specyficzne przyjazne uczucie, nazywane przez niektórych miłością, czuł tylko kości, żebra, łokieć i łopatkę, żadnej cielesnej podniety. A potem, tańcząc równie niezręcznie z ciężarną Melissą, której upór i niezdecydowanie prawie bez przerwy doprowadzały go obecnie do szału, czuł, że podnieca go pierwszy kontakt z jej brzuchem i zielonkawą suknią i że ma ochotę zaciągnąć ją ponownie do

sypialni. Wpatrując się w ten brzuch na ekranie, próbował osądzić, czy się zaokrągla i czy nie podjęto przypadkiem działań, mających na celu przywrócenie go do normalnego stanu. Gaffney przyglądał mu się wesoło, jakby ponownie czytał w jego myślach. Frances Beach na weselu wyczuła jego chłód i skarżyła się żałośnie na swoje smutne życie. - Nie jesteśmy z siebie zadowoleni w młodości i nie jesteśmy z siebie zadowoleni, kiedy się starzejemy. A ci z nas, którzy nie chcą być niezadowoleni, są okropnie aroganccy. - Wsunąłeś jej w usta niezłą kwestię oświadczył wojowniczym tonem Yossarian, zwracając się do Hackera.

- Mnie też się podoba. Dostałem ją od obecnego tutaj pana Gaffneya. Brzmi całkiem autentycznie. - Nic dziwnego - stwierdził Yossarian, piorunując Gaffneya wzrokiem. Ona i ja odbyliśmy już tę rozmowę. - Wiem - przyznał Gaffney. - Ja myślę, ty sukinsynu - oświadczył bez gniewu Yossarian. - Przepraszam cię, Olivio. Używamy również i takich słów. Wciąż mnie kontrolujesz, Gaffney? Dlaczego? - Nic nie mogę na to poradzić, Yossarian. To mój zawód, chyba o tym wiesz. Ja nie tworzę informacji. Ja je tylko zbieram. To naprawdę nie moja wina, że wiem chyba wszystko.

- Co się stanie z Patrickiem Beachem? Wcale nie dochodzi do zdrowia. - O Boże - jęknęła wzdrygając się Olivia. - Moim zdaniem on umrze - odparł Gaffney. - Jeszcze przed moim weselem? - Po weselu, pani Maxon. Ale to samo mogę powiedzieć o tobie, Yo-Yo. To samo mogę powiedzieć o wszystkich. - Również o samym sobie? - Jasne. Dlaczego nie? - Nie jesteś Bogiem? - Pracuję w nieruchomościach. Bóg przecież umarł, nieprawdaż? A czy ja wyglądam na martwego? Swoją drogą, Yossarian, ja też myślę o napisaniu książki. - Na temat nieruchomości?

- Nie, prawdziwą powieść. Może mógłbyś mi pomóc. Zaczyna się w szóstym dniu stworzenia. Opowiem ci później. - Później będę zajęty. - Będziesz miał czas. Spotykasz się ze swoją narzeczoną dopiero o drugiej. - Znowu się żenisz? - zapytała z zadowoloną miną Olivia Maxon. - Nie - odparł Yossarian. - I nie mam żadnej narzeczonej. - Owszem, masz - sprostował Gaffney. - Nie słuchaj go. - On nie wie jeszcze, co robi. Ale ja wiem. Puszczaj dalej to wesele, Warren. - Nadal nie ma prezydenta - oświadczył zaintrygowany Hacker. - I nikt nie wie, dlaczego.

Do tej pory nie było żadnej komplikacji, z wyjątkiem przedłużającej się nieobecności pierwszej osoby w państwie. Niezmordowany i sumienny McBride dbał o to, żeby nie zabrakło miejsc parkingowych dla samochodów, i koordynował ich przyjazdy z ruchem rejsowych autobusów, kierując jedne i drugie na rampy i stanowiska na trzeciej i czwartej kondygnacji. Tysiąc osiemnaście miejsc parkingowych w garażach na górze powinno pomieścić oczekiwaną liczbę tysiąca siedmiuset siedemdziesięciu pięciu limuzyn. Większość limuzyn była czarna, reszta perłowoszara. Inne samochody kierowano na parking po drugiej stronie alei, obleganej przez sprzedawców kebabów i orzesz-

ków oraz pucybutów, wesołych czarnych i brązowych starców, którzy przy ciepłej pogodzie nocowali czasami przy swoich stanowiskach pod plażowymi parasolami, rano zaś korzystali z dworcowych ubikacji i łazienek, ignorując niezniszczalne dzieło sztuki Michaela Yossariana, surowo zabraniające „palenia, wałęsania się, golenia, kąpieli, prania, żebrania, stręczycielstwa”, oralnego seksu i kopulacji. Plugawe uliczne sceny bawiły wielu weselnych gości, którzy przekonani, że wystawiono je specjalnie dla nich, przecinali aleję i wchodzili do środka pod długim na całą przecznicę dachem z metalu i przyciemnionego szkła. Fotoreporterzy zajęli każde wolne miej-

sce wokół gmachu, który wyglądał teraz jak oblężona twierdza; przybyli także przedstawiciele zagranicznych mediów. Akredytowanym dziennikarzom wydano łącznie siedem tysięcy dwieście trzy przepustki, rekordowy wynik jak na amerykańskie wesele. W charakterze gości przybyło czterdziestu sześciu właścicieli zagranicznych wydawnictw prasowych. Wydrukowane na platynowych arkusikach zaproszenia dostarczono w sztywnych kwadratowych kopertach. Z liczącej trzy tysiące pięćset nazwisk listy zaproszonych odmówił tylko Sammy Singer, tłumacząc się wcześniej zaplanowaną podróżą do Australii. Dowiedziawszy się o

tym Yossarian nabrał o nim jeszcze lepszego mniemania. Obecni byli wraz z żonami występujący w podwójnej roli ochroniarzy i gości obaj tajni agenci, Raul i Bob z marchewkową czupryną. Yossarian wyznaczył im miejsca przy odległych stolikach, daleko od siebie; teraz jednak spostrzegał ze zdumieniem i irytacją, że obaj siedzą przy jego stole, w wewnętrznym sanktuarium Skrzydła Północnego, dość blisko, by obserwować pilnie epicki spektakl, w którym sami występowali, i że Jerry Gaffney, którego wcale nie zapraszał, siedzi przy tym samym stole ze swoją żoną. Ktoś zmienił jego instrukcje, nawet go o tym nie powiadamiając. Zgodnie z oczekiwaniami limuzyny

utkwiły w korku wcześniej niż oczekiwano. O godzinie szóstej po południu na miejscu byli już ci z gości, którzy nie chcieli stracić okazji, by dać się sfotografować przed przyjazdem co sławniejszych osób. Wiele z nich, nie wyłączając Pierwszej Damy, przybyło wcześniej, aby móc wszystko dokładnie obejrzeć. Wieczór stanowił prawdziwą ucztę dla pism zajmujących się modą. W wydanym przez Olivię Maxon specjalnym oświadczeniu panie zostały poinformowane, że „żaden strój nie będzie zbyt strojny”. Mnóstwo zawdzięczały też czołowym stylistom, którzy przekazali wskazówki na temat dominujących w swych przyszłych kolekcjach tendencji.

Rezultatem była odtworzona z wyjątkową dokładnością przez kamery ekstrawagancka rewia najnowszej mody, w której panie wzięły udział zarówno w roli publiczności, jak i modelek. Wśród blisko dwóch tysięcy prezentujących różne style kobiet nie było ani jednej, która byłaby go pozbawiona. Ubrane w co się da, poczynając od sukienek koktajlowych po suknie balowe, przybywały w ekstatycznym opalizującym blasku, którym mieniły się frędzle z indiańskich paciorków i przetykany złotem len. Paleta barw wahała się od kości słoniowej do brzoskwini i morskich zieleni. Najbardziej ulubionym wzorem szyfonowych spódnic, obszytych lamówką or-

gandynowych sukni i lekkich jedwabnych żakietów były leopardzie cętki. Panie w długich wieczorowych sukniach przyglądały się z dreszczykiem emocji innym paniom w długich wieczorowych sukniach, zwłaszcza w tych z pokrytego delikatnym haftem szeleszczącego bladego jedwabiu. Krótkie spódniczki także uszyto z pryzmatycznego szyfonu. Żakiety z różowej, pomarańczowej i zielonożółtej satyny zamiast ćwiekami ozdobione były górskimi kryształami, a seksowne spódnice z czarnej lejącej się tkaniny odkrywały z przodu kolana, opadając z tyłu aż do ziemi. Panie, które okazały się dość odważne, żeby wpaść na właściwy pomysł, paradowały w podniecających kostiumach z szorstkie-

go matowego dżerseju. Po szampanie, kawiorze i koktajlach, na długo przed pojawieniem się panny młodej i M2, we wszystkich salach dworca uroczyście przyćmiono światła i goście zasiedli wokół ustawionych specjalnie w tym celu pięciu estrad, aby posłuchać utalentowanej skrzypaczki w wieku młodego Midoriego oraz czterech sklonowanych z niej dziewczynek, które wykonały jednocześnie z nią capriccia Paganiniego. Nie sposób było odróżnić oryginału od klonów i nie wyznaczono żadnych nagród za udzielenie prawidłowych odpowiedzi. Można było za to obejrzeć Christophera i Olivię Maxonów - w naturze i na wielkich telewizyjnych ekranach, dorównujących

rozmiarami tym w kinach. Siedzieli w pierwszym rzędzie daleko po prawej stronie, na parterze Skrzydła Północnego i wszyscy obecni tam i gdzie indziej goście zauważyli nagle, że snop światła z pojedynczego reflektora pada z góry prosto na Olivię, która siedzi ze złożonymi rękoma, z wyrazem spokojnego zachwytu na swej słynnej twarzy. Na ekranach pokazujących stojaki z gazetami obecni w centrum łącznościowym widzieli już przyszłe wydanie „US News and World Report”, w którym określono ją mianem „królowej nowego społeczeństwa”. „Olivia Maxon jest księżniczką tego nowego społecznego ładu, a dworzec autobusowy jest jej pałacem”, twierdził „Time

Weekly Newsmagazine”, co mogli zobaczyć na wystawach otwartych specjalnie dla nich dworcowych kiosków. Fantastyczną kwintesencją kojarzącego dwie miliarderskie rodziny związku była utrzymana w stylowej bieli ceremonia przy świecach; wszystkie uczestniczące w niej panie i dziewczęta miały na sobie suknie zaprojektowane przez Arnolda Scaasiego. Sama panna młoda ubrana była w gustownie wyszywaną złotem suknię z najbielszej tafty, z mierzącym dwadzieścia siedem stóp trenem. Tiulowy welon przytrzymywała wysadzana brylantami i perłami tiara. Na pierwszą druhnę wybrano Miss Universum, którą panna młoda widziała po raz pierwszy w życiu. W orsza-

ku miała poza tym dwadzieścia druhen o kasztanowatych i czterdzieści o lnianych włosach, wszystkie wyższe i ładniejsze od niej i wszystkie ubrane w wyszywaną złotem najbielszą morę. Sto dwanaścioro dzieci w wieku poniżej dwunastu lat, skompletowanych spośród rodzin nowożeńców i ich przyjaciół, ucharakteryzowano na dziewczynki z kwiatami i chłopców z pierścieniami. Ubrana w beżową kreację matka pana młodego, Regina Minderbinder, nie potrafiła ukryć zdenerwowania, natomiast Olivia Maxon, w brzoskwiniowej satynowej sukni z wysadzanym dziesiątkami tysięcy drobnych pereł żabotem, z wielkimi ciemnymi oczyma, zadartym nosem i zdobią-

cymi jej białą szyję lśniącymi szmaragdami, wyglądała po prostu cudownie. Milcząca panna młoda oraz cały jej orszak, składający się z miss Uniwersum, sześćdziesięciu ślicznych druhen oraz stu dwudziestu dziewczynek z kwiatami i chłopców z pierścieniami, zebrali się pod ziemią na poziomie metra, w zacisznej sali przesyłek ekspresowych Greyhounda, gdzie wszyscy zostali wymyci, oporządzeni i przygotowani pod każdym innym względem przez osobistych krawców i mistrzów makijażu do czekającego ich wielkiego wydarzenia. O wyznaczonej porze stanęli w długich kolejkach u stóp ruchomych schodów i słysząc zaplanowany z dokładnością do ułamka sekundy mu-

zyczny sygnał, weszli na wznoszące się stopnie, które poniosły ich na górę tam, gdzie czekali zgromadzeni goście. Wjazd orszaku obwieściły wszystkim obecnym na parterze Skrzydła Południowego radosne, krzepiące tony władczej muzyki Wagnera. Wsparta na ramieniu swego przyrodniego wuja, Christophera Maxona, panna młoda pojawiła się w polu widzenia i dała krok do przodu, budząc pełen szacunku aplauz pierwszych widzących ją gości, siedzących przy stołach obok posterunku policji, niedaleko sklepu z bielizną Sport Spot i Jo Ann's Nut House. Przy dźwiękach preludium do „Die Meistersinger” i „Tańca Czeladników” panna młoda i Christopher Maxon zdołali, ku ol-

brzymiej uldze wszystkich obecnych, poprowadzić bezbłędnie stu osiemdziesięciu jeden pozostałych członków orszaku przez Skrzydło Południowe aż do drogerii Walgreena, następnie zaś skręcili w stronę wyjścia na ulicę, na której zablokowany został wszelki ruch kołowy i pieszy - nawet autobusy skierowano na inne trasy - i przy akompaniamencie sentymentalnej orkiestrowej wersji „Pieśni nagrodzonej” weszli do Skrzydła Północnego, do kaplicy i Świątyni Dendura. Gdy zakończyły się ślubne obrzędy i przebrzmiało interludium dziecięcego lamentu i szkaradnego śmiechu z „Apokalipsy” Leverkuhna - była to oczywiście „Apokalipsa”, wbrew temu, co z absurdal-

nym uporem twierdził Gaffney - przekształcone w sale balowe liczne pomieszczenia dworca wypełniły dźwięki muzyki. Ludzie zajęli swoje miejsca i szykowali się do pierwszej kolacji - drugą zaplanowano jako wprawiającą w oszałamiające zdumienie niespodziankę. W przerwach między daniami, na które składały się łosoś w galaretce szampańskiej, trio jagnięco-cielęco-kurze, ouzo z porcini oraz wiosenne nowalijki, trzy tysiące pięciuset bliskich przyjaciół Minderbinderów i Maxonów kołysało się i wirowało w rytmie spokojnych ballad z minionej epoki. Do posiłku serwowano Cordon Charlemagne Latour 1986 i Louis Roederer Cristal Champagne 1978.

Przygrywające do tańca na pięciu estradach orkiestry przestawały grać co dwadzieścia minut i w ciągu trwających dziesięć minut przerw zamieniały się rześko miejscami z innymi, żeby zagrać dla nowej publiczności. Muzycy jeździli jeden za drugim ruchomymi schodami i nikt oprócz nich nie zauważył, żeby zgubili choć raz rytm. Podążający za nimi kelnerzy poruszali miarowo biodrami i ramionami, trzymając w rękach tace, a ich pomocnicy przemykali cicho niczym wiatr, sprzątając ze stołów i wyrzucając resztki prosto do czekających przy rampach mamucich śmieciarek, które ruszały z piskiem opon natychmiast po załadowaniu, mijając po drodze pędzące z zawrotną

szybkością, dowożące nowe transporty frykasów samochody-chłodnie. Kilku rozbawionych weteranów zaczęło jeździć w ślad za muzykami, tańcząc swój własny taniec i śpiewając własną piosenkę, którą nazwali „Hula-Gula”. Wkrótce wszystkie orkiestry śpiewały „Hula-Gula” za każdym razem, kiedy zamieniały się miejscami. Na transmitowanych przez satelitę puszczonych w przyspieszonym tempie powtórkach tego fragmentu wieczoru ludzie poruszali się w gorączkowym pośpiechu niczym na niemych filmach, a odziany we frak Milo Minderbinder ze swoimi wąsami i zbolałym uśmiechem przypominał wielu osobom, które go nie znały, Charlesa Chaplina.

Natychmiast po łososiu w galaretce szampańskiej, triu cielęco-jagnięco-kurzym, ouzo z porcini i wiosennych nowalijkach, a jeszcze przed kawą i deserami, na wszystkie stoły wjechały trzy mrożone bloki pomarańczowo-mangowego sorbetu, każdy w kształcie egipskiego sfinksa. Jeden miał twarz Mila Minderbindera, drugi zaś Christophera Maxona, łącznie z nie zapalonym cygarem. Trzeci egipski sfinks wszyscy spekulowali mylnie, że będzie nim prezydent miał twarz nieznanego mężczyzny, zidentyfikowanego później jako niejaki Mortimer Sackler. Niewielu wiedziało, kim był Mortimer Sackler, i odebrano to jako kolejny z wyrafinowanych żartów, w które obfitował ten wie-

czór. Nagle bez żadnego ostrzeżenia w głośnikach rozległ się kobiecy głos: - Z powodu zatoru przy wjeździe numer trzy nastąpią opóźnienia w przyjazdach i odjazdach autobusów. Audytorium ryknęło śmiechem i rozległy się kolejne oklaski. Rozbawieni goście nie zdążyli się jeszcze uspokoić, kiedy ku ich zaskoczeniu i niepomiernej radości zaczęto podawać pierwsze danie kolejnego posiłku: drugiej kolacji bądź też, jak ją określano, kolacji-niespodzianki, składającej się z homara, bulionu z bażanta, przepiórek, gotowanych na parze gruszek i cukrowej waty. Cały posiłek, jak oznajmił przez głośniki anonimowy rozentuzjazmowany mistrz

ceremonii, podawano na koszt firmy, co oznaczało, że fundowali go wyłącznie rodzice pana młodego, Regina i Milo Minderbinderowie, pragnąc dać w ten sposób dowód swojej miłości do panny młodej, a także dozgonnej przyjaźni dla jej przyrodniej ciotki i wuja, Olivii i Christophera Maxonów, oraz głębokiej wdzięczności dla każdej osoby, która zaszczyciła swoją obecnością wesele. Po gotowanej gruszce i cukrowej wacie nadszedł czas na krótką mowę Mila, która w chwili, gdy słuchali jej w centrum łącznościowym, nie została jeszcze w ogóle napisana. - Mam wspaniałą żonę - wyrecytował sztywno, składając hołd Reginie - i bardzo się kochamy. Nigdy nie robiłem tego pu-

blicznie, ale jest tylko jeden sposób, żeby to wyrazić. Juhuuu! Milo powtórzył to trzykrotnie do kolejnych mikrofonów i kamer i za każdym razem miał trudności z okrzykiem „Juhuuu”. Christopher Maxon, z rozjaśnioną uśmiechem okrągłą twarzą, trafił bardziej w sedno. - Moja matka powtarzała zawsze: Nie mów ludziom, jak bardzo ich kochasz, okaż im to - oznajmił. - I w ten właśnie sposób mówię „kocham cię” mojej żonie, Olivii, która tak bardzo przyczyniła się dziś wieczór do rozwoju naszej gospodarki. Ludzie mówiący o recesji mogą o niej zapomnieć. Witany wątłymi oklaskami siedzący

przy odległym stole w Skrzydle Południowym burmistrz Nowego Jorku powstał z miejsca, aby ogłosić, że Olivia i Christopher Maxonowie przekazali właśnie na konto dworca autobusowego sumę dziesięciu milionów dolarów na budowę kuchni przeznaczonych do obsługi następnych tego rodzaju imprez oraz kolejne dziesięć milionów dolarów na rzecz Metropolitan Museum of Art za życzliwą współpracę i wypożyczenie na ten wieczór Świątyni Dendura, Patia Blumenthala, Dworu Engleharda i Wielkiego Hallu. - Po czymś takim to nic dziwnego! - zawołała wstając z miejsca Olivia Maxon. Nigdy nie widziałam, żeby mój mąż był tak podniecony, ofiarowując coś jakiejś in-

stytucji. Następnie przyszła pora na weselny tort, nad którym przez długie miesiące trudził się legion mistrzów cukiernictwa i ich czeladników z mieszczącej się nie opodal, na rogu Dziewiątej Alei i Trzydziestej Dziewiątej Ulicy CupCake Cafe. Wcześniejsze brawa nie mogły się w żaden sposób równać ze spontanicznymi okrzykami zachwytu, które rozległy się, kiedy umieszczony na specjalnym dźwigu tort został opuszczony i odsłonięty na wielkiej estradzie w Skrzydle Południowym, naprzeciwko Au Bon Pain, w miejscu, gdzie kiedyś znajdował się bank i gdzie był odpowiednio wysoki sufit. Przekraczający skalą wszystko, co przedtem oglądano,

zdumiewający pomnik sztuki cukierniczej składał się z warstw bitej śmietany, cukrowej waty, lukru, lekkiej jak puch pianki, lodów i nasyconej likierem masy. Miał czterdzieści cztery stopy wysokości, ważył tysiąc pięćset funtów i kosztował milion sto siedemnaście tysięcy dolarów. Wszyscy żałowali, że nie można go przekazać w charakterze eksponatu Metropolitan Museum of Art. Panna młoda była zbyt niska, żeby go pokroić. Pokroiła go od góry do dołu w trakcie dostosowanego charakterem do całej imprezy występu grupa ubranych w białe trykoty i różowe staniki akrobatek i artystów trapezu z występującego kilka prze-

cznic dalej w Madison Square Garden Cyrku Barnuma, Baileya i Braci Ringling. Porcje podano na trzech tysiącach pięciuset porcelanowych talerzykach, z których każdy udekorowany był ukręconymi z cukrowej waty gałązkami pachnącego groszku. Porcelana była od Spode'a i wyrzucano ją razem z resztkami, żeby zaoszczędzić czasu i trzymać się napiętego rozkładu jazdy bezkolizyjnie odjeżdżających i przyjeżdżających ciężarówek dostawczych i rejsowych autobusów. Ponieważ trzy tysiące pięciuset gości nie dało rady zjeść całego tortu, pozostałe osiemset funtów pocięto na części i wywieziono czym prędzej do schronisk dla ewakuowanych wykolejeńców, żeby zdążyli się nimi nasycić, za-

nim rozpuszczą się lody i opadnie bita śmietana. Limuzyny oraz ciężarówki przywożące zaopatrzenie i wywożące śmieci korzystały z połowy spośród łącznej liczby czterystu sześćdziesięciu pięciu numerowanych stanowisk. Ich ruch był idealnie zsynchronizowany z rozkładami jazdy czterdziestu firm autobusowych, obsługujących dziennie dwa tysiące rejsów i dwieście tysięcy pasażerów. Podróżni wyjeżdżający z Nowego Jorku nie musieli wykupywać biletów - w ten sposób rekompensowano im konieczność pośpiechu. Pasażerowie przybywający z zewnątrz kierowani byli bezpośrednio na ulicę, do metra, taksówek i lokalnych autobusów i oni również spra-

wiali wrażenie uczestniczących w całej pantomimie statystów. Przewidywano, że prezydent opóźni nieco swój przyjazd, aby uniknąć wymiany uprzejmości z wszystkimi trzema tysiącami pięciuset gośćmi, nikt jednak nie spodziewał się, że spóźni się na samą ceremonię ślubną i oba posiłki. Zupełnie nie przygotowany Noodles Cook wystąpił niechętnie w roli pierwszego drużby, a potem przejął pannę młodą z rąk Christophera Maxona, żeby przekazać ją M2. Jakoś sobie poradził, ale nie umywał się do prezydenta. Stojący w centrum łącznościowym Yossarian widział na ekranie, jak ubrany w biały frak i krawat Yossarian przygląda się

Noodlesowi, który posyła mu coraz bardziej nerwowe spojrzenia, a potem rzuca okiem na zegarek. Obu Yossarianom, w różnych miejscach i w różnym czasie, zaczęło się jednocześnie kręcić w głowie z oszołomienia. Obaj usłyszeli, jak Pierwsza Dama skarży się Cookowi, że często zupełnie nie wiadomo, co takiego wpadnie do głowy prezydentowi. W końcu Yossarian na ekranie zrozumiał znaki Noodlesa i wstał z krzesła. W głównej hali biletowej w Skrzydle Południowym ustawiono dzieło sztuki słynnego rzeźbiarza George'a Segala, przedstawiające trzy naturalnej wielkości symbolizujące pasażerów ludzkie postaci dwóch mężczyzn i jednej kobiety - zmie-

rzające w stronę otwartych drzwi. Yossarian wiedział, że pod osłoną nocy posągi zastąpione zostały trzema udającymi je uzbrojonymi agentami Secret Service, znanymi z pasywności, zimnej krwi i wytrwałości. Wszyscy mieli przy sobie ukryte walkie-talkie i stali nieruchomo przez cały dzień, słuchając przesyłanych z Waszyngtonu wiadomości na temat aktualnego miejsca pobytu i spodziewanego czasu przybycia najbardziej honorowego gościa. - Gdzie on się, kurwa, podziewa? - zapytał Yossarian zbliżywszy się do jednego z udających posąg mężczyzn. - Skąd mam to, kurwa, wiedzieć? - odparł agent, nie poruszając prawie ustami. -

Zapytaj się jej. - Skurwiel nie wyszedł jeszcze ze swojego gabinetu - odparła kobieta, również nie poruszając ustami. Nie nadeszła żadna informacja pozwalająca domyślić się przyczyny spóźnienia. Przyjęcie weselne toczyło się tymczasem dalej. Obsługa całego sprzętu, koordynacja dostaw i właściwe wykorzystanie personelu wymagały podobnej precyzji jak inwazja w Zatoce Arabskiej, ale mniejszy był tu margines dopuszczalnego błędu. Do pomocy McBride'owi i członkom Komitetu Planowania z Działu Komercyjnej Organizacji Przyjęć M i M oddelegowano doświadczonych ekspertów logistycznych z Waszyngtonu.

Opracowaną w Centrum Operacyjnym Komercyjnej Organizacji Przyjęć M i M strategię wcielano w życie w tamtejszych kuchniach i magazynach, w przestronnych jadłodajniach Metropolitan Museum of Art i zaangażowanych specjalnie na tę okazję, sąsiadujących z dworcem licznych placówkach, które posiadały odpowiednie wyposażenie oraz powierzchnię magazynową. Nie przewidujący żywiołowego rozwoju kateringu projektanci Dworca Autobusowego Zarządu Portu zapomnieli o umieszczeniu tam kuchni i dlatego konieczne było zawarcie umów z licznymi zakładami gastronomicznymi w okolicy. W dniu wesela główni dostawcy mieli zacząć przybywać na dworzec jeszcze

przed świtem, i - co widział na ekranach Yossarian - istotnie zaczęli przybywać przed świtem. Przeznaczone do wykorzystania piętra zostały zajęte przez uzbrojonych mężczyzn w cywilu i zamknięte dla publiczności. O siódmej trzydzieści na wyznaczonych miejscach stanęło półtora tysiąca robotników, którzy bezzwłocznie przystąpili do pracy. O ósmej w siedzibie Komercyjnej Organizacji Przyjęć SA uruchomiono skonstruowaną przez zespół inżynierów specjalną linię do produkcji kanapek, a także do oprawiania i krojenia wędzonego łososia. Linię zatrzymano dopiero po przyrządzeniu i wyekspediowaniu czterystu tuzinów

tartinek. O ósmej piętnaście sześćdziesięciu kucharzy, siedemdziesięciu elektryków, trzystu kwiaciarzy oraz czterystu kelnerów i barmanów wzmocniło pierwsze założone w obu miejscach przyczółki. O ósmej trzydzieści zaczęto szorować pięćdziesiąt buszli homarów i pięćdziesiąt buszli mięczaków, gotować dwieście funtów krewetek i przyrządzać pięćdziesiąt pięć galonów sosu koktajlowego. O dziewiątej na dworzec przywieziono stoły, krzesła i inne meble, a ekipy elektryków i hydraulików przystąpiły do prac instalacyjnych. W siedzibie Komercyjnej Organizacji Przyjęć SA oraz w Metropolitan Museum of Art krajacze zaczęli siekać z

rekordową szybkością warzywa: tysiąc pęczków selera, tysiąc pięćset funtów marchewki, tysiąc i jedną główkę kalafiora, sto funtów cukinii i dwieście funtów czerwonej papryki. O dziesiątej nad wszystkimi wejściami na dworzec i przejściami do autobusów zawisło triumfalnie sto piętnaście tysięcy czerwonych, białych i czarnych baloników z napisem NIECH NAM ŻYJĄ PAŃSTWO MŁODZI. W południe elektrycy zakończyli montaż żyrandoli. O pierwszej dostarczono i dyskretnie ulokowano w wyznaczonych miejscach utrzymane w pastelowych wiosennych kolorach przenośne toalety. Trzy tysiące

pięćset kabin, po jednej na każdego gościa, ukryto za fałszywymi fasadami sklepów z damskimi kapeluszami i galanterią męską i goście uświadomili sobie z dreszczykiem zachwytu, że żadna osoba nie zetknie się z toaletą skalaną uprzednio przez kogoś innego. Zawartość każdej była natychmiast usuwana przez specjalne otwory z tyłu przez techników sanitarnych, następnie zaś wywożona przez wozaków i ładowana przez dokerów na czekające na Hudson River barki, które wypływały razem z odpływem w morze i z których wyrzucano ją prosto do oceanu, tak aby przed upływem dnia albo dwu nikt się o tym nie dowiedział. Zaopatrzenie każdego gościa w jego własny indywidualny Port-O-San było ko-

lejnym hitem dystyngowanych bachanalii i wielu gości zakradało się ponownie do kabin, aby przeżyć to po prostu jeszcze raz - zupełnie tak, jakby wybierali się po raz drugi na karuzelę w sterylnym wesołym miasteczku. - Dlaczego nikt o tym przedtem nie pomyślał? - brzmiało często powtarzane pytanie. Wczesnym popołudniem, między godziną drugą czterdzieści pięć a drugą pięćdziesiąt pięć, dostarczono zgodnie z zamówieniem pięć ton lodu. Kiedy zegar wybił trzecią, dwustu kelnerów, a potem kolejnych dwustu i jeszcze raz dwustu, wchodzących na sale w miarę rozpraszania się pierwszego i drugiego rzutu zaczę-

ło nakrywać do stołu; w tym czasie sześciuset pozostałych, trzymanych w rezerwie, chłodziło białe wino, wodę i szampan i zakładało punkty zaopatrzeniowe dla stu dwudziestu stanowisk obsługi na parterze oraz na pierwszym i drugim piętrze. Na tym ostatnim aż do późnych godzin nocnych przewidziano głośną muzykę i dzikie tańce. O czwartej za pulpitami stanęli muzycy. O piątej zakończono instalowanie pięćdziesięciu bufetów, a w górujących nad innymi miejscach zajęło pozycje ponad dwustu tajnych agentów zatrudnionych przez miasto, władze federalne oraz Dział Zabójstw Komercyjnych Spółki Akcyjnej M i M. Na zewnątrz czekały ciężarówki

Gwardii Narodowej, której oddziały miały interweniować, gdyby świąteczny nastrój chciały zakłócić jakieś protestujące grupy. Po dostarczeniu i pokrojeniu tortu miały miejsce kolejne pląsy i składanie życzeń. Podczas kilku finałów wszyscy zmieszali się ze sobą w wypożyczonym z Metropolitan Museum Wielkim Hallu, gdzie na stołach wciąż piętrzyły się stosy cukrowej waty. Tam też, zanim jeszcze towarzystwo podzieliło się na mniejsze, bardziej zaprzyjaźnione, niemal konspiracyjne grupy, wygłoszono krótkie mowy i wzniesiono liczne toasty za zdrowie Minderbinderów i Maxonów. Chciwość jest całkiem w porządku, oświadczył specjalizujący się w

ryzykownym arbitrażu makler z Wall Street. Nie ma nic złego w marnotrawstwie, stwierdził inny. Skoro ktoś coś ma, nie powinien się tego wstydzić. Zły smak wcale nie jest niesmaczny, ryknął kolejny mówca, którego nagrodzono oklaskami za poczucie humoru. - Całe to wydarzenie sprawia - zapiał cienko rzecznik bezdomnych - że człowiek czuje się dumny, że jest bezdomnym w Nowym Jorku. Okazało się jednak, że z bezdomnymi nie ma nic wspólnego i pracuje w public relations. Oficjalny koniec uroczystości zasygnalizowała sentymentalna powtórka „Odku-

pienia przez miłość”, wykonana przez wszystkie cztery orkiestry, skrzypaczkę i jej cztery klony, a także odtwarzana z taśmy. Wiele osób wzięło się nie krępując za ramiona i nuciło głośno melodię, tak jakby pojawił się właśnie najnowszy przebój zdolny zastąpić starą „Auld Lang Syne” lub inny nieśmiertelny szlagier „Till We Meet Again”. Dla postrzeleńców, którzy postanowili zostać dłużej, aby pograć w kręgle na drugim piętrze, przetańczyć całą noc względnie skorzystać w jakiś inny sposób z fascynujących atrakcji i urządzeń dworca, przewidziano trzeci posiłek, wydawany w pomocniczych bufetach, które miały pozostać otwarte przez całą noc. Kartę dań wy-

świetlano na wszystkich ekranach: MENU ALTERNATYWNE Fricassee de Fruits de Mer Les trois Roti Primeurs Tarte aux Pommes de Terre Salade a Bleu de Bresse Gratinee Friandises et Desserts Espresso Wpatrujący się w ekran Yossarian ujrzał z zaskoczeniem, że stoi w białym krawacie i fraku między Milem Minderbinderem i Christopherem Maxonem, składając krótkie oświadczenie dla ogólnokrajowej telewizji. - To wesele było kulminacyjnym momentem w moim życiu - mówił. - Nie sądzę, żeby ktokolwiek z nas zdołał ponownie przeżyć coś takiego. - Niech to wszyscy diabli - zaklął Yossa-

rian w centrum łącznościowym, mając nadzieję, że wszyscy wyczują kryjącą się w jego słowach lakoniczną ironię. Nie było najmniejszych wątpliwości, że Minderbinderowie i Maxonowie postawili tej nocy dworzec autobusowy w czołówce najmodniejszych lokali schyłku starego i początku nowego stulecia. Wszyscy wychodzący otrzymywali kolorową broszurę, opublikowaną przez Dworzec Autobusowy Zarządu Portu i Metropolitan Museum of Art, które łączyło teraz wiele wspólnych interesów. Za marne trzydzieści sześć tysięcy dolarów każdy parweniusz na całym świecie mógł wynająć salę bankietową w jednym z tych dwóch gmachów.

Przewidziano, że większość gości opuści dworzec o godzinie pierwszej w nocy. Tak też się stało i rozdanie miliona stu dwudziestu dwu tysięcy szampańskich tulipanów nie nastręczyło żadnych trudności. Młodsi i silniejsi pozostali, żeby grać w kręgle, jeść i tańczyć do upadłego na wyższych piętrach, przy puszczanej przez całą noc przez disc jockeya muzyce. Ci, którzy nadal nie mieli ochoty wyjść, mogli ułożyć się do snu w solidnych i czystych drewnianych chatkach ustawionych w hali biletowej, względnie przespać się na jednej z ewakuacyjnych klatek schodowych, na których podestach i stopniach rozłożono nowe, nie używane materace. Po przebudzeniu czekał na nich w barach z napoja-

mi świeży sok pomarańczowy, a w kawiarniach naleśniki i jajka na miękko. Klatki schodowe zostały opróżnione i starannie wyszorowane; zamiast odoru środków dezynfekcyjnych unosiły się w nich zapachy płynu do golenia i markowych perfum. Do występów zaangażowano tutaj chodzącą o kuli jednonogą kobietę, mamroczącą, że ktoś ją zgwałcił, ale była to w rzeczywistości podrzędna aktorka, z ładną, wymodelowaną przez kosmetyki twarzą i zgrabną, wymodelowaną przez rajstopy nogą. Potężna, łagodnie wyglądająca czarna matrona z bogatym kontraltem i przypominającymi tkanki rakowe naroślami nuciła pieśni spirituals. O czwartej trzydzieści rano dwadzieścia

osiem należących do Cosa Nostra, zaangażowanych za pośrednictwem waszyngtońskiej Cosa Loro przedsiębiorstw przewozowych usunęło resztki śmieci i punkt o szóstej, kiedy zjawili się pierwsi stali pasażerowie, wszystko wróciło do normy - jeśli nie liczyć nieobecności złodziejaszków i bezdomnych, którzy mieli pozostać na wygnaniu aż do zabezpieczenia całego terenu. - To było chytre z twojej strony - powiedział Gaffney, chwaląc Yossariana za jego krótką mowę. - Nie mogę uwierzyć, że to powiedziałem - odparł ze skruchą Yossarian. - Jeszcze tego nie zrobiłeś. No i co wy na to? - zapytał Gaffney, chcąc poznać ich

zdanie. Widoczne na ekranie nie zgromadzone jeszcze tłumy zaczęły się powoli przerzedzać, blednąc i sunąc z powrotem tam, skąd się jeszcze nie wyłoniły. - Pani Maxon wydaje się zadowolona. - W takim razie jej mąż też będzie zadowolony. Podoba mi się ta muzyka Wagnera. I porwał mnie ten śmiech. Uważasz, że zakończenie „Die Gotterdammerung” pasuje do tej okazji? - Oczywiście. Wolałbyś może „Requiem”? - zapytał, mrugając oczyma Gaffney. - To cholerne słońce znowu robi się czarne... - powiedział lekkim tonem Hacker i roześmiał się. - Nie mogę chyba na to nic poradzić.

- Nie może zrobić się czarne - warknął Yossarian, czując, że młody ekspert ponownie wyprowadza go z równowagi. Jeśli poczernieje słońce, poczernieje również niebo i nie będzie pan mógł tego zobaczyć. - Naprawdę? - zachichotał Hacker. Niech pan spojrzy. Yossarian spojrzał i zobaczył, że na centralnych ekranach na błękitnym niebie rzeczywiście wisi czarne słońce, a wszystkie statki w porcie i w jego pobliżu - holowniki, barki, tankowce i frachtowce, a także rybackie kutry i wszelkie jachty i motorówki - przewrócone są ponownie do góry dnem. - To błąd - stwierdził Hacker. - Będę

musiał nad tym popracować. - Zauważyłem jeszcze jeden błąd - powiedział Yossarian. - Ma pan na myśli prezydenta? - W ogóle się nie pojawił, prawda? Nie widziałem go. - Nie możemy go skłonić, żeby wyszedł ze swego gabinetu. Niech pan spojrzy. Yossarian rozpoznał przedpokój prowadzący do Gabinetu Owalnego. Powinien stąd wyjść, pojechać do gmachu ASTPW i przybyć do nas swoim nowym superekspresem. Zamiast tego wciąż skręca w drugą stronę i wchodzi do pokoju zabaw. - Będzie pan musiał przeprogramować swój model.

Hacker ponownie zachichotał, udając zdesperowanego i zostawiając odpowiedź Gaffneyowi. - Nie możemy go przeprogramować, Yo-Yo. To tylko model. Musisz przeprogramować najpierw prezydenturę. - Ja? - Siedzi tam właśnie w tej chwili - oznajmił Hacker. Co on do diabła ma w tym swoim pokoju zabaw? - Zapytaj Yossariana - powiedział Gaffney. - Był tam. - Ma grę - odparł Yossarian. - Nazywa się „Triage”.

KSIĘGA XII 33. Antrakt Milo szybko się znudził i poleciał załatwiać interesy. Kiedy zaczął się alarm, był gdzieś poza dworcem i nie mógł schronić się w jego podziemiach razem z Yossarianem. - Gdzie jest pan Minderbinder? - zapytał McBride, kiedy Yossarian stanął obok niego i Gaffneya na platformie pod sklepieniem tunelu. - Poleciał wykupić kolejne wieżowce w Rockefeller Center - poinformował go drwiąco Yossarian. - Albo zbudować swoje własne. Chce je mieć wszystkie. Któregoś dnia, pomyślał schodząc po

schodkach z kutego żelaza, te potworne rozjuszone psy mogą tam naprawdę być i to dopiero będzie prawdziwa niespodzianka! Znaleźli wszystkie windy, oznajmił mu rozradowany McBride. Michael i jego przyjaciółka nie mogli się doczekać i zjechali daleko w dół razem z Bobem i Raulem. McBride miał mu do pokazania coś jeszcze. - Co to znaczy „daleko w dół”? - zapytał rozbawiony Yossarian. McBride zachichotał nerwowo i spojrzał na niego chytrze przez ramię. - Siedem mil! - Siedem mil? Gaffneya śmieszyło ich zdumienie. - Te windy są niesamowite, mówił dalej

z przejęciem McBride. Do góry zasuwają z szybkością jednej mili na minutę, w dół sto mil na godzinę. - Są tam również ruchome schody. Zjeżdżają podobno na głębokość czterdziestu dwóch mil! - To prawda, Gaffney? - zapytał Yossarian i Gaffney pokiwał powoli głową. - Milo jest niezadowolony - poinformował go żartobliwym tonem Yossarian. Chyba o tym wiesz. - Milo jest zawsze niezadowolony. - Boi się. - Czego się może bać? Podpisał przecież kontrakt. - Boi się, że zbyt mało zażądał i nie dostanie za swoje samoloty tyle, ile dostaje

Strangelove. A one nawet nie latają. Gaffney zatrzymał się na schodach tak raptownie, że dwaj mężczyźni zderzyli się ze sobą. Ku zdumieniu Yossariana na twarzy jego rozmówcy po raz pierwszy ukazał się niepokój. - Nie latają? Dlaczego tak twierdzisz? - A latają? Gaffney rozluźnił się. - Oczywiście, Yo-Yo. Przez sekundę pomyślałem, że wiesz o czymś, o czym ja nie wiem. One już lecą. - To niemożliwe. One nie latają. Dali mi słowo. - Oni nie dotrzymują słowa. - Obiecali mi. - Oni łamią obietnice.

- Mam gwarancję. - Jest nieważna. - Mam ją na piśmie. - Możesz ją wsadzić do swoich akt, udostępnianych na mocy ustawy o wolności informacji. - Nie rozumiem... To znaczy, że wystawili do wiatru Strangelove'a? Gaffney roześmiał się cicho. - Oni są Strangelove'em, a Strangelove jest nimi, przyjacielu. Dokonali oczywiście fuzji. Mają różne nazwiska i różnie nazywają się ich korporacje, ale czyż nie są to ci sami ludzie? Ich samoloty latają od wielu lat. - Dlaczego nigdy o tym nie powiedziałeś?

- Komu? Nikt o to nie pytał. - Mogłeś powiedzieć mnie. - Nie zapytałeś. Często lepiej jest zachować pewne rzeczy dla siebie. Czasami wiedza daje władzę. Niektórzy mówią, że ostateczna broń okaże się korzystna dla moich interesów, inni twierdzą, że stanie się wprost przeciwnie. Dlatego jestem tu dziś na dole. Żeby się przekonać. - Jakich interesów? - Nieruchomości. - Nieruchomości! - powtórzył drwiącym głosem Yossarian. - Nie chcesz mi wierzyć - stwierdził Gaffney - chociaż przez cały czas wydaje ci się, że chcesz poznać prawdę.

- Prawda da nam wolność, prawda? - Prawda nie daje wolności - odparł Gaffney. - Nigdy nie da i nigdy nie dawała. Chodźmy, Yo-Yo. On chce ci pokazać kolejną prawdę - dodał, wskazując McBride'a. - Poznajesz tę muzykę? Yossarian był prawie pewien, że ponownie słyszy w głośnikach ten sam pasaż Leverkuhna - pochodzący z utworu, który nigdy nie został napisany, w okrojonej wersji na orkiestrę, grającą rubato, legato, vibrato, tremolo, glissando i ritardando, pasaż przerobiony dla popularnego słuchacza, pozbawiony dreszczy i wstrząsów straszliwej kulminacji. - Myliłeś się co do Leverkuhna, Gaffney. Ten fragment jest z „Apokalipsy”.

- Teraz o tym wiem. Sprawdziłem i przekonałem się, że jestem w błędzie. Nie potrafię ci powiedzieć, jak bardzo wstydzę się do tego przyznać. Ale założę się, że zgadnę, o co zapytasz w następnej kolejności. - Zauważyłeś coś? - zapytał Yossarian. - Oczywiście - odparł Gaffney. - Nie rzucamy tutaj żadnych cieni, nasze stopy nie hałasują. A ty coś zauważyłeś? - zapytał, kiedy dołączyli do McBride'a. Nie miał bynajmniej na myśli siedzącego na krześle przy windzie strażnika. - Powiedz. Chodziło o Kilroya. Nie było go. Dotyczący go napis wyparował. Kilroy umarł, oświadczył McBride.

- Czułem, że muszę ci o tym powiedzieć. - Miałem takie przeczucie - stwierdził Yossarian. - Pewni ludzie w moim wieku chyba się z tego powodu zmartwią. W Wietnamie? - Och nie, skądże - odparł zaskoczony McBride. - Umarł na raka. Raka prostaty, kości, płuc i mózgu. Napisali, że śmierć nastąpiła z przyczyn naturalnych. - Śmierć z przyczyn naturalnych... - powtórzył z żalem Yossarian. - Mogło być gorzej - powiedział ze współczuciem Gaffney. - Żyje przynajmniej Yossarian. - Jasne - dodał pogodnym tonem McBride. - Yossarian wciąż żyje.

- Yossarian żyje? - zdziwił się Yossarian. - Jasne, Yossarian żyje - potwierdził McBride. - Może moglibyśmy umieścić to na ścianie zamiast tamtego napisu? - Jasne, ale na jak długo? - zapytał Yossarian i w tej samej chwili zabrzmiał alarm. McBride aż podskoczył z wrażenia. - A to co, do diabła? - Wydawał się przestraszony. - Czy to nie jest przypadkiem alarm? - Mnie też tak się zdaje - potwierdził kiwając głową Gaffney. - Zaczekajcie tutaj! - McBride biegł już w stronę strażnika. - Pójdę zobaczyć. - Gaffney? - zapytał z drżeniem w głosie Yossarian.

- Tu na dole nic nie wiem - odparł ponuro Gaffney. - To może być wojna. Czas Triage. - Czy nie powinniśmy stąd wiać? Wynośmy się na górę. - Nie opowiadaj głupstw, Yossarian. Tutaj jesteśmy o wiele bezpieczniejsi.

KSIĘGA XIII 34. Finale Słysząc alarm i widząc mrugające na konsoli kolorowe światełka, prezydent ucieszył się, że udało mu się wreszcie coś uruchomić. Zadowolony z siebie odchylił się i dopiero po jakimś czasie dotarło do niego, że nie ma pojęcia, jak zatrzymać to, co zapoczątkował. Bezskutecznie naciskał wszystkie guziki. Kiedy w końcu doszedł do wniosku, że musi wezwać pomoc, pomoc właśnie nadchodziła: do pokoju wpadł Noodles Cook, a za nim tęgi facet z Departamentu Stanu, którego nazwisko zawsze wypadało mu z pamięci, jego chudy kolega z Narodowej Rady Bezpieczeń-

stwa oraz generał sił powietrznych, dokooptowany ostatnio do Połączonego Kolegium Szefów Sztabów. - Co się stało? - zawołał generał Bingam, na którego rumianej twarzy przerażenie mieszało się z zakłopotaniem. - To działa - oświadczył uśmiechając się prezydent. - Widzicie? Podobnie jak ta gra obok. - Kto nas atakuje? - Kiedy to się zaczęło? - Czy ktoś nas atakuje? - Wystrzelił pan wszystkie nasze rakiety! - Wysłał pan nasze samoloty! - Ja je wysłałem? Dokąd? - Wszędzie! Tym czerwonym guzikiem,

który pan wciąż naciska! - Tym? Nic o tym nie wiedziałem. - Niech pan go już więcej nie dotyka! - Skąd miałem wiedzieć? Wezwijcie je wszystkie z powrotem. Powiedzcie, że bardzo mi przykro. Nie zrobiłem tego naumyślnie. - Nie możemy wezwać z powrotem rakiet. - Ale możemy wezwać z powrotem bombowce. - Nie możemy wezwać z powrotem bombowców! Przypuśćmy, że ktoś zastosuje kroki odwetowe. Musimy załatwić ich pierwsi. - Nic o tym nie wiedziałem. - Musimy także wysłać wszystkie nasze

bombowce drugiego uderzenia na wypadek, gdyby zechcieli podjąć kroki odwetowe po naszym pierwszym. - Chodźmy, panie prezydencie. Nie mamy ani chwili do stracenia. - Dokąd? - Do podziemi. Do schronów. Triage... nie pamięta pan? - Jasne. Grałem w to, zanim nacisnąłem ten guzik. - Niech to wszyscy diabli! Z czego pan się, do cholery, śmieje? - Nie ma w tym, kurwa, nic śmiesznego! - Skąd miałem wiedzieć? - Szybciej! To my jesteśmy tymi, którzy muszą przeżyć. - Nie mógłbym zabrać swojej żony? I

dzieci? - Zostaniesz tu razem z nimi! Wypadli hurmem na zewnątrz i wbiegli do czekającej na nich cylindrycznej kabiny. Starający się rozpaczliwie dostać do windy C. Porter Lovejoy podstawił nogę Grubasowi i wskoczył do środka, czepiając się jego pleców niczym ogarnięta szałem małpa. Zdejmując z ciemnych włosów jasnoniebieskie, dopasowane idealnie kolorem do oczu gorące lokówki i malując się, jakby zamierzała spędzić wieczór poza domem miała wszelkie powody, żeby chcieć wyglądać jak najlepiej siostra Melissa MacIntosh ponownie zdecydowała, iż podczas lunchu z Johnem Yossarianem spróbuje

zdecydować, czy ma złożyć wizytę położnikowi, który pomoże jej zachować ciążę, czy też ginekologowi, który podejmie kroki, aby ją zakończyć. Nie miała pojęcia o dziejących się na zewnątrz strasznych rzeczach. Rozumiała jego niechęć do tak szybkiego ponownego ożenku i rozumiejąc ją, poczęstowała się kolejną czekoladką z leżącej pod ręką jednofuntowej bombonierki. Bombonierkę ofiarował jej w prezencie Belg, w dniu, kiedy po trwającej dwa lata kuracji opuścił o własnych siłach szpital. Melissa cieszyła się, że Belgowie lecą z powrotem do Europy, miała bowiem skłonność do wczuwania się w losy innych, a nie chciała, żeby coś ją rozpraszało, kiedy

będzie rozstrzygać własne problemy. Yossarian potrafił podać jej nader rozsądne argumenty przemawiające zdecydowanie przeciwko jego ponownemu ojcostwu. Nie robiły na niej najmniejszego wrażenia. Yossarian brał nad nią górę w każdej kłótni i dlatego uważała go w głębi serca za bardziej chytrego. Nie ukrywała przed samą sobą i przed swoją współlokatorką Angelą, że nie zawsze potrafi racjonalnie rozumować i nie jest zbyt dobra w wybieganiu myślą naprzód. Nie uważała tego jednak wcale za słabość. Miała coś, czego brakowało Yossarianowi: pewność siebie, wiarę, że dla takich jak

ona dobrych ludzi wszystko musi się ostatecznie skończyć dobrze. Od czasu wylewu Petera nawet Angela, zmęczona pornografią i pracą, przybierająca na wadze i bezustannie martwiąca się o AIDS, przebąkiwała coraz częściej o powrocie do Australii, gdzie wciąż miała przyjaciół, rodzinę i przebywającą w domu starców ukochaną ciotkę, którą miała nadzieję zacząć odwiedzać. Zaczęła interesować się kondomami i niewykluczone było, że wkrótce zniechęci się do seksu i wyjdzie za mąż. Yossarian podkreślał bez przerwy dzielącą ich różnicę lat i nie dalej jak przed dwoma wieczorami o mało nie udało mu się znowu jej przekabacić - stanęła jednak

twardo okoniem. - Po prostu niczego takiego się nie boję oświadczyła mu niewzruszenie, ze sztywno wyprostowanym kręgosłupem. - Jeśli będziemy musieli, poradzimy sobie i bez ciebie. - Och, nie - poprawił ją prawie złośliwie. - Spróbuj sobie wyobrazić, że to ty umrzesz pierwsza! Stanowczo odmówiła dalszej rozmowy na ten temat. Obraz jej małej córeczki, pozostającej wyłącznie pod opieką siedemdziesięcioletniego ojca, był zbyt bulwersujący, by chciała się nad tym dłużej zastanawiać. Wiedziała, że ma rację. Nie miała wątpliwości, że otrzyma od

Yossariana odpowiednią pomoc finansową, nawet jeśli mu się sprzeciwi i przestaną się spotykać. Wiedziała w głębi serca, że w tej sprawie może na nim polegać. Widziała, że nie jest w niej tak nieprzytomnie zakochany jak wcześniej. Nie droczył się z nią już, planując wspólne wyprawy do sklepów z bielizną, i jak na razie nie zabrał jej do Paryża, Florencji albo Monachium, żeby jakąś kupić. Róże wysyłał tylko na urodziny. Ale i ona, co uświadamiała sobie z pewnego rodzaju skruchą, była już mniej zadurzona i co jakiś czas musiała przypominać sobie w duchu, że powinna zachowywać się bardziej namiętnie, jeśli chce dojść do szczytów zmysłowej rozkoszy, które zdarzały im się na początku. Za-

pytana przez Angelę przyznała, że Yossarian nie jest już dłużej zazdrosny i nie zdradza zainteresowania jej seksualną przeszłością. Rzadko kiedy chciało mu się zabrać ją do kina. Wspomniał już raz bez większego gniewu, wyłącznie z lekkim niezadowoleniem, że nie zdarzyło mu się spotkać kobiety, która podczas całego ich związku chciałaby uprawiać seks równie często jak on. Melissa sięgała wstecz pamięcią, żeby ustalić, czy to samo działo się w przypadku innych mężczyzn, z którymi się przyjaźniła. Ale on też nie przykładał się teraz tak bardzo, żeby ją zaspokoić, i nie przejmował się zbytnio, gdy mu się to nie udało. Nie uważała jednak, żeby cokolwiek z

tego miało jakieś znaczenie. Melissa MacIntosh wiedziała, że ma rację, i nie sądziła, żeby było coś złego w tym, czego pragnęła. Była kobietą kierującą się „głosem serca”, jak określała swoje dogmatyczne przeczucia, i czuła teraz, że jeśli będzie cierpliwa, jeśli będzie po prostu obstawała twardo przy swoim i pozostanie tolerancyjnie niezmienna, jak zwykle osiągnie w końcu wszystko, czego pragnie. W kwestii dziecka miała bardzo silne argumenty. Miała też jeden słaby, który był właściwie wystarczający: chciała je urodzić. Myśl, że Yossarian nie pojawi się w ogóle w restauracji, żeby się z nią spierać, przyszła jej do głowy dopiero wtedy, kie-

dy sprawdzała przed wyjściem swoje małe mieszkanko. Wzdrygnęła się ze strachu, nie chcąc się nawet zastanawiać, co mogłaby oznaczać z jego strony taka dezercja. Żeby lepiej się prezentować, włożyła wysokie szpilki i stukając zalotnie obcasami wyszła szybko z domu. Na ulicy, niedaleko rogu, do którego zmierzała, żeby złapać taksówkę, zobaczyła zgodnie z oczekiwaniem ciężarówki z Consolidated Edison Company i ludzi, którzy zrywali asfalt, żeby dokonać jakichś napraw albo modernizacji. Ci ludzie z zakładu energetycznego byli tutaj zawsze, prawie od początku świata, pomyślała przechodząc obok nich i stukając ob-

casami. Zastanawiając się nad szczegółami czekającej ją konfrontacji, nie zauważyła prawie, że niebo było ciemniejsze niż normalnie o tej porze dnia. Wypisany w końcu po tak długim czasie ze szpitala belgijski pacjent leciał z powrotem do Brukseli, żeby objąć swe wysokie stanowisko we Wspólnocie Europejskiej. W rozmowie określał siebie żartobliwie mianem „chorego człowieka Europy”. Dobrego zdrowia i pogodny z natury, był teraz lżejszy i o wiele słabszy, uboższy o jedną strunę głosową, płuco i nerkę. Nie wolno mu było pić wysokoprocentowego alkoholu, w związku z czym podczas trwającej dwa tygodnie rekonwale-

scencji po wyjściu ze szpitala ograniczał się do wina i piwa. Przez mały jak kropka, okrągły otwór pozostawionej na stałe w szyi plastikowej protezy do ssania i intubacji, przez którą, jeśli chciał się powygłupiać, mógł mówić, wdychał teraz papierosowy dym i z zadowoleniem rzęził. Nie wolno mu było palić, ale uznał, że robiąc to w ten sposób nie narusza zakazu. Jego figlarna wesoła żona, szczęśliwa, że ma go z powrotem, paliła również za niego. Zaciągała się z wprawą swoim własnym papierosem i wydymając zalotnie usta wpuszczała wąskimi strugami dym prosto w dziurkę, w której tkwił zaopatrzony w zatyczkę plastikowy cylinder. Potem, jeśli mieli ochotę, tulili się, cało-

wali, pieścili i próbowali kochać. Udawało im się to częściej, niż jeszcze niedawno którekolwiek mogło się spodziewać. Belg starał się kryć otwór w szyi przed innymi, nosząc koszule z wysokim kołnierzykiem i zawiązując krawat na gruby węzeł, a także za pomocą fularu, apaszki albo kolorowej chustki. Odkrył w sobie nagłe upodobanie do wzorów w kropki. Wyłącznie ze swoją żoną chory człowiek Europy podzielił się jeszcze jednym sekretem: niezbitą wiarą, że ani on, ani jego koledzy i w ogóle jakiekolwiek organizacje ekspertów nie są w stanie przyczynić się w trwały sposób do zmiany ekonomicznego bytu jego kontynentu i całego zachodniego świata. Istoty ludzkie miały bardzo niewielki wpływ na

to, co im się przydarzało. Historia podążała swym autonomicznym torem niezależnie od ludzi, którzy ją tworzyli. Przed opuszczeniem szpitala oboje urządzili w jego pokoju niewielką fetę, podczas której ofiarowali każdej z pielęgniarek i innym członkom personelu butelkę szampana, jednofuntową bombonierkę czekoladek Fanny Farmer i karton papierosów. Chcieli dać również każdemu studolarowy banknot, ale dyrekcja patrzyła niechętnym okiem na prezenty pieniężne. W samolotach belgijski pacjent i jego żona rezerwowali na ogół miejsca w pierwszej klasie, chętnie jednak spędzali część podróży w węższych fotelach w kla-

sie turystycznej, żeby nacieszyć się bliskością swych ciał i intymnością, która pozwalała im przyciskać się nieskromnie do siebie udami i ramionami, kiedy palili, oraz pieścić wzajemnie pod osłoną koców swoje genitalia, nierzadko aż do osiągnięcia orgazmu. Kiedy zaczął się alarm, o którym nic nie wiedzieli, lecieli akurat nad Atlantykiem, siedząc wygodnie w swoich fotelach pierwszej klasy i oglądając komedię. Nagle zgasł ekran, rozjarzyły się jaskrawym blaskiem wewnętrzne lampy i podniesiono zasłony okien. Oboje nie przejęli się zbytnio przecinającymi niebo licznymi białymi smugami pozostawianymi przez niewidoczne obiekty poruszające się szyb-

ciej od nich, wyżej i niżej. Lecąc na wschód, w mrok nocy, nie zdziwili się tym, że pociemniało niebo. Wiszące za nimi słońce zrobiło się szare jak ołów. Po awarii projektora najwyraźniej zawiódł również wewnętrzny system łączności. W słuchawkach nie było słychać muzyki. Kiedy stewardesa stanęła z mikrofonem z przodu kabiny, aby to wyjaśnić, głośniki milczały jak zaklęte. Ponaglani żartobliwie przez udających irytację pasażerów inni członkowie personelu pochylili się, żeby udzielić informacji, ale z ich ust nie wydobywał się żaden dźwięk. Dennis Teemer nie usłyszał alarmu, a kardynał, choć napomknięto mu kiedyś o różnych planach na wypadek katastrofy,

nie wiedział, co on oznacza. Wielu zostało wezwanych, ale zabrakło wśród nich tego człowieka nauki i pasterza zbłąkanych duszyczek. Ponieważ nie sposób było uchronić ludności przed atakiem, nie przewidziano dla niej żadnych publicznych schronów. Za nierozważne uznano też udzielanie wszelkich ostrzeżeń, jako że spowodowałyby one jedynie wybuch paniki i rozpaczy, który w przypadku niedojścia do skutku spodziewanego kontrataku nuklearnego mógł się okazać całkowicie nieuzasadniony. Kiedy zaczął się alarm, wezwano, zebrano i zwieziono na dół tylko nielicznych uprzywilejowanych szczęśliwców, którzy zostali wybrani już wcześniej. Byli to lu-

dzie obdarzeni wyjątkowymi zdolnościami, niezbędni dla kultywowania pod ziemią odpowiedniego stylu życia. Odnalazły ich i skierowały w pośpiechu do zamaskowanych i odpornych na działanie wysokich temperatur wind specjalne ekipy oddanych policjantów i policjantek ASTPW, którzy pracowali bez wytchnienia i zastanowienia aż do ostatniej chwili, kiedy okazało się, że oni też zostali spisani na straty. - Mówi Harold Strangelove. Ucieszycie się zapewne słysząc, że mnie i moim czołowym partnerom udało się bezpiecznie zjechać na dół i będziemy mogli w dalszym ciągu oferować wam nasze najlepsze kontakty i porady, a także najwyższej ja-

kości bombastyczność - rozległ się bardzo wyraźny głos w głośnikach. - Prezydenta zostawiliśmy na górze i obecnie to ja sprawuję kierownictwo, wiem bowiem więcej niż ktokolwiek inny. Wystrzeliliśmy nasze rakiety i zaręczam, że osiągniemy nasze cele, kiedy tylko uda nam się ustalić, jakie mieliśmy cele, gdy je wystrzeliliśmy. Nie wiemy jeszcze, czy któryś z zaatakowanych przez nas krajów podejmie kroki odwetowe. W celu ograniczenia ich zdolności bojowych rzuciliśmy do walki wszystkie nasze bombowce. Wkrótce przerwiemy ciszę radiową i będziecie mogli sami posłuchać. Tymczasem mogę was zapewnić, że niczego nie przeoczyliśmy. Mamy tutaj przestrzeń do życia, która rozciąga

się w dół aż na głębokość czterdziestu dwu mil i nasza społeczność będzie funkcjonować gładko i demokratycznie, dopóki wszyscy będą robili dokładnie to, co każę. Jesteśmy bezpieczni pod względem militarnym. Mamy tu personel, który pomoże nam przetrwać atak nuklearny, jeśli takowy nastąpi. Mamy przywódców politycznych, zawodowych biurokratów, lekarzy, intelektualistów, inżynierów i techników. Czego moglibyśmy chcieć więcej? Wejścia do wszystkich naszych kryjówek zapieczętowywane są obecnie przez specjalne oddziały ASTPW. Każdemu, kto miał dość szczęścia, żeby się tu znaleźć, i kto nie jest teraz zadowolony i chce nas opuścić, wolno to będzie

zrobić. To wolny kraj. Nikomu jednak nie wolno będzie tutaj bez upoważnienia wrócić i nie wpuścimy nikogo, kto ocalał, chyba że zdecyduję inaczej. Jesteśmy zaopatrzeni we wszystko, czego potrzebuje działający w dobrej wierze rozsądny człowiek, i możemy przebywać tutaj przez nie dający się przewidzieć okres, tak długo, jak wszyscy będziecie robić to, co każę. Mamy tu także różnorakie możliwości spędzania wolnego czasu. Pomyśleliśmy o wszystkim. Oddaję teraz głos nowemu szefowi mojego Połączonego Kolegium Szefów Sztabów, który przedstawi wam najnowszy raport na temat naszej sytuacji militarnej. - Rodacy! Amerykanie! - przemówił ge-

nerał Bernard Bingam. - Szczerze mówiąc, wiem tyle samo co wy o przyczynach, dla których wybuchła ta wojna. Wiemy jednak, że były to przyczyny uzasadnione, nasza sprawa jest słuszna i prowadzone przez nas działania wojenne zakończą się całkowitym sukcesem podobnie jak wszystkie inne, które prowadziliśmy w przeszłości. Nasze jednostki antyrakietowe postawione są obecnie w stan pogotowia i osiągają zapewne nieprawdopodobne sukcesy w zwalczaniu nieprzyjacielskich pocisków, które spadają być może na nasze terytorium w ramach kroków odwetowych. Naszą najsilniejszą bronią są na tym etapie ciężkie bombowce. Setki z nich gotowe

są do zadania pierwszego uderzenia i mamy zamiar je zadać, wyłącznie w celach zapobiegawczych. Obecnie będziecie mogli wysłuchać rozmowy, jaką przeprowadzę z głównodowodzącym operacji powietrznych. Zaczynamy. Halo, halo. Mówi Bingam, Bingam, Bigman Bernie Bingam, z podziemnego punktu dowodzenia w magazynach Ben & Jerry w Waszyngtonie. Oddaję panu głos, komendancie, proszę niech pan mówi. - Haagen Dazs. - Dziękuję, komendancie Whitehead. Gdzie pan się znajduje? - Na wysokości pięćdziesięciu dwu tysięcy stóp, w naszym ruchomym punkcie dowodzenia, dokładnie nad geograficz-

nym środkiem kraju. - Znakomicie. Proszę przekazać swoim jednostkom, żeby kontynuowały działania. Najważniejszy jest teraz czynnik czasu. Potem zmieńcie swoje położenie. - Zmieniamy bez przerwy położenie, nawet w chwili, kiedy to mówię. - Nie jest już więc dłużej dokładne? - Nie było dokładne nawet wtedy, kiedy je podawałem. - Znakomicie. Meldujcie o wszystkich zauważonych nieprzyjacielskich rakietach albo samolotach. Kiedy wrócicie, o wszystkim was poinformujemy. - Tak jest, generale. Dokąd mamy wrócić? - Hmm... Może zabraknąć miejsca. Chy-

ba o tym nie pomyśleliśmy. Równie dobrze możecie wylądować na terytoriach, które zniszczyliście. Postępujcie dalej zgodnie z planem. - Absolutnie, generale Bingam? - Bezwzględnie, komendancie Whitehead. - Haagen Dazs. - Ben & Jerry. Doktorze Strangelove? - To było wspaniałe. - Absolutnie, doktorze Strangelove? - Bezwzględnie, generale Bingam. Niczego nie przeoczyliśmy. Muszę was jednak przeprosić, ponieważ jest jedna mała rzecz, o której zapomnieliśmy - podjął skromnym i zarazem wesołym tonem doktor Strangelove, umyślnie przeciągając

zgłoski. - Zapomnieliśmy zabrać na dół kobiety. No tak... widzę już, jak wszyscy męscy szowiniści łapią się za głowy i jęczą z udawanej rozpaczy. Pomyślcie jednak o sporach i kłótniach, jakich by były zarzewiem. Nie należy to co prawda do moich kompetencji, ale nasz naczelny lekarz przypomina, że abstynencja stanowiła zawsze doskonały substytut płci pięknej. Surogatami kobiety mogą być również masturbacja, seks oralny i sodomia. Polecamy kondomy, których duże zapasy znajdziecie w waszych aptekach i supermarketach. W celu przedłużenia gatunku możemy po pewnym czasie wpuścić kilka kobiet, oczywiście jeżeli jakieś ocaleją. Co się tyczy kleru, są wśród nas, jak się zdaje, du-

chowni reprezentujący wszystkie główne wyznania. Do czasu ich zlokalizowania mamy do dyspozycji pewnego bezwyznaniowca, który gotów jest zaspokajać duchowe potrzeby ludzi wszystkich wyznań. Co się tyczy wyniku wojny, błagam was, porzućcie wszelkie obawy. Nie przeoczyliśmy niczego. Po zadaniu pierwszego uderzenia rzucimy do walki nasze tajne defensywno-ofensywne samoloty drugiego uderzenia. Zniszczą one wszelką broń, która pozostała po pierwszym i mogłaby być użyta przeciwko nam. Jedyną rzeczą, której musicie się obawiać, jest sam strach. Jesteśmy prawie absolutnie pewni, że nic nam nie grozi dzięki naszym nowo-starym wersjom nowo-starego bombowca stealth,

czyli moim własnym bombowcom Strangelove'a i Szzzzz! Minderbindera. Nie będzie żadnych gazet. Ponieważ wszystkie informacje pochodzić będą z oficjalnych źródeł, nie będzie powodu, aby im wierzyć, i postaramy się ograniczyć je do minimum. Haagen Dazs. - Szzzzz!? - Yossarian oniemiał ze zdumienia. - Powiedziałem ci, że one latają. - Co teraz będzie, Gaffney? - Jestem odcięty od źródeł informacji. Zjazd na głębokość siedmiu mil z szybkością stu mil na godzinę zajął im prawie pięć minut. Przebycie pozostałego odcinka aż do poziomu czterdziestu dwóch mil powinno potrwać około dwudziestu dwóch

minut i obaj zgodzili się, że przesiądą się na chwilę na ruchome schody. - Nie potrafisz zgadnąć, czym się to wszystko skończy? Tym razem Gaffney znał odpowiedź. - Fizycy twierdzą, że tym, od czego się wszystko zaczęło. O tym właśnie będzie opowiadać powieść, którą być może kiedyś napiszę. Zaczyna się po tych dwóch wersjach stworzenia Adama i Ewy. Wiesz oczywiście, że są dwie. - Wiem - odparł Yossarian. - Zdziwiłbyś się, ilu ludzi nie ma o tym pojęcia. Moja historia zaczyna się pod koniec szóstego dnia stworzenia. - I dokąd zmierza? - Do tyłu - zapiał radośnie Gaffney,

zdradzając mu zamysł swojej powieści, tak jakby odniosła już triumf. - Biegnie do tyłu, od szóstego do pierwszego dnia, jak puszczony w odwrotnym kierunku film. Na początku szóstego, czyli mojego pierwszego dnia, Bóg zamienia Ewę z powrotem w żebro i umieszcza je w klatce piersiowej Adama, odwracając kolejność tego, o czym czytamy w wersji drugiej, bądź też anuluje po prostu stworzenie Adama i Ewy na swój obraz i podobieństwo, odwracając kolejność tego, o czym czytamy w wersji pierwszej. Po prostu ich znika, razem z bydłem, wszelkimi płazami ziemnymi i dzikimi zwierzętami, które powołał do życia dnia szóstego. Mojego drugiego, a Jego piątego dnia

kasuje wszelkie ryby i ptactwo skrzydlate. Potem znikają Słońce i Księżyc razem z innymi światłami na sklepieniu niebios, następnie zaś drzewa owocowe i zieleń, stworzone w dniu trzecim. Później schodzą się ponownie wody i znika suchy ląd nazwany Ziemią. Bóg usuwa sklepienie, które powstało pośród wód i które nazwał Niebem. Mojego szóstego, a Jego pierwszego dnia znika także światłość. Nic już nie odróżnia dnia od nocy i ziemia staje się ponownie pustkowiem i chaosem. Wracamy do początku, do chwili, zanim cokolwiek powstało. A potem sięgam do Nowego Testamentu i wykonuję bardzo sprytny przekręt. Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga, a Bogiem było

Słowo, pamiętasz? Teraz oczywiście usuwamy Słowo, a bez Słowa nie ma Boga. Co o tym myślisz? - Na pewno spodoba się dzieciom stwierdził zgryźliwie Yossarian. - Czy uda się z tego zrobić dobry film? Bo jeśli nakręcimy część drugą, cała historia zacznie się za dwa albo trzy miliardy lat na nowo i wszystko odtworzone zostanie w ten sam sposób, z dokładnością do najmniejszego szczegółu. - Ja nie mogę tyle czekać, Gaffney. Mam na górze przyjaciółkę w ciąży, która jeśli jej na to pozwolę, urodzi wkrótce dziecko. Przejdźmy się jeszcze parę mil. Nie ufam tej windzie. Idąc ruchomymi schodami, Yossarian

spojrzał w dół i na chwilę zaniemówił ze zdumienia. Zapomniał włożyć okulary. Ale nawet kiedy to zrobił, nie mógł uwierzyć własnym oczom widząc, kto się do nich zbliża. Słysząc alarm generał Leslie R. Groves, który zmarł na atak serca w 1970 roku, postanowił ratować własną skórę i uciekać w głąb ziemi, ku jej ciekłemu jądru, gdzie, o czym wiedział, było gorąco jak w Hadesie, ale nie tak gorąco jak w miejscu eksplozji bomby wodorowej i nie tak gorąco, jak mogło się zrobić w pobliżu kapelana, gdyby ten nadal ewoluował, zmieniając się w nuklearną mieszankę trytu i deuterku litu i osiągając w końcu masę krytyczną. - Nie bijcie go! Nie szarpcie! Nie doty-

kajcie! - wydał ostatnie rozkazy, wypełniając w ten sposób obowiązek wobec kraju i wyświadczając ostatnią grzeczność kapelanowi, który nie chciał się z nim razem salwować ucieczką. - Nie pozwólcie mu się przegrzać! Może wybuchnąć! Widząc, że generał dał drapaka, wszyscy jego naukowcy, technicy, inżynierowie i kelnerzy uciekli także i jeśli nie liczyć stojących w bojowych pozycjach przy wszystkich wyjściach uzbrojonych mężczyzn, kapelan pozostał sam jak palec. Kiedy pociąg nagle zahamował, kapelan zobaczył, że lśniąca ślizgawka w Rockefeller Center zapada się i znika z ekranu, a otaczające ją wieżowce zaczynają się

bujać, a potem zatrzymują wszystkie w nienaturalnie krzywej pozycji. Jakiś czas wcześniej widział tam Yossariana, przechodzącego ulicę razem z młodym człowiekiem, który mógł być jego synem, a niedaleko za nimi długą perłowoszarą limuzynę, której opony wydawały się pozostawiać na asfalcie krwawe ślady, i ponurego kanciastego mężczyznę z laską piechura i zielonym plecakiem, który przyglądał się im obu z diabelskim błyskiem w oku. Nie zobaczył już po raz drugi Yossariana przy Metropolitan Museum of Art, mimo że często go tam wypatrywał. Nie przyszło mu do głowy, żeby poszukać go w okolicach dworca autobusowego, któremu przyglądał się czasem z nostalgią, tu

bowiem wysiadł, gdy po raz pierwszy przyjechał do Nowego Jorku. Podróże powrotne do Kenoshy zrobiły się teraz bolesne. Trzy razy w tygodniu oglądał swoją żonę, która wychodziła powoli wieczorem z domu, żeby odwiedzić mieszkającą po drugiej stronie ulicy wdowę i pojechać z nią samochodem do kościoła prezbiteriańskiego na kolejną partyjkę brydża w gronie osób, przeżywających podobnie jak ona stratę współmałżonka. Patrzył na nią ze smutkiem, ponieważ nie uczestniczył już dłużej w jej życiu. Kiedy pociąg zatrzymał się i z ekranu zniknęło lodowisko, usłyszał na zewnątrz głośne krzyki i kroki. Domyślił się, że coś jest nie w porządku, i czekał, aż ktoś po-

wie mu, co robić. Po upływie niecałych dziesięciu minut stwierdził, że jest zdany sam na siebie. Generał Groves nie owijał niczego w bawełnę. - Chcę wyjść na zewnątrz - oświadczył kapelan. - Na górze może toczyć się wojna. - Chcę wrócić do domu. - Wścieknij się, Albercie. Czy ty w ogóle wpadłeś kiedyś w złość? - Jestem teraz taki wściekły, że mogę eksplodować. - To ci się udało! A ja zrobię, co mogę, żeby zejść ci z drogi! - zawołał generał, po czym wydał ostatnie rozkazy i zwiał gdzie pieprz rośnie. Kapelan wyszedł ostrożnie z wagonu.

Miał przy sobie trochę pieniędzy od generała, zwrócono mu także numer jego ubezpieczenia społecznego. Wszystko wskazywało na to, że jest ostatnim pasażerem pociągu. Daleko przed sobą zobaczył ruchome schody, które wyglądały jak fabrycznie nowe. Był kompletnie sam, jeśli nie liczyć żołnierzy w czerwonych polowych kurtkach, zielonych spodniach i brązowych wysokich butach, którzy pilnowali z bronią w ręku wszystkich wyjść i jadących w dół ruchomych schodów. Mógł pojechać na górę, wolno mu było odejść. - Może pan mieć kłopoty z powrotem na dół. Stanąwszy na stopniu kapelan zaczął wchodzić na górę, chcąc jak najszybciej

dostać się tam, dokąd zmierzał. Wspinając się, przyspieszał kroku. Kiedy skończyły się schody, skręcił, kierując się strzałką, do cylindrycznej windy z przezroczystymi ścianami, nacisnął najwyższy guzik i pomknął do góry z szybkością, od której zabrakło mu oddechu w płucach i ugięły się pod nim kolana. Przez pionowe ściany widział mijane w błyskawicznym tempie pole golfowe, a potem wesołe miasteczko z diabelską kolejką, diabelskim młynem i pracownikami, których czerwone kurtki miały ten sam odcień co mundury oddziałów specjalnych. Mijał drogi z pojazdami wojskowymi i samochodami pełnymi cywilów. Minął linię kolejową, którą podążał pociąg z rakietami, a potem inną z wago-

nami-chłodniami, na których widniały napisy SER WISCONSIN i LODY BEN & JERRY. Gdy po prawie dwudziestu minutach winda się zatrzymała, znalazł kolejną parę fabrycznie nowych ruchomych schodów. Kiedy i one się skończyły, wsiadł do następnej windy i ponownie nacisnął najwyższy guzik. Potem znowu wchodził po ruchomych schodach. Miał wrażenie, że wspina się całe mile, ale nie czuł zmęczenia. Przez cały czas wpatrywał się w górę i nagle z bolesnym niedowierzaniem zobaczył naprzeciw siebie Yossariana, który zbliżał się do niego szybko, schodząc po drugich, jadących w dół schodach. Wlepili w siebie oczy, wzajemnie się rozpoznając.

- Co ty tutaj robisz? - zawołali obaj. - Ja? A ty co tutaj robisz? - odkrzyknęli jednocześnie, mijając się i odjeżdżając w przeciwnych kierunkach. - Nie wychodź na zewnątrz! - krzyknął Yossarian przez zwinięte w trąbkę dłonie. - Na górze jest niebezpiecznie. Wybuchła wojna. Wracaj na dół! - Pierdol się! - zawołał kapelan, zastanawiając się, skąd u diabła przyszły mu do głowy takie słowa. Spłynąwszy z jego warg natchnęły go duchem wolności, który sam uznał za fanatyczny. Po jakimś czasie wysiadł z ostatniej windy i znalazł się w szerokim tunelu wypełnionym pojazdami i biegnącymi pieszymi. Po drugiej stronie zobaczył stro-

me schody z kutego żelaza, wznoszące się krótkimi kondygnacjami ku spiralnym podestom i zakończone na samej górze platformą przylegającą do dużych metalowych drzwi. Wspinając się na górę nie zwrócił wcale uwagi na rozjuszone psy, które wybuchły szczekliwym jazgotem za jego plecami. Na platformie stał strażnik, na drzwiach widniał napis: WEJŚCIE EWAKUACYJNE WSTĘP WZBRONIONY PODCZAS UŻYTKOWANIA DRZWI MUSZĄ BYĆ ZAMKNIĘTE I ZARYGLOWANE Strażnik nie poruszył się nawet, żeby go zatrzymać. Zamiast tego przekręcił uprzejmie klucz w zamku, podniósł rygiel i

uchylił drzwi. Po drugiej stronie stało dwóch kolejnych wartowników, ale oni również nie wydawali się nim zainteresowani. Kapelan przecisnął się przez metalową szafkę i wszedł do małego pomieszczenia gospodarczego, a stamtąd na wąski korytarzyk pod schodami, które wznosiły się skosem nad jego głową. Zobaczył przed sobą drzwi wychodzące na ulicę i serce skoczyło mu w piersi. Zaczynam widzieć światło, powiedział sobie i wybiegł na zewnątrz, zerkając tylko przelotnie na leżącą w rogu niewielką ludzką kupę. Znajdował się na dworcu autobusowym, na najniższej kondygnacji, z której odchodziły autobusy. Jeden z nich, grzejący właśnie silnik, jechał do Kenoshy w sta-

nie Wisconsin. Kapelan był jednym z trzech pasażerów. Rozsiadłszy się wygodnie w fotelu, wydmuchał nos, odkaszlnął i odetchnął z ulgą. Za każdym razem, kiedy zatrzymają się coś zjeść, będzie próbował dodzwonić się do żony. Nad peronem odjazdowym zawieszony był potężny strop i kapelana nie dziwiło wcale, że światło jest przyćmione. Kiedy jednak wyjechali z tunelu i znaleźli się na autostradzie, niebo wcale nie pojaśniało. Niezbyt zaciekawiony wyjrzał przez szybę i zobaczył, że samo słońce jest szare jak popiół, a jego pociemniałe brzegi otacza czarny pierścień. W pochmurne dni w Wisconsin zdarzyło mu się oglądać już kiedyś takie zjawisko. Nie za-

uważył, że tym razem na niebie nie było wcale chmur. Kolegium redakcyjne „New York Timesa”, zwoływane codziennie dla ostatecznego ustalenia kształtu pierwszej strony gazety, postanowiło zapowiedzieć nie zapowiedziane wcześniej zaćmienie Słońca. Wiadomość tę powtórzyły telewizyjne wiadomości. Frances Beach, która poświęcała teraz swój czas prawie wyłącznie opiece nad sparaliżowanym mężem, dawno przestała zwracać uwagę na to, co „New York Times” albo jakakolwiek inna gazeta donosiła o czymkolwiek poza modą. W ostatnich latach uprzytomniła sobie bez większego zdumienia, że ponownie głęboko kocha

się w Yossarianie. Podnosząc wzrok znad książki, nasuwając na czoło okulary do czytania i uśmiechając się ze smutkiem uświadomiła sobie dobrodusznie, że w ich związku zawsze brakowało konfliktów i dramatów. Żadne z nich nigdy nie potrzebowało tak naprawdę drugiego. Najbardziej psuło ich stosunki to, że nigdy nic się między nimi nie psuło. Claire Rabinowitz nastawiona była zdecydowanie wrogo do wszystkich współpasażerów samolotu El Alu lecącego do Izraela, gdzie miała zamiar obejrzeć letni dom niedaleko Tel Awiwu, na który wpłaciła zaliczkę, rezerwując sobie prawo zakupu. Już na lotnisku, w klubie dla pierwszej

klasy i w normalnej poczekalni, do której zajrzała wyłącznie z agresywnej ciekawości, nie nawiązała kontaktu wzrokowego z ani jedną osobą. Na pokładzie całego samolotu nie było ani jednego mężczyzny w dowolnym wieku, z rodziną lub bez, który mógłby sprostać temu, co określała z dumą jako swoje wymagania. Ani jeden nie umywał się do jej Lewisa. Sammy Singer, przebywający teraz w Kalifornii albo lecący na Hawaje lub do Australii, przewidział, że tak się właśnie stanie, a ona uznała jego ostrzeżenie za komplement. Mówiąc o mężu z kimkolwiek, z dziećmi albo z Sammym, nigdy nie określała go mianem „mojego”, ale kiedy o nim myślała, wciąż był „jej Lewisem”. Powoli i niechęt-

nie uświadamiała sobie, że nigdy już nie uda jej się odtworzyć tego, co minęło. Wydawało jej się oczywiste, że wszyscy pasażerowie są również Żydami, nawet ci, którzy wyglądali na Amerykanów i agnostyków. Kiedy przecinali o zmierzchu Morze Śródziemne, nic nie zapowiadało zbliżającej się katastrofy. Podano skrótową wiadomość o tankowcu, który zderzył się gdzieś na dole z frachtowcem. Claire była w ponurym nastroju i nie dbała o to, że odbija się to na jej twarzy. Pucharu goryczy dopełniał fakt, że wbrew żywionym wcześniej nadziejom nie czuła już wcale, że lecąc do Izraela wraca do domu. Krótko po wszczęciu alarmu pan Geor-

ge C. Tilyou poczuł, jak trzęsie się w posadach jego świat. W karuzeli Eldorado wysiadło zasilanie i zatrzymała się elegancka obrotowa platforma, którą podróżował cesarz. Zobaczył również, że zniknęli gdzieś, jakby ich odwołano, dwaj piloci z drugiej wojny światowej. Jego znajomy z Coney Island, pan Rabinowitz, przyglądał się z pewnej odległości mechanizmowi, jakby zastanawiał się, na czym polega awaria i czy zdołałby ją usunąć. Pan Tilyou wycofał się zachmurzony do swego biura. Wieszając z powrotem na kołku kapelusz otrzepał go rękawem z kurzu. Czuł, jak słabnie jego gniew. Wracała depresja. Spotkanie z wyższymi władzami - z Lucyferem, a być może nawet z samym Sza-

tanem - którego zażądał, by wyjaśnić dziwne zachowanie swego domu, zostało ponownie odłożone na później. Nie ulegało już dłużej kwestii, że dom się stopniowo zapada i pan Tilyou nie ma na to żadnego wpływu. Dokładne pomiary wykazały, że ktoś uprawia krecią robotę. Kiedy pan Tilyou wyglądał teraz przez okno, siedząc za swym biurkiem z zasuwanym blatem, cały budynek osunął się nagle na jego oczach. Zanim zdążył zrozumieć, co się dzieje, zniknął cały parter. Dwupiętrowy jeszcze przed chwilą dom zmienił się w jednopiętrowy. Z góry zaczęły się sypać tumany gęstego pyłu, a potem poleciały wielkie kawały ziemi, głazy i kamienie. W dół opadało coś nowego, coś, czego wcale

nie zaplanował. Widział iskrzące się zerwane kable. Widział połączone ze sobą arkusze blachy. Widział rury. Zobaczył spód jakiejś konstrukcji, opleciony gęstym labiryntem rur chłodniczych i pokryty krystalicznym płaszczem topniejącego lodu. Poczuł, jak znika gdzieś jego depresja. Zobaczył ubranego w czerwoną kurtkę Japończyka na łyżwach, który złapał się skraju lodowej tafli, żeby ratować życie. To była ślizgawka z Rockefeller Center! Na ustach pana Tilyou pojawił się uśmiech. Zobaczył bladego jak ściana pana Rockefellera, który zadrżał i rzucił się do ucieczki. Pan Morgan osunął się nagi na kolana, pochylił głowę i zaczął się

z płaczem modlić. Cesarz też nie miał na sobie żadnego ubrania. Pan Tilyou wybuchnął śmiechem. Nic nowego pod słońcem? Oto widział coś nowego, dowiadując się rzeczy, o których mu się nawet nie śniło. Nawet piekło nie trwa wiecznie. Yossarian nie wierzył własnym uszom. Gdzie, u diaska, kapelan nauczył się tak dobrze kląć? Kiedy zjechał na dół, Tappman był już od dawna na górze i zniknął mu z oczu. Gaffney namawiał go, żeby wrócili do windy i dołączyli dzięki temu szybciej do McBride'a i innych. W tej samej chwili w głośnikach odezwał się Strangelove, który jeszcze raz zapewnił, że

nie mają się czego obawiać prócz samego strachu oraz braku krawców. - Jest coś jeszcze, o czym zapomnieliśmy, i niektórzy z nas w dowództwie są jacyś dziwnie rozmamłani. Mamy żelazka, ale nie wiemy, jak ich używać. Mamy różne tkaniny, nici i maszyny do szycia. Potrzebujemy jednak kogoś, kto potrafi szyć. Czy ktoś mnie słyszy? Zgłoście się, jeśli potraficie szyć. - Haagen Dazs. Potrafię prać i prasować. A mój oficer do spraw uzbrojenia jest synem krawca. - Niech pan natychmiast zawraca i zgłasza się do nas. - Tak jest. Jak możemy się do was dostać?

- O tym też zapomnieliśmy! - Jak długo tu zostaniemy, Gaffney? zapytał Yossarian, kiedy zostało im do przejścia jeszcze jakieś dziesięć mil. - Być może leży tutaj przede mną cała moja przyszłość - odparł Gaffney. Skoro jesteśmy już na dole i mamy chwilę czasu, chciałbym ci pokazać pewną działkę. Ma półtora akra i leży nad jeziorem pod stanem Vermont, obok podziemnego pola golfowego i dobrych terenów narciarskich, na terytorium Ben & Jerry. - Teraz? Myślisz, że chcę teraz coś kupować? - Trzeba zawsze patrzeć z wyprzedzeniem, powtarza dobry senor Gaffney. Ta działka leży nad jeziorem, Yo-Yo. W kilka

miesięcy możesz potroić swoje pieniądze. Musisz ją zobaczyć. - Nie będę miał czasu. Umówiłem się na lunch. - Twoja randka może zostać odwołana. - Może będę chciał się na nią stawić. - Jeśli naprawdę wybuchła wojna, diabli wzięli wszystkie plany. - Wesele też? - Kiedy na głowy spadają bomby? Skoro mamy już to wesele na taśmie, wcale go nie potrzebujemy. - Czy bomby spadają teraz na głowy? Gaffney wzruszył ramionami. McBride też tego nie wiedział, o czym przekonali się, zjechawszy na dół długimi ruchomymi schodami z najniższego poziomu, na

którym zatrzymała się winda. Nie wiedział tego także żaden z dwóch kompletnie do siebie niepodobnych agentów wywiadu, którzy nie mieli pojęcia, co ze sobą zrobić. Wątpliwości rozproszył dopiero odzywający się ponownie Strangelove. - Nie, nie zauważono na razie żadnych bomb. Trochę nas to dziwi. Ale ci, którzy są z nami, nie mają się czego obawiać. Tylko jedne siły powietrzne na całym świecie mają bomby, które potrafią przeniknąć tak głęboko, zanim eksplodują, i wszystkie te bomby należą do nas. Nie przeoczyliśmy niczego z wyjątkiem kilku fryzjerów. Czekając na ewentualny kontratak przeciwnika, potrzebujemy pilnie fryzjerów, choćby

jednego. Każdy fryzjer, który mnie słyszy, niech się natychmiast zgłosi. Nie przeoczyliśmy niczego. Wszystkie nasze urządzenia zaczną działać za dwa, góra trzy tygodnie, jeśli będziecie przestrzegać moich instrukcji. Jeśli ktoś z was przewiduje, że będzie miał kłopoty z ich wykonywaniem, niech zastosuje się do poniższej instrukcji i opuści nas już dzisiaj. Kiedy tylko potwierdzimy, że nie ma wśród nas żadnego krawca ani fryzjera, generał Bingam skieruje do akcji wszystkie nasze Szzzzz! i bombowce Strangelove'a, które zadadzą przeciwnikowi drugie uderzenie. - Merde - oświadczył krzywiąc się Raul. Chudy, pomarańczowowłosy, piegowaty Bob wydawał się o wiele mniej zadowolo-

ny niż zazwyczaj. McBride też miał zatroskaną minę. - Jeśli na górze jest rzeczywiście wojna, to wcale nie jestem pewien, czy chcę tutaj zostać. Michael chciał zostać, zgadzając się w tej kwestii z Marlene, i Yossarian wcale go o to nie winił. Po chwili Strangelove oświadczył, że potrzebują również szewca. - Merde - zaklął Raul. - Ten facet jest pełen krowiego merde. - Nie przeoczyliśmy niczego, ale zapomnieliśmy również o tym - kontynuował doktor Strangelove, zanosząc się pretensjonalnym chichotem. Mamy całe magazyny ślicznych, naj-

wyższej jakości butów, ale wcześniej czy później będą potrzebowały jakichś napraw. Oprócz tego nie przeoczyliśmy niczego. Możemy spędzić tutaj całą wieczność, jeśli będziecie robili, co każę. Stali na peronie obok torów wąskotorowej kolejki, które Yossarian z całą pewnością już gdzieś kiedyś widział. Niewielkie rozmiary tunelu wskazywały, że pociąg musi być bardzo mały, nie przekraczał pewnie wielkością miniaturowej diabelskiej kolejki. - Nadjeżdża kolejny - zawołał McBride. - Zobaczmy, kogo wiezie tym razem. Przysunął się bliżej torów, żeby lepiej widzieć, i w tej samej chwili zobaczyli jadący niezbyt szybko pociąg, który zbliżał

się dzwoniąc głośno do stacji. Napędzany był prądem, ale z przodu lokomotywy sterczał dumnie ozdobiony polerowaną mosiężną blachą szkarłatny komin. Za przymocowane sznurem do specjalnej dźwigni serce dzwonu pociągał uśmiechnięty maszynista w średnim wieku, ubrany w czerwony mundur z okrągłą odznaką ASTPW na ramieniu. Mała lokomotywa ciągnęła za sobą kilka otwartych wąskich wagoników, z siedzącymi na dwuosobowych ławkach pasażerami. Yossarian znowu nie wierzył własnym oczom. Rozgorączkowany i podekscytowany McBride pokazywał palcem dwie postaci na pierwszej ławce. - Hej, ja przecież znam tych facetów! Co

to za jedni? - Fiorello H. La Guardia i Franklin Delano Roosevelt - odparł Yossarian, nie wspominając ani słowem o dwóch starszych małżeństwach, które siedziały wraz z jego starszym bratem za plecami prezydenta i burmistrza. W następnym wagoniku rozpoznał Johna F. Kennedy'ego z żoną, a z tyłu byłego gubernatora Teksasu i jego małżonkę, którzy siedzieli z prezydentem w odkrytej limuzynie podczas zamachu. Za tą nieśmiertelną czwórką jechał oszołomiony, zdezorientowany i półprzytomny Noodles Cook, a za jego plecami dwóch rządowych dygnitarzy, których twarze Yossarian zapamiętał z telewizji.

Jeden był gruby, drugi chudy, a w ostatniej ławce trzeciego z trzech wagoników siedzieli obok siebie C. Porter Lovejoy i Milo Minderbinder. Lovejoy mówił coś, licząc na palcach. Obaj byli cali i zdrowi, a Milo w dodatku się uśmiechał. - Przysiągłbym - powiedział Yossarian że Milo został na górze. Usta Gaffneya ułożyły się w słowa: „Nigdy w życiu”. I wtedy właśnie Yossarian zdecydował się iść na randkę z Melissą. Nie chciał zostawać tu na dole wraz ze Strangelove'em i innymi. Gaffney był wstrząśnięty i oświadczył, że chyba odebrało mu rozum. Tego nie było w planie. - No nie, Yo-Yo - powtarzał potrząsając

głową. - Nie możesz wyjść. Teraz to nie ma żadnego sensu. Nie wyjdziesz. - Wychodzę, Gaffney. - Ale niedaleko zajdziesz. Niedługo pożyjesz. - Zobaczymy. Spróbuję. - Będziesz musiał uważać. Na górze jest niebezpiecznie. - Tutaj też. Czy ktoś idzie ze mną? McBride skoczył do przodu i przyłączył się do Yossariana, jakby tylko na to czekał. - Beze mnie nigdy nie uda ci się znaleźć drogi powrotnej - oznajmił. Martwię się o Joan, która została tam sama - dodał, stojąc u boku Yossariana. Gaffney stwierdził, że poczeka, aż dowie się czegoś więcej.

- W tej chwili wiem dosyć, żeby nie ryzykować. Michael także nie chciał ryzykować i Yossarian ponownie nie miał o to do niego żalu. Bob i Raul byli zbyt inteligentni, żeby wystawiać się na niepotrzebne ryzyko. O swoje rodziny równie dobrze mogli się martwić z tego miejsca. Widząc Yossariana odjeżdżającego ruchomymi schodami na spotkanie ze swą ciężarną przyjaciółką, Michael, którego romans ojca przepełniał jednocześnie dumą i zakłopotaniem, miał smutne i melancholijne uczucie, że umiera jeden z nich, a może obaj. A Yossarianowi, który energicznie prze-

skakiwał ruchome schody, żeby jak najszybciej wydostać się na zewnątrz, dodawał sił nagły przypływ optymizmu, bardziej typowego dla Melissy niż dla niego, głębokie i głupie przekonanie, że nie może mu się zdarzyć nic złego, że nic złego nie może się zdarzyć przyzwoitemu człowiekowi. To był nonsens, wiedział o tym; ale wiedział również w głębi serca, że będzie tak samo bezpieczny jak ona, i nie miał żadnych wątpliwości, że wszyscy troje, on, Melissa i ich nie narodzone jeszcze dziecko, ocaleją i będą żyli długo i szczęśliwie - na wieki. - Haagen Dazs. - O co mu chodziło? - zapytał lotnik Kid Sampson, siedzący w tylnej kabinie niewi-

docznego i bezgłośnego pod-naddźwiękowego bombowca szturmowego. - Czy twój ojciec nie był przypadkiem szewcem? - odpowiedział mu pytaniem pilot McWatt. - A może jesteś synem fryzjera? - Nie. Nie potrafię również szyć. - W takim razie musimy lecieć dalej. Czeka nas kolejna misja. - Dokąd mamy lecieć? - Zapomniałem. Ale poprowadzi nas inercja. Zawsze możemy polegać na naszym systemie kierowania inercyjnego. - McWatt? - Sampson? - Jak długo już jesteśmy razem? Dwa, trzy lata?

- Chyba raczej z pięćdziesiąt. Wiesz, czego żałuję, Sampson? Że nigdy dłużej ze sobą nie rozmawialiśmy. - Nie mieliśmy sobie nigdy zbyt dużo do powiedzenia, prawda? - Co leci tam na dole? Rakieta? - Spojrzę na radar. - Niżej, pod prawie prostopadłym kątem, przecinały ich kurs, przypominając cztery nakreślone kredą linie, cztery równoległe błyszczące smugi gazów z silników odrzutowych. - To samolot pasażerski, McWatt. Leci do Australii. - Zastanawiam się, co pomyśleliby pasażerowie, gdyby wiedzieli, że lecimy tu wysoko z kolejną misją... niczym upiorni podniebni jeźdźcy.

- Sampson? - Naprawdę musimy znowu brać w tym udział? - Chyba musimy, nie? - Na pewno? - Tak. - No tak. Chyba musimy. - Niech tam, do diabła. Sam Singer nie miał złudzeń. W przeciwieństwie do Yossariana nie wierzył, że spotka go jeszcze jakiś wielki romans i zakocha się w kimś nowym. Nie mając żadnego wyboru pogodził się z twardą koniecznością samotnego życia i nie dał się stłamsić bezlitosnej nostalgii. Przed wielu laty dyskutował na temat swojej przyszłości ze śmiertelnie chorą Glendą, którą bar-

dziej od niego martwiły czekające go samotne lata. Widywał się z przyjaciółmi, więcej czytał i oglądał wiadomości w telewizji. Miał Nowy Jork. Chodził do teatru i do kina, czasami do opery, prawie zawsze mógł wysłuchać w radiu jakiejś interesującej muzyki poważnej i raz albo dwa razy w tygodniu grał wieczorem w brydża w kręgu znajomych, w większości podobnie jak on zrównoważonych i wesołych. Kiedy słuchał Piątej Symfonii Gustawa Mahlera, nieodmiennie wypełniał go podziw i zdumienie. Miał swoją pracę przy zbieraniu datków na fundusz walki z rakiem. Miał swoich kilka przyjaciółek. Nie pił więcej niż po-

przednio. Nauczył się szybko samemu stołować i przynosił do domu gotowe dania z pobliskich kawiarni i małych restauracji, dania, które zjadał bez większego apetytu, czytając przy tym jakąś książkę, czasopismo albo drugą tego dnia gazetę. Czasami pozwalał sobie na partyjkę bezika z innymi weteranami z Coney Island i wciąż dawał się ogrywać. Wieczorami mógł wypuszczać się na miasto tak często, jak tylko miał ochotę. Przedsięwzięta przez niego podróż dookoła świata była na razie bardzo udana. Zaskakiwało go własne dobre samopoczucie i rozliczne satysfakcje. Dobrze było pobyć trochę znowu poza nowojorskim mieszkaniem. W Atlancie i

Houston, podczas odwiedzin u swoich córek oraz ich mężów i dzieci, osiągnął wreszcie stadium, kiedy ich towarzystwo zaczynało go nużyć, zanim jeszcze oni dali po sobie poznać, że jest odwrotnie. Podeszły wiek ma swoje prawa, oznajmiał zawsze wczesnym wieczorem, usprawiedliwiając się i wracając do siebie. Nie uległ namowom żadnej z córek i w obu miastach zatrzymał się w pobliskich hotelach. W Los Angeles okazało się, że wciąż wiele łączy go z Winklerem i jego żoną. Wszyscy troje zaczynali odczuwać zmęczenie mniej więcej w tym samym momencie. Spotkał się kilka razy ze swoim siostrzeńcem i autentycznie oczarowały go jego nad wyraz inteligentne i piękne dzieci.

Musiał jednak przyznać, że wszystkich tych młodych dorosłych, wśród których się znalazł, dzieli od niego coś więcej niż tylko pokoleniowa przepaść. Cieszył się, że nie zapomniał zabrać ze sobą magnetofonu, kaset i kilku książek o solidnej treści, które wymagały uważnej lektury. Na Hawajach opalał się w ciągu dnia i kończył czytać po raz drugi „Middlemarch” George Eliot. Wiedząc, czego może się spodziewać, był w stanie bardziej docenić walory tej książki. Podczas spędzonych tam dwóch wieczorów spotkał się na kolacji z byłą żoną starego przyjaciela i jej obecnym mężem, a także z samotną teraz panią, z którą pracował kie-

dyś w „Timie” i która była również znajomą Glendy. Gdyby zaprosiła go do domu, żeby spędził z nią noc, z pewnością by nie odmówił. Ale ona najwyraźniej się tego nie domyśliła. Lew albo Yossarian na pewno rozegraliby to lepiej. Nie mógł się już doczekać dwutygodniowego pobytu w Australii u starych przyjaciół z Sydney, poznanych również podczas pracy w „Timie”. Tym razem nie wahał się zatrzymać u nich w domu - razem z Glendą złożyli im już raz wizytę. Gospodarz chodził wspierając się na metalowych kulach i dużo czasu minęło, odkąd odwiedził go po raz ostatni z żoną w Nowym Jorku. Przed ich domem nad zatoką znajdował się basen i Australijczyk prze-

pływał codziennie przed śniadaniem trzydzieści albo sześćdziesiąt długości - Sam nie potrafił sobie przypomnieć dokładnie, ile - a wkrótce potem kolejne trzydzieści albo sześćdziesiąt, żeby utrzymać swój tors w odpowiedniej kondycji i móc nadal poruszać się o kulach i jeździć samochodem ze specjalnymi ręcznymi dźwigniami, używanymi przez niego od czasu, gdy zapadł przed czterdziestu laty na chorobę, w wyniku której został sparaliżowany. Od pasa w górę miał prawdopodobnie nadal krzepkie ciało sztangisty. Australijczycy mieli pięcioro dorosłych dzieci i Sam również nie mógł się doczekać, kiedy je zobaczy. Jeden z synów pracował w branży rolniczej na Tasmanii i za-

mierzali tam na dwa dni polecieć. Drugi prowadził ranczo, a trzeci pracował w laboratorium genetycznym na uniwersytecie w Canberrze. Cała piątka zawarła małżeństwa i żadne się nie rozwiodło. Sam opuścił Hawaje w środku nocy na pokładzie australijskiego samolotu. Do Sydney miał przybyć następnego dnia po śniadaniu. Trochę poczytał, trochę wypił, zjadł coś, zasnął i po pewnym czasie się obudził. Powoli wstawał szary brzask; słońce jakby nie spieszyło się z wzejściem. Niżej widział gęstą zasłonę chmur. Słaba łuna wisiała tuż nad horyzontem i wcale się nie rozjaśniała. Z jednej strony niebo było granatowe i świecił na

nim nisko zawieszony pyzaty żółty księżyc, z drugiej szaroczarne, koloru drzewnego węgla. Wysoko w górze zobaczył przecinające kurs jego samolotu śnieżyste smugi sunącej na wschód z większą szybkością upiornej formacji i doszedł do wniosku, że to jakieś poranne manewry. Wśród załogi doszło do małej konsternacji, kiedy ucichło radio. Ale inne systemy nawigacyjne działały nadal i nie było powodu do niepokoju. Wcześniej otrzymali niejasną wiadomość o tankowcu, który zderzył się gdzieś na dole z frachtowcem. Sam Singer wkrótce puścił sobie z magnetofonu Piątą Symfonię Gustawa Mahlera. Słuchając jej po raz kolejny, odkrywał nowe skarby, którymi mógł się nacieszyć.

Niewypowiedziany w swym uroku, wysublimowany utwór krył w sobie nieskończone sekrety i liczne rozkosze, w zagadkowy i genialny sposób poruszające ludzką duszę. Sam z niecierpliwością czekał, aż umilkną radosne i triumfalne akordy finału, żeby móc puścić kasetę od początku i delektować się ponownie pięknymi muzycznymi frazami, którymi rozkoszował się obecnie. Choć wiedział, że za chwilę zabrzmi, i zawsze się na to szykował, za każdym razem, zgodnie z oczekiwaniami, urzekała go smutna i słodka melodia, przechodząca delikatnie w otwierającą pierwszą część symfonii partię rożków, melodia tak słodko smutna i żydowska. Krótkie adagio,

które następowało potem, było tak piękne, jak tylko może być piękna muzyka obdarzona melodią. Ostatnio odkrył, że woli w muzyce melancholię od heroizmu. Mieszkając teraz samotnie najbardziej obawiał się, że po śmierci będzie się powoli rozkładał w swoim mieszkaniu. Na jego kolanach leżało popularne wydanie ośmiu opowiadań Tomasza Manna i słuchając Mahlera postanowił, że podejmie przerwaną lekturę. Żółty księżyc zmienił kolor na pomarańczowy i wkrótce zrobił się czerwony jak zachodzące słońce. KONIEC Luty 1994

PODZIĘKOWANIA Gdybym nie uznał, że lepiej będzie przedstawić tę powieść bez żadnych wstępów, zadedykowałbym ją mojej żonie, Valerie, i podobnie jak pierwszą książkę, córce Erice i synowi Tedowi. Dedykowałbym ją również małżeństwu Marvinowi i Evelyn Winklerom, a także Marion Berkman i jej zmarłemu mężowi - przyjaciołom z czasów dzieciństwa, którym jestem wdzięczny nie tylko za pomoc, zachętę i współpracę. Michael Korda okazał się znakomitym i wprost stworzonym dla mnie redaktorem: odpowiedzialnym, krytycznym, szczerym i pełnym uznania. Jeden z rozdziałów tej powieści, przez

zabawny przypadek ten, który zatytułowałem „Dante”, przygotowany został i napisany nad jeziorem Como we Włoszech, gdzie przebywałem jako gość Ośrodka Studiów i Konferencji Fundacji Rockefellera w Bellagio. Przyjęto nas tam zaiste wspaniale i oboje, Valerie i ja, dziękujemy wszystkim zainteresowanym za gościnność, stworzenie odpowiednich warunków pracy i możliwość nawiązania serdecznych związków przyjaźni z innymi gośćmi, związków, które wciąż utrzymujemy.