Historyczne Bitwy 083 - Iganie 1831

HISTORYCZNE BITWY TOMASZ STRZEŻEK

IGANIE 1831

Dom Wydawniczy Bellona Warszawa 1999

WSTĘP

W dobie wojny polsko-rosyjskiej 1831 roku miało miejsce wiele starć zbrojnych. W serii wydawniczej Historyczne Bitwy ukazały się lub też ukażą książki poświęcone największym bitwom tej wojny. Praca Wiesława Majewskiego przedstawia bitwę pod Grochowem, która powstrzymała rosyjską zimową ofensywę na Warszawę. Przygotowywana do druku książka Stefana Chojeckiego, omawia bitwę pod Ostrołęką, kończącą okres polskiej inicjatywy w powstaniu. Książka mojego autorstwa poświęcona jest wrześniowej bitwie o Warszawę, która faktycznie zakończyła powstanie. Ta książka natomiast omawia polską ofensywę na szosie brzeskiej. W jej następstwie między innymi strona polska na dwa miesiące przejęła inicjatywę w wojnie. Symbolami tej ofensywy są bitwy pod Wawrem, Dębem Wielkim i przede wszystkim pod Iganiami. Nie były to największe bitwy powstania. Zasługują jednak na uwagę z tego względu, iż zakończyły się sukcesem strony polskiej. Doniosłe też były ich militarne i polityczne następstwa na arenie międzynarodowej. Dotychczas ukazało się niewiele prac dotyczących całości lub poszczególnych etapów polskiej ofensywy na szosie brzeskiej. Zaliczają się do nich artykuły naukowe i prace

4

popularnonaukowe Wacława Tokarza, Czesława Blocha, Zygmunta Jarskiego, Wiesława Majewskiego i Leonarda Ratajczyka. Najważniejsze źródła wykorzystane przy pisaniu książki, to: II tom czterotomowego dzieła Bronisława Pawłowskiego Źródła do dziejów wojny polsko-rosyjskiej 1830 i 1831 roku oraz streszczenie akt sztabowych z 1831 roku, opublikowane w IV tomie Pamiętników Ignacego Prądzyńskiego. Do oryginałów tych ostatnich usiłuję dotrzeć od wielu lat. Niestety, według informacji, którymi dysponuję na dzień dzisiejszy, akta te znajdują się w rękach prywatnego kolekcjonera w Poznaniu. Podobno zamierza on rozbić zwartą kolekcję i sprzedać pojedyncze dokumenty na aukcjach antykwarycznych. Od strony szczegółów technicznych chciałbym zwrócić uwagę na podwójną numerację pułków rosyjskich. Podałem nazwę pułku, a obok, w nawiasie kwadratowym, jego numer porządkowy w armii rosyjskiej, co ułatwi odczytanie map. Zdaję sobie również sprawę z trudności, jakie sprawi Czytelnikowi rozszyfrowanie skrótów nazw oddziałów. Dla ułatwienia podam, że konsekwentnie, zgodnie z zasadami interpunkcji, liczebniki porządkowe opatrywałem kropką, a więc np. 3. ppl to trzeci pułk piechoty liniowej, a 3 ppl to trzy pułki piechoty liniowej. Ponadto umieściłem na końcu książki wykaz wszystkich skrótów.

PIERWSZA ROSYJSKA OFENSYWA NA WARSZAWĘ I JEJ NASTĘPSTWA 5 LUTEGO -11 MARCA 1831 ROKU Dramatyczne wydarzenia rozgrywające się na ulicach Warszawy w nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku zapoczątkowały kolejne powstanie Polaków przeciwko Rosji, zwane powstaniem listopadowym. Wojskowi i cywilni spiskowcy Sprzysiężenia Piotra Wysockiego zdołali, przy wsparciu części garnizonu i mieszkańców, wyprzeć z miasta oddziały rosyjskie i polskie wierne w.ks. Konstantemu, faktycznemu rządcy Królestwa Polskiego z nadania cara. Powstańcy pośrednio doprowadzili do przejęcia władzy przez polityków konserwatywnych, przeciwnych walce z Rosją i opowiadających się za pertraktacjami z Mikołajem I, carem Rosji a zarazem Królem Polski. Domagali się oni nie pełnej niepodległości kraju, ale amnestii dla sprawców powstania, poszanowania konstytucji oraz przyłączenia do Królestwa Polskiego zachodnich guberni Rosji (dawnych ziem litewsko-ruskich Rzeczpospolitej, przejętych w drodze zaborów). Takie stanowisko popierała prawie cała generalicja i wyżsi oficerowie armii polskiej, w tym także cieszący się największym autorytetem wśród cywilów i wojskowych, gen. Józef Chłopicki. Zwolennicy walki o pełną niepodległość, zgrupowani przede wszystkim w Towarzystwie Patriotycznym, lewicowym ugrupowaniu powstania, potępili układy. Chłopicki, chcąc m.in. powstrzymać

6

narastające nastroje antyrosyjskie, ogłosił się dyktatorem. Społeczeństwo poparło to posunięcie uważając, że taka forma władzy była najlepsza w przededniu wojny z Rosją. Chłopicki jednak o wojnie nie myślał. Uważał, że Królestwo Polskie nie było w stanie przeciwstawić się Rosji dysponującej znacznie większymi zasobami ludzkimi i materialnymi. Jako zwolennik rokowań, podejmował wysiłki zmierzające do rozstrzygnięcia konfliktu z Rosją na drodze pokojowej. Jednak gdy przekonał się, że sejm, opinia publiczna, a nawet car nie podzielają jego stanowiska, złożył dyktaturę w połowie stycznia 1831 roku. Wojna stała się dla Polaków koniecznością, gdyż car, widząc w wydarzeniach Nocy Listopadowej dogodny pretekst do zniesienia autonomii Królestwa Polskiego, żądał złożenia broni i całkowitego zdania się na jego łaskę. W odpowiedzi na to żądanie 25 stycznia 1831 roku sejm ogłosił detronizację Mikołaja I i całej dynastii Romanowów. O losie narodu polskiego, o niepodległości Polski miała zadecydować armia. W chwili wybuchu powstania służyło w niej 41,8 tys. żołnierzy. Do rozpoczęcia wojny strona polska powiększyła wojska połowę do 53 tys. ze 144 działami (37,6 tys. żołnierzy piechoty, 15,8 tys. kawalerii w 47 baonach, 97 szwadronach oraz 15 bateriach artylerii) 1 . Z sił tych utworzono cztery dywizje piechoty, dwa korpusy kawalerii i samodzielny korpus gen. Józefa Dwernickiego. Rosja mogła im przeciwstawić znacznie większe siły. Wybuch powstania zastał armię rosyjską w trakcie mobilizacji do interwencji zbrojnej w Europie Zachodniej 2 . Po 29 1 W działaniach polowych wykorzystano tylko w niewielkim stopniu załogi twierdz i znajdujące się w trakcie formowania nowe pułki piechoty i kawalerii (około 40 tys. żołnierzy). 2 Powstanie listopadowe wybuchło na fali rewolucyjnych wystąpień w Europie — we Francji, Niemczech i Niderlandach. Dla cara Rosji Mikołaja I, władcy stojącego na straży legitymizmu, istnienie rewolucyjnych rządów we Francji i Belgii sprzeczne było z jego wyobrażeniami o porządku europejskim ukształtowanym przez Święte Przymierze i postanowienia traktatu wiedeńskiego. Car rozważał, czy nie stłumić ruchów rewolucyjnych przez

7 listopada siły przeznaczone do działań w Belgii Mikołaj I skierował do stłumienia powstania. Rozkazem z 13 grudnia 1830 roku utworzył armię czynną. Jej naczelnym dowódcą został feldmarszałek Iwan Dybicz, szefem sztabu gen. Karl Toll, a kwatermistrzem generalnym gen. Aleksander Neidhardt. Armię tworzyły I Korpus Piechoty [dalej — KP] gen. Piotra Pahlena, VI KP gen. Grigorija Rosena, Korpus Grenadierów [dalej — KGr.] gen. Iwana Szachowskiego, oddział gwardii wielkiego księcia Konstantego, III Korpus Rezerwowy Kawalerii [dalej — KK] gen. Jana Witta i V KK gen. Cypriana Kreutza. 6 lutego armia ta liczyła razem 127,5 tys. żołnierzy z 444 działami, w tym 93 tys. piechoty, 27 tys. kawalerii, 6,8 tys. artylerzystów w 106 baonach i 156 szwadronach. W okresie późniejszym do tych sił miały dołączyć: II KP (34 tys. żołnierzy i 132 działa), Korpus Gwardii (24 tys. żołnierzy i 72 działa), 1. dywizja ułanów (3,1 tys. szabel i 16 dział), a także III KP i IV KK, rozrzucone na kwaterach w guberniach kijowskiej i podolskiej. Łącznie do stłumienia powstania rzucono ponad 175 tys. żołnierzy wspieranych przez 452 działa. Zdaniem Dybicza powstanie trzeba było spacyfikować jak najszybciej, aby Rosja mogła włączyć się do wydarzeń rozgrywających się w Europie Zachodniej. Sam Dybicz należał do frakcji opowiadającej się za interwencją militarną w Belgii. Feldmarszałek, tak jak Toll oraz Neidhardt, był pewny bezkrwawego, błyskotliwego sukcesu w walce ze „zbuntowanym" Królestwem. Spodziewał się, że w lutym lub na początku marca rozbije i zmusi do kapitulacji wojsko polskie oraz opanuje Warszawę, która była pierwszoplanowym celem politycznym i militarnym działań strony rosyjskiej. Dla Rosjan bezpośrednią interwencję militarną. Powstanie w Królestwie Polskim stało się istotnym elementem w przetargach i walce dyplomatycznej o kształt Europy Zachodniej. Pozycja Rosji została w tym czasie osłabiona właśnie za sprawą „buntujących" się Polaków. Jeszcze w lutym i marcu 1831 roku, a więc już w trakcie wojny polsko-rosyjskiej, car i Dybicz myśleli o zbrojnej interwencji w Europie.

8 i cara zdobycie stolicy Królestwa miało być po pierwsze — symbolem zwycięstwa nad Polakami, odwiecznymi wrogami Rosjan, po drugie — ostrzeżeniem dla Europy, że car nie toleruje łamania zasad legitymizmu i w ogóle rewolucyjnych zmian, a po trzecie — znakiem, że Rosja powraca na arenę europejską jako strona, a nie bierny obserwator walki dyplomatycznej o kształt Europy. Car całkowicie nie podzielał optymizmu Dybicza co do szybkiego stłumienia „buntu" Polaków. Był ostrożniejszy. 20 stycznia 1831 roku pisał: „Ja bardzo wątpię, żeby sprawa obeszła się bez armatnich wystrzałów". Dybicz był jednak pewny swego i wszystkim zapowiadał skończenie wojny w 2 tygodnie. Car zresztą także. Mimo pewnych wątpliwości co do ceny, jaką armia rosyjska okupi zwycięstwo, był przekonany o ostatecznym sukcesie. W korespondencji z Dybiczem przedstawiał feldmarszałkowi projekt nowego uregulowania statusu Królestwa wobec Rosji, a także domagał się, na zapas, odebrania Warszawie podarowanych jej dział warneńskich (zdobytych w trakcie wojny rosyjsko-tureckiej 1828-1829 r.) oraz przekształcenia zamku królewskiego w szpital wojskowy. Jak dla Rosjan zdobycie Warszawy miało symbolizować zwycięstwo, tak dla Polaków jej utrata równoznaczna była z klęską narodowego zrywu niepodległościowego. Powstanie umocniło wiodącą pozycję Warszawy w kraju. Stała się ona niezastąpionym zapleczem działań głównej armii polskiej, a także podporą moralną, bez której powstanie nie mogłoby tiwać. W jej murach działała władza wykonawcza (rząd i podległe mu ministerstwa), organizująca i nadzorująca produkcję i dystrybucję środków walki i żywności. W obrębie Warszawy skupiono magazyny z wyposażeniem, umundurowaniem oraz żywnością dl:i wojska. Stolica, wykorzystując swój potencjał przemysłowy, pomnażała stan uzbrojenia i wyposażenia armii. Była jednym z trzech ośrodków skupiających powstańczy przemysł wojenny. Funkcjonowały w niej zakłady produkujące i naprawiające broń palną, białą oraz

9 działa. Warszawa zaspokajała w znacznym stopniu zapotrzebowanie armii na proch i amunicję, umundurowanie, buty, różne elementy wyposażenia. Pełniła też funkcję centralnej bazy szpitalnej wojsk polskich. Znaczenie polityczne i moralne Warszawy wynikało z tego, że była ona „kolebką" polskich ruchów niepodległościowych, które promieniowały na przedrozbiorowe ziemie polskie i ostatecznie doprowadziły do wybuchu powstania. Od tej pory Warszawa tak trwale związała się z powstaniem, że w powszechnym odczuciu Polaków i społeczności międzynarodowej jej zdobycie przez Rosjan było równoznaczne z klęską powstania. Nie tylko względy polityczne, ale i położenie geograficzne czyniło z Warszawy podstawowy cel wszelkich działań militarnych na terenie Królestwa Polskiego. Obszar kraju, z pominięciem województwa augustowskiego, tworzył w przybliżeniu czworobok ograniczony od północy i zachodu zaborem pruskim, a od południa zaborem austriackim. Teren miał charakter nizinny, nie pozbawiony jednak większych przeszkód naturalnych (rzek i kompleksów leśnych) utrudniających prowadzenie operacji wojennych. Najważniejszą przeszkodą była niewątpliwie Wisła, dzieląca Królestwo Polskie na część lewo- i prawobrzeżną. Jej dopływy z kolei dzieliły obydwie części na mniejsze obszary. Na prawym brzegu rozciągały się one między: Wisłą, Narwią, Biebrzą a granicą zaboru pruskiego; Narwią a Bugiem; Bugiem a Wieprzem; Wieprzem a granicą zaboru austriackiego. Układ rzek i lasów, a także centralne położenie Warszawy czyniły z niej naturalny węzeł dróg zbiegających się w jej murach ze wszystkich kierunków. Najdogodniejsze do działań armii były drogi o twardej nawierzchni — umożliwiały one szybkie przemieszczanie wojsk niezależnie od panujących warunków atmosferycznych (szczególnie wiosną i jesienią). Do takich dróg zaliczały się na prawym brzegu Wisły: szosa kowieńska, szosa brzeska, trakt białostocki, stary trakt litewski oraz część traktu łucko-lubelskiego. Szosa kowieńska (na terenie Królestwa jej odcinek

10 liczył około 400 km) łączyła Petersburg z Warszawą przez Kowno-Suwałki-Ostrołękę-Pułtusk. Szosa brzeska (około 190 km) była przedłużeniem traktu biegnącego z Mińska oraz Słonimia i łączyła Brześć Litewski z Warszawą. Trakt białostocki łączył Wilno z Warszawą przez Grodno-Tykocin lub Białystok-Zambrów-Ostrów-Wyszków-Radzymin, przy czym w Ostrowie, na skraju Puszczy Białej, rozdzielał się na trzy odnogi: dwie wiodły na Mazowsze Płockie przez Różan i Pułtusk, a trzecia szła prawym brzegiem Bugu, bezpośrednio do Warszawy, przez Brok-Wyszków-Serock-Zegrze. Stary trakt litewski, idący od Wilna i Grodna, przecinał Narew na południc od Białegostoku i docierał do Warszawy przez Bielsk-Granne-Węgrów-Stanisławów. Trakt łucko-lubelski łączył Włodzimierz Wołyński (na wschodzie — przedłużenie do Kijowa) przez Uściług-Lublin-Puławy z Warszawą (jego prawobrzeżne odgałęzienie wychodziło na trakt brzeski pod Wawrem). W Warszawie skupiały się wszystkie drogi pośrednie między Rosją a Europą, biegnące przez Królestwo Polskie. To oczywiście podnosiło jej znaczenie strategiczne, tym bardziej że znajdowała się tu główna przeprawa przez Wisłę z jedynym stałym mostem na całym jej biegu na terenie Królestwa. Na północ od Warszawy, przy ujściu Bugu do Wisły, usytuowana była twierdza Modlin, a u zbiegu Narwi i Bugu — Serock. Te trzy punkty — Warszawa z jej lewobrzeżną częścią, Pragą, Modlin i Serock — tworzyły tzw. napoleoński trójkąt twierdz, z którego można było kontrolować wszystkie działania militarne toczące się na znacznym obszarze Królestwa Polskiego, a mianowicie: w Płockiem (obszar między Wisłą, zaborem pruskim a Wkrą), między Narwią a Bugiem, Bugiem a Wieprzem oraz między Bzurą a Pilicą. Warszawa, jako węzeł dróg, odgrywała w tym trójkącie rolę szczególną. Układ lasów i rzek w promieniu kilkudziesięciu kilometrów od Warszawy utrudniał ewentualnemu przeciwnikowi podejście pod jej mury i, oczywiście, ułatwiał jej obronę na dalekim przedpolu. Na prawym brzegu taką wysuniętą zaporę obronną

11 tworzył kompleks lasów między Wisłą, Bugiem a linią wytyczoną przez rzekę Liwiec i miejscowości Pniewnik-Kałuszyn-Żelechów. Na północ od Bugu przedłużeniem tego kompleksu była Puszcza Biała w widłach Narwi i Bugu. Ten rozległy obszar przecinały małe, ale liczne rzeczki, płynące bagnistymi dolinami. Warszawa już przed powstaniem listopadowym zajmowała ważną pozycję w rosyjskich planach wojennych. Na jej znaczenie zwracał uwagę Ignacy Prądzyński. W memoriale przygotowanym dla władz rosyjskich w 1828 roku, w którym przedstawił m.in. różne warianty wojny Rosji z Austrią i Prusami, nazwał Warszawę „strategicznym kluczem Królestwa". Uzasadniał to w sposób następujący: „Nie będziemy zatrzymywać się nad jej [tj. Warszawy — T. S.] znaczeniem politycznym, trudnym wprost do określenia. Ale z samego tylko wojskowego punktu widzenia doniosłość Warszawy jest ogromna. Tu koncentrują się wszystkie linie komunikacyjne kraju, tu również stykają się różne nasze linie operacyjne na tym teatrze wojny (...) Warszawa posiada zakłady wojskowe i na olbrzymiej przestrzeni kraju jest jedynym punktem zawierającym wszelkie zasoby potrzebne dla armii. W każdej wojnie, jaką cesarz będzie musiał prowadzić z tej strony, będzie dla niego rzeczą pierwszorzędnej wagi, jak można najdłużej zachować w swych rękach Warszawę". Wymienione czynniki w wojnie 1831 roku obydwu stron. Wojska się Warszawę opanować, ją w swoich rękach.

zadecydowały o tym, iż Warszawa stała się głównym celem działań rosyjskie za wszelką cenę starały a Polacy — jak najdłużej utrzymać

5-6 lutego 1831 roku armia rosyjska przekroczyła granicę Królestw a Polskiego 3. Jako pierwsze uczyniły to 5 lutego Granicę przekroczyło 112,4 tys. żołnierzy i 326 dział. W większych miastach guberni zachodnich zostało 11,6 tys. żołnierzy i 108 dział armii czynnej (w Białymstoku 96 dział rezerwy artylerii). Korpus gwardii (24 tys. żołnierzy i 72 działa) zbliżał się do Wilna. II KP (34 tys . żołnierzy i 32 działa) 3

12 oddziały lewego i prawego skrzydła 4 (31,3 tys. żołnierzy i 106 dział), mające opanować województwa augustowskie, lubelskie i część podlaskiego. 6 lutego do Królestwa wkroczyły, na odcinku Tykocin-Suraż-Drohiczyn, główne siły (81,1 tys. żołnierzy i 220 dział), stanowiące centrum ugrupowania rosyjskiego. W ciągu pierwszych 3-11 dni wojny Dybicz konsekwentnie realizował swój plan operacyjny. Korzystając z mrozów, które skuły lodem rzeki i bagna, parł z głównymi siłami po osi Białystok-Zambrów-Wyszków, w widłach Bugu i Narwi, ku Warszawie. Dopiero gwałtowna odwilż zmusiła go do przegrupowania armii (11-14 II) na dogodniejsze do marszu szlaki — szosę brzeską i stary trakt litewski. 14 lutego główna armia rosyjska znalazła się między Węgrowem a Siedlcami. Oddziały skrzydłowe w tym czasie zbliżyły się do Ostrołęki (Szachowski), Seroczyna (Geismar) oraz do Puław i Kaziemierza nad Wisłą (Kreutz 13-14 II przeprawił się nawet na lewy brzeg Wisły). Przegrupowując armię na południe od Bugu, Dybicz już był świadom, że nie zdoła pobić armii polskiej w polu. Liczył jedynie na moralny efekt swojego podejścia pod Warszawę. Pojawienie się wojsk rosyjskich pod Pragą powinno, jego zdaniem, doprowadzić do wewnętrznego rozkładu władz i armii powstańczej. Odstępował więc w tym momencie nawet od planowanej przeprawy w górnym biegu Wisły. Armia polska bez walki oddała przeciwnikowi znaczną część kraju. Przed rozpoczęciem działań wojennych zajmowała, zgodnie z oczekiwaniami Dybicza, pozycje w pobliżu szosy brzeskiej i kowieńskiej. Dowództwo polskie, rozdzielone między naczelnego wodza Michała Radziwiłła i jego doradców dopiero ruszał z kwater zimowych na Litwie i Białorusi. 1. DUł. (3,1 tys. szabel i 16 dział) 9 marca miała stawić się w Słonimiu. 4 Na północy (prawe skrzydło) działał korpus grenadierów gen. Szachowskiego (17 tys. żołnierzy i 46 dział) i oddział gen. Manderstema (4,9 tys. żoł. i 12 dział). Na południu oddziały: płk. Raimonda Anrepa (750 szabel), gen. Fiodora Geismara (4,6 tys. szab. i 24 działa) i gen. Kreutza (4,1 tys. szab. i 24 działa).

13 gen. Józefa Chłopickiego, ppłk. Wojciecha Chrzanowskiego i ppłk. Ignacego Prądzynskiego, nie dysponowało na początku lutego sprecyzowanym planem działania na wypadek wkroczenia przeciwnika do kraju. Chłopicki, który miał decydujący głos w kwestii kierowania operacjami armii, zwlekał z ostateczną decyzją w sprawie stoczenia z armią rosyjską bitwy, sposobu i miejsca jej rozegrania: czy na otwartym polu, działając z położenia wewnętrznego, czy też w oparciu o obozy oszańcowane, budowane przez całą zimę na Pradze i na południe od granic lewobrzeżnej Warszawy? Brak dokładnych informacji o kierunku głównego uderzenia Rosjan był więc tylko jedną z przyczyn częstych zmian decyzji o miejscu koncentracji armii. Początkowo zdecydowano się na linię rzeki Liwiec, a następnie na szosę kowieńską. Dopiero 13 lutego polskie dowództwo zaczęło koncentrować główną armię na szosie brzeskiej i starym trakcie litewskim, na zachodnich obrzeżach Podlasia. Południową flankę armii skutecznie osłaniał korpus gen. Józefa Dwernickiego. Najpierw, 14 lutego pobił on w bitwie pod Stoczkiem gen. Fiodora Geismara, a następnie, po bitwie pod Nową Wsią, zmusił do odwrotu na prawy brzeg Wisły oddział gen. Kreutza. W następstwie tych zmagań korpus Dwernickiego znalazł się poza główną areną walk, które rozgorzały 17 lutego, gdy główna armia rosyjska wznowiła marsz ku Warszawie. Szosą brzeską na Kałuszyn posuwały się siły główne, a starym traktem litewskim, przez Dobre — VI KP. Obydwa zgrupowania rosyjskie starły się z zagradzającymi im drogę dywizjami polskimi. Pod Kałuszynem 2. DP gen. Franciszka Żymirskiego stoczyła drobną potyczkę z oddziałami I KP, po czym cofnęła się do Mińska, broniąc uporczywie każdej dogodnej pozycji. Pod Dobrem doszło do bitwy pomiędzy wzmocnioną 3. DP gen. Jana Skrzyneckiego a VI korpusem. Polski dowódca prowadził bitwę defensywnie, częścią swoich sił, ponieważ ciągłe obawy o flanki i drogę odwrotu skłaniały go do ubezpieczania się ze wszystkich kierunków. Z tej też przyczyny wykorzystał w bitwie

14 tylko sześć z jedenastu baonów piechoty, którymi dysponował (Rosen miał 19 baonów). W bitwie, która wykazała przewagę wyszkolenia żołnierza polskiego nad rosyjskim, 3. DP straciła 300 żołnierzy, a Rosen 750. Skrzynecki zredagował po bitwie raport, w którym utrzymywał, iż przeciwstawił się głównym siłom Dybicza maszerującym starym traktem litewskim. Raport ten, ogłoszony w dziennikach, był pierwszym szczeblem drabiny, która wyniosła Skrzyneckiego aż do naczelnego dowództwa. Po starciach 17 lutego Polacy, wykorzystując zalesione obszary między Kałuszynem a Pragą (Wielki Bór), cofnęli się ku Warszawie. 19 lutego obydwie armie znalazły się na równinie pod Pragą, gdzie doszło do kilku bitew, które przeszły do historii jako bitwa pod Warszawą. Batalia pod Wawrem 19 lutego pochłonęła 2,5 tys. zabitych i rannych żołnierzy polskich i 3,7 tys. rosyjskich. Następnego dnia Rosjanie usiłowali zdobyć klucz polskiej obrony — Olszynkę Grochowską. W bezowocnych atakach VI KP stracił 1,6 tys. żołnierzy, a polscy obrońcy lasku 500. 24 lutego doszło do bitwy pod Białołęką, która zakończyła się opanowaniem wsi przez korpus gen. Szachowskiego (12,6 tys. żołnierzy i 60 dział) zbliżający się do Warszawy szosą kowieńską od Zegrza. Polacy odzyskali Białołękę w następstwie bitwy stoczonej 25 lutego. Losy powstania ważyły się jednak nie tu. Kluczowe znaczenie miała bitwa pod Grochowem, w której 36 tys. żołnierzy polskich, wspartych przez 114 dział, zmagało się z 59 tys. żołnierzy rosyjskich, dysponujących 178 działami. W boju toczącym się od godz. 9 rano do 18 Dybiczowi nie udało się unicestwić armii powstańczej, która zdołała opuścić równinę i schronić się w obrębie oszańcowanego obozu Pragi. Ta najkrwawsza bitwa kosztowała armię rosyjską 9,4 tys. żołnierzy, a polską od 6,9 do 7,4 tys. Z nie wyjaśnionych do końca przyczyn, Dybicz nie zaatakował wieczorem obozu praskiego. Jego zdobycie, połączone z rozbiciem znajdującej się w nim armii polskiej, przypieczętowałoby ostatecznie klęskę powstania.

15 Bitwa pod Grochowem zatrzymała na pewien czas napór Rosjan na Warszawę. Dybicz nie zdołał osiągnąć podstawowych celów, które sobie wyznaczył, a więc nie rozbił armii polskiej i nie zdobył Warszawy. Co prawda, oficjalnie planował rozpoczęcie regularnego oblężenia przedmościa, ale tak naprawdę zamierzał przeprawić się w górnym biegu Wisły i podejść pod Warszawę od południa lub zachodu 5 . Rozpoczęcie operacji nastąpić miało po odwilży i spłynięciu lodów oraz obniżeniu poziomu rzeki, która przybrałaby w następstwie wiosennych roztopów. Odwlekało to w czasie zakończenie wojny. Nic więc dziwnego, że car okazał feldmarszałkowi swoje niezadowolenie ze sposobu prowadzenia wojny. Jeszcze w liście z 20 lutego, pisanym przed bitwą pod Grochowem, krytykował marsz armii rosyjskiej ku Pradze, zadając pytanie „Co wy tam będziecie robić?". Doradzał Dybiczowi przeprawę przez Wisłę w celu zablokowania miasta. Odradzał szturmowanie Pragi, nie spodziewając się nawet, że Polacy zdecydują się na stoczenie bitwy na jej przedpolu. Gdy dowiedział się ojej rezultacie, był wzburzony, pisząc do Dybicza 5 marca: „To jest niewyobrażalne, że po takich szansach wróg mógł zachować całą swoją artylerię i przejść otwarcie przez jeden most. Można by przynajmniej oczekiwać utraty większej części jego artylerii, powtórzenia drugiej Berezyny". Niezadowolenie cara z Dybicza miało słuszne powody, zwłaszcza że dzięki jego niezdecydowaniu okazanemu pod koniec bitwy grochowskiej Polacy zyskali ponad miesiąc na dokonanie istotnych zmian w naczelnym dowództwie oraz na reorganizację, uzupełnienie strat i powiększenie armii. Jednak pierwsze godziny po bitwie wróżyły rychły koniec powstania. Armia polska w nocy z 25 na 26 lutego przeprawiła się bez przeszkód na lewy brzeg Wisły. Dopiero w samym mieście piechota wyrwała się z karbów dyscypliny. Żołnierze odłączali się od oddziałów i biwakowali na ulicach. Doszło nawet do rabunków i ekscesów, które niekiedy likwidowano siłą. 5

O takim wariancie myślał cały czas od początku wojny.

16 Przez kilka dni powszechnie spodziewano się, iż Dybicz przystąpi do szturmu, a następnie przeprawi swoje oddziały po lodzie na lewy brzeg Wisły. Obawiano się także, iż strona rosyjska, w celu wymuszenia kapitulacji, przystąpi do artyleryjskiego ostrzału miasta. Już sam odwrót armii polskiej wywołał trwogę i zamieszanie w stolicy. Deputacja rady municypalnej i Gwardii Narodowej (formacja utworzona przez mieszczan) domagała się wyprowadzenia armii polskiej z miasta, aby umożliwić zawarcie porozumienia z Dybiczem w sprawie kapitulacji. Przez kilka dni wielu mieszkańców, przede wszystkim z wyższych sfer, opuszczało miasto, podobnie jak znaczna część posłów i senatorów 6 . Sejm, mimo tych panikarskich zachowań, pozostał w stolicy i uchwalił dalsze prowadzenie obrad przy zmniejszonym komplecie parlamentarzystów. Nastroje kapitulanckie nie ominęły także generalicji. Już w nocy z 25 na 26 lutego kilku generałów, a wśród nich Tomasz Łubieński i Piotr Szembek, domagało się od rządu podjęcia rokowań. Tymczasem wśród młodszych oficerów wrzało. Wyrażali oni oburzenie z powodu nieudolności starszyzny, okazanej w dotychczasowych walkach 7 . Jeżeli jakaś instytucja zachowała się godnie w nocy z 25 na 26 lutego to z pewnością na pierwszym miejscu należy wymienić Rząd Narodowy 8 z prezesem ks. Adamem Czartoryskim na czele, który szybko przystąpił do działań zmie6 Na posiedzeniu sejmu 26 lutego tylko 10 senatorów z 54 oraz 31 posłów i deputowanych ze 128 oświadczyło gotowość pozostania w Warszawie.

26 lutego do Stanisława Barzykowskiego, członka rządu narodowego, przybyło 150 oficerów z majorem Dionizym Masłowskim na czele, którzy oskarżyli generałów i dowódców o spowodowanie dotychczasowych niepowodzeń. Oświadczyli nawet, iż gotowi są sami rozprawić się z nimi, jeżeli nie uczyni tego rząd. Barzykowski z ledwością odwiódł ich od tego zamiaru. 7

8 Rząd Narodowy powstał 30 stycznia 1831 roku. Tworzyło go 5 osób o równych prawach, z ks. Czartoryskim jako prezesem. Rząd mianował ministrów i kierował poczynaniami administracji państwa. Jednak jego uprawnienia były poważnie ograniczone przez Sejm. Nie miał także realnego wpływu na naczelnego wodza.

17 rzających do ustabilizowania i poprawy sytuacji. Przede wszystkim udało się opanować panikę w mieście i nie dopuścić do rokowań z Dybiczem. Z jego też inicjatywy rano 26 lutego rozpoczęła się rada wojenna. Uczestniczyli w niej, obok członków rządu, naczelny wódz, generalicja oraz „zdolna młodzież", podpułkownicy Wojciech Chrzanowski i Ignacy Prądzyński. Posiedzenie otworzył ks. Czartoryski, który wyraził zdecydowaną wolę dalszego prowadzenia wojny. Po nim głos zabrał gen. Michał Radziwiłł, ale nie dane mu było zakończyć sprawozdania z przebiegu dotychczasowych działań. Jego wystąpienie przerwał gen. Skrzynecki. Poddał krytyce nieudolność Radziwiłła, sugerując w ten sposób potrzebę zmiany naczelnego wodza. Czartoryski wezwał obecnych, aby wskazali kandydata. Gen. Jan Umiński zaproponował gen. Skrzyneckiego. Pozostali kandydaturę przyjęli bez sprzeciwu. Zapewne duży wpływ na zachowanie się uczestników rady miały zapał, stanowczość i pewność siebie Skrzyneckiego, kontrastujące ze skromnością, potulnością i milczeniem pozostałych generałów. Wybór odbył się zresztą zgodnie z oczekiwaniami Czartoryskiego, który już przed radą uważał, że najlepszym kandydatem na wodza jest właśnie Skrzynecki. Przekonała go o tym rozmowa z generałem przeprowadzona na polu bitwy grochowskiej, a po bitwie — ppłk Prądzyński, który poinformował księcia, że podobne zdanie ma Chłopicki. Czartoryski i Prądzyński byli przekonani, iż Skrzynecki stanie się powolnym narzędziem w ich rękach. Jak bardzo się mylili, przekonali się już wkrótce. Wybór Skrzyneckiego na naczelnego wodza stanowił jedną z głównych przyczyn porażki powstania. Historycy są w zasadzie jednomyślni w negatywnej ocenie jego działalności tak w sferze militarnej, jak i politycznej. Jako wódz naczelny nie dysponował pogłębioną wiedzą wojskową. Nie był nawet dobrym taktykiem. Jego umiejętności pozwalały mu jedynie na dowodzenie kilkoma baonami piechoty. O użyciu kawalerii

18 i artylerii nie miał żadnego pojęcia. Konsekwencją tego była nieumiejętność zharmonizowania działań tych broni na polu walki. Prądzyński, po kilkumiesięcznej współpracy z tym człowiekiem, zarzucał mu brak inicjatywy i inwencji twórczej. Skrzynecki nie był w stanie samodzielnie opracować pomysłu operacyjnego i napisać rozkazu. Osobiście był człowiekiem odważnym, ale jednocześnie defetystą, zdolnym tylko do obrony, czego dał przykład w bitwach odpornych pod Dobrem i Grochowem. Jako człowiek był nadzwyczaj ambitny (tak samo zresztą jak i Prądzyński), żądny znaczenia i stanowisk (te cechy pchały go do naczelnego dowództwa), a jednocześnie zawistny i zazdrosny o powodzenie innych. Pełen dumy i próżności, posiadał ważną cechę — umiejętność jednania i podporządkowywania sobie ludzi, nawet wybitnych indywidualności, mimo że sam do nich nie należał. Swoje negatywne cechy charakteru i brak umiejętności doskonale ukrywał. Potrafił na otoczeniu czynić wrażenie wielkiego patrioty, człowieka wykształconego i oczytanego, posiadającego wiedzę wojskową. Na radzie 26 lutego nikt nie znał „prawdziwego” Skrzyneckiego. Widziano w nim jedynie zwycięzcę spod Dobrego i niezłomnego dywizjonera spod Grochowa. Zabójcze dla powstania było jednak to, iż Skrzynecki, tak jak zdecydowana większość polskiej wyższej kadry dowódczej, ani przez chwilę nie wierzył w możliwość wygrania przez Polaków samotnie prowadzonej wojny z Rosją. Całą nadzieję na zwycięstwo w wojnie, przez co rozumiał przywrócenie relacji Królestwa z Rosją do stanu sprzed 29 listopada 1830 roku, z poszanowaniem przez cara konstytucji Królestwa, pokładał w interwencji dyplomatycznej Anglii, Francji, Austrii lub w bezpośrednich rokowaniach z Dybiczem. Rozmowy z rosyjskim dowódcą usiłował nawiązać już 3 marca. Sprzyjało temu poparcie generalicji i wyższych oficerów. Na razie, pod koniec lutego, Skrzynecki nie miał czasu zajmować się rokowaniami. Po drugiej stronie Wisły, na-

19 przeciw Warszawy, stała główna armia rosyjska, a w armii polskiej panował bałagan. Pierwsze więc kroki podjęte przez Skrzyneckiego zmierzały do przywrócenia dyscypliny w wojsku i reorganizacji armii. Co do planów działań, to Skrzynecki zamierzał bronić stolicy, ale nie za wszelką cenę. Był przygotowany na wycofanie armii w Góry Świętokrzyskie, gdzie m.in. przygotowywano do obrony zamek w Pieskowej Skale 9 . Rada wojenna z 28 lutego opowiedziała się za obroną Warszawy i linii Wisły po Górę. Zgodnie z jej postanowieniami do 4 marca wojsko polskie zajęło następujące pozycje: w Warszawie pozostały 2. i 3. DP, 4. DP od Siekierek do Obórek, 1. DP od Obórek do Góry, I KK wokół wsi Górce, a II KK w Piasecznie i okolicach. Tak rozmieszczona armia strzegła dogodnych do przeprawy miejsc położonych najbliżej Warszawy w rejonie Góry i Karczewa. Na południe od Góry strzegły Wisły oddziały Józefa Dwernickiego i Jana Sierawskiego. Po przejściu Dwernickiego w Lubelskie, Sierawski rozciągnął dozór od ujścia Pilicy do Puław. Przedmoście praskie nadal znajdowało się w rękach polskich. W celu zabezpieczenia go przed nagłym atakiem wojsk rosyjskich, jego garnizon (3,8 tys. żołnierzy i 39 dział) 26 i 27 lutego spalił zabudowania Pragi znajdujące się w obrębie obozu oszańcowanego, gdzie nieustannie buszowali żołnierze rosyjscy. Koniec lutego upłynął w Warszawie na ciągłym oczekiwaniu na przeprawę Dybicza. Dopiero ocieplenie i odwilż w pierwszych dniach marca oddaliły tę groźbę w czasie, gdyż kra i gwałtowny przybór wód nie sprzyjały przeprawie. Jak pisał Władysław Zamoyski, „Wisła dobra patryotka (....) niepewnym lodem zasłania nas". Do ewakuacji przygotowywał się także rząd i parlament. 3 marca izby podjęły decyzję o przeniesieniu się do klasztoru w Miechowie (w Górach Świętokrzyskich). 19 marca udał się tam już senator Jan Ursyn Niemcewicz. Miechów już pod koniec lutego uznano za siedzibę rządu po opuszczeniu Warszawy. 9

20 Po drugiej stronie Wisły, pod Pragą, tkwiła główna armia rosyjska. Dręczył ją brak żywności i furażu dla koni oraz fatalny stan służby zdrowia, nie mogącej poradzić sobie z rannymi i chorymi. Spalenie przez Polaków Pragi przekonało Dybicza, że bitwa grochowska nie zakończyła wojny, a Polacy są gotowi walczyć dalej. Po 25 lutego mógł realizować jeden z trzech wariantów działań — przeprawić się po lodzie na lewy brzeg Wisły i doprowadzić do bitwy albo szturmu Warszawy; zdobyć szturmem przedmoście i ostrzeliwać Warszawę z prawego brzegu Wisły; cofnąć armię w okolice nie zniszczone wojną, za Bug, lub przynajmniej za Liwiec, tam czekać na posiłki, a gdy stopnieją lody, maszerować ku przeprawie na lewy brzeg Wisły w górnym jej biegu, bądź w dolnym, nad granicą pruską, jak zalecał car Mikołaj I. Z tych trzech możliwości natura udaremniła realizację pierwszej. O przeprawie na lewy brzeg po lodzie nie było mowy. Był on zbyt kruchy i nie wytrzymałby ciężaru przeprawianej artylerii oraz taborów. Poza tym lód mógł puścić w każdej chwili (stało się tak 11 marca), co groziłoby odcięciem przeprawionej głównej armii od dostaw żywności i amunicji z prawego brzegu, w obliczu nie rozbitego przeciwnika obecnego w Warszawie. Zdobycie szańca przedmostowego także nie było łatwym przedsięwzięciem. Jego umocnienia znajdowały się w doskonałym stanie i Polacy nasycili je liczną artylerią. Dybicz osobiście się o tym przekonał uczestnicząc w rozpoznaniu polskich pozycji. W rosyjskim sztabie panowało przekonanie, iż zdobycie przedmościa kosztowałoby dużo ofiar i środków (szczególnie amunicji artyleryjskiej). Mimo to Dybicz planował opanowanie szańca przez regularne oblężenie, gdyż zdawał sobie sprawę z tego, iż Polacy mogą go wykorzystać do wypadów na prawy brzeg. 9 marca zwrócił się nawet do ministra wojny, Aleksandra Czernyszewa, o przysłanie z Rosji parku oblężniczego. Działania zamierzał rozpocząć z chwilą puszczenia lodów na

21 Wiśle, co odcięłoby Pragę od lewego brzegu. Rychło jednak porzucił ten zamiar, gdyż nie było mowy o szybkim ściągnięciu parku z Rosji. Dybiczowi pozostał więc tylko trzeci wariant działania, zakładający rozlokowanie armii na leżach zimowych do czasu ustabilizowania sytuacji na Wiśle. Nie od razu jednak mógł go realizować. Uważał, że przez jakiś czas powinien pozostać pod Pragą, aby doczekać politycznych owoców batalii grochowskiej. Dybicz, podobnie jak car, wierzył w postępujący rozkład wewnętrzny wśród polskiej generalicji i władz cywilnych. Utwierdziły go w tym próby nawiązania rokowań przez Skrzyneckiego 10. Istotną kwestią dla Dybicza było określenie obszaru, na którym główna armia rosyjska miała czekać na wznowienie działań. Odwrót za Bug lub Liwiec nie był możliwy ze względów politycznych, chociaż przemawiały za nim względy wojskowe. Tereny te nie były dotkliwie zniszczone przez wojnę, a więc mogły dostarczyć armii tak potrzebnego zaopatrzenia. Przeważyły racje polityczne. Odwrót za linię Bugu, a nawet Liwca, oznaczał odwrót, a więc przyznanie się do niepowodzenia. To oczywiście wzmocniłoby morale strony polskiej i doprowadziłoby do wybuchu powstań w guberniach zachodnich, a zwłaszcza na Litwie. Dybicz siłą rzeczy zmuszony więc został do cofnięcia armii na obszar położony bliżej Warszawy, ograniczony Wisłą, Wieprzem i Liwcem. Tam, żywiąc wojsko drogą rekwizycji, chciał doczekać dogodnego momentu do przeprawy. Zamierzał dokonać jej w górnym biegu Wisły i po zajęciu Radomia ruszyć na Warszawę. Wybrał górny bieg rzeki, gdyż uważał, że przeprawa w dolnym biegu wydłużyłaby linie zaopatrzenia 10 Dybicz sam również próbował podkopywać morale armii polskiej. Okoto 4 marca wypuścił z niewoli 17 jeńców. Dał im po 2 zł i proklamację do żołnierzy wzywającą do „powrotu na łono ojca", Mikołaja I. Jednocześnie dementował rozgłaszane w Warszawie plotki, iż Rosjanie obcinają jeńcom nosy i uszy.

22 biegnące z Rosji, a jednocześnie narażałaby je na atak Polaków nadal władających częścią woj. płockiego z twierdzą modlińską włącznie 11. Główna armia rosyjska zajęła kwatery zimowe między 1 a 7 marca. Kwatera Dybicza znalazła się w Siennicy, III KK rozlokował się w Garwolinie i Maciejowicach, gwardia Konstantego w Żelechowie i Górznie, KGr. w Jeruzalu, Stoczku, Garwolinie i Maciejowicach. VI KP zajął kwatery na starym trakcie litewskim i jego okolicach (w Stanisławowie, Pustelniku, Poświętnem). Na szosie brzeskiej, w Miłośnie, pozostały 1. DP z I KP12 oraz awangarda13. Ta ostatnia, dowodzona przez gen. Fiodora Geismara, 9 marca cofnęła się spod Pragi i zajęła pozycje pod Wawrem. Odwrót Rosjan przyjęto w Warszawie ze zdziwieniem. Patrol wysłany w stronę Grochowa natknął się na straż Geismara. Z ust samych Rosjan dowiedziano się, że „Dybicz, nie mogąc jeszcze przeprawić się przez Wisłę, cofnął się na lepsze kwatery, aby dać wytchnąć wojsku swemu". Tym doniesieniom nie dano zupełnie wiary, gdyż już wiedziano o marszu na południe, w Lubelskie, korpusu w sile 12 tys. żołnierzy przeciwko Dwernickiemu. Sądzono więc w Warszawie, że Dybicz od razu ruszył ku przeprawom na Wiśle. W polskim dowództwie postanowiono rzucić za nim w pościg co najmniej korpus kawalerii gen. Jana Umińskiego. Miał on zaatakować tyły rosyjskiej przeprawy, a gen. Sierawski przeciwstawić się jej od czoła. 10 marca Skrzynecki wysłał na prawy brzeg 1. DK wspartą przez 2. DP. Gen. Antoniemu Jankowskiemu, dowódcy dywizji kawalerii, nakazano wysłać silne patrole na Jabłonnę, Radzy11

3 marca Dybicz skierował do komendanta twierdzy w Modlinie, płk. Ignacego Ledóchowskiego list z propozycją oddania jej w ręce wojsk prawowitego władcy Polski czyli cara. Ledóchowski zdecydowanie odmówił.

12

Pozostałe dwie dywizje korpusu stanęły w Kołbieli i Osiecku, na

13

6,4 tys. żołnierzy i 12 dział.

południe od szosy.

23

min, Okuniew, Miłosne i Karczew oraz posunąć się zasadniczym trzonem dywizji jak najdalej szosą brzeską ku Miłośnie. Miał on ustalić przyczyny odwrotu Rosjan, a przede wszystkim określić kierunek ich marszu. 10 marca między godz. 8 a 10 rano Jankowski opuścił przedmoście praskie, rozwinął swoje pułki między Targówkiem a Saską Kępą i ruszył w stronę Wawra. Tam natknął się na straż przednią Geismara. Zatrzymał się i wysłał patrole w kierunku Jabłonny, Okuniewa i Karczewa. Potwierdziły one odwrót głównych sił Dybicza. Około godz. 16 Skrzynecki rozkazał 2. DP zaatakować, wspólnie z Jankowskim, oddziały rosyjskie pod Wawrem. Liczył, że natkną się one tylko na straż tylną odstępującej armii Dybicza. Gdy jednak kawaleria Jankowskiego zbliżyła się do Wawra, niespodziewanie dostała się pod ogień artylerii rosyjskiej, którą osłaniało kilka baonów piechoty. Na ogień rosyjski odpowiedziały natychmiast działa 3. baterii lekkiej artylerii konnej [blak], towarzyszącej dywizji Jankowskiego. Wymiana strzałów trwała około 2 godzin. Skrzynecki nakazał przerwać walkę i cofnąć obydwie polskie dywizje na lewy brzeg. Skłoniły go do tego informacje o ruszeniu lodów na rzece. Kra mogła zerwać most łączący Pragę z Warszawą, odcinając oddziały generałów Jankowskiego i Antoniego Giełguda. W trakcie odwrotu 3. pułk strzelców konnych [psk] stracił swojego dowódcę, płk. Aleksandra Błędowskiego. Kula armatnia urwała mu nogę, a podkomendni pozostawili go na pobojowisku ciężko rannego myśląc, że nie żyje. Błędowski dostał się do niewoli 14. Wypad na prawy brzeg kosztował stronę polską 30-40 zabitych i rannych. Potwierdził odwrót Dybicza i obecność pod 14 Strona polska zaoferowała za Błędowskiego cesarskiego adiutanta Baturlina. Geismar odesłał go jednak bez wymiany, prawdopodobnie z powodu ciężkiej rany, którą odniósł w potyczce. Ten gest miał także symbolizować łaskawość Dybicza wobec „buntowników". Błędowski pochodził z Wołynia, a więc z części Rosji. Jego udział w powstaniu oznaczał zdradę cara, za co groziła mu najwyższa kara.

24 Wawrem silnej awangardy rosyjskiej. Nie dał jednak jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, gdzie i dlaczego wojska rosyjskie wycofały się spod Pragi. Gdy wreszcie dowiedziano się o ich rozlokowaniu na leżach, upewniono się w Warszawie, że, co prawda, przeprawa Rosjan przez Wisłę jest pewna, ale nie nastąpi szybko z racji niesprzyjającej aury i stanu wód. Za najbardziej prawdopodobne miejsca jej dokonania uznawano w tym czasie Mniszew, ujście Wieprza do Wisły i, najczęściej wymieniane w doniesieniach wywiadu, Puławy.

STRATEGIA PROWADZENIA WOJNY GEN. SKRZYNECKIEGO I CHARAKTERYSTYKA ARMII POLSKIEJ Od początku marca, gdy groźba przeprawy Dybicza przez Wisłę stała się mniej realna, Skrzynecki i jego najbliżsi doradcy zajmowali się rokowaniami i reorganizacją armii. Rokowania z carem były domeną działania Skrzyneckiego. Drogę ku nim otworzyło pierwsze spotkanie płk. Michała Mycielskiego z Dybiczem 3 marca, oficjalnie poświęcone wymianie jeńców. W trakcie rozmowy poruszono także kwestię warunków rokowań. Mycielski stwierdził, że armia polska nie może złożyć broni bez zaręczenia przez cara (przed cofnięciem jego detronizacji) nienaruszalności i szanowania konstytucji oraz praw Królestwa. 8 marca, podczas następnego spotkania, Mycielski jeszcze raz przedłożył ten warunek Dybiczowi. Feldmarszałek jednak obstawał przy swoim i żądał od Polaków cofnięcia detronizacji bez warunków wstępnych. Nie przyjął do wiadomości, że to sejm może taki krok uczynić, a nie Skrzynecki czy też armia. Wydawałoby się, że stanowcza odpowiedź Dybicza przerwie kontakty z Rosjanami. Skrzynecki jednakże nie dał za wygraną. Trzymał się tak uporczywie słów rzuconych przez Dybicza o chęci przerwania „przelewu krwi tylu walecznych", że wreszcie sam napisał do niego list. Ponownie wyłuszczył w nim to, co mówił Mycielski. Polacy

26

nie mogli poddać się carowi bez gwarancji zachowania tego, co im dał kongres wiedeński. 12 marca list zawieźli do Dybicza pułkownicy Klemens Kołaczkowski i Mycielski. Tym razem nie rozmawiali już z feldmarszałkiem. Za pośrednictwem gen. Pahlena i Geismara Dybicz jeszcze raz dał do zrozumienia, że żadnych gwarancji nie będzie i Polacy powinni powrócić do posłuszeństwa wobec swojego króla, licząc na jego miłosierdzie. Skończyło się na przedłożeniu przez Polaków prośby o przedstawienie przez Dybicza zarysu przedwstępnej umowy, która otworzyłaby drogę do rokowań, a jednocześnie nie uczyniła ujmy honorowi polskiemu. Jak widać, stanowisko obydwu stron nie zmieniło się od początku rozmów. Znalazło to potwierdzenie 19 marca, gdy Mycielski i Kołaczkowski pojawili się na forpocztach z drugim listem Skrzyneckiego. Przyjął ich tylko gen. Geismar z oświadczeniem, że Dybicz uznaje rozmowy za zerwane i warunkiem ich wznowienia będzie zdanie się Polaków na łaskę cara. Jak ta laska miała wyglądać, można przekonać się z listu cara do Dybicza z 16 marca. Pisał w nim, że nie dopuszcza żadnych konstytucyjnych zobowiązań, a w szczególności udzielania Polakom przedwstępnych gwarancji. W kolejnym liście z 29 marca stwierdził: „ja nie mogę zrozumieć czego oni chcą, czy tylko wygrać na czasie, no to kalkulacja dość głupia. Moje dwa ostatnie listy dają wam jedyne warunki, które ja dopuszczam" 1. Dopiero stanowcza odpowiedź Dybicza położyła kres negocjacyjnym zapędom Skrzyneckiego, który myślał nie tylko o korzyW liście z 16 marca pisał o uznaniu przez Polaków pełnego posłuszeństwa i o amnestii dla wszystkich z wyłączeniem głównych winowajców: „i więcej rozumie się nic, ja zostawię ustawodawstwo kraju nietknięte, no nie przyjmuję żadnych konstytucyjnych zobowiązań i w szczególności nie dopuszczam uznania uległości na jakich by to nie było warunkach". W liście z 16 lutego car przedstawił swoje zamiary co do Królestwa po dobrowolnym poddaniu się Polaków. Pisał: „Ja bynajmniej nie zmieniłem obecnie mojego zdania co do zachowania w Polsce jej dotychczasowych praw, no bynajmniej nie konstytucji, co byłoby nierozsądne. I tak u was będzie najwyższa rada (conseil supreme), a pozostałe pójdzie po staremu, bez ministrów". 1

27

ściach dla kraju, ale i dla siebie osobiście (marzyło mu się stanowisko namiestnika Królestwa). Do rokowań pchały Skrzyneckiego nie tylko własne ambicje. Rozpoczynając rozmowy wiedział, że popieraje generalicja (także Prądzyński i Chrzanowski) i część (jeżeli nie przeważająca) elit politycznych. Misje Mycielskiego po 3 marca miały już aprobatę rządu (m.in. ks. Czartoryskiego) i części posłów. Niestety, druga strona nie wyciągnęła ręki do kompromisu. Ale to nie wystarczyło zwolennikom zakończenia wojny. Jak zauważył Władysław Zajewski: „nasi konserwatyści, opanowani mirażem negocjacji, byli ślepi na fakt, że car ich wcale nie pragnie. Ulegli fałszywemu złudzeniu, że jest to postulat «zdrowego rozsądku», który istnieje po obu stronach barykady". Skrzynecki zrozumiał, że cara do rokowań może zmusić tylko interwencja dyplomatyczna Anglii, Francji i Austrii. Uważał, że sami Polacy nie są w stanie tego dokonać, nawet przez spektakularne zwycięstwa militarne. Dominującą sferą jego działań stała się więc dyplomacja. Jej podporządkował także strategię prowadzenia wojny. Zakładała ona przedłużanie powstania, jak długo się da, aby doczekać interwencji mocarstw. Przedłużaniu wojny służyć miało niepodejmowanie ryzykownych, stawiających wszystko na jedną kartę, działań oraz utrzymanie Warszawy i silnej armii jako atutów do rokowań. Przedłużanie wojny, wzniecanie jej także na terenie Rosji (w guberniach zachodnich), skłonić miało cara do rokowań, a wobec Anglii, Francji i Austrii manifestować wolę walki Polaków o swoje prawa, zagwarantowane w traktacie wiedeńskim. Według Skrzyneckiego, sukcesy militarne armii polskiej nie mogły zmusić cara do uległości. Samotne Królestwo nie było w stanie powalić mocarstwa. Skrzynecki, tak jak większość elit politycznych i wojskowych, był przytłoczony wielkością terytorialną i mnogością zasobów Rosji. Z drugiej strony wiara w boskie przeznaczenie nie pozwalała mu przypuszczać, że narody czy ludzie mogą sami z siebie zdobyć się na wielki czyn i to przeznaczenie zmienić.

28 Wojna miała więc być — jego zdaniem — nieustanną manifestacją tej oczywistej prawdy, iż bez pomocy z zewnątrz Polska nie jest w stanie pokonać Rosji. Był przekonany, że Europa doceni dzielną i uporczywą obronę Polaków, a jednocześnie wiedząc, że Polacy nie są w stanie zadać takiego ciosu, który zmusiłby Mikołaja do rokowań, pomoże im w doprowadzeniu do nich. Europa — według wyobrażeń Skrzyneckiego - kierując się zasadami ewangelicznego humanitaryzmu i pomocy bliźniemu, a nie odwiecznymi zasadami polityki: korzyści i strat, wesprze Polaków w ich sprawie swoim wstawiennictwem u cara. Polacy zaś, według Skrzyneckiego, mich zapracować na interwencję swoją nieustępliwością i trwaniem w oporze. Założenia swojej strategii Skrzynecki realizował aż do sierpnia 1831 roku, kiedy to pozbawiono go naczelnego dowództwa. Jednym z istotnych elementów tej strategii była silna armia. Jej stworzenie należało do najważniejszych zadań, jakie stały przed Skrzyneckim. Po pierwszej fazie wojny musiał armię zreorganizować, uzupełnić i powiększyć, a także wyeliminować z niej dowódców nieudolnych i jawnie niechętnych dalszemu prowadzeniu wojny. Rząd już w okresie dowództwa gen. Radziwiłła wzywał do dokonania zmian w wyższej kadrze dowódczej. Zresztą sam Skrzynecki był zainteresowany nimi, ponieważ zajmował przedostatnią pozycję wśród generałów pod względem starszeństwa. Dlatego dążył do stworzenia ściśle z nim związanej kadry dowódczej i usunięcia konkurentów do naczelnego dowództwa. Duży wpływ na jego poczynania wywierało niezadowolenie młodszych oficerów i starszych podoficerów z nieudolnych generałów, których oskarżali o dotychczasowe niepowodzenia, a nawet o zdradę. Pierwszych zmian personalnych dokonał Skrzynecki już 26 lutego. Na stanowisko szefa sztabu powołał płk. Wojciecha Chrzanowskiego, a na kwatermistrza generalnego płk. Ignacego Prądzyńskiego. Jednolite dotychczas dowództwo Korpusu

29 Artylerii i Inżynierów rozdzielono. Kompetencje gen. Jana Malletskiego, stojącego na czele Korpusu Inżynierów, ograniczono, powołując 27 lutego płk. Klemensa Kołaczkowskiego na stanowisko dowódcy inżynierów armii czynnej. 1 marca dowódcą artylerii czynnej został płk Tomasz Konarski, natomiast dowódcą Korpusu Artylerii pozostał gen. Jakub Redel. W ten sposób niechętni powstaniu generałowie Malletski i Redel pozbawieni zostali bezpośredniego wpływu na działania wojenne. W następstwie zmian Skrzynecki otoczył się ludźmi utalentowanymi i zdolnymi. Popełnił jednak poważny błąd obsadzając dwa najważniejsze stanowiska, szefa sztabu i kwatermistrza generalnego, wybitnymi indywidualnościami w osobach Chrzanowskiego i Prądzyńskiego, przy jednoczesnym braku ścisłego rozgraniczenia ich obowiązków 2. Prądzyński był zdolniejszy od Chrzanowskiego. Posiadał umiejętność wczuwania się w położenie walczących stron oraz odnajdywania prostych i skutecznych środków wyjścia z każdej sytuacji. Potrafił na poczekaniu stworzyć lub zmienić przyjęty plan. Jednak nie był pozbawiony wad. Należała do nich słabość charakteru i miłość własna. Z trudem przychodziło mu narzucanie swojej woli i planów generałom. Z tego względu nadawał się raczej na sztabowca niż na wyższego dowódcę polowego. Chrzanowski, mniej zdolny i przenikliwy od Prądzyńskiego, przewyższał go lepszą znajomością techniki wojska. Był realistą pola walki. Jego plany operacyjne Ignacy Prądzyński zajmował się rozpoznaniem, wywiadem, marszami, obozowaniem wojsk, przygotowaniem planów działań wojennych, rozkazów i instrukcji. Były to zagadnienia ściśle związane z planowaniem i realizacją planów operacyjnych. Kawatermistrz miał wyszukiwać pozycje bojowe, wskazywać kolumnom idącym do ataku kierunek marszu itd. Prądzyński za pośrednictwem kwatermistrzów dywizyjnych rozciągnął kontrolę nad działaniami wszystkich jednostek bojowych, co należało faktycznie do obowiązków szefa sztabu. Sprecyzowano je na mocy rozkazu z 30 stycznia 1831 roku. Należało do nich wydawanie rozkazów względem służby wewnętrznej, stanu, ruchów i dyslokacji wojska oraz odnośnie zaopatrzenia w żywność i furaż. 2

30 odznaczały się większą ścisłością oraz dostosowaniem do polskich sił i umiejętności generałów. W sumie osobowości Prądzyńskiego i Chrzanowskiego uniemożliwiały im zgodną współpracę. Zresztą utrudniał ją także sam Skrzynecki, który nie potrafił wykorzystać ich zdolności i wręcz przeciwstawiał ich sobie wzajemnie, aż w końcu całkowicie zraził. Brak rozgraniczenia między obowiązkami Prądzyńskiego i Chrzanowskiego sprawił, że obydwaj równocześnie zajmowali się sprawami operacyjnymi i często zdarzało się, że jeden wydawał rozkazy, o których nic nie wiedział drugi. Skrzynecki nie połączył kwatermistrzostwa ze sztabem głównym, gdyż nie chciał uzależnić się od Prądzyńskiego i oddać mu całości spraw operacyjnych. Sam Prądzyński mógł tak zreorganizować podległe sobie kwatermistrzostwo, żeby nie zajmowało się sprawami operacyjnymi. Nie zrobił jednak tego, gdyż jego dawny podwładny (Chrzanowski) zostałby szefem sztabu, a on sam musiałby podporządkować się jemu. Tego nie mogła znieść miłość własna Prądzyńskiego. Od 26 lutego faktycznie więc armia polska miała dwóch szefów sztabu, zwalczających swoje pomysły operacyjne. Już pod koniec lutego Skrzynecki dokonał przesunięć personalnych w piechocie. Dowództwo 1. DP po Janie Krukowieckim przejął płk Maciej Rybiński (od 10 III generał), 2. DP po zmarłym Żymirskim — gen. Antoni Giełgud, a 3. DP gen. Kazimierz Małachowski. Gen. Piotr Szembek utrzymał dowództwo nad 4. DP do 17 marca. Po nim objął je gen. Henryk Milberg. Skrzynecki usunął z armii czynnej dwóch niebezpiecznych konkurentów do naczelnego dowództwa — Krukowieckiego i Szembeka. Pierwszy z nich, mianowany generałem piechoty, objął stanowisko gubernatora Warszawy. Szembek z kolei, po zatargu ze Skrzyneckim na tle awansów w swojej dywizji, złożył dymisję. W kawalerii Skrzynecki zlikwidował stanowisko dowódcy jazdy. Utrzymał natomiast sztab kawalerii (szefem sztabu został płk Karol Turno), który podlegał naczelnemu wodzowi. 11 marca kawalerię podzielono na dwa korpusy i jedną

31

dywizję. Dowództwo nad nimi sprawowali generałowie Jan Umiński, Tomasz Łubieński i Kazimierz Skarżyński. 14 marca Skrzynecki utworzył dowództwa rezerw jazdy i piechoty. Podlegały im zakłady starych i nowych pułków. Dowództwo rezerw jazdy objął gen. Stanisław Klicki, a rezerw piechoty gen. Ludwik Pac, który pełnił jednocześnie obowiązki dowódcy pierwszej rezerwy armii. W następstwie reorganizacji większość stanowisk w armii polowej zajęli ludzie nowi, wyniesieni na wyższe stopnie już w toku powstania. Skrzynecki zapewnił sobie w ten sposób silną pozycję wśród kadry. Generałowie czynni przed powstaniem znaleźli się w administracji wojskowej, w rezerwie i w dowództwach wojewódzkich. Skrzynecki nie usunął ich z armii, gdyż przekreśliłby w ten sposób możliwość rokowań z Mikołajem I, nadzorującym politykę kadrową polskiej armii przed 2 9 listopada 1830 roku. Zmiany wyniosły na czoło armii ludzi, których kariera związana była z powstaniem. Mimo to nie utożsamiali się z nim. Generalicja i wyżsi oficerowie, w przeważającej większości, traktowali swój udział w powstaniu jako wypełnienie obowiązku obywatelskiego wobec kraju i narodu, do czego zmuszało ich poczucie honoru i świadomość przynależności do narodu polskiego. Nie utożsamiali się natomiast z celami powstania, wytyczonymi przez manifest sejmowy z 20 grudnia 1830 roku, a więc z walką o pełną niepodległość i włączenie do Królestwa ziem zagarniętych przez Rosję w okresie rozbiorów. Dla wielu generałów i oficerów uczestnictwo w wojnie ograniczało się do zwykłego wykonywania wyuczonego rzemiosła. Nie byli więc żołnierzami powstania narodowego, ale rzemieślnikami i zawodowcami. Brakowało im woli odniesienia zwycięstwa, uporu i nieustępliwości, i to bynajmniej nie tylko z powodu niewielkich umiejętności i braku doświadczenia w dowodzeniu większymi związkami operacyjnymi. Generałowie polscy stanowili całkowite zaprzeczenie generałów francuskich z okresu rewolucji i pierwszych lat

32 cesarstwa, którzy „Wydawali każdą bitwę tak, jak gdyby miała to być bitwa decydująca, czynili każdy wysiłek tak, jakby to miał być wysiłek ostatni" (cytat za M. Tarczyńskim). Większość generalicji i wyższej kadry dowódczej pragnęła w rzeczywistości „skończyć rzecz honorowo, powrócić do posłuszeństwa, gdy Monarcha zezwoli na przedstawione mu warunki" 3 . Warunki te były wytyczone przez ugrupowania konserwatywne, jednak generalicja była gotowa sama zawrzeć porozumienie z carem, wspólnie lub niezależnie od cywilnych polityków. Główną podporę powstania w armii stanowił korpus młodszych oficerów i podoficerów starszych, w rezultacie czego między nimi a generalicja i wyższymi oficerami panowała od początku wojny duża nieufność. Młodsi oficerowie wnosili w szeregi wojska wytrwałość, patriotyzm i zaciętość w walce, a więc te cechy, których nie mogła wnieść większość generałów i wyższych oficerów. Jednak brak poczucia więzi młodszych oficerów z żołnierzami w codziennej służbie negatywnie wpływał na stosunek szeregowców do wojny i dalszych wysiłków na rzecz sprawy narodowej. Korpus oficerski był zresztą tak samo podzielony politycznie jak i społeczeństwo, ale znaczącymi wpływami, w przeciwieństwie do oficerów starszych i generalicji, cieszyły się w nim ugrupowania stawiające na walkę z Rosją. Nie mniej ważne od zmian kadrowych było uzupełnienie strat w armii oraz podniesienie jej stanu liczebnego. Od M r o z i ń s k i J., Dzieła wszystkie, t. 2, s. 156-158 — pisze o sonadażowych rozmowach na temat kontynuowania wojny, prowadzonych z generałami i wyższą kadrą dowódczą (m.in. dowódcami pułków) już w styczniu i lutym 3

1831 roku: „wszyscy oświadczyli mu [płk. Żwanowi — T. S.], iż na Chłopickim zupełnie polegają, że pragną, aby koniec przyśpieszył, że żołnierze są po większey części obojętnymi świadkami tego, co się dzieje, i że raczej duch niesubordynacji aniżeli duch rewolucyjny szerzy się między nimi, że głównymi stronnikami rewolucji są po większej części młodzi podoficerowie, że między officerami niższymi są także zagorzalcy lecz ich liczba jest bardzo mała i łatwo będzie ich można poskromić".

33

początku wojny z szeregów ubyło 3 tys. zabitych, 7 tys. rannych i kilkuset jeńców. Większość rannych żołnierzy znalazła się w szpitalach warszawskich. Dzięki doskonale zorganizowanej służbie zdrowia, do czego przyczynił się Karol Kaczkowski, naczelny lekarz WP, znaczna część rannych żołnierzy polskich, w przeciwieństwie do rosyjskich, ponownie zasiliła armię. Kaczkowski liczbę ozdrowieńców określił na 4 tysiące. Na początku reorganizacji armii Skrzynecki zdecydował się na utrzymanie podziału formacji na nowe i stare 4 . Wolał mieć wojsko mniej liczne, ale za to lepiej wyszkolone. Reorganizacją piechoty kierował płk Prądzyński. Struktura organizacyjna tej broni pozostała nie zmieniona. Nadal składała się z 4 dywizji dwubrygadowych, uformowanych ze starych pułków. Wyjątek stanowiła jedynie II brygada 3. DP, w skład której weszły 2 pułki nowej formacji: 5. psp „Dzieci Warszawskich" i 20. ppl. Pozostałe pułki nowej formacji na początku marca nie były jeszcze gotowe do działań bojowych, zwłaszcza że przystępując do uzupełniania stanów w starych pułkach, zabrano z nich 4,4 tys. najlepiej wyszkolonych żołnierzy. Starym pułkom Prądzyński przydzielił jeden, a czasem dwa pułki nowej formacji, które dostarczały ludzi potrzebnych do uzupełniania strat. W następstwie takiego postępowania niedobory w nowych pułkach zwiększyły się do 13,9 tys. żołnierzy. Uzupełniono je jednak do stanu 39 tys. żołnierzy 5 przez rekrutację ludzi z kadr gwardii ruchomej 6. Wprowadzanie 4

Formacje nowe, czyli organizowane po wybuchu powstania, stare to formacje istniejące przed 29 listopada 1830 roku. 5 2-3 marca nowe pułki piechoty liczyły 33,6 tys. żołnierzy, uzbrojonych w 9,8 tys. karabinów i 19,7 tys. kos. 6 Gwardia ruchoma — formacja powstała w grudniu 1830 roku, pełniła funkcję rezerwy dla armii polowej. W jej skład wchodzili mężczyźni w wieku od 20 do 30 lat. Przechodzili oni w baonach gwardii ruchomej proste szkolenie. Baony rozwiązano w połowie marca, tworząc na ich miejsce stałe kadry mające liczyć po około 250 ludzi.

34 nowych pułków do armii następowało stopniowo, w miarę jak osiągały stan gotowości bojowej. Każdej dywizji piechoty Prądzyński przydzielił kompanię lekką artylerii pieszej [klap] i całą lub pół kompanii pozycyjnej artylerii pieszej [kpap], Chciał także dodać im pułk kawalerii nowej formacji, a każdemu staremu pułkowi piechoty kompanie kosynierów z nowych pułków. Oba te zamierzenia nie zostały zrealizowane. Reorganizacją kawalerii zajmowali się pułkownicy Karol Turno i Jakub Lewiński. Łączyli oni w brygady stare pułki kawalerii z nowymi. Utworzono trzy duże jednostki kawalerii — I korpus, w składzie dwóch dywizji po dwie brygady każda, II korpus, złożony z dywizji trzybrygadowej, oraz dywizję rezerwową kawalerii [DrK], którą tworzyły dwie brygady. Reorganizację i uzupełnianie strat w armii polskiej zakończono w połowie marca. Do działań polowych można było wykorzystać około 70 tys. żołnierzy i 144 działa. Co prawda, armia polska nadal nie dorównywała liczbą żołnierzy i dział armii rosyjskiej, ale różnicę niwelowało, przynajmniej częściowo, wyszkolenie bojowe. Pod tym względem piechota i kawaleria rosyjska zdecydowanie ustępowały swoim odpowiednikom po stronie polskiej. Stara polska piechota wyróżniała się przede wszystkim sprawnością i szybkością manewrowania (przy przechodzeniu w marszu z szyku rozwiniętego w kolumnę baonową do ataku i na odwrót, w formowaniu czworoboków przeciwko kawalerii), wyszkoleniem strzeleckim (strzelała spokojniej i celniej od piechoty rosyjskiej), doskonałym wyszkoleniem do boju na bagnety. Zdolność polskiej piechoty do walki indywidualnej i w grupkach (walka tyralierska) zapewniała jej przewagę w walce o tereny zabudowane i zalesione. Te wszystkie zalety wpływały na przekonanie żołnierza polskiego o własnej wyższości nad przeciwnikiem, co znajdowało wyraz w jego dążeniu do starcia wręcz, które było ważnym czynnikiem zwycięstwa w walce I połowy XIX wieku. Polski piechur

35 ustępował rosyjskiemu odpornością na braki zaopatrzenia i niepowodzenia. W kawalerii było podobnie, indywidualne wyszkolenie żołnierza starych pułków wpływało na jego poczucie pewności siebie, wyższości nad przeciwnikiem i skłaniało go do walki wręcz (czego brakowało kawalerzystom rosyjskim). Kawaleria polska odznaczała się szybkością i dokładnością w manewrowaniu (przy zmianach frontu, obronie własnych skrzydeł, oskrzydlaniu przeciwnika), doskonałym współdziałaniem w ataku, a nawet w odwrocie. Najgorzej była przygotowana do służby zwiadowczej i ubezpieczeniowej. Artyleria była najlepszą bronią armii polskiej. Poziom wykształcenia oficerów, a nawet podoficerów był bardzo wysoki. Cechami wyróżniającymi polską artylerię było szybkie manewrowanie, celność oddawanych strzałów, doskonała orientacja w terenie, zdolność do szybkiej i prawidłowej oceny i wyboru stanowisk oraz sprawne określanie odległości dzielącej własne pozycje od pozycji przeciwnika. Kanonierzy wraz z oficerami przeniknięci byli duchem ofensywnym i nie załamywali się nawet w trudnych sytuacjach. Brak własnego przemysłu zbrojeniowego wpływał ujemnie na sposób użycia artylerii. Obawiając się utraty dział, wykorzystywano je w polskiej armii bardzo ostrożnie, co oczywiście zmniejszało efektywność tej broni. Brakowało także dowódców zdolnych do skoncentrowania i masowego użycia artylerii w bitwie. Pod tym względem artyleria polska ustępowała rosyjskiej. Nowe formacje piechoty i kawalerii, wymienionymi cechami nie mogły się już pochwalić, chociaż niektóre pułki dzięki swoim dowódcom osiągnęły wysoki stan wyszkolenia bojowego. Wszystkie jednak bronie, szczególnie stare formacje piechoty, wyróżniał niski poziom dyscypliny wynikający z tego, iż armia wyszła z surowych okowów służby wewnętrznej, narzuconych przez Konstantego. Znajdowało

36 to odzwierciedlenie m.in. w samowolnych oddaleniach, pijaństwie i w małej dbałości o oporządzenie i uzbrojenie. Zmiany kadrowe objęły prawie wszystkie stanowiska w armii polowej. Dywizje piechoty i korpusy kawalerii powierzono nowym dowódcom. Niestety, nawet po tych zmianach poziom doświadczenia nabytego na wyższych szczeblach dowodzenia i poziom umiejętności taktyczno-operacyjnych wyższej kadry dowódczej był nadal niski. Tymczasem to właśnie od nich zależały takie cechy dobrego dowódcy, jak zdolność do prawidłowej oceny położenia i określenia głównego kierunku ataku przeciwnika przy jednoczesnym nieuleganiu naciskowi informacji, często fałszywych, napływających z pola bitwy, oraz zdolność podejmowania decyzji i zorganizowania walki. Brak doświadczenia wyniesionego z dowodzenia na szczeblach operacyjnych znalazł odbicie w błędach, które popełniali wyżsi dowódcy polscy w wojnie 1831 roku. Prądzyński zaliczył do n ich „niedojrzałe wyobrażenie o tyle i flankach swego wojska" oraz skłonność „chcieć wszystko osłonić, wszystko bronić". Istotną wadą polskich generałów był niedostatek praktyki i doświadczenia w kierowaniu większymi związkami złożonymi z różnych broni. W większości byli dobrymi wykonawcami rozkazów, ale z chwilą utraty łączności z dowódcą naczelnym, kierującym ich poczynaniami, lub w przypadku zmiany sytuacji na polu walki stawali się bezradni. W.ks. Konstantemu nie zależało na i pogłębianiu wiedzy i umiejętności taktyczno-operacyjnych wyższych kadr. Tak więc wprowadzenie na dowódcze stanowiska w armii polowej dawnych pułkowników konstantynowskich lub też dymisjonowanych oficerów na niewiele się zdało. Wyżsi dowódcy służący w armii za Konstantego (gen. Maciej Rybiński, Antoni Giełgud, Henryk Milberg) byli typowymi oficerami „wychowanymi" przez Konstantego, zdolnymi, według słów Wacława Tokarza

37 — kierować w boju pułkiem czy dywizją, „wykonać rozkaz drobiazgowo ściśle, nie pozostawiając niczego osobistej inicjatywie i odpowiedzialności. Rozkaz był dla nich wszystkim, dostosowywali się do niego przesadnie ściśle", a brak rozkazu usprawiedliwiał ich bierną postawę. Nie byli jednak zdolni przyjąć na siebie odpowiedzialności, podjąć samodzielnie decyzję czy wreszcie zdobyć się na inicjatywę. Oficerowie dymisjonowani, którzy stanęli na czele dywizji i korpusów (gen. Kazimierz Małachowski, gen. Jan Nepomucen Umiński, gen. Tomasz Łubieński, gen. Ludwik Pac, gen. Julian Sierawski), nie byli lepsi od byłych konstantynowskich pułkowników, ale wśród nich znajdą się osoby szczerze oddane powstaniu, utożsamiające się z nim (np. Sierawski czy Umiński). Jedyne, co będzie łączyć generałów armii polowej, to odwaga, zdolność do poświęceń, nierzadko energia w działaniu i dobre chęci, którym jednak nie dorównywały umiejętności 7 . Poza najwyższymi stanowiskami zmiany objęły także średni szczebel. Usunięto nieudolnych lub niechętnych powstaniu dowódców pułków. Dokonano redukcji sztabów jednostek taktycznych. Wykreślono generałów i pułkowników, którzy wyjechali do Rosji lub nie objęli swoich stanowisk. Awansowano licznych oficerów niższych, którzy wyróżnili się w pierwszym okresie wojny. Podniesiono morale wojska. W tym celu m.in. nadawano Ordery Virtuti Militari (871 od 2 do 30 marca). Skrzynecki prawie codziennie dokonywał przeglądu oddziałów, osobiście wręczał odznaczenia i przemawiał do żołnierzy. W następstwie tych działań zatarły się negatywne wrażenia z odwrotu po bitwie grochowskiej. Przez wskazanie czynów bohaterskich (np. Ludwika Mycielskiego) i potępienie dezercji i tchórzostwa 7 Pełne biogramy polskich generałów, ocena ich doświadczeń i umiejętności, porównanie z rosyjskimi dowódcami, Czytelnik znajdzie w pracy Marka Tarczyńskiego, Generalicja powstania listopadowego, Warszawa 1988.

38 (np. ppłk. Józefa Zwolińskiego) 8 pobudzano ambicję żołnierzy. W rezultacie wszystkich zmian w połowie marca Skrzynecki dysponował silną armią gotową do działań, która pomimo ubytków i uzupełnień nie straciła na wartości. Armia ta chciała się bić i domagała się od Skrzyneckiego natychmiastowych działań.

s Ludwik Mycielski — ziemianin z Wielkopolski. Dymisjonowany oficer armii Królestwa Polskiego. Na wieść o powstaniu przedarł się do Królestwa i wstąpił do 4. ppl w randze ppor. Odznaczył się w walkach 19 lutego. 25 lutego pomimo wielu ran, nie opuścił szeregów pułku i poległ pod Olszynką Grochowską. Osierocił czwórkę dzieci. Józef Zwoliński — ppłk, dowódca IV baonu 8. ppl. Zdezerterował po 25 lutego 1831 roku. Dostarczył stronie rosyjskiej wielu informacji o stanie armii polskiej i o przeprowadzonych w niej zmianach organizacyjnych. Jego zeznania ujawniły fatalne nastroje panujące w obozie powstańczym pod koniec lutego, co utwierdziło Dybicza w przekonaniu, iż jest w stanie szybko zdławić polski „bunt". Pełna treść zeznania Zwolińskiego — patrz T. Strzeżek, Z. Strzyżewska, Cztery źródła rosyjskie do dziejów powstania listopadowego, w: „Przegląd Historyczny", T. LXXXVIII, zeszyt 3-4, s. 526-528.

PLAN OPERACYJNY DYBICZA I CHARAKTERYSTYKA ARMII ROSYJSKIEJ Od końca pierwszej dekady marca główna armia rosyjska zajmowała obszar zakreślony w przybliżeniu linią Wisły, Wieprza, Liwca i Bugu. Wycofując armię na leże zimowe, Dybicz zamierzał przygotować ją do marszu na Warszawę. Okazało się to niemożliwe. Armia znalazła się na terenach zniszczonych wojną, które nie dawały żołnierzom ani możliwości wypoczynku, ani dostatecznej ilości żywności. Sytuacja w wojsku pogarszała się wskutek bezczynności i ciągłych zmian dyslokacji. Nie sprzyjała także aura. Ciągłe deszcze, słota i zimno pogarszały nastroje i zdrowie rosyjskich żołnierzy. Największą bolączką Dybicza było zaopatrzenie armii. Musiał nie tylko wyżywić ją w trakcie pobytu na leżach zimowych, ale także zgromadzić dla niej zapasy na czas operacji nad górną Wisłą. Wkraczając do Królestwa feldmarszałek zakładał, że podstawowym źródłem zaspokajania bieżących potrzeb armii i gromadzenia zapasów będą zasoby znajdujące się w magazynach na terenach przygranicznych guberni zachodnich w Kownie, Wilnie, Grodnie, Skidelu, Białymstoku, Słonimiu, Prażanach, Kobryniu i Brześciu Litewskim. Jednak już w styczniu okazało się, że zapasy w nich zgromadzone są niedostateczne (brakowało ¼ zbóż i 1/6

40

furażu w ziarnie). Dybicz zamierzał uzupełnić braki w Królestwie poprzez rekwizycje organizowane przez polskie władze administracyjne. Jednocześnie jednak ustanowił tak niskie ceny, że nie były one korzystne dla mieszkańców. W ciągu marca system zaopatrzenia armii rosyjskiej opierał się na dostawach z magazynów przygranicznych i rekwizycjach w Królestwie. Na nieszczęście dla Dybicza i jego żołnierzy, obydwa źródła były bardzo zawodne. Rekwizycje z każdym dniem przynosiły mniej zasobów, gdyż chłopi chowali zapasy, a poza tym nie działały sprawnie władze administracyjne, które rekwizycje miały organizować (wielu urzędników ukryło się lub też opuściło swoje urzędy uchodząc z armią polską). W tej sytuacji Dybicz pod koniec marca zezwolił na furażowanie. Każdy oddział samodzielnie, w ściśle określonym rejonie, zbierał żywność i furaż. Ta decyzja faktycznie tylko potwierdziła stan już istniejący. Poszczególne oddziały rosyjskie nie przejmowały się odgórnymi instrukcjami Dybicza. Nadużycia były powszechne, zarówno przy rekwizycji dokonywanej za pośrednictwem władz cywilnych, jak i przy furażowaniu. W drugiej połowie marca i pierwszej połowie kwietnia furażowanie i rekwizycje odbywały się jednocześnie, ale ich rezultaty były coraz gorsze. W województwie podlaskim (szczególnie w jego części zachodniej i południowej) i w augustowskim wyczerpywano nie tylko zboża konsumpcyjne zmagazynowane po ostatnich zbiorach, ale nawet zapasy zbóż przeznaczone na siew (przede wszystkim owies). Oprócz zboża Rosjanie zabierali ziemniaki, leguminy, tłuszcze, sól itp. Dowóz z magazynów nadgranicznych zawodził z racji zbyt dużego oddalenia ich od armii. W miarę postępów w Królestwie, armia rosyjska oddalała się od swojej podstawy operacyjnej. Przed działaniami na lewym brzegu Wisły Dybicz zmuszony został do utworzenia i pośredniej podstawy operacyjnej na terenie Królestwa. Powstała ona na terenie Mazowsza i Podlasia. Szosa brzeska była arterią, którą zaopatrzenie i posiłki z Rosji docierały do

41

głównej armii. Wzdłuż niej Rosjanie założyli magazyny i szpitale 1 . Szczególne znaczenie przy tej szosie odgrywały Siedlce, gdzie nitki zaopatrzenia zbaczały do kwater korpusów głównej armii. W mieście oprócz szpitali i magazynów żywnościowych (istniały od 13 III) znajdowały się składy amunicyjne, magazyny różnorodnego oporządzenia wojskowego, kasy z funduszami armii, punkt zborny jeńców polskich oraz główny ośrodek wywiadowczy. Oprócz Siedlec magazyny założono w Międzyrzecu (od 13 III) i Kocku (od 27 III). Na północ od Bugu magazyn główny zlokalizowano w Łomży (dla gwardii). Gromadzono tam zapasy z terenu Królestwa i z nadgranicznych magazynów w guberniach zachodnich. W ciągu marca prawie cała główna armia korzystała z magazynów w Siedlcach. Z nich rozwożono żywność i paszę do poszczególnych korpusów (np. do Mińska, gdzie znajdował się magazyn straży przedniej Geismara). Rosyjskie szlaki komunikacyjne biegły od Brześcia i Białegostoku do Siedlec i Kocka. Do Siedlec transporty szły szosą z Brześcia Litewskiego, przez Białą i Międzyrzec, a z Białegostoku odnogami starego traktu litewskiego, przez Bielsk i Drohiczyn. Z Włodzimierza Wołyńskiego lub Kowla dostawy docierały do Kocka przez Dubienkę, Chełm i Ł ęczna lub Włodawę. W ciągu marca dowóz z magazynów nadgranicznych napotkał poważne trudności w postaci wiosennych roztopów i niedostatku środków transportowych. Nałożyły się one na słabe efekty rekwizycji i furażowania. W rezultacie, w głównej armii rosyjskiej występowały poważne braki w zaopatrzeniu. Nie mogły ich wypełnić zasoby zdobytych w lutym magazynów polskich w Łomży, Czyżewie, Ostrowie, Mińsku, Kałuszynie, Kazimierzu, Kocku i Rudzie Talubskiej. Szpitale znajdowały się w: Mińsku (dla 1200 ludzi), Kałuszynie (600), Siedlcach (1200), Białej, Międzyrzecu, Węgrowie (1200), Łomży (1000) i Augustowie. W okresie pobytu armii pod Rykami szpitale założono w Żelechowie i Garwolinie. 1

42 Niedostateczne wyżywienie i nędzne warunki bytowe odbiły się ujemnie na stanie zdrowia żołnierzy. Liczba chorych stale rosła, tym bardziej że w połowie marca armię rosyjską dogoniła epidemia cholery, szalejąca na terenie Rosji. 18 marca dała o sobie znać w Brześciu, 23 w Międzyrzecu, a 29 marca w Siedlcach. Zwalczaniu choroby nie sprzyjał podmokły teren i głód. Rozprzestrzeniała się więc na Podlasiu, szczególnie wzdłuż szlaków, którymi przemieszczały się do głównej armii uzupełnienia z głębi Rosji. W ciągu marca cholera pozbawiła życia 319 żołnierzy (zachorowało 682), a w kwietniu zmarło już 3171 z 8431, którzy zachorowali 2 . Od kwietnia liczba zachorowań i zgonów w armii rosyjskiej zmalała. W samych Siedlcach cholera grasowała do początku maja i pochłonęła po kilkuset Żydów i mieszkańców innych wyznań (w Międzyrzecu samych katolików 400). Istotny wpływ na położenie armii rosyjskiej miał stosunek do niej ludności województwa podlaskiego. Jeszcze w lutym mieszkańcy, w większości włościanie, zachowywali dużą rezerwę w stosunku do Rosjan. Na takiej postawie zaważyło niezrealizowanie nadziei (szczególnie włościan) związanych z nowymi rewolucyjnymi władzami 3 , dotkliwe ciężary nałożone przez te władze na mieszkańców w okresie mobilizacji sił i środków do walki, obawa przed represjami ze strony silnego najeźdźcy, a zarazem oczekiwanie, jak się on zachowa wobec mieszkańców. Dybiczowi zależało na uniknięciu grabieży i rabunkowej gospodarki na terenie Królestwa. Chciał pozyskać zapasy ludności dla armii poprzez poprawne zachowanie się swoich żołnierzy. Dlatego też jeszcze 21 marca informował dowódców korpusów, iż nie powinno się zaopatrywać wojska na drodze samodzielnego zaboru żywności przez oddziały, ale należy to 2

W ciągu całego 1831 roku zachorowało 13,8 tys. żołnierzy, a zmarło 5,2 tys.

Chodziło przede wszystkim o zniesienie lub znaczne ograniczenie ciężarów związanych z systemem pańszczyźnianym. 3

43 czynić przez rekwizycję za pośrednictwem krajowych władz administracyjnych. Upomnienia feldmarszałka wynikały z tego, że niektóre oddziały usiłowały wszelkimi sposobami pokryć braki, szczególnie w furażu. Ofiarą furażowania padały rejony nie dotknięte wojną, np. obwód radzyński. Realia wojny pokrzyżowały więc dobre intencje Dybicza. Rozpoczęła się bezwzględna eksploatacja opanowanych terenów, szczególnie na szlaku pochodu głównych sił. W marcu sytuacja jeszcze się pogorszyła. Rabunkowa gospodarka armii rosyjskiej nakładała się na inne represje. Układne postępowanie Rosjan na terenach zdobytych zakończyło się z chwilą, gdy okazało się, iż nie oczekuje się ich jak wyzwolicieli spod jarzma rewolucji. Łapano i wywożono z Królestwa te osoby, które udzieliły powstaniu poparcia, albo też takiego poparcia mogły udzielić w razie ponownego odzyskania przez Polaków terenów Podlasia. Armia rosyjska nie zdobyła zbyt wielu jeńców w pierwszym okresie wojny, tak więc liczbę ich powiększano, biorąc do niewoli chłopów, przedstawicieli uboższej szlachty (zdatnych do służby), którzy chronili się przed wojną w lasach i wsiach nie będących ich miejscem zamieszkania, lub wałęsali się w poszukiwaniu żywności 4 . Wszystkich jeńców pędzono do Bobrujska. Jak zwykle, trudno było utrzymać w ryzach kozaków, którzy częstymi napadami i rabunkami terroryzowali ludność cywilną. Armia regularna była nie lepsza, zwłaszcza gdy zatrzymywała się na jakimś obszarze na dłuższy czas. Wyżsi dowódcy rosyjscy nie tylko nie powstrzymywali fali rabunków, ale nawet do nich zachęcali (np. w.ks. Konstanty w Siedlcach). Mieszkańcy tracili nie tylko domy i zabudowania gospodarskie (rozbierane przeważanie na opał), ale także sprzęty, meble itd., które żołnierze sprzedawali za bezcen Żydom. Czego nie zdołano zabrać, niszczono. Ze szczególną zaciętością unicestwiano biblioteki (taki los spotkał bibliotekę 4 Przez Siedlce przewinęło się około 1600 jeńców polskich, wśród nich około 400 cywili.

44 szkoły siedleckiej czy trybunalską), ale także księgozbiory należące do obywateli. Barbarzyństwo wobec książek uzasadniano tym, iż „rozumy w książkach zrobiły bunt w kraju polskim". Siedlce poddano represjom z tego względu, iż miasto nie powitało wojsk „wyzwolicielskich" białymi flagami, a mieszkańcy, poza Żydami, nie wyszli na ulice 5 . Ze szczególną zaciętością grabiono nieruchomości opuszczone przez właścicieli. Majątki osób służących w armii polskiej niszczono doszczętnie. Do innych ciężarów obarczających ludność cywilną trzeba także zaliczyć zabór środków transportu. Poczynania Rosjan wywarły wpływ na zmianę postawy społeczeństwa wobec wojny i armii rosyjskiej w szczególności. Zrodził się „duch przychylny sprawie drogiej ojczyzny". Ta zmiana nastrojów na wiosnę 1831 roku znalazła odzwierciedlenie we współpracy społeczeństwa podlaskiego z armią polską w okresie jej działań zaczepnych na prawym brzegu Wisły. Przyjmowała różne formy — od udzielania informacji o nieprzyjacielu, rozbierania i stawiania mostów, chwytania maruderów, po dostarczanie podwód, żywności, kwater itd. Rusini, unici i prawosławni, wbrew wcześniejszym obawom, nie podejmowali współpracy z armią rosyjską. Cierpieli tak jak włościanie i mieszczanie innych narodowości. Nieco inaczej było z kolonistami niemieckimi i Żydami. Koloniści mieszkający nad Bugiem w marcu 1831 roku na ochotnika, ale za zapłatą, przewieźli zaopatrzenie dla VI KP z magazynów w Brześciu do Mińska. Żydzi w swoim postępowaniu kierowali się przede wszystkim chęcią zysku. Świadczyli usługi obydwu walczącym stronom, ale na uwadze mieli to, iż silniejszą stroną jest Rosja. Tak więc przeważała z ich strony chęć współpracy z armią agresora. Z tego też względu polska ludność nie darzyła sympatią przedstawicieli tej mniejszości. Duch przedsiębiorczości święcił triumf. Żydzi kupowali za W 1830 roku Siedlce były największym miastem w woj. podlaskim. Mieszkało w nim 5,2 tys. osób, z czego Żydzi stanowili większość (około 65%). 5

45 bezcen zagrabione przez Rosjan mienie. Sami informowali, u kogo i co można prawdopodobnie znaleźć. Zawiązała się swoista „międzynarodówka handlowa". Żydzi z Królestwa sprowadzali od pobratymców z Prus tabakę, tytoń, herbatę itp., a płacili za to pozyskanym od Rosjan zagrabionym mieniem (m.in. skórami baranimi i bydlęcymi, końmi). Żydzi wreszcie (m.in. z racji nadzwyczajnej mobilności, ruchliwości w interesach handlowych) oddawali nieocenione usługi wywiadowcze armii rosyjskiej. Jednak należy odnotować, iż wśród Żydów znajdowały się także osoby sprzyjające powstaniu, tak jak wśród Polaków osoby sprzyjające Rosjanom. Swoistą formą oporu mieszkańców Podlasia było ukrywanie żywności przed Rosjanami. Dybicz zwracał uwagę na ten proceder i m.in. w nim widział przyczynę trudności w zaopatrzeniu armii. W powiecie żelechowskim dla przykładu, chłopi poukrywali po kilka ćwierci zboża i kartofli i sprzedawali je po trochu dla grosza. Poza tym wielu włościan opuściło swoje miejsca zamieszkania i poukrywało się wraz z dobytkiem w lasach. Jednocześnie korzystali z całkowitego rozkładu władz i np. nie odrabiali pańszczyzny na ziemiańskich włościach lub dokonywali wyrębu lasów państwowych. W pierwszej dekadzie marca główna armia rosyjska nie była atakowana przez główną armię polską. Bierność tej ostatniej rekompensowały działania oddziałów partyzanckich oraz korpusu gen. Dwernickiego w województwach augustowskim, płockim i lubelskim. Wiązały one znaczną część głównej armii Dybicza, uniemożliwiając przygotowanie się do operacji przeciwko Warszawie. Na prawym skrzydle ugrupowania Dybicza operowali polscy partyzanci. Głównym ich celem była szosa kowieńska, którą nieustannie podążały do głównej armii rosyjskiej transporty amunicji i żywności z Prus 6 i magazynów pogranicznych Prusy w okresie powstania przyjęły postawę „przychylnej neutralności" wobec Rosji. Znalazła ona odzwierciedlenie w wielu posunięciach nieprzy6

chylnych dla Warszawy, m.in. . w sprzedaży żywności dla armii rosyjskiej.

46 (przede wszystkim z Grodna). Partyzanci, operujący na terenie województw augustowskiego i płockiego, utrudniali Rosjanom korzystanie z szosy, likwidując transporty z zaopatrzeniem i magazyny, przejmując pocztę i kurierów oraz atakując mniejsze oddziały przeciwnika. Na terenie województwa augustowskiego operowały oddziały: Kazimierza Szarkowskiego (bazę wypadową miał w pobliżu osady Poniewo, w Puszczy Augustowskiej, na północny wschód od Augustowa), mjr. Antoniego Puszeta i mjr. Karola Szona (działali w powiatach północnych województwa, tzw. litewskich). Między Bugiem a Narwią (w Puszczy Białej), w pobliżu Broku i Kamieńczyka nad Bugiem od drugiej dekady lutego działał oddział ppłk. Ksawerego Kochanowskiego. Na prawym brzegu Narwi, na północ od linii Łomża-Ostrołęka, wzdłuż szosy kowieńskiej walczyły dwa oddziały — kpt. Józefa Zaliwskiego oraz Michała Godlewskiego. Obydwa w pierwszej dekadzie marca Rosjanie odrzucili od szosy kowieńskiej. Na wschodnich obrzeżach województwa płockiego od połowy marca działały oddziały płk. Franciszka Valentina de Hauterive i mjr. Węgrodzkiego (ten ostatni 27 II wyparł rosyjski garnizon z Nasielska). Dybicz, zaniepokojony aktywnością partyzantów w Płockiem, na początku marca skierował do Ostrołęki oddział gen. Dymitra Sackena (6 tys. żołnierzy i 8 dział) z zadaniem oczyszczenia z oddziałów polskich obszaru między Narwią, Wkrą a granicą pruską, a także osłony korpusu gwardii wkraczającego na teren Królestwa. W walce z polską partyzantką Sacken odniósł sporo sukcesów. 8 marca jeden zjego podkomendnych, płk Lachman, zniszczył we wsi Maluszyn oddział płk. Węgrodzkiego, a w następstwie kolejnych akcji odrzucił od szosy kowieńskiej oddział Zaliwskiego. Jego lotne oddziały (przeważnie kozacy) zapędzały się do tej części województwa płockiego, która jeszcze znajdowała się w rękach polskich, rozpraszając od-

47 działy straży bezpieczeństwa 7 i utrudniając polskiej administracji pobór rekruta oraz gromadzenie żywności i paszy. Po 14 marca oddziały Sackena uniemożliwiły oddziałom płk. Valentina de Hauterive i płk. Mateusza Bardzkiego zaatakowanie szosy kowieńskiej i przerwanie komunikacji z Prusami. Obydwa zostały wyparte ku Przasnyszowi. Lewe skrzydło ugrupowania wojsk Dybicza w Królestwie także nie zaznało spokoju. 26 lutego polskie oddziały partyzanckie opanowały Puławy i Kazimierz. W boju poległo lub zostało rannych 50 żołnierzy rosyjskich, a 236 dostało się do niewoli. Wypad partyzantów na prawy brzeg Wisły był tylko wstępem do wydarzeń znacznie groźniejszych dla Rosjan. Na teren województwa lubelskiego wkroczył korpus gen. Dwernickiego (4,7 tys. żołnierzy i 12 dział), zmierzający na Wołyń w celu przygotowania i kierownia powstaniem. 3 marca przeprawił się przez Wisłę pod Puławami i ruszył w kierunku Lublina z zamiarem zniszczenia oddziału gen. Kreutza. Jeszcze tego samego dnia pod Kurowem i Markuszowem Dwernicki rozproszył dwa oddziały rosyjskiej kawalerii gen. Kawera, który przypadkowo znalazł się na drodze polskiego korpusu, oraz płk. Tuchaczewskiego. W obydwu starciach Polacy zdobyli 3 działa. 4 marca gen. Kreutz, na wieść o marszu Dwernickiego, opuścił Lublin i cofnął się za Wieprz, do Łęczny. Jeszcze tego samego dnia Dwernicki wkroczył do Lublina, gdzie stał 3 dni. W tym czasie zmierzały już przeciwko niemu znaczne siły rosyjskie, wydzielone z głównej armii. Informacja Kreutza o przeprawie Dwernickiego przez Wisłę wywołała w rosyjskiej kwaterze głównej duże zaniepokojenie, 7 Formacja utworzona z mężczyzn w wieku od 18 do 45 lat na terenie poszczególnych jednostek administracyjnych Królestwa. Słabo uzbrojona i wyszkolona, nie miała żadnych szans w walce z regularną armią. Od chwili sformowania była wykorzystywana przede wszystkim do zadań policyjno-porządkowych i administracyjno-skarbowych (ściąganie podatków, pilnowanie granic, młócenie zboża odstawianego do magazynów, wyłapywanie dezerterów itd.). Z niej także wybierano najlepszych ludzi do przeszkolenia w gwardii ruchomej. Dopiero od lutego włączano SB do działań militarnych, a dokładniej do wojny partyzanckiej — „małej wojny".

48 gdyż zdawano sobie sprawę z tego, iż celem polskiego korpusu jest Wołyń. Dybicz, natychmiast poprosił feldmarszałka Fabiana Osten-Sackena, rezydującego w Kijowie, o zabezpieczenie granic Rosji oddziałami z podległej mu I armii (miały zająć Dubno, Łuck i Włodzimierz Wołyński). Jednocześnie do działań przeciwko Dwernickiemu wydzielił z armii czynnej 18 tys. żołnierzy i 75 dział, w tym z głównej armii III KK, 3. DGr. i brygadę grenadierów litewskich (13 tys. żołnierzy i 52 działa). Naczelne dowództwo nad oddziałami osaczającymi Dwernickiego sprawował gen. Toll. Ten najzdolniejszy generał armii rosyjskiej nie zdołał jednak dopaść polskiego korpusu z racji fatalnego stanu dróg rozmiękłych w następstwie ciągłych opadów deszczu. Grzęznące w błocie oddziały rosyjskie dopiero 12 marca zjawiły się w Lublinie, opanowanym dzień wcześniej przez Kreutza. Dwernicki, nie wiedząc o postępującym za nim Tollem, po 7 marca wolno przemieszczał się po województwie lubelskim, staczając drobne potyczki z oddziałami rosyjskimi. Zamiast zmierzać prosto na Wołyń, zboczył do Zamościa, do którego dotarł 13 marca. Zdecydował się na ten krok ze względu na fatalny stan dróg oraz konieczność nawiązania kontaktów z powstańcami na Wołyniu. W twierdzy pozostał do początku kwietnia Dybicz widząc, że dalsze działania przeciwko Dwernickiemu są bezcelowe, nakazał Tollowi zbliżyć się z oddziałami wydzielonymi z głównej armii do Wieprza. W woj. lubelskim pozostał tylko oddział Kreutza, wzmocniony brygadą grenadierów. Od 26 marca zajmował on Urzędów, Lublin, Puławy, Kazimierz i Krasnystaw. Wzdłuż Bugu, po rosyjskiej stronie granicy, rozlokowały się oddziały z 11. DP i 3. DHuz. (4,3 tys. żołnierzy), podlegające dowódcy 1 armii. Ich dowódcą był gen. Fiodo r Rudiger. Działania Dwernickiego na Lubelszczyźnie, jakkolwiek budziły niepokój Dybicza, to jednak nie skłoniły go do zmiany planów operacyjnych. Zresztą nie dopuścił do tego car. Prowadząc wojnę z gabinetu, nieustannie ponaglał Dybicza

49 do aktywnych działań. Jego niecierpliwość rodziła się z obaw, że przedłużająca się wojna w Królestwie doprowadzi do wybuchu powstań w guberniach zachodnich. Spodziewał się także nowej rewolucji we Francji. Tamę fali rewolucyjnej rozlewającej się po Europie mogła położyć tylko interwencja wojskowa lub jej groźba i właśnie do niej potrzebował sił zaangażowanych w tłumienie „buntu" Polaków. W interesie Rosji leżało więc jak najszybsze zakończenie wojny w Królestwie. Car był pewny sukcesu. Na 18 marca zarządził wyjazd z Petersburga do Warszawy nowo mianowanych członków Rady Tymczasowej, która miała sprawować władzę w Królestwie po uśmierzeniu powstania. Przygotowania do przeprawy przez Wisłę Dybicz przyśpieszył w drugiej dekadzie marca. Rosyjscy inżynierowie już od początku miesiąca szukali miejsc dogodnych do jej urządzenia. Za najlepsze uznali, idąc od Warszawy do granicy austriackiej, Karczew, Tarnówek, Tyrzyn, Stężycę, Modrzyce, Kazimierz, Puławy, Rachów i Józefów. 12 marca przedłożono Dybiczowi plan budowy mostów w Karczewie, Tarnówku i Tyrzynie. Feldmarszałek postanowił przeprawić swoją armię w Tyrzynie, miejscu najdogodniejszym z trzech proponowanych. Oddalenie od Warszawy gwarantowało, że Polacy nie będą mogli swobodnie manewrować po obu brzegach rzeki i utrudniać przeprawę. Za Tyrzynem przemawiały także warunki naturalne. Prawy brzeg, przy którym biegł nurt rzeki, dominował nad lewym. Poza tym przy lewym brzegu ciągnął się pas mielizn. Szerokość rzeki wynosiła 400 kroków, tj. około 280 m. W pobliżu miejsca przeprawy, pod samym Tyrzynem i pod Czerwoną Karczmą 8 , znajdowało się mnóstwo materiału do budowy 2 mostów. 18 marca Dybicz nakazał 8

Dzisiaj Tyrzyn i Czerwona Karczma znajdują się w obrębie Dęblina. Walory przeprawy pod Czerwoną Karczmą docenił w dobie powstania kościuszkowskiego rosyjski generał Iwan Fersen. Tam właśnie przeprawił swój korpus w październiku 1794 roku, na krótko przed bitwą pod Maciejowicami

50 rozpoczęcie budowy mostów w Karczewie, Tarnówku, Tyrzynie i Kazimierzu. Pracami pod Modrzycami i Tyrzynem kierował gen. Danił Gerstenzweig. Jawnie roboty prowadzono w Karczewie i Tarnówku, a w Tyrzynie i Kazimierzu starano się zachować je w tajemnicy. We wszystkich miejscach przygotowywano materiały do postawienia mostów na tratwach 9 . Prace zakończyć miano 4 kwietnia. Następnego dnia Dybicz planował rozpocząć przeprawę. W rosyjskim dowództwie spodziewano się, że do tego czasu Wisła opadnie | i powróci do swoich naturalnych koryt. Na razie, w połowie marca, oczyściła się z lodu, a od 22 marca poziom jej wód już się nie podnosił. Między 16 a 18 marca Dybicz dokonał zmian w ugrupowaniu głównej armii. 2. DP z I KP opuściła kwatery w Kołbieli i zajęła pozycje nad Wisłą, skąd osłaniała roboty w Tyrzynie i Tarnówku. 1. DP z I KP, strzegąca do tej pory szosy brzeskiej, przeszła do Garwolina. W nocy z 16 na 17 marca pozycje na szosie brzeskiej i starym trakcie litewskim zajął VI KP. Oddział gwardii Konstantego udał się do Woli Gułowskiej. Pozostałe korpusy głównej armii trwały na swoich dotychczasowych stanowiskach (oczywiście z wyjątkiem korpusu zbiorowego Witta, uganiającego się za Dwernickim w woj. lubelskim). Na przełomie drugiej i trzeciej dekady marca Dybicz pracował nad ostateczną wersją planu operacyjnego. Zależało mu przede wszystkim na uzyskaniu od cara zezwolenia na użycie korpusu gwardii wielkiego księcia Michała (24,1 tys. żołnierzy i 72 działa), który znalazł się na terenie Królestwa. Zajął on kwatery zimowe na północ od Bugu. Jego prawa kolumna (12,3 tys. żołnierzy i 32 działa) znajdowała się między Ostrołęką a Szczuczynem, środkowa kolumna (8,4 tys. żołnierzy i 24 działa) między Zambrowem a Tykocinem, Ten typ mostu wymagał mniej przygotowań niż mosty na statkach czy pontonach. Na klocach drewna (najlepiej sosnowych) kładziono w kilku warstwach pomosty z desek. 9

51 a lewa (3,2 tys. żołnierzy i 16 dział) między Śniadowem a Andrzejowem. Funkcję straży przedniej gwardii pełnił oddział gen. Sackena (5,9 tys. żołnierzy i 8 dział), tkwiący w Makowie. Dybicz nie miał żadnego pożytku z korpusu gwardii, gdyż car kategorycznie zakazał włączać go do działań wojennych. Prośby Dybicza zakończyły się niepowodzeniem. Tymczasem gwardia była potrzebna Dybiczowi do wyrównania strat, które armia czynna poniosła w dotychczasowych walkach. Od początku lutego do końca marca z jej szeregów ubyło łącznie 24,7 tys. żołnierzy 10. W końcu marca główna armia (I i VI KP, KGr., gwardia Konstantego) liczyła 62,7 tys. żołnierzy i 222 działa, lewe skrzydło (III KK, dywizja grenadierów i oddział Kreutza) 18,8 tys. i 75 dział, a prawe (Sacken i gwardia) 30 tys. i 80 dział. Razem wynosiło to 111,5 tys. żołnierzy i 377 dział, a bez gwardii — 81,8 tys. i 305 dział. Gdy jeszcze odejmiemy oddziały Sackena i Kreutza, liczba ta zmniejszy się do 71,8 tys. żołnierzy i 266 dział. Potencjał głównej armii mogły powiększyć zbliżające się dopiero do Królestwa oddziały armii czynnej (ok. 14,2 tys. żołnierzy i 39 dział). Już 27 marca w Międzyrzecu obecna była II brygada 2. DHuz. (1,6 tys. szabel) z 12 działami, a w Białej II brygada 1. DUł. (1,6 tys. szabel) z 8 działami. 31 marca w Siedlcach stawić się miał baon grenadierów (1070 bag.) i baon saperów (747 bag.) z 3 działami, a 3 kwietnia I brygada 1. DUł. (1,6 tys. szabel) z 8 działami, I brygada 3. DGr. (3,6 tys. bag.) z 8 działami. 1 kwietnia spodziewano się w Brześciu III brygady z 7. DP (3,1 tys. bag.). Z kolei na 6-9 kwietnia oczekiwano w Suwałkach 3 baonów z II brygady 5. DP (2,4 tys. bag.) z 12 10 Do 12 marca armia rosyjska straciła w boju 2,5 tys. zabitych, 11,4 tys. rannych 532 kontuzjowanych i 2,4 tys. zaginionych. W szpitalach znajdowało się 9,6 tys. chorych. Razem ubytek w szeregach wynosił 26,7 tys. żołnierzy. Do końca marca wyleczeni żołnierze ponownie znaleźli się w szeregach i stąd ogólna liczba ubytków w armii zmniejszyła się do 24,7 tys. żołnierzy. Por.: A. Puzyrewski, Wojna polsko-ruska 1831, wyd. polskie 1899, s. 131.

52

działami, a na 8 kwietnia w Siedlcach pułku z 2. DHuz. z 12 działami. Poza wymienionymi oddziałami, zmierzającymi do głównej armii, na etapach w obrębie Królestwa i na terenie Rosji pozostawało kilkanaście tysięcy żołnierzy, np. w Siedlcach, Węgrowie, w Białej i Międzyrzecu 2,2 tys, bagnetów i szabel. Do działań na lewym brzegu Dybicz musiał wykorzystać jak największą liczbę żołnierzy, gdyż tylko zdecydowana przewaga mogła zniwelować lepsze wyszkolenie żołnierzy polskich. Piechota rosyjska nie miała takiego impetu i zapału w natarciu jak piechota polska. Nie dążyła zdecydowanie do starcia wręcz, a ponadto była słabo wyszkolona do wałki tyralierskiej, bojów leśnych i w terenie zabudowanym. Ustępowała piechocie polskiej szybkością manewrowania i indywidualnym wyszkoleniem strzeleckim. Główną jej zaletą była wytrzymałość moralna i fizyczna, zwłaszcza gdy znajdowała się w szyku zwartym. Najsłabiej w armii rosyjskiej była wyszkolona kawaleria. Główną uwagę dowódcy zwracali na wygląd zewnętrzny, a nie na wyszkolenie szermiercze i strzeleckie. Konie, przekarmiane i przesadnie ochraniane w okresie pokoju, w trakcie działań wojennych nie sprostały trudnościom wojennego bytu. Identycznie jak w armii polskiej, tak i w armii rosyjskiej najlepszą bronią była artyleria. W jej skład wchodziło wielu dobrze wyszkolonych oficerów wyższych, którzy potrafili tę broń doskonale wykorzystać na polu walki, m.in. szybko wyprowadzać z kolumny marszowej, wybrać stanowiska i skoncentrować w odpowiednim miejscu i czasie. Także dowódcy ogólnowojskowi wykorzystywali artylerię lepiej niż miało to miejsce w wojsku polskim. Pod tym względem artyleria rosyjska niewątpliwie przewyższała artylerię polską. Przewaga ilościowa artylerii rosyjskiej pozwalała zrównoważyć w starciu słabość wyszkolenia piechoty i kawalerii. Pod względem wyszkolenia taktyczno-operacyjnego wyższej kadry dowódczej przewaga była po stronie rosyjskiej. Gene-

53 rałowie rosyjscy górowali nad generałami polskimi doświadczeniem wyniesionym z wysokich szczebli dowodzenia w okresie wojen napoleońskich i wojny tureckiej. Dybicz już w latach 1813-1814 pełnił funkcję kwatermistrza generalnego. W wojnie z Turcją objął naczelne dowództwo armii rosyjskiej w bardzo trudnej dla niej sytuacji. Zdołał jednak odnieść zwycięstwo pod Kulewczą i śmiałym marszem na Adrianopol zmusić Turcję do zawarcia pokoju. Gen. Toll, wybitnie uzdolniony i energiczny, jako doradca Kutuzowa już od 1812 roku wywierał duży wpływ na przebieg działań bojowych armii rosyjskiej. W wojnie tureckiej był szefem sztabu Dybicza. Pomimo jednak doświadczenia, niewielu generałów rosyjskich nadawało się do samodzielnych działań. Część z nich sprawowała dowództwo formalnie, powierzając całe rozkazodawstwo szefom sztabu, np. gen. Szachowski czy gen. Kreutz. Większość nie wyróżniała się inicjatywą i nie potrafiła dać sobie rady w trudnych sytuacjach. Z dowódców korpusów za najwybitniejszych Aleksander Puzyrewski, wybitny rosyjski historyk i teoretyk wojskowości, uznał gen. Pahlena, stojącego na czele I KP, oraz gen. Rosena, wykształconego, ale słabego charakteru. Z tych dwóch Pahlen był zdolny do samodzielnych działań. Pod koniec drugiej dekady marca, gdy prace przy materiałach do budowy mostów zbliżały się do półmetka, Wisła wróciła w większej części do swego koryta, a drogi stały się przejezdne, Dybicz zdecydował się na rozpoczęcie działań zaczepnych w celu ostatecznego stłumienia powstania. Do pośpiechu skłaniały go także ponaglenia cara oraz trudności z zaopatrzeniem 11. Plan operacji przewidywał nie tylko 11 Gen. Toll po powrocie z wyprawy przeciwko Dwernickiemu — według Puzyrewskiego — zalecał przesunąć początek operacji o 10-15 dni. W tym czasie zbliżyłyby się do głównej armii oddziały II KP, dotarłyby do Kocka transporty żywności z Wołynia, a przede wszystkim poprawiłby się stan dróg. Toll twierdził, iż odwilż na drogach sparaliżuje operacje. Widział na własne oczy, jak trudno było korpusowi Witta (szczególnie taborom i artylerii) zbliżyć się do Wieprza. Dybicz nie uwzględnił jednak rad Tolla.

54 przekroczenie Wisty przez główną armię oraz umocnienie się na jej lewym brzegu, ale także opanowanie województwa płockiego przez oddziały prawego skrzydła, w celu przejęcia kontroli nad dolnym biegiem Wisły i Narwi. Ten ostatni krok miał zapewnić głównej armii, podczas jej pobytu pod murami Warszawy, dowóz żywności z Prus (Wisłą) oraz z Rosji (Narwią i Bugiem). W myśl planu, główna armia 29 marca miała opuścić kwatery zimowe w 3 dni, tj. do 31 marca dotrzeć w pobliże Tyrzyna, a 4—5 kwietnia przeprawić się przez Wisłę. Gdyby Polacy skoncentrowali naprzeciw Tyrzyna swoje główne siły, Dybicz gotowy był ruszyć w górę rzeki, aby przeprawić się w Kazimierzu12. Feldmarszałek mniemał, że pozostawiona w Wawrze straż przednia Geismara oraz demonstracje przeprawy pod Karczewem i Tarnówkiem zwiążą część sil polskich, uniemożliwiając im wzięcie udziału w obronie przeprawy pod Tyrzynem. Zwiększyłoby to szanse na pomyślną przeprawę głównej armii złożonej z I KP, KGr. gwardii Konstantego i III KK (52,4 tys. żołnierzy i 217 dział). Po jej zakończeniu Dybicz zamierzał do połowy kwietnia umocnić się na lewym brzegu, opanować Radom i przez Białobrzegi nad Pilicą ruszyć na Warszawę. W tym czasie do głównej armii powinna dołączyć, przez Tyrzyn, część VI KP, I brygada 3. DGr. i I brygada I. DUł. (razem około 17,2 tys. żołnierzy i 44 działa). Pozostała część VI KP z II brygadą 2. DHuz. (ok. 9 tys. żołnierzy i 38 dział) nadal osłaniałaby szosę brzeską. Z chwilą rozpoczęcia marszu głównej armii na Warszawę wzdłuż górnego biegu Wisły, działania powinien rozpocząć korpus zbiorowy gen. Karla Bistroma, złożony z oddziału Sackena, oddziałów etapowych I KP, pułków II KP i I. DUł. (razem w 13 baonach, 24 szwadronach. 3 pułkach kozaków Mógł też w razie wstrzymania przeprawy głównej armii pod Tyrzynem, wykorzystać most w Kazimierzu do przerzucenia na lewy brzeg korpusu Witta. Zaatakowałby on prawą flankę armii polskiej blokującej przeprawę pod Tyrzynem, otwierając tym samym drogę siłom głównym na lewy brzeg. 12

55 - ok. 13,5 tys. żołnierzy i 38 dział). Korpus ten, zebrany 13 marca pod Ostrołęką, miał opanować i obsadzić częścią sił Serock (6 baonów, 1 pułk ułanów, pułk kozaków i 10 dział), a resztą sił (7 baonów, 18 szwadronów, 28 dział i kozacy) zdobyć Płock, oczyścić z polskich oddziałów województwo płockie i dolny bieg Wisły. W dalszej kolejności oddział Sackena powinien przejść na lewy brzeg Wisły, nawiązać łączność z główną armią przez Sochaczew i oczyścić z nieprzyjaciela brzeg dolnej Wisły. Część korpusu gwardii, po wyjściu Sackena z Płocka, przeprawiłaby się na lewy brzeg Narwi i opanowała cały kraj między Wkrą, Narwią a granicą z Prusami. Z chwilą zakończenia operacji nad dolną i górną Wisłą Warszawa zostałaby osaczona ze wszystkich stron. Co do sposobu jej opanowania istniały rozbieżności między carem a Dybiczem. Feldmarszałek był gotowy zdobyć miasto głodem lub szturmem. Podobną opinię wyrażał gen. Toll. Car tymczasem stanowczo odradzał bezpośrednią walkę o Warszawę. Już 3 lutego pisał: „przyznaję, że ja nie stoję za bitwą w obrębie miasta i wzięcie Warszawy szturmem wydaje mi się działaniem nieostrożnym. Znacznie lepsze zmusić ich do opuszczenia miasta i wtedy bić się z nimi". Zalecał więc Dybiczowi, aby ścisłą blokadą zmusił armię polską do wyjścia ze stolicy. O losie powstania miała zadecydować, według niego, bitwa w polu. Znaczna przewaga liczebna armii rosyjskiej nad polską miała zapewnić Rosjanom pełny sukces. Mikołaj ostrzegał Dybicza, że w wypadku bitwy w obrębie Warszawy będzie miał przeciwko sobie nie tylko wojsko, ale i mieszkańców. Z pewnością na ostrożną postawę cara miały wpływ świeże wypadki z 29 listopada, gdy wielki książę Konstanty zmuszony został wraz ze swoimi oddziałami do opuszczenia miasta, a także wspomnienia boju o Warszawę z kwietnia 1794 roku, w którym niewielki garnizon wojsk polskich, przy znacznym udziale mieszkańców, rozbił stacjonujący w mieście silny

56 garnizon wojsk carskich (z 7,5 tys. żołnierzy ocalało 3,1 tys.). Także wiadomości o niepowodzeniach regularnych wojsk w bojach z mieszkańcami Paryża (lipiec 1830 r.) i Brukseli (wrzesień 1830 r.) odbierały carowi ochotę do angażowania armii rosyjskiej w bezpośrednią walkę o miasto. Dla cara zdobycie Warszawy miało być konsekwencją rozbicia armii polskiej w polu lub na przedpolu miasta i swego zdania nie zmienił do końca powstania. Nadal niebezpieczna dla armii rosyjskiej pozostawała kwestia zaopatrzenia. Dybicz zdołał zgromadzić do operacji zapasy na 12 dni13 , a więc na dojście do Wisły, przeprawę i kilka dni pobytu na lewym brzegu. Od 9 kwietnia zaopatrzenie miało docierać do armii przez Kock, przede wszystkim z Wołynia. Dopiero z chwilą podejścia pod Warszawę, tj. w drugiej połowie kwietnia, podstawą wyżywienia armii miały stać się zapasy spławiane Bugiem14 i Narwią z Rosji oraz Wisłą z Gdańska, gdzie jeszcze przed rozpoczęciem działań w Królestwie nakazano konsulowi zakupić znaczne ilości mąki i owsa. Dlatego tak istotne dla Dybicza było przejęcie kontroli nad dolną Wisłą, Narwią i Bugiem. Szosa brzeska nadal miała zostać podstawową arterią łączącą główną armię z Rosją. Tyra razem jednak komunikacja odbywałaby się nie przez Siedlce, ale przez Międzyrzec, Kock i Puławy.

13

Było to możliwe dzięki zakupom żywności za gotówkę i oszczędnościom

14

Rozpoczęcie spławu żywności z Brześcia zaplanowano na 2 kwietnia.

PLANY OPERACYJNE STRONY POLSKIEJ W drugiej dekadzie marca spływająca kra i obniżanie się poziomu wód na Wiśle wróżyły rychłą przeprawę głównej armii rosyjskiej. Skrzynecki jeszcze łudził się, że zdoła nawiązać rokowania z Dybiczem, ale musiał przygotować się także na zbrojne przeciwstawienie się rosyjskiej ofensywie na Warszawę. Już 11 marca gen. Jan Krukowiecki, gubernator Warszawy, otrzymał instrukcję obrony stolicy, m.in. na wypadek oddalenia głównej armii. 13 marca sztab główny nakazał przybliżyć do Warszawy i Wisły nowe pułki piechoty. 17 marca maszerowały one lub znajdowały się jeszcze w marszu do nowych punktów koncentracji — w Warszawie i na zachód od niej, wzdłuż dolnej Wisły (7 pułków), w Kazuniu i Modlinie (2 pułki), nad Pilicą (1 pułk) i w pobliżu Radomia (4 pułki). W dyslokacji głównej armii nie dokonano jeszcze większych zmian, gdyż dopiero pracowano nad koncepcjąjej użycia. Nie byle jaki wpływ na wypracowanie planu operacyjnego miały doniesienia o poczynaniach armii rosyjskiej, uzyskane przez polski wywiad 1. Wiedziano w połowie Od 30 stycznia 1831 roku kierował nim płk Kazimierz działania były ograniczone brakiem odpowiednich funduszy (m. in. emisariuszy wysyłanych na prawy brzeg Wisły). Informacje o zbierali dowódcy dywizji i samodzielnych korpusów (między 1

Zwań. Jego na opłacanie przeciwniku nich Zwań

58

marca, że korpus gwardii, liczący około 25-26 tys. żołnierzy, wkroczył na teren województwa augustowskiego. Co do głównej armii rosyjskiej orientowano się, iż przygotowuje się ona do przeprawy przez Wisłę w Mniszewie, przy ujściu Wieprza, i w Puławach. Już w pierwszej dekadzie marca wiedziano w Warszawie o osłabieniu głównej armii Dybicza wskutek wydzielenia 12 tys. żołnierzy pod dowództwem gen. Witta do pościgu za Dwernickim. W drugiej dekadzie marca mówiło się o marszu grenadierów (Sackena) ku szosie kowieńskiej, ku Pułtuskowi dla połączenia z gwardią. Jednocześnie doniesienia z połowy drugiej dekady wskazywały na ruch głównej armii rosyjskiej ku rzece Wieprz i na obecność niewielkich sił na szosie brzeskiej, w tym oddziału Geismara. Wszystkie te informacje pozwalały sądzić, że Dybicz zamierza dokonać przeprawy nad dolną Wisłą (między Płockiem a Wyszogrodem) i w górnym biegu rzeki, poczynając od Mniszewa a na Puławach kończąc, przy czym utwierdzano się powoli w przekonaniu, iż główna przeprawa będzie miała miejsce przy ujściu Wieprza. Armia rosyjska maszerowałaby na Warszawę traktem od Puław i traktem z Sochaczewa. Doniesienia dotyczące ruchu głównej armii rosyjskiej ku Wieprzowi były błędne. Zweryfikowano je dopiero pod koniec drugiej dekady marca. Okazało się, że główna armia rosyjska rozlokowała się na kwaterach zimowych. Wiedziano jednak o kontynuowaniu prac przy materiałach przeprawowych, co jednoznacznie wskazywało na to, że Rosjanie wkraczają w ostatnią fazę przygotowań do przeprawy. Skrzynecki i jego najbliżsi współpracownicy — Wojciech Chrzanowski. Klemens Kołaczkowski i Ignacy Prądzyński — byli zgodni, że do przeprawy Rosjan dopuścić nie można. rozdzielił wszystkie środki, którymi dysponował), komendanci twierdz, gubernator Warszawy, gen. Krukowiecki (zorganizował biuro wywiadowcze kierowane przez komisarza Michała Jeziorańskiego), oraz władze cywilne i ludność. Wielu informacji dostarczyli Polacy oficerowie armii rosyjskiej, dezerterzy i zbiegli z niewoli żołnierze polscy.

59 a Warszawę trzeba utrzymać za każdą cenę. Co do tego, jak zniweczyć zamiary Dybicza zgody już nie było. Skrzynecki chciał przeciwstawić się rosyjskiej przeprawie w sposób jak najmniej ryzykowny, co było zgodne z jego strategią prowadzenia wojny. Sprzeciwiał się więc walnej, spotkaniowej bitwie z Dybiczem, chyba że na pozycji uprzednio wybranej i umocnionej przez Polaków 2 . Aprobował także nasilenie działań samodzielnych oddziałów na flankach i tyłach głównej armii rosyjskiej. Te ostatnie miały doprowadzić do rozdrobnienia sił przeciwnika, co było równoznaczne z odroczeniem przeprawy przez Wisłę i ataku na stolicę. Skrzynecki gotowy był także atakować korpusy rosyjskie operujące poza armią główną, ale tak, aby nie oddalać się zbytnio od Warszawy. Stolicę traktował bowiem jak „obóz warowny", z którego zamierzał dokonywać wypadów na przeciwnika i chronić się w nim po zakończeniu operacji. Między 14 a 18 marca Skrzyneckiemu przedłożono trzy koncepcje działań. Plan kordonowej obrony linii Wisły, podobno autorstwa Kołaczkowskiego, w ogólnym zarysie zakładał, że główna armia polska od czoła przeciwstawi się rosyjskiej przeprawie przez Wisłę u ujścia Wieprza i zaatakuje tę jej część, która zdołałaby przedostać się na lewy brzeg. W ostateczności pozostawało Polakom wydanie Dybiczowi walnej bitwy na linii Pilicy. Twórca planu przypuszczał nawet, że Polacy będą mieli szansę pobić główną armię rosyjską w tej bitwie, gdyż do umocnionych pozycji polskich mogła ona dotrzeć osłabiona wskutek strat doznanych przy przeprawie i w następstwie wydzielenia sił do osłony linii komunikacyjnych. Skrzyneckiemu bardzo odpowiadał ten plan z racji jego odpornego 2 Skrzynecki, według Barzykowskiego, „mniemał, że bitwy z Moskwą na otwartym polu są trudne, a zwycięstwo niepodobne. Lecz sam waleczny, uparty w boju, rycerski w czynach, miał przekonanie, że nierówność sił zastąpiona zostanie walecznością żołnierza, dobrze obranymi pozycjami, zachowaniem sztuki wojennej”.

60 charakteru. Główna armia polska miała czekać na ruchy przeciwnika, gdy tymczasem jego flanki szarpałyby oddziały wydzielone (np. Dwernicki spod Zamościa i partyzanci). Plan kordonowej obrony linii Wisły zgodnie krytykowali Chrzanowski i Prądzyński, opowiadając się za podjęciem obrony czynnej i to siłami głównej armii 3 . Obydwaj nie zamierzali prowadzić działań zaczepnych przeciwko głównej armii Dybicza. Uważali, że należy korzystać z jej marszu ku Wieprzowi (byli o nim przekonani w świetle doniesień wywiadu), aby zadać ciosy zmuszające Rosjan do porzucenia zamiaru przeprawy, zanim się ona zaczęła. Dla Prądzyńskiego celem miał być oddział Geismara i linie komunikacyjne armii rosyjskiej idące z Litwy, a dla Chrzanowskiego — korpus gwardii. Chrzanowski nie przedstawił pełnego planu operacyjnego, gdyż nie dysponował dokładnymi informacjami o sile i kierunku marszu gwardii. Dopiero po 19 marca dotarły one do Warszawy. Plan Prądzyńskiego był zapewne lepiej przygotowany, gdyż jego autor myślał o wypadzie z Pragi od końca lutego i osobiście rozpoznawał pozycje Geismara pod Wawrem 4 . Poza tym przebieg rosyjskich szlaków komunikacyjnych nie był tajemnicą dla nikogo w sztabie. Prądzyński domagał się rozpoczęcia działań około 20 marca 5 . Chciał do Już w styczniu Prądzyński pisał, iż główna armia polska powinna z lewego brzegu „za pomocą Wisty, mostów na mej i warowni Modlina, Góry, a nawet i Serocka prowadzić po obu brzegach Wisły, Narwi i Bugu wojnę odporną z ustawicznemi napadami zaczepnemi połączoną, gdy tymczasem korpus nowo uformowany w augustowskiem przejść powinien Niemen, a drugi, podobny, spod Zamościa — Bug, dla podniesienia powstania w polskich guberniach i prowadzenia wspólnie z całym Królestwem jak najczynniejszej małej wojny". 3

Prądzyński często lustrował przedpole Pragi w celu ustalenia, czy grunt nadaje się do ruchów kawalerii i artylerii. Miał też na uwadze „przyzwyczajenie Geismara do wycieczek z Pragi". Myśl wykorzystania przedmościa praskiego do wyjścia na tyły Dybicza pojawiła się już przed wypadem na prawy brzeg Jankowskiego i Giełguda. 5 Dopiero 18 marca przywrócono do użytku most łączący Pragę z Warszawą , uszkodzony przez spływającą krę. 4

61 nich wykorzystać tylko stare formacje, których reorganizację właśnie zakończono. Liczyły one 50 tys. żołnierzy i 125 dział. Linię Wisły miały osłaniać nowe formacje, które właśnie zmierzały do swoich punktów koncentracji 6. Po 14 marca w polskim sztabie głównym rozgorzały spory co do kierunku i sposobu działań. W ożywionych naradach uczestniczyli autorzy planów i Skrzynecki. Prądzyński wyłączony z nich został po 16 marca, na skutek choroby 7 . To ostatecznie przeważyło szalę na stronę planów Chrzanowskiego i kordonowej obrony linii Wisły, połączonej z operacjami na flankach ugrupowania rosyjskiego w Królestwie. Doniesienia wywiadu z 16-17 marca mówiły jeszcze o marszu głównej armii rosyjskiej na Kock i o planowanej przeprawie mniejszych oddziałów na południowy brzeg Wieprza, pod Bobrownikami. Jednocześnie z informacji napływających z województwa płockiego wynikało, że operująca na prawym brzegu Narwi dywizja grenadierów (Sackena) liczy około 5 tys. żołnierzy z artylerią, a na dodatek opuściła ona szosę kowieńską kierując się na Chorzele, gdzie miała odebrać na granicy z Prusami i eskortować do głównej armii Dybicza transport amunicji z Torunia. Skrzynecki doszedł do wniosku, że zarysowała się szansa na odniesienie znacznego sukcesu. Atakując dywizję grenadierów w Płockiem, z jednej strony mógł pobić niewielką, co prawda, ale zawsze jakąś część armii rosyjskiej, z drugiej oczyścić od nieprzyjaciela województwo płockie, o co apelował nieustannie rząd od 13 marca. Poza tym niewielkim kosztem można było zaszkodzić rosyjskim planom przeprawy przez Wisłę, przejmując transport amunicji, której, jak sądzono w Warszawie, brakowało Dybiczowi po pierwszej fazie wojny. 6 Uważam, że przedstawiając pierwszą wersję swojego planu, Prądzyński byt przekonany o marszu głównej armii rosyjskiej ku rzece Wieprz, na Kock, a dalej ku Puławom. 7

Wrzód w gardle pozbawił go mowy.

62 16 marca zapadła w sztabie głównym decyzja o wysłaniu w Płockie gen. Umińskiego z dywizją kawalerii, baterią artylerii i 2 baonami piechoty z twierdzy Modlin. Prądzyński przygotował instrukcję, w której za cel wyprawy wyznaczył zniszczenie oddziałów rosyjskich w województwie płockim i przejęcie transportu z amunicją. Jednocześnie jednak kwatermistrz podkreślał, iż wyprawa musi się zakończyć szybko, gdyż Umiński powinien włączyć się do operacji głównej armii na prawym brzegu Wisły. Prądzyński myślał oczywiście o swoim planie ataku na Geismara i komunikacje rosyjskie. Umiński miał w toku tej akcji stanowić lewe skrzydło armii polskiej i działać ku Siedlcom lub Brześciowi, albo na Białystok. Skrzynecki i Chrzanowski zmienili zadania korpusu. Prawdopodobnie przyczyniły się do tego nowe informacje o sile i ruchu wojsk rosyjskich i o korpusie gwardii, z których wynikało, że oddziały rosyjskie wcale nie ruszyły ku Chorzelom i nadal tkwiły przy szosie kowieńskiej, najprawdopodobniej w pobliżu Makowa. Nowe instrukcje, które Umiński otrzymał po 16 marca, nadal zalecały mu wyparcie Rosjan z prawego brzegu Narwi, ale także nakazywały obserwować korpus gwardii, W polskim sztabie nie wiedziano, gdzie ten ostatni się skieruje — w głąb województwa płockiego, aby dokonać przeprawy w dolnym biegu Wisły równocześnie z Dybiczem, czy też ku szosie brzeskiej, aby połączyć się z główną armią. Umiński mógł rozstrzygnąć tę wątpliwość. Jednocześnie Skrzynecki spodziewał się, że w sprzyjających okolicznościach Umiński, odznaczający się aktywnością i chęcią działania, rozbije oddziały rosyjskie operujące na prawym brzegu Narwi, zanim połączyłyby się one z gwardią. Aby sprostać zadaniom, siły Umińskiego wzomocniono starym pułkiem piechoty z głównej armii tak, że 17 marca dysponował on około 6,2-6,5 tys. żołnierzami i 8 działami. Jednocześnie podporządkowano Umińskiemu wszystkie oddziały partyzanckie operujące w województwie płockim (Valentina d’Hauterive.

63 Zaliwskiego, Kożuchowskiego, Kosińskiego i Bardzkiego), co wzmocniło jego siły o kolejne 2 tys. ludzi. Pomimo dobrych chęci, Umińskiemu nie udało się zniszczyć oddziałów rosyjskich na prawym brzegu Narwi. Co prawda, przeprawił się przez Narew w ciągu jednego dnia (20 III), ale marsz do Ostrołęki zajął mu aż 5 dni. Energiczne działania utrudniał fatalny stan dróg i brak dokładnych informacji o przeciwniku. Umiński posuwał się na północ bardzo ostrożnie, mimo że nie napotykał oporu nieprzyjaciela. Placówki rosyjskie, rozstawione na szosie kowieńskiej i w jej okolicach, cofały się przed nim bez walki. Wkrótce okazało się, że Umiński bezskutecznie poszukiwał Sackena na prawym brzegu, gdyż ten znajdował się już w Ostrołęce. 26 marca Umiński z całym korpusem zbliżył się do tego miasta. Nie zamierzał atakować Sackena, gdyż wiedział już o obecności w pobliżu oddziałów z korpusu gwardii 8 . Zniszczył tylko most na Narwi i wycofał się do Różana, skąd zgodnie z rozkazami obserwował poczynania przeciwnika oraz prowadził małą wojnę. W głąb województwa płockiego wysyłał podjazdy, które oczyszczały teren z nieprzyjaciela, aż po granicę z Prusami. Na prawy brzeg Narwi kierował emisariuszy i oddziały partyzanckie, które paraliżowały komunikację między gwardią a główną armią Dybicza. Główne siły korpusu Umiński trzymał w Różanie, cały czas myśląc o przeprawie przez Narew i o ataku na oddziały rosyjskie w Ostrołęce. Skierowanie Umińskiego w Płockie wskazywało, że Skrzynecki zdecydował się na realizację planu kordonowej obrony linii Wisły. W ostateczności gotowy był także zaatakować korpus gwardii, zgodnie z propozycją Chrzanowskiego. Na taki scenariusz działań wskazuje ugrupowanie armii po 19 marca, gdy zerwano rokowania. Wzdłuż Wisły powstał kordon wojsk na tyle silnych, że były one w stanie przeciwstawić się 8 W Ostrołęce do Sackena dołączyła bateria artylerii i baon saperów gwardii Pozostałe oddziały gwardii, gotowe do marszu, zajmowały miejscowości położone w promieniu kilkudziesięciu kilometrów od Ostrołęki.

64 od czoła przeprawie rosyjskiej, a w samej Warszawie zgromadzono główną armię, skąd mogła ona ruszyć nad Pilicę, albo, na prawy brzeg Wisły w celu zaatakowania korpusu gwardii. Umiński z 2. DK udał się w Płockie, w Warszawie zostały 2. i 3. DP oraz DrK. II KK tkwił pod Warszawą w Piasecznie, 1. DP zajmowała odcinek wzdłuż Wisły, od Warszawy do Góry (główna kwatera gen. Rybińskiego znajdowała się w Górze) 9 , nowo utworzony korpus rezerwowy gen. Ludwika Paca, wzmocniony 4. DP i 1. DK, zajmował odcinek od Potyczy do Gniewoszowa (Pac urzędował w Kozienicach od 20 III. a dywizje głównej armii dołączyły do niego między 19 a 23 IIl), a korpus gen. Sierawskiego odcinek Gniewoszów-Zawichost. Od końca drugiej dekady marca do sztabu głównego zaczęły docierać informacje wywiadowcze dokładnie określające położenie armii rosyjskiej. Wywiad rozpoznał obszar rosyjskich kwater zimowych oraz wszystkie miejsca, w których Dybicz przygotowywał przeprawy. Ustalił także, że przeprawa nastąpi pod Tyrzynem i Czerwoną Karczmą, a demonstracje pod Modrzycami i Tarnówkiem. Co istotne, wiedziano, że Toll i Witt nadal tkwią na terenie województwa lubelskiego, oddzieleni od głównej armii rzeką Wieprz. Co prawda, na rzece postawiono mosty, ale zdawano sobie sprawę w polskim dowództwie, że szybką koncentrację armii rosyjskiej uniemożliwi fatalny stan dróg. Wiedziano już także o osłabieniu armii w następstwie chorób oraz o braku żywności i amunicji. Doniesienia z 20 i 21 marca precyzyjnie też oszacowały operujące przy szosie brzeskiej siły Geismara na 7 tys. żołnierzy i 10 dział oraz wskazały na obecność pod Mińskiem znacznej „ilości wojska, które rozłożone jest w trzech obozach". Był to VI korpus Rosena. W następnych dniach do Warszawy dotarło więcej informacji o ugrupowaniu wojsk 1. DP już 18 marca zbliżono do Warszawy. Sztab Główny rozkazał Rybińskiemu, aby, z zachowaniem tajemnicy, rozmieścił dywizję między Warszawą a Górą, co pozwoliłoby jej na dojście do stolicy w jeden dzień. 9

65

rosyjskich w pobliżu szosy, ale będą one tak rozbieżne, że dowództwo polskie nie będzie miało jasnego obrazu dyslokacji VI KP. Umiński, tkwiący nad Narwią, dostarczał do sztabu głównego wieści o Sackenie i gwardii. Oczekiwał na nie szczególnie Chrzanowski, gdyż cały czas myślał o swoim planie. 23 marca dotarły do niego informacje o marszu gwardii przez Łomżę. W związku z tym nakazał Umińskiemu zbadać, gdzie skieruje się ten korpus — wzdłuż Narwi czy też w głąb województwa płockiego. Umiński miał przesyłać raporty codziennie. Odbiorcą doniesień o poczynaniach Rosjan był także Prądzyński. Pomimo choroby, nadal pracował. Dla niego istotne były te doniesienia, które mówiły o rozproszeniu głównej armii rosyjskiej, o jej słabości, wynikającej z chorób i niedostatecznego zaopatrzenia. Niezwykle ważne były informacje o fatalnym stanie dróg lokalnych. Oznaczało to bowiem, że Dybicz nie będzie w stanie szybko skoncentrować swoich sił, ani też wykorzystać w boju ciężkiej kawalerii i liczniejszej od polskiej artylerii. Prądzyński wysnuł słuszny wniosek, że feldmarszałek nie sądził, aby Polacy byli zdolni przedsięwziąć „potężne wystąpienie zaczepne". Około 20 marca Prądzyński podjął kroki mające na celu skłonienie Skrzyneckiego do porzucenia planu kordonowej obrony linii Wisły. Za pośrednictwem Kołaczkowskiego doprowadził do spotkania z naczelnym wodzem i Chrzanowskim. W trakcie rozmowy, pisząc na tablicy (nadal nie mógł mówić), usiłował obydwu przekonać do swojego planu. Przewidywał on, że skoncentrowana w Warszawie główna armia polska w sile 50 tysięcy żołnierzy (w Modlinie, Warszawie i Kozienicach pozostawiono by tylko nowo organizujące się formacje) przejdzie na prawy brzeg Wisły, gdzie zniszczy oddział Geismara, a następnie, posuwając się szosą brzeską na wschód, odrzuci VI korpus Rosena za Mińsk. W następnym dniu, po osłonięciu się od strony Siedlec korpusem ścigającym osłabionego Rosena (im większej porażki

66

doznałby VI korpus w pierwszym dniu tym więcej wojsk Polacy mogliby wykorzystać do podstawowego zadania), główna armia miała zaatakować obozy głównej armii rosyjskiej idąc na Siennicę, Latowicz i Żelechów, Prądzyński przypuszczał, że bez korpusów Wina i Rosena główna armia rosyjski mogła być równa, a nawet słabsza od polskiej armii. Sądził, iż Polakom uda się zniszczyć przynajmniej część sił Dybicza, Gdyby feldmarszałek chciał skoncentrować armię pod Łukowem. aby osłonić swoje połączenia z Brześciem, wówczas maszerująca od Latowicza armia polska przecięłaby drogę rosyjskim korpusom, co pozwoliłoby jej rozbijać je oddzielnie. Prądzyński nie sądził jednak, aby Dybicz zdołał szybko skoncentrować swoje siły i Polacy „przy działaniu sprężystym" zniszczyliby ją „kilku cząstkowymi bitwami". Podczas spotkania Prądzyński nie wspominał o możliwości stoczenia bitwy ze skoncentrowaną armią rosyjską. Ale i tak wystarczył sam projekt uderzenia na Dybicza. aby Skrzynecki odrzucił plan z miejsca. Chrzanowski nie wsparł swojego rywala, uznając za nierealny pomysł rozbicia głównej armii rosyjskiej. Korzystając z choroby Prądzyńskiego, przejął kierownictwo nad ruchami wojsk, z zamiarem zrealizowania planu ataku na gwardię. Czas pracował na jego korzyść. Od 25 marca poprawiła się pogoda, poziom wód na Wiśle opadał i nic już nie mogło przeszkodzić rosyjskiej przeprawie. Spodziewano się jej w każdej chwili. Mniej więcej 25-26 marca Skrzynecki zgodził się zaatakować gwardię. W planie Chrzanowskiego podobał mu się demonstracyjny charakter polskich działali, a przede wszystkim perspektywa uniknięcia ryzykownej walki z Dybiczem, co czyniło ten plan atrakcyjniejszym nawet od planu kordonowej obrony Wisły, przewidującego stoczenie bitwy nad Pilicą. Skrzynecki był przekonany, że bez większego ryzyka i strat zmusi Dybicza do rezygnacji z przeprawy przez Wisłę, a jednocześnie odniesie łatwe zwycięstwo nad gwardią Miejsce, jakie zajmowała ona w strukturze armii i państwie

67 rosyjskim (skupiała synów elit władzy, a poza tym dowodził nią brat cara), musiało skłonić Dybicza do udzielenia jej pomocy, co było równoznaczne z odroczeniem przeprawy. Zgodnie z założeniami planu, skoncentrowane w Modlinie 3 dywizje piechoty i 2 korpusy kawalerii (39 tys. żołnierzy i 92 działa) miały przeprawić się przez Narew między Serockiem a Różanem i uderzyć na gwardię, która między 22 a 28 marca znajdowała się, według polskich danych, w rejonie Łomży, Miastkowa, Zambrowa, Andrzejowa i Tykocina 10. Umiński ze swoim korpusem powinien zbliżyć się do Ostrołęki i związać walką oddział Sackena, otwierając w ten sposób głównym siłom drogę do gwardii. Chrzanowski zalecał szybkie wykonanie planu. Chciał wykorzystać nieostrożność gwardii i nieco jeszcze zamarznięte drogi. Obronę lewego brzegu górnej Wisły przejąć miały korpusy Paca i Sierawskiego. Chrzanowski rozpoczął realizację planu od wydania rozkazów mających ułatwić przegrupowanie wojsk. Polecił mianowicie zebrać we Włocławku wszystkie statki rzeczne znajdujące się między Włocławkiem a Modlinem, a także dostarczyć ludzi i podwód do sypania szańca przedmostowego w Kazuniu, pod Modlinem, i do naprawy drogi z Młocin do Kazunia. Umińskiemu nakazał pozostać nad Narwią w okolicach Szelkowa i obserwować ruchy gwardii. 27 marca polecił sprowadzić 1. DP do Warszawy, a następnego dnia skierował ją wraz z II KK do Modlina. Za nimi miały podążać 2. i 3. DP, DrK i artyleria rezerwowa. Jednak nie opuściły one nawet Warszawy, gdyż Skrzynecki wstrzymał realizację planu Chrzanowskiego. Przyczynił się do tego Prądzyński, który 24-25 marca powrócił do zdrowia i pełnienia obowiązków kwatermistrza generalnego (to on podpisał rozkaz marszu dla 1. DP). Uważał, że działania przeciwko gwardii nie były korzystne Pojawienie się Umińskiego pod Ostrołęką 26 marca skłoniło w.ks. Michała do skoncentrowania korpusu gwardii. W tej sytuacji zaskoczenie go i rozbicie byłoby bardzo trudne. 10

68 dla strony polskiej, gdyż kierowały główną armię na drugorzędny teatr wojny i prowadziły do rozproszenia sił. Dybicz, jego zdaniem, wykorzystałby te błędy i zanim Polacy zdołaliby dopaść korpusu gwardii, przeprawiłby się przez Wisłę i opanował Warszawę po rozbiciu korpusu Paca. Prądzyński sądził też, że Dybicz mógł także (idąc przez Pragę) wyjść na tyły armii polskiej i odciąć ją od Warszawy i Modlina. Jego zdaniem, tylko realizacja jego planu mogła nie dopuścić Dybicza na lewy brzeg i ocalić Warszawę. Przystępując do walki o zgodę na wcielenie go w życie, znal argumenty wysuwane przez Skrzyneckiego przeciwko działaniom głównej armii na szosie brzeskiej. Zdecydował się więc na dokonanie zmian w planie z 20 marca. Usunął z niego tę część, która mówiła o starciu z główną armią Dybicza. W ten sposób sam Prądzyński zredukował swój plan do ataku na Geismara pod Wawrem i do zagrożenia liniom komunikacyjnym głównej armii rosyjskiej, a więc powrócił do koncepcji z połowy marca. Do 28 marca Prądzyński bezskutecznie usiłował odwieść Skrzyneckiego od realizacji ataku na gwardię. Czynił to różnymi sposobami — rozmowami z naczelnym wodzem, rozsiewaniem plotek na temat jego bezczynności i zainicjowaniem interwencji rządu, przez który został wezwany na posiedzenie. W trakcie tego posiedzenia Prądzyński scharakteryzował położenie militarne i przedstawił własny plan operacyjny. Jego argumenty wywarły duże wrażenie na członkach rządu, którzy zdawali już sobie sprawę z tego, że interwencja dyplomatyczna mocarstw jest możliwa tylko w przypadku stanowczych zwycięstw strony polskiej, a te z kolei rokował, wedle Prądzyńskiego, tylko jego plan operacyjny. Efektem spotkania było wezwanie Skrzyneckiego do rozpoczęcia operacji wojennych. Zanim jednak ks. Czartoryski zdołał przekazać Skrzyneckiemu wolę rządu, ten zmodyfikował swoje stanowisko w kwestii działań na szosie brzeskiej.

69 28 marca Prądzyński spotkał się ze Skrzyneckim i bez udziału Chrzanowskiego przedstawił mu swój plan. Oczywiście, nie mówił już o starciu z główną armią Dybicza, a jedynie o zniszczeniu Geismara, odparciu Rosena i zagrożeniu rosyjskim liniom komunikacyjnym. Zapewniał, że sama tylko „wycieczka z Pragi" uniemożliwi Rosjanom przeprawę przez Wisłę, a „przeto tym jednym krokiem ocalimy Warszawę"11. Skrzynecki przyjął do wiadomości argumenty Prądzyńskiego, ale nadal uważał wypad z Pragi za niemożliwy do wykonania. Za jedną z głównych trudności uznawał umocnioną, trudną do sforsowania od czoła, pozycję Geismara pod Wawrem. Prądzyński zdołał Skrzyneckiego przekonać, że istnieje możliwość unicestwienia całego oddziału rosyjskiego przez atak na jego tyły i lewą flankę, od strony Kawęczyna12. Pomogły mu w tym informacje Leona Drewnickiego, który 27 marca dostał się, w przebraniu chłopskim, w głąb pozycji Geismara. Drewnicki, setnik straży bezpieczeństwa, doskonale znał równinę praską i zaoferował się wyprowadzić oddziały polskie na flankę i tyły Geismara. Argumenty i gorące prośby Prądzyńskiego ostatecznie skruszyły opór Skrzyneckiego. Dał słowo honoru, iż rozpocznie działania zaczepne „wychodząc z Pragi". Z zachowanych akt sztabowych nie wynika jednak, że ostatecznie zwyciężyła koncepcja Prądzyńskiego. Możliwe, że miał na to wpływ Chrzanowski. Co prawda, do gen. Paca wysłano rozkaz polecający mu odesłanie do Piaseczna (na 30-31 III) 4. DP z artylerią, ale z rozkazu dla Umińskiego wynika, że kierunek przyszłych operacji armii polskiej Skrzynecki uzależnił od mchów gwardii. Gdyby korpus ten maszerował z Łomży do 11 I. Prądzyński, Pamiętnik historyczny i wojskowy o wojnie polskorosyjskiej w 1831 roku, Petersburg 1898, s. 78. 12 Taki scenariusz boju pod Wawrem Prądzyński planował od początku marca. W trakcie wypadu z Pragi 11 marca rozkazał Giełgudowi uderzyć na Geismara tak, „aby swoje lewe skrzydło posuwał przez Kawęczyn".

70 Ostrołęki na prawy brzeg Narwi i ku Pułtuskowi, Skrzynecki zamierzał zaatakować go wszystkimi siłami na prawym brzegu Narwi. W przypadku, gdyby zatrzymał się on w Łomży lub z Łomży ruszył na Wyszków albo Brok w celu połączenia się z główną armią Dybicza, Skrzynecki planował, uprzedzając połączenie sił rosyjskich, uderzyć na Dybicza. W tym samym dniu, tj. 28 marca, wieczorem sztab główny wydał rozkazy dla 1. DP i II KK nakazujące im zatrzymać się pod Modlinem i zachować stan gotowości do marszu na Nasielsk (przeciwko gwardii) lub na Jabłonnę i Nieporęt (ku szosie brzeskiej)13. Ostatecznie na rzecz ofensywy na szosie brzeskiej przeważyły doniesienia Umińskiego o bezruchu gwardii, a przede wszystkim doniesienie „gorliwego" obywatela znad Wisły o marszu armii rosyjskiej ku Wiśle i o planowanej na 30 marca przeprawie, które pokrywało się z doniesieniami wywiadu o tym, iż Rosjanie zakończyli budowę przepraw w Tarnówku i Tyrzynie. W tej sytuacji Skrzynecki już do południa 29 marca postanowił zaatakować rano 31 marca oddziały rosyjskie w Wawrze, a następnie „pójść naprzód", aby skłonić Dybicza do odwrotu znad Wisły i poniechania przeprawy. Podjęcie decyzji ułatwiła mu świadomość, iż celem ataku będzie VI korpus gen. W pamiętniku Prądzyńskiego można znaleźć i inną przyczynę rozkazów z 28 marca. Skrzynecki szalenie obawiał się dwóch rzeczy — doznania porażki w pierwszych działaniach armii pod jego dowództwem i ujawnienia na zewnątrz jego niezdecydowania co do operacji wojennych. W pierwszym przypadku domagał się od twórców planów zapewnienia, że proponowane przez nich działania zakończą się sukcesem. Sceptyk Chrzanowski nie mógł tego zapewnić, a Prądzyński tak. Kwatermistrz stanowczo twierdził, że atak na Geismara zakończy się pełnym zwycięstwem. Z kolei obawę przed podważeniem autorytetu osobistego w następstwie „odwoływania wydanych rozkazów i przerywania akcji już po części uskutecznionej", Prądzyński rozwiał zapewnieniem, że „wszystko, co dotychczas uczyniono" wytłumaczy się jako „bardzo uczony manewr w celu oszukania nieprzyjaciela". W zupełności kwatermistrzowi się to udało. Tak podbuduje zewnętrzny obraz Skrzyneckiego, że po sukcesach ofensywy wiosennej utrzyma się na stołku naczelnego wodza aż do sierpnia. 13

71

Rosena. W polskim dowództwie zdawano sobie sprawę z panujących w nim nastrojów propolskich i znacznym osłabieniu w następstwie walk, chorób i dezercji 14. Jeszcze 28 marca Skrzynecki, Prądzyński i Chrzanowski postanowili wykorzystać do działań na lewym brzegu Wisły 44 tys. żołnierzy i 107 dział, z armii liczącej około 69 tys. żołnierzy i 149 dział (bez Dwernickiego, garnizonów Warszawy i twierdz). Skrzynecki i Chrzanowski byli przekonani, że siły te będą wystarczające do wypełnienia zadań na szosie brzeskiej, które poza rozbiciem Geismara i odparciem Rosena, ograniczały się w zasadzie do demonstracji. Prądzyńskiemu z ledwością udało się ich przekonać do ściągnięcia z korpusu Paca dywizji Milberga z artylerią. W zasadzie jednak nie oponował przeciwko pozostawieniu za Wisłą i Narwią 1/3 armii. Obawiał się m.in., że koncentracja całej polowej armii polskiej w Warszawie dostrzeżona zostanie przez Rosjan. Tymczasem, jak sam podkreślał, sukces ofensywy zależał od zachowania tajemnicy i szybkości działań. VI KP (do lutego 1831 roku nosił nazwę Samodzielny Korpus Litewski) powstał w roku 1817 z rozkazu cara Aleksandra I i podlegał w.ks. Konstantemu. Wśród oficerów, szczególnie młodszych, znaczny odsetek stanowili Polacy. Rekruci pochodzili z guberni wileńskiej i podolskiej. Armia Królestwa Polskiego wysyłała do niego instruktorów. Mikołaj I starał się zmienić polski charakter korpusu. Pozbawił go rekruta z guberni wileńskiej i podolskiej na rzecz guberni pskowskiej i twerskiej. Rozpoczęto także rusyfikację korpusu oficerskiego. Pomimo tych kroków, w czerwcu 1830 roku skład korpusu nadal był przeważnie polski. Car chciał go przenieść w głąb Rosji. Sprzeciwił się temu Konstanty. W chwili wybuchu powstania w Królestwie car nadal nie był pewny lojalności korpusu. Za pewne uważał tylko brygady strzeleckie. Pułki grenadierów, muszkieterskie i cała dywizja ułanów budziły jego obawy. Próbowano temu przeciwdziałać przez usuwanie z korpusu oficerów niepewnych (około 400) i wprowadzenie na ich miejsce Rosjan. Na początku grudnia 1830 roku doszło do kilku prób przeciągnięcia korpusu na stronę polską. Jego delegaci przybyli nawet do Warszawy, ale Chłopicki odprawił ich z kwitkiem. Ostatecznie korpus pozostał w składzie armii rosyjskiej. Bił się dobrze, ale miał też sporo dezerterów. W pierwszej fazie kampanii w Królestwie poniósł największe straty spośród wszystkich korpusów armii rosyjskiej (26% stanu z 5 II). 14

72 Tak więc, gdy główna armia koncentrowała się w Warszawie, na skrzydłach pozostało ponad 20 tys. żołnierzy i 24 działa. 29 marca korpus Paca zajmował pozycje od Łęgu do Gniewosza. W skład tych sił wchodziło około 6 tys. bagnetów i 2 tys. szabel starej kawalerii, w 12 baonach i 13 szwadronach z 10 działami. Gen. Sierawski rozlokował swój korpus od ujścia Wieprza do Zawichostu. W 10 baonach i 10-11 szwadronach miał on 6,6 tys. żołnierzy i 6 dział. Korpus Umińskiego (ok. 6,2 tys. żołnierzy i 8 dział) nadal tkwił pod Różanem nad Narwią.

MARSZ DYBICZA NAD WIEPRZ I POLSKIE PRZYGOTOWANIA DO DZIAŁAŃ ZACZEPNYCH 27- 30 MARCA 1831 ROKU Decydując się na marsz nad Wieprz Dybicz nie sądził, aby Polacy byli zdolni zagrozić komunikacji armii rosyjskiej i Siedlcom. Uważał, że skoncentrują oni większość swoich sił do bezpośredniej obrony przeprawy i nie podejmą stanowczych działań na prawym brzegu. Lekceważył przeciwnika. Nie sądził, że Polacy po pierwszej fazie wojny zdołali zreorganizować armię i uzupełnić straty. Nie wiedział naprawdę, jak licznymi wojskami dysponował Skrzynecki. Wiedział za to, że pod koniec marca są one rozproszone na znacznym obszarze, poczynając od dolnej Narwi, a na górnej Wiśle i Zamościu kończąc 1. Był pewny, że po bitwach pod Wawrem i Grochowem Polacy nie wystąpią przeciwko niemu w otwartym polu (pod tym względem się nie mylił), a jeżeli już zdecydują się na bój głównych armii, to tylko w oparciu o Wisłę lub Pilicę, albo o fortyfikacje i zabudowania W liście do cara z 28 marca pisał, iż pozycje armii polskiej były tak rozciągnięte, że nie mógł sobie wytłumaczyć, w jakim celu. Twierdził, iż Dwernicki był w Zamościu, Umiński szedł na Ostrołękę, Sierawski stał w pobliżu Puław, a silne oddziały w Kozienicach, Radomiu, Magnuszewie i Górze, rezerwowa kawaleria w Piasecznie i nowo zaciężni z jednej z nowych dywizji piechoty w Warszawie. Ta dywizja, według Dybicza, składała się z 3 pułków. Rzeczywisty stan polskiej armii i jej dyslokacja odbiegały nieco od wyobrażeń feldmarszałka. 1

Warszawy. Rozpoczynając operację, wierzył w łatwy sukces. Był przekonany o trudnej sytuacji w obozie powstańczym (m.in. wierzył w rozłam w elitach politycznych i wojskowych oraz w społeczeństwie). Z tego też względu nie oczekiwał nawet zaciekłej obrony Warszawy. Pewność Dybicza, że Polacy nie podejmą działań zaczepnych na prawym brzegu Wisły siłami głównej armii przejawia się we wszystkich jego pismach z trzeciej dekady marca, w tym także w instrukcji z 27 marca dla gen. Rosena, dowódcy VI KP. To właśnie temu korpusowi przydzielił feldmarszałek zadanie osłony swoich tyłów i komunikacji. Dybicz uważał, że jedynym posunięciem, na które może zdecydować się Skrzynecki, będzie wypad z Pragi z częścią głównej armii (co najwyżej dorównującej siłą VI korpusowi) przeciwko Rosenowi, tak jak miało to miejsce 11 marca. Spodziewał się tego w czasie przegrupowania armii rosyjskiej nad Wieprz i w toku jej przeprawy przez Wisłę, tj. najpóźniej do 5 kwietnia. Po tym dniu Polacy nie byliby już w stanie takiego kroku przedsięwziąć, gdyż musieliby skoncentrować swoje siły do obrony szlaków wiodących ku Warszawie na lewym brzegu Wisły. Z tego samego względu Dybicz nie obawiał się, że Sacken napotka opór w trakcie oczyszczania dolnego biegu Wisły. Nie spodziewał się wypadu na prawy brzeg całej armii polskiej. Mimo to, jak zaznaczył w instrukcji dla Rosena, musiał mu zasygnalizować mało prawdopodobne scenariusze działań Polaków. Pod koniec marca VI KP liczył 18,1 tys. żołnierzy i 49 dział (13,2 tys. piechoty i 4,9 tys. kawalerii) 2. Był on rozproszony na znacznym obszarze między Wawrem, Ręczajami, Stanisławowem i Mińskiem, wzdłuż szosy brzeskiej, starego traktu litewskiego oraz lokalnych dróg łączących Turów, przez Ręczaje i Poświętne, ze Stanisławowem, oraz wzdłuż drogi biegnącej ze 2 Między 26 a 31 marca stan korpusu zmniejszył się o ponad 1200 żołnierzy. Skierowano ich na obszar, który korpus miał zająć po 31 marca z zadaniem gromadzenia żywności i paszy.

wsi Cisie, przez Cygankę, do Brzozia. Pod Wawrem stała awangarda gen. Geismara (6 tys. żołnierzy i 10 dział), około 5 km dalej, w Miłośnie i Grzybowie — pułk piechoty z 2 działami (1,2 tys. żołnierzy) i wreszcie 15-21 km w tyle główne siły w Dębem Wielkim i w Stojadłach (3,2 tys. żołnierzy i 13 dział). Wszystkie te oddziały zajmowały biwaki i w każdej chwili były gotowe stawić czoło oddziałom polskim wychodzącym z Pragi. Tworzyły one lewe skrzydło korpusu, dowodzone przez gen. Rosena. Na północ od nich, przy drogach lokalnych i starym trakcie litewskim, na kwaterach, stało prawe skrzydło korpusu, dowodzone przez gen. Włodka. W Osinach, Rysiach, Cygance i Brzoziu (ok. 2,5-3 km od szosy brzeskiej) — 2,9 tys. żołnierzy i 12 dział; w Okuniewie, Pustelniku, Wólce Czarnowskiej i Stanisławowie (8-10 km od szosy brzeskiej) — 3,2 tys. żołnierzy i 12 dział; w Ręczajach i Poświętnem (ok. 19,5-23 km od szosy brzeskiej) — 1,2 tys. żołnierzy. W tyle korpusu znajdowały się oddziały podlegające naczelnikowi wojennemu województwa podlaskiego, gen. Aleksandrowi Pęcherzewskiemu, m.in. w Siedlcach 1,3 tys. żołnierzy, a w Węgrowie 507. Widoczne rozproszenie korpusu wynikało z trudności z wyżywieniem żołnierzy i koni. Trapiły one wojska Rosena przez cały marzec. Żywność i furaż dla prawego i lewego skrzydła korpusu dowożono z magazynów siedleckich, a dla awangardy — ze specjalnie dla niej utworzonego magazynu w Mińsku. Niedobory uzupełniano zakupami, a przede wszystkim furażowaniem. Zadania aprowizacyjne pochłaniały znaczną część żołnierzy (między 26 a 31 III — ponad 1200). Dybicz zwrócił Rosenowi uwagę na konieczność dokonania zmiany w ugrupowaniu wojsk w celu skoncentrowania sił, a także dla usprawnienia zaopatrzenia. Miano tego dokonać po 31 marca, po przegrupowaniu głównej armii nad Wieprz 3. Awangarda Geismara powinna przejść do Miłosny lub Dębego 3 W instrukcji z 27 marca Dybicz zalecił przegrupowanie VI korpusu po pierwszym „pieriechodie". Przyjąłem, iż oznacza to przebycie odcinka od kwater zimowych do Wieprza.

76

Wielkiego, a reszta korpusu zająć obszar między Mińskiem a Kałuszynem. Dybicz życzył sobie jednak, aby pod Wawrem został oddział kozaków, wsparty przez szwadron regularnej kawalerii i kilka dział, a w Garwolinie i Kołbieli znajdowały się posterunki obserwacyjne. Gdyby Polacy ruszyli z Pragi z częścią swoich sił, Rosen, w myśl instrukcji Dybicza, miał wyjść im naprzeciw, odrzucić ku przedmościu, a jeżeli się uda, to nawet rozbić. Gdyby zaś Polacy zaatakowali Rosena całymi swoimi siłami, co Dybiczowi wydawało się zupełnie nieprawdopodobne, to instrukcja zalecała utrzymać się na stanowiskach w Mińsku lub Kałuszynie. W ostateczności pozostawała Rosenowi obrona Siedlec, do której mógł wykorzystać wszystkie oddziały zmierzające ku głównej armii (14,2 tys. żołnierzy i 39 dział) oraz podległe gen. Pęcherzewskiemu. Dybicz postarał się także o pomoc ze strony korpusu gwardii. Zwrócił się mianowicie do w.ks. Michała z prośbą, aby w razie działań zaczepnych sił polskich na szosie brzeskiej, znacznie większych od sił VI KP, wsparł Rosena oddziałem gen. Bistroma (co najmniej 3,2 tys. szabel i 16 dział). Mógł on przybyć do Siedlec przez Nur albo Mielnik. Gdyby Polacy zaatakowali korpus gwardii, rozlokowany między Narwią a Bugiem, Rosen miał zostawić na szosie oddział Geismara, a z resztą korpusu uderzyć na tyły lub flankę Polaków, przez Węgrów i Nur. W drugiej połowie kwietnia, z chwilą, gdy główna armia ruszy na Warszawę, Rosen powinien zostawić na szosie gen. Geismara, a z resztą korpusu dołączyć do sił głównych. Do tego czasu komunikacja między korpusem a główną armią miała się odbywać przez Żelechów do Puław, do chwili utworzenia dogodniejszych szlaków, np. przez Tarnówek lub Karczew. W instrukcji Dybicz podkreślał, że teren wokół szosy brzeskiej będzie sprzyjał Rosenowi w realizacji postawionych przed nim zadań. Szosa brzeska między Warszawą a Siedlcami biegła korytarzem, ograniczonym od południa dużymi kompleksami

77 zabagnionych górnych biegów rzeki Muchawki i Kostrzynia oraz obszarami leśnymi leżącymi u źródeł Świdra i Krzny południowej. Od północy korytarz zawężał zabagniony górny Liwiec, a zamykały go bagniste dolne biegi Muchawki i Kostrzynia. Teren wokół szosy był na ogół nizinny i płaski, ale nieprzejrzysty i poprzecinany różnymi przeszkodami. Najbardziej był zalesiony na odcinku od Kałuszyna do Warszawy (tzw. Wielki Bór). W kierunku od Kałuszyna ku Siedlcom i Międzyrzecowi zalesienie przerzedzało się i teren stawał się bardziej przejrzysty. Szosa brzeska, na obszarze Kałuszyn-Praga, biegła przez ciaśninę leśną długości około 50 km. Jej szerokość była równa mniej więcej trzykrotnej szerokości szosy. W pewnych miejscach powstały obszerne polany. Znajdowały się one m.in. pod Wawrem i Grochowem, pod Miłosną, Dębem Wielkim i Janówkiem. Polany te były najczęściej porośnięte krzewami, podmokłe, a nawet bagniste. Cały obszar przecinały liczne dopływy Bugu, Narwi, Wisły i Wieprza. Były to zazwyczaj małe rzeczki i strumienie o niewielkim spadku, płaskich brzegach i z tego względu często wylewały szeroko i płytko, tworząc mokradła i bagna. Największy był Liwiec, płynący wieloma równoległymi korytami. Przecinał drogi wiodące do Warszawy z północnego wschodu. Inne, mniejsze od Liwca rzeki, takie jak Kostrzyn i Muchawka, napotykały na swej drodze szosę brzeską. W porze wylewów i roztopów tworzyły poważne przeszkody. Nawet niewielkie cieki wodne, jak np. rów odwadniający pod Grochowem, strumień Gocławski pod Wawrem, rzeczka Witówka pod Kałuszynem, dzięki swoim szerokim i bagnistym dolinom przysparzały trudności przy przekraczaniu ich w miejscach pozbawionych stałych mostów. Obszar wokół szosy nadawał się raczej do obrony niż do działań zaczepnych. Drogi przechodzące wśród gęstych, podszytych i często podmokłych bagnistych lasów, nie sprzyjały przemieszczaniu artylerii i taborów. Były niedogodne do

78 walki i marszów piechoty oraz kawalerii. Zarówno atakujący jak i broniący się musieli cały czas strzec się przed możliwością obejścia i oskrzydlenia bocznymi drogami, szczególnie w okresię zimy i lata, gdy teren nie był podmokły. Kto panował nad szosą brzeską, ten kontrolował cały obszar między Bugiem, Wieprzem a Wisłą. Siedlce były największym ośrodkiem miejskim przy szosie między Warszawą a Brześciem oraz węzłem komunikacyjnym, w którym zbiegały się drogi boczne biegnące z północy i południa, od przepraw na Wieprzu (w pobliżu Kocka i w Bobrownikach) i przepraw na Bugu (Brok, Nur, Granne, Drohiczyn). Powodowało to, że Siedlce stały się łącznikiem dwóch terenów operacyjnych, rozdzielonych Bugiem. Na południe od rzeki operowała główna armia Dybicza, a na północ od niej — korpus gwardii. Znaczenie szosy podnosiła jej twarda nawierzchnia, umożliwiająca, niezależnie od panujących warunków atmosferycznych, szczególnie wiosną i jesienią, szybkie przemieszczanie wojsk i taborów. Wokół szosy istniała cała sieć dróg, które jednak nie miały twardej nawierzchni. Do nich zaliczał się stary trakt litewski (warszawski), idący od Białegostoku, przez Liw-Pniewnik-Dobre-Stanisławów-Okuniew, na Pragę 4 , a także droga łącząca Pragę z Kałuszynem, przez Jakubów-Cygankę-Rysie. Na południe od szosy biegła m.in. droga z Kałuszyna, na Kuflew-Latowicz, do Stoczka oraz droga z Latowicza, na Seroczyn-Wodynie-Gołąbek-Żelków-Iganie, do Siedlec. Charakterystyczny dla szlaków komunikacyjnych na obszarze między Warszawą a Siedlcami jest równoleżnikowy układ dróg krajowych. Połączenia między nimi, w układzie południkowym, stanowiły przeważnie drogi lokalne, prawie nieprzejezdne w okresie odwilży. Nie wziął tego pod uwagę gen. Rosen. W razie ataku Polaków po szosie 4 Na terenie obwodu białostockiego, od starego traktu litewskiego odchodziły dwie odnogi. Jedna z Bielska — przez Boćki — na Drohiczyn (dalej na Sokołów i Węgrów), a druga z Brańska — przez Ciechanowiec, Nur, Kosów, Jadów — na Warszawę.

79 brzeskiej, VI korpus musiał napotkać na swojej drodze liczne przeszkody, uniemożliwiające mu dokonanie szybkiej koncentracji, gdy tymczasem Polacy przemieszczaliby się po wybornej szosie o twardej nawierzchni. Nie uwzględnił tego w swoich planach także Dybicz. Podejmując decyzję o rozpoczęciu operacji, liczył na dobry stan dróg, będący następstwem przymrozków, które nawiedziły Podlasie jeszcze przed 28 marca. 29 marca nastąpiła całkowita zmiana pogody. Nastała odwilż, która zamieniła podsuszone i utwardzone drogi w trudno przejezdne grzęzawiska. W ten sposób armia polska, przemieszczająca się szosą brzeską, zyskiwała przewagę nad główną armią rosyjską, skazaną na złe drogi lokalne. W tak trudnym terenie, w jakim przyszło działać armii rosyjskiej, niezbędna była pomoc miejscowej ludności, a ta, jak wiadomo, sprzyjała armii polskiej. Rosen nie przejmował się tym tak bardzo, jak swoim osamotnieniem na szosie brzeskiej. Niezupełnie podzielał optymizm Dybicza w kwestii działań Polaków. Spodziewał się nawet najgorszego, tzn. uderzenia całej armii polskiej na swój korpus. Pod koniec marca poczuł się jednak bezpieczniej na swoich stanowiskach, gdy dowiedział się o planowanej przez Dybicza akcji mającej na celu zniszczenie mostu łączącego Pragę z Warszawą. Feldmarszałek zdecydował się na ten krok, aby mieć całkowitą pewność, że jego komunikacje i tyły będą bezpieczne. Z 29 na 30 marca wieczorem z Karczewa ruszyły z biegiem Wisły ku Warszawie 3 brandery, statki rzeczne wypełnione materiałami łatwopalnymi i wybuchowymi. Ich załogi, na każdym 1 oficer i 12 saperów, miały podpalić statki 2 km od mostu i szukać ratunku na prawym brzegu rzeki, gdzie czekały już forpoczty Geismara. Rosyjscy oficerowie niedokładnie jednak zlustrowali koryto Wisły. Brandery osiadły na mieliźnie w pobliżu Siekierek, a podpalone przez Rosjan, przez godzinę zapewniały mieszkańcom Warszawy darmowe fajerwerki. Dywersja, mająca zniszczyć jedyne połączenie stolicy z Pragą, zakończyła się niepowodzeniem, ale Dybicz nie uzależniał od jej rezultatu swoich planów.

80 Od rana 29 marca korpusy głównej armii rosyjskiej zmierzały ściśle wytyczonymi szlakami nad Wieprz. Pułki I KP z Parysowa, Garwolina, Łaskarzewa, Osiecka i Karczewa — przez Rudę Talubska, Miastków Kościelny, Łaskarzew, Maciejowice, Kłoczew, Korytnicę i Stężycę; grenadierzy z Latowicza, Siennicy, Stoczka — przez Osiny, Radoryż, Okrzeję; gwardia Konstantego z Woli Gutowskiej do Kocka, gdzie podążała także artyleria rezerwowa z Łukowa. Dybicz zakładał, iż siły przeznaczone do przeprawy dotrą do Wieprza w 3 dni, tj. do 31 marca. Było to trudne wyzwanie. Podmokłe drogi, po przemarszu czołowych kolumn zmieniały się w błotne topiele. Już w pierwszym dniu marszu, 29 marca, każdej baterii artylerii przydzielono do pomocy rotę piechoty. Do dział pozycyjnych zaprzęgano po 15 koni, a do dział lekkich po 10. Mimo to artyleria grenadierów pozostała daleko w tyle. Żołnierze padali ze zmęczenia i zostawali za swoimi oddziałami. 31 marca wszystkie korpusy osiągnęły Wieprz. I KP rozlokował się między Rykami a Bobrownikami, zajmując także Wargocin oraz Stężycę. Grenadierzy stali między Miasteczkiem a Drążgowem, a gwardia Konstantego i artyleria rezerwowa w Kocku i okolicach. Korpus zbiorowy Witta dopiero 3, a najpóźniej 4 kwietnia, miał zebrać się między Markuszowem a Puławami. 31 marca pozostał więc na dotychczas zajmowanych stanowiskach: 3. DGr. na drodze z Lublina do Puław, w Markuszowie, Kurowie i Garbowie, 3. DKir. w Lubartowie, a brygada ułanów w Kamionce i Michowie. Główna kwatera Dybicza znajdowała się w Rykach. Po 31 marca, jeszcze w ciągu kilku dni dołączali do armii maruderzy i tabory. 1 kwietnia do grenadierów dotarła ich artyleria pozycyjna. Wozy z żywnością, rozciągnięte wzdłuż szlaków przemarszu armii, potrzebowały aż 2-3 dni na połączenie się ze swoimi oddziałami. Marsz do Wieprza uczynił armię rosyjską niezdolną do działań zaczepnych, gdy tymczasem armia polska rozpoczynała je na szosie brzeskiej, oddzielonej od Wieprza wielokilometrową przestrzenią, pełną trudnych do przebycia dróg.

81 Jeszcze 28 marca armia polska zajmowała pozycje wyjściowe do ataku na gwardię. W Warszawie znajdowały się tylko 2. i 3. DP, DrK i artyleria rezerwowa, a poza stolicą 1., 4. DP i II KK. II KK rozlokował się wokół twierdzy Modlin, do której też kontynuowała marsz 1. DP. Dopiero 29 marca dowódca II KK, gen. Łubieński, i dowódca 1. DP, gen. Rybiński, otrzymali rozkazy związane z działaniami przeciwko Rosenowi. Rybińskiemu polecono wrócić do Warszawy, a Łubieńskiemu pozostać w Modlinie, z zadaniem osłony od północy operacji na szosie brzeskiej. Zadanie postawione Łubieńskiemu wynikało z braku informacji o zamierzeniach rosyjskiego korpusu gwardii. Skrzynecki, decydując się na działania zaczepne na prawym brzegu Wisły, a także w ich toku, nieustannie był przekonany, że gwardia nie pozostanie bierna wobec polskiej ofensywy i będzie starała sieją powstrzymać uderzeniem od północy. Już zawczasu myślał więc o zabezpieczeniu swojej lewej flanki. Osłonić ją mógł Umiński, działający nad Narwią, a także II KK, operujący na południe od Bugu i utrzymujący ścisłą więź z główną armią. W rozkazie z 29 marca polecono więc Łubieńskiemu pozostać w Modlinie, 30 marca z jedną dywizją kawalerii udać się do Nieporętu (1 brygadę miał odesłać do Jabłonny), a 31 marca, w dniu ataku głównych sił na Geismara, ruszyć do Radzymina. Do rana 30 marca polskie dowództwo zmieniło koncepcję użycia II KK. Skrzynecki zrezygnował z bezpośredniej osłony lewej flanki głównej armii i cały jej ciężar przerzucił na korpus Umińskiego. Łubieńskiemu polecono stawić się pod Pragą. Dotarł tam, forsownym marszem przez Jabłonnę, między godziną 3 a 4 rano 31 marca. Wcześniej, bo już 30 marca, w Warszawie znalazła się 1. DP. W ten sposób w dniu ataku w VI KP zdołano skoncentrować w Warszawie 31,6 tys. żołnierzy piechoty i artylerii pieszej, 8 tys. kawalerii i artylerii konnej oraz 92 działa i 8 kozłów rakietowych pieszych. 4. DP (5,5 tys. żołnierzy i 15 dział) dotarła do stolicy dopiero 1 kwietnia (31 III na Pradze był tylko pułk grenadierów tej dywizji).

82 Wiedza polskiego sztabu głównego na temat dyslokacji VI korpusu była skąpa. Informacje przekazane przez Drewnickiego, najbliższe prawdy, dotyczyły tylko straży przedniej Geismara. Siły korpusu Rosena oszacował on na 45 tys. żołnierzy i 38 dział, co dalekie było od rzeczywistości. Wielu informacji na temat korpusu Rosena dostarczali także chłopi przybywający do Warszawy. Jednak i one nie były precyzyjne. Tuż przed rozpoczęciem działań w polskim sztabie panowało więc przekonanie, że Geismar ma 10 tys. żołnierzy i 16 dział, w Miłośnie i pod Dębem Wielkim stoją 2 dywizje piechoty, w Stanisławowie, Okuniewie i Radzyminie znajduje się tylko nieliczna kawaleria rosyjska, a w Mińsku park artyleryjski. Przygotowując dyspozycje do ataku na 31 marca Prądzyński uwzględniał powyższe dane, co wywarło negatywny wpływ na przebieg walk. Obszar, na którym rozmieszczona była straż przednia Geismara, zwany był równiną praską. Rozciągała się ona w promieniu 7-9 km od mostu na Wiśle. Od wschodu i północnego wschodu granicę równiny wytyczały niewielkie piaszczyste wzgórza, za którymi rozciągały się lasy Wielkiego Boru. Był to obszar nizinny, pocięty mokradłami i rowami odwadniającymi. Mokradła rozciągały się wzdłuż Wisły, z południa na północ, od Saskiej Kępy i Zastowa, przez Olszynkę, Kawęczyn, Ząbki, Marki, Grodzisk, do Białołęki. Szerokość tych mokradeł pod Kawęczynem dochodziła do 1 km, a pod Ząbkami nawet do 2,5 km. Mokradła przecinały liczne kanały odwadniające, łączące się z głównym kanałem idącym przez Olszynkę do Białołęki. Istniały tylko dwa dogodne przejścia przez mokradła. Pierwsze wzdłuż szosy kowieńskiej (na Białołękę), a drugie wzdłuż szosy brzeskiej. Przejście wzdłuż szosy brzeskiej tworzyło tzw. pomost grochowski, ciągnący się od Wawra przez Grochów do Pragi. Był on suchy i szeroki na 2 km. Biegły nim dwie drogi: stary trakt litewski i szosa brzeska. Obie łączyły się pod karczmą w Grochowie Małym 5 . Mniej więcej w okolicy dzisiejszego Parku im. 13 Września 1944 r., na Gocławku. Jak wyglądają obecnie miejsca związane z ofensywą wiosenną, s

83

Straż przednia Geismara zajmowała pozycje pozwalające kontrolować jej całą równinę praską i szlaki wiodące na Okuniew (stary trakt litewski), Miłosne (szosa brzeska), Karczew i Turów. Od Żelaznego Słupa 6 do Ząbek rozciągał się łańcuch czat kozackich. Na szosie brzeskiej w Grochowie Wielkim 7 stały siły główne czat (kozacy). Za strumieniem gocławskim, po obu stronach szosy, Rosjanie usypali szaniec 8 . Tu znajdowała się ich główna linia oporu. W nocy z 30 na 31 marca służbę w szańcach, uzbrojonych w 8 dział 9 , pełnił 11 baon wileńskiego [96] pułku piechoty. Przy karczmie Wygoda10 znajdował się szwadron wołyńskiego [24] puł. Reszta sił stanowiła odwód straży przedniej, tj. 1 baon wileńskiego pp, 2 baony litewskiego [95] pp, 2 baony 47. pułku jegrów [pjeg.] z 2 działami lekkimi, 5 szwadronów wołyńskiego puł. i 2 działa. Główna kwatera Geismara znajdowała się w karczmie wawerskiej11. Kawaleria wraz z taborami rozlokowała się na polach od strony wsi Zastaw. Piechota pobudowała sobie baraki, prawdopodobnie w pobliżu można prześledzić w przewodniku Tomasza Chludzińskiego, Szlakami powstania listopadowego, Warszawa 1985. 6 Obecnie przy ulicy Grochowskiej, między ulicami Siennicką a Podskarbińską. 7 Jego zabudowania rozciągały się wzdłuż dzisiejszej ulicy Grochowskiej, między ulicami Garwolińską a Wspólną Drogą. 8 Obecnie miejsce to znajduje się nieco na zachód od skrzyżowania ulic: Marsa, Grochowskiej, Płowieckiej i Ostrobramskiej. 9 6 dział pozycyjnych i 2 działa lekkie. Najczęściej spotykanymi działami w obydwu armiach były lekkie armaty 6-funtowe i jednorogi ćwierćpudowe oraz pozycyjne (ciężkie) armaty 12-funtowe i jednorogi półpudowe. Zasięg ich ognia wynosił od ok. 285 m do ponad 2,8 km, ale skuteczność malała wraz ze zbliżaniem się do górnej granicy donośności. Dla dział lekkich strzał pewny („celny") można było uzyskać na dystansie 640-850 m, a dla dział pozycyjnych — 850-1060 m. Co najmniej 2 działa lekkie, którymi dysponowała awangarda rosyjska pod Wawrem, były działami 4-funtowymi. 10 Przy skrzyżowaniu obecnej ulicy Torowej z ulicą Marsa. 11 Obecnie zajazd „Pod Napoleonem". W jego pobliżu znajduje się dębowy krzyż wzniesiony w 1916 roku i kamień z napisem „Poległym za Ojczyznę w dniach 19 lutego i 31 marca 1831 roku".

karczmy, z materiałów uzyskanych po rozbiórce domów w Ząbkach i Kawęczynie. Pozycja straży przedniej była dogodna do obrony i trudno było ją zaskoczyć atakiem od czoła. W razie niebezpieczeństwa Geismar mógł szybko zebrać swój oddział i bezpiecznie cofnąć ku Miłośnie, gdzie znajdował się baon białostockiego [94] pp z 2 działami lekkimi (drugi baon stał w Grzybowie). Geismar nie obawiał się jednak ataku Polaków. Dość dobrze orientował się w sytuacji panującej w Warszawie (m.in. z prasy), a poza tym był już przyzwyczajony do wypadów z Pragi drobnych oddziałów polskich. Czekał nawet na nie, aby zwycięstwem zmyć z siebie hańbę porażki doznanej pod Stoczkiem. Przekonanie Geismara podzielał cały jego sztab — gen. Nasaken, szef sztabu awangardy, gen. Karp Fasi, dowódca piechoty i gen. Igelstróm. Tym większym więc zaskoczeniem dla nich był niespodziewany atak Polaków rankiem 31 marca. Dyspozycje do natarcia opracował płk Prądzyński. Wiedział on, że bezpośredni atak na pozycje rosyjskie od strony Pragi nie wchodzi w grę. Zdecydował się więc na natarcie flankowe, na prawe skrzydło Geismara, połączone z działaniami wiążącymi jego siły od czoła, przekształcającymi się w toku bitwy w natarcie na centrum i obejście lewego skrzydła. Oddział Geismara miał być rozbity w przeciągu 2 godzin. Instrukcja Prądzyńskiego, bardzo drobiazgowa i rozwlekła, precyzyjnie określała zadania poszczególnych oddziałów. Jej autor uważał, iż jest to niezbędne, aby zrozumiał ją Skrzynecki i generałowie ją realizujący. Do ataku wyznaczył trzy grupy. Pierwszą, pod dowództwem gen. Rybińskiego, tworzyła 1. DP i brygady kawalerii gen. Józefa Kamińskiego z II KK (11,2 tys. bagnetów i szabel, 10 dział); drugą — straż przednia, pod dowództwem gen. Ludwika Kickiego (3,5 tys. bagnetów i szabel, 14 dział); a trzecią — 2. DP gen. Giełguda (7,2 tys. bag. i 18 dział). Razem liczyły one 21,9 tys. żołnierzy (w tym ok. 19 tys. piechoty) i 42 działa,

85 Co dawało im znaczną przewagę nad siłami Geismara (co najmniej 3:1). Operację rozpocząć miała przeprawa na Pragę, skąd grupa Rybińskiego powinna dotrzeć do Ząbek o godz. 4.30. O tej godzinie Rybiński powinien udać się na Kawęczyn i po minięciu tej wsi od wschodu uderzyć w prawy bok i tył stanowisk Geismara pod Wawrem. Jak czytamy w instrukcji: „przybliżając się do stanowiska nieprzyjacielskiego, gen. Rybiński rozciągać będzie swoją piechotę w las tak, ażeby zajść dobrze w tył nieprzyjacielowi". Zalecano mu więc atak szerokim frontem. Jednocześnie Prądzyński ostrzegał Rybińskiego, że nie powinien rzucać do boju całych swoich sił, ponieważ nieprzyjaciel ma jedną dywizję w Miłośnie, co było nieprawdą, której będzie musiał prawdopodobnie także się przeciwstawić. Atak dywizji Rybińskiego miał być skorelowany z natarciem od Grochowa Wielkiego na front pozycji Geismara. Zapoczątkować go miała grupa gen. Ludwika Kickiego. Według instrukcji, powinna ona wyjść z Pragi rogatkami grochowskimi i o godz. 4.30 ruszyć szosą brzeską spod Słupa Żelaznego na wschód. Do zadań tej grupy należało oczyszczenie z nieprzyjaciela Grochowa Wielkiego, lasków rozciągających się z prawej strony szosy i Grochowa Małego. W ten sposób Kicki miał osłonić rozwijanie się 2. DP gen. Antoniego Giełguda. Na tej dywizji spoczywał cały ciężar ataku na centrum pozycji Geismara. 2. DP już o 4.30 powinna znajdować się przy rogatkach grochowskich, aby natychmiast ruszyć za strażą przednią. Z chwilą, gdy Kicki oczyści Grochów Mały, baony 2. DP miały rozwinąć się w jedną linię z prawej i lewej strony szosy brzeskiej, pod osłoną całej swojej artylerii rażącej front pozycji Geismara. Piechota, wsparta przez jazdę Kickiego, powinna rozpocząć atak w chwili, gdy „okaże się, iż gen. Rybiński postępuje do ataku prawego skrzydła nieprzyjacielskiego". Jednocześnie Giełgud miał próbować obejść siłami 1-3 baonów lewe skrzydło Geismara. Prądzyński przewidywał, iż Geismar w obliczu ataku z flank i od czoła rozpocznie pospieszny odwrót ku Miłośnie (szosą

86 brzeską) lub też drogą na Karczew (na południe). W pierwszym wypadku Giełgud i Kicki mieli atakować od czoła „z wszelką natarczywością (...), aby odwrót jego [Geismara — T. S.] w zupełną porażkę zmienić", a Rybiński zajść go od flanki. W drugim wypadku ciężar pościgu i zniszczenia Geismara przejąć powinni Giełgud z Kickim. Rybiński miał zająć w tym czasie pozycje w Miłośnie. Prądzyński nie spodziewał się porażki. W instrukcji nie ma żadnych wzmianek o postępowaniu na wypadek działań zaczepnych Rosjan (a sądzono przecież, że w Miłośnie znajduje się cała dywizja rosyjskiej piechoty). Gdyby Rosjanie odkryli polskie plany i podjęli działania wyprzedzające, to największe niebezpieczeństwo groziłoby grupie Rybińskiego, oddzielonej od Pragi mokradłami. Pomyślne zakończenie działań przeciwko Geismarowi zależało w dużej mierze od zsynchronizowania działań wszystkich trzech grup. To zadanie Prądzyński powierzył samemu Skrzyneckiemu. Było to posunięcie niefortunne dla całej operacji, tak samo jak powierzenie głównych zadań generałom Rybińskiemu i Giełgudowi. Pierwszy z nich uchodził w armii za wykształconego w sztuce wojennej 12, jednakże w praktyce pola walki okazał się, co prawda, odważnym osobiście i rozważnym dowódcą, ale całkowicie pozbawionym konsekwencji, uporu i inicjatywy. Z kolei Giełgud osobistą odwagą nie był w stanie zrównoważyć braku energii w działaniu i inicjatywy, a także chwiejności w decyzjach i nadmiernej ostrożności. Polskie plany ataku na VI korpus przewidywały także włączenie do działań, obok armii głównej, korpusów skrzydłowych. Oczekiwano, że Dybicz z chwilą zagrożenia transportów na szosie brzeskiej, w celu ich obrony, cofnie się znad Maciej Rybiński przeszedł długoletnią praktykę sztabową w armii Księstwa Warszawskiego. Pogłębiał swoją wiedzę studiami teoretycznymi ze strategii. Przetłumaczył poświęconą tej dziedzinie pracę arcyksięcia Karola Habsburga. 12

87 Wisły. Z tą chwilą korpusy Paca i Sierawskiego miały przeprawić się przez rzekę i postępować za nim. Z kolei Umiński powinien rozpocząć działania zaczepne wspólnie z główną armią. 30 marca Skrzynecki poinformował go o planowanym ataku na Rosena i wezwał, aby przeszedł na lewy brzeg Narwi lub opanował most w Łomży, a nawet samo miasto. Skrzynecki spodziewał się, że Umiński swoimi działaniami zmusi Sackena i w.ks. Michała do odejścia od Bugu i skoncentrowania wojsk między Ostrołęką a Łomżą, co mogło zabezpieczyć lewą flankę głównej armii polskiej, operującej na szosie brzeskiej. Po opracowaniu planu działań, polskie dowództwo rozpoczęło bezpośrednie przygotowania do wyprawy. Odbywały się one w największej tajemnicy. Nawet gubernator Warszawy, gen. Krukowiecki, nie został poinformowany o planowanych działaniach zaczepnych. Wiedział o nich tylko ks. Czartoryski. 30 marca wyższym dowódcom rozkazano wprowadzić w oddziałach stan ostrego pogotowia. Rozgłoszono wieść, że do stolicy ma przybyć wybitny generał francuski, Remy Excellmans 13 i w związku z tym wojsko miało wystąpić przed nim w pełnej gotowości. Dopiero wieczorem 30 marca o godz. 20 wezwano dowódców dywizji i szefów ich sztabów do siedziby sztabu głównego, gdzie poinformowano ich o zamierzonym ataku na Geismara i przekazano instrukcję przygotowaną przez Prądzyńskiego. Powodzenie całej wyprawy zależało od stanu mostu, który znajdował się na przedłużeniu ulicy Bednarskiej. W sztabie głównym obawiano się, że Rosjanie ponowią próbę jego Gen. Remy Exellmans (1775-1852). W dobie wojen napoleońskich jeden z najlepszych dowódców kawalerii. W 1806 roku, jako pierwszy wkroczył do Poznania na czele Wielkiej Armii. Uczestniczył w szarżach pod Pruską Iławą, Borodino i Waterloo. W 1814 roku dowodził 2. dywizją kawalerii gwardii, w której ponad połowę składu stanowili Polacy. W 1830 roku został deputowanym parlamentu francuskiego. 21 marca rząd narodowy zapowiedział przybycie generała i przygotował dla niego apartament w pałacu Pod Blachą. 13

88 zniszczenia. Wieczorem przerwano łączność z prawym brzegiem. Most wysłano słomą, aby zagłuszyć hałas wywołany przez koła armatnie i kopyta końskie. Mogły go usłyszeć posterunki kozackie na Saskiej Kępie. Jako pierwsza, około północy, przeszła na prawy brzeg 1. DP i po połączeniu się z brygadą kawalerii gen. Kamińskiego, prawdopodobnie o godz. 3 rano, rozpoczęła marsz do Ząbek. Droga, którą maszerowała grupa, była bardzo uciążliwa, gdyż Rosjanie poniszczyli wszystkie mosty na kanałach. Saperzy musieli je naprawiać, co pochłaniało dużo czasu. Do grupy Rybińskiego dołączono dodatkowo 5. psp z 3. DP. W jej skład wchodziły więc: I brygada 1. DP — 1. i 5. Ppl (6 baonów — 4,8 tys. bagnetów), II brygada 1. DP — 2. i 6. ppl (6 baonów — 4,8 tys. bag.), 5. psp (3 baony - 2,1 tys. bag.), III brygada II KK — 4. Psk i 1. pułk Mazurów (8 szwadronów — 1,3 tys. szabel), 8 dział 1. klap i 2 działa 2. blak. Razem w 15 baonach i 8 szwadronach — 13,5 tys. żołnierzy i 10 dział. Po 1. DP przez most przeprawiła się grupa gen. Kickiego. Tworzyły ją: II brygada DrK — 2. i 3. puł. (8 szwadronów — 1,3 tys. szabel), 2. Psp z 2. DP (3 baony — 2 tys. bag.), 6 dział 1. kpap, 4 działa 1. klap i 4 działa 1. blak. Razem 3,7 tys. żołnierzy i 14 dział. Nad ranem grupa ruszyła przed wały Pragi, aby o godz. 4.30 znaleźć się pod Słupem Żelaznym. Po grupie Kickiego do przeprawy ruszyła 2. DP w składzie: I brygada — 3. i 7. ppl (6 baonów — 4,8 tys. bagnetów), II brygada — 4. psp (3 baony — 2,1 tys. bag.), baon strzelców sandomierskich (583 bag.), 2. klap (12 dział) i pół 1. kpap (6 dział). Razem 7,6 tys. żołnierzy i 18 dział. Po 2. DP przez most przeszła 3. DP (6,1 tys. żołnierzy i 20 dział) oraz artyleria rezerwowa (20 dział, 8 kozłów rakietowych, 583 artylerzystów). Jako ostatnia na prawy brzeg dotarła DrK (1,8 tys. szabel). II KK wkroczył w obręb Pragi od Jabłonny. Armia polska przechodziła przez most w ciemności i zachowując ciszę. Jak stwierdził Paweł Popiel, „Całe wojsko przeprawiało się jakby na rewii [bez — T. S.] żadnego

89

zatoru". W miarę przybywania oddziałów na prawy brzeg, Prądzyński, nadzorujący przeprawę, rozmieszczał je w obrębie obozu oszańcowanego na Pradze. Przeprawa była tak szybka i niespodziewana, że wielu oficerów, nawet wyższych, dołączyło do swoich jednostek w trakcie przegrupowania. Na Pradze oddziały gromadziły się na placu Wołowym 14, między szańcem przedmostowym a rogatkami praskimi. Cały plac, aż do godz. 5 rano, zapchany był piechotą, kawalerią i artylerią. Piechota siedziała w kolumnach, a kawalerzyści stali przy koniach, trzymając je za wodze. Żołnierze otrzymali kategoryczny zakaz palenia ognisk i karmienia koni. Oczekiwali w całkowitej ciszy na rozkaz wymarszu. Aura sprzyjała zaskoczeniu przeciwnika. Gęsta mgła okrywała oddziały tak, że „o kilka kroków przed sobą nic zgoła widzieć nie można było". Tuż nad ranem gen. Skrzynecki przybył ze swoim sztabem pod rogatki grochowskie. Podobno był to jedyny wypadek w okresie sprawowania przez niego naczelnego dowództwa, kiedy wstał przed świtem. Było to uzasadnione. Główna armia polska po raz pierwszy w tej wojnie przechodziła do działań zaczepnych, przejmując inicjatywę w wojnie.

14 Obecnie część ulicy Grochowskiej, przed zachowanymi budynkami rogatek.

BITWY POD WAWREM I DĘBEM WIELKIM 31 MARCA 1831 ROKU Gdy główne siły armii polskiej gromadziły się pod Pragą, grupa Rybińskiego zbliżała się do Ząbek. Na jej czele maszerował baon 1. ppl mjr. Piotra Kiekiernickiego i 4. psk. Szaserom prowadzonym przez Drewnickiego udało się bez wystrzału zlikwidować dwie pikiety kozackie. Placówkę w Ząbkach także rozbili, ale strzały, które padły w toku walki, zaalarmowały pozostałe posterunki kozackie, ciągnące się aż do Żelaznego Słupa. Umknęły one w stronę Kawęczyna nie wiedząc, w jakiej sile Polacy wyszli z Pragi. Rybiński opanował Ząbki. Zostawił w nich cały 5. psp, jako osłonę od strony Turowa, a z resztą grupy ruszył na Kawęczyn. Dywizja posuwała się w dwóch kolumnach, między Wielkim Borem a mokradłami. Prawą (zachodnią), złożoną z 2. i 6. ppl oraz 1. pułku Mazurów, dowodził płk Walenty Zawadzki, a lewą (wschodnią), w składzie 1. i 5. ppl — płk Hieronim Ramorino. Pochód zamykał 4. psk. Pułki lewej kolumny, maszerujące skrajem Wielkiego Boru, były przeznaczone do obejścia i uderzenia na tyły rosyjskiej pozycji w Wawrze. Około godz. 4 Geismar dowiedział się, od uciekających z placówek kozaków, o obecności polskiej kawalerii pod Ząbkami. Przypuszczał, że Polacy ponownie wystąpili z Pragi z małym oddziałem. Wysłał więc na pomoc kozakom tylko

91 1 szwadron ułanów spod karczmy Wygoda. Ułani ruszyli w stronę Ząbek, ale nie zdołali nawet do nich dojechać, gdy w panującej mgle ostrzelała ich polska piechota idąca w stronę pozycji rosyjskich. Dopiero teraz Geismar zrozumiał, że ma do czynienia z niemałym wypadem. Natychmiast też przygotował się do nieuchronnego starcia. W celu osłony swego prawego skrzydła obsadził 2 baonami 47. pjeg. skraj Wielkiego Bom i wzgórze na prawo od karczmy Wygoda. Jegrzy, gdy dotarli na pozycje, wysunęli ku Ząbkom tyralierów. W szańcach na szosie brzeskiej pozostał cały pułk wileński [96] i 8 dział. Lukę między szańcami a jegrami wypełniała kawaleria. Pod Wawrem, jako odwód, Geismar zatrzymał pułk litewski [95] z 2 działami. Mógł nim w razie niebezpieczeństwa wspomóc prawe lub lewe skrzydło. Dzięki takiemu rozmieszczeniu sił Geismar zabezpieczył się od niespodziewanej napaści od strony Ząbek i Pragi, a jednocześnie osłaniał stary trakt litewski i szosę brzeską. Około godz. 5 rano grupa Rybińskiego, prąc przed sobą ułańskich flankierów, dotarła do Kawęczyna. Rybiński rozwinął baony w dwie półkoliste linie prostopadłe do Wielkiego Bom. Lewe skrzydło tworzyły 1. i 5. ppl, a prawe 2. i 6. ppl. W pierwszej linii 4 baony (z 1. i 5. ppl) i 4 szwadrony, w drugiej — 8 baonów. Szyk zamykały 4 szwadrony. Nierównomierne rozłożenie sił uzasadniały informacje o obecności w Miłośnie całej dywizji rosyjskiej piechoty. Rybiński musiał zachować jak najwięcej nietkniętych oddziałów do boju z tą dywizją, a także uważać na swoją lewą flankę i tyły (z tego też względu zostawił w Ząbkach cały 5. psp). Co najważniejsze, Rybiński naruszył instrukcję Prądzyńskiego co do kierunku natarcia dywizji. Jego ostrze skierował na prawo, pozostawiając Geismarowi wolną drogę odwrotu na Miłosne. Błąd ten usiłował naprawić szef sztabu 1. DP, mjr Feliks Breański, który objął dowództwo nad lewym skrzydłem. Kierowane przez niego baony 1. i 5. ppl zagłębiły się w Wielki Bór, zmierzając w stronę Wawra (5. ppl) i szosy

92 brzeskiej między Wawrem i Miłosną (1. ppl). Tymczasem Rybiński z baonami 2. i 6. ppl zbliżały się do karczmy Wygoda. Tuż przed godz. 5 polscy tyralierzy zwarli się z tyralierami rosyjskimi 47. pjeg. Walka toczyła się w ciemnościach i tumanach mgły. Już na jej wstępie Polacy wzięli do niewoli oficera sztabowego i kilkudziesięciu jegrów. Wkrótce po strzałach pod Wygodą natarcie rozpoczęła straż przednia na szosie brzeskiej. Gen. Kicki rozwinął swoje oddziały po obu stronach szosy. W stronę Żelaznego Słupa ruszył o godz. 5, a więc z opóźnieniem. Winę za półgodzinną zwłokę ponosił Skrzynecki, który chcąc dać Rybińskiemu więcej czasu na obejście rosyjskich pozycji, zwolnił działania Kickiego. Marsz idących na czele grupy, rozwiniętych szwadronów 2. i 3. puł. utrudniała gęsta mgła i rozmokły grunt wokół szosy. Posuwając się wolno w stronę Grochowa, ułani z 3. pułku natknęli się niespodziewanie na czaty Geismara. Kozacy oddali kilka strzałów i cofnęli się w stronę Wielkiego Grochowa, gdzie znajdowały się siły główne czat. Zebrane sotnie przypuściły gwałtowną szarżę na polskich ułanów. Jak wspomina Szumski „Do ostatniej chwili [kozacy — T. S.] byli niewidoczni, tylko dał się słyszeć tętent koni i przeraźliwy pisk". Uderzenie przyjęły 3 szwadrony 3. puł. Gdy związały one przeciwnika od czoła, czwarty szwadron obszedł kozaków i szarżą na skrzydło zmusił ich do ucieczki. Ułani ruszyli w pogoń i dotarli aż za Grochów Mały, gdzie spadł na nich grad kartaczy i kul z rosyjskich dział rozmieszczonych w szańcach pod Gocławkiem. Prawdopodobnie w tym momencie kozacy ponownie zaatakowali szwadrony 3. puł. i odepchnęli je ku Pradze. Dopiero szarża 2. puł. powstrzymała kozaków i przechyliła szalę zwycięstwa na stronę polską. Po boju kawalerii Kicki, zamiast energicznie oczyścić przedpole dla postępującej już za nim piechoty, bez pośpiechu opanował Grochów Wielki i Mały. 2. DP, która miała rozpocząć atak na rosyjskie pozycje równocześnie z Rybiń-

93 skim, zaczęła rozwijać szyk dopiero w trakcie boju na prawej flance rosyjskiej. Winę za to opóźnienie ponosi niewątpliwie Skrzynecki, który narzucił Kickiemu własną instrukcję. Ale nie tylko on popełnił błąd. Także gen. Giełgud nie dostosował się do zaleceń Prądzyńskiego. Zamiast od razu nacierać po obu stronach szosy, przesunął dywizję na lewą jej stronę i atakował pozycje Geismara od strony Olszynki Grochowskiej. W tej sytuacji rosyjski dowódca wprowadził w lukę między pułkiem wileńskim [96] a 47. pułkiem jegrów swój odwód — pułk litewski [95] z 2 działami. Pułk zajął pozycje po lewej stronie karczmy w Wygodzie. Jego tyralierzy wysunęli się w stronę Olszynki. 47. pjeg., mając zabezpieczoną lewą flankę, zaatakował i odepchnął baony 2. ppl z kolumny płk. Zawadzkiego. Dopiero atak połączonych sił 2. i 6. ppl zmusił jegrów do odwrotu. Geismar w tym momencie bitwy nie myślał jeszcze o odwrocie. Wydawało mu się, że opanował sytuację i zdoła utrzymać swoje pozycje, dając Rosenowi czas na skoncentrowanie rozproszonego w tyle korpusu. Jego zamiary pokrzyżował coraz silniejszy napór Polaków. W opadającej mgle prawe skrzydło Rybińskiego kruszyło obronę jegrów. Od strony Olszynki pojawiać się zaczęła piechota Giełguda, ostrzeliwująca pułk litewski i prąca do ataku na bagnety. O losie bitwy decydować zaczęła przewaga liczebna polskich żołnierzy i ogień artylerii, który nieustannie raził rosyjskie pozycje. Jegrzy i muszkieterzy pułku litewskiego zaczęli cofać się z zajmowanych stanowisk. Geismar dopiero wtedy zaczął zdawać sobie sprawę, że nie jest w stanie przeciwstawić się naporowi silniejszego przeciwnika. Gdy zorientował się, iż Polacy obchodzą jego prawe skrzydło z zamiarem odcięcia go od szosy, zarządził odwrót. Pierwsze odesłał na szosę tabory, a następnie ściągnął na nią ułanów i kozaków. Pod ich osłoną wycofał z szańców pod Gocławkiem 8 dział i pułk wileński [96], Dopiero wtedy pułki 47. Jegrów i litewski [95] oderwały

94 się od Polaków i cofnęły na szosę. Geismar rozpoczął odwrót na Miłosne, cały czas ostrzeliwany przez polską artylerię. Na czele kolumny posuwał się pułk wileński, następnie ułani wołyńscy [24], artyleria i 47. pjeg. z kozakami. W znacznej odległości za nimi, w ariergardzie, podążał pułk litewski [95] z 2 działami. Gdy kolumna zagłębiła się w Wielki Bór, niespodziewanie wyłaniać się z niego zaczęły baony z kolumny płk. Ramorino. Niestety, zasadniczy trzon oddziału Geismara już minął miejsce, gdzie pojawili się Polacy. W pułapce znalazł się jedynie pułk litewski. Zaatakował go baon 1. ppl mjr. Kiekiernickiego. Rosyjscy żołnierze otworzyli ogień z dział i broni ręcznej. Widząc jednak, że Polacy, nie zważając na pociski, rzucili się do ataku na bagnety, żołnierze jednego z baonów rosyjskich złożyli broń. Chwycili za nią ponownie, gdy piechurzy Kiekiernickiego ich wyminęli, aby rozprawić się z drugim baonem. W tym momencie wychodzące z lasów dwa kolejne baony polskie ponowiły atak na bagnety i ostatecznie zmusiły do kapitulacji pułk litewski. Znajdujące się przy nim 2 działa obsługa zdołała wycofać na polną drogę, do Wiązowny. Tam jedno z nich wywróciło się w rowie, a drugie ugrzęzło w błocie. Polscy piechurzy opanowali obydwa. Pułk litewski stracił w tym boju dowódcę, 8 oficerów i 381 żołnierzy zabitych i rannych, a w jeńcach 14 oficerów i 759 żołnierzy. Tylko 6 oficerów i 236 żołnierzy zdołało przebić się do oddziału Geismara. W tym czasie, gdy 1. pułk rozprawiał się z pułkiem litewskim, płk Ramorino z baonami 5. ppl dotarł do szosy brzeskiej, w pobliżu karczmy Wawer. Po nim dotarła tam brygada Kickiego i oddziały 2. DP, zgarniające do niewoli małe oddziały i maruderów rosyjskich. W zasadzie bez strat Polacy opanowali opuszczone przez Geismara szańce pod Gocławkiem i obóz, gdzie zastali, według słów Aleksandra Kociałkiewicza z 3. ppl, „obozowe sprzęty, zapasy żywności i wódkę w beczkach". Bitwa, takjak zakładał Prądzyński, trwała około 2-3 godzin. Niestety, rezultaty odbiegały od oczekiwanych. Oddział Geisma-

95 ra stracił od 1,5 do 2 tys. zabitych, rannych i jeńców, 2 zaprzężone działa, kilka jaszczy amunicyjnych, dużo broni i 2 chorągwie pułku litewskiego. Na pobojowisku zostało wielu dezerterów, z pochodzenia Litwinów, Rusinów i Polaków, którzy poddawali się dobrowolnie lub po słabym oporze. Polacy opłacili sukces około 250-500 zabitymi i rannymi 1. Oceniając bitwę, należy już na wstępie zaznaczyć, że Polacy mieli szansę rozbić cały oddział Geismara. Uniemożliwiły im to cztery poważne błędy. Pierwszym było słabe natarcie czołowe, drugim — użycie przez Rybińskiego zbyt małych sił do bezpośredniego natarcia na Geismara, trzecim — brak koordynacji natarcia czołowego ze skrzydłowym, a czwartym — brak szybkiego doraźnego pościgu. Kicki i Giełgud działali wbrew instrukcji Prądzyński ego. Pierwszy z nich rozpoczął natarcie zbyt późno, a drugi, zamiast rozwinąć dywizję po obu stronach szosy, atakował tylko od strony Olszynki. Przez to Geismar mógł wycofać się do Wielkiego Boru, gdyż nie był atakowany na lewym skrzydle. Umożliwiała mu to też nieobecność kawalerii Kickiego. Sam zresztą przyznał, że swoje ocalenie zawdzięczał bezczynności polskiej kawalerii. Możliwe, że Kicki i Giełgud popełnili błędy, gdyż obawiali się artylerii rosyjskiej w szańcach pod Gocławkiem. Szybkie natarcie w terenie podmokłym, po obu stronach szosy, było niemożliwe. Mogło być przeprowadzone tylko po szosie, ale to naraziłoby atakujących na duże straty. Ostatecznie więc Giełgud i Kicki nie odegrali w bitwie poważniejszej roli. Cały sukces strona polska zawdzięczała Rybińskiemu, chociaż i do niego miano pretensje. Prądzyński np. o to, że nie rzucił brygady kawalerii Kamińskiego przez Grzybów do Miłosny, aby przeciąć Geismarowi odwrót. Zarzucano mu także, że nie Zdaniem Rybińskiego, Polacy stracili 17 zabitych, w tyra 5 oficerów, i 237 rannych. Feliks Breański, szef sztabu 1. DP, podniósł te liczby do 500 żołnierzy zabitych i rannych. Wśród poległych znalazł się młody oficer kwatermistrzostwa, ppor. Wodnicki. W boju osłonił on własnym ciałem mjr. Marcina Klemensowskiego. 1

96 wyszedł na głębokie tyły przeciwnika. W ówczesnej sytuacji było to jednak niemożliwe. Rybiński nie mógł wysłać Kamińskiego na pewną zgubę, ani samemu ryzykować rozbicia dywizji, ponieważ poinformowano go w instrukcji o obecności w Miłośnie całej dywizji rosyjskiej piechoty. Oczywiście, była to błędna informacja, ale rano 31 marca nikt w sztabie głównym o tym nie wiedział. Rybiński nie mógł więc od razu rzucić wszystkich swoich sił przeciwko Geismarowi. Po bitwie pod Wawrem Geismar cofał się do Miłosny. Za nim postępował tylko gen. Kicki z brygadą ułanów. Nie atakował jednak oddziału rosyjskiego, gdyż nie dysponował artylerią. W polskim sztabie nikt nie myślał o zorganizowaniu szybkiego pościgu. 1. DP nie była w stanie go prowadzić, gdyż jej żołnierze byli wyczerpani walką i marszem z Pragi. Rybiński wysłał w stronę Miłosny tylko tyralierów, którzy ścierali się z wałęsającymi się po lesie maruderami. Giełgud, który zgodnie z instrukcją miał wspólnie z Kickim ścigać Geismara, zatrzymał się na skraju Wielkiego Boru i czekał na rozkazy. Chrzanowski pierwszy przybył na pobojowisko, ale nie wydał żadnych dyspozycji i tylko chodził jak zwykle „zżymając się i ciskając". Do godz. 9 rano na równinie pod Wawrem zebrała się cała armia. Na dalsze działania Polaków wpływ miał brak solidnego rozpoznania ugrupowania wojsk rosyjskich na prawym brzegu Wisły. Skrzynecki nie wiedział, jak duża luka dzieliła VI korpus od głównej armii Dybicza, jak ugrupowany jest VI korpus, gdzie są naprawdę jego główne siły. Bał się rozwinąć energiczne działania na wschód bez osłony swoich flank, szczególnie prawej. Zanim więc jeszcze ruszył spod Wawra, zaczął tworzyć osłonę dla swoich głównych sił od strony północnej i południowej. Na południe pchnął do Wiązowny oddział gen. Kazimierza Dziekońskiego 2 z zadaniem rozpoznania, czy nie było w pobliżu większych sił rosyjskich 2

3,5 tys. żołnierzy w 3 baonach i 8 szwadronach.

97 i opanowania przeprawy przez rzekę Mienię. Na północ Skrzynecki skierował oddział płk. Zawadzkiego 3 , który po walce wyparł z Okuniewa 2 baony 50. pjeg. i szwadron kawalerii, zdobywając nieco jeńców i magazyn żywności. Dopiero po zabezpieczeniu flank główne siły weszły w Wielki Bór i szosą brzeską ruszyły za Geismarem. Na czele kolumny pościgowej maszerowała brygada Kickiego, a za nią, w tyle „pełzły" pozostałe oddziały. Tempo pościgu opóźniały walki toczone z maruderami i liczne wozy taborowe, porzucone na szosie przez Rosjan. Kicki nie wdawał się w walkę w lesie i parł do przodu, ale mimo wszystko aż trzy razy zatrzymał się między Wawrem a Miłosną. Gdy doganiał Geismara, nie był w stanie poważnie mu zaszkodzić. Dysponując 8 działami, Rosjanie kilkakrotnie ich ogniem powstrzymywali natarczywość polskich ułanów nie dysponujących nawet jednym działem. Teren sprzyjał działaniom obronnym i odwrotowi. Las po obu stronach szosy, podmokłe pobocza, w których grzęzły konie, uniemożliwiały Kickiemu rozwinięcie pułków. Mimo to cały czas deptał Geismarowi po piętach, zagarniając jeńców i dezerterów. Wreszcie dotarł do Miłosny, gdzie zastał na piaszczystych wydmach przed wsią rozwinięte baony rosyjskiego oddziału. Geismar dotarł do wsi już około godz. 8. Zebrał rozbitków (ok. 3 tys.), dołączył do oddziału I baon białostockiego pp z 2 działami, a II baonowi tego pułku, z Grzybowa, rozkazał maszerować ku karczmie Janówek (ok. 4 km za Miłosną) 4. Z Miłosny wysłał do Rosena raport i otrzymał od niego rozkaz nakazujący mu jak najwolniej cofać się w stronę wsi Dębe Wielkie. Gdy na polanie pod Miłosną pojawili się ułani Kickiego, Geismar zatrzymał ich ogniem artylerii. Pozycje opuścił dopiero około godz. 10, gdy do Miłosny dotarła 2. DP z artylerią. Polacy wkroczyli do wsi, gdzie ugasili pożar magazynów żywności i furażu. Od Miłosny do pościgu za Rosjanami włączyła się piechota i artyleria. Dowództwo nad oddziałami czołowymi objął Prądzyński. Jakkolwiek 3 4

6 tys. żołnierzy z 12 działami w 6 baonach i 8 szwadronach. Oddział pik. Zawadzkiego nie zastał już tego baonu w Grzybowie.

98 działania polskie przybrały formę bardziej zdecydowaną, tym niemniej nie doprowadziły do zniszczenia Geismara. Oddział rosyjski, zanim połączył się z Rosenem pod Dębem Wielkim, zatrzymywał się jeszcze trzykrotnie. Najpierw na skraju lasu za Miłosną, dalej pod karczmą Janówek, do godz. 11.30, gdzie dołączył baon z Grzybowa, a następnie, około godz. 15, przy karczmie Olszowa, w pobliżu Dębego Wielkiego. Między Miłosną a karczmą Janówek zatrzymały się także oddziały polskie. Postój trwał około 2 godzin. Skrzynecki, czekając prawdopodobnie na informacje z Wiązowny i Okuniewa, przesuwał się na czoło szyku 3. DP. Jednocześnie wysłał 2 baony (1,6 tys. bag.) w celu wzmocnienia Dziekońskiego. To posunięcie wyraźnie wskazuje na stałą obawę Skrzyneckiego o swoją prawą flankę. Spodziewał się, że uderzy na nią korpus grenadierów z głównej armii rosyjskiej. Jeszcze raz potwierdziło się, że w polskim sztabie głównym nie zdawano sobie sprawy z oddalenia Dybicza od szosy. Z tego też względu dawano wiarę wszelkim pogłoskom i odrywano mniejsze oddziały od kolumny głównej, aby osłonić się przed nie istniejącym przeciwnikiem. Pościg polski zwalniał w miarę zbliżania się do Dębego Wielkiego. Jak pisze Stanisław Barzykowski, „co krok zatrzymywaliśmy się i wszędzie języka zasięgali". Gdyby Polacy szybciej posuwali się do przodu — jak zauważył Ludwik Mierosławski — to odcięliby od szosy brzeskiej wiele drobnych oddziałów rosyjskich, rozrzuconych po obu jej stronach. Tymczasem ciągłe obawy, przede wszystkim Skrzyneckiego, o flanki, zwalniały tempo pościgu. Jego zasięgu nie wyznaczał popłoch wśród Rosjan, ale linia miejscowości osiągana przez osłonowe oddziały skrzydłowe (Zawadzkiego, Dziekońskiego). Przez to rosyjskie oddziały spokojnie cofały się i w miarę możliwości podążały na miejsca koncentracji wyznaczone przez Rosena. Do głównej kwatery Rosena w Dębem Wielkim już o godz. 6 rano dotarło doniesienie Geismara o wyjściu Polaków z Warszawy. Rosen rozkazał dowódcy awangardy najpierw

99 utrzymać się na pozycji pod Wawrem, a następnie cofać się na Dębe Wielkie, opóźniając marsz Polaków. Musiał zyskać czas na zebranie pułków 25. DP, które koncentrowały się w Rysiach 5 i w Mistowie 6 . Te oddziały mogły wyjść na szosę brzeską pod Kobiernem i w Kałuszynie. Rosen nie mógł więc opuścić pozycji pod Dębem Wielkim do czasu, aż boczne oddziały nie dotrą do szosy. Za wydaniem bitwy Polakom przemawiały i inne czynniki. Przede wszystkim Dębe Wielkie było miejscowością, w której Rosen dysponował oddziałami w stanie pogotowia (2 baony, 3 szwadrony kawalerii i 8 dział lekkich). W niewielkiej odległości od niej, w Stojadłach, stały 2 kolejne baony i 7 dział pozycyjnych. W Osinach — 6 szwadronów kawalerii i 4 działa lekkie. Rosen nie wiedział, jak duże siły polskie zaatakowały Geismara. Nie chciał więc cofać się ku Siedlcom bez rozpoznania przeciwnika i jego zamiarów. Poza tym wydaniu bitwy sprzyjał teren umożliwiający prowadzenie przewlekłej walki, a w razie niebezpieczeństwa dokonanie odwrotu na nie mniej dogodne do obrony pozycje pod Mińskiem i Kałuszynem. Wieś Dębe Wielkie leżała na dużej polanie Wielkiego Boru, w miejscu przecięcia szosy brzeskiej przez strumień Choszczowką Wiosną był on szeroko rozlany, bagnisty i grząski. Szosa, mniej więcej od karczmy Olszowa do punktu przecięcia ze strumieniem, biegła groblą wśród podmokłych łąk. Nad strumieniem i jego dopływem wznosiły się 2 mosty. Za Choszczowką rozciągały się niewielkie pagórki, porośnięte lasem i krzewami, łagodnie odcinające się od nizin. Na północ od szosy biegły one w kierunku północno-zachodnim. Patrząc na południe, rozciągał się z nich widok na przedpole ze strumieniem i podmokłymi łąkami porośniętymi krzewami oraz na szosę brzeską z mostami. Od północy do wzgórz i łąk przylegał zabagniony las. Z południowej strony szosy, u stóp wzgórz, usytuowanych prostopadle do szosy, rozciągały się bagna i stawy utworzone przez strumień 5 6

3,6 tys. żołnierzy i 10 dział w 6 baonach i 6 szwadronach. 2,2 tys. żołnierzy i 10 dział w 4 baonach i 5 szwadronach.

100 oraz rozległa podmokła łąka, ciągnąca się prawie do karczmy Olszowa. Wieś Dębe Wielkie 7 leżała po północnej stronie szosy. Między wsią a szosą istniała wolna przestrzeń porośnięta krzakami, otwierająca się w formie wachlarza na wschód, na szerokość kilkuset metrów. Na południe od szosy, bliżej strumienia, na pagórku stał dwór i zabudowania gospodarcze. Dalej na wschód znajdowała się karczma 8. Do godz. 16 Rosen zdołał skoncentrować pod Dębem Wielkim, łącznie z oddziałem Geismara, około 10,1-10,6 tys. żołnierzy i 27 dział. Lewe skrzydło swojego ugrupowania rozlokował przy szosie oraz w zabudowaniach folwarcznych i dworskich. Umieścił tam baon brzeskiego [93] pp (ok. 550 bag.) i 2 działa lekkie. Na południe od nich rozciągały się czaty kozackie. Centrum i prawe skrzydło Rosen rozmieścił na wzgórzach po północnej stronie szosy. W centrum zajęły pozycje 2 baony białostockiego [94] pp (ok 1,2 tys. bag.) i baon brzeskiego [93] pp (ok. 550 bag.). Przed nimi, na skraju wzgórza, w okopanej baterii, stanęło 8 dział pozycyjnych. W zasięgu ich ognia znajdowała się szosa brzeska od karczmy Olszowa do mostów na Choszczówce. Za piechotą i artylerią, na ich skrzydłach, rozlokowała się kawaleria. Bliżej szosy litewski [23] puł. (947 szabel) z 4 działami konnymi, a na północnym skraju ugrupowania centrum 3 szwadrony tyraspolskiego i arzamskiego psk (350 szabel). Prawe skrzydło, dowodzone przez gen. Ungebauera, tworzył baon 50. pjeg. (ok. 800 bag.) i 4 działa lekkie. Za nim stały 2 baony 48. pjeg. (ok. 1,6 tys. bag.). Tworzące oddział Geismara pułki: wileński [96] pp, 47. pjeg., wołyński [23] puł. miały zająć stanowiska na lewym skrzydle sił Rosena, na południe od szosy (4-4,5 tys. żołnierzy i 8 dział). Pozycja zajmowana przez Rosjan sprzyjała przewlekłej obronie. Górowała nad zachodnią częścią polany zajętą przez 7

W 1831 roku liczyła około 80 domów i 600 mieszkańców.

8 Obecnie po dworze zostało tylko kilka drzew. Wśród nich tkwi głaz-pomnik, postawiony przez mieszkańców w 150. rocznicę bitwy. Neogotycki kościół stoi w miejscu karczmy.

101 Polaków, a poza tym osłaniały ją od zachodu, północy i południa podmokłe łąki, bagna i strumień Choszczówka. Działania Polaków były łatwe do przewidzenia. Mogli atakować tylko szosą, a nad nią „wisiało" pasmo wzgórz ciągnących się na północny zachód. Na nich stała piechota rosyjska z silną artylerią, zdolną wymiatać kulami i kartaczami całą szosę. Taktycznie najważniejsze było lewe skrzydło Geismara, gdyż jego przełamanie przez Polaków utrudniłoby odwrót ku szosie oddziałom centrum i prawego skrzydła. Oddziały polskie dotarły pod Dębe Wielkie około godz. 15. Maszerujące na ich czele 4. i 8. ppl oraz 2. i 3. puł. zatrzymały się w pobliżu folwarku w Brzezinach. Od ognia rosyjskiej artylerii chroniło je znaczne wzgórze. Geismar spokojnie przeszedł Choszczówkę i dołączył do Rosena. Rosjanie nie zniszczyli mostów na strumieniu. Około godz. 15.30 Skrzynecki pojawił się w pobliżu folwarku Olszowa, skąd widział pozycje Rosjan w Dębem Wielkim. W polskim sztabie prawdopodobnie nie orientowano się, jak duże siły Rosen zdołał skoncentrować we wsi. Według Prądzyńskiego, wśród oficerów panowało powszechne przekonanie, że należało rozbić je jeszcze przed zapadnięciem zmroku 9 , który ułatwiłby im odwrót. Skrzynecki podzielał tę opinię. Bitwę rozpoczął około godz. 16, gdy dysponował już 14 tys. żołnierzy piechoty 2. i 3. DP, około 3,5 tys. jazdy z DrK i 70 działami. Reszta dopiero zbliżała się od strony Miłosny (4,5 tys. bagnetów 1. DP i ok. 4,5 tys. szabel II KK). Skrzynecki postanowił atakować dostępniejsze, prawe skrzydło Rosena, a na lewym prowadzić działania demonstracyjne. Jednak zamiast od razu rzucić do walki duże masy piechoty, wprowadził do boju pojedyncze pułki. 4. ppl (3 baony — 2,2 tys. bagnetów) nacierał na lewe skrzydło rosyjskie, a 8. ppl (3 baony — 2,2 tys. bag.) na prawe. Artyleria Rosena otworzyła ogień. Polacy z racji rozmiękłego gruntu na poboczach szosy 9

Zachód słońca o godz. 18.20-18.30.

102 nie byli w stanie wesprzeć działań piechoty własną artylerią. Działa zapadały się po osie. 2 lub 4 działa pozycyjne 3. kpap mjr. Tomasza Turskiego rozlokowano na szosie przed karczmą Olszowa. Jednak nie były one w stanie utrzymać się na pozycjach pod gradem pocisków liczniejszej artylerii rosyjskiej. Piechota polska rozwijała więc natarcie bez wsparcia własnych dział. Kawaleria, podobnie jak artyleria, nie była w stanie operować poza szosą. I brygada DrK (ok. 1,8 tys. szabel) rozwinęła się wzdłuż szosy w pobliżu karczmy Olszowa. Jej pułki musiały stale manewrować, aby uchronić się od rosyjskich pocisków. Na szczęście siłę rażenia granatów i kul osłabiało błoto. Pochłaniało ono pociski i uniemożliwiało im odbicie lub eksplozję. Cały ciężar zmagań w tej fazie bitwy spoczywał na piechocie. 4. ppl, prowadzony przez gen. Ludwika Bogusławskiego, dotarł do Choszczówki. Pułk zatrzymał się i tkwił w błocie. Czwartacy grzęźli po kolana, a wraz z nimi pociski rosyjskiej artylerii, która nieustannie raziła polską piechotę. Tylko tyralierzy, wysunięci do przodu, prowadzili bój z rosyjskimi tyralierami obsadzającymi brzeg strumienia i most pod wsią. Bogusławski cały czas wzmacniał łańcuch tyralierski, aby związać przeciwnika od czoła, a jednocześnie próbował I baonem obejść jego pozycje od południa. Po drugiej stronie szosy w nie mniejszych tarapatach znajdował się 8. ppl, prowadzony do walki przez gen. Kazimierza Małachowskiego. Osmacy, pod ogniem rosyjskiej artylerii, przedzierali się przez podmokłe łąki i las w stronę prawego skrzydła Rosena. Zarośnięty krzakami teren uniemożliwiał utrzymanie zwartego szyku. W pewnym momencie w błocie ugrzązł nawet koń Małachowskiego i ledwie zdołano go wydobyć. Z dużym trudem żołnierze 8. ppl przebyli dystans dzielący ich od przeciwnika. Odparli rosyjskich tyralierów i znaleźli się dokładnie przed prawą flanką Rosena. Małachowski wyprowadził baony z lasu, uformował szyk i rozpoczął atak. 3 baony jegrów, wsparte ogniem 4 dział, rzuciły się do kontrataku i wyparły Polaków z powrotem do

103 lasu. 8. ppl jeszcze kilka razy próbował przełamać obronę rosyjską, ale za każdym razem kartacze dział i kontrataki jegrów 48. i 50. Pułku zmuszały go do odwrotu. Skrzynecki, widząc daremną szarpaninę Małachowskiego, wsparł go 2 baonami 2. psp (ok. 1300 bag.), które zaczęły obchodzić od północy pozycje rosyjskie. Około 3,5 tys. polskich piechurów zaatakowało ponad 2,4 tys. jegrów. Rosjanie nie zdołali utrzymać się w lesie. Jednak, gdy baony Małachowskiego w pościgu za jegrami weszły na otwartą przestrzeń, przywitały je kartacze rosyjskiej artylerii i szarża kawalerii. Rosen widząc, że Skrzynecki usiłuje przełamać jego prawe skrzydło, zaczął wzmacniać je oddziałami z centrum — baonem brzeskiego [93] pp i 2 baonami białostockiego [94] pp (prawdopodobnie ściągnął tam także kilka dodatkowych dział lekkich z oddziału Geismara). Lukę w centrum wypełnił oddziałami z lewego skrzydła — 2 baonami 47. pjeg. i baonem pułku wileńskiego [96], W ten sposób osłabił czuły punkt swojej pozycji, tj. lewe skrzydło, przy szosie brzeskiej. Pozostały na nim tylko 2 baony z pułku brzeskiego [93] i wileńskiego [96] oraz pułk ułanów wołyńskich [24], z artylerią oddziału Geismara. Przegrupowanie rosyjskiego oddziału osłaniały szaleńcze szarże szwadronów strzelców konnych. Jak wspomina Prądzyński, „Piękny to był widok (...) jak ten dzielny pułk [8. ppl — T. S.] przyjmował rzęsistym, a porządnym ogniem owe napady i takowe odpierał". Rosyjska kawaleria, za każdym razem odrzucana z dużymi stratami od czworoboków polskiej piechoty, umożliwiła jednak Rosenowi skoncentrowanie na lewym skrzydle 6 baonów z artylerią. Gdy Małachowski ponownie je zaatakował to, jak wspomina gen. Józef Załuski, „byliśmy tak przyjęci kartaczami, że musieliśmy się cofnąć w krzaki i do późnej nocy utrzymaliśmy pozycję tylko tyralierowaniem". Większym sukcesem poszczycić się mógł gen. Bogusławski. Pod wieczór tyralierzy 4. ppl znaleźli poniżej stawu dogodne miejsce do przeprawy przez Choszczówkę. I baon przeszedł

104 na drugą stronę strumienia i zaczął podchodzić pod zabudowania dworskie. Rosyjscy tyralierzy zaczęli ustępować znad strumienia. Wtedy do ataku, przy dźwięku werbli i śpiewie „Jeszcze Polska nie zginęła", ruszył II i III baon czwartaków. Tyralierzy jako pierwsi znaleźli się na drugim brzegu strumienia. Rzucili się do ataku na bagnety i wyparli Rosjan z mostu i lewego brzegu. Następnie, napierając na rosyjskich tyralierów, obeszli staw 1 dotarli pod zabudowania dworskie, gdzie na wzgórzu stały 2 rosyjskie działa nie skąpiące czwartakom kartaczy i granatów. Polacy celnymi strzałami zmusili kanonierów do opuszczenia pozycji wraz z działami. W tym czasie przeprawił się przez strumień II i III baon. Połączyły się one z I baonem i uderzyły na dwór. Żołnierze I baonu mjr. Jana Wodzyńskiego opanowali kilka dworskich zabudowań. Rosjanie cofnęli się w stronę wsi, gdzie ponownie zaczęli formować szyk. Opanowanie dworu było możliwe dzięki wsparciu 2 dział 4. kpap, które ściągnęły na siebie ogień rosyjskiej baterii centralnej. Por. Tomasz Potocki podprowadził te działa szosą, aż do drugiego mostu na Choszczówce. Co prawda, rychło obydwa działa zmuszone zostały do odwrotu, ale pod ich osłoną II i III baon 4. ppl przekroczyły strumień. Zmagania pod Dębem trwały już około 2 godzin. Zapadał zmierzch. Skrzynecki, wobec niepowodzenia ataku na lewym skrzydle, zamierzał zakończyć bitwę. Chrzanowski i Prądzyński milczeli. Nie chcieli ingerować w bój piechoty, gdyż Skrzyneckiego powszechnie uważano za specjalistę we władaniu tą bronią. Naczelny wódz tymczasem nie zamierzał rozstrzygnąć starcia jednym uderzeniem 11 baonów 2. DP, które stały w kolumnach na szosie. Tłumaczył się, iż musi zachować jak najwięcej sił do „odparcia grenadierów, którzy nazajutrz z Latowicza przyjść mogą". Natarcie mas piechoty bez wsparcia artylerii rzeczywiście mogło zakończyć się znacznymi stratami. Skrzynecki podjął decyzję o zakończeniu bitwy. Małachowskiemu i Bogusławskiemu nakazał wstrzymać natarcie. Polskie pułki miały nocować w miejscach, gdzie dotrą do nich

105 rozkazy. Bogusławski nie mógł się z tym pogodzić. Po kilkugodzinnym taplaniu się w błocku, jeszcze przyszłoby mu w nim nocować. Poniosły go nerwy. Wyjechał konno przed szyk czwartaków i krzyknął: „Abo my to kaczki, żeby spać w błocie mając wieś pod nosem? (...) Odbierzemy Moskalom kwatery". I tak też się stało. W ataku na bagnety I i II baon opanowały ostatecznie zabudowania dworskie, przekroczyły szosę brzeską i rozpoczęły walkę wśród zabudowań wsi. Jak relacjonował Józef Święcicki, „ciągle tylko karabinowy ogień trwał, a nasi z bagnetem w ręku uganiali się, wypędzając ze stodół i rozmaitych zabudowań chłopskich tyralierów barykadujących się". Tyralierzy II baonu przedarli się przez wieś i znaleźli się w pobliżu centralnej baterii rosyjskiej artylerii. Osłaniający ją ułani pułku litewskiego rzucili się na Polaków. Przed zarąbaniem uratował tyralierów błotnisty grunt, w którym grzęzły konie szarżujących ułanów. Tkwiący w nim tyralierzy celnie razili rosyjskich kawalerzystów, zmuszając ich ostatecznie do odwrotu. Ich poświęcenie nie było daremne. Pod osłoną szarż kawalerzystów artyleria rosyjska zdołała opuścić zagrożone pozycje. Rozkaz odwrotu wydał Rosen i to jeszcze przed atakiem czwartaków na wieś. Był przekonany, ze zapadający zmrok zakończył bitwę. Najpierw odesłał na szosę strzelców konnych, wołyński puł. i artylerię Geismara. Piechotę zamierzał cofać stopniowo, poczynając od prawego skrzydła. Osłonę odwrotu powierzył litewskiemu puł. Gdy oddziały rosyjskie zaczęły opuszczać swoje stanowiska, niespodziewanie spadło na nie piorunujące uderzenie polskiej kawalerii. Myśl wykorzystania kawalerii do rozstrzygnięcia bitwy wyszła od Chrzanowskiego. Zaproponował on w momencie, gdy Skrzynecki chciał zakończyć bitwę, aby jeszcze raz zaatakować rosyjskie pozycje równocześnie z dwóch stron. Od północy nacierać miał Małachowski, wsparty co najmniej 8 dodatkowymi baonami piechoty, a od zachodu, szosą brzeską, DrK. Dywizja Skarżyńskiego miała odciąć prawe skrzydło i centrum rosyjskie od szosy, a Małachowski rozbić je atakiem piechoty.

106 Skrzynecki wahał się. Od razu jednak odrzucił możliwość wzmocnienia Małachowskiego dodatkowymi siłami piechoty. Szalę przeważyły wieści o sukcesach 4. ppl i nalegania Chrzanowskiego, Prądzyńskiego i ppłk. Teodora Szydłowskiego, pełniącego obowiązki szefa sztabu przybocznego naczelnego wodza. Skrzynecki uległ i polecił gen. Skarżyńskiemu zdobyć Dębe Wielkie. Początkowo Skarżyński, zgodnie z rozkazem naczelnego wodza, chciał rzucić do ataku tylko 2 szwadrony. Dopiero pod wpływem nalegań płk. Henryka Dembińskiego i Szydłowskiego, zdecydował się przeprowadzić atak całą I brygadą swojej dywizji (1,8 tys. szabel). Wskutek pośpiechu nie zdołano skoordynować działań. W miarę jak szwadrony wychodziły na szosę, formowały kolumny szóstkowe i kłusem ruszały do przodu, nie czekając na pozostałe. Na czele znajdował się III i IV szwadron 2. psk, następnie 2 szwadrony karabinierów i na końcu I i II szwadron 2. psk. Razem w 6 szwadronach 695 strzelców konnych i 291 karabinierów. Za nimi, w odwodzie, podążał pułk jazdy poznańskiej (2 szwadrony — 343 szable) i 5. puł. (3 szwadrony — 504 szable). Polska kawaleria zaatakowała korpus Rosena w chwili, gdy opuszczał on już swoje pozycje i cofał się ku szosie brzeskiej. Czołowe szwadrony 2. psk, którym towarzyszyli generał Skarżyński, płk Dembiński i ppłk Szydłowski, bez strat przebyły mosty i dotarły w pobliże karczmy w Dębem Wielkim, na prawo od szosy. Tkwiące w jej pobliżu 2 baony rosyjskiej piechoty (z pułku brzeskiego i wileńskiego) szybko uformowały czworobok. Skarżyński skierował przeciwko nim III i IV szwadron 2. psk. Na ich czele stanął płk Dembiński i szef sztabu dywizji, mjr. Józef Bielski. Pierwszy wykonał szarżę IV szwadron. Rosjanie odparli ją silną salwą karabinową, ale regularny szyk ich czworoboku został naruszony. Zanim piechurzy ponownie nabili broń i zwarli szeregi, dopadł ich III szwadron mjr. Adama Kosińskiego. Szaserzy wrąbali się w czworobok. Rosjanie bronili się bagnetami, ale gdy IV szwadron odciął im drogę odwrotu, złożyli broń.

107 W tym czasie, gdy szaserzy rozprawiali się z rosyjskim czworobokiem w pobliżu karczmy, na czoło kolumny wysunął się dywizjon karabinierów ppłk. Franciszka Sznajdego. Zaatakował on stojące na szosie 4 działa rosyjskie, które ostrzeliwały kartaczami polskich strzelców konnych zmagających się z piechotą pod karczmą. Sznajde rozwinął karabinierów z lewej strony szosy i rzucił do szarży. Nie zważając na kartacze, Polacy zdobyli działa, biorąc do niewoli płk. Sokołowa, 3 oficerów i prawie wszystkich artylerzystów. Wśród jeńców znalazł się gen. Lewandowski, dowódca lewego skrzydła ugrupowania rosyjskiego pod Dębem Wielkim. Piechurzy rosyjscy osłaniający działa zbiegli w stronę wsi i lasu. Ścigający ich karabinierzy o mały włos ujęliby samego Rosena. Jak sam później mówił dowódca VI korpusu, swoje ocalenie zawdzięczał staremu płaszczowi, furażerce na głowie i „kiepskiej szkapie", gdyż Polacy pogonili za pułkownikiem artylerii „świecącym szlifami" [zapewne Sokołowem — T. S.], którego złapali. Podkomendni Sznajdego nie cieszyli się zbyt długo sukcesem. Rosen rzucił do kontrataku 1 lub 2 szwadrony litewskiego puł. Karabinierzy, rozproszeni w pościgu, nie zdołali się im przeciwstawić. Odcinając się napastnikom, rozpoczęli odwrót, uprowadzając ze sobą jeńców i 2 zdobyte działa. Z biedy wyratował ich gen. Skarżyński, który wraz z III szwadronem 2. psk uderzył na ułanów z prawej strony szosy. Rozbił ich szyk, a następnie pognał szosą na wschód, odbijając zdobyte wcześniej przez karabinierów 2 działa i zdobywając 4 kolejne. Tymczasem karabinierzy cofający się za Choszczówkę ponownie znaleźli się w opałach. Zaatakowały ich kolejne 4 szwadrony litewskich ułanów. Karabinierzy początkowo wzięli rosyjskich ułanów za idących im z pomocą ułanów 5. pułku i krzyczeli „To nasi, to nasi!". Dopiero, gdy „swoi" zaczęli lancami strącać Polaków z siodeł, zorientowano się, że to pomyłka. Opór nie zdał się na nic. Karabinierzy, słabsi liczebnie, wyparci zostali na prawą stronę szosy i rozbici.

108 Ppłk Sznajde, trzykrotnie raniony lancą, spadł z konia. Ułani rosyjscy odbili jeńców, w tym gen. Lewandowskiego, jednak tak jak niedawno karabinierom tak i im przyszło przekonać się, że fortuna kołem się toczy. Z dwóch stron spadli na nich szaserzy 2. psk. Najpierw od wschodu kpt. Kosiński z częścią III szwadronu, a następnie, od zachodu, płk Dembiński ze szwadronami I, II i IV. Pułk litewski rozproszył się, pozostawiając na pobojowisku 160 zabitych i rannych, wśród których znalazł się jego dowódca, płk Szyndler. W ręce Polaków ponownie dostał się gen. Lewandowski. Plac kawaleryjskiego boju utrzymali w swoich rękach szaserzy 2. psk i karabinierzy, ale jeszcze kilka razy odpierali szarże, prawdopodobnie wołyńskiego puł„ który osłaniając odwrót piechoty Rosena, próbował odbić utracone działa. Dla pełniejszego obrazu tego nocnego starcia należy dodać, że równocześnie z atakiem kawalerii pozycje rosyjskie zaatakował od lewego skrzydła gen. Małachowski, a od strony wsi 4. ppl. Według relacji Kajetana Rzepeckiego, czwartacy rzucili się na baony pułków wileńskiego i 47. pułku jegrów, tworzących centrum pozycji Rosena. Zaczęły się one cofać, gdy na tyłach trwał już bój kawalerii. „Prażąc ich gęstym ogniem — wspomina Rzepecki — szliśmy kilkadziesiąt kroków za nimi. Dwa razy jeszcze na nas uderzyli, ale dwa razy zostali odparci". Wola walki opuściła rosyjskich żołnierzy, gdy zorientowali się, że odcięto im drogę odwrotu ku szosie. Baony poszły w rozsypkę. Poszczególne pododdziały przebijały się samodzielnie do szosy, a te, które nie były w stanie tego uczynić, uciekały w lasy, ku Rysiom, Mińskowi i Kałuszynowi. To samo czyniły wszystkie inne oddziały, które nie zdołały dotrzeć do szosy. Polacy jeszcze 31 marca mogli rozbić większą część VI korpusu. Gdyby bowiem posunęli się o 15-20 km na wschód, odcięliby od szosy oddziały rosyjskie koncentrujące się w Rysiach. Jednocześnie utrudniliby Rosenowi zbieranie

109 rozbitków. Ale, niestety, wśród polskich wyższych dowódców tylko nieliczni myśleli o zorganizowaniu pościgu. Skrzynecki z pewnością do nich nie należał. Według Dembińskiego, jeszcze w toku bitwy, gdy szaserzy ścigali rozbitych ułanów rosyjskich, ppłk Teodor Szydłowski, powołując się na przekazany mu przez Skrzyneckiego rozkaz „kierowania ruchem", polecił wstrzymać pościg, gdyż „wolą było naczelnego wodza, aby wsi Dębe Wielkie nie mijać". Co prawda, Prądzyński, z pominięciem Skrzyneckiego, zwrócił się do gen. Skarżyńskiego z propozycją marszu na Mińsk, ale ten domagał się wyraźnego rozkazu, którego kwatermistrz generalny nie mógł wydać w imieniu naczelnego wodza, gdyż na polu bitwy znajdował się szef sztabu Chrzanowski, stojący wyżej w hierarchii armii. Sam Chrzanowski nie wydał żadnych rozkazów i winą za wadliwe zarządzenia, które pozwoliły Rosenowi wyjść z opresji, obarczył całą trójcę sztabową, tj. Skrzyneckiego, Prądzyńskiego i siebie. Skrzynecki jednoznacznie zamanifestował niechęć do pościgu nocnego. Udał się na tyły nie wydając żadnych rozkazów. Zrezygnował z noclegu wśród zwycięskich wojsk na rzecz wygodnego, ale oddalonego od pola bitwy folwarku w Brzezinach, gdzie kucharz monsieur Georges przygotował mu posiłek 10. Armia polska zatrzymała się na noc na polu bitwy. Gen. Skarżyński cofnął szaserów i karabinierów do Brzezin. Na straży zdobyczy został pułk jazdy poznańskiej i 5. puł., które przez całą noc musiały wysłuchiwać lamentów i jęków rannych żołnierzy polskich i rosyjskich, dogorywających wśród ciemności nocy na pobojowisku. W obozach panowała powszechna radość z odniesionego zwycięstwa. Jak wspomina żołnierz 3. ppl, Aleksander Kociałkiewicz, „chłodno nam nie było, bo zgrzani zwycięstwem, lecz trochę głodno, ale i tego się nie czuło". Odmienne, ma się rozumieć, nastroje panowały w VI korpusie. Poniósł on znaczne straty. Sami kawalerzyści 10 Kucharz nie mógł swoich garnków przenieść do Dębego, co według świadków, skłoniło Skrzyneckiego do przeniesienia kwatery na tyły!

110 Skarżyńskiego zdobyli łącznie 7 dział pozycyjnych i 1 lekkie 11, wzięli do niewoli generała, pułkownika, ponad 20 oficerów, 1200 żołnierzy piechoty i 100 kawalerii, nie licząc zabitych. Okupili to stratą 9 zabitych i 42 rannych. Jeńców natychmiast odprawiono do Warszawy, a wyższych oficerów, m.in. gen. Lewandowskiego z „bardzo smutną miną" do karczmy w Brzezinach, gdzie polscy sztabowcy „z wyszukaną fetowali [ich — T. S.] uprzejmością". Bitwa pod Dębem Wielkim wieńczyła pomyślny dla Polaków dzień. W dwóch bitwach na szosie brzeskiej, według ocen polskiego sztabu, VI korpus stracił w zabitych, rannych i jeńcach od 5 do 6 tys. żołnierzy (tj. około 30% stanu z 31 III), 2 chorągwie, co najmniej 10 dział (w tym część z zaprzęgiem), kilkanaście jaszczy z amunicją, kilka tysięcy sztuk broni i wiele wozów taborowych. Straty własne wyniosły, według oficjalnych danych, 200-300 zabitych i z pewnością były zaniżone o co najmniej dwie setki żołnierzy 12.

11

Urzędowe raporty rosyjskie mówią o 8 działach straconych pod Dębem Wielkim. Z relacji polskich wynika, iż było ich więcej. Żołnierze 4. Ppl pisali o 2 działach wziętych przy dworze, a 3 do 4 po lewej stronie szosy. 12 Skrzynecki w urzędowym raporcie pisał o 200-300 zabitych. Według stanu obecnych do boju z 4 kwietnia, w ciągu 5 dni 4. ppl stracił 183 żołnierzy, a 8. ppl — 387. Większość zapewne w bitwie pod Dębem Wielkim.

WSTRZYMANIE MARSZU ARMII POLSKIEJ NA SIEDLCE. ZWROT ZACZEPNY NA LATOWICZ 1- 4 KWIETNIA 1831 ROKU Późnym wieczorem 31 marca sztab główny opracował plan działań na następny dzień. Zgodnie z decyzją Skrzyneckiego, do pościgu za rozbitym Rosenem wyznaczono II KK gen. Łubieńskiego i brygadę z 1. DP. Łubieński, dowodzący strażą przednią, miał wyruszyć „równo z dniem", maszerować na Mińsk i „atakować żywo i bez zatrzymania marszu, cokolwiek napotka". Prądzyński, przekazując rozkazy szefowi sztabu korpusu kpt. Władysławowi Zamoyskiemu wyjaśnił, iż kawaleria nie powinna łączyć się z piechotą, ale sama, z kilku działami, powinna „ślepo rzucać się" na co tylko napotka i prowadzić pościg, aż do nocy tak, aby dojść jak najbliżej Siedlec. 2. i 3. DP, DrK i artyleria rezerwowa miały posuwać się za II korpusem. Płk. Zawadzkiemu polecono opuścić Okuniew i dotrzeć do Mińska, a gen. Dziekońskiemu osiągnąć Dębe Wielkie. Jeden baon z jego oddziału miał pozostać w Wiązownie i strzec przeprawy przez Mienię. W ciągu nocy Rosjanie cofali się na Mińsk i Kałuszyn. Jeszcze w toku bitwy Rosen przekazał dowództwo nad tylną strażą Geismarowi, a sam udał się do Kałuszyna w celu zbierania oddziałów znajdujących się poza zasięgiem bitwy i zorganizowania dalszego oporu na szosie. Geismar cofał się bardzo wolno. Zatrzymał się w pobliżu miejscowości Kobierne, gdzie dołączyły do niego oddziały

112

25. DP, koncentrujące się w Rysiach. Kolejnym punktem postoju były Stojadła 1 gdzie Geismar zgromadził 12 baonów, 18 szwadronów, 7 sotni i 6 dział. 1 kwietnia między godz. 8 a 9 ruszył do Mińska, gdzie dołączyli do niego liczni uciekinierzy spod Dębego. Po podpaleniu magazynów i wysłaniu w stronę Kałuszyna artylerii i regularnej kawalerii, Geismar opuścił Mińsk na czele piechoty. Kozacy zamykali kolumnę. Od tej pory liczył się już tylko z atakiem polskiej kawalerii. Gdy nie pojawiła się do południa, wyprzedził swoją kolumnę i udał się do Kałuszyna. Niepodjęcie przez Polaków pościgu spowodowane było bałaganem organizacyjnym i opieszałością wyższych dowódców. Łubieński czekał na brygadę Ramoriny 2 , a gdy wreszcie opuścił obóz, drogę na wschód zagrodziły mu zdobyte działa i furgony — akurat wtedy Chrzanowski odprawiał zdobycz do Warszawy. Dopiero około godz. 9, po 2 godzinach przeciskania się „ledwie koń za koniem przez cieśninę", oddziały pościgowe ruszyły w stronę Mińska. Siły, którymi dysponował Łubieński, były wystarczająco duże, aby całkowicie rozbić cofających się Rosjan. Liczyły one bowiem 4,5 tys. szabel i 5 tys. bagnetów oraz 8 dział artylerii konnej i 12 lekkopieszej. Jednak tempo marszu aż do Mińska było bardzo powolne. Na czele oddziału posuwał się szwadron 4. puł., około 750 metrów za nim reszta 4. pułku z 2 działami 2. blak. Czołowy szwadron kilkakrotnie szarżował na drobne oddziały rosyjskie, które próbowały zwolnić tempo pościgu. Pod Stojadłami szwadron pod dowództwem kpt. Leona Zajączkowskiego rozbił i zmusił do ucieczki szwadron wołyńskiego puł. i sotnię kozaków, biorąc 60 jeńców z piechoty. Pod Mińskiem część szwadronu pod dowództwem por. Floriana Prątnickiego i ppor. Józefa Kamińskiego rozbiła znaczny oddział 1

Około 7 km od Dębego Wielkiego.

Wspomniany już Feliks Breański z 1. DP pisał w pamiętniku, że ze swoją brygadą ruszył w pościg za Rosenem już o świcie, a Łubieński dogonił go dopiero za Mińskiem. 2

113 piechoty, biorąc 80 jeńców i zmuszając pozostałych do ucieczki w las. Tam uderzył na nich mjr Antoni Fileborn na czele 1 dywizjonu i ostatecznie rozbił, biorąc 300 jeńców. Oczywiście, były to tylko dwa większe starcia 4. puł. Wiele mniejszych oddziałów rosyjskich poddawało się bez walki, albo uciekało do lasu, skąd wyciągały ich pozostałe pułki z II korpusu i piechurzy Rybińskiego, którzy aż do Mińska współdziałali z kawalerią. Jak ta współpraca wyglądała, przedstawił Napoleon Sierawski, oficer 5. psk. Na początku pluton szaserów, wysłany brzegiem lasu, przyprowadził całą kompanię jegrów z kapitanem i 3 oficerami. Gdy wreszcie dogoniła pułk „zziajana piechota", natychmiast rozsypała się po lesie, skąd ponownie wygarniała licznych jeńców. W ten sposób posuwające się na czele pościgu pułki kawalerii łamały wszelkie próby stawiania oporu. Pozostałe pułki, np. 5. psk, zbierały już tylko jeńców przy pomocy piechoty. Odsyłano ich natychmiast do Warszawy. 1 kwietnia na szosie powstały dwa pasma ruchu. Jednym oddziały polskie maszerowały na Siedlce, a drugim kolumny jeńców, coraz liczniejsze w miarę zbliżania się do Kałuszyna. Dla Aleksandra Kociałkiewicza był to najpiękniejszy dzień w całej wojnie: „jakie to uczucia przepełniały serce. Od samego Dębego aż do Kałuszyna (...) co chwila krzyk od czoła «na prawo i na lewo rozdaj się» i niemal nieprzerwanym szeregiem eskorty 4. puł. (...) wiozły zwycięskie trofea dnia tego (...) to wiozą zebrane sztandary, znów ciągną zdobyte działa, znów prowadzą powózkę z kaplicą, a na niej pop brodaty (...) jedne kupy [rosyjskich żołnierzy — T. S.] rozbite szły bezładnie, inne w najporządniejszym szyku przez swoich oficerów prowadzone (...) wszyscy zapytani «kuda stupajesz» odpowiadali «W Warszawu, w plen»". Przed Mińskiem Łubieński wysłał na drogę do Cegłowa, ku rzece Mieni 8 szwadronów pułku kaliskiego i Mazurów, a na drogę Mistów-Jakubów-Kałuszyn 4 szwadrony 6. puł. Sam na czele 15 szwadronów i 8 dział oderwał się od piechoty i ruszył kłusem szosą brzeską w stronę Mińska. Zgasił w mieście pożar magazynów, zdobył tabory rosyjskie i kilkuset jeńców.

114 Po krótkim postoju opuścił Mińsk i ruszył do Kałuszyna. Wysforował się znacznie do przodu z 4. puł. i 2 działami, pozostawiając nieco w tyle resztę swoich szwadronów. Napotkani na szosie maruderzy rzucali broń na pierwsze wezwanie. Tylko gdzieniegdzie, szczególnie przy murowanych budynkach, piechota rosyjska stawiała opór, szybko jednak likwidowany lancą polskich ułanów. Pod Janowem zebrały się większe oddziały rosyjskie, ale ułani rozproszyli je i przegnali w las. Około godz. 12 awangarda polskiego pościgu dotarła do Jędrzejowa 3 , gdzie na polanie stało 8 baonów żytomierskiego i podolskiego pp oraz 49. i 50. pjeg. 4 , tworzących straż tylną i trzon kolumny Geismara. Dowodzący nimi gen. Brieseman von Kething miał zatrzymać polski pościg do czasu, aż do Kałuszyna nie przybędą oddziały 25. DP koncentrujące się w Mistowie 5. Brieseman nie dysponował artylerią. Ulokował swoje baony na skraju lasu i szosy, a przed ich szyk wysunął licznych tyralierów. Zamoyski, widząc, że Rosjanie nie mieli dział, zaproponował Łubieńskiemu wykonanie szarży szosą w środek szyku rosyjskiego. Łubieński zgodził się na ten ryzykowny krok. Mjr Franciszek Kuderski, któremu powierzono wykonanie szarży, nie zrozumiał jednak rozkazu. Zamiast nacierać szosą na centrum rosyjskiego ugrupowania, zaczął podlegające mu 4 plutony III szwadronu i 2 plutony IV szwadronu sprowadzać na pobocze. Zamoyski widząc, że podmokły teren uniemożliwi przeprowadzenie szybkiego i zaskakującego ataku, sam podjechał do plutonów, ściągnął je ponownie na szosę i poprowadził kłusem, a następnie galopem w stronę przeciwnika. Równocześnie z nim płk Ignacy Zieliński na czele I dywizjonu (szwadrony 1. i 2. prowadzone przez mjr. Fileborna i kpt. Zajączkowskiego) uderzył na baony rosyjskie stojące po obu stronach szosy. Atak polskich ułanów zaskoczył Rosjan. Zamoyski rozbił baon stojący na szosie. Piechurzy Briesemana, przerażeni gwałtownością szarży, 3 4 5

10 km za Mińskiem, 5 km przed Kałuszynem. Najwyżej 3,5 tys. żołnierzy. Razem 2,1 tys. żołnierzy piechoty i kawalerii, z 10 działami.

115 zmykali przez rów na pobocze, gdzie dostawali się pod lance szwadronów Zielińskiego. Jak wspomina Zamoyski, „Widziałem, że zamiast brania nas na cel, piechurzy spod łokcia w górę karabiny wystrzeliwali. Znowu mnie uderzyły ich oczy rozwarte, zatrwożone". Początkowo rosyjscy oficerowie myśleli, że pędzi na nich własny pułk ułanów wołyńskich, który podobnie jak 4. puł, miał niebieskie wyłogi. Na dodatek jeden z polskich oficerów krzyczał do żołnierzy rosyjskich „Nie strzelajcie wy, bracia nasi, wam żadna szkoda nie będzie", co jeszcze bardziej ich zdezorientowało. Pędzący w głąb rosyjskiego szyku polscy ułani rozbili kolejno 49. pjeg. i baon 50. pjeg., biorąc kilkuset jeńców i 3 sztandary. Lance polskie szerzyły spustoszenie wśród rosyjskich żołnierzy. Poddawali się oni i rzucali na ziemię broń. Ale nie miał już kto ich brać do niewoli. Plutony Zamoyskiego przeleciały przez rosyjski szyk jak burza. Niestety, nikt za nimi nie podążał i nie pogłębiał luki. Atakujące poboczem szwadrony I dywizjonu wypierały rosyjską piechotę ponownie na szosę i do lasu Wzięły, co prawda, 600 jeńców, ale „gęstość lasu bagnistego, cierniem zarosłego" nie pozwoliła na kontynuowanie szarży. Tymczasem rosyjska piechota, korzystając z osłony drzew, szybko wychodziła na szosę, gdzie ponownie formowała szyki, zamykając lukę powstałą po ataku plutonów Zamoyskiego. W tej sytuacji Zamoyski nie mógł się cofnąć. Pozostało mu jedynie parcie do przodu. Przebił się więc przez całe ugrupowanie Briesemana i pędził w stronę Kałuszyna. Tutaj dopiero się zatrzymał, mając przed sobą 4 baony 47. i 48. pjeg. z artylerią, pod dowództwem gen. Fasi. Nie widząc żadnej innej możliwości, skręcił w las, pędząc przed sobą kilkuset jeńców. Postanowił poczekać na własne oddziały. Tymczasem Łubieński czekał pod Jędrzejowem na pozostałe pułki swojego korpusu. Nie zdecydował się na ponowny atak. Jedynie 2 działa artylerii konnej ostrzeliwały kartaczami baony Briesemana, a szwadrony I dywizjonu raz po raz szarżowały na nie, wypierając ostatecznie w las. Brieseman, spędzony z pozycji na polanie pod Jędrzejowem, ruszył w stronę Kałuszyna. Łubieński postępował wolno za nim i wkrótce

116 połączył się z plutonami Zamoyskiego. Na tym zakończyła się pomyślna dla jazdy polskiej potyczka. Kosztem niewielkich strat 6 uszczuplono VI korpus o ponad 1000 żołnierzy wziętych do niewoli (nie licząc zabitych i rozproszonych). Łubieński na czele swego korpusu zbliżył się do Kałuszyna. Nie atakował już połączonych baonów Briesemana i Fasiego, czekając na własną piechotę i artylerię. Wkrótce dołączyła do niego brygada 1. DP, ale nie była w stanie przeprowadzić ataku. Po szybkim marszu za II korpusem w kompaniach jej baonów zostało po około 40 żołnierzy 7 . Reszta nie podołała szybkiemu tempu, albo też rozglądała się za zdobyczą i pożywieniem. W tej sytuacji Łubieński wysłał piechotę na prawo od szosy, z zadaniem obejścia czy raczej „pozorowania" obejścia lewego skrzydła Rosena pod Kałuszynem. Postanowił czekać na 2. i 3. DP. Tymczasem marsz tych dywizji wraz z artylerią rezerwową i DrK opóźniały walki staczane z rosyjskimi oddziałami wyprzedzonymi przez II korpus. Skrzynecki nie parł szybko do przodu obawiając się o swoje flanki. Często zatrzymywał główne siły i wysyłał na boki drobne oddziały osłonowe, które staczały liczne potyczki z mniejszymi oddziałami rosyjskimi. Ze Stojadeł pchnął w stronę Stanisławowa 3 szwadrony 5. puł. i szwadron karabinierów, pod dowództwem płk. Dembińskiego. Mieszkańcy wsi twierdzili, iż w kierunku Stanisławowa zboczyło z szosy dużo rosyjskich wozów taborowych. Oddział Dembińskiego przebył około 11-12 km i zawrócił do Mińska, gdyż rosyjskich uciekinierów wyłapali ułani 6. puł. Z Mińska, gdzie kolumna głównych sił polskich dotarła między godz. 10 a 11 rano, wyruszył na Janowiec i Przytoczę oddział kawalerii pod dowództwem płk. Chrzanowskiego. Usiłował on wspólnie z 6. puł. rozbić oddziały rosyjskie zmierzające z Mistowa do Kałuszyna. Posuwały się one bardzo wolno z racji błota, w którym grzęzły działa, jaszcze i wozy taborowe. Ostatecznie, nieustannie napastowane przez polską 6

24 zabitych i rannych, w tym 6 zabitych żołnierzy, 32 konie zabite i ranne.

7

W brygadzie pozostało więc około 1000 żołnierzy.

117

kawalerię, dotarły do Kałuszyna ze stratą jaszczy i taborów. Tymczasem Łubieński cały czas tkwił pod miasteczkiem i nawet nie próbował zaatakować Rosena od czoła. Dopiero około godz. 17, gdy przybyła pod Kałuszyn 2. i 3. DP, Polacy wznowili działania zaczepne. Na lewo od szosy Skrzynecki wysłał 2 baony z 2. DP pod dowództwem gen. Załuskiego, a od frontu rzucił do natarcia 3. ppl. Baony rozwinęły się po obu stronach grobli, którą biegła szosa do Kałuszyna, a tyralierzy, postępujący na ich czele, zaczęli obchodzić błota. Rosen nie przyjął jednak bitwy. Gdy tylko dołączyły do niego oddziały z Mistowa, opuścił swoje pozycje i ruszył szosą ku rzece Kostrzyn. Armia polska wkroczyła do Kałuszyna, gdzie przejęto nie zniszczone magazyny, m.in. z wyposażeniem szpitalnym. Skrzynecki wraz ze sztabem oraz 2. i 3. DP zatrzymał się w mieście na noc. Tylko Łubieński ze swoim korpusem, wspartym przez 3. ppl, podążał za oddziałem rosyjskim. Dogonił straż tylną Geismara osłaniającą przeprawę Rosena przez Kostrzyn, ale jej nie atakował. Geismar nie napastowany przez Polaków, poszedł w ślady Rosena. Mniejsze komendy wysłał z zadaniem zniszczenia przepraw w dolnym i górnym biegu Kostrzynia i Liwca oraz w celu osłony brodów. Pozostawił nietknięty most na szosie brzeskiej, aby umożliwić przeprawę niedobitkom. Most umocniono barykadami, ale przygotowano się do jego szybkiego zniszczenia. Łubieński nie próbował nawet go opanować. Zatrzymał się przed rzeką. Jego straże przednie zajęły miejscowości Zawady i Groszki. II korpus zakończył działania 1 kwietnia, mając na swym koncie 3-4 tys. jeńców rosyjskich. Resztki VI korpusu, liczące wieczorem jedynie 5 tys. żołnierzy, znajdowały się na prawym brzegu Kostrzynia. Rosen cofnął się do wsi Polaki, a Geismar rozlokował się w Jagodnem. Na lewym brzegu rzeki tułały się całe rzesze maruderów i niedobitków korpusu, usiłujące dostać się na prawy brzeg rzeki. Zanim oddziały polskie dotarły do Kałuszyna, w Mińsku zapadły ważne decyzje, które wpłynęły nie tylko na dalszy

118

przebieg działań zaczepnych na szosie brzeskiej, ale i na losy kampanii 1831 roku. Na pobojowisku pod Dębem Wielkim znaleziono tajne dokumenty Rosena. Dwa z nich były szczególnie istotne — oryginalna instrukcja Dybicza z 27 marca i mapa ukazująca pozycje głównej armii rosyjskiej nad Wieprzem. Z tej ostatniej wynikało, że korpusy Dybicza były rozproszone, a park artyleryjski znajdował się w Łukowie. Prądzyński zapoznał się z treścią dokumentów w Mińsku i natychmiast udał się z nimi do Skrzyneckiego i Chrzanowskiego. Trafił na przełomowy moment. Naczelny wódz wahał się, co czynić, gdyż nie wiedział, na co się zdecyduje feldmarszałek. Mógł on przeprawić się przez Wisłę i w ciągu 4 dni znaleźć się pod Warszawą, albo też skierować się ku szosie brzeskiej, odcinając od stolicy główną armię polską. Aby zapobiec jednemu i drugiemu, Skrzynecki sądził, że powinien tkwić w pobliżu Warszawy. Jego wątpliwości rozwiały papiery Rosena. Zdecydował się rozbić VI KP, który jak wynikało z instrukcji Dybicza, musiał bronić Siedlec za wszelką cenę. Prądzyński wystąpił z innym pomysłem. Zaproponował, aby po wzmocnieniu swoich sił dywizją Milberga, główna armia polska skierowała się przez Siennicę, Latowicz i Żelechów przeciwko Dybiczowi i wydała mu walną bitwę między Żelechowem a Rykami. Opierając się na zdobytych dokumentach udowodnił, że Dybicz nie byłby w stanie skoncentrować tylu wojsk, aby zapewnić sobie zdecydowaną przewagę nad 40-tysięczną armią polską. Twierdził, że oddziały gen. Witta (3. DGr. i III KK) znajdowały się za Wieprzem i ze względu na zły stan dróg nie zdołałyby dotrzeć do Dybicza na czas bitwy, podobnie jak park artyleryjski z Łukowa. Stwierdził, że jeżeliby nawet Dybicz otrzymał informacje o porażce Rosena wieczorem 1 kwietnia, to i tak dopiero 3 kwietnia korpusy rosyjskie ruszyłyby do punktu koncentracji w Rykach. W tym czasie armia polska, po wysłaniu 3-tysięcznego oddziału w pogoń za Rosenem, mogłaby uderzyć na koncentrującą się armię rosyjską. Za wydaniem jej bitwy przemawiały dwie okoliczności. Przede wszystkim teren. Nawet

119 bitwa nie rozstrzygnięta mogłaby postawić Dybicza w ciężkiej sytuacji, gdyż przystąpiłby do niej z Wisłą na flance i rozlanym Wieprzem na tyłach. Trudne do przebycia drogi lokalne uniemożliwiłyby mu wykorzystanie najsilniejszych atutów — przewagi artylerii i ciężkiej kawalerii. W razie odwrotu w Lubelskie złe drogi i błota nadwieprzańskie pochłonęłyby część artylerii i tabory armii. Prądzyński zdawał sobie sprawę z tego, że przegrana bitwa z główną armią rosyjską równoznaczna była z klęską powstania. Wierzył jednak w siłę polskiej armii, wynikającą z przekonania o wyższości nad przeciwnikiem. Dotychczasowe zmagania ukazały przewagę polskiej artylerii i piechoty, a te bronie miały odegrać decydującą rolę w bitwie walnej na terenach dotkniętych wiosennymi roztopami. Poza tym duch bojowy i zapał żołnierzy, po świetnych zwycięstwach odniesionych pod Wawrem i Dębem Wielkim, osiągnął najwyższy poziom. Mogło to zaważyć na przebiegu bitwy 8 . Prądzyński, przedstawiając swój plan, wierzył w jego powodzenie. Wiedział z papierów Rosena, że korpus gwardii nie zamierza przeprawiać się przez Bug i zagrozić tyłom wojsk polskich. Był pewny, że w czasie generalnej rozprawy z Dybiczem gen. Pac natychmiast przeprawiłby się ze swoim korpusem przez Wisłę, aby uderzyć wspólnie z główną armią. Skrzynecki plan Prądzyńskiego kategorycznie odrzucił. Obawiał się takiego starcia, jakiego wizję rozwinął przed nim kwatermistrz. Chciał mieć całkowitą pewność, że plan się powiedzie. Prądzyński, oczywiście, nie mógł tego zaręczyć. Na nalegania kwatermistrza Skrzynecki odpowiedział: „a to tam próżne rzeczy, ja wam Kościuszką nie będę, Maciejowicami skończyć nie chcę" 9. Podkreślał to nawet sceptyk Chrzanowski. Czy decyzja Skrzyneckiego była słuszna? Wiesław Majewski, historyk wojskowości, twierdzi, że tak. Skrzynecki, zdaniem tego historyka, zdawał sobie sprawę z tego, że nie będzie w stanie kierować taką bitwą. Biorąc pod uwagę prowadzenie przez niego boju pod Ostrołęką 26 maja 1831 roku, trudno się z wnioskiem Majewskiego nie zgodzić. 8 9

120 Ciekawą postawę przyjął w trakcie narady w Mińsku szef sztabu, płk Chrzanowski. Otóż nie sprzeciwił się on otwarcie Prądzyńskiemu, ale także nie poparł Skrzyneckiego. Cały czas milczał. Gdy Skrzynecki spytał go, czy Polacy mogliby wygrać bitwę z Dybiczem, to - jak wspominał Prądzyński — jedynie „wzruszył (...) ramionami z wyrazem twarzy gniewnym i szyderczym". Skrzynecki odrzucił plan ataku na Dybicza na rzecz kontynuacji działań przeciwko Rosenowi. Zamierzał rozbić jego korpus i opanować Siedlce. Prądzyński sądził jednak, że po osiągnięciu tych celów, zdoła skłonić Skrzyneckiego do zmierzenia się z Dybiczem. Wcześniej jednak chciał sparaliżować rosyjską komunikację oddziałami wysłanymi na Międzyrzec i Granne. Tym samym przeciąłby połączenia Dybicza z gwardiami. Feldmarszałkowi nie pozostałoby nic innego, jak rozpocząć odwrót znad Wisły na Siedlce lub Brześć. Prądzyński chciałby wtedy uderzyć przez Łuków. Gdyby Dybicz ruszył w kierunku Kałuszyna, aby odciąć Polakom odwrót na Warszawę, wtedy opuściliby oni Siedlce i cofnęli się wygodną szosą w stronę stolicy. Nic nie stało na przeszkodzie, aby i w tym wypadku Skrzynecki wydał bitwę na obranej dowolnie pozycji. W Mińsku rozważano jeszcze trzeci wariant działań — wyprawę przeciwko gwardii. Już 31 marca zamierzano zaatakować gwardię, pod wpływem fałszywych informacji o jej przeprawie przez Bug w Broku i marszu na Stanisławów. Z instrukcji Dybicza dla Rosena wynikało jednak, że tylko część gwardii miała przyjść z pomocą Rosenowi. Tak więc po opanowaniu Siedlec i zabezpieczeniu się od rozbitego VI KP, można było zniszczyć tę część korpusu gwardii, która szła na pomoc Rosenowi, a następnie pozostałą jego część, rozlokowaną między Bugiem a Narwią. Treść dokumentów znalezionych w Dębem Wielkim nie rozwiała obaw Skrzyneckiego o swoje flanki. Decydując się na marsz do Siedlec sądził, że Dybicz i w.ks. Michał, gdy tylko dowiedzą się o porażkach Rosena, natychmiast podejmą kroki

121 zmierzające do odcięcia Polaków od stolicy. Był głuchy na argumenty, że flanki głównej armii zabezpieczają rozległe przestrzenie poprzecinane licznymi rzeczkami i kiepskimi drogami lokalnymi. Skrzynecki patrzył na działania armii rosyjskiej tak, jakby to ona znajdowała się na doskonałej „żwirowce" brzeskiej, a armia polska na lokalnych drogach. Tymczasem było odwrotnie. Ruszając na Siedlce, Skrzynecki zdecydował zostawić na swoich flankach oddziały, które ostrzegłyby go o grożącym niebezpieczeństwie. Gen. Krukowieckiemu nakazał wysłać do Niegowa 10 niewielki oddział gen. Walentego Andrychiewicza (2,8 tys. żołnierzy i 2 działa), z zadaniem obserwacji korpusu gwardii. Z kolei gen. Skarżyńskiemu rozkazał działać ze swoją dywizją kawalerii po obu stronach szosy, przede wszystkim jednak na południe od niej, w celu zdobycia wiadomości o głównych siłach rosyjskich. Skarżyński już 1 kwietnia miał wysłać jeden pułk kawalerii na północ, w stronę Stanisławowa, z zadaniem „oczyszczania z nieprzyjaciela kraju na lewym brzegu Liwca", a dwa pułki kawalerii z baterią artylerii konnej do Siennicy, następnie w kierunku Żelechowa „tak daleko, jak Mu to roztropność pozwoli". Skarżyński wyruszył z 8 szwadronami 11 i 2 działami artylerii konnej do Siennicy. Przybył tam wieczorem 1 kwietnia i zdobył trochę taborów, których Rosjanie nie zdołali ewakuować ze względu na zły stan dróg. Rozesłał na wszystkie strony patrole, które jeszcze w tym samym dniu zebrały około 200 jeńców, w tym 1 majora i 4 oficerów młodszych. Na północ od szosy udał się z Mińska płk Dembiński z 4 szwadronami 12, aby zgodnie z instrukcją oczyścić z Rosjan teren między Bugiem a Liwcem. Marsz z Mińska do Stanisławowa był bardzo ciężki, gdyż, jak wspomina Dembiński, „rozciecz tak była wielką, że konie ciągle po brzuch zapadały". Jeszcze 1 kwietnia oddział dotarł do Stanisławowa. W drodze 10 11 12

Niegów leży w pobliżu Wyszkowa nad Bugiem. Około 1,3 tys. szabel z 2. Psk i 2. puł. Około 670 szabel z 3 szwadronów 5. puł. i 1 szwadronu 3. puł.

122 zebrano 150 jeńców i znaczną liczbę ugrzęzłych w błocie wozów taborowych. W Stanisławowie ujęto 30 rosyjskich ułanów i duże zapasy żywności. Tu Dembiński pozostał na noc, ale nazajutrz zamierzał udać się do Liwa, gdzie, według relacji osób cywilnych, wycofały się w panice drobne oddziały rosyjskie. Wydawało się, że działania Skarżyńskiego i Dembińskiego w dostateczny sposób usuną obawy Skrzyneckiego o bezpieczeństwo tyłów i flank głównej armii. Niestety, tak się nie stało. Nad ranem 2 kwietnia żadne tłumaczenia i nalegania nie zmusiły go już do marszu na Siedlce. Swoje stanowisko uzasadniał brakiem pewniejszych informacji o głównej armii rosyjskiej. Twierdził, że przesunięcie głównych sił do Siedlec oddaliłoby je od Warszawy i naraziłoby na odcięcie od stolicy przez Dybicza. Uważał, że powinien działać jak najbliżej stolicy, aby w razie niebezpieczeństwa, jak najszybciej udzielić jej pomocy. Z tego też względu 2 kwietnia ponowił rozkaz dla płk. Kołaczkowskiego z 31 marca, w którym nakazał mu umacniać pozycje polskie pod Grochowem. Poczynania Skrzyneckiego mające miejsce po 2 kwietnia bardzo obrazowo scharakteryzował Ludwik Mierosławski: Jedną nogą stąpał naprzód, a drugą w tył, jedną ręką sięgnął po laur do Mińska, a drugą krępował się do Pragi". Od 2 kwietnia cała uwaga Skrzyneckiego skupiała się nie na ściganiu Rosena i zdobyciu Siedlec, ale na korpusie gwardii i głównej armii Dybicza. Rozkazy na 2 kwietnia (wydane między godz. 3 a 5 rano) wstrzymały „tymczasowo" marsz armii na Siedlce. Oczekując na wieści od gen. Skarżyńskiego, Skrzynecki tak ugrupował armię, aby w razie niebezpieczeństwa możliwe było szybkie cofnięcie jej na Pragę. I tak gen. Franciszek Rohland z 7. ppl, pułkiem kawalerii i 6 działami 2. blak udał się o godz. 8 rano z Kałuszyna do Cegłowa, a 3. DP wraz z artylerią rezerwową o godz. 7 cofnęła się z Kałuszyna i stanęła na wschód od Mińska. Gen. Giełgud z 2. i 4. psp cofnął się o pół kilometra za Kałuszyn, w którym pozostała 1. DP. Pułk grenadierów z 4. DP zatrzymał się pod

123 Dębem Wielkim, a 3. psp stanął w Miłośnie. Jak widać z powyższego, na szosie brzeskiej dywizje piechoty utworzyły łańcuch osłaniany od południa przez komendy Skarżyńskiego i Rohlanda. Od północy taką osłonę zapewniał im oddział Dembińskiego, zmierzający ze Stanisławowa do Liwa. Dla Skrzyneckiego było to za mało. Chcąc jeszcze zabezpieczyć tyły ugrupowania głównych sił, polecił Kołaczkowskiemu zniszczyć drogę z Karczewa do Wawra i przygotować pozycje w Wiązownie, przy rzece Mieni, dla 2-3 baonów „któreby tam mogły wytrzymać przez kilka dni napaść przemagających sił od Osiecka i Karczewia debuszujących". Od czoła osłonę głównej armii zapewniał gen. Łubieński. O godz. 5 otrzymał on rozkaz marszu szosą brzeską w stronę Siedlec, aby odepchnąć jak najdalej od Kałuszyna niedobitki VI korpusu i oddzielić się od nich przeszkodą wodną w postaci rzeki Kostrzyn. Prądzyński błędnie przypuszczał, że II korpus rozpoczął marsz na Siedlce. Łubieński dotarł do Kostrzynia po godz. 6. Po drugiej stronie rzeki tkwił cały oddział Geismara. Saperzy rosyjscy zabierali się właśnie do niszczenia mostu szosowego. Łubieński odepchnął saperów od mostu „rzęsistym ogniem" 6 dział pozycyjnych 1. kpap, ale nie podjął żadnych kroków zmierzających do przeprawy przez rzekę, mimo że most nie był zniszczony. Gdy artyleria obydwu stron prowadziła wymianę ognia, Łubieński zwrócił się do sztabu głównego z pytaniem, co ma czynić. Prądzyński natychmiast udał się z nim do Skrzyneckiego „dla wzięcia jego rozkazów celem przełamania tej błahej przeszkody, co wstrzymała pogoń". Ale Skrzynecki rozkazał Łubieńskiemu, aby nic nie czynił i „równie jak całe wojsko odpoczywał, zachowując jak największą ostrożność". Skrzynecki zrezygnował tym samym z marszu na Siedlce. Tym samym przekreślił sukcesy odniesione w bitwach pod Wawrem i Dębem Wielkim. Tymczasem jeszcze 2 kwietnia Polacy byli w stanie opanować Siedlce. Skrzynecki nie zdecydował się jednak na kontynuowanie marszu na wschód i w ten sposób, jak zauważył Wacław Tokarz, 2 kwietnia nastąpił

124 przełom, punkt zwrotny w wojnie. Dzień ten, jak to określił, był „grobem wszystkich nadziei polskich". Prądzyński usiłował temu przeciwdziałać. Według słów członka rządu narodowego, Stanisława Barzykowskiego, kwatermistrz przedstawił delegacji rządowej obecnej w Kałuszynie swoje uwagi o działaniach wojennych. Podzielił się z nią swoimi obawami, czy aby Skrzynecki nie chce zatrzymać ofensywy na Siedlce. Prądzyński prosił Barzykowskiego, aby ten przedstawił Skrzyneckiemu konieczność dalszych działań. Do tego wzywał zresztą także ks. Czartoryski. W liście z 1 kwietnia, po zwycięstwie pod Dębem Wielkim, sugerował Skrzyneckiemu podjęcie dalszych działań. Pisał: „Potrzebny był sukces stanowczy i wczoraj nie można było odnieść zupełniejszego. Mam wielką nadzieję, że na tym się nie zatrzymasz. Czy wysyłasz lekki oddział do Siedlec i Brześcia? Czy rzucasz się z wszystkimi siłami na Siennicę i Latowicz na Dybicza w popłochu". Skrzynecki nie uległ naciskom. Na nalegania Barzykowskiego odpowiedział, że odniósł zwycięstwo, lecz wstrzymał pościg, aby oczyścić kraj między Kostrzyniem a Liwcem, a także, aby „dowiedzieć się, jakie marszałek Dybicz ruchy po roztrąceniu 6 korpusu przedsięwziąć zamierza". Z tego też względu przez cały dzień 2 kwietnia pozostał wraz ze sztabem w Kałuszynie, oczekując na wiadomości od Skarżyńskiego i Dembińskiego. Dembiński noc z 1 na 2 kwietnia spędził w Stanisławowie. 2 kwietnia o godz. 5 rano wyruszył z 3 szwadronami ułanów (ok. 500 szabel) do Liwa 13. Piaszczysta okolica pozwalała na szybki marsz kłusem. W miasteczku Dobre wziął do niewoli oddział ułanów wraz z oficerem. Przez całą drogę żołnierze rosyjscy poddawali się masowo nawet niewielkim oddziałom, np. patrol 3. puł., złożony z 1 podoficera i 12 ułanów, zebrał 112 jeńców, a szwadron 5. puł. Ze Stanisławowa — 120. Przed 13 W Stanisławowie został szwadron 5. puł. z zadaniem patrolowania terenu aż do Bugu.

125 godz. 20 Dembiński dotarł do Liwa. Według informacji mieszkańców, w miasteczku było kilkudziesięciu ułanów rosyjskich z polskiego puł. Dembiński zdecydował się działać przebojem. Szwadron 3. puł. kpt. Alojzego Janowicza szybko przejechał w kolumnie plutonowej przez miasteczko, wyprzedzając uciekających ułanów rosyjskich. Zdołali oni, co prawda, podpalić mosty na Liwcu, ale Polacy szybko ugasili ogień. Ważna przeprawa znalazła się w rękach Dembińskiego. Do niewoli wzięto 1 oficera i 18 ułanów, a w mieście ponad 100 chorych. Skarżyński do wieczora 2 kwietnia pozostawał w Siennicy. Cały czas wysyłał patrole na południe i często informował sztab główny o wynikach rozpoznania. Jego informacje potwierdziły w zasadzie odstąpienie armii rosyjskiej w łuk Wisły i Wieprza, ale także wskazywały na to, że Dybicz, pomimo klęski Rosena, zamierzał przeprawić się przez Wisłę. Wiadomości uzyskane od Skarżyńskiego, powiązane z doniesieniami wywiadu o rosyjskich przygotowaniach do przeprawy pod Puławami, skłoniły Skrzyneckiego do działania. Odrzucając myśl o stoczeniu walnej bitwy z Dybiczem, zdecydował się skierować armię na południe, aby zagrozić tyłom rosyjskiej przeprawy. Chciał „zastraszyć" Dybicza możliwością stoczenia walnej bitwy. Był przekonany, że w tej sytuacji feldmarszałek skieruje większość swoich sił na północ, a to byłoby równoznaczne z czasową, a może nawet z całkowitą, jego rezygnacją z przeprawy przez Wisłę. Już po południu 2 kwietnia sztab główny wydał dyspozycje na dzień następny, które przekreśliły możliwość marszu na Siedlce i zwracały czoło głównej armii na południe. Zwrot ten nazwano w rozkazach „ruchem zaczepnym do Latowicza przeciwko komunikacjom głównego wojska nieprzyjacielskiego". Skrzynecki przystąpił do tworzenia kordonu obserwacyjnego w pobliżu szosy brzeskiej, który miał zagrozić tyłom i transportom Dybicza.

126 Wycofując się znad Kostrzynia, Skrzynecki zostawił naprzeciw Rosena gen. Lubieńskiego z częścią II korpusu, 3 baonami 3. ppl i 6 działami 1. Kpap 14. Zadaniem tej grupy była obserwacja Rosena i korpusu gwardii za Bugiem. Jednocześnie polecono Łubieńskiemu zniszczyć wszystkie mosty na Kostrzyniu i Liwcu. Rozkaz ten wynikał z obaw Skrzyneckiego przed zaczepnymi działaniami korpusu gwardii rosyjskiej. Z tego też względu także gen. Andrychiewicz otrzymał rozkaz zniszczenia mostów na Liwcu pod Kamieńczykiem i naprzeciwko Jadowa, a mjr Kiekiernicki w Liwie. Zabezpieczona od wschodu i północy armia polska, rano 3 kwietnia rozpoczęła marsz na południe. 1. i 3. DP wraz z artylerią rezerwową dotarły do Siennicy (w 22-23 baonach, ok. 19-20 tys. bagnetów i około 60 dział). Z kawalerii znalazł się tam jedynie pułk jazdy poznańskiej i dywizjon karabinierów (ok. 500 szabel). Z Siennicy brygada gen. Ramorino udała się do Starogrodu nad Świdrem. Gen. Giełgud z 2. i 4. psp (6 baonów — 4 tys. bagnetów) zajął Cegłów, a gen. Rohland z 7. ppl (3 baony, ok. 2 tys. bag.) Latowicz. Tutaj dołączył do niego, wieczorem 3 kwietnia, oddział płk. Chrzanowskiego (4 szwadrony 4. puł. i 2 szwadrony 2. pułku Mazurów), wysłany dzień wcześniej z Kałuszyna. Gen. Skarżyński, który 2 kwietnia stał w Siennicy, na drugi dzień miał połączyć się z Rohlandem w Latowiczu i utworzyć z jego oddziałem straż przednią wojsk polskich. Jednak zamiast do Latowicza skierował się do Garwolina, aby rozbić znajdujący się tam oddział rosyjski płk. Reada. Doniesienia mówiły o pułku huzarów, 2 pułkach kozaków i 2 pułkach piechoty. Skarżyński postanowił rozbić ten oddział i wieczorem 2 kwietnia (po godz. 22.30) ruszył w stronę Garwolina. Dotarł tam nazajutrz o godz. 5 rano, ale Reada już nie zastał. Opuścił on miasteczko o godz. 1 w nocy. Skarżyński nie popuścił. Rzucił się w pościg 14

Razem 3,5 tys. żołnierzy.

127 z 3 szwadronami kawalerii. Mjr Wojciech Łączkowski, dowodzący 2 szwadronami czołowymi (II szwadron 2. puł. i I szwadron 2. psk), dogonił pod Górznem straż tylną Reada, złożoną z huzarów i kozaków. Natychmiast zaatakował ich 3 plutonami I szwadronu 2. psk. Szaserzy polscy rozbili rosyjski oddział, a następnie ścigali go kilka kilometrów. Zabili łącznie 16 żołnierzy (w tym 1 oficera) i wzięli do niewoli 3 oficerów oraz 130 huzarów i kozaków. Płk Read ledwo uratował się przed wzięciem do niewoli. 2. psk stracił 1 oficera i kilku szaserów rannych. Skarżyński został w Garwolinie przez cały dzień 3 kwietnia. Nadal wysyłał patrole, które cały czas zgarniały licznych jeńców, tabory, a przede wszystkim zbierały informacje o armii Dybicza. 3 kwietnia miał już około 500 jeńców, mnóstwo wozów taborowych i wiele sztuk bydła. 4 kwietnia o godz. 3 w nocy meldował do sztabu głównego: „patrole moje nasprowadzały mi mnóstwo furgonów, bagażów, jako też niewolników". W swoich raportach informował też o złym stanie dróg, co uniemożliwiało odsyłanie zdobyczy na północ. Z tego też względu niszczył zdobyte tabory, a żywność rozdawał okolicznej ludności. Dembiński ze swoim oddziałem tkwił w Liwie. W nocy 3 kwietnia o godz. 1 dołączył do niego mjr Kiekiernicki z baonem 1. ppl. O mały włos, a doszłoby do bratobójczej walki między polskimi żołnierzami. Wysyłając Kiekiernickiego do Liwa, nie poinformowano go o obecności w miasteczku Dembińskiego. Kiekiernicki, zgodnie z rozkazem, zamierzał zniszczyć mosty. Dembiński sprzeciwił się temu, gdyż uważał, że należy je zachować do dalszych działań. Rano wspólnie z Kiekiernickim przekroczyli Liwiec i opanowali Węgrów z magazynem żywności oraz lazaretem wypełnionym rannymi i chorymi oficerami polskimi jak i rosyjskimi. Jeszcze tego samego dnia polski oddział cofnął się do Liwa i po zniszczeniu mostów dołączył do głównej armii. Dembiński, operując na północ od szosy

128 brzeskiej, między 1 a 3 kwietnia zagarnął 1,5 tys. jeńców i 200 koni 15. 4 kwietnia główne siły polskie nie kontynuowały już marszu na południe, pozostały na swoich stanowiskach zajętych dnia poprzedniego. Skrzynecki w zasadzie uczynił już to, co zamierzał, a więc skierował armię przeciwko Dybiczowi i czekał tylko na jego reakcję. Według Barzykowskiego, już 2 kwietnia Skrzynecki powiedział, że w święta wielkanocne armia polska pozostanie na swoich pozycjach, ponieważ „Wielkanoc, wielkie święto, wypada po katolicku je obchodzić, bo kto z Bogiem to i Bóg z nim". Oficerowie i żołnierze, którzy od chwili wstrzymania pościgu za Rosenem wyrażali coraz większe niezadowolenie z przestoju w działaniach, tak 4 kwietnia, jak zauważył Kruszewski, nie dziwili się, że „takową uroczystość armia przepędza na miejscu". W tym dniu dotarły do nich bogate dary od mieszkańców Warszawy w postaci kilkuset wozów wyładowanych żywnością. Oczywiście, z darów korzystały oddziały znajdujące się najbliżej Warszawy. Do 5. psk, tkwiącego nad Kostrzyniem, dotarły już tylko 4 jajka, które w imieniu wszystkich zjedli 4 wachmistrze szwadronu. Świętującą armię osłaniały od południa oddziały Skarżyńskiego i Chrzanowskiego. Skarżyński otrzymał rozkaz marszu z Garwolina do Miastkowa, gdzie miał stanowić straż przednią armii. Polecono mu „oświecać się (...) w różne strony", szczególnie jednak od Żelechowa, „leżącego w głównym kierunku głównych sił rosyjskich". Skarżyński zostawił w Garwolinie 2 szwadrony, a z 6 szwadronami i 2 działami dotarł 4 kwietnia do Miastkowa, gdzie dołączyły do niego 2 baony 7. ppl, przesłane mu z Latowicza przez Chrzanowskiego. Ten ostatni zaś w nocy z 3 na 4 kwietnia opuścił Latowicz 15 Według Prądzyńskiego, 420 jeńców i 100 kom, w tyra cały szwadron tyraspolskiego psk ujęty przez kilkudziesięciu kawalerzystów z 1. pułku Mazurów. Do niewoli wzięli dowódcę, 2 oficerów, 60 strzelców z końmi i 43 spieszonych.

Jan Skrzynecki

Iwan Dybicz

Ignacy Prądzyński

Wojciech Chrzanowski

Maciej Rybiński

Ludwik Bogusławski

Karol Toll

Fiodor Geismar

Grigorij Rosen

Karp Fasi

1

Szarża 2 pułku ułanów pod Domanicami

Bitwa pod Iganiami

Obnoszenie sztandarów zdobytych na nieprzyjacielu w bitwie pod Wawrem

Kazimierz Małachowski

Ludwik Kicki

Józef Bem

Hieronim Ramorino

Emilian Węgierski

129

z baonem 7. ppl, 4 szwadronami 4. puł., 2 szwadronami 2. pułku Mazurów i 4 działami 16. Jego miejsce zajął gen. Kicki, dysponujący 6 baonami piechoty, 4 szwadronami i 8 działami17. Skrzynecki pozwolił Chrzanowskiemu działać według własnego uznania, ale jednocześnie zasugerował potrzebę wysłania silnego oddziału kawalerii do Łukowa, gdzie rzekomo miał się znajdować rosyjski park artyleryjski. 4 kwietnia Chrzanowski dotarł do Stoczka, zgarniając po drodze licznych jeńców i wozy taborowe z żywnością dla głównej armii Dybicza. Skomunikował się ze Skarżyńskim. Postanowili wspólnymi siłami zaatakować Żelechów, w którym miało się znajdować 8 tys. piechoty rosyjskiej z 14-20 działami. 5 kwietnia Skarżyński, gdy ruszał z Miastkowa, pisał do sztabu głównego, że siły rosyjskie mogą być mniejsze i informował „idę w ten moment (...) atakować Żelechów" 18. Szkoda, że Skrzynecki nie brał przykładu ze swoich podkomendnych, gdyż, jak się okazało, przewidywania Prądzyńskiego co do działań armii rosyjskiej w pierwszych dniach kwietnia były słuszne.

16

1400 żołnierzy. Razem ok. 5,4 tys. żołnierzy z 2. i 6. ppl, 3. puł. i 4. blak. 18 Skarżyński miał się zbliżyć do Żelechowa traktem od północy, a Chrzanowski obejść przez Mysłów. Za Skarżyńskim, prawdopodobnie na rozkaz sztabu głównego, podążać miał gen. Kicki ze swoim oddziałem z Latowicza. 17

DZIAŁANIA ARMII ROSYJSKIEJ 1- 4 KWIETNIA 1831 ROKU 31 marca, gdy Dybicz znajdował się już w Rykach, niespodziewanie dotarł do niego raport Rosena. Dowódca VI korpusu donosił o wyparciu przez Polaków z Wawra oddziału Geismara. Pisał także o koncentracji korpusu pod Dębem Wielkim, między Rysiami a Brzoziem i pod Mistowem. Raport Rosena i dołączony raport Geismara mówiły o wyjściu z Warszawy tylko części armii polskiej 1 . Dybicz nie przejął się tym doniesieniem. Spodziewał się, że Rosen zdoła odeprzeć oddziały polskie do Warszawy, albo ewentualnie cofnie się na Mińsk lub Kałuszyn. Nie zmienił swoich planów co do przeprawy. 1 kwietnia feldmarszałkowi doręczono drugi raport Rosena, pisany w Mińsku, w nocy 31 marca. Rosen doniósł o porażce pod Dębem Wielkim, o odwrocie do Mińska i o planowanym odwrocie do Kałuszyna i wreszcie o dużych stratach w ludziach. Dybicz po raz drugi uznał, że wypad Polaków nie zagraża jego planom przeprawy. W liście do Rosena z 1 kwietnia zaznaczył, że Polacy, jego zdaniem, nie pójdą dalej, jak do Kałuszyna. Pocieszał dowódcę VI korpusu: „Nie widzę nic rozpaczliwego w położeniu pańskim, w 25. DP znajdującej się w Okuniewie masz pan silną rezerwę, a pod Kałuszynem 1

Druga część, według Geismara, miała się udać do Modlina.

131

i u Liwca liczne jeszcze z panem połączą się siły. Nadto i hrabia Pahlen II z czołowymi pułkami 7. dywizji przybywa już do Siedlec 8 IV". Informował Rosena, że w celu odwrócenia uwagi Polaków od Siedlec zamierzał przyspieszyć przeprawę. Był przekonany, że gdy tylko postawi mosty na Wiśle, armia polska natychmiast cofnie się do Warszawy. Jeszcze 1 kwietnia feldmarszałek nakazał zwiększyć tempo prac przy materiałach przeprawowych, a jednocześnie rozkazał gen. Wittowi skoncentrować 2 kwietnia pod Końskowolą 3. DGr., pod Markuszowem 3. DKir. i brygadę ułanów 2 . Gen. Neidhardt otrzymał polecenie ułożenia planu przemarszu do Tyrzyna I KP, KGr., gwardii Konstantego i artylerii rezerwowej. Trzeci raport Rosena, pisany w Polakach 1 kwietnia wieczorem, ostudził zapędy Dybicza. Feldmarszałek odebrał go nazajutrz wieczorem. Rosen donosił o wstrzymaniu przez Polaków działań pod Kałuszynem oraz o niepodejmowaniu przez nich stanowczych prób obejścia VI KP od flank. W tym samym dniu poinformowano feldmarszałka o pojawieniu się polskiej kawalerii pod Garwolinem 3. Obydwa doniesienia nie wpłynęły na zmianę planów Dybicza. Na razie tylko „tymczasowo" wstrzymał przegrupowanie 1 KP i KGr. do Tyrzyna oraz postanowił skierować na Siennicę i Kuflew lekką kawalerię 4 . Od wyników rozpoznania uzależniał swoje dalsze kroki. Jeżeli okazałoby się, że cała główna armia polska przekroczyła linię Liwca i szła na Siedlce, co świadczyłoby o zamiarze marszu na Brześć, Dybicz uderzyłby skoncentrowanymi siłami na jej tyły lub flankę. Gdyby Polacy zwrócili się przeciwko niemu, co wydawało się Dybiczowi mało prawdopodobne, to gotowy był stoczyć bitwę. Wreszcie, w przypadku odwrotu Skrzyneckiego Krok ten miał odwrócić uwagę Polaków od Kazimierza, gdzie Dybicz nakazał przyspieszyć przygotowania do postawienia mostu. 3 Były to zapewne patrole wysłane z Siennicy przez Skarżyńskiego. 4 Tym oddziałem dowodził zapewne płk Read. Wchodziły w jego skład 2 szwadrony huzarów z pułku olwiopolskiego i kozacy. 2

132 do Warszawy, powróciłby do realizacji pierwotnego planu operacyjnego, przewidującego przeprawę i marsz na stolicę. 3 kwietnia, mniej więcej od południa, Dybicz zaczął odbierać wiadomości o nadzwyczajnej aktywności polskiej kawalerii, która pobiła oddział Reada i zajęła Stoczek, Parysów i Garwolin 5 . Feldmarszałek zinterpretował te doniesienia jako ruch głównej armii polskiej na południe, na flankę swoich korpusów, rozlokowanych nad Wieprzem. Co prawda, pisał w raporcie do cara, że sukcesy Polaków odniesione nad Rosenem nie mogą przeszkodzić przeprawie przez Wisłę w Tyrzynie i Kazimierzu, ale jednocześnie informował, że przełożył przeprawę o kilka dni, aby poczekać na korpus Witta i zorientować się w zamiarach Polaków. W stronę Żelechowa, ku któremu zdawała się zmierzać polska kawaleria, pchnął gen. Piotra Łopuchina z dywizją piechoty, 3 pułkami huzarów i 16 działami 6 . Rozlokował się on w Kłoczewie (5 pp i 1 phuz.), Wylezinie (1 pp, 1 phuz.), Zadybiu (phuz.) i pod samym Żelechowem (olwiopolski phuz.). Głównym zadaniem Łopuchina była osłona ewakuacji taborów, chorych i wyposażenia szpitala w Żelechowie. Korpusy głównej armii zaczęły zmieniać front z zachodu na północ. I KP i KGr. zwrócone zostały eszelonami na Żelechów, gwardia Konstantego i artyleria rezerwowa ruszyły z Kocka do Ryk, a korpus zbiorowy Witta do Bobrownik. Plan operacyjny Dybicza ostatecznie przekreśliły doniesienia, które zaczął odbierać od popołudnia 3 kwietnia. Jako pierwszy dotarł do niego raport Rosena, pisany poprzedniego wieczoru. Dowódca VI KP przyznał się w nim do znacznej porażki. Własne siły ocenił na 4 tys. żołnierzy piechoty, bez Łączność między główną armią rosyjską a Rosenem utrzymywał łańcuch posterunków kozackich. Polacy odepchnęli jego prawe skrzydło 2 kwietnia do Garwolina, a 3 kwietnia do Żelechowa. Tak jak kozacy, cofały się 3 szwadrony strzelców konnych, które Rosen zostawił na swojej lewej flance. Już 31 marca znalazły się one w Siennicy, Starogrodzie i Garwolinie. 6 Razem około 10 tys. żołnierzy. 5

133 kawalerii i artylerii, które „ruszają się ledwie". Jednocześnie podkreślał całkowity brak ducha walki wśród żołnierzy i zupełne załamanie oficerów, nie mogących go wskrzesić. Sam Rosen był przygnębiony niepowodzeniami. Pisał: „Co do mnie, czysty w sumieniu, staram się, o ile mogę, ducha żołnierzy ożywić i wewnętrzną moją zgryzotę przed podwładnymi ukryć. Nieznośnem mi się staje widzieć moją długą, uczciwą służbę, naraz skutkiem losu i okoliczności splamioną. Strata chorągwi, dział, ludzi da się powetować, ale cóż przywróci utratę wiary w siebie i szacunku osobistego". W tym dopiero momencie Dybicz uświadomił sobie, że musi odłożyć przeprawę i to na dłużej niż kilka dni. Wynikało to z prostego rachunku sił, jakie mógł wykorzystać do operacji na lewym brzegu. Klęska VI KP uszczupliła je do 40 tys. żołnierzy 7 . Walki w trakcie przeprawy i na lewym brzegu oraz choroby musiały pochłonąć co najmniej 10 tys. żołnierzy. Tak więc pod murami Warszawy Dybicz mógłby pojawić się z 30 tys. żołnierzy. Przy takiej ich liczbie szturm czy oblężenie stolicy nie wchodziły w grę. Rano, 4 kwietni;) do Ryk dotarła wiadomość o wybuchu powstania na Litwie. Zagrożona została podstawa operacyjna armii czynnej, walczącej w Królestwie oraz jej transporty 8. Raport Rosena i doniesienia o powstaniu na Litwie ostatecznie skłoniły Dybicza do zawieszenia przeprawy. Jego decyzję potwierdzili generałowie uczestniczący w radzie wojennej, która odbyła się wieczorem z 4 na 5 kwietnia w Rykach. Dybicz, oczywiście, nie mógł sam, oficjalnie, oznajmnić fiaska swojego planu operacyjnego. Zrobił to 10 tys. żołnierzy musiał zostawić na prawym brzegu do osłony komunikacji z Brześciem. 8 Powstanie najpierw wybuchło na Żmudzi (pod koniec marca). Dybicz poinformowany został o „buntach" w powiatach rosieńskim i szawelskim. Dopiero na początku kwietnia powstanie rozszerzyło się na całą gubernię wileńską, kiedy to w rękach Rosjan pozostały tylko Wilno i Kowno. Polski sztab główny o powstaniu w Rosieniach dowiedział się 4-5 kwietnia. 7

134 za niego „najlepszy przyjaciel", gen. Toll. Głośno powiedział to, co myślał Dybicz. Stwierdził mianowicie, że przeprawę należy odłożyć do czasu, aż do głównej armii dołączy korpus gwardii i oddziały podlegające Kreutzowi, do Siedlec zbliżą się 6. i 7. DP oraz 2. DHuz. z II KP, a województwo lubelskie zajmie korpus Riidigera 9 . Toll uważał za konieczną zmianę linii komunikacyjnej. Proponował przesunięcie jej z szosy brzeskiej na linię łączącą Tyrzyn z Włodawą, przez Kock. Do czasu, aż do głównej armii nie dołączyłyby gwardia, dywizje II KP i Kreutz, Toll proponował uderzyć przez Żelechów-Parysów-Siennicę na transporty głównej armii polskiej i rozstrzygnąć sprawę bitwą. Uczestnicy rady wojennej zaakceptowali propozycje Tolla, a że doniesienia nie wskazywały na marsz Polaków na południe 10, postanowiono ruszyć znad Wieprza na poszukiwanie przeciwnika. 5 kwietnia straż przednia Łopuchina 11 ruszyła do Żelechowa, 1 KP zajął pozycje pod Kłoczewem, za rzeczką Okrzejką, KGr. rozwinął się wzdłuż drogi z Ryk do Wylezina, III KK, gwardia Konstantego i artyleria rezerwowa zebrały się pod Rykami. Jako ubezpieczenia boczne w Okrzei stanął oddział gen. Strandmanna (2 pułki kawalerii), a w Łaskarzewie płk Berens z 4 szwadronami ułanów. Gen. Gerstenzweig, pozostawiony nad Wisłą (w pobliżu Tyrzyna), dysponował oddziałem złożonym z 2 pułków piechoty I KP, 6 rot saperów, 6 Szwadronów ułanów i 8 dział (3,9 tys.). Marsz przeciwko armii polskiej Dybicz zamierzał rozpocząć 6 kwietnia. Zanim jednak to nastąpiło, napisał do cara raport 12, 9 Dzięki tym posunięciom liczebność głównej armii podniosłaby się do 85 tys. żołnierzy i 360 dział, siły osłaniające Siedlce liczyłyby 28 tys. żołnierzy z VI i II KP, a Rudiger w woj. lubelskim dysponowałby 8 tys. żołnierzy. 10 4 kwietnia informowano Dybicza o zbliżaniu się do Żelechowa tylko niewielkiego oddziału od strony Stoczka. 11 Zredukowana do ok. 5 tys. żołnierzy i 16 dział. 12 Raport pisał rano 5 kwietnia. Dołączył do niego uwagi Tolla, odczytane przez niego na radzie wojennej.

135 w którym, zasłaniając się postanowieniami rady wojennej, przesłał hiobowe wieści. Przede wszystkim zawiadomił o odłożeniu przeprawy do końca kwietnia. Jako przyczyny wymienił porażkę VI KP oraz trudności w zaopatrzeniu armii wynikające ze straty zapasów zagarniętych przez polską kawalerię na południe od szosy brzeskiej i opóźnienia dostaw z Litwy i Wołynia. Dybicz zwracał uwagę na wrogie usposobienie mieszkańców Podlasia do armii rosyjskiej. Bez ich pomocy nie było możliwe wyżywienie żołnierzy. Starał się też przekonać cara, że główną armię można wzmocnić przez uwolnienie jej od zadań drugorzędnych. Proponował więc skierowanie w Lubelskie korpusu Riidigera z Wołynia, co pozwoliłoby włączyć do głównej armii oddziały Kreutza, i sprowadzenie do Siedlec większej części korpusu gwardii, w celu osłony tyłów armii. Do tłumienia powstania na Litwie chciał przeznaczyć 1. DKir. gwardii i I brygadę 1. DUł. Raport kończył informacją o pojawieniu się polskich oddziałów pod Żelechowem i o zamiarze stoczenia z nimi bitwy w następnym dniu.

DZIAŁANIA ARMII POLSKIEJ I ROSYJSKIEJ 5 - 8 KWIETNIA 1831 ROKU Rano 5 kwietnia gen. Skarżyński na czele 2 baonów 7. ppl, 6 szwadronów kawalerii i 2 dział 1 wyruszył z Miastkowa na Żelechów. Napotkane po drodze patrole kozaków i huzarów cofały się bez walki. Gdy dotarł do Żelechowa, zastał już w nim oddział gen. Łopuchina. Rosyjski dowódca zniszczył mosty na drogach od Stoczka i Miastkowa i wycofał się za Żelechów, rozmieszczając swoje oddziały na drodze do Ryk. Skarżyński zajął opuszczone miasteczko 2 kompaniami piechoty, a na wzgórzu przed nim umieścił dywizjon 2. puł. Pozostałe oddziały ukrył przed wzrokiem Rosjan, nie chcąc ujawnić słabości swoich sił do czasu przybycia Chrzanowskiego 2 . Ten zjawił się pod Żelechowem w godzinę po Skarżyńskim z baonem piechoty, 6 szwadronami kawalerii i 6 działami 3. Łopuchin chciał opóźnić jego marsz i w tym celu umieścił na drodze od Stoczka baon piechoty. Nie była to istotna przeszkoda. Szarża 4. puł. rozpędziła rosyjskich piechurów. Chrzanowski dotarł do Żelechowa, ale od Skarżyńskiego 1

1,4 tys. bagnetów i 1000 szabel.

Chrzanowski zrezygnował z obejścia Żelechowa na wieść o obecności w nim znacznych sit rosyjskich. Obawiał się, że wyjdą mu one na tyły, przez Jarczew. 2

3

700 bagnetów i 1000 szabel.

137 oddzielały go nieprzebyte błota. Tak rosyjscy jak i polscy dowódcy nie wiedzieli jak licznego mają przed sobą przeciwnika. Łopuchin, stojący na czele 5 tys. żołnierzy i 16 dział, był przekonany, że oddział polski stanowi tylko straż przednią większych sił podążających od Miastkowa i Mysłowa 4 . Z drugiej strony Skarżyński i Chrzanowski, dysponujący 4,1 tys. żołnierzy i 8 działami, mieli podobne obawy co do sił i zadań Łopuchina. Obydwa oddziały stały więc naprzeciw siebie prowadząc jedynie wymianę strzałów artyleryjskich. Polacy postanowili utrzymać pozycje do nocy, a następnie cofnąć się ku szosie brzeskiej. Skłoniła ich do tego obawa, że Rosjanie ukryli w lesie za miastem znaczne siły, a ponadto fatalny stan dróg, który mógł utrudnić odwrót w trakcie walki. Wieczorem 5 kwietnia polski oddział opuścił swoje pozycje. Skarżyński cofnął się do Miastkowa, a Chrzanowski do Zwoli. Łopuchin prawdopodobnie nawet nie dostrzegł odwrotu Polaków. Na noc został pod Żelechowem. Na tym zakończyły się samodzielne działania Skarżyńskiego i Chrzanowskiego przeciwko armii rosyjskiej. W ciągu kilku dni zadali jej poważne ciosy. Zniszczyli dwudniowe zapasy żywności, wiele magazynów i urządzeń tyłowych, np. piekarnie. Wzięli znaczną liczbę jeńców. Tylko Skarżyński — nie licząc zabitych i rannych — 10 oficerów, 800 żołnierzy, 160 koni i 80 furgonów. Poza tym dostarczyli dowództwu informacji o armii Dybicza, o jej demoralizacji i upadku ducha, a co najważniejsze, mieli wpływ na odroczenie, a następnie na rezygnację Dybicza z przeprawy przez Wisłę. Informacje Łopuchina o pojawieniu się polskiej kawalerii pod Żelechowem Dybicz przyjął z zadowoleniem. Rysowała się szansa rozbicia armii polskiej w pobliżu przeprawy. Dybicz rozkazał całej armii skoncentrować się pod Wylezinem, a Łopuchinowi do nocy zostać w Żelechowie. Następnego dnia, w razie naporu Polaków, straż przednia miała wolno się 4

Od Latowicza zmierzał już pod Żelechów gen. Kicki ze swoim oddziałem.

138 cofać, naprowadzając armię polską n;i pozycje głównej armii rosyjskiej pod Wylezinem. Gdyby oddziały polskie rozpoczęły odwrót spod Żelechowa, Łopuchin, bez dodatkowych rozkazów, powinien postępować za nimi i nie stracić z oczu. Równocześnie z ruchem straży przedniej pościg za Polakami rozpocząć miał I KP. Łopuchin nie sprostał postawionym przed nim zadaniom. 5 kwietnia zamiast utrzymać się w Żelechowie, ustąpił z niego zbyt szybko. Gdy wreszcie Skarżyński i Chrzanowski cofnęli się na północ, utracił z nimi kontakt. 6 kwietnia zwrócił się nawet do Dybicza z pytaniem, którędy ma iść za Polakami. Przy tak obrotnym dowódcy nic dziwnego, że feldmarszałek przez cały dzień nie znał miejsca pobytu głównej armii polskiej. Tymczasem przygotowywała się ona do zadania ostatecznego ciosu Rosenowi. Od 4 kwietnia Skrzynecki przebywał w Siennicy. Armia główna, która liczyła około 40 tys. żołnierzy i 107 dział, była rozrzucona na terenie ograniczonym Wisłą, Bugiem, Liwcem i Kostrzyniem oraz Świdrem. Na swoich stanowiskach oddziały ugrupowały się głęboko, obsadzając 4 linie (czat, odwodów czat, linii oporu głównego i odwodów głównych). Gdzieniegdzie umocniono pozycje szańcami. W ten sposób powstał kordon obserwacyjny w pobliżu szosy brzeskiej, który miał zmusić Dybicza do zaniechania przeprawy przez Wisłę. W sztabie głównym wiedziano o znacznym upadku ducha i demoralizacji w armii rosyjskiej, co potwierdzały działania Dembińskiego, Chrzanowskiego i Skarżyńskiego. Starano się jednak dowiedzieć czegoś więcej o stanie i liczebności wojsk rosyjskich, a przede wszystkim o zamiarach Dybicza. W tym celu wysłano ku armii przeciwnika większą liczbę emisariuszy. Na podstawie ich raportów Prądzyński szacował siły Rosena (4 IV) na 15 tys. żołnierzy i 50 dział. Wiedział, że Rosen rozmieścił je w dwóch rzutach nad Kostrzyniem i za Muchawką, pod Siedlcami. Nie znał liczebności każdego z tych rzutów oddzielnie. Dotychczasowe straty VI korpusu (od 31 III do 2 IV) szacowano na 2 tys.

139 zabitych i rannych oraz 9 tys. jeńców 5 . Z raportów generałów Andrychiewicza i Umińskiego, operujących na lewej flance głównej armii polskiej, wynikało, że korpus gwardii rozlokował się między Łomżą a Ostrołęką. Raporty Skarżyńskiego, osłaniającego prawą flankę, mówiły o obecności w pobliżu Żelechowa silnego oddziału rosyjskiego, złożonego z trzech broni [Łopuchin — T. S.]. Sądzono, że główna armia liczyła 52,6 tys. żołnierzy z 298 działami. Liczebność wojsk w Lubelskiem szacowano na 15,8 tys. żołnierzy z 40 działami. Wiedziano, że Dybicz, co prawda, nie wstrzymał przygotowań do przeprawy koło Tyrzyna i Puław, ale zrezygnował z nich w Karczewie i Tarnówku oraz oczyścił prawy brzeg Wisły, aż do Maciejowic. Opierając się na tych informacjach Prądzyński wystąpił z inicjatywą ataku na Rosena. Uczynił to prawdopodobnie 5 kwietnia w Siennicy. Proponował oskrzydlenie stanowisk Rosena w klinie Kostrzynia i Muchawki, w celu zniszczenia jego oddziałów i zajęcia Siedlec. Jednocześnie korpus Umińskiego, ściągnięty znad Narwi, miał ruszyć na Węgrów, Granne i Drohiczyn, aby przeciąć łączność Dybicza z gwardią. Prądzyński sądził, że odcięcie głównej armii rosyjskiej od gwardii, zniszczenie urządzeń tyłowych i sparaliżowanie komunikacji, zmusi feldmarszałka do ustąpienia z Królestwa Polskiego. Plan spodobał się Skrzyneckiemu. Naglony przez otoczenie do działania, naciskany przez Prądzyńskiego, zgodził się na jego realizację. Zdawał sobie sprawę z tego, że dotychczasowe porażki VI korpusu nie skłoniły Dybicza do rezygnacji z przeprawy. Zrozumiał konieczność „agresywnych" działań. Prawdopodobnie liczył także na łatwy sukces nad zdezorganizowanym i pospiesznie łatanym korpusem Rosena. 5 kwietnia Skrzynecki Do 8 kwietnia sztab główny straty rosyjskie szacował na 15 tys. żołnierzy (w tym 10 tys. jeńców, 1,6 tys. chorych). Wśród zdobyczy znajdowało się 5 sztandarów, co najmniej 12 dział, 50 jaszczy amunicyjnych, około 6 tys. sztuk broni, magazyny żywności i amunicji, a także „mnóstwo wozów i bagażów, między któremi wiele oficerskich zawiera przedmioty kosztowne i zbytkowe". 5

140 przyjął plan Prądzyńskiego. Jego realizacja miała się rozpocząć rano, 7 kwietnia. Plan zakładał podzielenie armii na trzy grupy. Pierwsza grupa miała przejść z Siennicy do Latowicza, a stamtąd ruszyć do Skórca obchodząc stanowiska pierwszego rzutu Rosena nad Kostrzyniem. Ze Skórca, grupa ta mogła dojść do Siedlec przez Starą Wieś, po przejściu rzeki Muchawki, albo też, poprzestając tylko na obejściu pierwszego rzutu Rosena, skierować się przez Zelków ku Iganiom, gdzie znajdował się most przez Muchawkę i dalej, do Siedlec. Prądzyński wspominał także o wyjściu pośrednim, tj. o rzuceniu ze Skórca dwóch kolumn jednocześnie — jednej do Igań, a drugiej na Siedlce. Zadanie pierwszej grupy było najtrudniejsze z racji fatalnych dróg bocznych. Miała liczyć około 20 tys. żołnierzy z 1. i 3. DP oraz od 18 do 20 dział wybranych przez dowódcę artylerii, płk. Konarskiego. Ogólne dowództwo nad grupą miał sprawować Skrzynecki. Druga grupa, dowodzona przez gen. Łubieńskiego, miała współpracować z pierwszą. Po usłyszeniu strzałów armatnich ze wschodu 6 lub po dostrzeżeniu przygotowań rosyjskich do odwrotu znad Kostrzynia, piechota i część kawalerii Łubieńskiego miały przekroczyć rzekę po odbudowanych mostach 7 i zaatakować od frontu cofający się do Siedlec pierwszy rzut korpusu Rosena. Pozostała część kawalerii, zebrana o świcie przy brodach w Suchocinie, Suchej i pod Proszewem, także powinna rozpocząć działania: kolumna z Suchocina (największa) na szosę i tyły pierwszego rzutu Rosena, druga kolumna z Suchej na Niwiski, aby uniemożliwić niedobitkom rosyjskim przeprawę przez Liwiec, i trzecia kolumna, najsłabsza, z Proszewa do Mokobod, z tym samym zadaniem, co kolumna druga. Grupę Łubieńskiego tworzyć miał II KK, 3. ppl i 6 dział pozycyjnych 8 . 6

Sygnał rozpoczęcia walki przez Skrzyneckiego.

5 kwietnia Prądzyński polecił Łubieńskiemu zbierać materiały do odbudowy mostów. 8 5,8 tys. żołnierzy. 7

141 Trzeciej grupie, gen. Skarżyńskiego 9 , Prądzyński wyznaczył zadanie osłony operacji. W tym celu miała ona pozostać w Miastkowie. Gdyby zaatakowały ją przeważające siły rosyjskie, Skarżyński miał cofać się do Latowicza, gdzie przebywał gen. Giełgud z 2. i 4. psp i artylerią rezerwową. Powstrzymanie ataku przeciwnika mogła im ułatwić dogodna pozycja w Latowiczu, gdzie „zasłonić się można nieprzystępnymi bagnami". 4. DP, nie należąca do żadnej z trzech grup, 5 i 6 kwietnia stała w Mińsku. 6 kwietnia armia polska rozpoczęła przegrupowanie do operacji zaczepnej. Między 6 a 7 rano 1. i 3. DP wraz z artylerią, 5. puł., karabinierzy, pułk jazdy poznańskiej ruszyły z Siennicy do Latowicza. Sztab główny opuścił Siennicę około godz. 13. Wcześniej dotarł do niego raport gen. Skarżyńskiego z 5 kwietnia (pisany o godz. 18). Kończył się on zaskakującymi dla Skrzyneckiego słowami: „Nieprzyjaciel, mając dział z dwadzieścia, dał kilkanaście razy ognia bez żadnej dla nas straty". Skarżyński nie rozpoznał dokładnie, jakie miał przed sobą siły. W sztabie głównym sądzono, że jest to cały I KP z głównej armii Dybicza. Wzmianka o wymianie strzałów artyleryjskich wywołała u Skrzyneckiego duże zaniepokojenie. Z chwilą przybycia do Latowicza, gdzie znajdowały się już oddziały grupy pierwszej, wstrzymał niespodziewanie ich dalszy marsz do Skórca. Tłumaczył się chęcią omówienia planu z Chrzanowskim, który, jak wiadomo, uczestniczył w starciu pod Żelechowem. Skrzynecki obawiał się, że Dybicz ze znaczną częścią głównej armii nadciągał już z południa, kierując się ku szosie brzeskiej, albo też demonstracją pod Żelechowem maskował przeprawę przez Wisłę. W tej sytuacji postanowił wstrzymać operację przeciwko Rosenowi do czasu wyjaśnienia sytuacji. Chrzanowski przybył do Latowicza i skrytykował plan Prądzyńskiego, zarzucając mu, zgodnie zresztą z opinią Skrzyneckiego, że jest zbyt niebezpieczny i skomplikowany. Co prawda, nie 9

3-4- baony, 10 szwadronów, 8 dział.

142 wyraził zdecydowanie sprzeciwu, ale, jak zauważył Prądzyński, „podług swego zwyczaju nie przypuszczał, ażeby się coś dobrego zrobiło". Skrzyneckiemu to jednak wystarczyło do podjęcia decyzji o rezygnacji z operacji przeciwko Rosenowi. Prądzyński poinformował o tym Łubieńskiego, ale zaznaczył w rozkazach, pisanych 6 kwietnia o godz. 22, aby 7 lub 8 kwietnia był on przygotowany w każdej chwili do działania zgodnie z instrukcjami. Kwatermistrz liczył więc, że Skrzynecki zmieni zdanie po otrzymaniu nowych wieści o poczynaniach Dybicza i po interwencji ks. Czartoryskiego, do którego napisał list z oskarżeniem, że „wódz nie korzysta ani ze zwycięstwa, ani ze szczęśliwych sposobności, że jest nieczynnym i wszystko marnuje". W celu uzyskania informacji o armii rosyjskiej, wysłano patrole kawalerii na południe i wschód do Jeruzala, Wodyń i Stoczka. Napotkały tam nieprzyjaciela, co wpłynęło na podtrzymanie przez Skrzyneckiego decyzji o wstrzymaniu działań. Był przekonany, że przynajmniej większa część głównej armii przeciwnika zmierza ku niemu w celu wydania walnej bitwy. Podobnie zresztą sądzili członkowie sztabu i wyżsi dowódcy. Skrzynecki prawdopodobnie był zdecydowany tę bitwę przyjąć, m.in. z racji dogodnych pozycji obronnych pod Latowiczem. W celu osłony swojej prawej flanki, skierował do Siennicy 4. psp. Ppłk Kiekiernicki z 2. psp, plutonem kawalerii i 4 działami obsadził 8 kwietnia przeprawy przez Świder pod Sufczynem, Kołbielą, Sempochowem i Starogrodem. Współdziałały z nim oddziały mjr. Eustachego Grothusa i mjr. Juliana Dunina, od 8 kwietnia zajmujące Osieck i Warszawice 10. 7 kwietnia artyleria rezerwowa dołączyła do 4. psp w Siennicy, a gen. Milberg z 3. psp i 4 działami 8 kwietnia zajął Cegłów. Miał on osłaniać korpus Łubieńskiego 10 Wysłał je z lewego brzegu gen. Krukowiecki, gubernator Warszawy, z zadaniem osłony prawego skrzydła głównej armii. W tym samym czasie ściągnięto ze Starogrodu do Latowicza brygadę gen. Ramorino.

143 w Boimiu, a zarazem 1. i 3. DP w Latowiczu. W razie usłyszenia kanonady na jednym z tych dwóch punktów, miał natychmiast pospieszyć tam ze swoim pułkiem. Z rozkazu tego wynika, że w polskim sztabie obawiano się także ruchu zaczepnego ze strony Rosena. Z tego też względu już 7 kwietnia oddział Lubieńskiego wzmocniono pułkiem grenadierów (4 baony — 2,6 tys. bag.) i 4 działami. W Mińsku pozostał baon 5. psp i szwadron kawalerii. Siły polskie wyczekiwały na pozycjach obronnych nadejścia Dybicza. Tymczasem ten nie mógł zmierzyć się z polską armią. Gdy 6 kwietnia rozwiały się nadzieje Dybicza na to, że armia polska sama wpadnie mu w ręce pod Wylezinem, postanowił sam szukać przeciwnika. W tym celu wysłał na północ cały oddział straży przedniej, po uprzedniej wymianie jej nieudolnego dowódcy, gen. Łopuchina, na energicznego gen. Michaiła Gorczakowa11. Skrzydła oddziału osłaniały 2 pułki kawalerii, zajmujące Garwolin i Stoczek. W nocy z 7 na 8 kwietnia Gorczakow dotarł do Łopacianki, a przed południem jego kawaleria zbliżyła się do Latowicza, staczając drobne potyczki z jazdą polską. Po rozpoznaniu polskich pozycji, dołączyła do piechoty w Łopaciance. Gorczakow poinformował Dybicza, że w Latowiczu było 15-20 tys. żołnierzy polskich, a w tyle reszta armii polskiej, którą szacował na 45-50 tys. Potwierdził te informacje gen. Rosen, który nie napastowany przez Polaków, od 2 kwietnia wzmacniał swój rozbity korpus oddziałami II KP — 4 baonami z 3. DGr. i 2 pułkami 2. DHuz.12 5 kwietnia na tyle poczuł się pewnie, że podjął próbę odtworzenia łączności z armią Dybicza. W tym celu wysłał do Łukowa 5 szwadronów strzelców konnych (ok. 500 szabel) pod dowództwem gen. Thiemana, a sam 6 kwietnia, z 4 pułkami huzarów i ułanów (ok. 3 tys. szabel) oraz 8 działami artylerii konnej, Oddział liczył około 3,1 tys. szabel i około 4 tys. bagnetów. Około 3,6 tys. bagnetów i 1,6 tys. szabel. Od Brześcia zbliżały się do Siedlec oddziały 7. DP z II KP. 11 12

144 zajął Seroczyn. Piechotę osłaniającą Siedlce rozmieścił w dwóch rzutach: nad Kostrzyniem i za Muchawką 13. Dybicz, po uzyskaniu informacji od Gorczakowa i Rosena, zarządził niezbędne przygotowania do marszu na tyły wojsk polskich przez Żelechów-Garwolin-Kołbiel. Rosenowi rozkazał ściągnąć do Seroczyna 2 pułki z 3. DGr. i 6 pjeg. z częścią artylerii. Miał on unikać spotkania z Polakami, a jedynie odciągać ich za sobą, na wschód, ku Siedlcom, co ułatwiłoby głównej armii działania ku szosie brzeskiej. Dowódcom korpusów wydał rozkaz do marszu na Żelechów, a 9 kwietnia na Garwolin. Nie dane im jednak było ruszyć na tyły armii polskiej. Jeszcze 8 kwietnia u Dybicza zjawił się generał intendent armii z informacją, że na skutek opóźnienia dostawy żywności i furażu z Wołynia do Kocka 14, dysponował zaopatrzeniem tylko na 3 dni. Meldunek ten pokrzyżował plany naczelnego wodza. Gdy armia rosyjska ruszała nad Wieprz, generał intendent zgromadził zapasy żywności na 12-14 dni. Liczył, że od 9 kwietnia będzie mógł zaopatrywać armię dowozami z Litwy, a przede wszystkim z Wołynia, idącymi na Kock. Klęska Rosena i powstanie na Litwie przekreśliły te zamierzenia. Część taborów pułkowych, na których znajdowały się zapasy, została zniszczona przez Skarżyńskiego i Chrzanowskiego 15. W ich ręce wpadły także magazyny etapowe i piekarnie. Transporty idące z furażem od Brześcia do Siedlec, na wieść o klęsce Rosena, cofnęły się na wschód. Obszar Podlasia, zniszczony przez rekwizycje i rabunki, nie był w stanie pokryć braków, nawet gdy Rosjanie za produkty słono płacili. Dybicz ponownie zwołał radę wojenną. Oprócz informacji o opóźnieniu dostaw żywności przez ruchomy magazyn 5 kwietnia oddziały podlegające Rosenowi liczyły około 20 tys. żołnierzy. Na 8 kwietnia do Kocka dotarło tylko 200 furmanek prowiantu i 250 furmanek furażu w ziarnie. Reszta minęła Włodawę lub zbliżała się dopiero do Bugu. 15 Pozbawili armię rosyjską 65 furgonów z 2-dniowym zapasem żywności. 13 14

145 z Wołynia, przekazał zebranym wieść o rozszerzaniu się powstania w guberni wileńskiej16. Już pierwsza z nich dostatecznie wystraszyła dowódców rosyjskich. Wbrew gen. Tollowi, który zalecał kontynuowanie marszu na flankę wojsk polskich, generałowie Witt, Pahlen i Szachowski uznali, że „wobec wielkiego zniszczenia kraju, mianowicie w okolicach Pragi, niepodobna bez ruchomych magazynów wyżywić tak skupionej masy wojska, choćby przez czas najkrótszy". Dybicz przychylił się do ich zdania i zarządził na 9 kwietnia ruch armii rosyjskiej na Łuków, w celu zbliżenia jej do magazynów w Siedlcach, Międzyrzecu, Brześciu i Kocku. Zamierzał rozlokować siły między Łukowem, Kockiem, Żelechowem a Tyrzynem. Na zgromadzenie żywności chciał przeznaczyć 2-3 tygodnie (tj. do 23-30 IV), a następnie dokonać przeprawy przez Wisłę powyżej Tyrzyna. Następnego dnia pisał do cara: „Jest mi w najwyższym stopniu przykro, że nie sprostałem oczekiwaniom żywionym tak niedawno. Nieoczekiwana klęska VI korpusu prawie na samym początku ruchu do przeprawy, nie tylko pokrzyżowała wszystkie moje plany, ale i wszystkie przygotowania wykonane dla ich realizacji". Przez kilka dni polskie dowództwo nie uczyniło nic, aby wyjaśnić położenie i działać na podstawie pewniejszych informacji. Dywizja kawalerii gen. Skarżyńskiego 7 kwietnia tkwiła w Wielgolesie. Drobne patrole kawalerii nie były w stanie przeniknąć głębiej w ugrupowanie rosyjskie. Tymczasem kawaleria rosyjska dotarła nawet pod Latowicz. Polskie patrole cofnęły się za Świder. Do sztabu głównego dochodziły informacje, że Rosjan nie było w Garwolinie i Osiecku, ale zbliżają się do Latowicza i ku Seroczynowi. 16 Informacje o nasileniu się powstania odebrał 7 kwietnia. W celu, jak pisał, „wytępienia rozprzestrzeniającego się zła", skierował na Litwę całą 1. DUł. i brygadę 5. DP. Zarządził też, aby korpus gwardii nie ruszał się z Łomżyńskiego i wysyłał lotne oddziały w Augustowskie. To był dopiero początek osłabiania armii czynnej przez powstanie litewskie. Do jego uśmierzenia Dybicz wydzielił łącznie 30 tys. żołnierzy.

146 Rodziło to obawę, że Dybicz podejmie próbę wyjścia na tyły i prawą flankę głównej armii. W związku z tym polecono gen. Giełgudowi, tkwiącemu w Siennicy, uważnie nadzorować odcinek rzeki Świder między Starogrodem a Transborem. Do wieczora 8 kwietnia rosyjska kawaleria cofnęła się spod Latowicza, ale według informacji, które dotarły do sztabu, piechota rosyjska pojawiła się w Jeruzalu. Skrzynecki postanowił ją zaatakować 9 kwietnia. Gen. Milbergowi nakazano stawić się do rana do Kuflewa. Do działania pobudziły Skrzyneckiego uporczywe nalegania ks. Czartoryskiego, którego wezwał do kwatery głównej Prądzyński. Nie wiedziano tylko, w jakim kierunku uderzyć — na Jeruzal czy Seroczyn. W rozkazie do Umińskiego, z godz. 21, Prądzyński pisał: „My w Latowiczu na mocnem stanowisku czatujemy na ruchy korpusów nieprzyjacielskich w nadziei, że nam przecie podadzą sposobność powtórzenia Wawra i Dębego". Rozpoznanie przeciwnika zlecono gen. Kickiemu. Przed północą wysłał on patrole do Jeruzala i Seroczyna. Schwytały one kilku jeńców. Okazało się, że wiadomość o piechocie w Jeruzalu była nieprawdziwa, a jazda z Seroczyna nie przejawiała większej aktywności, tak jak oddziały, które zawitały 8 kwietnia pod Latowicz. Możliwe, że informacje zebrane przez Kickiego zaważyły na decyzji Skrzyneckiego o rozpoczęciu działań zaczepnych przeciwko Rosenowi. Niemały wpływ miały nalegania Czartoryskiego i Prądzyńskiego, a także przekonanie oficerów sztabu, że cała operacja ograniczy się jedynie do drobnych potyczek z rozrzuconymi oddziałami Rosena, liczącymi razem 15 tys. żołnierzy. Chrzanowski, jak zwykle, pesymistycznie oceniał rezultaty operacji twierdząc, że nie przyniesie ona stronie polskiej żadnych korzyści, a jedynie narazi na poważne straty. Mimo to zgodził się na jej realizację, ponieważ przerywało to bierne wyczekiwanie na uderzenie Rosjan.

KORPUSY PACA, SIERAWSKIEGO I UMIŃSKIEGO 31 MARCA - 9/10 KWIETNIA 1831 ROKU Z działaniami głównej armii polskiej wzdłuż szosy brzeskiej nierozerwalnie były związane poczynania korpusów Paca, Sierawskiego i Umińskiego. Gen. Umiński wieczorem 30 marca otrzymał „bilecik", w którym Skrzynecki donosił o zamiarze zaatakowania Geismara i wzywał aby w ramach współpracy z główną armią przeszedł na lewy brzeg Narwi lub opanował most w Łomży, a nawet samo miasto. Skrzynecki spodziewał się, że Umiński swoimi działaniami zmusi korpus gwardii do odejścia od Bugu i koncentracji sił między Ostrołęką a Łomżą. Naczelny wódz chciał tym sposobem osłonić główną armię przed atakiem gwardii. Sądził bowiem, że jej dowódca, w.ks. Michał, nie zawaha się ruszyć na wsparcie Rosena, gdy tylko Polacy rozpoczną działania na szosie brzeskiej. Od 2 kwietnia nabrał nawet pewności, że kiedy VI korpus Rosena doznał dotkliwych ciosów, w.ks. Michał nie pozostanie bezczynny i włączy się do działań z całym korpusem. Umiński już przed 30 marca myślał o przeprawie przez Narew i o ataku na oddziały rosyjskie znajdujące się na lewym jej brzegu. Sądził, że uda mu się zaatakować i pobić przynajmniej korpus Sackena lub część korpusu gwardii. Zdecydował się przeprawić pod Zambskami, około 23 km na

148 południe od Różana, gdzie między 31 marca a 3 kwietnia zbudował most. Już 3 kwietnia na lewy brzeg przerzucił baon piechoty i pułk ułanów, ale gwałtowny przybór wód Narwi, grożący zerwaniem mostu, zmusił go do wycofania oddziałów z powrotem na prawy brzeg. Próby już nie ponowił, ponieważ nowe rozkazy sztabu głównego włączyły go do operacji głównej armii polskiej na szosie brzeskiej. 4 kwietnia Skrzynecki, zwracając czoło armii na południe przeciwko Dybiczowi, postanowił ostatecznie wycofać Umińskiego znad Narwi i wzmocnić nim kordon osłaniający główne siły od strony korpusu gwardii. Kordon ów tworzył stojący w Niegowie oddział gen. Andrychiewicza, strzegący przepraw na Bugu w Wyszkowie i Kamieńczyku oraz na Liwcu, w pobliżu Jadowa i Węgrowa, a także oddział gen. Łubieńskiego, stojący w Boimiu na szosie brzeskiej, skąd pilnował linii Kostrzynia i Liwca (do Wyszkowa). W myśl rozkazów z 4 kwietnia, dowództwo nad nimi miał przejąć Umiński, który powinien osłaniać główną armię przed korpusem gwardii, a ewentualnie wspólnie z nią uderzyć na ten elitarny korpus rosyjski. 6-7 kwietnia Umiński przeprawił swój korpus przez Bug i 9 kwietnia dotarł do Stanisławowa. Jego korpus, wyczerpany długim przemarszem, musiał czekać na ciągnące za nim transporty furażu i żywności z województwa płockiego. W tym dniu oddział gen. Andrychiewicza (2,8 tys. żołnierzy i 2 działa) bronił mostów na Liwcu pod Liwem, które starał się odbić oddział rosyjski gen. Pinabela (ok. 2 tys. żołnierzy i 4 działa). Korpusy generałów Paca i Sierawskiego, liczące około 15 tys. żołnierzy i 16 dział, nie odegrały poważniejszej roli w trakcie ofensywy na szosie brzeskiej. Skrzynecki, obawiając się, że mimo wszystko Dybicz przeprawi się przez Wisłę, trzymał je na lewym brzegu. Do działań miały przystąpić dopiero po odstąpieniu Rosjan od rzeki. Tak więc zarówno Pac jak i Sierawski poprzestali jedynie na drobnych wypadach na brzeg zajęty przez Rosjan, w celu zniszczenia materiałów

149 gromadzonych do przeprawy i utrudnienia prac nadbrzeżnych. Już 1 kwietnia ppłk Paweł Muchowski z korpusu Paca dokonał dwóch drobnych wypraw pod Modrzyce, gdzie zdobył galary przygotowane przez Rosjan do przewozu wojsk. 4 kwietnia oddział pod dowództwem gen. Ambrożego Skarżyńskiego zaatakował Tarnówek, niszcząc 2 rosyjskie baterie ziemne i zdobywając 2 statki, które zabrał na lewy brzeg. Pozostawił natomiast nietknięte zgromadzone zapasy drewna, o co miał do niego pretensje sztab główny. Także 4 kwietnia ppłk Franciszek Młokosiewicz usiłował zdobyć statki zgromadzone przez Rosjan pod Józefowem. Były to tylko 3 poważniejsze wypady oddziałów polskich na prawy brzeg. Przykładem innych działań może być np. ostrzał rosyjskich żołnierzy pracujących nad brzegiem rzeki. Tego typu poczynania nie mogły, oczywiście, zmusić Dybicza do zaniechania przeprawy, ale z pewnością utrudniały mu jej przygotowanie. Pac zdecydowany był przeprawić się na prawy brzeg z chwilą odstąpienia Dybicza od Wisły. Natomiast Sierawski chciał tego dokonać pod Zawichostem, jeszcze przed odstąpieniem Rosjan. W polskim sztabie głównym nawet nie myślano o połączeniu jego korpusu z Dwernickim, aby w ten sposób stworzyć około 11-tysięczny korpus, zdolny działać przeciwko Kreutzowi w Lubelskiem i mogący niepokoić tyły i flanki głównej armii Dybicza. 5 kwietnia, gdy Rosjanie odstąpili od Wisły na odcinku od Warszawy do Maciejowic, a Dybicz ściągał siły z głównej armii i z Lubelszczyzny na północny brzeg Wieprza 1 , sztab główny wezwał Paca i Sierawskiego do aktywnych działań na prawym brzegu. Pac miał przeprawić przynajmniej część sił na odcinku od Warszawy do Maciejowic, a Sierawski „cząstkowe oddziały", albo wszystkie siły, od ujścia Wieprza do granicy austriackiej. Obydwaj dowódcy, pomimo ostrzeżeń 1

Tak przynajmniej sądzono w polskim sztabie głównym.

150 sztabu z 6 kwietnia, zdecydowani byli przejść na prawy brzeg. Pac rozpoczął przygotowania do stawiania mostu w Potyczy (między Mniszewem a Górą). Sierawski nie bawił się w budowę mostu i 7 kwietnia przeprawił część swojego korpusu statkami. Do przeprawy zdopingowało go odstąpienie od Wisły w Lubelskiem rosyjskich wojsk 2, które gen. Kreutz, na rozkaz Dybicza, koncentrował w okolicach Lublina, Głuska i Bełżyc. Sierawski niedługo zabawił na Lubelszczyźnie. Trudności z aprowizacją oddziałów zmusiły go do odwrotu. Z 9 na 10 kwietnia korpusy Sierawskiego i Paca tkwiły więc na lewym brzegu. Pierwszy w Janowcu, Solcu i Magnuszewie, a drugi między Gniewoszowem a Ryczywołem.

2

7,5 tys. żołnierzy i 25 dział.

OPERACJA PRZECIWKO ROSENOWI 9 -11 KWIETNIA I BITWA POD IGANIAMI 10 KWIETNIA 1831 ROKU Późnym wieczorem z 9 na 10 kwietnia w Wielgolesie Skrzynecki zdecydował się podjąć działania zaczepne, zgodnie z założeniami planu Prądzyńskiego z 5 kwietnia. Głównym celem było zniszczenie części korpusu Rosena, rozmieszczonej nad Kostrzyniem. Informacje o obecności oddziałów rosyjskich w pobliżu armii polskiej wpłynęły na modyfikację pierwotnej wersji pomysłu Prądzyńskiego. Pojawienie się i szybki odwrót rosyjskiej kawalerii spod Latowicza, jej obecność w Łopaciance i Seroczynie wskazywały, że Dybicz zamierza podjąć jakieś działania. Skrzynecki nie miał wątpliwości, że będą one wymierzone przeciwko głównej armii polskiej. Nie brał pod uwagę odwrotu głównej armii Dybicza znad Wisły ku Siedlcom. Doniesienia wywiadu z rana 9 kwietnia, z godz. 8.45, wskazywały na obecność 40-tysięcznej armii Dybicza pod Rykami. Pod Łopacianką znajdować się miał jedynie silny oddział z artylerią, kierujący się ku Latowiczowi. Skrzynecki, obawiając się więc o swoje tyły i flankę, osłabił siły przeznaczone do działań zaczepnych na rzecz ubezpieczeń. Najwięcej straciła grupa pierwsza. Na niej spoczywał, w pierwotnej wersji planu, cały ciężar działań. Obecnie Skrzynecki zmniejszył ją do 10 tys. żołnierzy. Po redukcji, grupa pierwsza stała się słabsza od sił Rosena, szczególnie pod względem

152 artylerii i kawalerii, i nie była już zdolna do przejścia Muchawki i marszu na Siedlce lewym brzegiem rzeki. Już na wstępie cała operacja ograniczona więc została jedynie do wyjścia na szosę pod Iganiami, na tyły pierwszego rzutu wojsk Rosena. Nad grupą tą zawisło zarazem poważne niebezpieczeństwo, gdyż nic nie wiedziano o planowanym marszu Dybicza do Łukowa. Realizując więc nawet ograniczone zadania, grupa obchodząca mogła się znaleźć między Rosenem a Dybiczem. W skład grupy pierwszej weszła brygada 1. DP pod dowództwem płk. Ramorino — 1. i 5. ppl (6 baonów — 4,5 tys. bag.); brygada 3. DP pod dowództwem gen. Bogusławskiego — 4. i 8. ppl (6 baonów — 4 tys. bag.), 2. puł. (4 szwadrony — 600 szab.), 2 szwadrony 1. pułku Mazurów (350 szab.), 10 dział artylerii konnej pod dowództwem mjr. Józefa Bema (8 dział z 4. blak i 2 z 2. blak) i 6 dział lekkich z 1. klap. Razem w 12 baonach i 6 szwadronach było 10 tys. żołnierzy i 16 dział 1 . Z tej racji, że nie spodziewano się poważniejszej bitwy, każde działo z grupy miało tylko po jednym jaszczu z amunicją 2 . Skrzynecki zrezygnował z dowództwa nad grupą obchodzącą i powierzył je generałowi Prądzyńskiemu 3 . Generał Kicki sprawował komendę nad kawalerią, a płk Konarski nad artylerią. Oddziały pierwotnie należące do grupy obchodzącej zasiliły grupę osłonową. Dowództwo nad nią powierzono Chrzanowskiemu. Grupa ta miała dotrzeć przez Seroczyn do Róży, z zadaniem osłony od południa manewru Prądzyńskiego. Tworzyło ją 4,9 tys. żołnierzy w 14 szwadronach kawalerii (ok. 2 tys. szabel z 3. i 4. puł., 2. Psk i dywizjonu karabinie1

8,5 tys. piechoty, 950 kawalerii i 365 artylerzystów.

W jaszczu działa 6-funtowego mieściło się 51 naboi, a w przodku dodatkowo 18. Razem 69. Tymczasem obliczono, że na 1 działo podczas walki powinno przypadać co najmniej 120 naboi. 2

3 8 kwietnia Prądzyński otrzymał nominację na generała brygady, a Chrzanowski 4 dni wcześniej.

153 rów), 4 baonach piechoty (2,9 tys. bag. — 2 baony pułku Weteranów Czynnych i 2 baony 5. psp) oraz 8 dział. Poza nimi Chrzanowskiemu podporządkowano mniejsze oddziały osłonowe: 3 baony 3. psp (ok. 2,1 tys. bag.), szwadron kawalerii i 4 działa gen. Milberga w Kuflewie, oraz 6 baonów 2. i 6. ppl (ok. 4,8 tys. bag.) z 6 działami gen. Rybińskiego w Lipinach. Znaczne siły rozrzucone zostały wzdłuż Świdra — łącznie 20 baonów piechoty i 5-10 szwadronów kawalerii z artylerią. Zajmowały one m.in. Latowicz (ok. 2 tys. bag.), Siennicę (ok. 2 tys. bag.) i Starogród. W toku operacji przeciwko Rosenowi miały pozorować działania zaczepne w kierunku południowym, np. oddział z Latowicza na Oleksianki i Chromin. Zadania grupy Łubieńskiego, tkwiącej nad Kostrzyniem w Boimiu, pozostały bez zmian. Miała ona współpracować z grupą obchodzącą. Po usłyszeniu strzałów armatnich ze wschodu (sygnał rozpoczęcia walki przez Prądzyńskiego) lub po dostrzeżeniu przygotowań rosyjskich do odwrotu znad Kostrzynia, Łubieński powinien natychmiast z piechotą i częścią kawalerii przekroczyć rzekę po odbudowanym moście i zaatakować od frontu cofający się do Siedlec pierwszy rzut korpusu Rosena. Pozostała część kawalerii, zebrana o świcie przy brodzie w Suchej, miała wyjść na szosę i tyły pierwszego rzutu Rosena. Grupa Lubieńskiego, nad którą dowództwo objął Skrzynecki, nie została uszczuplona. Tworzyło ją 7 baonów 3. ppl i pułku grenadierów (7 baonów — 4,5 tys. bag.), II korpus kawalerii (ok. 3 tys. szabel) i 18 dział (8 lekkokonnych i 10 pozycyjnych). Prądzyński chciał włączyć do operacji także korpus Umińskiego. W nocy z 9 na 10 kwietnia Umiński tkwił w Stanisławowie, gdzie odebrał list Prądzyńskiego z informacją o planowanym na 10 kwietnia ataku na lewe skrzydło Rosena i Siedlce. Zgodnie z sugestiami Prądzyńskiego, zamierzał odciąć drogę ucieczki niedobitkom Rosena na Brok i Nur. Nie był jednak pewny, że zdoła przebyć na czas 30 km dzielące go od Liwa nad Liwcem. Rozkazał więc przekroczyć tę rzekę

154 gen. Andrychiewiczowi w celu wyjścia na tyły oddziałów rosyjskich w Siedlcach. Wydając ten rozkaz, nie wiedział jeszcze, że Andrychiewicz zaciekle walczył od rana 9 kwietnia o utrzymanie przeprawy pod Liwem, a siły rosyjskie w pobliżu przeprawy systematycznie były powiększane przez gen. Geismara. Rosyjski dowódca, jak widać z powyższego rozkazu Umińskiego, słusznie obawiał się, że Polacy, mając mosty w Liwie, mogliby wyjść na tyły oddziałów pierwszego rzutu Rosena nad Kostrzyniem. O bitwie Andrychiewicza z oddziałem Pinabela, Umiński dowiedział się dopiero wieczorem 9 kwietnia. Nie zdecydował się jednak na marsz ku Liwowi, uważając, że Andrychiewicz zdoła utrzymać przeprawę do jego nadejścia. Plan przyjęty do realizacji 9 kwietnia, nie dawał szansy na unicestwienie całych sił Rosena. Zrealizowanie wszystkich jego założeń, w najlepszym wypadku, mogło doprowadzić do zniszczenia jedynie pierwszego rzutu VI KP, rozlokowanego nad Kostrzyniem (6,4 tys. żołnierzy). Gdyby Rosen przerzucił drugi rzut swoich wojsk na pomoc pierwszemu, to grupa Prądzyńskiego, a nawet grupa Skrzyneckiego, nie byłyby w stanie samodzielnie się z nim zmierzyć. Do pobicia Rosena niezbędna była ich ścisła współpraca. Z kolei grupa Chrzanowskiego była zbyt duża do wykonania zadań, które przed nią postawiono. Do ataku na rosyjską kawalerię w Seroczynie, a następnie do obserwacji Rosjan wystarczyłaby sama kawaleria, która powinna była zająć obszar między Seroczynem, Stoczkiem a Różą. Przydzielenie do poszczególnych grup najważniejszych oficerów z kwatery głównej (Skrzyneckiego, Chrzanowskiego i Prądzyńskiego) spowodowało brak dowódcy nadzorującego i koordynującego poczynania trzech grup jednocześnie. Teoretycznie koordynacją zająć się miał Skrzynecki, jako dowódca grupy centralnej, ale dziwne, że Prądzyński liczył na to po kilku dniach obserwacji operacyjnych zdolności naczelnego wodza. Operacja rozpoczęła się rankiem 9 kwietnia. Grupa gen. Chrzanowskiego skierowała się z Wielgolasu do młyna Osmo-

155 lanka 4 , gdzie także skoncentrował swoje siły gen. Prądzyński. Jeszcze przed zapadnięciem zmroku, późnym popołudniem, obydwie grupy ruszyły do Jeruzala, gdzie się rozdzieliły. Chrzanowski ruszył przez Łukowiec na Seroczyn, a Prądzyński ku Wodyniom 5 . Ruch obydwu polskich kolumn z Jeruzala do Wodyń obserwowali Gorczakow i Rosen, o czym natychmiast poinformowali Dybicza. Jego armia w tym samym czasie, gdy Polacy podjęli działania przeciwko Rosenowi, cofała się na północny wschód. Pięć kolumn, taplając się w błocie lokalnych dróg, omijających w większym lub mniejszym promieniu Latowicz, zmierzało na Siedlce, Łuków, Ulan i Radzyń. Pierwsza kolumna straży przedniej gen. Gorczakowa posuwała się z Łopacianki przez Stoczek i Różę (3,1 tys. szabel) oraz Kamionkę (3 tys. bag.). Z Róży kawaleria prawdopodobnie miała ruszyć przez Domanice, Zelków do Siedlec, a piechota z Kamionki na Łuków. Druga kolumna — I KP (7,6 tys. bag. i szab.) maszerowała z Żelechowa przez Osiny do Łukowa; trzecia — KGr. (20 tys. bag.) z Wylezina przez Okrzeję i Radoryż także do Łukowa; czwarta — gwardii Konstantego z artylerią rezerwową (6,6 tys. żołnierzy i 47 dział), z Ryk, przez Adamów do Ulan i piąta — III KK (3,2 tys. szab.), z Drążkowa, przez Kock, do Radzynia. Przemarsz urządzono w szachownicę, tzn. poszczególne oddziały zatrzymywały się, robiąc front na północ i przepuszczały za sobą pozostałe, które z kolei osłaniały ruch pierwszych. Dzięki temu straż przednia Gorczakowa, I KP i KGr., były w stanie skoncentrować się w jednym punkcie w ciągu 3-4 godzin, a pozostałe korpusy szybko do nich dołączyć. Siedlce i szosę brzeską osłaniały oddziały podlegające Rosenowi. Co prawda, liczyły one około 23 tys. żołnierzy, ale 4

Około 4 km na północny wschód od Wielgolasu.

Obydwie grupy skierowały się na południe, aby zmylić Rosjan co do zadań grapy Prądzyńskiego. Musiała ona zboczyć na północny wschód, aby wyjść na tyły wojsk Rosena nad Kostrzyniem. 5

156 znaczna ich część 6 była zdemoralizowana po doznanych porażkach i nie budziła zaufania. Wzdłuż Kostrzynia stał oddział straży przedniej gen. Fasi, liczący 6,4 tys. żołnierzy VI KP i co najmniej 12 dział 7 . Główne jego siły z artylerią stały pod Jagodnem, na szosie brzeskiej. Za rzeką Muchawką, w Siedlcach, znajdowało się 4 tys. żołnierzy, także w większości niedobitków VI KP. Dowodził nimi gen. Geismar. Pod Liwem z oddziałem Andrychiewicza bił się gen. Pinabel, dysponujący 1,9 tys. żołnierzy i 4 działami. Rosen z 3 tys. szabel i 8 działami konnymi stał w Seroczynie. W Róży trzymał 4,8 tys. żołnierzy piechoty z I i II KP. 9 kwietnia, zgodnie z rozkazami Dybicza, zaczął wycofywać swoje oddziały ku Siedlcom. Po południu ruszył z Seroczyna do Domanic z wołyńskim puł. i artylerią, a wieczorem dołączył do nich piechotę z Róży. W Seroczynie został gen. Jakob Sievers z jelizawetgradzkim i irkuckim phuz. oraz z polskim puł. (2,4 tys. szabel). O północy ruszył do Toczysk, zostawiając za sobą ognie biwakowe oddziałów grup Chrzanowskiego i Prądzyńskiego, które noc spędzały w Łukowcu i Wodyniach. Kawaleria polska odniosła już pierwszy sukces w walce z huzarami Sieversa. W Wodyniach pluton 1. pułku Mazurów, idący na czele grupy Prądzyńskiego, stoczył zwycięską potyczkę ze szwadronem jelizawetgradzkiego phuz., zbierającym furaż dla pułków w Seroczynie. Mazurzy, nie zważając na ogień karabinków, którym przywitali ich huzarzy, „bez namysłu kopnęli się naprzód w galop" i wyparli przeciwnika zza zabudowań wsi. Huzarzy nie dali jednak za wygraną i ponownie uformowali szyk, zamierzając kontratakować. Mazurzy uprzedzili ich jednak i w zaciekłej szarży rozbili szwadron. Zabili kilku przeciwników, a do niewoli wzięli 18 wraz z 9 końmi. Już po potyczce grupa Prądzyńskiego wkroczyła do wsi i została w niej na noc. Z zeznań jeńców Prądzyński dowiedział 6

Około 10 tys. żołnierzy z VI KP.

Było to 8 pułków, przeważnie z 25. DP. Ich stany były tak małe, że zredukowano je do jednego baonu. Litewski puł. stracił od 31 marca połowę swoich żołnierzy. 7

157 się o kawalerii Rosena pod Seroczynem, ale nie uzyskał żadnych informacji o odwrocie Dybicza znad Wieprza. W raporcie do Skrzyneckiego wyraził nawet przypuszczenie, że Rosjanie wieczorem 9 kwietnia nic jeszcze nie wiedzieli o jego pobycie w Wodyniach i o rozpoczęciu operacji przeciwko Rosenowi. Był przekonany, że następnego dnia zdoła skrycie wyjść na tyły VI KP. Miał mu w tym pomóc gen. Milberg. Natknął się na jego oddział, podążający od Kuflewa ku Wodyniom, gdzie 10 kwietnia miał pozostać z zadaniem strzeżenia drogi wiodącej z Seroczyna przez Wodynie do Siedlec. Prądzyński polecił jednak Milbergowi zatrzymać się na noc w Jedlinie i dopiero przed świtem, 10 kwietnia przejść do Wodyń. Sądził, że oddział Milberga przekona Rosjan o ciągłej obecności we wsi oddziału, który wkroczył do niej wieczorem z 9 na 10 kwietnia (czyli Prądzyńskiego). Jego plan powiódł się tylko częściowo. Dybicz z informacji przesłanych mu przez Gorczakowa wywnioskował, że Polacy zamierzali albo zaatakować jego armię, albo też zająć Siedlce przed nim. Biorąc pod uwagę to, że Polacy od początku działań zaczepnych na szosie brzeskiej unikali walnej bitwy, odrzucił tę pierwszą możliwość. Spodziewał się, że Polacy mogą zagrozić najwyżej oddziałowi straży przedniej Gorczakowa, a przede wszystkim będą usiłowali ubiec go w Siedlcach. Ta druga możliwość była szczególnie niebezpieczna dla armii rosyjskiej. Utrata Siedlec byłaby równoznaczna dla Dybicza z odwrotem z Królestwa Polskiego, dlatego też rozkazał Rosenowi za wszelką cenę utrzymać się przed miastem, nad Muchawką, i uprzedzał go, że sam „w każdym razie całemi siłami uderzy na Polaków od strony Łukowa". Aby uchronić straż przednią Gorczakowa przed atakiem ze strony polskich oddziałów zgrupowanych między Wodyniami a Łukowcem (Prądzyńskiego i Chrzanowskiego), zmienił marszrutę kawalerii tego oddziału. Zamiast skierować ją do Siedlec przez Domanice i Zelków 8, rozkazał Gorczakowowi z całym swoim oddziałem 8

W tym wypadku wyszłyby one na tyły grupy Prądzyńskiego.

158 ruszyć w następnym dniu przez Dąbie do Łukowa. Noc z 9 na 10 kwietnia Gorczakow spędził w Stoczku, I KP w Osinach, KGr. w Radoryżu, gwardia Konstantego i artyleria rezerwowa w Wojcieszkowie, a III KK w Kocku. Główna kwatera Dybicza znajdowała się w Wojcieszkowie. Oddział Gerstenzweiga (3,9 tys. żołnierzy i 8 dział) został na dawnych pozycjach w Tyrzynie i Modrzycach. Łączność z główną armią miał utrzymywać za pośrednictem oddziału gen. Thiemana (500 szab.), który stanął w Żelechowie. Rosen, zobowiązany przez Dybicza do obrony Siedlec, już o godz. 4 rano 10 kwietnia odesłał z Domanic nad Muchawkę piechotę z artylerią i 3 szwadrony wołyńskiego puł. Ruszył za nimi z pozostałymi 3 szwadronami wołyńców i 8 działami artylerii konnej po godz. 5, gdy do Domanic dotarł gen. Sievers z 18 szwadronami huzarów i ułanów. Prawdopodobnie w tym czasie wysłał już do gen. Fasiego, dowódcy oddziałów nad Kostrzyniem, rozkaz odwrotu do Siedlec. Gen. Geismar o godz. 11 odebrał pismo Rosena, z którego dowiedział się o zbliżaniu się wojsk polskich i o rozkazie Dybicza o obronie Siedlec. Natychmiast nakazał przygotować do ewakuacji szpitale i magazyny oraz ściągnąć na szosę brzeską tabory, parki artyleryjskie i 25 dział należących do VI KP. Jednocześnie wezwał gen. Fasiego do odwrotu znad Kostrzynia, a sam pospiesznie zajął silną pozycję nad rzeką Muchawką, strzegąc mostu na rzece w pobliżu Igań. Dysponował w tym momencie 5,8 tys. żołnierzy w 3 baonach brzeskiego, białostockiego i wileńskiego pp (ok. 1,8 tys. bag.), 4 baonach 13. i 14. pjeg. z 7. DP (3,1 tys. bag.), 2 szwadronach pawłogrodzkiego phuz. (245 szab.) i 4 szwadronach strzelców konnych (600 szab.) oraz 30-40 działami. W tym samym czasie, w celu zabezpieczenia prawego skrzydła, wysłał ku Liwowi oddział gen. Nasakena z baonem grenadierów, 3 szwadronami kawalerii i 2 działami konnymi (1,5 tys. żołnierzy). Noc z 9 na 10 kwietnia Prądzyński spędził w Wodyniach, gdzie otrzymał pewne informacje, że Rosjanie zniszczyli

159 i strzegli przeprawy przez Kostrzyn pod Żebrakiem. To zmusiło go do rezygnacji z marszu na Siedlce przez Skórzec, na rzecz dłuższej drogi przez Trzciniec, Domanice i Gołąbek. 10 kwietnia o świcie grupa ruszyła na wschód. Droga wiodła przez gęsty i podmokły las, więc marsz był bardzo ciężki i męczący. Posuwający się na czele kolumny żołnierze 1. i 5. ppl usuwali tarasujące drogę drzewa i naprawiali mostki na licznych strumieniach i rzeczkach, dopływach Kostrzynia. Trochę czasu Polacy stracili też przy naprawie grobli i mostu w Trzcińcu. Po usunięciu przeszkody, na czoło kolumny wysunęła się awangarda gen. Kickiego, złożona z 2. puł., 1. i 5. ppl i 8 dział 4. blak. W trakcie marszu do Prądzyńskiego doszły wieści o obecności w Domanicach oddziału rosyjskiej kawalerii, liczącego 800 szabel 9 . Gen. Kicki, z 2. puł. ppłk. Michała Mycielskiego, z 2 działami 4. blak ppor. Aleksandra Orłowskiego, ruszył ku Domanicom, wyprzedzając znacznie pozostałe oddziały grupy. Prądzyński rozkazał mu zaatakować przeciwnika nie wiedząc, że depcze po piętach cofającemu się Rosenowi, a oddział obecny w Domanicach znacznie przewyższał liczebnie siły Kickiego. Między godz. 9 a 10 rano, gdy rosyjskie pikiety ujrzały polskich ułanów wyłaniających się z lasu, Sievers szykował się właśnie do marszu za Rosenem. Pojawienie się nielicznej polskiej kawalerii nie odwiodło rosyjskiego dowódcy od tego zamiaru. Zdecydował zostawić we wsi kilka szwadronów huzarów i ułanów, z zadaniem osłony swojego marszu i zatrzymania natarczywego przeciwnika. Teren, dogodny do starcia jazdy, stał się areną jednego z najchwalebniejszych bojów polskiej kawalerii w wojnie 1831 roku. Domanice leżały na rozległej równinie. Droga do Siedlec wiodła przez środek wsi, tworząc dość szeroką ulicę ograniczoną z obu stron płotami. Wieś z prawej i lewej strony była 9 Zapewne zawiadomiono go o obecności we wsi Rosena z wołyńskim puł. Informator nie wiedział, że do Domanic wkroczył znacznie liczniejszy oddział Sieversa.

160 otoczona bagnami i lasami, tak więc nie można było jej ominąć. Rosyjska kawaleria, rozwijając się przed zabudowaniami, ograniczała sobie drogę odwrotu na północ. Gdy Kicki zorientował się, że przeciwnik przewyższa go liczebnie, zwrócił się do dowódcy grupy z prośbą o przysłanie całej 4. blak Bema. Prądzyński nie uczynił tego z obawy przed utratą tej doskonałej baterii. Poprzestał jedynie na przesunięciu jej na czoło kolumny i przyspieszeniu marszu ku Domanicom, pod osłoną 1. i 5. ppl. Kicki, nie czekając na posiłki, wyszedł z lasu na równinę, gdzie rozwinął w szyk bojowy szwadrony 2. puł. Z prawej strony drogi dostrzegł kilka szwadronów rosyjskich szykujących się do szarży. Na jego komendę polscy ułani zwrócili front na południe, ale nie zdołali zaatakować Rosjan, których rozproszyło kilka celnych granatów wystrzelonych przez działa Orłowskiego. Za radą por. Stanisława Pągowskiego, zajęły one pozycje na niewielkim wzgórzu, z prawej strony drogi, skąd panowały nad równiną. Za wzgórkiem tym ukryły się też dwa szwadrony ułanów, dowodzone przez mjr. Konstantego Borowego. Dwa pozostałe szwadrony, pod komendą ppłk. Mycielskiego, stanęły z lewej strony drogi. Kicki trzymał swoich żołnierzy w pobliżu lasu osłaniającego tyły, gdyż zdawał sobie sprawę z tego, że na przedpolu zniosłaby go liczniejsza kawaleria przeciwnika. Czekał, aż ona sama się do niego zbliży. Liczył także na rychłe przybycie piechoty i artylerii awangardy. Gen. Sievers, który właśnie opuszczał Domanice kierując się na Siedlce, pokusił się znieść tak niemrawo zachowującą się jazdę polską. W tym celu zostawił w Domanicach od 10 do 12 szwadronów huzarów i ułanów. Prawdopodobnie nie wyznaczył jednak jednego dowódcy, który kierowałby ich działaniami. W rezultacie natarcie rosyjskiej kawalerii było nieskoordynowane, gdyż każdy z oficerów dowodzących szwadronami swojego pułku chciał, aby to jemu przypadł wawrzyn zwycięzcy. Gdy część szwadronów wyszła już na przedpole Domanic i rzucała się do ataku, pozostałe albo dopiero

161 wychodziły z opłotków wsi, albo też dopiero się do tego przymierzały. To dało Kickiemu szansę na pobicie znacznie liczniejszego przeciwnika. Pisał w jednym z listów: „Wiedziałem, że na białych moich ułanów [od barwy wyłogów i czapek — T. S.] liczyć mogę. Spokojnie, z zimną krwią wydałem rozkaz przypuszczenia Moskali na pięćdziesiąt kroków przed nasz front. Spostrzegłszy, jak spokojnie stoimy, huzarzy i ułani moskiewscy zwalniać napad i wahać się zaczęli. W lot uchwyciłem tę chwilę i przypuściłem gwałtowną szarżę". Dwa szwadrony Mycielskiego spadły na Rosjan jak burza, gdy tymczasem z prawej strony szosy 4 szwadrony huzarów, dowodzone przez mjr. Władymirowa, przypuściły szarżę na działa Orłowskiego. Ich szybki ogień kartaczowy nie zatrzymał ataku. Gdy już się wydawało, że huzarzy dopadną dział, niespodziewanie na ich flankę wypadły, rozwijające się z trójek, 2 szwadrony Borowego. Ich uderzenie było nie mniej gwałtowne, jak szwadronów Mycielskiego. Jak wspominał Kicki, bój pod Domanicami był wyjątkowy w dziejach kawalerii, gdyż żołnierze polscy i rosyjscy przez 10 minut nie rozproszyli swoich szyków i raz po raz na siebie uderzając, na „miejscu mordowali". Na całej linii trwała zaciekła rąbanina i rozgrywały się indywidualne pojedynki, w których dominowali lepiej wyszkoleni ułani polscy, operujący lancami. Ppłk Mycielski, walczący w pierwszej linii, o mały włos dostałby się do niewoli. Gdy huzar rosyjski chwycił go od tyłu, Mycielski, zachowując zimną krew, krzyknął po rosyjsku „puskaj, durak!". Huzar puścił myśląc, że przez pomyłkę złapał rosyjskiego oficera 10. Kicki, mając szwadrony zaangażowane w bój po obu stronach szosy, dostrzegł w pewnym momencie, że obecne we wsi szwadrony rosyjskie zaczęły przygotowywać się do wsparcia walczących. To przechyliłoby szalę na stronę przeciwnika. Zebrał więc otaczających go oficerów sztabowych, adiu10

Białe wyłogi 2. puł. odpowiadały barwom tatarskiego puł. z VI KP.

162 tantów oraz ochotników i popędził na ich czele wprost do Domanic. Jadąc między zabudowaniami, Polacy krzyczeli: „z koni, z koni!" i, o dziwo, poskutkowało. Jak pisał Prądzyński, żołnierze rosyjscy „potracili głowy przed tą natarczywością, przed takim zuchwalstwem". Ustępowali Kickiemu z drogi i zjeżdżali na podwórza chłopskich zagród. Tymczasem na południowym przedpolu wsi bój stopniowo wygasał. Ułani polscy zepchnęli 2 szwadrony rosyjskie na bagna, gdzie zaczęły się topić, a pozostałe zmusili do ucieczki. W pościgu wzięli także udział artylerzyści z baterii Bema, którzy wraz z piechotą dotarli wreszcie pod Domanice. Do szczególnie krwawej jatki doszło między zabudowaniami wsi, gdzie płoty tamowały drogę ucieczki rosyjskim jeźdźcom. Ci, którzy wydostali się z pułapki na drugi kraniec Domanic, uciekali w rozsypce w stronę lasów i Siedlec. Na polu bitwy zostawili kilkudziesięciu zabitych, 230 jeńców, 150 koni i liczne bagaże. 2. puł. stracił 4 zabitych i kilku rannych. Sievers nie był świadkiem porażki swoich podkomendnych. Już za Domanicami zdołał zgromadzić rozproszone szwadrony i ruszył z nimi ku Iganiom. Do chwili potyczki pod Domanicami Prądzyński myślał o dokonaniu przeprawy przez Muchawkę w celu obejścia Siedlec traktem łukowskim. Oznaczałoby to powrót do założeń planu z 5 kwietnia. Ta myśl narastała w nim w miarę rozwijania się operacji. Po potyczce pod Domanicami odrzucił już ten wariant, gdyż zdał sobie sprawę, że bitwa ujawniła Rosenowi, który wedle zeznań jeńców koncentrował swój korpus, marsz Polaków na Siedlce. Poza tym Prądzyński przeczuwał, że Dybicz „musi już być w drodze 11 ku szosie brzeskiej i na południe i południowy zachód od Domanic przemieszczają się większe oddziały rosyjskie". Dla wyjaśnienia sytuacji wysłał ku Seroczynowi szwadron Mazurów (ok. 180 szabel). Po półgodzinnym postoju w Domanicach, grupa ruszyła ku Iganiom, przez Gołąbek i Zelków. Przed zagłębieniem się Wskazywała na to m.in. ucieczka chłopów i ich rodzin w lasy na tyłach polskiego oddziału. 11

163 w lasy, Prądzyński oddał kilka strzałów artyleryjskich. Miał to być sygnał dla Skrzyneckiego, że rozpoczął obejście flanki Rosena. Jednocześnie wysłał do naczelnego wodza oficera z informacją, że przybędzie pod łganie z opóźnieniem. Była to istotna informacja, gdyż był przekonany, że skoncentrowane siły Rosena będzie można rozbić tylko przez jednoczesny atak na przeprawę nad Muchawką — jego od południa i Skrzyneckiego od zachodu. Informacje uzyskane od jeńców ujętych pod Domanicami wpłynęły na dalsze poczynania Prądzyńskiego. W miarę zbliżania się do szosy brzeskiej narastała w nim obawa o bezpieczeństwo tyłów grupy. Z tego też względu w Gołąbku12, miejscowości, w której krzyżowało się kilka dróg, zostawił 3 baony 4. ppl, pluton Mazurów i 2 działa 1. klap (2,1 tys. żołnierzy). Dowodzący nimi gen. Bogusławski miał osłaniać grupę od strony Seroczyna i Łukowa, a także blokować drogę odwrotu oddziałom rosyjskim cofającym się znad Kostrzynia na Łuków. W razie naporu znacznych sił od południa miał cofać się ku szosie brzeskiej. Zbliżając się do Igań, Prądzyński wydzielił kolejny oddział osłonowy, złożony z baonu 8. ppl i plutonu Mazurów (700 żołnierzy). Zajął on pozycje pod młynem Sekuła13, nad Muchawką. Dowodzący nim płk Konarski miał strzec brodów i przepraw, którymi rosyjskie oddziały z Siedlec mogły wyjść na tyły Prądzyńskiego, zmierzającego ku Iganiom. Pozostawienie na tyłach ponad 3 tysięcy żołnierzy zmniejszyło grupę do 6,8 tys. żołnierzy i 14 dział. Osłabianie głównych sił tuż przed bitwą stanowiło poważny błąd. Jednak Prądzyński, dzieląc grupę, spodziewał się, że jeżeli dojdzie do bitwy po Iganiami, to stoczy ją wspólnie z grupą Skrzyneckiego. Z drugiej strony w Gołąbku mógł zostawić szwadron kawalerii, a Bogusławskiego trzymać bliżej sił głównych. 4. ppl mógł zostać odcięty przez Rosjan. Pozostawienie Konarskiego 12 13

Około 7-8 km od Igań. Około 5-6 km od Igań.

164 pod młynem Sekuła było bardziej uzasadnione, ponieważ w razie przedłużającej się walki o most pod Iganiami, Polacy mogliby przeprawić się przez ten bród i obejść rosyjską pozycję i Siedlce od południa. Poza tym Konarski mógł szybciej dotrzeć pod łganie niż Bogusławski. Osłabienie sił było niedogodne dla Prądzyńskiego, gdyż teren wokół Igań bardziej sprzyjał obronie niż działaniom zaczepnym. Wieś leżała w dolinie Muchawki. Rzeka płynęła szerokim i błotnistym korytem wśród podmokłych łąk, gdzieniegdzie zarośniętych krzakami. Szerokość tych nadrzecznych łęgów dochodziła nawet do pół kilometra. Na wschód i zachód od nich rozciągała się pofałdowana, bezleśna równina. Na lewym brzegu opadała ona od północy i wschodu w kierunku południowym, tworząc kotlinę zamkniętą pasem niewysokich pagórków, porośniętych obficie krzewami. Za tymi wzgórzami leżała wieś Zelków, łganie znajdowały się w północnej części doliny. Od szosy dzieliło je około 300-500 m, przy czym zabudowania wsi rozciągały się równolegle do szosy, na niewielkim wzgórzu. Nieco w tyle wsi, w kierunku północno-zachodnim, wznosiły się zabudowania dworu i folwarku. Prawy brzeg Muchawki dominował nad lewym, gdyż już od nadbrzeżnych łąk wznosiły się na nim wzgórza. Rozciągał się z nich doskonały widok na niżej położone równiny południowego przedpola Igań. Przez dolinę przechodziły 3 drogi prowadzące do Siedlec — szosa brzeska, biegnąca z północnego zachodu na południowy wschód, po grobli, wśród podmokłych łąk nadrzecznej doliny i mostem nad korytem Muchawki; droga ze Skórca i Żelkowa, z przeprawą przez Muchawkę, około 2-2,5 km na południe od mostu szosowego, i droga z Domanic, z przeprawą pod młynem Sekuła, około 3,7 km od szosy. W pobliżu dworu i Igań biegł do mostu, od Dąbrówki, dawny trakt siedlecki. Polne drogi lokalne łączyły łganie z Żelkowem. Rosjanie musieli bronić przepraw przez Muchawkę, gdyż kontrola nad nimi zapewniała im utrzymanie Siedlec, a także

165 pozwalała na szybkie przerzucenie wojsk na lewy brzeg w czasie kontrataku. Szczególne znaczenie miał most pod Iganiami, m.in. z tego względu, że oddziały gen. Fasiego tylko po nim mogły sprawnie wycofać się na prawy brzeg Muchawki. Geismar wszystkie swoje oddziały wraz z artylerią umieścił na wschodnim brzegu rzeki. Prawe skrzydło, przed mostem, tworzyły 4 baony 13. i 14. pjeg. (3,2 tys. bag.). Lewe skrzydło formowały 3 słabe pułki 24. DP — wileński [96], brzeski [93] i białostocki [94] (1,8 tys. bag.). Pilnowały one wszystkich brodów i przepraw na Muchawce. Pułk wileński stał na drodze ze Skórca, białostocki przed młynem Sekuła, a brzeski między nimi. Na wprost równiny igańskiej, na wyniosłym brzegu, Geismar umieścił 28 dział, w większości pozycyjnych. Jedna bateria stała przy moście, a dwie pozostałe wzdłuż rzeki. Mogły one krzyżowym ogniem bronić dojścia do Igań, mostu szosowego z groblą oraz pozostałych przepraw na Muchawce. Kawaleria tworzyła drugą linię ugrupowania. Po godz. 12 do Geismara dołączył Rosen z 4 baonami sybirskiego pgr. i pułku Rumiancowa (3,6 tys. bag.), 6 rotami 6. pjeg. (1,2 tys. bag.), wołyńskim puł. (655 szab.) i 8 działami artylerii konnej. Rosen zaakceptował rozporządzenia Geismara. Pułki grenadierów rozmieścił w drugiej linii wraz z kawalerią, a jegrów odesłał do Siedlec. Uważał, że miał dostateczne siły do obrony przeprawy. Liczyły one, bez oddziału Fasiego, 10,1 tys. żołnierzy i 36 dział (8,6 tys. bag. i 1,5 tys. szab.). Około godz. 13, w chwilę po tym jak oddziały Rosena przeprawiły się na prawy brzeg Muchawki, na równinie pod Iganiami zjawiła się kawaleria gen. Sieversa, napastowana przez ułanów 2. puł. Pojawienie się Polaków w pobliżu Igań zmusiło Rosena do pozostawienia na zachodnim brzegu części swoich wojsk, z zadaniem obrony przedpola Igań i szosy brzeskiej do czasu, aż gen. Fasi przeprawi się przez Muchawkę. Kawaleria Sieversa rozlokowała się na wzgórzach wzdłuż starego traktu siedleckiego, między zachodnim krańcem Igań a wzgórzem

166 z wiatrakiem. Rosen wzmocnił ją 2 działami artylerii konnej i 2 szwadronami pawłogrodzkiego phuz. Do Igań wprowadził baon 14. pjeg. (ok. 780 bag.) z 4 działami lekkopieszymi. Spodziewał się, że oddziały te zdołają utrzymać pozycje, przy wsparciu artylerii zza Muchawki, do chwili przybycia gen. Fasiego, któremu wysłał kolejny rozkaz pospiesznego odwrotu znad Kostrzynia. Dopiero po przeprawie jego oddziału zamierzał cofnąć za Muchawkę kolejno kawalerię i jegrów. W razie silnego naporu Polaków, Rosen mógł wspomóc oddziały walczące na lewym brzegu oddziałami z prawego brzegu, przerzucając je szybko brodami i mostem pod Iganiami. Grupa Prądzyńskiego około godz. 13 dotarła do Żelkowa. Za wsią oddziały rozwinęły szyki i zagłębiły się w krzaki oddzielające pola Żelkowa od równiny igańskiej. Prądzyński zatrzymał grupę na wzgórzach pod osłoną krzaków, nie chcąc zbyt szybko ujawnić Rosenowi swoich sił. Do równiny było już tylko kilkaset metrów. Prądzyński wraz z Kickim i Bemem, w otoczeniu adiutantów, wyjechali na równinę w celu zorientowania się w sytuacji i rozpoznania terenu. Przejechali wzdłuż linii pozycji rosyjskich, nie zważając na kilka strzałów artyleryjskich oddanych w ich stronę. Jak zauważył Barzykowski, to, co ujrzał Prądzyński przed sobą, wywołało „wielkie wrażenie na jego twarzy". Siły Rosena ocenił na 12-15 tys. żołnierzy, bez oddziałów znad Kostrzynia. Utwierdził się w przekonaniu, że Rosena może zaatakować tylko wspólnie z grupą Skrzyneckiego. Tymczasem ugrupowanie wojsk rosyjskich, tyłem do szosy brzeskiej, oznaczało, że Rosen nie obawiał się zagrożenia od zachodu, czyli z kierunku, skąd miał nadejść Skrzynecki. Od godz. 13 do 15 Prądzyński czekał na jakiekolwiek oznaki aktywniejszych działań Skrzyneckiego. Z pewnością dochodził do niego huk dział spod Boimia, ale nie oznaczały one jeszcze, że piechota Łubieńskiego zdołała przedrzeć się przez rzekę. Bardziej liczył na efekt działań kawalerii II KK, znad brodów na Kostrzyniu. Sądził, że przejście przez rzekę

167 i wyjście na tyły Fasiego nie powinno zabrać jej więcej, jak dwie godziny. Tymczasem z trudem udawało mu się powstrzymać zapał swoich podkomendnych. Oficerowie, a przede wszystkim mjr Bem, domagali się rozpoczęcia walki. Nie wszyscy podzielali ten pogląd. Gen. Kicki uważał, że w obliczu przeważających sił przeciwnika nie powinno się rozpoczynać walki i zalecał odwrót. Prądzyński nie mógł się na to zgodzić, ponieważ przekreśliłby całą operację, a poza tym naraziłby na niebezpieczeństwo grupę Skrzyneckiego. Sprawę rozstrzygnęło pojawienie się na szosie taborów rosyjskich, nadciągających od strony Kostrzynia, a zapowiadających rychłe pojawienie się na równinie pierwszego rzutu wojsk Rosena i ścigającej ich grupy Skrzyneckiego. Bierność oznaczała umożliwienie Rosjanom odwrotu za Muchawkę, a na to Prądzyński nie mógł pozwolić. Zdecydował się rozpocząć bitwę. Zamierzał tak ją prowadzić, aby osiągnąć trzy cele. Po pierwsze — opanować most pod Iganiami, po drugie — chronić lewe skrzydło przed okrążeniem przez liczną kawalerię rosyjską, tkwiącą na zachód od wsi, i po trzecie — związać bojem oddziały rosyjskie znajdujące się przed nim do czasu nadejścia pod łganie grupy Skrzyneckiego. Wspólnymi siłami obydwie polskie grupy miały zniszczyć wszystkie oddziały rosyjskie znajdujące się na lewym brzegu Muchawki. Dla osiągnięcia tych celów Prądzyński postanowił swoje lewe skrzydło trzymać cofnięte, a prawym nacierać prosto na groblę i most, aby odciąć kawalerii rosyjskiej i taborom drogę odwrotu na prawy brzeg Muchawki. Rozkaz rozpoczęcia bitwy padł około godz. 15. Oddziały polskie, w rozwiniętym szyku, zaczęły przedzierać się przez krzaki ku równinie 14. Na skraju lewej flanki szły 4 działa 1. klap (70 artylerzystów), osłaniane zapewne przez półszwadron 1. Pułku Mazurów (80 szabel). Na prawo od nich podążały 14 Prądzyński nie wyprowadził korpusu na równinę igańską drogą z Żelkowa, gdyż obawiał się, że narazi go to na poważne straty. Rosjanie mogli skoncentrować u wyjścia z lasu ogień artylerii, a poza tym zaatakować masami kawalerii. Krzaki miały chronić przed jednym jak i drugim.

168 3 baony 5. ppl (2,3 tys. bag.), a za nimi, w jednej kolumnie, rozwinięte szwadrony 2. pul. (600 szabel). Na prawo od 5. ppl maszerowały 3 baony 1. ppl (2,1-2,2 tys. bag.) i 2 baony 8. ppl (1,2 tys. bag.). Między nimi, lokalną drogą do Igań, odchodzącą od drogi ze Skórca, posuwały się działa Bema. One najwcześniej wyszły na równinę i otworzyły ogień do rosyjskich dział przed Iganiami i kawalerii Sieversa. Rozpoczęła się kanonada, w której Rosjanie, w przeciwieństwie do Polaków, nie szczędzili amunicji. Teren nie sprzyjał, w tej fazie boju, artylerzystom Bema. Jak wspomina por. Stanisław Jabłonowski: „Nie mogliśmy korzystnie celować w tę artylerię konną [Sieversa — T. S.] która nam odpowiadała, a to z tej przyczyny, że była odprzodkowana na szczycie nieznacznie spadającej równiny, której nizinę myśmy zajmowali. W pośrodku nierówność gruntu niby wał naturalny tworzyła. Z niziny naszej pozycji mogliśmy widzieć wieś łganie, lecz front baterii moskiewskiej [4 działa lekkopiesze — T. S.] był zakryty tak, że oprócz wylotów działowych i oprócz dymu powstającego z wystrzałów, nic innego oczom się naszym nie przedstawiało". Kanonierom nie pozostało więc nic innego, jak strzelać w dym wystrzałów przeciwnika. Jedyną zaletą pozycji były krzaki, osłaniające polską baterię od prawej strony przed oczyma rosyjskich celowniczych dział na prawym brzegu Muchawki. Ich pociski dochodziły z frontu i boku15, ale więcej ich lądowało w krzakach, zadając straty przedzierającym się przez nie żołnierzom 8. ppl. Wyjście na równinę i uformowanie szyków zajęło polskim oddziałom około godziny. 4 działa 1. klap zajęły pozycje na wzgórzu 78,7, skąd zaczęły „puszczać zwolna kule" na jazdę Sieversa. Przed obejściem od zachodu osłaniały je nieprzebyte bagna. 3 baony 5. ppl pułkownik Ramorino wysunął na skraj krzaków 16. Utworzyły one czworoboki schodami na północ. Już na wstępie boju 4. blak straciła jaszcz z amunicją. Z licznych opracowań i pamiętników, w tym Prądzyńskiego, wynika, że na skraju lewego skrzydła stał 1. ppl. Tymczasem sam Prądzyński w swoim raporcie z 11 kwietnia wyraźnie wskazuje na 5. ppl. 15

16

169 Od prawej sąsiadowały z nimi 3 baony 1. ppl, także tworzące czworoboki. Przed nimi, w odległości około 1 km, wznosiły się zabudowania dworu igańskiego. Bateria Bema zmieniła pozycje i wyjechała na szczyt nierówności gruntu, przeszkadzającej jej do tej pory w rażeniu przeciwnika. Jej celem nadal były działa rosyjskie, a także szosa brzeska. Prądzyński nakazał Bemowi, aby „kule rykoszetowały poza Iganiami na szosie i raziły to, co po niej ku Siedlcom ciągnęło". Na Hankach baterii rozwinęły się szwadrony 2. puł. Szyk polski zamykały od strony doliny Muchawki dwie kolumny baonowe 8. ppl, płk. Emiliana Węgierskiego. Po uformowaniu szyku, oddziały pierwszej linii, dowodzone przez gen. Kickiego (1. i 8. ppl, bateria Bema i 2. puł.), ruszyły ku Iganiom. Od zabudowań wsi dzieliło je około 800-900 metrów równiny szpikowanej pociskami przez działa rosyjskie zza Muchawki. Początkowo 3 baony 1. ppl posuwały się równolegle z baonami 8. ppl. Po pewnym czasie zatrzymały się, tworząc szyk schodami w prawo. W ten sposób 6 baonów brygady Ramoriny utworzyło zwarty blok sześciu czworoboków, osłaniających przed atakiem kawalerii Sieversa tył baterii Bema, 2. puł. I 8. ppl, zbliżających się do Igań. 4. blak skoncentrowała swój ogień na zabudowaniach wsi, dworu, znajdujących się przy nich działach przeciwnika i na taborach gen. Fasiego, nieustannie podążających ku mostowi. Rosjanie nie pozostali dłużni. Polskie oddziały, a szczególnie bateria Bema, znalazły się pod ostrzałem 30 dział. Najbardziej dokuczliwe były działa pozycyjne, rozlokowane na prawym brzegu17. Polacy nie odpowiadali na ich ogień, gdyż 6-funtówki nie były w stanie miotać pocisków na przeciwległy brzeg. Odległość dzieląca działa Rosena od awangardy Kickiego przekraczała 1000 m. Na taki dystans z trudem można było oddać precyzyjny strzał „nawiasowy". Kule docierały do 8. ppl i 4. blak, rykoszetując i odbijając się od gruntu, a ten, jak wiadomo, na nadrzecznych łąkach był podmokły. Nie zmienia to jednak faktu, że polskie oddziały najwięcej ludzi w bitwie straciły od pocisków artyleryjskich. 17

170 Bateria Bema zaczęła odczuwać dotkliwe ciosy. Według Jabłonowskiego: „na nowej pozycji zaczęliśmy jeszcze większe straty w ludziach i koniach ponosić". Cierpiała także piechota. 2 baony 8. ppl, zmierzające ku Iganiom, były najbardziej spośród wszystkich polskich oddziałów narażone na ogień zza Muchawki. Pociski spadały na nie z boku, ukosa, a nawet z tyłu, ale, jak zauważył Prądzyński, „ogień ten nie był bynajmniej tak morderczym, jakim być powinien". Mimo to kule świdrujące szeregi ósmaków i pękające wśród nich granaty wywierały ogromne wrażenie na żołnierzach. Pod ich ogniem 8. ppl zaczął skręcać w lewo, aby oddalić się od Muchawki i wyrwać się spod ostrzału. Żołnierze przyspieszyli jednocześnie tempo marszu ku Iganiom, spodziewając się, że zabudowania ochronią ich przed rosyjskimi pociskami. Drogę do wsi utorowała im 4. blak. Pod wpływem perswazji płk. Konarskiego, który prawdopodobnie na odgłos bitwy dołączył do walczących spod młyna Sekuła, Bem zmienił pozycje baterii. Zamiast cofnąć działa w tył, ruszył z nimi do przodu. Manewr, podobnie jak poprzednie, polscy artylerzyści wykonali bez przerywania ognia „w szalonym tempie". Bateria znalazła się prawie pod samą wsią, skąd działa oddały po dwa strzały kartaczowe. Wymiotły one przedpole wsi z jegrów i zmusiły do odwrotu 4 działa lekkopiesze. Około godz. 17 gen. Kicki z 2 baonami 8. ppl zbliżył się do Igań. Ogień rosyjskich dział w tym miejscu nie był już zbyt dokuczliwy, gdyż nie mogły one razić własnych żołnierzy broniących wsi. Osmacy ściągnąwszy do kolumn tyralierów, śpiewając „Jeszcze Polska nie umarła", zaatakowali z bagnetem w ręku zabudowania wioski. Po krótkim i zaciekłym boju, wschodnia część Igań znalazła się w rękach polskich. W walce ciężką ranę odniósł dowódca I baonu, ppłk Karol Karski, który wdarł się do wsi na czele swoich żołnierzy. Krzyknął „My pierwsi!" i padł, trafiony kulą. Kanonierzy rosyjskich dział, ostrzelani przez polskich piechurów, zostawili 3 działa ugrzęzłe w błocie i uciekli ku szosie. Polacy, nie dysponując

171 zaprzęgami, nie mogli odprowadzić zdobyczy na tyły. Poprzestali jedynie na zagwożdżeniu dział. Gen. Sievers, obawiając się, że polskie oddziały odetną mu drogę ku szosie, rzucił do ataku szwadrony jelizawetgradzkiego phuz. Usiłowały one wyjść na tyły oddziałów Kickiego, korzystając z tego, że oddaliły się one od czworoboków 1. ppl na dystans strzału działowego. Huzarzy, pomimo kilku ponawianych szarż, nie zdołali zagrozić tyłom polskiej piechoty w Iganiach i działom Bema. Udaremniły im to ziejące ogniem karabinowym czworoboki 1. ppl, a przede wszystkim szarże szwadronów 2. puł., których nie zdołały powstrzymać kule z 2 dział rosyjskiej artylerii konnej. Wyrywały one całe rzędy ułanów, gdyż strzelały w ich lewą flankę. Oficer rosyjskiego pawłogradzkiego phuz., Baturlin, z podziwem patrzył, jak polscy kawalerzyści szybko zamykali wyrwy i kontynuowali atak, zachowując zwarty szyk. Prowadził ich do boju sam gen. Kicki, osłaniany przez swoich podkomendnych rąbiących każdego przeciwnika, który chciał zbliżyć się do ich ukochanego generała. Kicki przyznał w liście do żony, że „tak latali otaczając mnie, żem się zniecierpliwił". Dzięki osłonie kawalerii, bateria Bema zbliżyła się do wsi i z nowych pozycji skutecznie raziła szosę. Około godz. 17 polskie oddziały przyjęły szyk schodami w prawo, tworząc linię ukośną od wzgórza 78,7 do wschodnich zabudowań Igań. W tym momencie osamotniona grupa Prądzyńskiego znalazła się w tragicznym położeniu, gdyż Rosen postanowił odzyskać pełną kontrolę nad Iganiami. Do kontrataku zdecydował się wykorzystać siły rozmieszczone na prawym brzegu Muchawki, gdyż na pole bitwy nie przybyły jeszcze oddziały gen. Fasiego znad Kostrzynia. Do boju ruszyły 3 baony (2,4 tys. bag.) „lwów warneńskich", tj. 13. i 14. pjeg., które zapracowały na swoją sławę w bitwie pod Warną w 1829 roku, podczas wojny rosyjsko-tureckiej 18. 18 Kiedy jegrzy przybyli do Siedlec, naigrawali się z żołnierzy Rosena, że tak wiele razy dostali od Polaków cięgi.

172 Dowodzący brygadą jegrów gen. Dobrowolski otrzymał rozkaz odzyskania skrajnych zabudowań Igań, skąd Polacy mogli wyprowadzić atak na zapełnioną taborami szosę brzeską. Jegrzy uformowali długą kolumnę i ruszyli przez most na lewy brzeg rzeki. Groblę i dystans dzielący ich od wsi przebyli „podwójnym krokiem". Gen. Dobrowolski nie rozwinął jegrów w kolumny baonowe, natarcie prowadzili w kolumnie marszowej. Od lewej flanki wspierał ich polski puł. Pomocny okazał się także baon broniący się nadal w zachodniej części zabudowań. Żołnierze 8. ppl, atakowani z trzech stron, nie zdołali więc obronić swoich pozycji. Walka między płonącymi zabudowaniami Igań była krótka. Piechota płk. Węgierskiego ustąpiła w nieładzie, pozostawiając w rękach rosyjskich 3 zdobyte wcześniej działa. Pokrzepiony zwycięstwem, gen. Dobrowolski przyłączył do kolumny baon 14. pjeg. i dysponując około 3 tys. żołnierzy, ruszył za cofającymi się baonami 8. ppl. Polscy żołnierze nie byli w stanie sformować szyku. Dodatkowo znaleźli się ponownie pod ostrzałem rosyjskiej artylerii z prawego brzegu Muchawki. Tylko jeden bezimienny śmiałek zatrzymał się przed jegrami i oddał do nich dwa strzały. Rosen widząc, że Dobrowolski odbił łganie, a następnie z powodzeniem kontynuuje natarcie, postanowił ostatecznie rozprawić się z oddziałem Prądzyńskiego. W tym celu około godz. 18 podprowadził pod most brygadę grenadierów z 3. DGr. z zamiarem przerzucenia jej na lewy brzeg. Gdyby włączyła się do walki, przeważyłaby zapewne los bitwy na stronę Rosjan, gdyż mniej więcej w tym samym czasie na polanę pod Iganiami dotarła piechota gen. Fasiego znad Kostrzynia. Na szczęście dla Prądzyńskiego tak się nie stało. Kawaleria rosyjska pospiesznie cofająca się na prawy brzeg, zatarasowała grenadierom drogę. Sievers z chwilą pojawienia się na polu bitwy czołowych pułków Fasiego uznał, że zgodnie z wcześniejszymi rozkazami Rosena, jego udział w bitwie się skończył. Swoim postępkiem wywołał poważne zamieszanie, które bezwzględnie wykorzystał Prądzyński.

173 Z chwilą jednak, gdy kolumna jegrów zagłębiała się w szyki polskie, a na drugim brzegu rzeki do natarcia szykowała się kolejna kolumna rosyjskiej piechoty, położenie Prądzyńskiego nie było najlepsze. Sytuacja zaczęła zmieniać się jak w kalejdoskopie: raz pojawiała się nadzieja na zwycięstwo, w chwilę potem jej miejsce zajmowała perspektywa porażki. Bem osłabił nieco zagrożenie, zwalniając tempo pościgu jegrów. W momencie, gdy żołnierze 8. ppl zrównali się z szykiem polskich dział, ostrzelały one rosyjską kolumnę kartaczami. Jako pierwszy uczynił to pluton Jabłonowskiego. Posłużył on Bemowi za oś obrotu pozostałych plutonów. Zmiana frontu zajęła baterii około 10 minut i odbyła się we wzorowym porządku, „jakby na paradzie jakiej", pod gradem kul ognia rotowego jegrów, którym gen. Dobrowolski usiłował odpędzić przeciwnika. Na nic to się nie zdało. Polskie działa otworzyły ogień kartaczowy. Już po kilku strzałach łąka pokryła się zabitymi i rannymi jegrami. Jak przyznał Jabłonowski, to nie była już bitwa: „lecz rzeź formalna. Padali na ziemię Rosjanie, jak jabłka z jabłoni". Oficerowie rosyjscy usiłowali poprowadzić jegrów do ataku na działa. Wypadli przed front kolumny i „zachęcali żołnierzy komenderując: wpieriod, rebiata! Popadali oni od kartaczy i tylko jeden pozostał" 19. „Lwy warneńskie" z pewnością znalazłyby swój 19 Według Jabłonowskiego, "jeden oficer rosyjski szedł ciągle naprzód. Gdy zorientował się, że żaden żołnierz za nim nie poszedł, zatrzymał się przed frontem polskiej baterii i.., język nam pokazuje, a potem odwraca się i, uczyniwszy gest nieprzyzwoity, oddala się spokojnie. Każę za nim dać ognia z armaty, obsypują go kartacze i płaszcz, który miał na sobie, na kawałki rozszarpują. On kłania nam się jeszcze i wolnym krokiem odchodzi". Stanowi to doskonały przykład skuteczności kartaczy i kurtuazji na polu bitwy. Z kolei oficer huzarów Baturlin opisał epizod z walki 8. ppl w Iganiach. Otóż jeden z oficerów rosyjskich komenderujący działami, widząc zbliżających się żołnierzy polskich, gotowych wykłuć bagnetem wszystko „co się rusza i na drzewo nie ucieka", dosiadł działa jak konia, naciągnął na bakier czapkę, ujął się pod boki, wyciągnął język, zrobił szkaradną minę, a następnie powitał Polaków słowami: „A za co, Panowie?". Osmacy parsknęli śmiechem i oszczędzili błazna.

174 grób na igańskich łąkach, gdyby nie brak amunicji. Bateria prowadziła ogień, aż do prawie całkowitego wyczerpania pocisków. Bezbronna, pospiesznie się wycofała. Jegrzy, solidnie poturbowani, ponownie zmienili front i ruszyli za 8. ppl. Informacja Bema o wyczerpywaniu się amunicji pogorszyła położenie Prądzyńskiego. Nie wiedział, co czynić. Kicki ponownie zaproponował oderwanie się od nieprzyjaciela i odwrót. Prądzyński jeszcze raz tę radę odrzucił. Powiedział, że trzeba iść naprzód, gdyż na tyłach grupy jest cała armia Dybicza, a przed nią tylko Rosen. Był przekonany, że odwrót doprowadziłby do rozsypki grupy naciskanej od frontu, lewej flanki i tyłów. Poza tym naraziłby na niebezpieczeństwo grupę Skrzyneckiego, zbliżającą się do Igań. Okazało się, że tyłom grupy nie zagraża tylko Dybicz. Dowódca baonu 8. ppl, tkwiącego pod młynem Sekuła, doniósł, że do przeprawy zbliżyła się kolumna rosyjskiej piechoty z artylerią. Zwracał się z pytaniem, czy nie mógłby opuścić swojej pozycji. Wszystko wskazywało więc na to, że Rosen, rozsierdzony utratą kontroli nad częścią Igań, zdecydował się zniszczyć grupę Prądzyńskiego jednym atakiem od czoła jegrów Dobrowolskiego, mogących lada moment uzyskać wsparcie części piechoty z oddziału gen. Fasiego, rozwijającej sięjuż naprzeciw 5. i 1. ppl, oraz grenadierów zza Muchawki, i wreszcie od tyłu, od strony młyna Sekuła, gdzie przymierzała się do przeprawy silna kolumna piechoty z artylerią. W tak ciężkiej sytuacji Prądzyński zachował zimną krew. Stanisław Barzykowski, świadek bitwy, tak przedstawił metamorfozę zachowania dowódcy grupy: „Dotychczas dość miękki, wszystko prowadził jakby z przymusu, lecz niebezpieczeństwo stało się dlań iskrą elektryczną. Nabrał życia, energii, zajrzał w oczy niebezpieczeństwu i z niem zmierzyć się postanowił". Zdecydował atakiem przeciwstawić się atakowi. Zdawał sobie sprawę, że kluczowym punktem bitwy był most, którym mogła przejść na lewy brzeg brygada grenadierów. Postanowił więc nacierać ku niemu, wykorzystując błąd gen. Dobrowol-

175 skiego. Jegrzy cały czas nacierali w długiej i wąskiej kolumnie marszowej. Prądzyński nakazał Kickiemu, aby baony 8. ppl cofały się nadal pod ich naporem. Chciał odciągnąć przeciwnika jak najdalej od szosy i mostu, a jednocześnie otworzyć sobie do nich drogę przez łganie. To zagłębianie się jegrów w równinę wyłączyć miało z boju największy atut Rosena — baterie pozycyjne z prawego brzegu Muchawki. Musiały one wstrzymać ogień, aby nie razić kolumn Dobrowolskiego, już i tak dostatecznie zmaltretowanych przez kartacze baterii Bema. Dowódcy 8. ppl pod młynem Sekuła Prądzyński nakazał bronić przeprawy przez Muchawkę do ostatniego żołnierza, a gen. Bogusławskiego wezwał do pospiesznego marszu z baonami 4. ppl pod łganie. Sam udał się na lewe skrzydło, gdzie na równinie stało 6 czworoboków 1. i 5. ppl (ok. 4,4-4,5 tys. bag.) i przejął nad nimi dowództwo. Uformował je w kolumny baonowe i po wyrównaniu linii poprowadził „przy odgłosie bębnów i muzyk pułkowych prosto na prawe skrzydło rosyjskie, wyżynę wiatrakową zajmujące". Trafił wyśmienicie. Rosjanie właśnie przegrupowywali swoje siły. Kawaleria Sieversa cofała się na szosę, a jej miejsce na wzgórzach, na prawo od Igań, zajmowały rozwijające swoje szyki pułki wołyński [97] i miński [98] (ok. tys. bag.), dowodzone przez gen. Fasiego. Tyralierzy polscy przepędzili za stary trakt siedlecki tyralierów rosyjskich i wywołali zamieszanie wśród cofającej się kawalerii Sieversa. Prądzyński zatrzymał baony i nakazał płk. Ramorino z 1. ppl opanować dwór w Iganiach i związać „wstępnym bojem" [tj. tyralierką — T. S.] piechotę rosyjską na lewym skrzydle. A było jej

coraz więcej. Na polanę wychodziły kolejne pułki gen. Fasiego — Żytomierski [100] i podolski [99] (ok. 1,5 tys. bag.). Zatrzymały się one na skraju lasu, 200-300 m od Igań i dworu. Po przepuszczeniu kawalerii, wraz z nią pospieszyły do mostu. Fasi, mając zabezpieczone tyły, poprowadził do kontrataku swoje dwa czołowe pułki. Prawdopodobnie na krótko zastopowały one postępy Ramoriny. Wkrótce jednak

176 1. ppl przystąpił do kontrataku. Rozbił szyki pułków mińskiego i wołyńskiego, zdobywając chorągiew tego ostatniego. Sam gen. Fasi stracił konia i o mało nie wpadł w ręce polskich piechurów. Około 300 żołnierzy rosyjskich oddaliło się ku mostom, 460 z pułku mińskiego ruszyło lasem ku szosie brzeskiej, z zamiarem dostania się do przepraw po północnej stronie szosy, a reszta, wspomagana przez żołnierzy z innych pułków, rozpaczliwie broniła się w zabudowaniach dworu. Nie uchybiając chwale żołnierzy 1. ppl, trzeba przyznać, że to nie oni jednak wpłynęli na los bitwy. Decydująca rola przypadła ich kolegom z brygady, służącym w 5. ppl, który już po raz kolejny odznaczył się w ofensywie na szosie brzeskiej. W tym czasie, gdy Ramorino zaczynał dopiero bój z gen. Fasim, Prądzyński, na czele 3 baonów 5. ppl podążał przez łganie ku grobli na szosie brzeskiej. Wskazał żołnierzom kolumny jegrów Dobrowolskiego i krzyknął: „Dalej, wiara, za mną żywo, a zwłaszcza ani razu nie strzelić, ja wam zaręczam, że te wszystkie k... [kpy — T. S.] są wasze". Żołnierze przyspieszyli tempo i zaczęli biec. Przechodząc przez wieś, utworzyli ponad 2-tysięczną masę najeżoną bagnetami. Pod jej naporem wywracały się płoty we wsi. Napotkani na drodze tyralierzy rosyjscy zostali wykłuci w biegu. Od wsi piechurzy polscy pędzili starym traktem siedleckim i to tak szybko, że Prądzyński musiał jechać porządnym kłusem. Żołnierze, tak jak chciał dowódca, gnali ku grobli bez jednego strzału. Prądzyński, „czując brak chorągwi w tak stanowczej chwili", jako punktu zboru w walce, ażeby ją czymś zastąpić, uniósł na końcu pałasza swoją czapkę. Gen. Dobrowolski, widząc pędzącą ku grobli polską piechotę, zatrzymał swoje baony i zwrócił ich front na północny zachód. Jegrzy zaczęli strzelać salwami, aby zatrzymać przeciwnika. Gdy to nie poskutkowało, Dobrowolski zawrócił baony i „czwałem" popędził je ku grobli. Rozpoczął się wyścig między obydwu kolumnami. Nie padł ani jeden strzał. Grobla i most już były oczyszczone z kawalerii Sieversa

177 i żołnierzy Fasiego. Tym samym grenadierzy mieli otwartą drogę na lewy brzeg Muchawki. Widząc jednak, co się dzieje, Rosen nie odważył się wepchnąć ich na ciaśninę grobli i mostu. Wszyscy patrzyli na gnające ku szosie masy polskiej piechoty i „lwów warneńskich", i czekali na wynik. Wygrali jegrzy. Wpadli na groblę jako pierwsi, ale ich rozciągnięta kolumna nie zdołała w całości dostać się na most, gdy wprost w jej środek uderzyli rozpędzeni polscy piechurzy. Rozgorzała mordercza walka na bagnety i kolby. Dowódca 13. pjeg., płk Bezsonow padł, zakłuty bagnetami. Gen. Dobrowolski i dowódca 14. pjeg., płk Szyrkow, odnieśli rany. Tylna część kolumny jegrów, nie widząc szans na przebicie się do swoich, złożyła broń. Żołnierze polscy w pościgu za czołem kolumny dotarli na drugi kraniec mostu. Zawrócił ich dopiero rozkaz Prądzyńskiego, a zapewne także salwy grenadierów i pociski artylerii z prawego brzegu. 5. ppl cofnął się na lewy brzeg Muchawki, ale wystawił na moście pikiety. W trakcie „szarży" 5. ppl ku grobli, na lewym skrzydle 3 baony 1. ppl opanowały dwór igański. Ramorino nie kontynuował zapewne natarcia i wysłał ku szosie jedynie tyralierów. Ścierali się oni z wyłaniającymi się z lasu baonami 47. i 48. pjeg. oraz litewskim puł., tworzącymi środek oddziału Fasiego. Grobla i most były już opanowane przez 5. ppl, tak więc szukały one ratunku w ucieczce w lasy po północnej stronie szosy, gdzie uległy rozproszeniu. Żołnierze pojedynczo lub grupami przeprawiali się przez Muchawkę mostem pod Chodowem lub przez liczne brody. Większość z nich zdołała w ciągu kilku dni dołączyć do swoich wojsk, ale około 200 dostało się do polskiej niewoli lub utonęło w bagnach Liwca i Muchawki. Ucieczka tych oddziałów byłaby niemożliwa, gdyby grupa Skrzyneckiego działała zgodnie z wytycznymi Prądzyńskiego i dotarła pod Iganie przynajmniej przed zmrokiem. Tak się nie stało z winy Skrzyneckiego i podległych mu generałów. Skrzynecki zjawił się pod Boimiem około godz. 7-8 rano 10 kwietnia. Oddziały grupy Łubieńskiego były ukryte za

178 niewielkim wzgórzem, blisko Kostrzynia. W pobliżu rzeki wzniesiono szaniec na kilka dział oraz zgromadzono duży zapas tarcicy i belek do odbudowy mostów. Prawdopodobnie w tym czasie Skrzynecki nie wysłał do brodów części jazdy Łubieńskiego, liczącej około 3 tys. szabel i 8 dział 2. blak. Nie chciał zapewne wystraszyć rozlokowanej po drugiej stronie Kostrzynia straży przedniej VI KP (5,6 tys. piechoty i 817 szabel). Z racji zadań gen. Fasi rozbił ją na szereg mniejszych komend strzegących brodów i przepraw. Pod Jagodnem, na szosie brzeskiej, miał tylko 3 tys. żołnierzy. Naprzeciwko polskich pozycji ulokował baterię artylerii i trochę piechoty, a resztę piechoty rozłożył w obozie przy wsi. Polacy widzieli obóz ze swoich pozycji. Rzeka Kostrzyn, rozdzielająca przeciwników, była szeroko rozlana i płynęła z południa na północ wśród podmokłych łąk trzema korytami. Szosa biegła groblą i przez trzy mosty, które 10 kwietnia były zniszczone. Polscy oficerowie inżynierii dość dobrze rozpoznali przeprawę, ponieważ przez kilka dni podchodzili do zniszczonych mostów i dokonywali pomiarów. Rosjanie próbowali im w tym przeszkodzić ostrzeliwując z dział. Prawie codziennie dochodziło do drobnych utarczek między tyralierami obu stron. 10 kwietnia około godz. 10 rano dotarły nad Kostrzyn odgłosy strzałów artyleryjskich spod Domanic. Skrzynecki dopiero wtedy wysłał do brodu pod Suchą oddział kawalerii pod dowództwem gen. Zygmunta Stryjeńskiego, ale, co gorsza, nie udzielił mu osobiście instrukcji do działania. Uczynił to przez p.o. szefa sztabu II KK, kpt. Leona Rzewuskiego, który źle wytłumaczył Stryjeńskiemu powierzone mu zadanie. Generał ten w swoim raporcie z 19 kwietnia napisał: „nie miałem innego rozkazu, jak przejść bród Kostrzyn, że o poruszeniu korpusu jak działać będzie, ani o swoim przeznaczeniu żadnej nie miałem wiadomości, że nikt nie rozkazał, nie powiedział lub nadmienił, po co i na co kolumna wysłaną zostaje, w j akim kierunku, w jakim sposobie i przeciw jakim

179 siłom ma działać". Łubieński chciał przejąć dowództwo nad oddziałem Stryjeńskiego, ale sprzeciwił się temu Skrzynecki, nakazując zostać przy oddziale głównym. Odbiło się to negatywnie na przebiegu operacji, bowiem Stryjeński, po dokonaniu przeprawy ruszył, co prawda, ku szosie brzeskiej, ale zatrzymał się pod Chojecznem, gdy natknął się na rosyjski oddział cofający się z posterunku w Kopciach. Zażądał nawet rozkazów od Łubieńskiego, co ma dalej czynić. Pozostał na swoich pozycjach kilka godzin, nie reagując nawet na odgłosy batalii pod Iganiami. Dopiero, gdy przybył do niego adiutant Łubieńskiego z rozkazami, poprowadził swoje pułki kłusem ku szosie, nie wysyłając jednak żadnych oddziałów ku przeprawom na Liwcu i Muchawce. Ostatecznie dopiero o zmroku dotarł pod łganie. W operacji nie odegrał żadnej roli. Winę za to ponosił w dużym stopniu Skrzynecki. Ale także Stryjeński uchybił swoim żołnierskim obowiązkom, gdyż sam huk dział powinien być dla niego sygnałem do udzielenia pomocy walczącym oddziałom. Grupa pozostająca pod osobistym dowództwem Skrzyneckiego także nie działała zbyt energicznie. Wraz z pierwszymi strzałami artyleryjskimi spod Domanic w obozie rosyjskim przy Jagodnem zaczął się znaczny ruch. Gen. Fasi rozpoczął przygotowanie do odwrotu, w myśl rozkazu nadesłanego przez Rosena. Skrzynecki, widząc poczynania Rosjan, rozkazał stawiać mosty, a w celu osłony pracy saperów, polecił artylerii otworzyć ogień do obozu przeciwnika. Rosyjska bateria znad brzegu rzeki usiłowała spędzić polskich saperów. Ci jednak, nie zważając na pociski, zaczęli podwozić pod zniszczone mosty tarcicę i belki. Budową kierował kpt. Mikołaj Rzętkowski. Piechota nie czekała na zakończenie prac. Żołnierze z pułku grenadierów i 3. ppl, dowodzeni przez płk. Antoniego Wronieckiego, zaczęli szukać brodów, staczając jednocześnie pojedynek z tyralierami rosyjskimi, którzy za wszelką cenę starali się im w tym przeszkodzić. Wkrótce piechurzy polscy zaczęli przeprawiać się po deskach

180

przez bagna i brody. Rychło też spędzili tyralierów przeciwnika z prawego brzegu. Rosyjska artyleria, obawiając się oskrzydlenia, przerwała ogień i odstąpiła od rzeki. W miarę, jak coraz więcej piechoty polskiej docierało na brzeg, Rosjanie zaczęli opuszczać obóz uwożąc ze sobą amunicję, a pozostawiając furaż i żywność. Na koniec podpalili zabudowania wsi i rozpoczęli w kolumnach odwrót ku Siedlcom. Była godz. 11 rano. Saperzy przyspieszyli prace przy moście. Jak pisał Gawroński, „kobylice gotowe niesiono i wieziono, na nie składano deszczki, ale że trzy przedziały takie na chausse [szosie — T. S.] znajdowały się, długo to wszystko trwać musiało". Budowa mostu trwała od 2 do 4 godzin. W tym czasie cała piechota polska przeprawiła się przez Kostrzyn brodami oraz prowizorycznymi kładkami i dotarła do opuszczonego obozu rosyjskiego. Skrzynecki rozkazał zatrzymać się i czekać na przeprawę artylerii i kawalerii. Nie spieszył się, gdyż odebrał już wiadomość od Prądzyńskiego, zapowiadającą opóźnione przybycie pod łganie grupy obchodzącej. Sądził więc, że osłabienie nacisku na tyły kolumny Fasiego skłoni rosyjskiego dowódcę do spowolnienia odwrotu. Prądzyński i Stryjeński zyskaliby więcej czasu na zarzucenie sieci pod Iganiami. Tak więc dopiero około godz. 15, gdy do piechoty dołączyły 4 działa pozycyjne, piechota Łubieńskiego rozpoczęła pościg. Oddziały Fasiego cofały się w kilku grupach, różnymi drogami. Główne siły, liczące około 3 tys. żołnierzy, szły traktem brzeskim. Boczne oddziały rosyjskie, nie napastowane przez Stryjeńskiego, zdołały opuścić posterunki nad Kostrzyniem i dołączyły do oddziału głównego. Jego straż tylną utworzyły prawdopodobnie bitne 49. pjeg. i 50. pjeg., liczące około 1,2 tys. żołnierzy. Grenadierzy, postępujący na czele grupy Skrzyneckiego, dopadli jegrów po półtoragodzinnym szybkim marszu, około godz. 16.30. Spod Igań docierał już do nich huk dział. Oddziały rosyjskie nie stawiały większego oporu, gdyż jak najszybciej starały się dotrzeć do mostu na Muchawce. Jedynie pozostawieni w tyle tyralierzy, wykorzysta-

181 jąc lasy, zarośla i murowane zabudowania, ostrzeliwali grenadierów, starając się opóźnić pościg. Polscy tyralierzy stoczyli kilka drobnych potyczek, które tylko na krótko powstrzymywały marsz kolumny na wschód. Około godz. 18 Polacy dotarli do niewielkiego lasu w pobliżu Igań, gdzie rosyjska ariergarda, wspierana przez artylerię, zatrzymała ich marsz. Czołowe oddziały kolumny czekały na rozkazy Skrzyneckiego i rezultat działań Stryjeńskiego. Nie doczekały się ani jednego, ani drugiego. Dopiero około godz. 19, gdy jegrzy 49. i 50. pułku cofnęli się w lasy na północną stronę szos) w następstwie ataku Prądzyńskiego na łganie, grupa Skrzyneckiego wkroczyła do wsi. Baon 3. ppl mjr. Bonawentury Jastrzębskiego wziął do niewoli cały miński pułk piechoty, razem 460 żołnierzy, który po walce z 1. ppl usiłował przedostać się na północną stronę szosy. Jako pierwszy z kolumny Łubieńskiego dotarł do Igań płk Szydłowski z grupką krakusów z 1. pułku krakowskiego. Trafił na wspaniały moment w życiu Prądzyńskiego. Żołnierze 5. ppl „chcąc uczcić swojego wodza po swojemu, robili mu trofiej szczególnego rodzaju: zarzucili jego konia szarfami z ubitych oficerów nieprzyjacielskich, których tyle było, że się koń pod niemi uginał". Za Szydłowskim nadciągnęli grenadierzy, artyleria pozycyjna, kawaleria gen. Stryjeńskiego i, na końcu, Skrzynecki ze sztabem i ks. Czartoryskim. Artyleria rosyjska z drugiego brzegu rzeki raziła wieś i szosę. Jedna z kul zabiła kpt. Hipolita Stokowskiego z pułku grenadierów, którego grób znajduje się dzisiaj w Iganiach Nowych. Ostrzał wstrzymano dopiero po zapadnięciu zmroku. Po godz. 23 na polu bitwy zjawiła się utrudzona piechota gen. Bogusławskiego 20. Prądzyński nie zadowolił się odniesionym zwycięstwem. Dybicz poważniej odczułby utratę Siedlec, niż kilku tysięcy 20 Pierwszy przewodnik wyprowadził Bogusławskiego wprost na posterunki rosyjskie nad Muchawką. Dopiero drugi przewodnik, prowadzony pod strażą, doprowadził oddział do Igań.

182 żołnierzy. Dlatego też jeszcze wieczorem 10 kwietnia domagał się od Skrzyneckiego, aby podjął działania zmierzające do opanowania miasta, tym bardziej że most znajdował się w rękach polskich. Prądzyński planował powtórzenie scenariusza z Dębego Wielkiego. Kawaleria miała mostem rzucić się na prawy brzeg, aby zaatakować Rosena równocześnie z piechotą, która przeprawiłaby się przy młynie Sekuła. Skrzynecki powstrzymał jednak zapędy kwatermistrza. Nie zdecydował się na kontynuowanie bitwy i podjęcie decyzji odłożył do następnego dnia. Noc oddziały polskie spędziły w lesie i w Iganiach. Wzdłuż Muchawki rozwinięto łańcuch tyralierów, a na moście umieszczono wzmocnione posterunki. Prowizoryczny szpital połowy założono w karczmie Wesoła. Znoszono tam rannych obydwu stron. Skrzynecki i ks. Czartoryski nocowali w budzie z choiny. W pobliżu karczmy, w dwóch chałupach wiejskich odkryto kilkanaście trupów kobiet, starców i małych dzieci, zamordowanych okrutnie przez cofającego się przeciwnika. Jak wspomina żołnierz 3. ppl, „widzieliśmy przeciw nam wyciągniętą linię kolumn piechoty nieprzyjacielskiej i odprzodkowane działa. Lecz wszystko było w spokoju". 10 kwietnia boje toczyły się nie tylko w pobliżu szosy brzeskiej. Na północ od niej, pod Liwem, oddział Andrychiewicza kontynuował walkę o mosty na Liwcu, a na południe od szosy grupa Chrzanowskiego osłaniała operację siedlecką, mając przed sobą całą armię Dybicza. Oddział Andrychiewicza 21 w następstwie walk 9 kwietnia zdołał utrzymać mosty na Liwcu kosztem zużycia całej amunicji artyleryjskiej. Do południa 10 kwietnia liczebność oddziałów rosyjskich zaangażowanych w bój wzrosła do 3,5 tys. żołnierzy, wspartych 6 działami. Przewaga w artylerii przechyliła szalę zwycięstwa na stronę rosyjską. Polska piechota zmuszona została do opuszczenia szańca przedmos21

3 tys. żołnierzy i 2 działa.

183 towego na prawym brzegu Liwca. Cofnęła się na wyspę rzeczną, zrzucając uprzednio podkłady od strony prawego brzegu. W dalszym toku walki rosyjska piechota i artyleria kontynuowały ostrzał oddziałów Andrychiewicza rozlokowanych na wyspie i grobli prowadzącej do mostu. Gen. Nasaken, dowodzący w zastępstwie gen. Pinabela działaniami pod Liwem, usiłował przejąć całkowitą kontrolę nad przeprawą. Był już na dobrej drodze, aby to osiągnąć, gdy do walki włączyły się pierwsze oddziały z korpusu Umińskiego. Około godz. 16 nad brzeg Liwca dotarła 3. blak i baony 1. psp. Celne pociski polskiej artylerii konnej zniszczyły 2 działa rosyjskie i odpędziły tyralierów znad brzegu. Nasaken widząc, że Andrychiewicz uzyskał znaczne posiłki, zdecydował się na odwrót. Skłoniły go do tego również informacje o zajęciu przez Polaków Mokobod 22 i wieści o marszu głównej armii polskiej ku Siedlcom. Nasaken cofnął oddział najpierw do Węgrowa, a wieczorem do Sokołowa. Jeszcze wieczorem Umiński naprawił mosty na Liwcu i przeprawił na prawy brzeg kawalerię. Wyłapała ona niedobitków z rosyjskiego oddziału i zajęła Węgrów, z magazynami oraz lazaretem wypełnionym kilkuset chorymi i rannymi żołnierzami rosyjskimi oraz polskimi. Zajmując Węgrów, Umiński zyskał dogodną bazę wypadową do działań ku przeprawom na Bugu w Nurze i Grannem. Walki pod Liwem kosztowały oddział Andrychiewicza, według oficjalnych danych, 100 zabitych i rannych. Były jednak one znacznie zaniżone i mogły sięgnąć nawet 300 polskich żołnierzy. Straty rosyjskie z pewnością nie były mniejsze. Chrzanowski wypełnił postawione przed nim zadanie i nie dopuścił do wyjścia Rosjan na tyły oddziałów Prądzyńskiego. Noc z 9 na 10 kwietnia jego grupa spędziła w Łukowcu. Przed świtem, w celu zamaskowania marszu Prądzyńskiego do Żebraka, Chrzanowski wysłał do Wodyń oddział pod 22

Miejscowość na drodze do Siedlec.

184 dowództwem płk. Dembińskiego. Miał on wyruszyć z Wodyń do Seroczyna, pozorując działania grupy Prądzyńskiego 23. Bezpośrednio z Łukowca do Seroczyna ruszyły 2 szwadrony 3. puł. i baon 5. psp, pod dowództwem mjr. Feliksa Kleszczyńskiego. Dotarły one do tego miasteczka przed Dembińskim. Mieszkańcy poinformowali Kleszczyńskiego, że kawaleria rosyjska właśnie opuściła miasto i udała się do Róży. Prawdopodobnie było to kilka szwadronów huzarów z oddziału Gorczakowa, które po północy zajęły miejsce pułków Sieversa. Kleszczyński ruszył w pogoń za huzarami z 2 szwadronami ułanów, pozostawiając w tyle piechotę. Wkrótce natknął się na rosyjską kawalerię. Doszło do małej potyczki, w której kilku polskich ułanów odniosło rany. Gdy do miejsca starcia dotarli strzelcy z 5. pułku, rosyjscy huzarzy cofnęli się. Kleszczyński wrócił do Seroczyna, dokąd wkrótce przybył Chrzanowski z resztą grupy 24. Prawdopodobnie w Seroczynie Chrzanowskiemu doniesiono o obecności w Stoczku, w nocy z 9 na 10 kwietnia, znacznego oddziału rosyjskiej kawalerii. Grupa udała się do miasta, ale nie zastała już Rosjan. Oddział gen. Gorczakowa, bo o nim to informowano Chrzanowskiego, podążał już w tym czasie na Dąbie, zgodnie z nową marszrutą wyznaczoną mu przez Dybicza. W ręce polskie dostało się jedynie dwóch rosyjskich oficerów kwatermistrzostwa z I KP. Z ich zeznań Chrzanowski dowiedział się, że główna armia rosyjska maszerowała spod Ryk na Siedlce, ale na wieść o pojawieniu się polskich oddziałów w Seroczynie i Wodyniach, Dybicz skierował ją na Łuków, obawiając się, że Skrzynecki zmierza przeciwko niemu. Chrzanowski pospieszył więc do Róży, na miejsce swojego przeznaczenia, w myśl założeń planu Prądzyńskiego. W oparciu o silną pozycję, zdecydowany był zatrzymać przez jakiś czas armię rosyjską, gdyby skierowała się ona przeciwko 23 Po jego wyjściu w Wodyniach został oddział Milberga, jako osłona dla Chrzanowskiego. 24 Razem zebrały się 4 baony, 11 szwadronów i 8 dział.

185 grupie Prądzyńskiego. W Róży, gdzie grupa znalazła się około godz. 18, wzięto trochę jeńców. Chrzanowski zorientował się, że Dybicz nie zamierza zaatakować głównej armii polskiej. Prawdopodobnie nie przypuszczał także, że armia rosyjska cofa się na Siedlce. Wieczorem 10 kwietnia, płk Dembiński wystąpił nawet z propozycją zaatakowania Łukowa. Chrzanowski nie zgodził się z obawy, że wpadnie między kolumny głównej armii rosyjskiej. W Róży pozostał do nocy i z 10 na 11 kwietnia cofnął się do Wodyń, ze zdobyczą w postaci około 100 jeńców, 6 jaszczy z amunicją, kilku furgonów i wielu wozów z bagażami. Główna armia rosyjska przez cały 10 kwietnia maszerowała do Łukowa. Dla feldmarszałka były to decydujące chwile, ponieważ cały czas słyszał huk dział spod Igań. Oprócz niego tylko nieliczni sztabowcy zdawali sobie sprawę z tego, że ważą się w tym momencie losy kampanii 1831 roku. Utrata Siedlec równoznaczna była dla Rosjan z utratą Królestwa, a więc z porażką w walce ze słabszym przeciwnikiem. Dlatego też, jak pisał Smitt, „każdy strzał wskroś go [Dybicza — T. S.] przenikał, cała jego sława, honor wodza stał na szali, ale oprócz tego jeszcze powodzenie powierzonej mu armii. Widziano go chodzącego w najwyższym poruszeniu po pokoju, odbierającego raporta, wydającego rozkazy, to adiutantów przywoływał, to ich znowu odprawiał raz po raz, z Tollem się naradzał, zgoła każdy jego czyn zdradzał głębokie poruszenie jego duszy". Pragnął jak najszybciej znaleźć się w pobliżu Siedlec, ale 10 kwietnia nie mógł już nic zrobić, aby tego dopiąć, gdyż żołnierze byli wyczerpani ciężkimi przemarszami. Wysłał do Siedlec adiutanta, ks. Dołgorukowa, aby zawiadomił Rosena, że już zbliża się do miasta i rozgłosił to wśród wojsk. Z kolei oddział Gorczakowa skierował do Biard, bliżej Siedlec. Zdecydowanie porzucił już zamiar przeprawy przez Wisłę. Rozkazał gen. Gerstenzweigowi zniszczyć mosty i statki zgromadzone do przeprawy i cofnąć się ze swoim oddziałem do Kocka. Z kolei gen. Thiemanowi polecił cofnąć się

186 z Żelechowa do Łukowa i osłaniać poczynania Gerstenzweiga. Z niepokojem oczekiwał następnego dnia. 11 kwietnia o świcie Skrzynecki wraz z Prądzyńskim rozpoznali pozycje rosyjskie po drugiej stronie Muchawki. Kwatermistrz namawiał naczelnego wodza do rozpoczęcia działań przeciwko Rosenowi i zdobycia Siedlec. Skrzynecki nakazał jednak odwrót. Obawiał się ataku Dybicza przez Latowicz ku szosie brzeskiej. Na jego decyzję wpłynął także widok silnie obsadzonej przez Rosjan pozycji przy moście pod Iganiami. Kwatera główna opuściła łganie około godz. 8 i skierowała się do Wielgolasu, dokąd dotarła późnym wieczorem. Oddziały grupy Prądzyńskiego rozpoczęły odwrót przed południem. Grupa Chrzanowskiego, wspólnie z oddziałem gen. Milberga, cofnęła się do Kuflewa. Nad Muchawką, pod Iganiami, została jedynie grupa gen. Łubieńskiego (ok. 8 tys. żołnierzy i 18 dział), podporządkowana gen. Umińskiemu, któremu Skrzynecki powierzył kierownictwo działań pod Siedlcami. W zależności od zaistniałej sytuacji, miał on wydać Łubieńskiemu rozkaz zatrzymania się nad Muchawką lub odwrotu za Kostrzyn. Główna armia rosyjska już od godz. 4 rano kontynuowała pospieszny marsz do Siedlec. Dybicz nie wiedział, w czyich rękach znajdowało się miasto. Był gotowy odbić je za wszelką cenę, gdyby zastał w nim armię polską. W pobliżu Wiśniewa, około 10 km od Siedlec, zatrzymał armię, aby zasięgnąć informacji o sytuacji, a także dać żołnierzom możliwość odpoczynku. Wtedy dopiero, jak pisał Puzyrewski, „ku wielkiej radości swojej otrzymał wiadomość, że Siedlce w ręku Rosena, a nieprzyjaciel cofa się na wszystkich punktach". Pokrzepiony tą wieścią, rozkazał gen. Geismarowi ruszyć szosą brzeską za Polakami, a gen. Gorczakowowi podążać do Skórca. Sam spędził noc z 11 na 12 kwietnia w Białkach pod Siedlcami i dopiero rano wkroczył do miasta. W tym czasie gen. Geismar, zgodnie z otrzymanymi rozkazami, zaatakował oddział Łubieńskiego na szosie brzeskiej. Prawdopodobnie

187 ograniczył się jedynie do ostrzału z dział stanowisk polskich i pozorowania przeprawy na flankach. Jednak nawet tak niezdecydowane działania przeciwnika dały Łubieńskiemu pretekst do odwrotu. Utrzymał się na pozycji do zmroku 11 kwietnia, a następnie cofnął się do Boimia za Kostrzyniem, nie informując o tym Umińskiego. Bitwą pod Iganiami i odwrotem oddziałów polskich za Kostrzyn nie można zakończyć historii polskiej ofensywy wiosennej, gdyż z działaniami na szosie brzeskiej ściśle powiązane były poczynania gen. Umińskiego na starym trakcie litewskim. Z chwilą ustąpienia znad Muchawki, gen. Skrzynecki właśnie Umińskiemu powierzył kierownictwo działań pod Siedlcami, podporządkowując mu jednocześnie oddział gen. Łubieńskiego. Umiński, w przeciwieństwie do Łubieńskiego, nie mówiąc już o Skrzyneckim, odznaczał się aktywnością i chęcią działania. Nieposkromiona chęć odniesienia sukcesu pchała go do starcia z przeciwnikiem. Jak wspomina gen. Dezydery Chłapowski, gen. Umiński był „zniecierpliwiony, że się główna armia tak była w kilku bitwach odznaczyła, a nasz korpus nic jeszcze wielkiego nie zrobił. Chciał więc bić się koniecznie". Umiński zdecydowany był przekroczyć rzekę Liwiec zgodnie z rozkazami, jakie otrzymał od Prądzyńskiego w nocy z 9 na 10 kwietnia i rozwinąć działania na Podlasiu. Przed południem 11 kwietnia, gdy nie dotarły jeszcze do niego rozkazy Skrzyneckiego o powierzeniu mu kierownictwa działań pod Siedlcami, ruszył ze swoim korpusem do Sokołowa, który zamierzał wykorzystać jako podstawę do działań na linie komunikacyjne łączące główną armię Dybicza z gwardią oraz z magazynami na terenie obwodu białostockiego. Zjawił się w Sokołowie wieczorem 11 kwietnia. Tutaj dopiero dotarły do niego wieści o bitwie igańskiej i o odwrocie Skrzyneckiego do Latowicza. Nie pozostało mu więc nic innego do zrobienia, jak cofnąć korpus do Liwa, co definitywnie zakończyło operację przeciwko Rosenowi.

188 Cała operacja przyniosła stronie polskiej jedynie niewielki sukces w wymiarze taktycznym. Polacy nie zdobyli Siedlec i nie zniszczyli nawet pierwszego rzutu wojsk Rosena. Bitwa pod Iganiami stanowiła, jak to określił Prądzyński, epizod, który nie wywarł żadnego wpływu na przebieg wojny. O niepowodzeniu operacji zadecydowało zbyt późne jej wykonanie, za co odpowiedzialność ponosił wyłącznie gen. Skrzynecki, który nie wykonał zadania spoczywającego na jego grupie. Całą winę zwalił na gen. Stryjeńskiego. Pozbawił go dowództwa brygady kawalerii, ale nie oddał go pod sąd, gdyż obawiał się ujawnienia własnych błędów. Po bitwie pod Iganiami, w której nie odegrał poważnej roli, nie zgodził się zaatakować Siedlec, ani 10 kwietnia wieczorem, ani też nazajutrz rano. Jedyną korzyścią, jaką strona polska odniosła w tej operacji, były straty materialne i moralne zadane przeciwnikowi. Według urzędowych raportów polskich, Rosjanie stracili około 5 tys. zabitych, rannych i jeńców, 3 działa, chorągiew wołyńskiego pp, kilka tysięcy sztuk broni i liczne bagaże. Rosjanie przyznali się do straty ł działa 6-funtowego i około 3,5 tys. zabitych, rannych oraz jeńców, z czego na oddział gen. Fasiego przypadało 1,2 tys., a na oddziały Rosena 2,2 tys.25 Polacy Zapłacili za z wycięstwo około 400 zabitymi i rannymi żołnierzami 26.

13. i 14. pjeg. stracił 1,5 tys. żołnierzy z 3,1 tys. uczestniczących w walce. Pułki wołyński i miński — około 700 żołnierzy. 26 4. blak i pluton 2. blak miały 12 rannych żołnierzy, 23 konie zabite i ranne, 5 strzaskanych kół i 1 jaszcz. 25

ZAKOŃCZENIE Operacja igańska zakończyła polską ofensywę wiosenną na szosie brzeskiej i zapoczątkowała dwutygodniową przerwę w działaniach, gdyż Skrzynecki i Dybicz wstrzymali operacje swoich głównych armii. Jak stwierdził Prądzyński, „Te trzy dni [tj. 9, 10, 11 IV — T. S.] zakończyły dla Polaków kilkutygodniowy okres, w którym fortuna dała im wyższość strategiczną, taktyczną i moralną, zgoła zupełną wyższość wojenną, okres czasu, w którym od nich zależało odzyskać za jednym pędem Dźwinę i Dniepr". Polacy zaprzepaścili tę szansę bezpowrotnie. Potwierdzili to zresztą sami Rosjanie, oceniając wydarzenia rozgrywające się w pierwszej dekadzie kwietnia. Jak przyznał Aleksander Puzyrewski, rosyjski generał i historyk wojskowości, polska ofensywa wiosenna w wojnie 1830-1831 roku była tą chwilą, w której szala zwycięstwa zdawała się stanowczo przechylać na korzyść słabszego jej uczestnika, czyli strony polskiej. Chronologiczne granice polskiej ofensywy wyznacza 31 marca, dzień bitwy pod Wawrem, i 11 kwietnia, marsz gen. Umińskiego do Sokołowa. W przeciągu tych 12 dni, pomimo sprzyjających okoliczności, Skrzynecki podejmował kroki zmierzające tylko do jednego celu — do wymuszenia na Dybiczu rezygnacji z przeprawy przez Wisłę. Nie myślał

190 o energiczniejszych działaniach, których ostatecznym rezultatem byłoby zwycięstwo w kampanii 1831 roku, a nawet w całej wojnie (w taką możliwość nie wierzył). Poczynania Skrzyneckiego w trakcie ofensywy można podzielić na trzy etapy. W pierwszym, między 31 marca a 2 kwietnia, w bitwach pod Wawrem, Dębem Wielkim i w wielu pomniejszych starciach i potyczkach, jakie rozegrały się na trakcie brzeskim i w jego sąsiedztwie (np. pod Stojadłami, Jędrzejowem, Mińskiem, Liwem), rozbił VI korpus Rosena, zabijając i raniąc około 2000 jego żołnierzy, a 9000 biorąc do niewoli. W drugim etapie, między 3 a 8/9 kwietnia, kontrolując obszar zamknięty rzekami Kostrzyn, Liwiec, Bug, Wisła, Świder, Skrzynecki ściągnął główną armię z traktu brzeskiego na jego południową stronę i zwracając ją ku armii Dybicza, zagroził jej liniom komunikacyjnym z Siedlcami. W ten sposób próbował „nastraszyć" Dybicza możliwością wydania mu walnej bitwy. Spodziewał się, że rosyjski głównodowodzący skieruje większość swoich sił na północ, a to byłoby równoznaczne z czasową, a może nawet całkowitą rezygnacją z przeprawy. „Zachęcać" Dybicza do takiego kroku miała groźna postawa armii polskiej i działania wydzielonych z niej oddziałów generałów Kazimierza Skarżyńskiego i Wojciecha Chrzanowskiego na flance i tyłach rosyjskich. Gdy do 8 kwietnia okazało się, że były to posunięcia niedostateczne d la osiągnięcia głównego celu, 9 kwietnia Skrzynecki ponownie rozpoczął działania zaczepne przeciwko Rosenowi. Bitwa igańska stanowiła jej kulminację. Skrzynecki zdecydował się na realizację tej operacji w momencie, gdy Dybicz na 2-3 tygodnie odłożył przeprawę. 9 kwietnia kolumny głównej armii rosyjskiej znajdowały się w marszu na Łuków. Dopiero 11 kwietnia ruszyły do Siedlec na pomoc Rosenowi. Wcześniej, wieczorem 10 kwietnia, Dybicz porzucił zamiar przeprawy przez Wisłę i zarządził odwrót armii na linię Siedlce-Łuków-Kock. 11 kwietnia Skrzynecki mógł jeszcze opanować Siedlce, aby przynajmniej zniszczyć zgro-

191 madzone w nich zasoby armii rosyjskiej. Zrezygnował jednak z takiej możliwości i cofnął się na pozycje wyjściowe z 9 kwietnia. Z chwilą, gdy Dybicz odstąpił od Wisły, dla Skrzyneckiego ofensywa wiosenna się zakończyła. Od samego jej początku Skrzynecki obawiał się ataku na swoje flanki lub tyły, tak ze strony korpusu gwardii, jak i głównej armii Dybicza. Obawy te zadecydowały o tym, że starał się nie oddalać zbytnio od Pragi i rozpraszał armię, wydzielając z niej oddziały osłonowe, starając się zabezpieczyć przed każdym, nawet urojonym, niebezpieczeństwem (w I i III etapie). W okresie zastoju w działaniach, między 3 a 8 kwietnia, utworzył z głównej armii głęboko urzutowany kordon obserwacyjny, rozlokowany na południe od traktu brzeskiego. Od strony gwardii bezpieczeństwo zapewniał mu oddział gen. Andrychiewicza, a następnie, od 8 do 9 kwietnia, cały korpus gen. Umińskiego. Wcielana w życie przez Skrzyneckiego w przeciągu całej ofensywy zasada, że sam z własnej woli nie uderzy na Dybicza i nie podejmie innych ryzykownych przedsięwzięć „stawiających wszystko na jedną kartę", stanowiła także pewną formę zabezpieczenia przed porażką. Skrzynecki odrzucał wszelkie propozycje działań przeciwko Dybiczowi. Tak było 1 kwietnia w Mińsku, kiedy Prądzyński, na podstawie zdobytych informacji o położeniu armii rosyjskiej, przedstawił propozycje działań przeciwko głównej armii rosyjskiej i plan pościgu za Rosenem w celu zdobycia Siedlec. Pomyślne wykonanie tak pierwszej jak i drugiej propozycji otwierało przed stroną polską szansę, jeżeli nie zakończenia wojny czy kampanii 1831 roku, to przynajmniej odrzucenia Rosjan z Królestwa Polskiego. Skrzynecki wybrał drugi wariant, ale znacznie ograniczony. Zamierzał zniszczyć całkowicie Rosena i zająć Siedlce. 2 kwietnia zrezygnował jednak nawet i z tak ograniczonego planu działań na rzecz „ruchu zaczepnego na Latowicz przeciwko komunikacjom

192 głównego wojska nieprzyjacielskiego". 5 kwietnia Prądzyński przedstawił nowy plan. Proponował oskrzydlenie i zniszczenie VI korpusu Rosena w klinie Kostrzynia i Muchawki, zajęcie Siedlec i wysłanie korpusu Umińskiego na Węgrów, Granne, Drohiczyn, aby przeciąć łączność Dybicza z gwardią. Autor planu liczył, że odcięcie głównej armii rosyjskiej od gwardii, zniszczenie urządzeń tyłowych i sparaliżowanie komunikacji zmusi Dybicza do ustąpienia z Królestwa Polskiego. Skrzynecki, początkowo zgodził się na realizację planu, ale już następnego dnia, tj. 6 kwietnia, „czasowo" ją zawiesił. Zamiar marszu na Siedlce, tak 2 jak i 6 kwietnia, Skrzynecki porzucił po kilku godzinach. 2 kwietnia uzasadniał swój krok brakiem wieści o reakcji Dybicza na porażkę Rosena, a 6 — przekonaniem, że Dybicz skierował już ku traktowi brzeskiemu część swoich wojsk. Jeżeli w drugim przypadku rezygnację ze zdobycia Siedlec można uznać za posunięcie uzasadnione, to w pierwszym nie. Z tego też względu Wacław Tokarz dzień 2 kwietnia uznał za punkt zwrotny w wojnie, gdyż nic nie stało na przeszkodzie, aby zniszczyć doszczętnie korpus Rosena i opanować Siedlce. Dybicz był w stanie skoncentrować swoją armię dopiero na 6 kwietnia, a decyzję o uderzeniu na tyły armii polskiej (przez Żelechów-Garwolin) rosyjski głównodowodzący podjął dopiero 8. Jednak musiał zrezygnować z tego zamiaru, m.in. w obliczu groźby braku żywności (również w efekcie działań Skarżyńskiego i Chrzanowskiego w dniach 2 do 6 IV). 9 kwietnia główna armia rosyjska rozpoczęła odwrót do Łukowa. Skrzynecki nie wiedząc o tym, zdecydował się na podjęcie działań zaczepnych przeciwko Rosenowi, zgodnie z planem Prądzyńskiego z 5 kwietnia. Jednak już na wstępie zmodyfikował jego założenia, ograniczając całą operację do wyjścia na trakt brzeski pod Iganiami, na tyły pierwszego rzutu korpusu Rosena. Na północ od głównej armii korpus

193 Umińskiego dotarł w tym czasie do Liwa, skąd miał rozpocząć działania na Sokołów. Trwająca od 31 marca do 11 kwietnia ofensywa wzdłuż traktu brzeskiego spełniła oczekiwania Skrzyneckiego, ponieważ doprowadziła do wycofania się Dybicza na wysokość Siedlec, likwidując w ten sposób zagrożenie Warszawy. Poza tym uszczupliła armię rosyjską m.in. o kilkanaście tysięcy żołnierzy (do 8 IV 15 tys. żołnierzy, w tym 10 tys. jeńców, 1600 chorych), 6 sztandarów, co najmniej 11 dział, 50 jaszczy amunicyjnych, około 6000 sztuk broni 1 . W epoce napoleońskiej, jak pisze Robert Bielecki, rozmiary sukcesu mierzono liczbą jeńców, zdobytych armat i sztandarów, wziętych do niewoli generałów. W tym wymiarze zwycięstwo Skrzyneckiego było znaczące. Armia polska zapłaciła za sukces ponad 5 tys. żołnierzy, którzy ubyli z jej szeregów do 20 kwietnia 2. Było to największe osiągnięcie militarne Polaków, zupełnie jednak niewspółmierne do istniejących możliwości. O wiele poważniejszą stratą dla Rosjan, niż utrata żołnierzy, byłaby utrata Siedlec — podstawy operacyjnej armii rosyjskiej działającej nad Wisłą. 1 Smitt w skrupulatnych obliczeniach udowadnia, że VI KP i oddziały II KP w walkach z główną armią polską od 31 marca do 10 kwietnia straciły 11,4 tys. żołnierzy. Opierał się na danych z 16 i 19 kwietnia. Według moich obliczeń (dane z 13 IV), VI KP stracił 8,7 tys. żołnierzy, II KP — 1,8 tys., KGr. — 1,7 tys., co razem daje 14,5 tys. Jeżeli w przypadku VI KP i II KP uwzględnimy liczby Smitta, podniesie to ich straty do 15,3 tys. żołnierzy. 2 Armia polska między 31 marca a 20 kwietnia, straciła w następstwie walk, chorób, dezercji i maruderstwa co najmniej 5 tys. żołnierzy. Dane te z pewnością nie będą pełne, gdyż od 15 kwietnia do pułków piechoty docierały uzupełnienia. Rozkład strat w okresie od 31 marca do 20 kwietnia między poszczególne jednostki wygląda następująco: 1. DP — 1800 żołnierzy (w tym: 1. ppl — 728, 5. ppl — 650); 2. DP — 642 żołnierzy; 3. DP (bez 20. pp) 1165 żołnierzy (w tym: 8. ppl — 505, 4. ppl — 236; sam 20. pp do 20 kwietnia stracił 511 żołnierzy; 4. DP — 267 żołnierzy; II KK — 581 żołnierzy (w tym 4. puł. — 197); DrK — 500 żołnierzy (w tym: 2. puł. — 172, 3. puł. — 91); korpus Umińskiego — 633 żołnierzy (w tym: 1. Psp — 362, 1. puł. — 82).

194 Skrzynecki mimo wszystko odniósł poważny sukces tak militarny jak i polityczny. Udaremnił drugą ofensywę rosyjską i ocalił Warszawę. Zwycięstwa podbudowały nastroje w armii i społeczeństwie. Z kolei na arenie międzynarodowej przyczyniły się do zmiany postawy, przede wszystkim polityków, wobec powstania. Po zwycięstwach odniesionych przez stronę polską nad armią rosyjską, zaczęli się oni liczyć z możliwością przedłużenia konfliktu i interwencją dyplomatyczną w obronie Polaków.

WYKAZ SKRÓTÓW bag. — bagnety blak — bateria lekkiej artylerii konnej baon — batalion bryg. — brygada DGr. — dywizja grenadierów DHuz. — dywizja huzarów DKir. — dywizja kirasjerów DrK — dywizja rezerwowa kawalerii DP — dywizja piechoty DUł. — dywizja ułanów klap — kompania lekkiej artylerii pieszej kpap — kompania pozycyjna artylerii pieszej KGr. — Korpus Grenadierów KGw. — Korpus Gwardii KK — Korpus Kawalerii KP — Korpus Piechoty Pgr. — pułk grenadierów phuz. — pułk huzarów pjeg. — pułk jegrów pp — pułk piechoty ppl — pułk piechoty liniowej psk — pułk strzelców konnych psp — pułk strzelców pieszych puł. — pułk ułanów sk — strzelcy konni szab. — szable

ZAŁĄCZNIKI Stan liczebny armii polskiej na 31 marca 1831 roku Wyszczególnienie Liczba Liczba żołnierzy dział 1. dywizja piechoty (gen. Rybiński) I- ppl 5- ppl 2. ppl 6. ppl 1/2 1. kpap 1. klap Razem

2354 2543 2500 2317 143 223 10 080

6 12 18

2. dywizja piechoty (gen. Giełgud) 3-PPl 7. ppl 2. psp 4. psp baon strzelców sandomierskich oddział saperów 1/2 1. kpap 2. klap Razem

2081 2150 2027 2130 583 32 167 232 9402

6 12 18

3. dywizja piechoty (gen. Małachowski) 4. ppl

2209

197

8. ppl pułk weteranów czynnych 5. psp 20. ppl oddział saperów 3. kpap 3. klap Razem

2299 1651 2197 2295 34 198 218 11 101

8 12 20

Korpus obserwacyjny (gen. Pac) 4. dywizja piechoty (gen. Milberg) pgr. 3. psp baon strzelców podlaskich

2650 2193 398

brygada piechoty (gen. Niesiołowski) 12. pp 14. pp

1433 1629 brygada piechoty (gen. Bieliński)

15- PP 22. pp

1429 1599 artyleria piesza

4. kpap 5. kpap 4. klap

191 179 146

8 6 7

1. dywizja I Korpusu Kawalerii (gen. Jankowski) 1. psk pułk jazdy płockiej pułk jazdy krakowskiej 1/2 4. blak oddział strzelców Razem Korpus gen. Umińskiego 1. psp 3. psk pułk jazdy augustowskiej 1. puł.

632 495 917 89 52 14 032

2379 668 583 762

4 25

198

pułk jazdy lubelskiej pułk jazdy podlaskiej 3. blak Razem

811 801 242 6246

8 8

II Korpus Jazdy (gen. Lubieński) 5. psk 2. pułk Mazurów 4. puł. 1. pułk kaliski 6. puł. 4. psk 1. pułk Mazurów 2. blak Razem

506 792 742 517 441 621 690 204 4513

8 8

Dywizja rezerwowa jazdy (gen. Skarżyński) 2. psk dywizjon karabinierów 5. puł. jazda poznańska 2. pul. 3. pul. 1. blak Razem

695 291 504 343 643 679 218 3373

8 8

pułk jazdy sandomierskiej

502

artyleria rezerwowa (płk Piętka) 2. kpap 1/2 4. blak kozły rakietowe piesze

312 203 68

Razem

583

park rezerwowy artylerii

629

12 8 8 kozłów 20 8 kozłów

199

baon artylerii baon saperów legia litewsko-wołyńska piesza konna Razem

758 181 399 399 2949

Korpus gen. Sierawskiego IV baon 2. ppl baon złożony z żołnierzy 15, 16, 21 pp 10. pp 11. pp strzelcy celni województwa sandomierskiego 2. pułk jazdy kaliskiej 2. pułk jazdy sandomierskiej szwadron 2. pułku jazdy lubelskiej szwadron im. ks. Józefa Poniatowskiego szwadron 2. pułku krakusów krakowskich artyleria Razem

687 772 1557 1712 101 863 442 288 94 54 1116 6681 6

Ogółem w tym: piechoty kawalerii artylerii

68 879 48631 15625 4623

20

131

200 Stan liczebny armii rosyjskiej na 26 marca 1831 roku Wyszczególnienie

Liczba żołnierzy

Liczba dział

Główna armia VI Korpus Piechoty (gen. Rosen) Awangarda (gen. Geismar) 7 baonów 24. DP 6 szwadronów wołyńskiego puł. 2 pułki kozaków Razem

5070 909 700 6679

10

Lewe skrzydło (gen. Rosen) 5 baonów 24. DP 4 szwadrony strzelców konnych kozacy Razem

3593 660 50 4303

15

Prawe skrzydło (gen. Włodek) 11 baonów 25. DP polski i litewski puł. 5 szwadronów strzelców konnych 1 pułk kozaków Razem

5611 1736 842 200 8389

24

Razem w VI Korpusie w tym: piechoty kawalerii kozaków

19 371 14 274 4147 950

I Korpus Piechoty 1. DP 2. DP 3. DP 1. DHuz. |2 szwadrony strzelców konnych

7441 5704 4289 2894 265

49

19 16 16 13

201

2 pułki kozaków

634

Razem I KP w tym: piechoty kawalerii kozaków

21 227 17 434 3159 634

64

Korpus Grenadierów 1. DGr. 2. DGr. pułk grenadierów i park rezerwowy artylerii pułk atamańskich kozaków Razem

7740 7569 1340 685 17 334

23 24 42

Oddział gwardii (w.ks. Konstanty) I oddział kawalerii i piechoty II oddział kawalerii i piechoty Razem Razem w głównej armii w tym: piechoty kawalerii kozaków

2699 2201 4900

89

16 4 20

62 832 51 521 9042 2269

222

3. DGr. 3. DKir. 1 bryg. 3. DUł. Razem

4908 2796 1426 9130

16 20 12 48

Oddział gen. Kreutza 3 pułki dragonów brygada grenadierów litewskich brygada strzelców konnych 2 pułki kozaków oddział płk. Anrepa Razem

2014 3872 1135 860 1861 9742

15 8 4

Lewe skrzydło armii Oddział gen. Witta

4 31

202 Razem na lewym skrzydle w tym: piechoty kawalerii kozaków

18 872 8780 8000 2092

79

3209 1484 1274 5967

4 4

24 105 30 072 20 642 8156 1274

72 80

Prawe skrzydło armii Oddział gen. Sackena brygada 2. DP brygada 3. DUł 3 pułki kozackie Razem Korpus gwardii Razem na prawym skrzydle w tym: piechoty kawalerii kozaków

8

Stan armii rosyjskiej operującej na terenie Królestwa Polskiego, bez oddziałów tyłowych, podążających do armii i pozostawionych w guberniach zachodnich, wynosił: 106 tys. żołnierzy armii regularnej 5635 kozaków i 377 dział.

BIBLIOGRAFIA SELEKTYWNA Źródła drukowane Pawłowski B., Źródła do dziejów wojny polsko-rosyjskiej 1830-1831, t. 2, Warszawa 1932. P r ą d z y ń s k i I., Pamiętniki, t. 4, Kraków 1909. S m i t F., Otzywy i mnenija vojenno-naćalnikov o polskoj vojne 1831 g., S. Petersburg 1867. Wojna z pokskimi mjateźnikami 1831 goda w perepiske imperatora Nikołaja 1 s grafom Dybicem Zabalkanskim, w: Russkaja Starina, 1884-5. Pamiętniki i wspomnienia (wybór) B a r z y k o w s k i S., Historia powstania listopadowego, t. 3, Poznań 1883. B a t u r l i n M. D., Zapiski, w: Russkij Archiw, 1897, t. 7. B e m J., O powstaniu narodowym w Polsce, Warszawa 1956. B o g d a n o w i c M. J., Deło pri Dembe-Wielkie, 19 (31) Marta 1831 goda, w: Istoriceskij Vestnik, R. 2, 1881, t. 5. B r e a ń s k i F., Autobiografia, Kraków 1914. D e m b i ń s k i H., Pamiętniki o powstaniu w Polsce w 1830-1831 r., cz. I, Kraków 1875. D r e w n i c k i L., Za moich czasów, Warszawa 1971. G a w r o ń s k i F. S., Pamiętniki z 1830 i 1831 roku, Kraków 1916.

204 J a b ł o n o w s k i S., Wspomnienia o baterii pozycyjnej artylerii konnej gwardii królewsko-polskiej, Poznań 1860. K i c k a N., Pamiętniki, Warszawa 1972. K o c i a ł k i e w i c z A., Historia 3. ppl Wojska Polskiego, Lwów 1879. K r u s z e w s k i I., Pamiętniki, Warszawa 1930. K o ł a c z k o w s k i K., Wspomnienia, ks. IV, Kraków 1898. P r ą d z y ń s k i I., Pamiętnik historyczny i wojskowy o wojnie polsko-rosyjskiej w roku 1831, Petersburg 1898. P r ą d z y ń s k i I., Pamiętniki, t. 1-2, Kraków 1909. R z e p e c k i K, Pułk Czwarty 1830-1831, Poznań 1923. Ś w i ę c i c k i J., Pamiętniki ostatniego dowódcy pułku 4 piechoty liniowej, Warszawa 1982. S z u m s k i L., Wspomnienia o pułku 3 ułanów byłego wojska polskiego, Kraków 1892. W y b r a n o w s k i R., Pamiętniki generała, Lwów 1882. Z a ł u s k i J., Wspomnienia, Kraków 1976. Z a m o y s k i W., Jenerał Zamoyski, t. 2, Poznań 1913. Opracowania (wybór) B l o c h C, Generał Ignacy Prądzyński 1792-1850, Warszawa 1974. C a 11 i e r E., Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831, 1887. C h l u d z i ń s k i T., Szlakiem powstania listopadowego, Warszawa 1985. J a r s k i Z., łganie, Poznań 1926. Ł o ś R., Artyleria Królestwa Polskiego 1815-1831, Warszawa 1969. M a j e w s k i W., Dębe Wielkie - Iganie, Warszawa 1969. M a j e w s k i W., Grochów 1831, Warszawa 1982. P r z e w a l s k i S., General Maciej Rybiński ostatni wódz naczelny powstania listopadowego, Wrocław 1949. Przewodnik po polach bitew wojny polsko-rosyjskiej 1830-1831, pod redakcją Ottona L a s k o w s k i e g o , Warszawa 1931. P u z y r e w s k i A., Wojna polsko-ruska 1831 r.. Warszawa 1899. S m i t F., Istorija polskogo vozstanija i vojny 1830-1831, t. 2, S. Petersburg 1863. S o k o l n i c k i M., Skrzynecki, Poznań 1914.

205 T a r c z y ń s k i M., Generalicja powstania listopadowego, Warszawa 1980. Tokarz W., Wojna polsko-rosyjska 1830-1831, Warszawa T o k a r z W., Armia Królestwa Polskiego (1815-1830), Piotrków 1917.

1930.

SPIS ILUSTRACJI Jan Skrzynecki Iwan Dybicz Ignacy Prądzyński Wojciech Chrzanowski Maciej Rybiński Ludwik Bogusławski Karol Toll Fiodor Geismar Grigorij Rosen Karp Fasi Szarża 2 pułku ułanów pod Domanicami Bitwa pod Iganiami Obnoszenie sztandarów zdobytych na nieprzyjacielu w bitwie pod Wawrem Kazimierz Małachowski Ludwik Kicki Józef Bem Hieronim Ramorino Emilian Węgierski

SPIS MAP Teren działań 31 marca - 11 kwietnia 1831 roku Bitwa pod Wawrem - 31 marca 1831 roku Bitwa pod Dębem Wielkim - 31 marca 1831 roku. Sytuacja około godz. 16.00 Bitwa pod Iganiami - 10 kwietnia 1831 roku. Sytuacja po godz. 15.00

Teren działań 31 marca - 11 kwietnia 1831 roku

SPIS TREŚCI Wstęp ..................................................................................................................... 3 Pierwsza rosyjska ofensywa na Warszawę i jej następstwa 5 lutego-11 marca 1831 roku ..................................................................................... 5 Strategia prowadzenia wojny gen. Skrzyneckiego i charakterystyka armii polskiej ................................................................................................... 25 Plan operacyjny Dybicza i charakterystyka armii rosyjskiej .................................. 39 Plany operacyjne strony polskiej ........................................................................... 57 Marsz Dybicza nad Wieprz i polskie przygotowania do działań zaczepnych 27-30 marca 1831 roku…………………………………………....73 Bitwy pod Wawrem i Dębem Wielkim 31 marca 1831 roku ... .90 Wstrzymanie marszu armii polskiej na Siedlce. Zwrot zaczepny na Latowicz 1-4 kwietnia 1831 roku ................................................................. 111 Działania armii rosyjskiej 1-4 kwietnia 1831 roku ................................................. 130 Działania armii polskiej i rosyjskiej 5-8 kwietnia 1831 roku .. 136 Korpusy Paca, Sierawskiego i Umińskiego 31 marca - 9/10 kwietnia 1831 roku ................................................................................................ 147 Operacja przeciwko Rosenowi 9-11 kwietnia i bitwa pod Iganiami 10 kwietnia 1831 roku……………… …………………………………..151 Zakończenie ........................................................................................................ 189 Wykaz skrótów. ................................................................................................... 195 Załączniki ............................................................................................................ 196 Bibliografia selektywna ....................................................................................... 203 Spis ilustracji ....................................................................................................... 206 Spis map .............................................................................................................. 207