Historyczne Bitwy 110 - Batoche 1885, Grzegorz Swoboda

HISTORYCZNE BITWY

GRZEGORZ SWOBODA

BATOCHE 1885

Dom Wydawniczy Bellona Warszawa 2003

OD AUTORA

Czynniki oficjalne Kanady ... chwalą sią, że nie miały tyle kłopotów z tuziemczą ludnością co Stany Zjednoczone, i że obejmowanie kraju szło gładko, bez sprzeciwu Indian i Metysów, jak w sielance. Gdzież ta sielanka?! Wypadki nad Red River i nad Saskatchewan zadają temu kłam. W obronie wolności krwią spłynęły rzeki kanadyjskie... Arkady Fiedler, „Kanada pachnąca żywicą" Cała sprawa dotyczyła jakichś biurokratycznych przepisów co do pomiarów 40 czy 50 tysięcy akrów. Kosztowała Kanadą życie dwustu ludzi, ranienie wielu, wydatek 6 milionów dolarów, a straty czasu i zakłócenia interesów nie dadzą sią ocenić. Kiedy to się skończyło, rząd zaoferował za darmo 1.800.000 akrów ziemi wszystkim, którzy zechcieliby sią tam osiedlić. Nie często jakiś kraj cierpi tak dotkliwie i tak niepotrzebnie. George T. Denison, „Soldiering in Canada" Największym zagrożeniem dla przetrwania Kanadyjczyków nie jest brak narodowej tożsamości, lecz ignorancja wobec kanadyjskiej historii. Brian Stock, „The Vicissitudes of Nationalism" Kanada została ukształtowana w epoce lodowcowej, a potem wydarzenia znacznie zwolniły tempa. Erie Nicol, Dave More

16 listopada 1999 roku w Ottawie pani Adrienne Clarkson, nowa gubernatorka generalna Kanady, wygłosiła inauguracyjne przemówienie. Nie byłoby w tym nic dziwnego, gdyby nie to, że na datę tego aktu politycznego wybrała Dzień Louisa Riela.

4

— Dopiero niedawno zaczęliśmy składać hołd Rielowi, który budował ten kraj, i ludowi Metysów, którzy nauczyli się żyć razem w dwujęzycznym, multikulturowym społeczeństwie — i czerpać inspirację z tej różnorodności. Ten człowiek, Louis Riel, był założycielem Manitoby — mówiła do grupy Metysów, zgromadzonych w stołecznym Parku Konfederacji — i odegrał kluczową, życiową rolę w otwarciu kanadyjskiego Zachodu. Historia uznała go za pierwszego przywódcę ruchów reformatorskich Zachodu. Działając na rzecz praw Zachodu i praw swego ludu, pomógł położyć fundamenty dla praw mniejszości — i w rezultacie dla współpracy kultur — w tym kraju. Poczyniliśmy wiele kroków od czasu Louisa Riela, aby zapewnić, by każdy w tym kraju — Metys, Rdzenny Mieszkaniec (Native), Anglik, Francuz, Chińczyk, Niemiec, Polak — mogłabym kontynuować — był traktowany sprawiedliwie i równo. Ale — i to jest sens czczenia Dnia Louisa Riela i samego Louisa Riela —jeszcze nie w pełni osiągnęliśmy ten cel. Spoczywa na nas wielka odpowiedzialność — pamiętając o spuściźnie Louisa Riela, musimy nadal budować naród, oparty na tolerancji, sprawiedliwości, kooperacji, dzieleniu się i wspaniałomyślności wobec wszystkich ludów. Dotąd można byłoby przyjąć, że pani gubernator „tego kraju" (z pochodzenia Chinka) wykonuje obowiązkowe ćwiczenia z polit-poprawności. Ale padły mocniejsze słowa — to, że były cytatem z mowy dziewiętnastowiecznego polityka z Quebecu, Wilfrida Lauriera, nie zmniejszało ich wagi, wprost przeciwnie. — To, co jest godne nienawiści, to nie rebelia, lecz despotyzm, który powoduje rebelię — mówiła pani Clarkson. — Nasze więzienia są pełne ludzi, którzy nie mogąc dobić się sprawiedliwości pokojowymi środkami, zrozpaczeni poszukiwali jej przez wojnę. Ludzi, którzy rozpaczliwie pragnąc być traktowani jak ludzie wolni, wzięli swój żywot we własne ręce, aby nie być traktowani jak niewolnicy... Prasa przyjęła wystąpienie nowej pani gubernator chłodno.

5 „Clarkson na swój pierwszy polityczny gest wybrała jedną z najbardziej kontrowersyjnych spraw tego kraju. Życie Riela i jego śmierć na szubienicy dzielą ten kraj z powodu aspektów religijnych, rasowych i językowych", pisały gazety. „Obecni przy uroczystości Metysi przyjęli mowę Clarkson z uniesieniem". Miejscowość Batoche (czyt. Batosz) można znaleźć tylko na dokładnych mapach, lecz w historii Kanady zajmuje ona szczególne miejsce. W 126 lat po starciu Wolfe'a i Montcalma na Równinie Abrahama, stoczona u tej osady bitwa uczyniła ostateczny rozłam między francuską a angielską ludnością Kanady i zadecydowała o obecnym obliczu tego państwa. Zaś sprawa człowieka, którego pop-artowa twarz — „namalowany sprayem, triumfujący, nasz własny Che Guevara", pisze lokalna poetka Kim Morrissey 1 — patronowała z trybuny wystąpieniu pani gubernator, po dziś dzień nie została zakończona. Louis Riel! „Dość wymienić jego imię, by odkryły się animozje religijne i rasowe 2 leżące pod powierzchnią kanadyjskiej polityki — pisze wybitny historyk. — Kontrowersje rasowe, które wynikły z jego działań, i polityczne zamieszanie, które wznieciły jego proces i egzekucja, jeszcze dzisiaj utrudniają bezstronną ocenę działań tego dziwnego i raczej nieszczęsnego człowieka" 3. Według innego, „kumuluje on w sobie napięcie bycia Kanadyjczykiem: Anglicy kontra Francuzi, tubylcy kontra biali, Wschód kontra Zachód, Kanada kontra Ameryka" 4. Trochę to dziwne, że taka postać przez wiele lat nie była bohaterem masowej wyobraźni, lecz co najwyżej przedmiotem sporów historyków. Aż nagle 1

K. Morrissey, Pas Fou, w: Batoche, Regina 1989. W kanadyjskiej nomenklaturze historycznej i socjologicznej określenie „rasy" i „rasowe" odnosi się do ludności Kanady pochodzenia anglosaskiego i francuskiego. 3 G. Stanley, Louis Riel, Patriot or Rebel?, Ottawa 1967, s. 3. 4 T. Flanagan, Riel and the Rebellion. 1885 Reconsidered, wyd. I, Saskatoon 1983. 2

6 w pamiętnym roku 1968 Louis Riel ożył jako idol zbuntowanej młodzieży oraz postępowych polityków, i został wnet okrzyknięty „prekursorem obecnych powstań na świecie, zwłaszcza w tak zwanym Trzecim Świecie 5 . Zapomniany Metys z prerii wszedł do obiegu życia społecznego i politycznego. Na gruncie jego dokonań wyrosło pojęcie „Czwartego Świata", na który mają się składać uciśnione mniejszości w krajach zdominowanych przez ludność pochodzenia europejskiego. W pięciu tomach wydano jego „Dzieła zebrane" — pisma religijne, filozoficzne, społeczne, a także poezje 6. Jego imię noszą budynki publiczne i organizacje społeczne. Jest bohaterem opery, oratorium, czterech sztuk teatralnych, kilku filmów, płyt i kaset dźwiękowych, i oczywiście książek. Jego twarz spogląda ze znaczka pocztowego, pomniki stoją w stolicach prowincji w Reginie i Winnipegu, a jego nazwisko zna każdy. I tylko rozgoryczony szef policji wyrzucał, że nazwisk policjantów, poległych podczas rebelii, nie uczy się w szkołach, o pomnikach nawet nie wspominając 7. Kim był Louis Riel? Odpowiedzi pada tyle, ilu bywa indagowanych. Premier Pierre Trudeau porównywał go do Gandhiego, jakkolwiek jego działania nie przypominały „biernego oporu". Komunistyczna Partia Kanady zwoływała wiece przy grobie Riela, chociaż był twórcą reżimu wyznaniowego. Uważa się go za postępowca, choć twierdził, że „kobiety powinny zostać przywrócone do właściwego im stanu podporządkowania mężczyznom" 8. Jest nazywany pionierem multikulturowości, mimo że uważał Metysów za naród wybrany. Francuzi z Quebecu widzą w nim symbol swoich 5

G. Manuel, M. Poslums, The Fourth World, Don Mills 1974. T. Flanagan, G. Martel, O. Stanley ed., The Collected Writings of Louis Riel/Us Ecrits Complets de Louis Riel, Edmonton 1985. 7 A. L. El a y d o n, The Riders of the Plains. A record of the Royal North-West Mounted Police of Canada 1873-1910, Edmonton 1910, repr. 1971, s. xx. 8 T. Flanagan, Louis „David" Riel: „Prophet of the New World", Halifax 1983, s. 87. 6

7 aspiracji, choć demonstrował odrębność Metysów od narodu francuskiego. Jest ogłaszany wyzwolicielem Metysów, tymczasem więcej jego ziomków walczyło przeciw niemu niż po jego stronie. Mianuje się go Tomaszem Müntzerem, choć losy jego sekty każą raczej myśleć o Vernonie Howellu 9. Toteż niektórzy utrzymują, że „nie ma prawdy o Rielu; jest tylko zestaw faktów, które można interpretować na różne sposoby" 10, a postmoderniści twierdzą zgoła, że nie ma i faktów — istnieją tylko interpretacje 11. Niniejsza praca nie rozstrzyga, kim był Louis Riel; wydaje się zresztą, że człowiek ten raczej „bywał" niż „był". Autor przedstawia wydarzenia, które nadały Kanadzie jej dzisiejszy kształt, i pragnie, aby bohaterowie dramatu przemawiali za siebie 12. Ze sprawą Riela splatają się dzieje kanadyjskich Indian. Długo przedstawiano ich jako sojuszników Metysów, którzy wkroczyli na wojenną ścieżkę w obronie ich sprawy; w zależności od sympatii piszącego, czyniło to Indian bohaterami pozytywnymi lub negatywnymi. Louis Riel był zaś ukazywany jako bojownik o prawa Indian (mimo że miał ich za dzikusów i chciał siłą zapędzić do pracy). Obecnie podkreśla się brak poparcia Indian dla Metysów, ich lojalność wobec królowej i wolę dochowania wierności zawartym z białymi traktatom (warto wskazać, że od naświetlenia tej kwestii zależą realne interesy — zarzut popełnienia wraz z Rielem zdrady stanu 9 Sekta dawidian Vernona W. Howella, lepiej znanego jako Dawid Cyrus (Koresz), zginęła w 1993 r. w walce z FBI w Waco (Teksas). Warto zauważyć, że zarówno Riel jak Howell przybrali sobie imię Dawid i podawali się za potomków króla Dawida. 10 P. D r i b e n, The Rise and Fali of Louis Riel and the Metis Nation: An Anthropological Account, w: F. L. Barron and J. B. Waldram, ed., 1885 and After. Native Society in Transition. Regina 1986, s. 75. 11 J. W. Friesen, The Riel/Real Story. Ottawa 1996, s. xiii. 12 Wszystkie wypowiedzi są podawane na podstawie źródeł lub rekonstruowane z parafraz. 13 B. Stonechild, B. Waiser. Loyal till Death. Indians and the North-West Rebellion, Calgary 1997.

8 jeszcze w sto lat później utrudniał Indianom „załatwienie zażaleń plemiennych", czyli uzyskiwanie świadczeń od państwa). Rzeczywistość jest prosta — Indianie mieli własne sprawy, ich pokaz dynamiki grupowej w Battlefordzie był skutkiem rywalizacji dwóch wodzów o rząd dusz, a „zderzenie kultur" w osadzie Frog Lake zapoczątkował psychopata. Część Indian skorzystała z tego, iż władza była zajęta czym innym gdzie indziej, w wyniku czego wielu ludzi straciło życie albo dorobek. I jak zwykle w masową świadomość zapadły imiona tych, którzy łamali prawo, a nie tych, którzy pomagali ofiarom. Postscriptum stanowi — niekiedy łączona z bitwą pod Batoche — opowieść o Mocnym Głosie, celowo pozbawiona sentymentalizmu i paternalizmu, zwykle biorących udział w maskaradzie jako Zrozumienie i Tolerancja. Bohaterowie tamtych lat zasługują, by traktować ich jak dorosłych. Jak powiedział pewien Indianin z plemienia Czoktawów: „Jestem zadowolony, że jestem Czoktawem, i to wszystko. To, że nie chcę być białym, wcale nie znaczy, że chcę być jakimś mistycznym Indianinem. Po prostu prawdziwym człowiekiem".

9

DRAMATIS PERSONAE

24 marca 1884 roku w domu Abrahama Montoura w miejscowości Batoche, nad rzeką Saskatchewan, zebrało się ze 30 mężczyzn. Byli to silni, twardzi ludzie — drwale, woźnice, myśliwi, zwiadowcy... Brodaci, ciemnowłosi i ciemnoocy, smagli, ubrani byli w niebieskie kurtki przepasane czerwonymi szarfami, hajdawery z nogawkami wpuszczonymi w wysokie buty, na głowach mieli wełniane czapki. W pomieszczeniu było gęsto od dymu z fajek nabitych tytoniem z domieszką hart rouge 1, a rum demerara podnosił nastroje. Rej wodził Gabriel Dumont, przewoźnik na rzece. Jego masywna postać i silny głos przykuwały uwagę. Michel Dumas protokołował. — Już dosyć długo znosiliśmy niesprawiedliwość rządu — mówił Dumont. — Minęło sześć lat, odkąd przedstawiliśmy nasze skargi w petycji samemu generalnemu gubernatorowi. A on obiecał, że dopilnuje, aby rząd wszystko załatwił. I co? Ile jeszcze skarg mamy wysyłać do Ottawy? Kradną naszą ziemię i śmieją nam się w nos. Dlaczego nie dostaliśmy ziemi, jak nasi bracia z Manitoby? A przecież my, mieszkańcy Północnego Zachodu, mamy takie same prawa, jak oni, a nawet 1

Kora krzewu dogwood (comus nutralii).

10 większe — ziemia należy nam się nie tylko z tytułu pochodzenia, jako potomkom Indian, ale i z tytułu zasiedzenia. Niektórzy z nas są już tu piętnaście lat. Dlaczego nie dają nam na to papierów? Rzekłem, przyjaciele, nic od nich nie dostaniemy, jeśli nie weźmiemy spraw w swoje ręce. Gabriel Dumont rozejrzał się po twarzach. — No, dobrze. Może i sami nie damy rady, ale jeśli dogadamy się z angielskimi osadnikami i razem naciśniemy na rząd... Związek Osadników od dawna domaga się reformy rolnej. Oni mają wpływy i powiązania polityczne. Musimy tylko dołączyć się z naszymi żądaniami do nich. Podniósł się gwar. — Nie można wierzyć Anglikom, wszystko jedno, czy są ze związku, czy nie! — krzyknął ktoś. — Na co jeszcze jedna petycja! — zawołał Abraham Belanger. — Trzeba wziąć broń do ręki! — Spokój! — Maxime Lepine uderzył w stół. — Trzeba napisać Ustawę Praw! — A kto ją napisze, może Gabriel? — odezwał się ktoś z tyłu. Zebrani zarechotali. — Ja wiem, kto to może zrobić — rzekł Napoleon Nault. — Tylko Louis Riel potrafi tak spisać nasze żądania, że rząd będzie musiał je przyjąć. Już raz to przecież zrobił, w Mani- tobie. Wiem, co mówię — mój ojciec Andre był dowódcą jego straży przybocznej. — I ja też znam Riela, i inni także — mruknął kwaśno Charles Nolin — On jest w Montanie, w misji św. Piotra nad Missouri. Ale może to i racja. Teraz jesteśmy jak dwukołowy wóz znad Red River, tyle że z jednym kołem. Gabriel Dumont to jedno koło, ale żeby ruszyć z miejsca, potrzebne nam drugie. „Zebranie było udane", ocenił najmłodszy, Touis Goulet. „Wszyscy najrozsądniejsi ludzie w okręgu wypowiedzieli się" 2. Byli zgodni — człowiekiem, który nadawałby się na ich 2

G. C h a r e t t e, Vanishing Spaces. Memoirs of Louis Goulet, Winnipeg 1976, s. 113.

11 doradcę albo i przywódcę, był Louis Riel. Trzeba będzie pojechać do niego i porozmawiać o tym... Debatujący ludzie o francusko brzmiących nazwiskach i mało europejskim wyglądzie byli Metysami. Władze, do których mieli zastrzeżenia, był to rząd DOMINIUM KANADY,

państwa utworzonego w 1867 roku z posiadłości imperium brytyjskiego w Ameryce Północnej. Było ono związane unią personalną z Koroną Brytyjską (reprezentowaną przez generalnego gubernatora), i miało nosić nazwę „Królestwo Kanady", ale zrezygnowano z niej. Taka nazwa byłaby szokująca zwłaszcza dla mieszkańców Stanów Zjednoczonych, którzy i tak nazywali sąsiednie państwo „Europą". Bo też Kanada była oazą europejskości, z jej zaletami i wadami. Na wzór europejski Kanada cechowała się przewagą rządu centralnego, o dużych prerogatywach i decydujących uprawnieniach, miała też scentralizowane prawodawstwo i sądownictwo. Cechy systemu odzwierciedlały się także w jej społeczeństwie, mniej dynamicznym i bardziej zależnym od rządu niż społeczeństwo Stanów Zjednoczonych. Rząd był głównym motorem budowy państwa kanadyjskiego, a jego znaczenie rosło w miarę zaawansowania tego dzieła. Na oblicze Kanady największy wpływ wywarł handel futrami. Słynne skórki bobrów były początkowo niemal wyłączną podstawą gospodarki, więc kiedy w połowie XIX wieku cylindry z bobrowego filcu zostały wyparte przez jedwabne, wszechwładnym kompaniom futrzarskim zajrzał w oczy kryzys. W sukurs kanadyjskiej gospodarce przyszedł dynamiczny rozwój Stanów Zjednoczonych; w połowie stulecia zaczęła się ona szybko rozwijać, głównie dzięki handlowi z sąsiadem. Ułatwiał go Traktat o Wzajemności, zawarty z USA w 1854 roku, który na 10 lat zniósł cła na kanadyjskie drewno, ryby i pszenicę. Stany Zjednoczone szybko zastąpiły

12

Wielką Brytanię w roli głównego partnera gospodarczego Kanady. Koła gospodarcze przemysłowej metropolii, Montrealu, miały wizję nowego kanadyjskiego imperium, zależnego nie od bobrów ani od surowców, lecz opartego na usługach: transporcie, żegludze i finansach dla całego kontynentu. Zaczęły się rozwijać banki, giełda, stocznie i linie kolejowe. Zapóźnienie w rozwoju gospodarczym Kanady było jednak zbyt duże, by je szybko nadrobić. W przemyśle i usługach Kanada nie była zdolna do konkurowania z USA. Miała mniejsze zasoby kapitału, mniejszy przyrost siły roboczej z imigracji (w 1860 roku na każdego przyjeżdżającego do Montrealu imigranta przypadało 7 lądujących w Nowym Jorku), a na domiar złego tysiące Kanadyjczyków emigrowały do Stanów Zjednoczonych. Kiedy w 1866 roku ostatecznie stracił ważność Traktat o Wzajemności, niedostatki kanadyjskiej gospodarki stały się dotkliwe. Kręgi polityczne Kanady dzieliły się zasadniczo na konserwatystów i liberałów. Odróżniało ich głównie podejście do gospodarki: konserwatyści faktycznie byli etatystami, a liberałowie byli bardziej przychylni wolnemu rynkowi. Niemal nieprzerwanie rządziła partia konserwatywna, na której czele stał sir John Macdonald. Był on sprawnym manipulatorem, a przy tym — mimo pociągu do whisky, niezwykłego nawet na tle epoki, w której nikt nie wylewał za kołnierz — mężem stanu i niekwestionowanym autorytetem, bez którego nie wyobrażano sobie kanadyjskiej sceny politycznej. Na przeszkodzie rozwojowi gospodarki stał etatystyczny, sztywny, „europejski" system. Jednak powiązany ze światem polityki wielki biznes dobrze prosperował dzięki państwowym zamówieniom, subwencjom i koncesjom. Zasilał więc w fundusze wyborcze partię konserwatywną, i nie cofał się nawet przed przekupywaniem elektorów. Początkowo korupcja budziła oburzenie „opinii publicznej", które spowodowało nawet przejściowe odejście partii premiera Macdonalda od władzy, ale recesja szybko sprawiła, że oswojono się ze sterowaną demokracją.

13 — Nigdy nie zaprzeczałem, że jestem złodziejem — mawiał sir John Macdonald — ponieważ nigdy mnie nie oskarżono, że nim jestem. W 1878 r. partia konserwatywna, dzięki obietnicom państwowej protekcji dla gospodarki, wróciła do władzy; wyglądało, że na zawsze. Trzeba było wywiązać się z obietnic i odwdzięczyć za wsparcie. — Nie mogę wiedzieć, jakiej protekcji potrzebujecie — oświadczył premier Macdonald. — Niech każdy producent powie nam, czego chce, a my postaramy się mu to dać. Producenci potrzebowali subwencji, dotacji, a także ochrony przed konkurencją amerykańską. Kanadyjską recesję tłumaczono importem tańszych wyrobów przemysłowych z USA, mimo że były objęte taryfą celną (kanadyjskim producentom bardzo odpowiadał Traktat o Wzajemności, tworzący kombinację wolnego handlu ich surowcami z protekcjonizmem w handlu wyrobami przemysłowymi). Rząd podniósł więc cła, ku aplauzowi sfer gospodarczych. W tym systemie protekcjonizmu, atrakcyjnie nazwanym „Polityką Narodową" lub „Polityką Kanadyjską", inaczej „Kanada dla Kanadyjczyków", szczególne miejsce zajmował zachód, czyli Terytoria Północno-Zachodnie, zwane także Ziemią Księcia Ruperta. Był to olbrzymi teren, rozciągający się od Wielkich Jezior do Gór Skalistych, który rząd zakupił w 1870 roku od Kompanii Zatoki Hudsona. Według rządowych planów wschodnia Kanada miała stać się centrum przemysłowym, zaś zachód z miejsca łowów na zwierzynę futerkową zamienić się w zaplecze rolnicze. Jako wzór stosunków wschód-zachód przyjęto europejski model „metropolia-kolonia". Inaczej niż prowincje wschodu, mające własne rządy, zachód miał status terytoriów, co znaczyło, że podlegał władzy centralnej. Na zachodzie powstawały monopole w transporcie i nieruchomościach, prywatne, lecz finansowane 3

Driben, op. cit., s. 98.

14 przez państwo. Koszty „Polityki Kanadyjskiej" ponosili więc przede wszystkim zachodni farmerzy, którzy z powodu protekcyjnej taryfy celnej płacili drożej za wyroby przemysłowe, zarówno importowane, jak i krajowe. Z drugiej strony monopolistyczny przewoźnik kolejowy narzucał im stawki za przewóz produkowanych przez nich płodów rolnych, co zmniejszało opłacalność ich sprzedaży na rynkach wschodniej Kanady. W ten sposób Zachód miał dostarczyć kapitału na spóźnioną kanadyjską rewolucję przemysłową. Słabym punktem tego programu gospodarczego było to, że w 1875 roku zachód liczył tylko 50 tysięcy mieszkańców (wschód miał ich 2,5 miliona). Było to mało, zarówno jeśli chodziło o produkcję rolniczą, jak i o rynek zbytu na wyroby produkowane w ramach „Polityki Narodowej". Rząd zakładał prowadzenie planowego osadnictwa rolniczego na północnym krańcu prerii, który uznano za „pas urodzajny"; południowe prerie oceniono jako zbyt pustynne. Sprowadzano potencjalnych farmerów z Europy, nadając im za darmo po 160 akrów (64 ha) ziemi, obiecywano też pomoc państwową dla kolonistów. Mimo to, inaczej niż w USA, gdzie od dziesięcioleci stałym widokiem były ciągnące na zachód karawany wozów, zachód Kanady pozostawał dziki i pusty. Rząd musiał dowieźć tam imigrantów. Jedynym środkiem, który to umożliwiał, była kolej żelazna, rozpoczęto więc budowę kolei transkontynentalnej — Canadian Pacific Railway, CPR. CPR była sztandarowym przykładem „Polityki Kanadyjskiej" w działaniu. Było to przedsięwzięcie prywatne, lecz finansowane z budżetu państwa. Członkowie rządu, a i czołowi politycy wszystkich partii, jednocześnie pełnili różne funkcje w CPR i powiązanych z nią przedsiębiorstwach. Zarząd kolei rewanżował się politykom opłacaniem kampanii wyborczych. Mimo tych powiązań i pompowania w nią pieniędzy z budżetu, Canadian Pacific permanentnie tkwiła w kłopotach finansowych. Oprócz złego zarządzania i przeznaczania środków na cele pozagospodarcze, były jeszcze ich dwie przyczyny.

15 Jedną było słabe zaludnienie zachodu. Zaludnić go miała właśnie kolej, ale na razie nie uzyskiwała wystarczających dochodów z przewozów ani z otrzymanych od rządu 10 milionów hektarów ziemi. Pod względem osadnictwa Kanada pozostawała za Stanami Zjednoczonymi. W latach 1881-1885 na całym zachodzie Kanady osiedliło się 166 tysięcy imigrantów, podczas gdy tylko graniczący z prowincją Manitoba stan Minnesota już w 1870 roku miał pół miliona mieszkańców. Drugą przyczyną była zmiana planów budowy. Linia kolei miała przebiegać na ukos przez prerie na północny zachód; było to logiczne, jeśli pamiętać o koncepcji „pasa urodzajnego". Jednak w 1881 roku zapadła decyzja, że kolej zostanie poprowadzona przez prerie południowe, uprzednio uznawane za nieprzydatne dla osadnictwa. Oznaczało to nie tylko bankructwo tych, którzy zainwestowali w nieruchomości na północnym zachodzie, i nie tylko to, że osiedleni już tam farmerzy nie będą mieli transportu dla swych produktów. Kolej została obciążona dodatkowymi kosztami, a były one kolosalne; droga przez Góry Skaliste wymagała poszukiwania przejść przez przełęcze, budowy mostów i tuneli. Na niegościnnych południowych preriach wymuszono osadnictwo; w 1883 roku kolej dotarła do założonego tam miasta Calgary (zaraz nazwanego „kanadyjskim Denver" — nieco na wyrost, jeśli zważyć, że liczyło 107 domów, gdy prawdziwe amerykańskie Denver miało już 100 000 mieszkańców). Do leżącego na północy Edmonton uruchomiono linię dyliżansu. Powinna to być boczna linia kolejowa, ale na to nie było pieniędzy. CPR stanęła na progu bankructwa. Powodem budowy kolei donikąd i nie przynoszącej zysków, była jej rola strategiczna. Na prostej jak strzała linii transkontynentalnej zależało Wielkiej Brytanii, dla której miała to być alternatywna droga do Indii i Chin, ważna na wypadek zablokowania Kanału Sueskiego. Jak obliczano, przejazd koleją przez południową Kanadę miał umożliwić podróż do Chin o 2 dni krótszą w porównaniu z drogą przez Kanał Sueski,

16 albo o 16 dni, gdyby Kanał został zamknięty. W każdym wypadku Brytyjczycy wyprzedzaliby na tej trasie europejskich rywali, a nawet Rosjan. Chodziło jednak nie tylko o imperialne interesy Wielkiej Brytanii, lecz o sprawy Kanadyjczykom znacznie bliższe. Canadian Pacific była drogą rokadową na wypadek agresji ze strony STANÓW ZJEDNOCZONYCH,

które były chętne do przyłączenia jeśli nie całej Kanady, to chociaż jej części. Myśl ta była starsza niż same Stany Zjednoczone (pojawiła się już na Kongresie Kontynentalnym w 1775 r.), i choć Kanada nie wzięła udziału w amerykańskiej rewolucji, to od czasu Tomasza Jeffersona zjednoczenie było trwałym elementem polityki USA. W 1811 r. prezydent John Quincy Adams stwierdził: „Cały kontynent Ameryki Północnej wydaje się przeznaczony przez Boską Opatrzność do zamieszkania przez jeden naród, mówiący jednym językiem, wyznający jeden system religii i zasad politycznych". Idea ta miała wyznawców także w Kanadzie; zwłaszcza w sferach montrealskiego biznesu żywa była myśl o „pokojowej i przyjaznej separacji od Brytanii, i związku na równych prawach ze Stanami Zjednoczonymi", jak głosił ich Manifest Aneksji z 1849 roku4. Sekretarz stanu William Seward twierdził więc po prostu, że „jest planem Natury, aby cały ten kontynent prędzej czy później znalazł się w magicznym kręgu amerykańskiej Unii". W tym kręgu były już faktycznie zachodnie terytoria Kanady: odległe od metropolii i nie mające z nią połączeń komunikacyjnych (z Toronto na zachód podróżowano Według nacjonalistycznego ruchu Canada First w takim związku przewagę miałaby Kanada, dzięki wyższości rasowej, wynikającej z północnego klimatu. „Jeśli klimat nie miałby wpływu na kształtowanie ras — dowodził ideolog ruchu R. G. Hahburton — to dlaczego narody południowe zawsze stoją niżej i są podbijane przez ludzi z północy?" 4

17 koleją przez USA), powiązane gospodarczo z bliższymi i lepiej rozwiniętymi Stanami Zjednoczonymi. James Wickes Taylor, przedstawiciel Departamentu Skarbu na zachodzie Kanady, który na zlecenie Sewarda miał w 1861 roku ocenić możliwość przyłączenia go do USA, podsumował krótko: „Wystarczy nadstawić koszyk, a dojrzały owoc sam do niego wpadnie". Oceniał, że „z 30 000 Europejczyków, którzy mieszkają na zachód od Wielkich Jezior, 90 procent pragnie przyłączenia do USA", a gdyby ktoś miał obiekcje, to sama milicja stanu Minnesota wystarczy, aby „zdobyć, okupować i zająć" terytorium Kanady aż po jezioro Winnipeg. Z poparciem dla jego tez pospieszyli mieszkańcy leżącej na zachodnim wybrzeżu Kanady Kolumbii Brytyjskiej, którzy zwrócili się z petycją do prezydenta Lincolna o przyjęcie ich kraju do Unii. Granica nad Pacyfikiem była już w 1859 roku widownią zbrojnej konfrontacji między USA a Anglią z powodu spornych wysp San Juan 5. W 1861 r. wojna Unii z Konfederacją i konieczność niezadrażniania stosunków z Anglią nie pozwalała Lincolnowi na zbyt śmiałe kroki, więc nie skorzystał z nowej okazji. Jego sekretarz stanu Seward jednak na zapas opracował plan zagospodarowania północnego zachodu Ameryki jako całości — włączając kanadyjskie ośrodki osadnictwa nad rzekami Red River i Saskatchewan, a z centrum politycznym i administracyjnym w St. Paul w stanie Minnesota. Przyłączenie terytoriów brytyjskich dałoby ogromny impuls rozwojowy zachodowi USA, więc nie tracono go z oczu. W 1866 roku na porządku obrad Kongresu USA stanęła uchwała o przyjęciu Kanady do Unii. Nie było to realne wobec całej Kanady („Globe" z Toronto pisała całkiem proroczo, że „Amerykanie może kiedyś zechcą zaanektować Księżyc"), ale jeśli chodzi ojej części, nie było niemożliwe. W 1867 r. USA nabyły od Rosji Alaskę za 7,2 miliona Dowódcą amerykańskiego garnizonu na wyspach San Juan był wtedy kpt. George E. Pickett. który zdobył sławę jako dowódca „ataku Picketta" 3 lipca 1863 roku pod Gettysburgiem. 5

18 dolarów. Między Alaską a USA leżała tylko niepewna swej kanadyjskości Kolumbia Brytyjska, która zgodziła się przyłączyć do Kanady w 1871 r. pod warunkiem, że otrzyma z nią połączenie kolejowe, a ponieważ budowa się przewlekała, groziła secesją. W dodatku napływali do niej amerykańscy poszukiwacze złota i osadnicy. Gdyby prowincja ta stała się stanem USA, poszedłby za nią cały zachód Kanady. Wprawdzie gwarantem integralności Kanady była Wielka Brytania, ale Kanadyjczycy odnosili się do niej nieufnie, podejrzewając, że w imię imperialnych interesów może ich sprzedać Stanom Zjednoczonym. Precedens już był — dzięki swojej pokojowej penetracji oraz ustępliwości Wielkiej Brytanii, USA uzyskały Oregon 6. Realność zagrożenia ze strony USA uzasadniały w oczach Kanadyjczyków działania BRACTWA FENIAN,

Fianna Eirionn — Żołnierzy Erinu. Pod tą nazwą krył się utworzony w 1859 r. amerykański oddział Irlandzkiego Bractwa Rewolucyjnego (Irish Revolutionary Brotherhood), działającego w konspiracji na terenie Wielkiej Brytanii. Organizacja ta miała charakter militarny i w USA działała jawnie. Irlandzcy patrioci przynieśli ze sobą do USA (jak głosiła ich rota przysięgi) „głęboką i nieśmiertelną nienawiść do monarchii i oligarchii Wielkiej Brytanii" oraz zapiekłą wrogość do wszystkiego, co brytyjskie. Najbardziej brytyjska zaś na kontynencie północnoamerykańskim była Kanada. Kiedy wojna secesyjna wywołała napięcia między Stanami Zjednoczonymi a Anglią (która sprzyjała Konfederacji), pospieszyli je wykorzystać. Irlandczycy zaciągali się przede wszystkim do armii Unii. Było ich w niej 150 000, niektóre

Według anegdoty odpowiedzialny za zachód brytyjski komisarz orzekł, iż Oregon nie jest wart zatrzymania, ponieważ łososi z jego rzeki Columbia w odróżnieniu od pstrągów nie można było łowić na muchę. 6

19 jednostki były całkowicie irlandzkie, a o wsławionej w bitwach nad Antietam i pod Gettysburgiem Brygadzie Irlandzkiej mówiono, że „była co do człeka feniańska" 7. Oficerowie irlandzcy pełnili jednocześnie funkcje wśród Żołnierzy Erinu. Liczyli na zdobycie doświadczenia wojskowego, a także na zaskarbienie sobie życzliwości rządu USA dla swych planów. Kiedy wojna się skończyła, szeregi Bractwa liczyły 10 000 zahartowanych w bojach żołnierzy. W 1865 r. Irlandzkie Bractwo Rewolucyjne poniosło na Szmaragdowej Wyspie dotkliwą klęskę; zostało spenetrowane przez brytyjską agenturę i rozbite. Jedynym aktywnym ogniwem pozostali Fianna Eirionn. Dominującą pozycję wśród nich uzyskał William Randall Roberts, biznesmen z Nowego Jorku, przywódca skrzydła „jastrzębi". Na jego zlecenie gen. Thomas W. Sweeny, zawodowy oficer amerykański, opracował plan inwazji Kanady, opanowania jej i użycia jako bazy wypadowej do morskich ataków korsarskich na flotę brytyjską. Miało to doprowadzić do wzrostu napięcia w stosunkach brytyjsko-amerykańskich i w końcu skłonić Wielką Brytanię do negocjacji na temat niepodległości Irlandii. Zamiary te rozpoznały zarówno kanadyjska Secret Service kierowana przez Gilberta McMickena, jak brytyjski wywiad, i ostrzegały o nich rząd. Generalny gubernator Kanady zarzucił Stanom Zjednoczonym, że „Fenianie, którzy są obywatelami USA, korzystają z instytucji tego kraju, aby nie kryjąc się, przemieszczać wielkie liczby ludzi i materiałów wojennych ku granicom, w celu prowadzenia wojny z pokojowo usposobioną społecznością [kanadyjską]" 8. Także poseł brytyjski w Waszyngtonie przekazał Amerykanom „wyrazy wielkiego niezadowolenia Jej Królewskiej Mości". Sekretarz stanu Seward w odpowiedzi oświadczył, że „uważa sprawę feniańską za mocno przesadzoną". W rzeczywistości utrzymywał z Fenianami od dawna 7 W. S. Neidhardt. Fenianism in Nonth America, University Park i Londyn 1975, s. 138. 8 Tamie, s. 124.

20 kontakty, i doceniał możliwość wykorzystania ich jako środka nacisku na Wielką Brytanię. Nie jest pewne, co rzeczywiście obiecał irlandzkim patriotom; prawdopodobnie faktycznie nie zobowiązał się do niczego. W każdym razie gen. Sweeny oczekiwał co najmniej życzliwej neutralności USA, a także uznania dla rządu, jaki Fenianie mieli utworzyć na zajętym obszarze Kanady. William Roberts zakupił z demobilu 10 000 karabinów i 2,5 miliona naboi oraz wyposażenie, a także zaczarterował 5 holowników i 30 barek do forsowania granicznych rzek i jezior. Na próbę dokonano kilku udanych wypadów na teren kanadyjskiej prowincji Nowy Brunszwik. Wreszcie 31 maja 1866 r. płk John O'Neill na czele czterech pułków Fenian (1200 ludzi) przekroczył graniczną rzekę Niagara i ruszył na Toronto. Fenianie maszerowali bez przeszkód, aż 2 czerwca pod wsią Ridgeway napotkali 900-osobowy oddział kanadyjskiej milicji. Nastąpiła wymiana strzałów, w której zginęło 9 milicjantów, a 31 zostało rannych. Po pewnym czasie w pobliżu ukazało się kilku ludzi na koniach. Byli to farmerzy, którzy chcieli popatrzeć na bitwę, lecz Kanadyjczycy wpadli w popłoch i wśród krzyków „Kawaleria atakuje!" rzucili się do ucieczki. Tak skończyła się bitwa pod Ridgeway. Inny oddział kanadyjskiej milicji został pobity w okolicy Fortu Erie i w całości wzięty do niewoli. Irlandczycy byli na fali — niestety, amerykańskie kanonierki pojawiły się na rzece i uniemożliwiły im przeprawę zaopatrzenia, a nazajutrz płk 0'Neill otrzymał wiadomość, że wojska USA dowodzone przez zwycięzcę spod Gettysburga, gen. George'a G. Meade'a, zatrzymały nadchodzące kolejne oddziały Fenian i skonfiskowały czasowo ich broń. O'Neill wydał więc rozkaz do powrotu. Inne oddziały irlandzkie, które zdążyły przekroczyć granicę Kanady, także cofnęły się. Irlandczycy stracili w kampanii 8 zabitych i 15 rannych. Zawiedziony gen. Sweeny wypomniał, że „to nie Anglia, lecz Stany Zjednoczone powstrzymały nasz marsz ku wolno-

21 ści". Inny oficer, który (jak większość irlandzkich żołnierzy) znał gen. Meade'a, rzucił mu w twarz z goryczą: — Dostaliśmy broń z waszych magazynów. Dawali nam do zrozumienia, że nie będziecie interweniować. Zostaliśmy oszukani przez rząd, użyci przez [sekretarza stanu] pana Sewarda do jego celów. William Roberts wyciągnął z tego wnioski i zapowiedział, że odtąd „organizacja będzie mniej otwarta, ale o wiele bardziej zdeterminowana, niż dawniej". W Londynie sama inwazja Fenian nie zrobiła wrażenia (w Europie właśnie toczyła się sporo większa od niej wojna prusko-austriacka), ale wiadomość, że pomoc wojskowa z tej okazji dla Kanady kosztowała brytyjskiego podatnika 622 000 funtów, i owszem. Wielka Brytania po tych doświadczeniach była zdecydowana wymusić na Kanadzie jej własny wkład w obronę. Polityk kanadyjski Joseph Howe oceniał, że „rząd Jej Królewskiej Mości doszedł do wniosku, iż Prowincje [kanadyjskie] są źródłem niebezpieczeństw i wydatków... przewagę ma pomysł, aby zostawić je, by się same broniły, jeśli potrafią". Potwierdzał to artykuł redakcyjny „Timesa" z 1 marca 1867 r.: „Uważamy Konfederację za sposób uwolnienia tego kraju od wielkich wydatków i wielkich kłopotów... Cenimy sobie pragnienie Kanadyjczyków, by utrzymać stosunki z Koroną Brytyjską. Ale czteromilionowy naród powinien umieć sam się bronić" 9. Pomysł polegał na połączeniu brytyjskich posiadłości w Ameryce Północnej w jedno państwo, które byłoby na tyle silne, by zapobiec wchłonięciu poszczególnych jego prowincji przez Stany Zjednoczone. Liczono także, że takie posunięcie złagodziłoby ujemne skutki zniesienia wolnego handlu z USA. 29 marca 1867 r. mocą ustawy British North America Act prowincje kanadyjskie zostały złączone w konfederację i otrzymały odrębność państwową, na wieść o czym Kongres USA wyraził swoje „głębokie zaniepokojenie". 9

Tamże, s. 110.

22 Tak irlandzcy rewolucjoniści stali się „ojcami założycielami" Kanady. Brytyjczycy mieli nadzieję, że teraz obroni się ona sama, lecz KANADYJSKIE SIŁY ZBROJNE

były bardzo szczególne. Kanadyjczycy byli bowiem zawsze zdania, że Anglia sama powinna dbać o swoje zamorskie interesy. Pierwsza próba utworzenia kanadyjskich sił zbrojnych, podjęta po zatrzymaniu w 1861 r. przez okręt Stanów Zjednoczonych brytyjskiego statku „Trent" i uprowadzeniu płynących nim dyplomatów Stanów Skonfederowanych, zakończyła się klapą. Wielka Brytania skierowała do Kanady 11 tysięcy żołnierzy, a parlament kanadyjski odmówił wsparcia ich własną milicją. Dopiero kiedy w 1864 r., reagując na wykorzystywanie Kanady jako bazy przez wywiad Konfederacji, a nawet jej oddziały wojskowe, prezydent Lincoln wypowiedział Traktat o Wzajemności i zagroził wprowadzeniem wiz w ruchu podróżnych, Kanada przełamała niechęć do wojska i utworzyła straż graniczną w sile 2000 ludzi. „Opinia publiczna" była przeciwna „stałej armii", więc kiedy w 1870 r. wojska brytyjskie zaczęły wracać do domu, nie zamierzano ich nikim zastąpić. Kontentowano się milicją, czyli rodzajem gwardii narodowej, której zasadniczą częścią była ochotnicza „milicja czynna". Oprócz niej istniała „rezerwa milicji", pochodząca z poboru, któremu na wypadek wojny podlegali mężczyźni w wieku od 16 do 60 lat. „Milicja czynna" była zorganizowana w systemie terytorialnym i dzieliła się na bataliony. Naczelnym dowódcą milicji był zawodowy oficer brytyjski w randze pułkownika, w milicji mający stopień generała majora. Oprócz niego w naczelnym dowództwie było trzech zawodowców: adiutant, adiutant generalny (tę funkcję pełnił Kanadyjczyk) i inspektor artylerii. Cywilną kontrolę nad nimi sprawował minister milicji i obrony. Ponieważ okazało się, że istnienie jakiejś armii zawodowej

23 jest konieczne, choćby dla zapewnienia poziomu szkolenia, dyskretnie utworzono dwie „szkolne" baterie artylerii w Quebecu i Ontario (na krótko także trzecią w Kolumbii Brytyjskiej), i takież trzy kompanie piechoty i kompanię kawalerii. Ta „stała siła" liczyła 750 ludzi. Swoje istnienie milicja zawdzięczała dwóm czynnikom. Jednym z nich było uzależnienie przez Wielką Brytanię pomocy wojskowej dla Kanady od jej udziału własnego, na skutek czego parlament co roku uchwalał jakiś budżet na obronę. Drugi powód wynikał z pierwszego; skoro był budżet, to trzeba go było wydać. Posłowie walczyli jak lwy o to, by w ich okręgach była jednostka milicji (dotyczyło to zwłaszcza okręgów wiejskich). Taka jednostka oznaczała bowiem jakieś pieniądze dla okręgu, które przekładały się na głosy w wyborach. Toteż lobby „parlamentarnych pułkowników", czyli posłów związanych z milicją, pilnowało, by skąpych środków nie przeznaczono (jak chcieli dowódca milicji i jego sztab) na utworzenie mniejszej siły, ale lepiej uzbrojonej i wyszkolonej. Szło im to tym łatwiej, że ministerstwo milicji i obrony uważane było za synekurę bez realnego znaczenia. W 1885 r. kierował nim minister Adolphe Caron, który nie znał się na wojsku, ale był wytrawnym politykiem, toteż z reguły brał stronę „parlamentarnych pułkowników". Milicja była dość liczna — jej listy mobilizacyjne liczyły 36 000 ludzi. Uzbrojona była z początku w amerykańskie karabiny Peabody i powtarzalne Spencery, które w 1867 r. zastąpiono brytyjskim karabinem Snider-Enfield. Był to bardzo dobry, sprawdzony na wojnie secesyjnej przez armię Stanów Skonfederowanych, brytyjski karabin Enfield kal. 577 (14,65 mm), który w 1864 r. został przerobiony na odtylcowy, na nabój scalony, przy zastosowaniu zamka konstrukcji Jacoba Snidera. Pomimo osobliwego wyglądu (zamek otwierał się na bok na zawiasach), a także nieco kłopotliwej obsługi (nie było wyrzutnika, a po wystrzale i otwarciu zamka należało karabin odwrócić i wytrząsnąć z niego łuskę), broń ta miała wiele

24 zalet. Snider-Enfield był o 30 procent celniejszy niż odprzodowy Enfield, miał przeciętną szybkostrzelność 10 strzałów na minutę (Enfield oddawał 10 strzałów w 4 minuty) i był trudny do popsucia nawet przez zielonego rekruta. Bataliony piechoty były uzbrojone w karabiny Snider-Enfield w wersji „długiej" (Long Rifle — o lufie długości 95 cm) i trójkątne bagnety nasadkowe. Bataliony strzelców oraz sierżanci batalionów piechoty używały wersji „krótkiej" (Short Rifle — 80 cm), nadrabiając różnicę w długości 60-centymet- rowym bagnetem typu „jatagan". Istniał także karabinek kawaleryjski Snider-Enfield. Oprócz milicji pieszej (piechoty liniowej i strzelców) oraz kawalerii, Kanada miała 16 baterii polowej artylerii milicji, i kilkadziesiąt baterii garnizonowych, głównie na wybrzeżu atlantyckim. Podstawowym uzbrojeniem artylerii polowej była angielska trzycalowa, gwintowana, ładowana od przodu armata 9-funtowa, strzelająca tylko ogniem na wprost. Pocisk do tej armaty miał kształt cylindryczny i zaopatrzony był w bolce, które wchodziły w gwint, nadając mu ruch obrotowy. W 1872 r. Kanada zakupiła 60 takich armat. Na uzbrojeniu były także gładkolufowe 7-funtowe haubice górskie. Artyleria garnizonowa używała cięższych armat i haubic, głównie 24- i 32-funtowych. Permanentnie zły stan finansów kanadyjskich odzwierciedlał się w wyposażeniu armii. Ponieważ nie było wojskowej stadniny koni ani środków na ich zakup na rynku, kawaleria, choć przydatna w geograficznych warunkach Kanady, była słaba liczebnie. Także polowe baterie artylerii (nawet zawodowe), teoretycznie liczące po cztery działa, z powodu braku koni miały tylko po dwa. Nie miały też na wyposażeniu wozów amunicyjnych, kuźni polowych etc. Dla oszczędności w połowie lat 1870-tych zlikwidowano większość jednostek artylerii garnizonowej, ale niewiele to pomogło. Nadal artyleria polowa nie otrzymywała nowego wyposażenia, a nawet siodeł, Uprzęży ani zapasowych kół. Nie wytwarzano uzbrojenia,

25 dopiero w 1882 r. rozpoczęto produkcję w Quebecu amunicji strzeleckiej, a artyleryjskiej nie produkowano do końca stulecia. W 1871 r. armia brytyjska zaczęła przezbrajać się w karabiny Martini-Henry kal. 577/450 o zamku z klinem pionowym. Nabój z łuską posiadającą kryzę pozwalał na zastosowanie do nich pocisku popularnego kalibru 45 (11,43 mm) z silniejszym ładunkiem prochowym kalibru 577. W 1874 r. Kanada zakupiła 2100 sztuk tej broni — na więcej nie było pieniędzy, a poza tym uznano, że amatorom z milicji wystarczy Snider-Enfield. Oprócz broni rząd dostarczał milicjantom tylko mundury (bataliony piechoty nosiły barwę czerwoną, strzelców — zieloną, a artylerzyści — niebieską) — za inne części wyposażenia, jak hełmy, musieli płacić. Oficerowie sami kupowali broń boczną i konie (rząd płacił tylko za paszę dla nich). Ćwiczenia zajmowały tylko dwa tygodnie w roku, ale i tak czasem pracodawcy nie godzili się dawać na nie pracownikom urlopu. Na te wydatki żołd nie starczał ani też nie kompensował utraconej podczas ćwiczeń płacy. Służba była więc raczej zabawą — albo sprawą prestiżu — dla ludzi w miarę zamożnych i niezależnych finansowo. Dlatego, jak tłumaczono, więcej batalionów pochodziło z dostatniej anglojęzycznej prowincji Ontario, niż z uboższego francuskiego Quebecu. Milicjanci byli przepełnieni dumą i godnością, jak oceniali niektórzy, nieco ponad miarę. „Nie jest to kwiat armii, jak się łudzą — stwierdził pewien angielski żołnierz fortuny. — Widywałem Prusaków w pikielhaubach, byczących się w miastach Vaterlandu; śmieszyli mnie chłopięcy holenderscy poborowi w Amsterdamie. Podziwiałem zdumiewające piruety musztry belgijskich wartowników w Brukseli. Studiowałem manewry całej francuskiej armii w Bayonne. Dzieliłem los karlistów w dzikich przełęczach Pirenejów. Widziałem w Stambule, jak regiment żylastych Turków, weteranów spod Plewny, prezentował broń przed sułtanem. Tommy Atkins objawiał mi się w wielu krajach w pełnej glorii szkarłatu i bieli, budząc w sercu dumę: Civis Romanus sum! „Chłopcy" Wuja Sama

26 także nieraz paradowali przede mną. Ukoronowaniem zaś tego była wizyta u kanadyjskich milicjantów w obozie w Gananoque; i wyznaję, że jeśli chodzi o brud, ogólne niechlujstwo i demoralizację, to zwłaszcza wiejskie bataliony — mówiąc ich własnym eleganckim językiem — biją wszystkich na łeb" 10. Kanada miała więc zamiast armii, jak określił to jeden z dowódców, „zbiór jednostek wojskowych, nie powiązanych ze sobą, bez sztabu i bez służb, które zapewniają transport, wyżywienie i opiekę zdrowotną". Były one zgromadzone na wschodzie, a ochronę zachodu zapewniać miała PÓŁNOCNO-ZACHODNIA POLICJA KONNA (NWMP),

formacja porządkowa o charakterze paramilitarnym. Wyglądem zbliżona była do lansjerów, a jej wyżsi oficerowie zamiast policyjnych tytułów superintendenta i komisarza nieoficjalnie zażywali wojskowych rang majora i pułkownika. Wojskowe było także jej uzbrojenie, którym najpierw był siedmiostrzałowy karabinek Spencer, a po nim kawaleryjski Snider-Enfield. W 1882 r. przezbrojono NWMP w dziewięciostrzałowe Winchestery model 1876 kal. 45-75 na wojskową amunicję, większe i cięższe od popularnych modeli. Policjanci nosili także rewolwery (najpierw typu Adams, później angielskie Enfieldy) i szable oraz lance. Od zwykłej policji różniło NWMP także to, że do jej uzbrojenia należała artyleria. Na początku były to dwie armaty 9-funtowe, jakich używała połowa artyleria kanadyjska. W 1876 r., na skutek poczucia zagrożenia po przegranej przez Amerykanów bitwie z Indianami nad Little Big Horn, do arsenału NWMP dodano cztery amerykańskie gładkolufowe 7-funtowe haubice górskie z brązu. 10

J. D o n k i n, Trooper in the Far North-West. Recollections of Life in the North-West Mounted Police, Canada, 1884-1888, Saskatoon 1987, s. 150. Tommy Atkins — symbol żołnierza brytyjskiego.

27 Umundurowanie policjanta składało się ze szkarłatnej kurtki, oranatowych spodni z żółtym lampasem, butów z cholewami i białych skórzanych rękawic. Ubioru dopełniał biały pas — bandolier, który mieścił 20 naboi do Winchestera i 12 do Enfielda, oraz biały hełm typu pikielhauba albo okrągła furażerka typu „pudełeczko na pigułki". Hełm był niewygodny, furażerka bez daszka nie chroniła twarzy przed palącym słońcem, a cały strój był niezbyt praktyczny, ale jego europejskość miała wzbudzać respekt. Konstable utrzymywali mundury i wyposażenie w nienagannej czystości, i codziennie czyścili pasy glinką oraz polerowali nie tylko szable i pochwy, ale nawet łuski naboi. Nie dopuszczano również dowolności w umundurowaniu — charakterystycznej dla obytej z zachodem US Cavalry. O to, by NWMP nawet z daleka odróżniała się od kawalerii amerykańskiej, w gruncie rzeczy chodziło. Miało ją jednak odróżniać przede wszystkim nastawienie; powszechna opinia w Kanadzie głosiła, że Amerykanie to prymitywni rzeźnicy, zawsze gotowi strzelać bez opamiętania „do wszystkiego, co mówi". Morale NWMP budowano w znacznym stopniu na poczuciu wyższości wobec nich. Ilustruje je anegdota, w której na plemię Indian, eskortowane do granicy kanadyjskiej przez dwie kompanie kawalerii USA, czeka po drugiej stronie tylko sierżant z dwoma konstablami. — Czy jest was tylko tylu? — pyta z niedowierzaniem amerykański dowódca. — Nas są dwie kompanie i mieliśmy z tymi Indianami wiele trudności. Czy jesteście pewni, że was trzech wystarczy? — Tak, sir — odpowiada sierżant — widzi pan, my nosimy szkarłat królowej. Pensja konstabla wynosiła od 9 do 15 dolarów miesięcznie, lecz chętnych do niej było wielu, bowiem wśród poszukiwaczy przygód powstała moda na poznawanie zachodu Kanady w czerwonej kurtce. Wkrótce zrodził się szczególny esprit de corps NWMP, styl arystokratycznej legii cudzoziemskiej. Jak

28 wspomina jeden z konstabli, w jego kompanii byli synowie gubernatora brytyjskiej kolonii, generała majora, baroneta, ministra rządu Quebecu, było kilku członków dobrych rodzin kanadyjskich, eks-oficer marynarki, absolwent Oxfordu, student medycyny i klown cyrkowy. Nikogo też nie zdziwiło, że pewnego poranka na tyłach koszar dwaj policjanci (pruski junkier i francuski hrabia) rozstrzygali różnicę zdań na temat wojny francusko-pruskiej w klasycznym pojedynku na szable. Potrzeba utworzenia jakiejś siły zbrojnej na Terytoriach Północno-Zachodnich wynikała z faktu, że choć od 1870 r. były one częścią Kanady, to osiedlali się na nich Amerykanie. Początek zrobili kupcy-ryzykanci z Montany, którzy otwierali po kanadyjskiej stronie placówki handlowe, nastawione na Indian i dostosowane do ich popytu, oferujące głównie whisky, broń i amunicję. Była to piorunująca mieszanka. Indianie byli najgorszymi konsumentami — tymi, którzy nie umieją pić, a piją (ich sposób polegał na wlewaniu w siebie duszkiem całych baniek whisky). A nie był to napitek dla mięczaków ze wschodu: tradycyjna receptura na „indiańską whisky" jako składniki podawała spirytus, wodę z Missouri, pieprz cayenne (dla smaku), sok tytoniowy (dla koloru), nieco strychniny (aby konsument poczuł się „lekko szalony") oraz trochę szarego mydła, aby się pochorował; doświadczenie głosiło bowiem, że „jeśli Indianin porządnie się nie porzyga, to nie uważa, że się dobrze bawił". Główna faktoria szybko uzyskała nazwę Fort Whoop-Up (Fort Rozróba), a liczba Indian, którzy w „lekkim szale" pozabijali się między sobą, szła w dziesiątki11. Pijani lub rozzłoszczeni na kupców Indianie atakowali także ich — w zimie 1872 r. cztery faktorie poszły z dymem, a siedmiu białych zapłaciło życiem za swoje futra. Mimo to na kanadyjską „ziemią niczyją" przybywało coraz więcej Amerykanów, i zanosiło się, że pokojowo zajmą kraj, zanim nie istniejąca jeszcze kolej przywiezie kanadyjskich osadników. Rząd nie Ocenia się, że w r. 1871 w plemieniu Czarnych Stóp było 88 takich przypadków, a w 1872 — 70. 11

29 mógł pozostawać bezczynny, lecz nie chciał również interwencji zbrojnej, aby uniknąć konfrontacji z USA. Pretekst nasunął się w 1873 r. Na pograniczu w Cypress Hills grupa Amerykanów i Kanadyjczyków, w wyniku pijackiej awantury o skradzionego przez Indian konia, zabiła ponad 20 „kanadyjskich" Assiniboinów, tracąc jednego zabitego. Wśród klangoru o „masakrze w Cypress Hills", pod pozorem ochrony Indian przed barbarzyńcami z USA, w 1874 r. 300 policjantów (w tym 174 eks-wojskowych) przybyło na zachód i objęło go de facto jurysdykcją kanadyjską. Amerykanie odeszli nie stawiając oporu, zaś udręczeni przez nich INDIANIE

przywitali wyzwolicieli z mieszanymi uczuciami. Chemogimtsuk (policjanci) otrzymali na kredyt olbrzymi autorytet, jako wybawiciele Indian od amerykańskiej whisky. Faktycznie, wobec Indian przestrzegali prohibicji, choć sami przemycali na własny użytek „ładunki żyta lub burbona", a „polowanie na przemytników whisky nie było [w NWMP] popularne, zaś jeśli ktoś się upierał przy ich ściganiu, był otaczany pogardą" 12. Jednak co najważniejsze, policja odnosiła się do Indian przyjaźnie i nie kryła, że w razie jakiegoś ich konfliktu z białymi stanie po stronie Indian. Część wodzów wydawała się to doceniać, zwłaszcza ci, którzy na dobrych układach z NWMP opierali wpływy w swoim plemieniu. Szczególnie wódz Czarnych Stóp Wronia Stopa zasłynął z rzewnych tekstów: „zanim przyszliście, Indianin musiał pełzać, a teraz nie boi się chodzić z podniesioną głową"; „policja chroni nas, jak pióra ptaka chronią go w zimie przed mrozem". Policjanci brali to za dobrą monetę, więc na zewnątrz powstał obraz idylli, jakże różnej od amerykańskiego „dark and bloody ground". Jednak nie wszystkim Indianom podobały się nowe 12

D o n k i n, op. cit., s. 14-15, 90.

30 porządki; w 1876 r. kilka tysięcy ich zebrało się w Cypress Hills i zażądało wycofania „policyjnego prawa". Super-intendent NWMP James M. Walsh przez trzy dni tłumaczył im, że ich plemienne prawo „jest tyrańskie i pozbawia wolności tak osobę, jak rodzinę", zaś prawo kanadyjskie chroni ich wolność, ale Indianie nie byli przekonani. Ustąpili dopiero wtedy, gdy zagroził, że rząd kanadyjski potraktuje ich jak „wrogich Indian" 13. Było to pusta groźba, bowiem w kanadyjskiej doktrynie pojęcie „wrogich Indian" nie istniało. Inaczej niż Amerykanie, którzy plemiona indiańskie traktowali jak quasi-suwerenne państwa, które mogły zostać uznane za „wrogie" i przekazane do kompetencji Departamentu Wojny, Kanadyjczycy uważali Indian w Kanadzie za poddanych Jej Królewskiej Mości (zajmowały się nimi dwa departamenty — spraw wewnętrznych oraz Indian, a na czele obydwóch stał sam premier Macdonald). Pociągało to za sobą istotne rozróżnienie w podejściu do egzekwowania prawa. Według doktryny amerykańskiej przestępstwa dokonane przez Indian wobec białych (zabójstwa, rabunki etc.) były aktem wojny ze strony całego plemienia, i zajmowało się nimi wojsko. Doktryna kanadyjska zakładała, że przestępstwa, niezależnie od tego, czy zostały popełnione przez Indian, czy przez białych, są sprawą kryminalną, ściganie ich sprawców leży w gestii policji, a odpowiedzialność za nie jest indywidualna. Na 700 000 km kwadratowych kanadyjskiego zachodu było 20 000 Indian. Na prerii były to plemiona koczownicze — Assiniboinowie (w Kanadzie zwani „Kamieniarzami" z powodu zamiłowania do łaźni, w których uzyskiwali parę lejąc wodę na gorące kamienie), Równinni Kri, Równinni Odżibwejowie (inaczej Saulteaux — „Skaczący") i Czarne Stopy (w tym Siksika, czyli Czarne Stopy właściwe, Krew i Piegan — „Malowane Twarze"), a na obszarze zalesionym 13

C. P. Muhaney, The History of the North-West Rebellion of 1885, etc.

Toronto 1885, s. 86.

31 semi-osiadłe plemiona Kri (Leśnych, Wierzbowych i Bagiennych), Sarcee i Odżibwejów-Czippewajów („Zakręceni" — nie chodziło tu o charakter, lecz o charakterystycznie wygięte noski ich mokasynów). Dominującą pozycję zajmowali Czarne Stopy, dzięki odwadze i sprawności wojennej połączonej z niezwykłym okrucieństwem. Jedynym liczącym się przeciwnikiem dla nich byli Równinni Kri, którzy choć mniej waleczni, przewyższali jednak Czarne Stopy chytrością. Oba plemiona toczyły nieustanne walki, w których mimo bezwzględności, zabijania kobiet i dzieci i niszczenia całych obozów, żadne nie uzyskiwało przewagi. Inaczej niż w USA, konfliktu cywilizacji na zachodzie w okresie prekanadyjskim zasadniczo nie było; cywilizację białych reprezentowali kupcy Kompanii Zatoki Hudsona, którzy żyli w symbiozie z Indianami, dostarczającymi im futer i kupującymi ich towary. Symbioza ta szła bardzo daleko; w ocenie znawcy zachodu, Jamesa W. Taylora, głównym powodem spokoju na kanadyjskich kresach były liczne małżeństwa między białymi (pracownikami Kompanii) a Indiankami, dzięki którym „kraj nasycił się populacją o krwi mieszanej, równą liczebnie Indianom, która w pewnym stopniu sprawuje nad nimi kontrolę moralną i fizyczną, co dla Dominium Kanady jest zrządzeniem Opatrzności" 14. Po nabyciu Terytoriów Północno-Zachodnich rząd kanadyjski kontynuował wobec Indian brytyjską politykę, zgodnie z którą osadnictwo na zamieszkanych przez Indian terenach dokonywało się tylko po zawarciu z nimi traktatów. Korona Brytyjska chciała mieć w Indianach sojusznika przeciwko Stanom Zjednoczonym; rządowi Kanady chodziło o to, by indiańskie pretensje terytorialne nie zakłócały budowy infrastruktury, a zwłaszcza kolei. Przede wszystkim zaś chciał uniknąć kosztownej wojny, która, jak się obawiano, nastąpiłaby, gdyby niekontrolowany napływ osadników natrafił na 14

G. F. G. Stanley, Louis Riel, Toronto i Montreal 1972, s. 255.

32 opór Indian. Mimo nazwy, traktaty były w istocie umowami kupna-sprzedaży. Ich zasadą było przekazywanie Indianom świadczeń pieniężnych i innych w zamian za zrzeczenie się przez nich praw do ziemi na rzecz państwa (rząd uważał, że mają te prawa jako pierwotni mieszkańcy). Obok groźby wojny, problemem były bizony. Liczba tych zwierząt w Kanadzie malała już na długo zanim na preriach pojawili się biali ludzie. Kiedy przybyli, zdumieli się marnotrawstwem, z jakim Indianie obchodzili się z bizonami. Wprawdzie nie było takiej części bizona, którą uważaliby za niejadalną, ale w praktyce jadali tylko garby, a czasem z kilku setek upolowanych zwierząt wycinali tylko ozory. Ich najczęstszym sposobem polowania było zaganianie bizonów do zagród (naturalnych, jak wąwozy, lub sztucznych) albo wpędzanie ich w przepaść. Antropomorfizujący Indianie polowali tak, jak wojowali — w zagrodach maczugami rozłupywali uwięzionym zwierzętom czaszki bez wyboru płci, wieku i przydatności do spożycia — aby nie uszedł ani jeden świadek klęski, który mógłby ostrzec innych. Z urwisk stada bizonów spadały w przepaść, pierwsze spychane przez następne i grzebane pod stosem ciał, aż Indianie mogli ruszyć na nie z nożami i siekierami. Jak wyglądało to „polowanie", którego ofiarą padało czasem ponad tysiąc bizonów naraz, wskazuje obrazowa nazwa takiego urwiska — piskim, „głęboki kocioł krwi" 15. Tylko część zwierzyny była zużywana — z reguły 15 Jedno z takich urwisk w prowincji Alberta, zwane Head-Smashed-In Buffalo Jump, ma obecnie wysokość 12 m, a u jego podnóża zalega warstwa kości gruba na 10 m. Miejsce to zostało zaliczone przez UNESCO do obiektów dziedzictwa światowego i jest przeciwstawiane marnotrawstwu białych jako przykład „zrozumienia równowagi ekologicznej oraz ekonomicznego użytkowania zasobów". Tysiąc zabitych bizonów to na raz ok. 200 ton mięsa. Warto porównać, że William F. Cody (..Buffalo Bill"), kiedy zaopatrywał armię budowniczych kolei Kansas Pacific, upolował 4280 bizonów w ciągu 18 miesięcy, co czyni 8 bizonów (średnio razem 1500 kg mięsa) dziennie (dzienna norma żywieniowa pracowników Kompanii Zatoki Hudsona wynosiła 1,2 kg mięsa).

33 ponad jedna czwarta bizonów, leżących na samym spodzie, pozostawała nie ruszona. Ponieważ krowy ze względu na swe mięso, skóry i futra były cenniejsze od byków, często w zagrodach i piskunach sprawiano tylko je, gardząc zabitymi bykami. Na dodatek wiosną, „gdy cielęta w łonie są już dobrze pokryte futrem", jak napisał świadek tego procederu, Indianie polowali na krowy dla nienarodzonych cieląt, które były ich przysmakiem 16. Metysi byli zdania, że było to „główną przyczyną zdziesiątkowania bizonów; pokolenia przestały istnieć, zanim się narodziły, umarły z zabitymi matkami" 17. Indianie uważali to za nonsens, bowiem wiedzieli, iż bizony nie rodzą się zwyczajnie, lecz odradzają przez reinkarnację — a więc im więcej ich wytłuką, tym więcej się znów pojawi. Na spadek liczby bizonów wpłynęła także susza, która nawiedzała równiny cyklicznie od lat 1840-tych do 1870-tych. Susza sprawiała ponadto, że praktykowane przez Indian wypalanie traw zamieniało prerię w inferno, które gorzało po kilka tygodni i pochłaniało po kilkaset tysięcy kilometrów kwadratowych, zabijając i okaleczając tysiące bizonów. W połowie XIX wieku populacja bizonów na kanadyjskich preriach bardzo ucierpiała również od chorób. Indianie uważali, że Wielki Duch przeznaczył bizony specjalnie dla nich jako niewyczerpalne źródło pożywienia, więc nigdy nie da się ich eksterminować. Mieli poniekąd słuszność, bowiem w pojedynkę żaden ze szkodliwych czynników nie zagrażał egzystencji zwierząt. Niebezpieczne stały się one dopiero wszystkie razem, przy czym decydujący wpływ miała komercjalizacja bizonów. Od połowy lat 1860-tych wzrost popytu ludności na mięso oraz zapotrzebowanie na futra i skóry ze strony przemysłu (jako surowiec i na pasy transmisyjne), w połączeniu z możliwością nabycia za nie 16

S. Krech III, The Ecological Indian. Mith and History, Nowy Jork i Londyn 1999, s. 135. 17 C h a r e t t e, op. cit., s. 50.

34 towarów, sprawiły, że Indianie zaczęli masowo zabijać bizony na handel, pozostawiając na prerii tysiące odartych ze skór karkasów (później, w gorszych czasach, zbierali i sprzedawali ich kości). Rząd traktował bizony jako jeden z zasobów naturalnych, niezbędny dla utrzymania Indian, kalkulował, na jak długo ich wystarczy, i starał się prowadzić racjonalną gospodarkę nimi. Było jednak jasne, że kiedy osadnicy zaczną przerabiać prerie na pola i pastwiska, bizony będą musiały ustąpić. Traktaty z Indianami (w latach 1871-1877 było ich siedem) rząd uważał za humanitarne i sensowne gospodarczo rozwiązanie problemu. Dzięki —jak pisał ich główny negocjator Alexander Morris — „mądremu i paternalistycznemu rządowi, który zrobi wszystko, aby dopomóc i podnieść na wyższy poziom indiańską populację, która została poddana naszej opiece"18, Indianie mieli bezboleśnie przejść od łowiectwa i zbieractwa do życia osiadłego i gospodarki rolniczej. Nie wydawało się to niemożliwe; na południu Ameryki, po tym, jak w XVIII wieku wytępiono jelenie dla ich zamszowych skór, łowieckie plemiona Czoktawów, Czirokezów, Krików, Czikasawów i innych zajęły się rolnictwem, zyskując sobie miano „Plemion Cywilizowanych". Dla Indian traktaty nie były niczym osobliwym; plemiona indiańskie wciąż zawierały ze sobą jakieś układy, po czym ze spokojem je łamały. Nie obawiali się białych; jak pisze znawca zachodu, „przeciętny biały był dla Indianina uosobieniem prostoduszności"19. Poza tym Indianie kanadyjscy słyszeli już o amerykańskich traktatach, i kojarzyli je z wszelakimi dobrami. Toteż sami nalegali na zawarcie takich z rządem Kanady. Mieli całkiem sprecyzowane wyobrażenia. — Słyszeliśmy, że sprzedaliście ten kraj Kanadyjczykom za mnóstwo pieniędzy — zwrócił się podczas negocjacji wódz 18

A. M o r r i s, The Treaties of Canada with the Indians of Manitoba and the North-West Territories, Saskatoon 1991. s. 296-297. 19 S. Steele, Forty Years in Canada, Toronto 1915. repr. 1972, s. 71.

35 Kri do urzędnika Kompanii Zatoki Hudsona — za 300 000 funtów. Chcemy tych pieniędzy. Wiemy, że rząd buduje pewabisko meskano, żelazną drogę, aby w wielkich wozach przywozić biednym Indianom jedzenie i ubranie — powiedział przy innej okazji wódz Mała Topola — Chcę, żeby w tych wozach wieźli także pieniądze i rozrzucali je po obu stronach drogi, aby każdy miał ich mnóstwo. Pierwszy traktat z Indianami na Terytoriach, a szósty kolejny, rząd podpisał w 1876 r. w Forcie Carlton z plemieniem Kri. Alexander Morris rozpoczął negocjacje, w natchnieniu używając sławetnych słów „to, co obiecam, i co, jak wierzę i mam nadzieję, przyjmiecie, ma trwać tak długo, jak to słońce świeci i płynie owa rzeka" 20. Niespodziewanie jego godnym partnerem okazał się niejaki Budowniczy Zagród. Nie był on wodzem, nie był nawet Kri, lecz synem Assiniboina i Metyski, ale miał dużo do powiedzenia, był bowiem przybranym synem Wroniej Stopy, wielkiego wodza Czarnych Stóp 21, któremu zawdzięczał wiedzę i majątek. Podczas rozmów tak narzekał na utratę przez Kri godności łowców i wojowników, wyrażał brak wiary w rolnictwo i wnosił coraz nowe zastrzeżenia, że zmęczył nie tylko białych, lecz nawet własnych negocjatorów 22. Sekundował mu niejaki Peter Erasmus, który formalnie był tylko zatrudnionym przez Indian tłumaczem, ale ponieważ tłumaczył wypowiedzi obu stron, a oprócz niego nikt z białych nie znał języka Kri, miał wpływy bardzo duże. W końcu Indianie traktat podpisali, „cedując, zwalniając, oddając i przekazując Rządowi Dominium Kanady dla Jej Królewskiej Mości i jej następców na zawsze" 121 tysięcy mil 20

Morris, op. cit., s. 202. H. Dempsey, Crowfoot, Chief of the Blackfeet, Halifax 1988, s. 72. budowniczy Zagród odziedziczył imię po ojcu, szamanie i myśliwym, znaczyło specjalistę od polowania na bizony przy pomocy zagród. Wśród Czarnych Stóp nosił imię Wilk o Cienkich Nogach. 22 P. Erasmus, Buffalo Days and Nights, Calgary 1974. s. 247-250. 21

36 kwadratowych terytorium od ujścia Saskatchewanu do Gór Skalistych. W zamian za to otrzymywali rezerwat, czyli rezerwę ziemi na cele rolnicze. Traktat głosił, że „Jej Królewska Mość niniejszym zgadza się i podejmuje wydzielenia rezerwy ziemi uprawnej, [...] która będzie administrowana i zarządzana dla nich przez Rząd Jej Królewskiej Mości Dominium Kanady, pod warunkiem, że takie rezerwy nie będą przekraczać jednej mili kwadratowej na każdą pięcioosobową rodzinę. [...] Zostaną one określone i wyznaczone dla każdego szczepu po konsultacji z Indianami co do tego, jaką lokalizację znajdują jako najbardziej dla nich odpowiednią". Inaczej niż w Stanach Zjednoczonych, gdzie starano się osiedlać Indian w wielkich rezerwatach, w których mogliby bez kontaktu z białymi kultywować swój sposób życia, w Kanadzie celem była ich asymilacja. Indianie mieli sami sobie wybrać niewielkie tereny rolnicze w pobliżu osad. Po osiedleniu się mieli otrzymać pługi i brony (po jednej sztuce na trzy rodziny), a na każdą rodzinę cztery motyki, dwa szpadle, po dwie kosy, widły i grabie, siekiery, piły, pilniki, świder, osełki i toczysko, a dla wodza „skrzynię zwykłych narzędzi ciesielskich". Mieli też dostać „tyle pszenicy, jęczmienia, ziemniaków i owsa, ile trzeba dla obsiania faktycznie zaoranej ziemi", a także na każdy szczep cztery woły, byka i sześć krów oraz wieprza i dwie świnie. „Do użytku i wykorzystania przez Indian" miała być przeznaczona apteczka. Ponadto „każda indiańska osoba" — mężczyźni, kobiety i dzieci — miała otrzymywać rocznie po 5 dolarów, wódz dodatkowo rocznie 25 dolarów, a jego doradcy po 15. Indianie zachowywali poza tym prawo do polowania i łowienia ryb na całym scedowanym obszarze — na zakup amunicji i sieci dla nich rząd przeznaczał 1500 dolarów rocznie. Mieli też otrzymać prezenty — jednorazowo po 12 dolarów dla mężczyzn, kobiet i dzieci, a dla każdego wodza uniform, medal, flagę, konia, uprząż i duży wóz (albo, jeśli będzie wołał, dwa małe wozy z żelaznymi piastami i obręczami). Jej Królewska Mość zgadzała się ponadto na

37 utrzymywanie szkół, jeśli Indianie będą sobie ich życzyć. Oni zaś ze swej strony zobowiązywali się do lojalności wobec królowej i do przestrzegania prawa. Rząd Kanady nie miał zamiaru wobec Indian naśladować praktyki USA (wyrażającej się w słowach „karmić ich lub z nimi walczyć"), lecz Budowniczy Zagród zmusił Morrisa, by w traktacie znalazły się klauzule, które nie były przewidziane. Na ustępliwość Morrisa mógł wpłynąć fakt, że w USA właśnie toczyła się wojna z plemionami Siuksów i Szejenów, u której źródeł leżał traktat z 1868 r., fetowany wówczas jako początek „polityki pokojowej" prezydenta Granta. Toteż rząd poszedł na takie ustępstwa, jakie wydały mu się znośne. Indianie, którzy uprawiają ziemię, mieli przez trzy lata otrzymywać żywność za 1000 dolarów rocznie „aby im dopomóc w tej uprawie". Ważniejsza była — feralna, jak się miało okazać — klauzula, że „w przypadku zarazy albo powszechnego głodu Królowa zapewni Indianom pomoc [...] konieczną i wystarczającą dla uwolnienia Indian od tej klęski" 23. — Z tego nie wydaje mi się, abym mógł przyodziewać moje dzieci i karmić je tak długo, jak słońce świeci i woda płynie — stwierdził Budowniczy Zagród. Słowami tymi wyraził zasadniczą rozbieżność między intencjami „wysokich umawiających się stron". W zamyśle rządu rezerwaty (nieco anachronicznie można je nazwać kołchozami) miały być etapem przejściowym na drodze do uzyskania przez Indian samowystarczalności. Indianie mieli w nich wspólnie uprawiać ziemię i hodować bydło, ucząc się przy tym gospodarowania. Póki się nie nauczą, mieli korzystać z socjalu. Po trzech latach (nie bacząc na doświadczenia Amerykanów rząd przyjmował, że tyle wystarczy) rezerwaty miały zostać rozparcelowane na farmy, na których Indianie mieli gospodarzyć samodzielnie. W ten 23

Morris, op. cit., s. 351-356.

38 sposób „system plemienny, czyli komunistyczny", jak pisał komisarz do spraw Indian Hayter Reed, miał zostać zastąpiony przez „ducha indywidualnej odpowiedzialności". Wizja Indian była znacznie prostsza — postrzegali rezerwaty jako miejsce odbioru świadczeń socjalnych, i oczekiwali, że rząd będzie utrzymywał ich i następne pokolenia. Konfrontacja wizji była kwestią czasu. Budowniczy Zagród zaczął robić karierę: traktat zapewnił mu pozycję wodza szczepu liczącego 170 Indian, rezerwat w pobliżu miasta Battleford, a także rozgłos i wielki prestiż wśród białych. Inne plemiona zaczęły zazdrośnie spoglądać na Kri. Czarne Stopy złożyli nawet petycję, zarzucając rządowi faworyzowanie ich wrogów i również żądając traktatu. Wódz Czarnych Stóp, wspomniany Wronia Stopa 24, cieszył się wśród białych wielką renomą od 1866 r., kiedy to jego plemię napadło i obrabowało karawanę Kompanii Zatoki Hudsona, a on nie pozwolił pozabijać woźniców, co spotkało się z jej wielkim uznaniem i wdzięcznością. Był uważany za stratega i dyplomatę, i rzeczywiście dawał dowody zręczności w postępowaniu. Wronia Stopa wykorzystał nastrój defetyzmu wśród białych po zwycięstwie Sjuksów nad 7 pułkiem kawalerii ppłk. Custera nad Little Big Horn. Poinformował insp. Denny'ego z Fortu Calgary, że szaman Sjuksów Siedzący Byk proponował mu, by wspólnie najpierw pobili Amerykanów, a potem rozprawili się z Kanadyjczykami. On ten pomysł z oburzeniem odrzucił, lecz na to Siedzący Byk zagroził, że gdy Sjuksowie przyjdą do Kanady, potraktują Czarne Stopy jak wrogów (którymi skądinąd dla Sjuksów zawsze byli). Wronia Stopa prosił o gwarancje, że biali ich obronią, a w zamian zapewniał, że przyśle im w sukurs 2000 wojowników (których zresztą nie miał; całe plemię Czarnych Stóp liczyło ich 1000). Najważniejsze zostawił na koniec. „Kri i biali ludzie wchodzą do Dokładnie jego imię brzmiało hapo-omux-okut lub Isapo-muxika — Wielka Stopa Indianina Wrony. 24

39 naszego kraju i pozostawiają nas bez środków do życia; mimo to nie przyłączymy się do Sjuksów, ale liczymy na waszą pomoc. Zobaczycie, jak biedne Czarne Stopy głodują. Serce białego żołnierza ogarnie żal, i powie o tym wielkiej matce, która nie pozwoli swoim dzieciom głodować". Denny połknął wszystko, spisał mowę Wroniej Stopy i wysłał ją do królowej Wiktorii. W odpowiedzi polecono mu „poinformować Wodzów plemienia, że Jej Królewska Mość przyjęła z wielką satysfakcją ich dowodzące wierności zachowanie, wyrażające się w odmowie podniesienia broni wraz ze Sjuksami, i była bardzo zadowolona z tego dowodu lojalności i przywiązania" 25. Wronia Stopa uzgodnił z gubernatorem tekst Traktatu numer 7 (podobnego do traktatu z Kri, ale z większym naciskiem na hodowlę bydła niż na uprawę ziemi) i przekonał innych wodzów, by go podpisali („dotknęli pióra"), dzięki czemu wyrósł w oczach białych na wymarzonego „króla Indian". Sam na wszelki wypadek tylko wykonał ruch ręką nad piórem, nie dotykając go. W 1877 r. Sjuksowie rzeczywiście przybyli do Kanady. Siedzący Byk ani myślał zadzierać z Wronią Stopą, o którego wpływie na shaglashapi (czerwone kurtki) dobrze wiedział. Zawarł z wodzem Czarnych Stóp układ o przyjaźni, a swego syna nazwał jego imieniem. Wyglądało to tak poważnie, że amerykańskie gazety pisały o sojuszu Indian dla dokonania inwazji USA. W ten sposób Siedzący Byk dodatkowo umocnił prestiż Wroniej Stopy, stawiając go w pozycji gwaranta pokoju 26. NWMP uważnie przyglądała się nowo przybyłym. Pamiętano, że gdy w 1854 r. Amerykanie po raz pierwszy spotkali Sjuksów, banalna kradzież krowy przez nich spowodowała 25

Dempsey, op. cit., s. 90. Układ ten był kilkakrotnie łamany i wznawiany. Gdy w 1880 r., w kilka dni po kolejnym uroczystym odnowieniu go, Sjuksowie znowu napadli na Czarne Stopy i uprowadzili ich konie, Wronia Stopa nazwał Siedzącego Byka łgarzem o podwójnym języku i więcej z nim nie rozmawiał. 26

40 walkę, w której został wybity oddział dragonów USA. Jednak kiedy dwaj kanadyjscy policjanci aresztowali za kradzież koni jednego ze Sjuksów Siedzącego Byka, nie spotkali się z oporem. Kanadyjczykom wydało się, że Sjuksowie, sławni pogromcy armii amerykańskiej, poczuli przed nimi respekt — szkarłatna barwa królowej okazała się lepsza niż niebieska Wuja Sama. Uznali także, iż ich doktryna jest bezwzględnie słuszna, i akcentowali przewagę podejścia „policyjnego" nad „wojskowym" — aby uniknąć wojny, wystarczy delikwenta aresztować i przekazać „niezawisłemu sądowi". Nie całkiem mieli rację; Indianie, którzy walczyli z mila hańska (długimi nożami), ustępowali shaglashapi nie dlatego, że uważali ich za groźniejszych, czy też ponieważ szanowali prawo, lecz dlatego, że obawiali się, iż wszczynając wojnę, utracą w Kanadzie bezpieczny azyl. Kiedy zorientowali się, że to im nie grozi, stali się bardziej pewni siebie 27. Co gorsza, miało się okazać, że mieli duży wpływ na Indian kanadyjskich. Konsekwencje tego miały ujawnić się później. Tymczasem na wschodzie Kanady tlił się, a czasami wybuchał konflikt między białymi ludźmi. Był to odwieczny antagonizm między Anglikami a FRANCUZAMI,

przeniesiony z Europy, a utrwalony walką między nimi o panowanie nad Kanadą. Po utracie Quebecu na rzecz Anglii w 1760 roku i upadku francuskiego imperium w Ameryce, w trzy lata później, ludność francuska znalazła się pod presją. Oparcie, które pozwoliło jej przetrwać jako narodowi, miała w Kościele katolickim — jedynej instytucji, która nie została przejęta przez Anglików. Po próbach wyeliminowania go przez kościół anglikański, władze pogodziły się z nim na tyle, 27

Por. G. Swoboda, Little Big Horn 1876, Warszawa 1998.

41 że zaprzestały otwartej walki. W 1774 r. Quebec otrzymał samorząd, Kościół uzyskał osobowość prawną, a katolicy zostali dopuszczeni do pełnienia urzędów. Mimo to Francuzi byli nieufni i zaniepokojeni o swą narodową tożsamość. Główną siłą, broniącą ich przed asymilacją, pozostawał Kościół, który w Quebecu miał charakter narodowy — w tym sensie, że strzegł mowy, ideałów i tradycji francuskich. W krzewieniu kultury francuskiej szczególna rola przypadała proboszczom, na których barkach spoczywała także edukacja wiernych, również i w arkanach polityki. „To silna organizacja katolickiej parafii uratowała francuskiego Kanadyjczyka po 1760 roku i zachowała go po dziś dzień" 28. Przywódcą obrońców francuskości był biskup lgnące Bourget, równie żarliwy patriota francuski, jak szermierz wiary katolickiej. Jak twierdził, „nie można rozdzielić rasy i religii — gdyby francuskich Kanadyjczyków pozbawić ojczystej mowy, straciliby także wiarę". Jego siedziba, Montreal, była widownią licznych napięć na tle „rasowym" i religijnym, których kulminacją była zbrojna rebelia patriotes w r. 1837. Późniejsze konflikty były mniej drastyczne, ale równie zapiekłe. Quebec był niechętny połączeniu się w Konfederację z trzema angielskimi koloniami, i wyraził na to zgodę dopiero po uzyskaniu prawnych gwarancji dla języka francuskiego, kultury i religii. Mimo tych gwarancji wybuchały w Quebecu rozruchy, przy których dochodziło nawet do użycia artylerii. Quebec był bastionem konserwatyzmu. Liberałowie, oceniani jako antyreligijni i antynarodowi, nie mieli tam szans. Toteż biskup Bourget miał w nich zaciekłych wrogów. Zwalczali go również „czerwoni" (rouges), socjaliści i wolnomyśliciele, a także zwolennicy „otwartości" Kościoła, dla których był zbyt fundamentalistyczny. Wojujący biskup, który w 1837 r. otwarcie popierał rebelię, a w 1867 r. wysłał kanadyjskich Żuawów Papieskich do obrony Państwa 28

G. Stanley, The Biali of Western Canada, Toronto 1963, s. 61.

42 Kościelnego przed Garibaldim, nie był łatwym przeciwnikiem. Dowiódł tego spektakularnie, kiedy w 1869 r. nie zgodził się na katolicki pogrzeb znanego wolnomyśliciela Josepha Guiborda. Po pięciu latach procesów brytyjski sąd najwyższy orzekł na niekorzyść Kościoła. Zwłoki Guiborda pod ochroną tysiąca milicjantów przeniesiono na katolicki cmentarz, a mogiłę zalano utwardzonym betonem. Biskup Bourget mimo to postawił na swoim — po prostu odkonsekrował teren grobu. Quebecka specyfika nie podobała się nacjonalistom z ruchu „Kanada Przede Wszystkim" (Canada First), którzy widzieli zagrożenie w zacofaniu kulturowym, klerykalizmie i obskurantyzmie Francuzów, lecz nie tylko im. Odrębność frankofonów stwarzała również problem dla rządu centralnego, którego długofalowym celem była konsolidacja państwa narodowego, o obliczu anglosaskim. Działająca w Quebecu partia konserwatywna była filarem rządu i grała rolę „partii ludzi rozsądnych", z jednej strony pretendując do reprezentowania interesów frankofonów, z drugiej zaś uczestnicząc w realizacji „Polityki Narodowej", która zmierzała do ich ograniczania. Ponieważ quebeccy konserwatyści byli bardzo przywiązani do rządowych posad, premier John Macdonald uważał ich poparcie za pewne. Na skutek rozczarowania społeczeństwa tą dialektyką, w Quebecu zaczęli zdobywać wpływy „skrajni" nacjonaliści francuscy. Również pozycja tamtejszych liberałów polepszyła się; sprawił to młody polityk, umiarkowany rouge Wilfrid Laurier, głoszący tolerancję i rozdział religii od polityki. Doprowadził on w 1877 r. do przyjazdu wysłannika Watykanu, który zezwolił katolikom na członkostwo w partii liberalnej i polecił, aby proboszczowie zaprzestali bezpośredniego informowania wyborców. Mimo opinii, że jest to początek kapitulacji Kościoła przed modernizmem, odtąd księża co najwyżej pozwalali sobie na aluzje, iż czerwień to kolor ognia piekielnego, zaś niebo jest błękitne jak narodowa flaga Quebecu.

43 Strefa francuska była faktem. Nie miała jednak rozszerzać się na zachód — Terytoria Północno-Zachodnie miały być kanadyjskie", anglojęzyczne i protestanckie. Rząd jakby nie zauważył, iż na zachodzie Kanady istniała już grupa ludnościowa, związana z kulturą francuską. Byli to METYSI,

od których narady w domu Abrahama Montoura w Batoche zaczyna się ta opowieść. Metysi byli potomkami Francuzów i Indianek. Grupa ta datowała się od najwcześniejszych wypraw francuskich, była na wyższym poziomie cywilizacyjnym niż ich pobratymcy w USA, i inaczej niż oni stanowiła samodzielną jakość. Miano Metysów (Metif) nosili ludzie o części krwi francuskiej, mówiący dialektem metchif, odmianą języka francuskiego; oprócz neologizmów i zapożyczeń z języków indiańskich istniały w nim słowa i zwroty starofrancuskie, które we Francji już zanikły. Mniej liczni od Metysów anglojęzyczni potomkowie Indianek i Szkotów lub Orkadyjczyków byli nazywani mieszańcami (halfbreed) 29 — słowem, którym generalnie określano ludzi o krwi mieszanej. Metysi mieli świadomość swojej odrębności i byli z niej dumni — nie uważali się ani za Indian, ani za Kanadyjczyków, ani Amerykanów, nie poczuwali się również do więzi z Francuzami z Quebecu. Decydującym czynnikiem odróżniającym była nie krew, lecz kultura. Ludzie o podobnych proporcjach krwi europejskiej i indiańskiej określali się jako Metysi, mieszańcy Jak wiedzą wszyscy zajmujący się północnoamerykańskimi ludami o krwi mieszanej, na konferencjach na temat ich historii zawsze wynikają kłótnie o terminologię. [...] Słowo „mieszaniec"' (half-breecl} w tamtych czasach było dominującym terminem w języku angielskim, choć zdaję sobie sprawę, że obecnie to słowo jest dla wielu obraźliwe, zwłaszcza dla białych liberałów. którzy sympatyzują z aspiracjami tubylców. (Co ciekawe, współcześni rzecznicy Metysów często są dumni z nazywania się mieszańcami). 100 lat temu był to bardziej neutralny termin i mam nadzieję, że będzie mi dozwolone używać go w tym kontekście" (Flanagan, Riel..., s. viii ix). 29

44 lub Indianie, zależnie od tego, z którą kulturą czuli się związani. I tak, wódz Kri Jedna Strzała oraz większość jego szczepu byli mieszańcami (dziećmi Szkota George'a Sufherlanda i jego indiańskich żon), lecz będąc wychowani w indiańskim środowisku, nazywali siebie Kri i kultywowali indiański sposób życia. Metysi grupowali się w kilku koloniach, z których największa, licząca 10 000 osób, istniała od początku XIX wieku wzdłuż rzek Assiniboine i Red River, w kraju zwanym Assiniboia lub — od założonej tam przez Kompanię Zatoki Hudsona kolonii — Red River Settlement (jej centrum znajdowało się tam, gdzie obecnie leży Winnipeg). Kompania mianowała instytucje władzy w kolonii, w osobach gubernatora, Rady Assiniboi oraz sądu. Prawo było zawarte w Stałych Zasadach Handlu Futrami, będących „kodeksem" Kompanii. Metysi cenili jej autorytet i podobało im się, że nie ingerowała ona w ich obyczaje, a zwłaszcza że pozwalała im zajmować farmy bez innego tytułu prawnego, niż prawo zasiedzenia. Porządek społeczny w kolonii oparty był na tradycji francuskiego ancien regime'u (do Metysów nie dotarły wpływy rewolucji francuskiej ani Napoleona), a jego fundamentem była religia katolicka. Proboszczowie dbali również o kulturę oraz zapewniali oświatę. Społeczeństwo było patriarchalne, a oprócz mężczyzn wielkim autorytetem cieszyły się w nim stare kobiety. Metyski słynęły z urody, zaś jako gospodynie znane były z niezbyt przesadnego zamiłowania do porządku. Porządek natomiast panował w dziedzinie obyczajów; dziewczęta były pod kontrolą przyzwoitek. Księża czuwali również nad „opieką społeczną" — oprócz silnych więzów rodzinnych, dzięki którym nikt nie pozostawał bez pomocy i opieki, sierot, chorych i inwalidów strzegło miłosierdzie gminy. Metysi nosili się zawadiacko — po myśliwsku i trapersku, z wyróżniającymi ich niebieskimi płaszczami (capote) i czerwonymi pasami, Metyski zaś ubierały się na modłę wiktoriań-

45 ską — skromnie i elegancko. Krew francuska sprawiała, że byli ludem wesołym i pogodnym, a domieszka krwi indiańskiej przydawała im beztroski i pewnej lekkomyślności. Lubili się bawić z byle okazji albo i bez, urządzali bale i zabawy, tańcząc do upadłego skoczny Red River Jig przy wtórze skrzypiec i drumli. Nawet w podróży na każdym wozie wieźli z sobą drewniane drzwi, które służyły za podłogę do tańca. Lubili także dużo i dobrze zjeść; gustowali we wszelakiej dziczyźnie (potrafili smacznie przyrządzić nawet skunksa), a ich kuchnia słynęła z deserów, ciast z owocami i puddingów ze śmietaną. Od Anglików przejęli upodobanie do herbaty i pili jej bardzo dużo. Z tęższych napojów preferowali własne owocowe wino piąuette, piwo albo rum; nie uznawali whisky. Wino sprzyjało śpiewom — wiele francuskich tradycyjnych i ludowych pieśni przechowało się w metyskim folklorze. Gdy pogoda dopisywała, spotykali się na piknikach, często połączonych z zawodami sportowymi i turniejami strzeleckimi. Popularnymi rozrywkami była gra w bilard albo w karty; mężczyźni grywali w pokera i euchre, a kobiety w bardziej niewinne gry. Zamiłowanie do hazardu znajdowało także ujście w wyścigach konnych. Księża ganili ich za to, jak też za próżność i popisywanie się pięknymi końmi i powozami. Głównym zajęciem Metysów obok rolnictwa był transport towarów dla Kompanii Zatoki Hudsona. Patentem Metysów był słynny Red River cart — wóz dwukołowy, zbudowany wyłącznie z drewna, bez kawałka metalu. Można było jego pudło osadzić na płozach, tworząc towarowe sanie. Zbliżanie się karawany takich wozów na prerii zapowiadał z daleka przeraźliwy skrzyp drewnianych osi. Na rzekach zaś częstym widokiem były konwoje ładownych łodzi i statków rzecznych • metyskimi załogami — brygady voyageurs, uznanych fachowców od żeglugi śródlądowej. Metysi słynęli także z hodowli koni różnych ras. Ich cayuse, większe i cięższe niż broncho (używana przez NWMP krzyżówka mustanga z koniem angielskim pełnej krwi), nadawały się i do jazdy

46 wierzchem, i do ciągnięcia wozów. Do swoich ulubionych wyścigów Metysi hodowali szybkie konie. Atawistycznym elementem życia Metysów było doroczne polowanie na bizony. W czerwcu i we wrześniu ustawała praca na farmach, a Metysi opuszczali farmy i całymi rodzinami, w karawanach wozów ruszali na prerie. Inaczej niż Indianie, którzy najczęściej wpędzali bizony do zagród albo w przepaść, Metysi organizowali się w paramilitarne oddziałki i polowali na bizony goniąc je konno lub strzelając do nich z daleka. Skóry bizonów dawały niezły dochód, a mięso bardzo się przydawało, bowiem farmerzy miewali nieudane zbiory z powodu mrozów, suszy czy szarańczy. Na swych wozach przywozili do kolonii nieraz po 500 ton mięsa, zanim z początkiem drugiej połowy stulecia bizony stały się w Assiniboi tylko wspomnieniem. Stosunki Metysów z Indianami bywały różne. Indianie nie patrzyli przychylnie na metyskich łowców bizonów (których z powodu upodobania do szpiku nazywali shlota, zapuszczonymi), a Metysom nie podobało się, że Indianie kradną im konie. Mimo niesnasek, do walk między nimi dochodziło rzadko; można powiedzieć, jak to w rodzinie. Metysi uchodzili za lud wojowniczy, znakomitych strzelców i jeźdźców, lecz rząd Dominium i osobiście premier Macdonald lekceważyli ich, uważając za jeszcze jednych dzikusów, przy tym mniej niebezpiecznych od Indian. Był to błąd. Ignorowali dwie istotne sprawy: po pierwsze, Metysi zamieszkiwali zwartą grupą pewne terytorium, w dodatku będące kluczem do panowania nad całym zachodem Kanady, a po drugie — choć sami twierdzili, że są „ludem na poły cywilizowanym" — osiągnęli ten poziom cywilizacji, na którym nie tylko dostrzega się odrębność własnych obyczajów, lecz odczuwa potrzebę posiadania państwa, jako ochrony przed narzuceniem obyczajów cudzych. Brakowało im tylko suwerennej władzy. Kanada miała jeszcze o nich usłyszeć.

SYMBOL JEZUICKIEGO FENIANIZMU

Louis Riel urodził się 22 października 1844 r. w St. Boniface, jednej z osad w kolonii Red River. Miał w sobie jedną ósmą krwi indiańskiej — po matce ojca, Indiance z plemienia Czippewajów. Jego matka, Julie Lagimodiere, była Francuzką, córką pierwszej białej kobiety, która zamieszkała na kanadyjskim zachodzie. Ojciec Jean-Baptiste, młynarz, był nie tylko prosperującym przedsiębiorcą, lecz angażował się w politykę. W 1849 r. stanął na czele buntu Metysów, którzy pod hasłem „Riel i wolny handel!" przełamali monopol Kompanii Zatoki Hudsona i wywalczyli sobie prawo sprzedawania futer do USA bez jej pośrednictwa. W tej rodzinie o wyraźnym obliczu patriotycznym, konserwatywnym i religijnym, Louis był najstarszym z jedenaściorga dzieci. Jego siostra została pierwszą Metyską-zakonnicą, a on miał zostać pierwszym Metysem -misjonarzem. Laką nadzieję żywił biskup Alexandre Lache, dzięki którego wsparciu Louis Riel w wieku 14 lat wyjechał na studia do Montrealu, do renomowanego Kolegium Ojców Sulpicjan, kształcącego elitę frankofońską. Program obejmował literaturę, filozofię, teologię, matematykę, łacinę i grekę. Koledzy zapamiętali, że Louis Riel miał wielkie ambicje i bardzo przeżywał, kiedy coś mu się nie powiodło. Drażniło ich tylko czasem, że „nie rozumiał, jak ktoś może się z nim

48 nie zgadzać, tak był pewien swojej nieomylności'". Prawdopodobnie była to jednak tylko poza chłopca z prowincji, którą maskował kompleksy. Dzięki intensywnej pracy Louis Riel stał się jednym z najlepszych studentów, lecz jego kompleksy zamiast znikać, zaczęły przyjmować niepokojące formy. W 1865 roku dosięgnął go kryzys psychiczny. Łączono go z wiadomością o zgonie jego ojca, ale Riel nie miał z nim kontaktu od lat — może więc załamanie było skutkiem ciężaru nadmiernych ambicji i oczekiwań wobec niego? W każdym razie opuścił się w studiach, zaczął naruszać dyscyplinę, aż przed ukończeniem uczelni został z niej wydalony. Wyznał wtedy jednemu z przyjaciół, że jego problem leży w tym, iż jest kim innym, niż ludzie sądzą — prawdziwy Louis Riel jako dziecko utopił się w Missisipi, zaś on w rzeczywistości jest Dawidem Mordechajem, Żydem z Marsylii i nowym Mesjaszem. Mimo takiej proweniencji po usunięciu z uczelni miał problemy finansowe. Szukał posady rządowej i usilnie zabiegał o względy czołowego polityka francusko-kanadyjskiego, drugiej osoby w państwie po premierze Macdonaldzie, George'a-Etienne'a Cartiera. Z jakim skutkiem, różnie mówiono — niektórzy twierdzą, że choć Cartier oficjalnie pracy mu nie załatwił, to Riel wykonywał dla niego pewne poufne zadania. Louis Riel bowiem znalazł się w firmie prawniczej Rodolphe'a Laflamme'a, prominentnego socjalisty, który zdobył rozgłos wytoczeniem procesu biskupowi Bourgetowi o odmowę pogrzebu Guiborda 2. Trudno powiedzieć, dlaczego wybrał takiego pracodawcę — może dlatego, że z jakiegoś względu winił Kościół za swe niepowodzenia, a może wiązało się to ze współpracą z Cartierem. Działalność Riela w tym okresie okrywa mgła tajemnicy. Po roku Louis Riel opuścił Montreal, co niektórzy tłumaczą przeżytym zawodem miłosnym. Nie wiadomo również, co robił później. Jest tylko pewne, że od FI a n a g a n, Louis „David" Riel, s. 8. Laflamme sam uniknął kłopotów Guiborda, bowiem na łożu śmierci pojednał się z Kościołem. 1 2

49 roku 1866 był w Stanach Zjednoczonych — widywano go w Chicago, bywał również w St. Paul i na terytorium Dakoty. W tym okresie stosunki USA z Wielką Brytanią przeżywały napięcia, a to zawsze sprawiało, że administracja amerykańska przypominała sobie o Kanadzie. Przyczyną napięć były trudne rozmowy na temat odszkodowania za straty floty Unii w wyniku działań konfederackiego krążownika „Alabama", zbudowanego w stoczni brytyjskiej. Wielka Brytania nie była skłonna do płacenia, więc Amerykanie sięgnęli po sprawdzony sposób regulowania zobowiązań kosztem strony trzeciej. Na początku 1869 r. James W. Taylor poinformował Kompanię Zatoki Hudsona, że prezydent Ulysses S. Grant jest „bardzo zainteresowany zawarciem traktatu z Anglią, na mocy którego dokonałby się transfer kraju pomiędzy Minnesotą a Alaską, jako rozliczenie kontrowersji co do „Alabamy" i jako warunek wstępny pełnej liberalizacji handlu z Kanadą" 3. Chodziło o Ziemię Księcia Ruperta, czyli tereny, które rząd Dominium Spodziewał się nabyć od Kompanii. Jednocześnie od początku roku pogarszały się stosunki kanadyjsko-amerykańskie — z powodu Fenian, o których długo było cicho. W marcu 1869 r. konsul w Nowym Jorku informował gubernatora Kanady, że Fenianie „podejmą na wiosnę wrogie działania na wielką skalę". 7 kwietnia został zastrzelony w Ottawie deputowany Thomas D'Arcy McGee, główny w parlamencie przeciwnik fenianizmu; czy było to już „działanie na wielką skalę", czy należało spodziewać się jeszcze czegoś? Wielka Brytania ostrzegała Stany Zjednoczone, że ich subwersyjna działalność może zagrozić wzajemnym stosunkom, i jednocześnie naciskała na Kompanię Zatoki Hudsona. Ostatecznie Kompania zrzekła się swych posiadłości na rzecz Kanady za 300 tysięcy funtów (1,5 miliona dolarów), choć Amerykanie proponowali jej 10 milionów dolarów (więcej, niż zapłacili Rosji za Alaskę). Za rok na zachodzie 3

Stanley. The Birth.... s. 37.

50 miała pojawić się administracja kanadyjska. Ten emocjonujący czas wybrał Louis Riel, aby niespodzianie przybyć do kolonii Metysów nad Red River. Oznajmił, że wrócił do rodziny, ale ma także zamiar zająć się sprawami publicznymi. Kto chciał zajmować się sprawami publicznymi, ten miał nad Red River pole do popisu. Interesy ścierały się tam z impetem. Metysi, którzy stanowili 80 procent ludności, byli ogólnie zadowoleni z życia pod rządami Kompanii i bynajmniej nie cieszyła ich perspektywa zmiany, o której nikt nawet nie powiadomił oficjalnie ich rady okręgu. Przyłączenie do Kanady natomiast mile widzieli ludzie, którzy przyjechali z Ontario i grupowali się w popieranej przez masonerię „Partii Kanadyjskiej". Jej aktywiści werbowali kolejnych Ontaryjczyków do osiedlania się w kolonii Red River, przedstawiając ją w gazetach jako kraj nieograniczonych możliwości, którego niedorozwój gospodarczy wynika z przestarzałych, paternalistycznych instytucji oraz zacofania klerykalnych i konserwatywnych Metysów. Najbezczelniejszy pismak został wiktoriańskim obyczajem wychłostany szpicrutą przez pewną metyską damę, ale proimigracyjna agitacja trwała ku obawom Metysów, widzących w napływie anglojęzycznych protestantów zagrożenie nie tylko dla swojej ziemi, lecz także mowy, idei i religii. Potwierdzały to głosy przywódców „Partii Kanadyjskiej", którzy w swym zatroskaniu o demokrację proponowali, aby po przyłączeniu terytorium do Kanady nie nadawać jego mieszkańcom praw wyborczych, dopóki proporcje ludnościowe nie zmienią się na tyle, by zapewnić zwycięstwo wyborcom o słusznych poglądach 4. Wielu Metysów Stanley. Louis Riel, s. 54-55. 23 kwietnia 1869 r. przywódca „Partii Kanadyjskiej" John Schultz pisał do gubernatora nowej prowincji in spe: „Największym niebezpieczeństwem [...] byłoby nadanie ludziom od razu praw wyborczych. Teoretycznie fair, w praktyce byłoby brzemienne w zagrożenia, jak długo nie nastąpi tu imigracja Kanadyjczyków o zasadach kanadyjskich". 7 września jego gazeta pytała dramatycznie: „Czy jesteśmy gotowi na prawo wyborcze? Kim są nasi wyborcy?" 4

51 zaczynało sądzić, że aby obronić swoją tożsamość, muszą stworzyć jakąś własną organizację państwową, a przynajmniej uzyskać autonomię. Pokaźna grupa była zaś zdania, że byłoby lepiej zamiast do etatystycznej, zbiurokratyzowanej Kanady dołączyć do wolnorynkowych i dynamicznie się rozwijających Stanów Zjednoczonych. Kolonia Red River i tak pod względem ekonomicznym była północną wypustką Minnesoty, a James W. Taylor, amerykański przedstawiciel gospodarczy, od dawna zachęcał ją do unii ekonomicznej z USA. Konsul USA w Winnipegu Oscar Malmros 11 września powiadamiał Departament Stanu, że „masa osadników jest bardzo skłonna..., by wszcząć rozruchy i wypędzić nowego gubernatora, kiedy przyjedzie tu około 15 października. Konwersując na temat przyczyn sukcesów lub klęsk rewolucji w innych krajach, pośrednio próbowałem zapobiec błędom lub nieprzemyślanym posunięciom tych ludzi. W wypadku powstania, gdyby osadnicy sformowali mały, regularnie uzbrojony oddział, powiedzmy 1000 żołnierzy, utworzyłby on jądro, wokół którego mogliby się zebrać ochotnicy ze Stanów". Ze swej strony Secret Service Gilberta McMickena informowała premiera Macdonalda, że „w St. Paul była dostępna na ten cel wielka suma pieniędzy — wymienia się aż do miliona dolarów" 5 . Meldunek nie precyzował, kto w St. Paul był tak hojny, ale miasto to, stanowiące wrota na zachód Ameryki, było siedzibą nie tylko wielkiego biznesu, lecz i dowództwa departamentu wojskowego Dakoty. Jeśli Louis Riel (jak zapowiadał) zajmował się sprawami publicznymi, to czynił to bardzo dyskretnie, bowiem przez cały rok nikt go nie zauważał. Według niektórych źródeł w lecie jeździł z karawanami wozów między Winnipegiem “wspomnianym St. Paul; może to coś oznaczać, a może i nie. W każdym razie jesienią 1869 r. Riel zaczął być widoczny wszędzie tam nad Red River, gdzie wyrażano niezadowolenie. Stanley, The Birth.... s. 58-59. Należy sądzić, że Malmros „konwer- at z osadnikami amerykańskimi i miał na myśli jakąś ich irredentę. 5

52 Wreszcie 11 października zdarzyło się, że Metysi przegonili rządowych geodetów, którzy próbowali wytyczać na ich łąkach miejsce na publiczną drogę. Wtedy Louis Riel po raz pierwszy wystąpił publicznie, dobitnie oznajmiając, że kolonia Red River należy do Metysów, a rząd kanadyjski nie ma w niej czego szukać. 16 października (jak trafnie przepowiedział Malmros) zaczęła się rewolucja. Ignorując Radę Assiniboi, wciąż formalnie sprawującą władzę z ramienia Kompanii Zatoki Hudsona, Metysi utworzyli Komitet Narodowy pod przewodnictwem Johna Bruce'a. Jeśli ktoś miał wątpliwości, że prawdziwym szefem jest Louis Riel (nominalnie sekretarz Bruce'a), to stracił je, gdy Riel ze swymi zwolennikami zajął Fort Garry, zdobył 20 armat, spacyfikował „Partię Kanadyjską" groźbą ich użycia, skonfiskował broń, prokanadyjskich aktywistów uwięził w forcie, zamknął redakcję gazety, a także zarekwirował kasę Kompanii Zatoki Hudsona. Przywódca Metysów lojalnych wobec Kompanii Charles Nolin usłyszał od niego, że „jest skończony", i zrobi najlepiej, jeśli się wyniesie. Stronnicy Riela ustawili szlaban na granicy kolonii, pobierali myto, kontrolowali i cenzurowali pocztę, rewidowali podróżnych, konfiskowali broń i towary. Nie wpuścili także przysłanego przez Ottawę gubernatora terytorium, i chcąc nie chcąc musiał się on zatrzymać po amerykańskiej stronie (spowodowało to błyskawiczną reakcję Senatu, który zażądał od prezydenta wyjaśnienia, w jakim charakterze kanadyjski oficjel przebywa w USA). Gdy 8 grudnia Komitet Narodowy przekształcił się w rząd tymczasowy, Louis Riel otrzymał w nim fotel premiera. Kluczową tekę skarbnika dostał niejaki William 0'Donoghue, Irlandczyk i Fenianin. O dobrym współdziałaniu świadczyła powiewająca nad siedzibą rządu w Forcie Garry biała flaga z francuskim fleur-de-lys i irlandzkim listkiem koniczyny, razem tworzącymi „symbol jezuickiego fenianizmu", jak z niesmakiem skonstatowali anglosascy protestanci. Louis Riel ogłosił, że władzę nad Red River sprawuje on i rząd tymczasowy, a jeśli kolonia miałaby wejść

53 W bliższe stosunki z Kanadą, to tylko na warunkach, które sama wynegocjuje z Ottawą 6. Sir John Macdonald przyglądał się temu niechętnie, ale bezradnie. Wprawdzie Kompania Zatoki Hudsona zrzekła się swych posiadłości, ale generalny gubernator Kanady zdecydował, że „Kanada nie może zaakceptować transferu, jeśli przekazanie własności nie może odbyć się spokojnie". De facto jedyną działającą administracją na terytorium był rząd Riela. Premier Kanady nie dysponował żadną realną siłą, która mogłaby zaprowadzić na nowo nabytym terenie władzę Dominium, a oddziały milicji nie mogły dotrzeć tam wcześniej, niż w lecie następnego roku. Amerykanie mieli bliżej; niepokój Macdonalda budziły nie tylko raporty o inicjatywach feniańskich, lecz zwłaszcza działania konsula Malmrosa, który zabiegał o fundusze dla rządu tymczasowego i nalegał na uznanie go przez Stany Zjednoczone, dodając: „Jeśli rewolucja się powiedzie, to najdalej za dwa lata wszystkie brytyjskie kolonie na tym kontynencie poproszą o przyjęcie ich do Unii". Istnieją przypuszczenia, iż cały rząd tymczasowy został utworzony według wskazań szarej eminencji z USA, prawnika Enosa Stutsmana, który był nieoficjalnym reprezentantem Riela w St. Paul, a miał także biuro adwokackie w Winnipegu. Działania mniej i bardziej dyplomatyczne szły wielotorowo; ambasador USA w Londynie sondował nastawienie kierownictwa Kompanii Zatoki Hudsona wobec amerykańskich interesów. Sam szef Kompanii ostrzegał zaś Kanadę, że „rząd w Waszyngtonie jest znacznie bardziej zainteresowany sprawą Red River niż ktokolwiek przypuszcza, i kolonia może zwrócić się w zupełnie innym kierunku" 7. Na stronników Kanady nad Red River nie można było liczyć. Wprawdzie rozeszły się pogłoski, że ludzi Riela zaatakują Sjuksowie Santee (uchodźcy z Minnesoty po 6

Stanley, Louis Riel, s. 106. D. G. C r e i g h t o n. John A. Macdonald, the Old Chieftain, Toronto ’955, „. 54. 7

54 masakrze białych w 1862 r.), którzy byli lojalni wobec Kompanii i tradycyjnie nieprzyjaźni Metysom, ale ich wódz Mały Lis ogłosił neutralność. Zaś podjęta przez „Partię Kanadyjską" próba rewolty skończyła się tym, że jeden z jej uczestników został zabity, a pozostali uwięzieni. Pewien więzień, 25-letni Thomas Scott, działacz robotniczy i anglosaski nacjonalista, naraził się, wzywając więźniów, by nie szli na żadną współpracę z rządem Riela. Toteż kiedy w dodatku posprzeczał się ze strażnikami, Louis Riel zajął się nim osobiście. Już raz po kilkuminutowym „procesie" skazał na śmierć brytyjskiego majora Charlesa Boultona, ale został przekonany, by go ułaskawić. Teraz postanowił zademonstrować suwerenność swojego rządu wymierzeniem za „obrazę strażników oraz jego, pana Riela" kary głównej. — Musimy nauczyć Kanadę szacunku dla nas — powiedział. 3 marca 1870 r. Thomas Scott stanął przed „trybunałem prerii"; nie miał obrońcy, nic nie rozumiał, bo nie znał francuskiego, i nazajutrz został rozstrzelany. Metysi wyznaczeni do plutonu egzekucyjnego nie wykazali się sprawnością i nie byli pewni słuszności tego, co robią, więc Scotta trzeba było dobić. Pojawiły się makabryczne relacje na ten temat, a wydawał się potwierdzać je fakt, że Riel odmówił wydania zwłok, i nigdy ich nie odnaleziono. W Ontario nasiliła się agitacja antyfrancuska i antykatolicka, a w Quebecu wybuchły rozruchy antyangielskie i antyprotestanckie. Tymczasem Louisowi Rielowi złożył wizytę były gubernator Minnesoty William Marshall, aby przedyskutować z nim sprawę przyłączenia kolonii do USA. Odwiedził go także wysłannik cesarza Napoleona III kpt. Norbert Gay, który przekonywał, że Metysi powinni utworzyć niepodległe państwo pod egidą Francji. W kwietniu delegacja Metysów przybyła do Ottawy na rozmowy z rządem, pod czujnym okiem Secret Sernice McMickena z jednej, a dyplomaty USA Jamesa Taylora j z drugiej strony. 26 kwietnia premier Macdonald rozpoczął

55 nimi negocjacje. Zaraz w dwa dni później płk John O'Neill, zwycięzca spod Ridgeway, szef Bractwa Fenian w Stanach Zjednoczonych (jego poprzednik William Roberts zajął się karierą w Kongresie USA), wydał rozkaz mobilizacyjny do ataku na Kanadę. Głównym kierunkiem natarcia miały być prowincje wschodnie — po związaniu tam wojsk kanadyjskich, Fenianie ze stanów zachodnich mieli wkroczyć nad Red River 8. Premier Macdonald na tę wieść wyłączył się z działania, rozpoczynając tygodniowe pijaństwo. Brytyjski poseł w Waszyngtonie zażądał zatrzymania Fenian i skonfiskowania ich broni, lecz sekretarz stanu USA wyjaśnił, że nie ma dowodów, iż broń ta zostanie niewłaściwie użyta. — Brytyjczycy nie zatrzymali ani nie skonfiskowali „Alabamy" — dodał prezydent Grant. Ostatecznie pod naciskiem Wielkiej Brytanii wydał deklarację neutralności. Parlament obradował szybko i 12 maja 1870 r. uchwalił wynegocjowaną z Metysami ustawę o nazwie Manitoba Act. Na jej kształt miał wielki wpływ biskup Tache, niegdysiejszy protektor Louisa Riela. Tache zapewne był rozczarowany, że jego pupil nie ukończył uczelni, a zamiast tego wziął się za podejrzane interesy; kiedy spotkał go w 1867 r„ radził mu, aby „spróbował prowadzić życie godne szacunku". Mimo to przyjechał z Rzymu, prosto z posiedzenia Rady Ekumenicznej, odwiedził Riela w Forcie Garry i starał się mu dopomóc, choć ten boczył się i ogólnie zachowywał niezbyt uprzejmie. To ochłodzenie wzajemnych stosunków nie zmieniło poparcia biskupa dla Metysów — Tache pragnął uzyskać dla nich taki status, jaki mieli mieszkańcy Quebecu. Na wzór Quebecu zostały więc powołane instytucje nowej prowincji Kanady, której nazwa miała brzmieć Manitoba. Zamieszkujący ją Metysi otrzymali pełnię praw politycznych, prawo własności zajmowanej ziemi, a ponadto gwarancje dla języka francuskiego 30 kwietnia 1870 r. „St. Paul Press" pisała, że „jeśli Fenianie chcą zadać naprawdę skuteczny cios potędze brytyjskiej na tym kontynencie, miejscem, Którym powinni uderzyć, jest Zachodnia Ameryka Brytyjska". 8

56 i religii katolickiej. Aby nie było zbyt pięknie, parlament zdecydował, iż do Manitoby wyruszy ekspedycja wojskowa płk. Gameta Wolseleya, „z misją pokojową" i aby „zapewnić jej mieszkańcom i plemionom Indian ochronę brytyjskiego berła". Mieli w niej uczestniczyć kanadyjscy milicjanci, a także pewna liczba brytyjskich żołnierzy regularnych, aby przypomnieć Amerykanom, że Kanada może liczyć na pomoc imperium. Prezydent Grant zaraz zapowiedział, że nie przepuści obcych wojsk ani zaopatrzenia dla nich koleją przez terytorium USA; będą musiały przedzierać się przez bezdroża, skały i lasy północnego Ontario. Louis Riel dostał jeszcze trochę czasu. Tymczasem Fenianie maszerowali. Dzięki staraniom McMickena Kanadyjczycy byli poinformowani o ich planach i zmobilizowali 13 000 milicjantów. Gdy 25 maja 0'Neill z 200 ludźmi przekroczył granicę w pobliżu Montrealu, milicja czekała na niego. Ostrzelani znienacka Irlandczycy stracili czterech zabitych oraz kilkunastu rannych i cofnęli się. Zanim nadeszły posiłki, 0'Neill został aresztowany przez władze amerykańskie, a pozbawieni dowódcy Fenianie odeszli. Inny 200-osobowy oddział napotkał na swojej drodze 1000 kanadyjskich milicjantów i po krótkiej walce zawrócił. Nad Red River Irlandczycy w ogóle nie dotarli. Kanadyjczycy po raz pierwszy pokonali Fenian. Już po walkach w 1866 roku na cześć milicji uchwalono specjalne święto (chociaż świętować raczej nie było czego), ale teraz Kanadę ogarnęła euforia. Posypały się ordery, gratulacje i listy pochwalne. Rząd tymczasowy uczcił uchwalenie Manitoba Act salwami armatnimi z bastionów Fortu Garry oraz libacją w gospodzie, a potem nastąpił niemiły marazm. Na razie nie było władz prowincji, rządził premier Riel, ale co miało nastąpić potem, nie było jasne. Rząd Kanady dał ustne przyrzeczenie, że nikogo za nic nie pociągnie do odpowiedzialności, ale oficjalnej amnestii — mimo nalegań biskupa Tache — nie ogłosił. Za to zbliżała się „z misją pokojową" ekspedycja Wolseleya, której trzon stanowiła ontaryjska milicja, a jej członkowie

57 zapowiadali, że „policzą się z Rielem, który zamordował Analika, pana Scotta". Wokół Riela zaczęło robić się pusto. Zorał się i nie ma już przyjaciół — informował 9 lipca jeden z agentów Stutsmana. — Skończył się jego czas i jeśli teraz czegoś spróbuje, to będzie musiał polegać tylko na sobie" 9. 24 sierpnia, kiedy Wolseley stanął przed Fortem Garry, premier Riel opuścił swój gabinet i wraz ze skarbnikiem O'Donoghue przepadł w badlands Dakoty. Wkroczenie Wolseleya Metysi uznali za okupację, tym bardziej że zaczęli się na nich odgrywać ich sąsiedzi. Członek plutonu egzekucyjnego, który zadał Scottowi coitp de grace, został zabity, członek sądu, który go skazał, utopił się w rzece podczas ucieczki, było kilku pobitych i sporo ciężko przestraszonych. Louis Riel był zorientowany w nastrojach; utrzymywał stały kontakt z biskupem Tache, a także z francusko-kanadyjskimi politykami G. E. Cartierem i Josephem Royalem. We wrześniu wrócił do Manitoby, odbył w Winnipegu naradę z Metysami, po czym skierował do prezydenta Granta petycję, w której domagał się interwencji USA w obronie ich praw. Z petycją pojechał William O'Donoghue. Grant przyjął go uprzejmie, ale otwarcie zaangażować się nie chciał. Za to Bractwo Fenian przekazało mu 400 karabinów odtylcowych na realizację projektu przekształcenia Manitoby w niepodległą „Republikę Ziemi Ruperta". Wieści o tym tak zaniepokoiły gubernatora Manitoby, że poprosił o ratunek Louisa Riela. Publicznie ściskał jego dłoń i obiecywał, że jeśli Metysi dochowają lojalności wobec Kanady, „będą mieli prawo do jak najkorzystniejszych względów" 10. 5 października 1871 r. John O'Neill na czele kilkudziesięciu Fenian przekroczył granicę nad Red River, zajął faktorię Kompanii Zatoki Hudsona i uwięził kilkunastu pracowników. Grupa „prokanadyjskich" Metysów Louisa Riela wyruszyła na pomoc, ale ubiegła ją kompania kawalerii USA, która 9 10

Stanley. Louis Riel, s. 153. Tamże, s. 174.

58 wkroczyła na teren Kanady, tyleż dbając o zaproszenie, co Fenianie. Na widok Amerykanów O'Neill wycofał się. Nie osiągnął żadnego celu militarnego, ale umocnił pozycję Riela, demonstrując, że cieszy się on mirem wśród Metysów, i że uznają go także władze prowincji. Riel po tych przejściach zapadł na zdrowiu. Już raz będąc premierem dostał „febry mózgowej". W dodatku „opinia publiczna" w Ontario ciągle burzyła się, a rząd tej prowincji wyznaczył 5000 dolarów nagrody za głowę Riela jako mordercy Thomasa Scotta. Także premier Macdonald był w kłopocie. Opozycja oskarżała go, że bierze w ochronę zbrodniarza, zaś frankofoni grozili, że gdyby dopuścił do jego aresztowania, będą o tym pamiętać przy wyborach. Zaproponował więc Rielowi roczne stypendium zagraniczne. Po krótkim namyśle Riel przyjął dość skromną sumę 1600 dolarów i znowu wyjechał do USA. W St. Paul, jak zauważył jeden z przyjaciół, szybko przybrał na wadze. Odzyskał także wigor: zgłosił swoją kandydaturę w wyborach do parlamentu kanadyjskiego, wygrał i w 1874 r. został członkiem Izby Gmin". Pojechał nawet do Ottawy, jednak przed samym gmachem parlamentu stracił odwagę i nie wszedł, lecz skierował kroki do Montrealu. Niestety, politycy francuskiej Kanady, którym Riel kiedyś wyświadczał przysługi i na których liczył, nie zrewanżowali się załatwieniem mu amnestii. Młody liberał Wilfrid Taurier odbył z nim rozmowę; zauważył, że Riel był zaskakująco dobrze obyty w arkanach polityki amerykańskiej i europejskiej, lecz mimo to uznał go za „irracjonalnego" i „monomaniaka" 12. Oparcie znajdował Riel tylko w Kościele; walczył o niego arcybiskup (od niedawna) Tache, a także biskup Ignace Louis Riel w 1872 r. uzyskał nominację do wyborów, ale odstąpił ją G.-E. Cartierowi. Wygrał w wyborach po śmierci Cartiera w 1873 r. 12 W ówczesnej terminologii psychiatrycznej monomanią nazywano „szaleństwo skupione na jednym obszarze percepcji lub działania, któremu niekiedy towarzyszą długie okresy przytomności" (R. Smith, Trial by Medicine: Insanity and Responsibility in Victorian Trials. Edynburg 1981, s. 30). 11

59 Bourget (od nieudanego pogrzebu), mimo że wiedział o jego konszachtach z socjalistą Laflammem. Ale i oni nie uzyskali amnestii, i pomimo ich działań Izba Gmin przegłosowała usunięcie Riela z parlamentu. Louis Riel wyjechał do USA, zamieszkał u przyjaciół w Waszyngtonie. Tam 18 grudnia 1874 r. zaczął się nowy etap jego życia. „Kiedy siedziałem na szczycie góry w pobliżu Waszyngtonu — wyznał później — ten sam duch, który ukazał się Mojżeszowi wskroś płonącej chmury, objawił się mnie w ten sam sposób. Powstań, Louisie Dawidzie Rielu, masz misję do spełnienia" — rzekł. Wyciągając ręce i skłaniając głowę, przyjąłem tę niebiańską wieść 13 Nie wiedział jeszcze tylko, co było tą misją. W 1875 r. rząd udzielił Rielowi amnestii, skazując jednocześnie na pięcioletnią banicję. Na pocieszenie Riel otrzymał list od biskupa Bourgeta, w którym między innymi były słowa: „Bóg cię nie opuści w najciemniejszej godzinie życia, albowiem dał ci misję do spełnienia". Nosił ten list zawsze przy sobie jak relikwię. Louis Riel podjął eksperyment z transcendencją: odwiedził wpływowego senatora Olivera Mortona i próbował go zainteresować sprawą „wyzwolenia" Manitoby. Ponieważ Morton był sceptyczny, Riel oświadczył, że dokona cudu — uzdrowi jedną z jego sparaliżowanych nóg (drugą miał uzdrowić po tym, jak senator udzieli mu poparcia). Niestety, cud się nie udał. Zdesperowany Riel uzyskał spotkanie z samym prezydentem U. S. Grantem i zaprezentował mu swój projekt, podając więcej szczegółów: Metysi i Irlandczycy mieli dokonać inwazji Manitoby z terenu USA, zaś wspierać ją mieli „awanturnicy z północnego zachodu", mieszańcy, Indianie, a także Quebec. Riel stanąłby na czele rządu w Manitobie. Dla Irlandczyków zamierzał utworzyć oddzielną prowincję na zachodzie Kanady. Koszty tej operacji miały zostać sfinansowane sprzedażą 13

Stanley, Louis Riel, s. 217.

60 obligacji przyszłego państwa na rynku amerykańskim 14. Pechowo dla Riela, w 1871 r. USA podpisały z Wielką Brytanią Traktat Waszyngtoński i w stosunkach kanadyjsko-amerykańskich zaczęło się odprężenie. Grant nie wyraził więc zainteresowania. Wydawało się, że Louis Riel wyczerpał już wszystkie możliwości, kiedy 8 grudnia 1875 r., w 6 rocznicę utworzenia swojego rządu, doznał w kościele nowej iluminacji. „Nagle poczułem radość w sercu, która mnie ogarnęła całego... Radowałem się około dwóch minut, gdy znów zostałem uderzony przeogromnym smutkiem ducha. Ból był tak samo wielki, jak moja radość... Bóg namaścił mnie Swymi darami i owocami Jego Ducha, jako proroka Nowego Świata" 15.

14

H. Bowsfield, ed., Louis Riel. Selected Readings, Toronto 1988, s. 94-101.

13

Flanagan, Louis „David" Riel, s. 50.

CUDOWNE SUKCESY

Rząd Kanady z niepokojem oczekiwał chwili, gdy zabraknie bizonów. W 1876 i 1877 roku parlament podjął decyzje o ich ochronie, a Rada Terytorium wydała zakaz polowania przy pomocy zagród i wpędzania w przepaść, zakaz zabijania bizonów dla zabawy lub tylko dla zdobycia ozorów, zakaz zabijania cieląt, oraz wyznaczyła okres ochronny od listopada do sierpnia. Metysi poczuli się pokrzywdzeni, bowiem Indianom pozostawiono prawo do „ograniczonego" polowania w zimie. Ale Indianie i tak podnieśli protest. Sam Siedzący Byk, szaman Sjuksów, zabrał głos w tej sprawie. — Kiedy to Wielki Manitou dal rządowi kanadyjskiemu prawo zabraniać Indianom zabijania bizonów? — zapytał. Biali, którzy wiązali spadek liczebności bizonów z ich masowym zabijaniem, inaczej niż żyjący w symbiozie z naturą Indianie nie znali zasad funkcjonowania ekosystemu. Indianom było wiadome, że zasadnicze stada bizonów żyją na podziemnych preriach pod wielkimi jeziorami, i tylko ich nadwyżki wychodzą na powierzchnię przez jaskinie i źródła rzek. Niektórzy sami to widzieli albo znali takich, którzy widzieli. Ostatnio bizonów było faktycznie jakby mniej, ale należało tylko wywabić je na zewnątrz odpowiednimi szamańskimi rytuałami. Przepisy białych ludzi nigdy więc nie weszły

62 w życie. Jednak mimo starań szamanów, w 1878 r. bizony zniknęły z północnych prerii (biali ignoranci twierdzili, że ich resztki zostały wypłoszone wypalaniem traw albo spłonęły w pożarach). W poszukiwaniu bizonów plemiona Indian ruszyły na południe, do Cypress Hills, wydzierając sobie wzajemnie tereny łowieckie. Policja szybko im ten sport uniemożliwiła; Kri i Czarne Stopy stoczyli ostatnią walkę w 1879 roku. Koniec wojen plemiennych przyspieszył zagładę bizonów — teraz wszyscy Indianie mogli na nie polować bez obawy napotkania wroga. Decydujące było jednak, że przez likwidację odrębnych plemiennych terenów łowieckich znikła rozdzielająca je „ziemia niczyja", na której przedtem bizony znajdowały bezpieczne schronienie i mogły się rozmnażać. Jeszcze w lutym 1879 r. rząd oceniał, że bizonów wystarczy na pięć lat, ale ich populacja poniosła takie straty, że w ciągu trzech lat znikła, jakby ją ziemia pochłonęła. Czarne Stopy wytępili bizony w Cypress Hills, a potem zabrali się za inne zwierzęta. „Po raz pierwszy zaczęli polować na antylopy i prawie wszystkie wybili", głosił raport jednego z agentów1. Po tym fakcie NWMP zaczęła dostarczać Indianom żywności, zaś rząd wyłożył 10 tysięcy dolarów na zaopatrzenie „klęskowe", ale wystarczyło ono na dwa miesiące. Wronia Stopa oficjalnie zażądał od komisarza do spraw Indian Edgara Dewdneya, by wypędzono Sjuksów z Kanady, a z rąk „nieznanych sprawców" zginął w Cypress Hills pierwszy policjant, 19-letni konstabl Marmaduke Graburn 2. Wyglądało, że może być jeszcze gorzej, więc komisarz Dewdney doradził swym podopiecznym, aby poszli szukać bizonów w Stanach Zjednoczonych, i nawet dał im zapasy na drogę. Za „magiczną linią" zaroiło się od Czarnych Stóp, Sarcee, Assiniboinów, Kri, Pieganów i Gros 1 N. D y c k, An Opporhmity Lost: Tlw lnitiative of the Resewe Agricultural Programme in the Prairie West, w: Barron, Waldram, ed., op. cit.,2 s.W124. 1881 r. niejaki Gwiezdne Dziecko przyznał się do zamordowania

Graburna, lecz mimo to został uniewinniony przez sąd przysięgłych.

63 Ventres. „Przez ich pozostawanie [w USA] zaoszczędziłem rządowi co najmniej 100 000 dolarów" pochwalił się premierowi Dewdney 3 , ale pogorszyło to stosunki kanadyjsko-amerykańskie. Indianie wprawdzie bizonów w USA nie znaleźli, lecz stada bydła na pastwiskach też były nie do pogardzenia — w okolicy Fortu Benton w zimie 1880 r. zabili 3000 sztuk. Dalej na południe Czarne Stopy natrafili na ostatnie stado bizonów w Montanie, wytłukli je, a kilkadziesiąt tysięcy skór sprzedali handlarzom za whisky. Zima minęła na wzajemnych napadach, pijackich hulankach i bijatykach. W następnym roku bizony w Montanie się skończyły, więc mimo ostrzeżeń Dewdneya, iż „nie ma środków, by ich karmić", głodni i obdarci Indianie powrócili do Kanady. Niestety, tam również bizonów już nie było. W 1881 r. Indianie zabili ostatnie — Czarne Stopy 50, Krew 35, Pieganowie 40, a Sarcee 15. Teraz byli zdani na łaskę rządu. „Jeśli kiedykolwiek bezmyślni ludzie zostali ukarani za swoją skrajną nieprzezorność, to Indianie i mieszańcy z Terytoriów Północno-Zachodnich płacą teraz karę za marnotrawną rzeź bizonów sprzed zaledwie kilku lat. Bizon stał się swym własnym mścicielem, w takim stopniu, jak się nawet nie śniło jego bezlitosnym zabójcom", skomentował współczesny uczony 4. W 1881 r. już 11 000 Indian mieszkało w rezerwatach. Indianie z plemion semi-osiadłych radzili sobie nieźle; pobudowali domy i zaczęli uprawiać pszenicę, owies, jęczmień, ziemniaki, rzepę, buraki i marchew. Choć daleko im było do samowystarczalności, mieli się lepiej od Indian koczowniczych. Ci ani nie umieli, ani nie mieli chęci grzebać w ziemi, byli więc nieprzychylni stanowisku władz, iż świadczenia należą się tylko tym Indianom, którzy pracują — zwłaszcza że, jak rozumieli traktaty, to wielka matka miała im pomagać, a nie oni jej. Komisarz Dewdney wyliczył, iż 80 procent Indian jest w beznadziejnej sytuacji" i musi polegać wyłącznie na 3

Dempsey, op. cit., s. 115. William T. Hornaday, członek rady naukowej Muzeum Narodowego USA (Krech, op. cit., s. 127). 4

64 zaopatrzeniu rządowym. Minister finansów oświadczył, że sytuacja budżetowa także jest beznadziejna i zaproponował, aby Indian zatrudnić przy budowie kolei (kpił czy o drogę pytał?). Ostatecznie obciął im racje żywnościowe do trzech czwartych funta mięsa i takiejż ilości mąki na głowę dziennie, podkreślając, że „system pomocy dla Indian jest skalkulowany tak, aby przyzwyczaić ich do gospodarności i nauczyć polegania na własnych siłach". Dla Indian był to szok — kiedy jeszcze bizony były w obfitości, jedli bardzo dużo (na jednym posiedzeniu Indianin potrafił zjeść nawet 20 funtów mięsa) 5, więc uznali, że nie chodzi tu o żadną gospodarność, lecz o morzenie ich głodem. Mimo tych oszczędności koszty utrzymania Indian ciągle rosły, ponieważ coraz więcej ich porzucało koczowanie i przechodziło na garnuszek rządowy. Rząd zdecydował o przyspieszeniu wdrażania programu rolniczego, chcąc przynajmniej uniknąć wydatków „klęskowych", lecz Departament Indian sobie nie radził; był niekompetentny w sprawach rolnictwa, nie zorientowany co do warunków naturalnych zachodu, a w dodatku biurokratyczny i nieudolny. Dużo energii wkładał za to w tłumaczenie, dlaczego, skoro prawie cały budżet wydaje na potrzeby Indian z Terytoriów Północno-Zachodnich, efektów tego nie widać. Premier Macdonald nigdy nie był na zachodzie. Nie przeszkodziło mu to jednak w ogłoszeniu w 1882 roku, że Indianie dokonali w rolnictwie „ważnych i godnych uwagi postępów" i odnieśli „cudowne sukcesy". Tego samego nie dało się powiedzieć o gospodarce Kanady, która była dotknięta recesją. Jednak parlament nie przyjął słów premiera za żart, i — skoro było tak dobrze — zmniejszył pomoc dla Kri i Czarnych Stóp o dalsze 15 procent 6. Spotkało się to z ich głośnym niezadowoleniem. 5

S t e e l e, op. cit., s. 127.

Tamże, 1882, s. 10-12. Ogólnie wydatki na Indian zmniejszono z 1107 tysięcy dolarów w 1882 r. do miliona w 1884 r., mimo że liczba mieszkańców rezerwatów wzrosła. 6

65 Ich sąsiedzi, biali farmerzy, nie uważali go za uzasadnione. „Indianie nie mają na co się skarżyć — pisała jedna z mieszkanek zachodu. — Traktowani są jak najlepiej i najbardziej wspaniałomyślnie. [...] Kiedy angielski, szkocki czy irlandzki farmer przyjeżdża do Kanady biedny, uważałby, że zdobył fortunę, gdyby miał choć połowę tych przywilejów, które rząd gwarantuje Indianom. Im nigdy nie brak jedzenia. Regularnie dostają przydziały, i płaci im się za to, że uprawiają własną ziemię. Pracują dla siebie, a w dodatku płaci im się za to — a jeśli zbiory się nie udadzą, to i tak mają zapewnione pożywienie. Czy rozsądny człowiek może żądać więcej?" 7. Szumnie ogłaszana rządowa pomoc dla farmerów miała charakter pożyczki pszenicy siewnej, ze zwrotem jesienią na warunkach 1,5 buszla za buszel. Ale za to cła, dzięki którym maszyny rolnicze importowane z USA były droższe, w 1883 r. podniesiono z 25 do 35 procent (rząd musiał skądś brać pieniądze na tę pomoc), to zaś zwiększyło liczbę gospodarstw, których nie było stać na mechanizację. Oprócz rządu, ludziom z zachodu życie uprzykrzała natura. Zimą 1882/1883 w Edmonton i Battlefordzie nie było zaopatrzenia, ponieważ nie dało się tam dojechać nawet saniami. Zabrakło nafty i świec, więc między zmierzchem a świtem życie zamierało. We wrześniu 1883 r. mróz zniszczył zboże ozime. W 1884 r. nastąpiła susza, potem powódź, a po niej znowu ciężka zima. Farmerzy nie głodowali, bowiem nie mogąc „polegać na zaopatrzeniu rządowym", sami robili zapasy, lecz i tak z zazdrością spoglądali na rezerwaty i ich przydziały żywności. Nawet indiańskie bydło przenoszono na zimę do rządowych obór w Battlefordzie. „Trzeba wprawdzie dla niego kupować siano, ale za to oszczędza się biednemu Indianinowi kłopotu troszczenia się o własne bydło", pisał zgryźliwie „Saskatchewan Herald". Nic dziwnego, że Metysi 7 T. Gowanlock, T. Delaney, Two Months in the Camp of Big Bear, The Life and Adventures of Theresa Gowanlock and Theresa Delaney Regina ’999, s. 62.

66 zaczęli składać wnioski, aby rząd im także wyznaczył rezerwaty, przydzielał ziarno, zwolnił od podatków, zapewnił szkoły oraz naukę zawodów 8. Arcybiskup Tache popierał ten pomysł, ale zastrzegał, że pomoc socjalna w takim rezerwacie może być oferowana, lecz nikomu nie powinna być narzucana. Nie czekając na to, wielu Metysów deklarowało status Indianina i przenosiło się do rezerwatów Kri (Metysem był nawet wódz Kri Brodacz, który swoje imię zawdzięczał demaskującemu go zarostowi). Jakby tego było mało, zmorą farmerów były wizyty indiańskich sąsiadów. Wyglądało to tak: „Drzwi otwierały się gwałtownie i jeden za drugim wchodziło kilku agresywnie wyglądających facetów. Siadali z karabinami między kolanami i czekali, aż zostaną nakarmieni. Gdy zjedli, od razu wychodzili, ale zanim postawiono przed nimi jedzenie, mogli tak siedzieć przez kilka godzin" 9 . Farmerzy próbowali „zaszczepić im doktrynę gospodarności i ambicji", ale bez widocznego efektu. Oprócz Indian i farmerów, do niezadowolonych należeli administratorzy rezerwatów, potocznie znani jako agenci indiańscy. Inaczej niż w USA, gdzie funkcje agentów pełnili głównie duchowni, kanadyjskie rezerwaty były obsadzane urzędnikami. Nie była to ciepła posadka. Płace były takie same, jak na wschodzie, więc ani nie kompensowały uciążliwości życia w dziczy, ani nie były adekwatne do odpowiedzialności. Nie nęciły pracowników o wysokich kwalifikacjach, a przy tym żonatych (od żon oczekiwano, że będą szkolić squaws w prowadzeniu gospodarstwa domowego). Często na zachód jechali młodzi i niedoświadczeni albo tacy, którzy liczyli na spokojną pracę z dala od centrali. Bywały więc i nadużycia — najczęściej zawyżanie kosztów albo liczby Indian pobierających świadczenia. Trzeba dodać, że nie zawsze wynikało to ze złej woli agentów. Liczbę beneficjantów 8 9

B o w s f i e 1 d, op. cit.. s. 104. R. J e f f e r s o n, Fifty Years on the Saskatchewan, Battleford 1929, s. 35.

67 socjalu było trudno ustalić; z początku Indianie sami ją określali, z reguły mnożąc swoje plemię bez opamiętania. Kiedy zauważono to i zaczęto ich liczyć, pożyczali sobie dzieci i innych członków rodziny. Czasem domagali się wypłaty na dzieci, które miały się jeszcze urodzić, a niekiedy „dla niewidomych braci, którzy nie mogli przyjść". Praktykowali także pobieranie wypłat w kilku rezerwatach po kolei. Agentów czekało wiele niespodzianek. Zaskakiwały ich nawyki i obyczaje Indian — na przykład, że nie lubili wieprzowiny, a osobliwie bekonu, który rząd obok wołowiny uczynił drugim zasadniczym składnikiem racji żywnościowych. O hodowli świń w rezerwatach nie było mowy, te sympatyczne zwierzęta w ogóle się Indianom nie spodobały. Skądinąd nie podobało im się niemal nic nowego. Wronia Stopa nie zgodził się na budowę misji anglikańskiej, oświadczając, że na skutek wybudowania misji katolickiej umarli wszyscy starcy i dzieci, zaś jeśli zbuduje się jeszcze anglikańską, umrze reszta plemienia — „na nadmiar kościoła". Nie pozwalał na żadne budowy, czy to płotu przy torze, bocznicy kolejowej do kopalni, czy rurociągu. Może chodziło mu o to, by łopatami nie ranić matki Ziemi. Innym źródłem sporów były szkoły. Rząd przewidywał powszechne i przymusowe nauczanie, ale Indianie nie docenili jego troski; agent raportował, że z powodu szkół Czarne Stopy byli „w ciągłym stanie stłumionego podniecenia". Jak mu wyjaśnili, jeśli dzieci przesiąkną naukami białych, po śmierci nie spotkają się z rodzicami w krainie szczęśliwych łowów. Centrala w Ottawie za wszelkie niepokoje w rezerwatach obarczała winą agentów. Tymczasem to sam Departament Indian, przez swój brak wiedzy o terenie i ręczne sterowanie na odległość kilku tysięcy kilometrów, wprowadzał zamęt. Przyjmując każde zażalenie i nakazując spełnianie wszelkich indiańskich żądań, jego urzędnicy mogli czuć się dobroczyńcami, ale takie działania dezawuowały agentów i odbierały im autorytet. Mała Topola, wódz Kri, który wędrował z obozem

68 to po amerykańskiej, to po kanadyjskiej stronie, ciągnąc zasiłki od obu rządów, czuł się tak mocny, że potrafił publicznie oznajmić agentowi, iż wystarczy, aby uderzył pejczem w druty telegrafu, a w ciągu jednego księżyca Departament przyśle nowego agenta na jego miejsce. Nic dziwnego, że chętnych do takiej pracy było mało, a w dodatku niejeden zniechęcony wracał na wschód. Wytrzymywali odporni i konsekwentni, którzy jednak z powodu tych cech nie byli wśród Indian zbyt popularni. Co bardziej lękliwi agenci podkreślali, że Indianie wyrażali swoje pretensje ze „zdumiewającą powściągliwością", sugerując, że gdyby chcieli, mogliby rozpętać wojnę. Pod wpływem opowieści o masakrach osadników w USA, przeceniali zarówno potęgę, jak wojowniczość Indian. Plemiona Kanady były stosunkowo nieliczne i słabo uzbrojone. Broń powtarzalna dawała przewagę w sile ognia nad żołnierzami uzbrojonymi w karabiny jednostrzałowe, ale Indianie mieli jej niewiele. Była mniej dostępna niż w USA, a poza tym kłopotliwa, ponieważ wymagała specjalnej amunicji, konserwacji i fachowych napraw. Poza tym, odkąd znikły bizony, bardziej przydatne do polowania były strzelby, więc wielu Indian posprzedawało farmerom swoje Winchestery i Sharpsy, a sami zaopatrzyli się w tańsze, dostarczane przez Kompanię Zatoki Hudsona strzelby kapiszonowe typu I. Hollis and Sons North-West-Gun, Barnett oraz Parker-Fields. Te gładkolufowe strzelby uniwersalne, na kule i śrut, najczęściej dużego kalibru, miały sporo zalet (niewielki ciężar, prosta konstrukcja, odporność na uszkodzenia), lecz była to broń myśliwska, skuteczna na małą odległość. Oprócz tego Indianie posiadali łuki i różnoraką broń białą. Ale osadnicy nie byli uzbrojeni lepiej. Większość farmerów nie miała broni ani nie umiała strzelać, a nawet miejscowi kowboje najczęściej nie nosili rewolwerów. Inaczej niż Amerykanie, nie liczyli na siebie, lecz na opiekę policji. NWMP zapewniała, że pod jej skrzydłami są bezpieczni.

69 Faktycznie, ścigała przestępców nieustępliwie, co zyskało jej dewizę „ We get our man” 10. Ponieważ tropy kradzionych krów i koni zwykle prowadziły prosto do jakiegoś tipi, „wykrywalność" była wysoka. Policjanci bardzo starali się odróżniać od „bezwzględnej i okrutnej" kawalerii USA, toteż obchodzili się z Indianami jak z jajkiem; konstabl Wilson, któremu uciekli czterej aresztowani, zameldował, że mógł użyć broni, ale „nie ma takich rozkazów, które usprawiedliwiałyby zabicie uciekającego więźnia" 11. NWMP nie stosowała siły, jej specjalnością był blef. O ile więc z „wykrywalnością" było nieźle, to „nieuchronność" kary była problematyczna, a ojej „surowości" nie było mowy. Indianin mógł być pewien, że sędzia wymierzy mu wyrok dużo łagodniejszy od tego, jaki za takie samo przestępstwo otrzymałby biały. Z reguły jednak zapadał wyrok, dający się streścić słowami: „Jesteś niewinny, i nie rób tego więcej". Jeszcze częściej niż sędziowie uniewinniały Indian sądy przysięgłych; insp. Sam Steele uważał, iż dlatego, że przysięgli „bali się, że wyrok skazujący spowoduje wojnę indiańską albo że Indianie z zemsty wybiją ich bydło" 12. Pewien brytyjski generał major w stanie spoczynku, Thomas Bland Strange, który miał ranczo koło Calgary, ponosił szkody na skutek podpalania przez Indian prerii (czasem powodowało to śmierć setek krów), i był nękany przez bydło- i koniokradów, krytykował takie postępowanie: „Dla wszystkich dzikich łagodność oznacza tylko tchórzostwo i spotyka się z pogardą". Wątpił także w skuteczność resocjalizacji. Szczególnie źle wspominał to, że kiedy raz sam wytropił skradzione konie, a policjant („spokojny sierżant o niestosownym nazwisku Fury") aresztował złodzieja — niejakiego Wiszące Suszone Mięso — sąd umorzył sprawę 10 „Złapiemy, kto nasz". Dewiza ta została wymyślona przez gazetę z Fort Benton — oficjalna brzmiała „Strzec prawa". 11 R. A t k i n, Maintain the Right. The Early History of the North West Moimred Police, 1873-1900, Toronto 1973, s. 146. 12 S t e e l e, op. cit., s. 152.

70 ze względu na tak zwaną „znikomość". Oburzonemu generałowi sędzia oświadczył jowialnie, że sprawca jest gotów na znak ugody dać mu pocałunek pokoju, co też Wiszące Suszone Mięso niezwłocznie uczynił. „Był to pocałunek Judasza; wkrótce znowu kradł moje krowy. Po drugiej stronie granicy Sędzia Lincz zrobiłby z niego wiszące mięso — wściekał się Strange. — Nie pamiętam, aby sąd kiedykolwiek ukarał Indianina za cokolwiek, a policja nie pozwala osadnikom wziąć prawa w swoje ręce" 13. Nawet komisarz Acheson Gosford Irvine pisał, że kanadyjska strona jest przyjazna dla złodziei, ponieważ dzięki staraniom policji „nie muszą liczyć się z ewentualnością kuli albo stryczka, która towarzyszy uprawianiu tego zajęcia w USA". Paradoksalności swego stwierdzenia chyba nie dostrzegał. Tak dokonywała się erozja autorytetu policji i powagi prawa. W pewnym rezerwacie pracownik zdenerwował się na jakiegoś Kri, który oparty o płot drwił z jego pracy w ogródku, i uderzył go w twarz. Indianin wezwał policję, a sąd skazał gwałtownika na 3 dolary grzywny. Tyle wynosiła tygodniowa pensja, ale Indianina to nie zadowoliło, więc przyszedł z gromadą kolegów i stratowali ogródek. Policja nie reagowała, a komisarz Irvine raportował z zadowoleniem, że „nie było o wiele poważniejszych konsekwencji" 14. Spokojnie, panie komisarzu, to tylko kwestia czasu... W grudniu 1881 r. w rezerwacie przyjaznego i rozsądnego Wroniej Stopy z powodu śniegów zaczęły się opóźniać dostawy bydła rzeźnego z Montany. Indianie zażądali dostaw szybszych i większych, w przeciwnym razie grożąc agentowi zastrzeleniem. Agent nie miał wiele do powiedzenia, a kiedy wojownicy wpakowali kilka kul w ścianę obok niego, uciekł do Fortu Macleod. Policja przywróciła spokój, nikt nie został zatrzymany, a 2 stycznia 1882 r. znów niejaki Byk Łoś jako 13 14

T. B. Strange. Gitnner Jingo's Jubilee, Londyn i Sydney 1893, s. 388-389. Haydon, op. cit., s. 88.

71 argumentu w kłótni z pracownikiem agencji o cenę wołowej głowizny użył dubeltówki. Nie trafił, ale tym razem inspektor Francis J. Dickens postanowił go ukarać. Francis J. Dickens był synem Karola Dickensa i nazywano go Małym Karolkiem", zaś jego sławny ojciec (który najwidoczniej nie miał o nim wysokiego mniemania) przezywał go Kurokradem. Być może dlatego syn szukał potwierdzenia swej wartości w kanadyjskiej dziczy. Jak zwykle przyjechał z dwoma konstablami i aresztował Byka Łosia. Jednak tłuszcza była agresywna bardziej niż zwykle. Dickens nie mógł uspokoić Indian, stracił nerwy i popełnił błąd — wezwał na pomoc Wronią Stopę, przez co postawił autorytet wodza ponad swoim. Skończyły się dusery o „piórach chroniących ptaka". Indianie powalili inspektora na ziemię, uwolnili aresztowanego, a Wronia Stopa oświadczył, że ponieważ policja traktuje Indian gorzej niż psy, Byk Łoś zostanie poddany jurysdykcji plemiennej. Czarne Stopy zareagowali na to aplauzem: „Takiego wycia i strzelania jeszcze nigdy nie słyszałem", napisał agent 15. Dickens odszedł w niesławie. Minął tydzień, a do rezerwatu przybył z 20 ludźmi superintendent Leif Crozier i znów aresztował Byka Łosia, czym zaszokował Wronią Stopę, który sądził, że sprawa jest skończona. Indianie przyjęli groźną postawę, lecz policjanci zamiast interweniować, zamknęli się w magazynie i zaczęli wycinać W ścianach otwory strzelnicze. — Macie zamiar się bić? — zapytał Wronia Stopa. — Nie, jeśli wy nie zaczniecie — odrzekł Crozier. Indianie ustąpili, i Byk Łoś został odstawiony do Fortu Macleod. Ponieważ sąd uznał, że nie chciał pracownikowi agencji zrobić krzywdy, lecz tylko go przestraszyć, dostał dwa tygodnie aresztu. Insp. Dickens zaś został przeniesiony na drugi koniec Terytoriów — do dystryktu Saskatchewan. Tam wcale nie działo się lepiej. Departament Indian doprowadził w końcu do tego, że do Saskatchewanu powróciły 15

Stanley, The Birth..., s. 278.

72 szczepy Kri Dużego Niedźwiedzia, Piapota i Małej Sosny, które obozowały w Cypress Hills. Departament, kusząc Indian socjalem, namawiał wodzów, by wybrali sobie rezerwaty, ale w paradę wchodziła mu policja z Fortu Walsh, która bez żadnych warunków zaopatrywała Indian w żywność, herbatę, cukier i tytoń. Mało tego, kiedy w roku 1882 pod naciskiem USA Departament wprowadził dla Indian przepustki, bez których nie mogli przekraczać granicy, komisarz Irvine orzekł, iż jest to „złamanie lojalności wobec Indian", a policja nie dokonywała ich kontroli. NWMP czuła się stanowczo zbyt niezależna, więc ostatecznie rząd zlikwidował Fort Walsh, a Indianom wskazał jako miejsce odbioru świadczeń istniejące rezerwaty w Saskatchewanie. Sukces Departamentu był pozorny. Liczba odbiorców świadczeń raptownie wzrosła, lecz środki na socjal nie zostały zwiększone. W rezerwatach zapanował chaos. Zasada, że przydziały otrzymują tylko pracujący, stała się fikcją — otrzymywał je ten, kto potrafił je wymusić na agencie, choćby groźbą użycia broni. Indianie zaczęli nie tylko żebrać na farmach, lecz bez skrupułów zarzynać bydło. Łatwym łupem było bydło „kołchozowe"; zabijanie przez Indian krów ich własnego szczepu nie było wobec prawa przestępstwem, więc w rezerwatach stada zaczęły topnieć. Indianie zasiedzieli zaczęli niechętnie patrzeć na nowych przybyszów. Rząd nakazał nie wydawać żywności Indianom zabijającym kolektywne bydło, ale to tylko zamykało błędne koło. Agenci, komisarze, przedstawiciele miejscowych elit błagali rząd, by zwiększył świadczenia. Tymczasem premier Macdonald stwierdził w parlamencie, że „jeśli został popełniony jakiś błąd, to jest nim dostarczanie Indianom zbyt dużych ilości zaopatrzenia". Poniekąd tak to wyglądało; kontrola za rok fiskalny 1883 stwierdziła, że na karmienie Indian w rezerwatach wydano pół miliona dolarów, czyli dwie trzecie wszystkich wydatków na sprawy indiańskie w Manitobie i na Terytoriach, i dwa razy

73 więcej, niż na to przeznaczono w reszcie Kanady. Istotne było nie tylko obciążenie dla budżetu. Takie proporcje wydatków dowodziły fiaska koncepcji rezerwatów rolnych. Miały być szkołą gospodarowania, przygotowującą mieszkańców do samodzielnego życia w cywilizacji, a zamieniły się w getta, zamieszkane przez odbiorców zasiłków. Widzieli to agenci, ale przeważnie godzili się z tym jako faktem obiektywnym (jak John Rae z Battlefordu, kuzyn premiera, który pisał do niego, że „mówienie Indianom, że muszą pracować albo głodować, to nonsens") 16. Kanada jednak nie doszła jeszcze do poziomu państwa opiekuńczego. „Trzeba pamiętać — oprzytomniał komisarz Dewdney — że ciężko pracujący podatnik płaci na to, by Indianie mogli żyć w próżniactwie". Edgar Dewdney obok funkcji komisarza do spraw Indian był od 1881 r. również gubernatorem Terytoriów Północno-Zachodnich, co zmieniło mu nieco punkt widzenia. Departament Indian, który za panaceum uważał zwiększenie centralizacji, wydał zarządzenie, aby wszystkie, nawet najmniejsze wydatki rezerwatów były zatwierdzane przez Ottawę. Można się domyślać, jak poprawiło to efektywność ich działania. Nadszedł kolejny przednówek. Indianie zjadali ziarno siewne i sadzeniaki. Wielu było głodnych — najczęściej starców, kobiet i dzieci. Wojownicy radzili sobie jakoś. W styczniu 1884 r. komisarz Hayter Reed w sprawozdaniu o stanie rezerwatów wymienił Crooked Take jako jeden z tych, w których nie powinno być głodu, między innymi dlatego, że Indianie mieli „duże możliwości łowienia ryb i polowania na drobną zwierzynę". Chyba nie wiedział, że Indianie nie lubili polować na nic, co nie było bizonem lub w najgorszym razie jeleniem, a do ryb czuli osobliwe obrzydzenie. Crooked Take nie zostało więc zaliczone do obszarów klęski i tamtejszy instruktor wydawał żywność tylko uprawnionym. W lutym przyszła do niego grupa Indian pod wodzą Żółtego Cielęcia. 16

S t o n e c h i l d , W a i s e r , op. cit., s. 61.

74 Na propozycję instruktora, że zamiast żywności da im amunicję do polowania, wojownicy potraktowali go nożami i kopniakami, otworzyli magazyn i obsłużyli się sami. Wezwany insp. Deane z 10 konstablami zastał Indian w budynku. „Było tam pełno Indian; niektórzy mieli strzelby, inni Winchestery, ale każdy miał jakąś broń palną — wspomina. — Kiedy przekroczyłem próg, wpadłem do wykopanego dołka i o mało się nie wywaliłem jak długi, na co rozległ się ogólny rechot" 17. Daleko zaszła policja w ciągu kilku lat... Niezrażony tym inspektor zaczął łagodnie perswadować, iż „Wielka Biała Matka bardzo się zmartwiła słysząc, że jej indiańskie dzieci zrobiły tak brzydką rzecz... Jest pewna, że jej indiańskie dzieci nie ukradłyby towarów, gdyby jacyś źli ludzie nie włożyli złych myśli w ich serca, i spodziewa się, że ci Indianie, którzy namówili innych do tego złego uczynku, oddadzą się w ręce sądu". — Bierzemy, co nasze — wyjaśnił mu Żółte Cielę. — Po co są te zapasy, jeśli nie po to, żebyśmy je zjedli? Deane odszedł jak niepyszny i poprosił na pomoc superintendenta Herchmera. Herchmer wziął 40 ludzi i spróbował starym sposobem wejść w środek obozu Indian i wyciągnąć z niego winowajcę w kajdankach. Zapomniał tylko, że nie miał sądowego nakazu. „Nie wiem, co Herchmer chciał zrobić — pisze Deane. — Nie mieliśmy nakazu aresztowania. Sami prowokowaliśmy Indian do popełnienia morderstwa, grożąc wdarciem się na ich teren, na który nie mieliśmy prawa wchodzić siłą. Z kryminalistycznego punktu widzenia nie mieliśmy „locus standi”. Dokładnie tak uważał Żółte Cielę. Herchmer podszedł do drzwi magazynu, spojrzał z bliska w wyloty luf indiańskiej dubeltówki i stwierdził, że „jeszcze krok dalej, a otworzyliby ogień, i nie sądzę, że komuś z nas udałoby się uciec" 18. Policjanci oddalili się. Z Indianami spotkał się następnie komisarz Reed. „Iżby byli bliscy za17 18

A t k i n, op. cit., s. 206. S t a n l e y, The Birth..., s. 279.

75 uładzenia, nie mogę przyznać, ich wygląd zadawał kłam takiemu przypuszczeniu — napisał w raporcie — a jeśli nie wygląd, to Winchestery i pełne pasy naboi sugerowały, że mają pewne sposoby zaopatrywania się" 19. Nastąpił dwudniowy dialog, w którym komisarz osiągnął z Indianami porozumienie, na mocy którego ktoś tam został o coś oskarżony i od razu uniewinniony. Reed dowodził, że gdyby nie jego rozsądek, jak amen w pacierzu wybuchłaby wojna, ale nie dało się ukryć, że NWMP nieodwołalnie straciła prestiż. Indianie przekonali się, że jej stanowczość to blef bez pokrycia. Największą trzeźwość osądu wykazał pokłuty i skopany instruktor, który napisał do Dewdneya: „Obawiam się, że jeśli nic nie zostanie zrobione, aby ukarać winowajców, to spróbują tej zabawy znowu". Wieść się rozeszła, w kilku innych rezerwatach Indianie także zechcieli zająć się rozdzielaniem dóbr, i trzeba było wystawić posterunki policji przy magazynach. Tymczasem stawało się głośne imię Dużego Niedźwiedzia. Ten że Duży Niedźwiedź szczycił się, że nikt w jego szczepie Równinnych Kri nie zabił więcej Czarnych Stóp niż on (nie był to jednak zbyt liczny szczep, wszystkiego 12 tipi). Wódz ten w swoim czasie nie podpisał Traktatu numer 6, ponieważ Morris nie chciał mu dać gwarancji, której się domagał: iż w zamian za to, że dotknie pióra, nie zostanie powieszony (nie było jasne, czy chodziło mu o jakieś sprawki przeszłe, czy ewentualne przyszłe). Duży Niedźwiedź podpisał traktat w 1882 r., lecz dalej wałęsał się, zaopatrując to w tym, to w innym rezerwacie. Przyłączali się do niego różni niezadowoleni, i obóz Dużego Niedźwiedzia rozrósł się do dwustu osób. Pierwsze skrzypce grał w nim wódz wojenny Wędrujący Duch, który nie lubił kraść koni, ale lubił się bić, a pod względem zabijania Czarnych Stóp ustępował tylko Dużemu Niedźwiedziowi. Wkrótce wędrowny obóz zaczęła otaczać legenda. 19 B. B e a l, R. M a c l e o d, Prairie Fire. The 1885 North-West Rebellion, Edmonton 1984, s. 84.

76 Kri pozowali na ostatnich wojowników, starając się naśladować Sjuksów, od których w Cypress Hills nasłuchali się o przewagach nad wasichun, a zwłaszcza o zwycięstwie nad 7 pułkiem kawalerii ppłk. Custera. W Kanadzie zafałszowany obraz bitwy nad Little Big Horn budził zgrozę i podziw dla Indian 20, toteż mogli sądzić, że jeśli upodobnią się do hotamitaniu — żołnierzy-psów (w języku Kri atim-eenawuk), wzbudzą wśród białych większy respekt, niż gdyby zostali nawet przodującymi rolnikami. Wodzowie Indian z rezerwatów patrzyli na Dużego Niedźwiedzia najczęściej z niechęcią. Był dowodem, że nieposłuszeństwo popłaca — Indianie w rezerwacie musieli pracować, by otrzymać żywność, a oporni dostawali ją za nic. Atim-eenawuk szarogęsili się po rezerwatach, zastraszając jednych kołchoźników, a imponując innym, i podważając autorytet wodzów. Duży Niedźwiedź zaś otwarcie sięgał po rząd dusz nad plemieniem Kri, wzywając do stworzenia wspólnego frontu odmowy (w którym siłą rzeczy odgrywałby główną rolę). Jego jedynym konkurentem był Budowniczy Zagród. Wprawdzie nigdy nie zabił ani jednej Czarnej Stopy, ani nawet marnego Brzuchacza — Gros Ventre, nie należał do wpływowego w jego szczepie Stowarzyszenia Grzechotników, ale i tak cieszył się prestiżem: był zamożny, dzięki przybranemu ojcu Wroniej Stopie miał oparcie w plemieniu Czarnych Stóp, i był szanowany przez białych. Z pełną godności postawą, tubylczą elegancją i kwiecistą elokwencją odpowiadał wyobrażeniu o „szlachetnym dzikim". Robert Jefferson, instruktor rolnictwa, pisze, że „jego mowa była tak odpowiednia, iż na Przykładowo: „Z zuchwałą pogardą dla nieprzyjaciela Custer ruszył prosto na Indian z siłą około 1200 ludzi. Niefortunny generał i wszyscy ludzie z jego oddziału zostali zabici; ani jeden nie uszedł furii Sjuksów. [...] Siedzący Byk, pobiwszy śmietankę kawalerii USA, wkroczył do Kanady z 4000-6000 wojowników" (Haydon, op. cit., s. xvi, 73). Taki styl obowiązuje zresztą do dziś. W rzeczywistości ppłk Custer miał około 650 ludzi, z których zginęło 263. indiańskich wojowników zaś było około 2000, a do Kanady z Siedzącym Bykiem przeniosło się ich kilkuset. 20

77 każdym słuchaczu robił wrażenie; w rzeczy samej sądzę, że na sobie samym też robił wrażenie" 21. Budowniczy Zagród miał obycie w towarzystwie; w 1881 roku towarzyszył generalnemu gubernatorowi Kanady, markizowi Lorne, i jego małżonce, księżnej Luizie, podczas ich wizyty na Terytoriach. Jakiś dziennikarz zauważył potem z przekąsem, że wódz „tak się przejął okazywaną mu atencją, że nie jest już pewien, czy jest Indianinem, czy też komisarzem (mimo że pozbył się portek i znowu chodzi w kocu)". Budowniczy Zagród istotnie ambicje miał nie byle jakie — w 1883 roku doprowadził do strajku Indian i zażądał powierzenia mu kierownictwa rezerwatu. Było kwestią czasu, kiedy jego talent polityczny zmierzy się ze sprytem i przebiegłością Dużego Niedźwiedzia. Chwila prawdy nadeszła w czerwcu 1884 roku. Agent John Rae spróbował groźbą wstrzymania dostaw żywności zmusić Dużego Niedźwiedzia, żeby wybrał sobie własny rezerwat i przestał dawać zły przykład. Poskarżył się też komisarzowi Reedowi, że policja zakłóca mu pracę wychowawczą, ponieważ „wielu najgorszych typów, którym on odmówi [wydania żywności], idzie do koszar i napycha sobie brzuchy". Duży Niedźwiedź tak się zbiesił, że zaprosił wszystkie szczepy Kri do spotkania... w rezerwacie Budowniczego Zagród koło Battlefordu. Mieli tam odtańczyć taniec pragnienia 22. Ten taniec wychodził już z mody; coraz mniej młodych mężczyzn chciało poddawać się rytualnym torturom. Wystarczającą udręką było grzebanie w ziemi... Nie wszyscy wodzowie byli zachwyceni perspektywą takiej imprezy i skorzystali z donosów; jak raportował Hayter Reed, „mówią mi, że Duży Niedźwiedź zaleca drastyczne środki; mówią mi, że nawet posunął się do zasugerowania zabicia agentów i wyższych 21

Jefferson, op. cit., s. 103. Taniec pragnienia (w języku Kri dosłownie „powstrzymywanie się od picia wody", czyli rodzaj rytualnego postu) był odpowiednikiem tańca słońca uprawianego przez Indian prerii w USA. 22

78 urzędników" 23. Reed napomknął, że można by go prewencyjnie aresztować, ale kiedy inspektor W. D. Antrobus tylko spróbował zabronić Dużemu Niedźwiedziowi wejścia do rezerwatu, Indianie przestraszyli jego konia, gwałtownie otwierając przed nim parasol. Koń Antrobusa poniósł, inspektor zgubił pikielhaubę, a Indianie mieli wiele uciechy. Większość wodzów nie skorzystała z zaproszenia, lecz i tak u Budowniczego Zagród zebrali się Kri z siedmiu rezerwatów. Mistyczno-wojowniczy taniec pragnienia stwarzał atmosferę, w której można było sądzić, że Duży Niedźwiedź w porównaniu z mało walecznym konkurentem wypadnie lepiej i zostanie liderem wszystkich Kri. Jednak kiedy Indianie łomotem bębnów, samookaleczeniami i nieprzerwanym tańcem wpędzali się w amok, wydarzył się incydent, który miał przynieść nieoczekiwane konsekwencje. Zaczęło się jak zwykle: niejaki Człowiek Mówiący Po Naszemu zażądał żywności, a młody służbista, instruktor Craig odmówił z uzasadnieniem, że zgodnie z przepisami przydziały są tylko dla pracujących albo dla starych i chorych, a on nie zalicza się do żadnej z tych grup. — Myślę, że prędzej dałbyś jeść psu, niż mnie — obraził się Człowiek Mówiący Po Naszemu. Świadkowie byli zgodni, że Craig wykazał niezrozumienie Indian, brak umiejętności postępowania z nimi oraz złe wyczucie sytuacji. Spróbował mianowicie wyrzucić Człowieka Mówiącego Po Naszemu z magazynu, przez co ten obraził się jeszcze bardziej. Kolejnym błędem Craiga było, że poskarżył się policji, chociaż nie było o co, bo aczkolwiek Człowiek Mówiący Po Naszemu przywalił mu parę razy trzonkiem od siekiery, to przecież Craig zasłonił głowę i dostał tylko po ramieniu. Nic dziwnego, że Człowiekowi Mówiącemu Po Naszemu ani było w głowie dać się aresztować wezwanemu przez agenta patrolowi. Kapral Ralph Sleigh zameldował 23

B e a 1, M a c 1 e o d, op. cit., s. 56.

79 o tym superintendentowi Crozierowi w Battlefordzie, ale i ten ze swoimi 25 konstablami nie zrobił wrażenia na Indianach, czemu dali wyraz. „Nie strzelali do nas — meldował wciąż optymistyczny Crozier. — Kule przelatywały nam nad głowami". Tak jak kiedyś u Wroniej Stopy, zamknął się w magazynie i siedział tam przez całą noc, podczas gdy Indianie tańczyli. Nazajutrz dołączyło jeszcze 30 konstabli, w Battlefordzie zaś zmobilizowano milicję, a ludność ewakuowała się do fortu. Człowiek Mówiący Po Naszemu nadal nie chciał iść, a policja z minuty na minutę wyglądała mniej poważnie. Crozier wyjaśnił potem w raporcie, że nade wszystko chciał uniknąć „wojny z całą jej nieodłączną grozą... Niezadowolenie obejmowałoby plemię po plemieniu, aż cała ludność indiańska zwróciłaby się przeciw białym". Jednak po kilku godzinach handryczenia się Crozier zaryzykował wzbudzenie niezadowolenia Indian; konstabl „Sligo" Kerr chwycił Człowieka Mówiącego Po Naszemu za warkocze i wciągnął za kordon policjantów. Wtedy wydarzyło się coś nieoczekiwanego — na środek wyskoczył nie kto inny, lecz kulturalny i dostojny Budowniczy Zagród, wymalowany i odziany w przepaskę biodrową. — Teraz cię zabiję! — zaczął wrzeszczeć i rzucił się... nie na Croziera, lecz na inspektora Antrobusa. Wywijał przy tym złowrogo wyglądającą maczugą z trzema ostrzami. Budowniczy Zagród dotąd nie dał się poznać z tej strony 24. Można sądzić, że był to pokaz na użytek Indian, a chodziło o zabranie wiatru z żagli Dużemu Niedźwiedziowi. Przemyślnie został dobrany ubiór wodza (tradycyjny bojowy strój Sjuksów), broń (nie palna, którą mógłby komuś — bodaj przypadkiem — zrobić krzywdę, tylko zapożyczony od Sjuksów przerażający Jeden z uczestników podróży gubernatora opisuje Budowniczego Zagród polującego na kaczki: „Obserwowałem go, mając nadzieję, że jego wojenny Pony, kierowany lekkim uciskiem kolan, ruszy lotem błyskawicy, a on da fura pod jego brzuch i stamtąd strzeli kaczorowi w lewe oko. Zamiast tego dostojnie zsiadł, długo celował, wypalił do stada siedzących kaczek i spudłował jak cywilizowany londyńczyk" (A t k i n, op. cit., s. 161). 24

80 pukamakin) 25 i cel ataku — inspektor, którego uważał za bojaźliwego. Nie ryzykował wiele. Gdyby na miejscu policjantów stali żołnierze, mogłoby się zdarzyć, że w następnej chwili padłby trupem, a z nim może i kilkunastu wojowników. W historii obok Wounded Knee znalazłaby się „masakra w Battlefordzie", a Budowniczy Zagród nie odegrałby już roli w wydarzeniach, które miały jeszcze nastąpić. Policjanci zaś tylko zasłonili Antrobusa i zaczęli się cofać do magazynu. Rozentuzjazmowani Indianie schwytali tłumacza, Metysa Laronde'a, ale i to nie skłoniło policji do nierozsądnych czynów: nie dali się sprowokować, choć Indianie rzucili Laronde'a na ziemię i spuścili mu łomot. Konstable zamknęli się w magazynie, otoczeni przez wyjących Indian, i wyrzucali im przez okna jedzenie, póki wycie nie ucichło. Budowniczy Zagród odniósł sukces. Chociaż machając pukamakinem sam się skaleczył w nogę, okazał się większym chojrakiem niż Duży Niedźwiedź (ten podczas szamotaniny zaczął krzyczeć „Pokój! Pokój!", co miało się okazać jego stałym zwyczajem) i utrzymał dominującą pozycję w plemieniu Kri. Człowiek Mówiący Po Naszemu został zatrzymany później, a sędzia Charles Rouleau z Battlefordu za obrazę królowej w osobie jej urzędnika skazał go na tydzień aresztu. Przyszłość miała pokazać, że chyba czuł się tym wyrokiem skrzywdzony. W lecie sędzia Rouleau napisał do premiera Macdonalda o zwiększenie dostaw żywności i liberalizację ich wydawania, ale bez żadnych efektów. Sędziego skłoniły zresztą do tego inne wydarzenia, dotyczące nie bezpośrednio Indian, lecz Metysów. 25

Po raz pierwszy zobaczył tę broń superintendent Walsh u Sjuksów

Siedzącego Byka. „Był to największy i najbardziej złowrogi tomahawk, jaki widziałem w życiu — napisał — trzy długie, szpiczaste, stalowe ostrza, osadzone w nabijanej ćwiekami drewnianej rękojeści... Pewnie niejeden nieszczęśnik nad Little Big Horn poczuł, jak rozszarpują jego ciało, zanim wyzionął ducha" (F. C. Turner, Across the Medicine Line, Toronto 1973, s. 82).

Sir John A. Macdonald. premier Kanady

Louis Riel

Louis Riel jako premier Manitoby, w otoczeniu rządu

Thomas Scott — nemezis Riela

James W. Taylor, człowiek za kulisami

William Donohue, irlandzki patriota

Arcybiskup Antoine A. Tache

Budowniczy Zagród — archetyp szlachetnego dzikiego

Gubernator Edgar Dewdney

Francois-Xavier Letendre, zwany Batoche, założyciel osady Metysów, w 1884 r.

William Henry Jackson, przewodniczący Związku Osadników

Gabriel Dumont z małżonką Madeline

Batoche — ulica główna. Od prawej: sklep Letendre’a, zajazd Garno saloon Boyera i sklep Fishera

Ojciec Vital Fourmond, O.M.I., w 1885 r.

Ojciec Julien Moulin, O.M.I., w 1890 r. Kościół i plebania w Batoche

Superintendent Leif N. F. Crozier

Brodacz, wódz Wierzbowych Kri

Policyjna haubica

Komisarz Acheson Gosford lrvine

Gen. mjr Frederick Dobson Middleton w 1885 r.

Superintendent Herchmer

William

Macauley

Snider-Enfield w wersji „długiej i „krótkiej

Otwarty zamek Snidera-Enfielda

Martini-Henry

Winchester model 1876, używany przez NWMP

GŁOS LUDU WŚRÓD LUDZI WOLNYCH

Po obiecującym początku w 1870 roku, wydarzenia w Manitobie rozwijały się, jak określił jeden ze współczesnych, „w duchu bismarckowskim". Ta aluzja do Kulturkampf1 dotyczyła stosunków między władzą a Metysami i Kościołem. „Polityka Kanadyjska" zakładała, że zachód będzie stanowił przeciwwagę dla francuskojęzycznej prowincji Quebec, toteż był kolonizowany jako anglojęzyczny i neutralny światopoglądowo, co w praktyce oznaczało dominację protestantów. W Manitobie wkrótce zaczęto likwidować prywatne szkoły katolickie, w których językiem nauczania był francuski. W 1879 r. podjęto próbę wycofania francuskiego jako języka oficjalnego w tej prowincji, a w ciągu 20 lat okazało się, że zawarte w Manitoba Act gwarancje dla frankofonów nie były warte funta kłaków; ze szkół publicznych wycofano nie tylko religię, ale i nauczanie w języku francuskim. Uzupełnieniem tej polityki była miejscowa hakata, choć „rugi" Metysów przebiegały w sposób wysoce cywilizowany. Rząd uznał ich ..tubylcze prawo" do ziemi i w celu zaspokojenia roszczeń wydał im skrypty — papiery wartościowe na okaziciela, które Kulturkampf — walka ideologiczna i polityczna rządu O. von Bismarcka przeciw opozycji katolickiej i Kościołowi; na ziemiach zaboru pruskiego cechowała się powiązaniem polityki antykościelnej z antypolską. 1

82 każdy mógł zamienić na farmę (160 akrów — 64 ha — na głowę rodziny i po 240 akrów, czyli 96 ha, na każde dziecko) albo je spieniężyć. Był to dobry pomysł na skoncentrowanie ziemi w rękach banków i agencji nieruchomości, którym rząd powierzył zadanie nasycania zachodu imigracyjną siłą roboczą. W dodatku takie same skrypty na ziemię w Manitobie otrzymali ontaryjscy milicjanci, w nagrodę za udział w ekspedycji Wolseleya. Nic więc dziwnego, że Metysi najczęściej swoje skrypty sprzedawali i wyjeżdżali na zachód. Tam była ziemia do wzięcia za darmo i panowały milsze stosunki. Oba elementy tej polityki wzajemnie się uzupełniały. W ciągu 10 lat w Manitobie liczba Metysów spadła prawie o połowę, co w połączeniu z napływem nowych osadników sprawiało, że przegrywali w wyborach. Umożliwiało to demokratycznie wybranej większości dalsze ograniczanie praw frankofonów, a to znów kolejnych Metysów zachęcało do wyjazdu na zachód. Można było mieć nadzieję, że się w końcu rozproszą po bezkresnej prerii i więcej nie dadzą znać o sobie. Tymczasem w 1871 roku w głębi Terytoriów Północno-Zachodnich, w pobliżu faktorii Kompanii Zatoki Hudsona o nazwie Fort Carlton, zakon oblatów założył misję Św. Wawrzyńca. Wokół niej powstała osada Metysów o nazwie St. Taurent. Niedaleko, koło misji św. Antoniego nad rzeką Saskatchewan Południowy, Xavier Tetendre zwany Batoche zbudował dom i sklep. Obok niego otworzył sklep Georges Fisher, a Baptiste Boyer — saloon i restaurację. Kiedy jeszcze Salomon Venne założył salon bilardowy, można było uznać, że powstała miejscowość. Od nazwiska pioniera nazwano ją Batoche. W ciągu 10 lat dokoła osiedliło się 2000 Metysów, głównie przybyłych z Manitoby. Tak, jak mieli w zwyczaju, zajmowali działki z dostępem do rzeki i zakładali na nich farmy. Przybywali także inteligenci-politycy, jak dawny oponent Riela, były minister prowincji Manitoba Charles i Nolin, i dawny towarzysz Riela Maxime Tepine, oraz profesjonaliści, jak nauczyciele Jean Tetendre i Philippe Garnot.

83 Proboszcz Alexis Andre, Bretończyk, oprócz gorącej wiary przywiózł nad Saskatchewan zdrowy rozsądek i poglądy Wandei. Dzięki niemu powstało kilka szkół katolickich i francuskojęzycznych. Troszczył się nie tylko o swoją trzódkę (potrafił w środku zimy jechać po sto kilometrów z sakramentami), lecz także o bizony (od 1877 roku kilkakrotnie pisał do NWMP memoriały, aby je objąć okresem ochronnym). W Batoche kwitło życie — Letendre i Venne prowadzili sieć faktorii (ich działalność sięgała po Winnipeg, Montreal i Montanę), a oprócz tego mieli rancza. Nauczyciel Garnot był także hotelarzem. Nolin był biznesmenem, w czym bardzo pomagał mu mandat posła do parlamentu w Ottawie. Fisher i Venne liczyli się w społeczności jako poczmistrzowie i sędziowie pokoju. Kolega szkolny Louisa Riela i sekretarz jego rządu tymczasowego Louis Schmidt pełnił urząd ziemski w Prince Albert, centrum administracyjnym Dystryktu Saskatchewan i mateczniku anglojęzycznych mieszańców. Gabriel Dumont, popularny i łubiany myśliwy i właściciel promu, pochodził z Edmonton i był jednym z niewielu Metysów miejscowych. Batoche stanowiło ośrodek les gens libres, „ludzi wolnych". Nazwa ta określała ich charakter oraz styl życia. Nie mieli tytułów prawnych do zajmowanej ziemi, ale niezbyt się tym przejmowali; uważali, że będąc potomkami Indian, jako pierwotni mieszkańcy mają prawo do całej ziemi na zachodzie oraz do jej zasobów naturalnych. Mieli własny kodeks — prawo prerii, spisane jako Prawa St. Laurent, i nawet w 1875 roku próbowali utworzyć samorząd z Gabrielem Dumontem na czele. Władze, poparte oddziałem NWMP nie zgodziły się wprawdzie na to, ale i tak Metysom wydawało się, że siedzą jak u Pana Boga za piecem. Niestety, rząd szybko dał im znać o sobie. W wyniku transakcji z Kompanią Zatoki Hudsona cała ziemia na zachodzie stała się jego własnością, i robił z nią, co uważał — zaczynając od pomiarów geodezyjnych. „Polityka Kanadyjska" wobec zachodu — centralne za-

84 rządzanie imigracją, osadnictwem, budową infrastruktury — zakładała jednolity podział administracyjny. Cały obszar od Wielkich Jezior do Gór Skalistych geodeci dzielili z maniacką symetrią na kwadratowe parcele, dzięki której to metodzie miasta uzyskiwały piękny w swej prostocie układ rusztu. Podział ten był wzorowany na przyjętym w USA, ale przewyższał go precyzją i systematycznością. Był nie tylko powiązany ze współrzędnymi astronomicznymi, lecz aby uniknąć amerykańskiej bezplanowości, każdej parceli było z góry przyporządkowane jej przeznaczenie, zanim jeszcze sprowadzono osadników. Ignorowano przy tym fakt, że osadnicy już tam byli — Metysi, którzy wcześniej osiedlili się na przyczepionych do rzeki, wąskich pasach ziemi o szerokości 240 m i długości około 3 km. Wymierzyli je własnymi metodami: długość działki Metysa wyznaczała odległość, na jaką było widać horyzont spod brzucha konia. Jak zauważył jeden z geodetów, w tym systemie najwięcej zależało od konia. Ponieważ podział był zarządzany centralnie, wszystkie spory musiały się rozstrzygać w Ottawie. Metysi zwrócili się do rządu o uznanie ich „tubylczego prawa" do ziemi oraz zmianę metody pomiarów, ale okazało się, że Ottawa słyszeć nie chce o innych działkach niż kwadratowe, o dostępie do rzeki nawet nie wspominając. Po części był to opór biurokracji przed problemami, jakie wynikły by ze specjalnego potraktowania Metysów: trzeba byłoby oddzielnie pomierzyć działki nadrzeczne, odrębnie je zarejestrować... Ogłoszono więc, że według przepisów Metysi nie mogą być uznani za rolników (chociaż nie o to prosili), ponieważ uprawiany przez nich areał jest za mały, i kontynuowano pomiar działek. Ottawa według swoich koncepcji wykorzystania ziemi przydzielała ją władzom kolei oraz kompaniom kolonizacyjnym (powiązanym z nią tak samo, jak kolej). Ci, którzy się wcześniej osiedlili, mieli pecha — jak 24 rodziny Metysów spod Batoche, które dowiedziały się, że ziemia, na której stoją ich domy, kościół i szkoła, w odgórnych planach została przeznaczona na cele

85 rolnicze i przydzielona kompanii kolonizacyjnej. Część nie czekając na eksmisję sama się wyniosła. Było jasne, że polityczne podłoże całej sprawy jest rasowe (w sensie kanadyjskim); władza nie po to ograniczała żywioł francuski w Manitobie, aby pozwolić na jego odrodzenie na zachodzie. Potwierdzał to fakt, że wszystkie dokumenty dotyczące ziemi były w języku angielskim, i w tym języku musiały być składane wnioski. Metysi protestowali więc i pisali petycje; w 1878 roku zebranie w St. Laurent podjęło uchwałę, w której Metysi domagali się udziału w administracji, mianowania przez rząd francuskiego sędziego oraz metyskiego członka Rady Terytorialnej, a także subsydiowania francuskojęzycznych szkół. Poza tym chcieli uznania „tubylczego prawa" do ziemi oraz takiej pomocy dla farmerów metyskich, jak dla Indian. Gabriel Dumont poinformował o uchwale generalnego gubernatora. Potem Metysi pisali jeszcze kilka razy... Premier Macdonald nie brał tego zbyt serio. — Metysi są zawsze ze wszystkiego niezadowoleni — powiedział, gdy sprawa „tubylczego niezadowolenia" stanęła w parlamencie. — Na to, aby mieszaniec albo Indianin byli zadowoleni, moglibyście czekać aż do milenium. Przez kilka lat geodeci mierzyli ziemię nie zważając na Metysów, Metysi osiedlali się, nie zważając na geodetów, a premier zgodnie ze swym przydomkiem „Old Tomorrow" („Stary Jutro") zwlekał i czekał, z nadzieją, że ich przetrzyma. Gdyby Metysi przestali się upierać przy „prawach tubylczych" i wystąpili o nadanie ziemi na zasadach ogólnych, otrzymaliby takie działki, jak wszyscy. Byłby to początek niwelowania odrębności kulturowej Metysów i osłabiania więzi społecznych, co zapewne skończyłoby się rozpadem kolonii nad Saskatchewanem. Jakby mało mieli Metysi problemów, to Indianie też nie liczyli się z nimi. Jedna Strzała miał pretensje, że chociaż Traktat numer 6 nie dawał praw do ziemi Metysom, tylko Indianom, to nie pozwolono mu wyrzucić Metysów z miejsca,

86 które sobie upatrzył na rezerwat. Również Brodacz, wódz Wierzbowych Kri, najpierw chciał usunąć Metysów z osady Duck Lake, potem zażądał, by oddawali mu połowę plonów, a wreszcie ustawił na drodze rogatki i pobierał od osadników myto. W Dystrykcie Saskatchewan wszyscy mieli jakieś zmartwienia: Metysi, farmerzy, Indianie... Nawet inwestorzy, którzy za namową kompanii kolonizacyjnych zainwestowali w nieruchomości, rozczarowali się, ponieważ ceny ziemi spadły, gdy ogłoszono, że przez Prince Albert nie będzie (jak miało być) przebiegać linia kolei transkontynentalnej. Spowodowało to lokalną depresję gospodarczą, nakładającą się na skutki ogólnokrajowej recesji. Brak linii kolejowej godził dodatkowo w farmerów — i tak cierpieli z powodu nieurodzajów, szarańczy, wysokich kosztów produkcji, rozwierających się nożyc cenowych, a teraz stracili szansę na dostęp swoich produktów do rynków zbytu. Wszyscy skarżyli się na drogi kredyt, wysokie cła i chroniczny brak gotówki. Wszyscy więc pisali skargi i petycje. Lokalny układ polityczny obejmował Partię Konserwatywną, reprezentującą mieszczan z Prince Albert i farmerów, oraz jej antagonistę — Liberalny Ruch Reform, utworzony przez grupkę inteligentów z Europy i mający oparcie w ubogich osadnikach („ignoranckich analfabetach", jak ich między sobą nazywali) 2, którym podobała się ich wrażliwość społeczna. Liberałowie występowali o przekształcenie Terytoriów w prowincję (Manitoba Act przewidywał dokonanie tego już w 1871 roku), co dałoby im możliwość rozwinięcia skrzydeł w nowej biurokracji. Konserwatystom nie przeszkadzał przedłużający się status tymczasowości, dominowali bowiem w Radzie Terytorialnej. Wprawdzie ten naczelny organ administracyjny był instytucją fasadową, pozbawioną wpływu na przykład na geodezję lub szkolnictwo, ale miał możliwości w dziedzinie zamówień publicznych, koncesji i innych konfitur. 2

D. M c L e a n. 1885: Metis Rebellion or Govemment Conspiracy?, Reaina 1985, s. 131-132.

87 Pojęcie o różnicach ideologicznych między konserwatystami a liberałami dają wydarzenia, związane z budową linii telegraficznej do Prince Albert. W 1883 roku z powodu dysputy, gdzie ma być stacja telegrafu (to znaczy, ceny których działek pójdą w górę, i czy zarobią na tym aktywiści partii konserwatywnej, czy liberalnej), wybuchły tak gwałtowne rozruchy, że do miasta ściągnięto oddział policji z Battlefordu i aresztowano 150 osób. Metysi byli kluczowym elementem układu, ponieważ tylko dzięki ich głosom trzymali się u władzy konserwatyści. Liberałowie starali się ich pozyskać obietnicą załatwienia spraw własnościowych, lecz bez powodzenia. Propagowana przez nich gospodarka wolnorynkowa przyniosłaby z pewnością korzyści wszystkim, ale Metysi obawiali się, że w nowej prowincji stracą jako siła polityczna — tak jak w Manitobie zostaną stopniowo demokratycznie zdominowani przez ludność napływową. Poza tym do liberałów odnosili się z rezerwą, jako do protestantów lub masonów. Partia liberalna ponosiła więc kolejne porażki wyborcze. Na tym tle wyłoniło się jej radykalne skrzydło — Ruch Ludowy. Rej wodził w nim młody William Henry Jackson, przybysz z Ontario, humanista z dyplomem uniwersytetu w Toronto, szermierz spółdzielczości, a ponadto wydawca bezkompromisowego, nie przebierającego w słowach pisma „The Voice of the People" („Głos Ludu"). Ruch Ludowy startował oddzielnie w wyborach w 1883 roku, lecz poniósł klęskę. William Jackson wyciągnął z tego wnioski i zaczął myśleć o utworzeniu z farmerów, mieszańców, a zwłaszcza Metysów, szerokiego frontu ludowego, niezależnie od dzielących te grupy różnic. Zaczął od zdobycia kontroli nad miejscowym oddziałem Związku Ochronnego Farmerów Manitoby i Terytoriów Północno-Zachodnich. Była to organizacja typu związku zawodowego, więc nadawała się na „pas transmisyjny" do mas. Aby nadać jej wyraziste klasowe oblicze, Jackson starał się oczyścić ją z młynarzy, kupców i podobnych bogaczy

88 wiejskich. „Kułactwo" jednak wzięło górę i to jego wyrzucono ze Związku. Jackson w odpowiedzi założył bardziej radykalny, oparty na „biedniakach" Związek Osadników. Nowa organizacja za cel stawiała sobie przeprowadzenie reformy rolnej oraz „uchwalenie praw, które służyłyby ludowi Północnego Zachodu, a nie bogatym korporacjom i ubogim politykom" 3. Jackson wprowadzał do programu element walki klas, otwarcie zapowiadając, że „kiedy się zacznie, pierwsi pójdą pod nóż kupcy i prawnicy". William Jackson pamiętał, że jego Związek Osadników bez poparcia wyborczego Metysów daleko nie zajedzie. Pozyskanie ich było koniecznością dziejową, lecz pozostawał jeden problem: Jackson miał wizję „nowego społeczeństwa, w którym nie byłoby miejsca dla starożytnych przesądów i podziałów klasowych" 4, a Metysi hołdowali „starożytnym przesądom" religijnym, a także nie przepadali za biedniakami, którzy zbyt często „po bratersku" dzielili się z Metysami ich ziemią (jeden taki osiedlił się nawet na działce ojca Andre). No i oczywiście nie ufali anglofonom. William Jackson nawiązał kontakt z elitą Metysów — Charlesem Nolinem, Maximem Lepinem i Michelem Dumasem. Udało mu się ich przekonać do podjęcia współpracy z jego organizacją, ale oni z kolei musieli tę ideę sprzedać mniej uświadomionym Metysom. W tym właśnie celu zwołali — opisaną na początku — naradę w domu Abrahama Montoura, na której (czego jej organizatorzy raczej nie oczekiwali) Metysi postanowili nawiązać kontakt z Louisem Rielem.

3 4

Stanley, The Birth..., s. 269. M c L e a n, op. cit., s. 67.

POD SZTANDAREM PROROKA

Po pierwszej naradzie 24 marca 1884 roku odbyły się jeszcze dwie. Uchwalono teksty petycji, takich samych, jak zwykle — Charles Nolin i Gabriel Dumont mieli zawieźć je do Ottawy, a po drodze odwiedzić Louisa Riela w Montanie i przekonsultować je z nim. Ponieważ koszty takiej podróży uznano za zbyt wysokie, w maju wspólny komitet Metysów i mieszańców podjął ostateczną uchwałę. „My, angielscy i francuscy tubylcy z Północnego Zachodu, wiedząc, że Louis Riel zawarł umowę z rządem Kanady, która to umowa jest zawarta głównie w dokumencie znanym jako Manitoba Act, uważamy za wskazane, aby delegacja została wysłana do wspomnianego Louisa Riela i uzyskała jego pomoc w przedstawieniu wszystkich kwestii, do których odnoszą się powyższe rezolucje, we właściwej formie i kształcie, rządowi Kanady, aby zaspokoił on nasze żądania". Uchwalono także, że „społeczność jest proszona o pokrycie kosztów delegacji", ale podobno pokryła je nie społeczność, lecz lokalny oddział partii konserwatywnej 1. W skład delegacji weszli Gabriel Dumont, Moise Ouelette, Michel Dumas i James Isbister ze Związku Osadników. 1

Jefferson, op. cit., s. 122.

90 19 maja wyruszyli w drogę i 4 czerwca przybyli do odległej o 700 mil Misji św. Piotra nad Missouri. „Była dokładnie 8.00, kiedy weszliśmy na podwórze misji" wspomina Dumont. „Właśnie zaczęła się msza. Spytaliśmy, gdzie jest Riel, i powiedziano nam, że służy do mszy, jak co dzień" 2. Louis Riel wyszedł do nich po mszy. Gdy usłyszał, z czym przychodzą, jego odpowiedź była nieco dziwna. — Bóg pomógł mi zrozumieć, dlaczego odbyliście tak długą podróż, i pragnie On, abyście i wy pojęli, że słuszna jest wasza droga. Albowiem jest was czterech, którzy przybyliście dnia czwartego. A skoro pragniecie wyjechać piątego, nie mogę wam odpowiedzieć dziś. Musicie zaczekać do dnia piątego. Metysi nie wiedzieli, że w życiu Louisa Riela nastąpiło wiele ważnych wydarzeń. Po iluminacji na górze koło Waszyngtonu zaczął otrzymywać różne wieści od aniołów i świętych, a także bezpośrednio od Pana Boga i Matki Boskiej. Zapoczątkował swoją misję 8 grudnia 1875 roku, podczas mszy w waszyngtońskim kościele — wybuchem ekstatycznego uniesienia, spowodowanego objawieniem, że Adam i Ewa zostali zwolnieni z czyśćca 3. Niestety, nie został zrozumiany, a zmiany w jego zachowaniu — wybuchy płaczu, śmiechu i ekstazy, dzikie okrzyki, bieganie nago, niszczenie sprzętów domowych — zaniepokoiły jego przyjaciół na tyle, że wysłali go do szpitala psychiatrycznego. Louis Riel przebywał w zakładach w Montrealu i w Quebecu prawie dwa lata. Dyskretnie opiekowali się nim politycy francusko-kanadyjscy, a także arcybiskup Tache i biskup Bourget, toteż nie był traktowany jak pacjent, lecz raczej cieszył się statusem gościa. Mimo to Riel atakował personel, zdemolował swój pokój i kaplicę szpitalną, podarł odzież 2 3

G. D u m o n t, Gabriel Dumont Speaks, Vancouver 1993, s. 43.

The Diaries of Louis Riel, ed. by T. Flanagan, Edmonton 1976, s. 166. Zbiegiem okoliczności (?) 8 grudnia przypadała 6 rocznica utworzenia rządu narodowego Riela w Manitobie.

91 i paradował nago przed siostrami zakonnymi, i ogólnie zachowywał się jak na pensjonariusza przystało. O tych wyczynach informował biskupa Bourgeta, wyjaśniając, że realizuje jego duchowe nakazy — ubóstwa, czystości (chodzenie nago miało oznaczać, że jest niewinny jak Adam przed orzechem pierworodnym) etc. W końcu zaczął zachowywać się spokojniej, a nawet wrócił do zarzuconego od młodości pisania wierszy. Był to tylko spokój zewnętrzny. Obraz przemian duchowych Riela wyłania się z listów do biskupów Bourgeta i Tachego, a także z jego notatek. Louis Riel przedstawia się w nich jako Prorok, Król-Kapłan i Nieomylny Papież, o imieniu Louis „Dawid" Riel (imię to zawsze ujmował w cudzysłów, by uwypuklić jego mistyczny sens) 4. W tym charakterze stworzył Katolicki, Apostolski i Witalny Kościół Błyszczących Gór, który miał zastąpić przestarzały Kościół rzymskokatolicki, i stanął na jego czele. Przejściowo użyczał swojej godności papieża biskupowi Bourgetowi, który zasiadał na prawdziwym Tronie Piotrowym, według Riela znajdującym się w Montrealu. Był to wstęp do apokaliptycznych wizji. Stary świat miał ulec zniszczeniu, poczynając od zburzenia Rzymu. „Strzaskane będą wszystkie posiadłości brytyjskie — pisał Riel — a z całego morskiego imperium Anglii pozostanie jeden tylko żagiel w porcie Londynu" 3. Edynburg i Liverpool pochłoną wody oceanu. Podobny los czekał imperium Hiszpanii, a i Stany Zjednoczone czekała zagłada. Nad oczyszczeniem świata czuwać miał sam Riel, jako „duchowy i doczesny król wszystkich bez wyjątku narodów". Warto nadmienić, że jako „Mesjasz — król 4 Louis Riel wyjaśniał swoją więź z królem Dawidem tym. że Dawid był w siedmiu ósmych Żydem, a w jednej ósmej Moabitą, on zaś był w siedmiu ósmych francuskim Kanadyjczykiem, a w jednej ósmej Indianinem. Ponieważ Indianie byli potomkami jednego z plemion Izraela, pokrewieństwo było wyraźne. 5 Flanagan, Louis „David" Riel, s. 92-93.

92 żydowski" Riel zapowiadał, że z pomocą Francji „na nowo ustanowi lud, który jest drogi Panu, [...] odda Polskę domowi Jakuba, aby na jej ziemi Pan znowu mógł spoglądać na Tron Dawidowy" 6 (Polaków chciał umieścić na preriach Kanady). Metysi mieli przetrwać wszystkie te kataklizmy i stać się narodem wybranym Nowego Świata. Do nich, do St. Vital nad Red River, miała w roku 2333 przenieść się Stolica Apostolska, i tam pozostać, dopóki ostatni papież w roku 4209 nie powita w Manitobie powtórnie przychodzącego Chrystusa. Po tych rewelacjach arcybiskup Tache odwiedził Riela, lecz po rozmowie z nim stracił resztę nadziei i określił go jako „mentalnie martwego". Na początku 1878 roku lekarze uznali, że Riel został „mniej więcej wyleczony" i zwolnili z przestrogą, aby unikał spraw, które zbytnio go ekscytują: religii i polityki. Louis Riel podziękował doktorom, ale zakończył dającymi do myślenia słowami: — Tak, wyjadę do Stanów Zjednoczonych, aby tam uprawiać ziemię, nieznany, z dala od spraw kanadyjskich, z dala od całego podniecenia. A jeśli w przyszłości święta sprawa Metysów zażąda moich służb, to czy mógłbym odmówić mojego życia, mojej krwi? Louis Riel nie powiedział im, że znów miał proroczą wizję — ujrzał amerykańskiego herbowego orła, jak uśmiecha się do niego, wskazując w stronę Północnego Zachodu. MONTANA

We wrześniu 1878 roku Louis Riel przybył do Nowego Jorku. Oficjalnie pragnął tylko powitać zwolnionych z angielskiego więzienia dwóch Fenian o dźwięcznych nazwiskach (pseudonimach?) Melody i Condon, ale przy okazji odnowił znajomości z towarzyszami Williama O'Donoghue. Jak później 6

Tamże, s. 78.

93 ujawnił rzecznik Bractwa Fenian, Riel („ubrany jak dandys sypiący pieniędzmi") przedstawił im plan „wyzwolenia dwóch ras — Metysów i Irlandczyków", czyli następnej inwazji Kanady. Tym razem celem miała być nie Manitoba, lecz Terytoria Północno-Zachodnie. Riel podejmował się zorganizować tam bunt Metysów i Indian, jeśli Fenianie dadzą mu fundusze i pomoc wojskową. Rzecznik twierdził, że Riel otrzymał odmowę. Istotnie, sytuacja była już inna — po niepowodzeniach inwazji 1870 roku Irlandczycy zarzucili myśl o otwartej wojnie, a infiltrowane przez agenturę Bractwo Fenian przekształcili w tajną organizację Clan-na-Gael. Odniosła ona kilka sukcesów, z których najbardziej spektakularnym było uwolnienie statkiem więźniów z kolonii karnej w Australii. Zachęceni tym Irlandczycy zaangażowali się w budowę okrętu podwodnego „Fenian Ram" 7, i nie chcieli czy nie mogli finansować Riela. Jednak oczywiście nadal interesowali się zachodem, uchodzącym za miękkie podbrzusze imperium brytyjskiego w Ameryce. Fenianie mieli mocne oparcie w St. Paul, byli obecni w Bismarck w Dakocie, a w 1872 roku próbowali utworzyć bazę w Czarnych Górach, na terenie wielkiego rezerwatu Sjuksów. Taki człowiek, jak Louis Riel, bywały na zachodzie, a przy tym jako Metys mogący działać pomiędzy światami białych i Indian, był dla nich cennym współpracownikiem. Dowodów na to nie ma, ale zachowana korespondencja pozwala sądzić, że Riel podjął działalność konspiracyjną lub agenturalną 8. Jego nazwisko znów zaczęło pojawiać się w amerykańskich gazetach, a także w raportach agentów McMickena i wywiadowców NWMP. Louis Riel zajął się sprawą aliansu feniańsko-indiańskiego. Pojechał do Minnesoty, spotkał się tam z Maximem Lepinem Okrętu tego nie otrzymali, ponieważ jego konstruktor John Holland został zatrudniony przez rząd USA i zerwa! z Clan-na-Gael. Według projektu Hollanda zbudowano pierwsze okręty podwodne o nowoczesnym kadłubie w kształcie morświna. 8 Tamże, s. 100. 7

94 i dawnymi towarzyszami walki z Manitoby, nawiązywał różne kontakty — nawet z biskupem w St. Paul (który jednak był wobec niego ostrożny). W lecie 1879 roku nadarzyła się korzystna okoliczność — 5 tysięcy Sjuksów Siedzącego Byka, w tym 2 tysiące wojowników, przybyło z Kanady i grasowało po Montanie. Riel wyjechał w tamte strony, ale spóźnił się; 17 lipca płk Nelson Miles pobił Siedzącego Byka (przy okazji aresztował 829 handlujących z nim Metysów) i zmusił go do powrotu pod opiekę shaglashapi. Be Riel sobie obiecywał po szamanie Sjuksów, świadczy, że pojechał za nim, mimo że miał zakaz wstępu do Kanady. Superintendent NWMP James Walsh właśnie akurat zachorował i wyjechał, więc Siedzący Byk i Riel mogli w sąsiedztwie Fortu Walsh odbyć palawer. Siedzący Byk twierdził potem, że Riel namawiał go do podjęcia wojny przeciwko władzom kanadyjskim. Oczywiście Sjuksowie nie mieli żadnego interesu w tym, by narażać się NWMP i wystawiać na szwank swój azyl, więc poinformowali o tym Walsha, tak jak i o innych kontaktach Riela. Jednak Walsh meldunku nie przekazał wyżej; potem wyjaśniał, że sądził, iż uda mu się samemu załatwić sprawę. Polegało to na tym, że zanim zezwolił Sjuksom na kolejny wymarsz na zimę do Montany, uzyskał od Siedzącego Byka przyrzeczenie, że nie będzie tam naruszał prawa (warto przypomnieć, że bliski znajomy Siedzącego Byka Wronia Stopa nazwał go łgarzem o podwójnym języku). Louis Riel pozostał w Montanie jako pracownik w firmie niejakiego Thomasa O'Hanlona. Chociaż nigdy nie zdradzał zainteresowania handlem, zatrudnił się jako wędrowny kupiec — „pedlar". W ten sposób mógł krążyć po kraju i spotykać się z kim zechciał. Dotąd nie miewał kontaktów z kanadyjskimi Indianami, ale zimą zaczął ich odwiedzać, gdy przybywali do USA, przynosząc oszczędności rządowi Kanady. To nie budziło podejrzeń; wokół obozów Indian zawsze kręcili się Metysi, wymieniając amunicję i whisky na skóry i kradzio-

95 ne konie. Riel spotkał się z Wronią Stopą, Małą Sosną, Dużym Niedźwiedziem i innymi wodzami, a także znowu z Siedzącym Bykiem. Informował, że w czerwcu ruszy na Kanadę z USA inwazja. Zamiar ten popierali „ważni ludzie z Ottawy i z USA". Gotowy był już plan zdobywania kanadyjskich fortów. Na opanowanych Terytoriach miał powstać rząd tymczasowy z Rielem jako premierem, ich gubernatorem zostałby Joseph Royal (wydawca pisma „Metis" i poseł partu konserwatywnej, z którym Riel współpracował w Manitobie), a pod tą władzą Indianie byliby dopiero szczęśliwi. Na znak tego Louis Riel wziął z rąk Małej Sosny jego kopię Traktatu numer 6, cisnął ją na ziemię i podeptał. Riel namawiał Indian do współdziałania i zapraszał ich na wspólną naradę wojenną na wiosnę. Niektórym Indianom to się spodobało; wódz Assiniboinów Czerwony Kamień zawarł z Rielem w tej sprawie pakt na piśmie. Tłumaczył te rozmowy żyjący wśród Indian łże-ksiądz Jean L'Heureux 9, a wkrótce raport o nich znalazł się na biurku premiera Macdonalda. Premier nawet się przestraszył i wysłał oficjalnego delegata do amerykańskich władz wojskowych, ale został uspokojony. Amerykanie mieli własnych „pedlarów" (najczęściej także Metysów), co najmniej tak dobrych, jak L'Heureux. Wprawdzie tolerowali zimowe przyklejanie się „brytyjskich" Indian do swoich rezerwatów, lecz na wiosnę przepędzili ich z powrotem do Kanady. Narada wszystkich plemion nie doszła do skutku, za to superintendent NWMP James Walsh wyleciał z posady (jakby czując, komu to zawdzięcza, na pożegnanie dał Siedzącemu Bykowi kopniaka w tyłek). Riel rozmawiał z Indianami jeszcze kilka razy, ale był już oszczędniejszy w szczegółach. Jean L’Heureux, wyrzucony z seminarium duchownego za pospolite przestępstwa, udawał księdza najpierw w Montanie w misji jezuitów, a potem w misji oblatów w St. Albert. Po zdemaskowaniu zamieszkał jako „misjonarz" z Czarnymi Stopami. 9

96 Louis Riel miał jeszcze jeden pomysł. W 1880 roku odwiedził płk. Nelsona Milesa, który w Forcie Keogh utrzymywał nieoficjalną agencję Szejenów wodza Dwa Księżyce. Zaproponował mu dołączenie do niej rezerwatu dla Metysów z Manitoby. Rząd USA miałby zaopatrzyć ich w narzędzia rolnicze, ziarno, bydło, owce etc, lecz inaczej niż Indianom, nie dostarczałby im żywności i odzieży. W zamian za to Metysi mieli „starać się żyć jak ludzie przestrzegający prawa" i dawać tym dobry przykład Indianom10. Pod względem politycznym był to projekt porównywalny z planem utworzenia feniańskiej kolonii w Czarnych Górach. Amerykanie rozważali go długo, zanim odrzucili, tłumacząc, że Metysi są poddanymi brytyjskimi (co było wiadomo od początku), więc powinien zajmować się nimi rząd Kanady. Riel nadal nie miał szczęśliwej ręki; nie tylko nie powstał jego rezerwat, ale w następnym roku agencja w Forcie Keogh została zlikwidowana, a Szejenowie przeniesieni do Standing Rock, daleko od „magicznej linii". Po wyborczym zwycięstwie prezydenta Jamesa A. Garfielda, Louis Riel zapragnął zwrócić na siebie jego uwagę, w 1881 roku dedykując mu swą pracę z dziedziny kosmologii. Wyjaśniał w niej pochodzenie Księżyca, który według niego miał oderwać się od Ziemi w wyniku działań wulkanicznych. Na skutek ruchu wirowego uformował się „ten ładny, okrągły kształt, który uśmiecha się do nas raz w miesiącu w pełni swego światła — pisał. — Oto jest Księżyc! Oto Satelita Ziemi". Niepokojące było w tym przewidywanie Riela, że powierzchnia Ziemi znowu pęknie z tych samych powodów, i „odłączy się [lecąc] na wielką odległość, w głębiny niebios, jako drugi satelita" 11. Niestety, pech wydawał się kroczyć w ślad za Rielem: zaledwie w kilka dni później prezydent Garfield poniósł śmierć z ręki zamachowca. Louis Riel wypłynął znowu w 1882 roku, zaangażowany w politykę. Organizował Metysów do głosowania w amerykań10 11

The Collected Wrilings of Louis Riel, vol. 2, s. 223-226. Tamże, s. 237-239.

97 kich wyborach, nie licząc się z faktem, że ani on, ani zwerbowani przez niego „wyborcy" nie mieli obywatelstwa USA. Riel został aresztowany pod zarzutem fałszerstw wyborczych, ale wywinął się z niego. Można sądzić, że poprzez tę akcję Riel starał się uzyskać możliwość wywierania wpływu na politykę USA wobec Kanady. „Francuscy Kanadyjczycy w USA nie mają tylu funkcji publicznych, ile im się należy, biorąc pod uwagę wpływ, jaki wywierają podczas wyborów — narzekał w swoim dzienniku. — O, Metysi! [...] Jak to może być, że jeszcze nie odzyskaliście swoich ziem? Macie w rękach wszystkie atuty, jesteście dość silni" 12. Wkrótce uzyskał obywatelstwo amerykańskie i zamieszkał w jezuickim centrum misyjnym St. Peter, gdzie zatrudnił się jako nauczyciel. Ożenił się i miał dwoje dzieci. Kiedy skończył się okres banicji, w 1883 roku Louis Riel odwiedził Winnipeg. Spotkał się tam między innymi z Maximem Lepinem i z Napoleonem Naultem 13, który przyjechał z Batoche. Nie wiadomo, o czym rozmawiali, lecz Riel wrócił do szkółki kościelnej w Montanie zadowolony. Pomimo skromnego statusu i takich że wyników swych dotychczasowych działań, oceniał się nieźle. „Bóg dał mi geniusz większy niż Mahometa — twierdził — i mogę stworzyć religię i imperia sławniejsze niż jego" 14. Jednak nie wiadomo dlaczego optymizm Riela wkrótce ustąpił przed przygnębieniem, niejasnym poczuciem winy i stanami lękowymi. „Lepine! Wiem, co potrafisz. Ludzie w Winnipegu mnie nie chcą. Dlaczego się przechwalałem? Czemu mówić, że dobrze wybrałem moment powrotu do Manitoby? W jednej chwili 12

The Diaries..., s. 53-54. Napoleon Nault był Francuzem, synem Andre Naulta, na którego łące nad Red River w październiku 1869 roku Louis Riel wystąpieniem przeciw geodetom rozpoczął bunt. Andre Nault komenderował plutonem egzekucyjnym, który rozstrzelał Thomasa Scotta, w następstwie czego został później pobity przez sąsiadów i zbiegł do USA. 14 F I a n a g a n. Louis „David" Riel, s. 115. 13

98 zdrajca mógł pozbawić mnie życia" — pisał. Na wiosnę 1884 roku miał już ciężką depresję. „Koniec z radością życia — eleganckimi ubraniami, pięknymi powozami, laskami, fajkami... Po co komu wygodny dom? Nie chcę nawet siedzieć wygodnie — pisał. — Chcę się ukarać, umartwić się we wszystkim". Louis Riel żegnał się z marzeniami... I oto 2 czerwca 1884 roku Riel obudził się, „czując w sobie moc Boga". „Jestem zbawiony!" — zapisał w dzienniku 15. Czyżby dlatego, że otrzymał list z Saskatchewanu? „Co do ludzi z północnego zachodu, jak i Indian, to trzeba tylko iskry na tę baryłkę prochu. Nie myśl, że gdy przyjedziesz, będziesz rozpoczynał pracę; jest już wykonana, wszystko zdecydowane, trzeba tylko twojej obecności. Nawet nie wiesz, jaki masz wielki wpływ, nawet na Indian. Wiem, że niezbyt ich lubisz, ale będzie to największa ze wszystkich demonstracji... Mamy dobrych generałów, którzy ją poprowadzą" — pisał ktoś podpisujący się N.C.W. List nosił datę 18 maja 16. 4 czerwca na podwórzu misji stanęła delegacja z Batoche. Nazajutrz Riel dał Gabrielowi Dumontowi odpowiedź na piśmie. Oświadczał, że ponieważ nie dostał skryptu na 160 akrów ziemi, który należał mu się w Manitobie (nie dostał go, bowiem był na banicji w USA), pojedzie nad Saskatchewan i wniesie o to sprawę do władz, a przy okazji pomoże Metysom w ich staraniach. Potem wróci do Montany. Nie potrwa to dłużej niż do września... W tydzień później wozy ruszyły, wioząc go wraz z rodziną na północ. Po drodze spotkali ojca Eberschweilera, z którym Riel nieraz rozmawiał o swojej życiowej misji. Ksiądz miał złe przeczucia i odradzał mu wyjazd do Kanady, ostrzegając, że skończy się on rozlewem krwi. — Jesteś dobrym człowiekiem, ojcze — odrzekł Riel — ale nie musiałeś znosić tylu niesprawiedliwości co ja... Zamierzam przeprowadzić rewoltę. 15 16

The Diaries..., s. 24. Stanley, The Birth..., s. 296-297. Delegacja do Riela wyjechała 19 maja.

99 Z uchwały Metysów z Batoche wynikało, że chcą od Riela pomocy w sformułowaniu postulatów wobec rządu. Nikt z nich nie żądał rewolty. Riel najwyraźniej miał spełnić oczekiwania kogoś innego — tych, którzy według N.C.W. wykonali pracę", a zwłaszcza „zdecydowali".

BATOCHE

1 lipca delegacja stanęła nad potokiem Fish Creek, gdzie czekał komitet powitalny. Wszyscy razem triumfalnie wjechali do Batoche. Louis Riel rozgościł się, a po kilku dniach rozpoczął spotkania — najpierw z Metysami w domu Charlesa Nolina, potem na zebraniu mieszańców-anglofonów, a wreszcie na zebraniu białych mieszczan w Prince Albert. Tym ostatnim był zdenerwowany, ale niepotrzebnie — wyglądało na to, że N.C.W. nie przesadzał, pisząc, że jego przyjazd został dobrze przygotowany. Jedynym, który sprzeciwiał się Rielowi, był kpt. Richard Deacon, dawny uczestnik ekspedycji Wolseleya, a obstawa ze Związku Osadników szybko wyrzuciła go za drzwi. Swoją charyzmą Louis Riel wywoływał entuzjazm. Podczas wesela, na które został zaproszony, Riel zaproponował, by honorowe miejsce przy stole pozostawić puste, na pamiątkę wizyty Chrystusa w Kanie Galilejskiej. Metysi uznali, że jest znacznie pobożniejszy niż księża, „z których żaden nie wpadł na tak świetny pomysł". „Oto czarujący, oddany wierze człowiek!" — zachwycał się nawet proboszcz Vital Fourmond z osady St. Laurent. Tylko proboszcz Alexis Andre z Prince Albert, który od początku miał obiekcje, był zdania, że z zaproszenia Riela nic dobrego nie wyniknie. Prasa relacjonowała wszystkie wypowiedzi Louisa Riela. Kto był żądny sensacji, mógł się rozczarować. Gabriel Dumont zapamiętał tylko, że Riel „mówił o prawach, traktatach i innych sprawach" 17. Konkret17

Dumont, op. cit., s. 45.

100 nie chodziło o nadanie praw własności osadnikom, ułatwienia dla rozwoju osadnictwa i uzyskanie przez Terytoria Północno -Zachodnie statusu prowincji. Riel mówił bardzo ostrożnie wielokrotnie podkreślając, że wszystkie cele należy osiągać drogą pokojową, konstytucyjną, i że on sam ma jak najbardziej pokojowe zamiary. Ta obfitość pokojowych deklaracji zaniepokoiła superintendenta Croziera. „Nic nie zapobiegnie bardzo poważnym kłopotom, jeśli szybko nie ujrzymy tu dużej siły policyjnej", zadepeszował 13 lipca do dowództwa NWMP 18. Premier Macdonald 28 lipca dokonał analizy zagrożeń dla porządku na Terytoriach. „Na Północnym Zachodzie mamy pewne niepokojące elementy, jako to: 1. agitatorzy Związku Farmerów, 2. francuscy mieszańcy, którym doradza Riel, 3. element indiański, kierowany przez takich nygusów jak Duży Niedźwiedź, Piapot etc. Indiańskiego elementu nie należy się obawiać, jak długo nie będzie powstania białych lub mieszańców. Gdyby to się stało, Indianie byliby skłonni przyłączyć się do insurgentów" — pisał, dodając, iż z przechwyconej korespondencji wynika, że agitatorzy Związku Osadników szykują zbrojną rewoltę. „Nie przywiązuję wiele znaczenia do tych spisków, ale moje doświadczenia z Fenianami nauczyły mnie, że nigdy nie wolno odrzucać informacji o spiskach czy zamierzonych rajdach tylko dlatego, że są one głupie i skazane na fiasko" — zastrzegał 19. Podejrzenia wzmacniało to, że u boku Louisa Riela coraz częściej widywany był sekretarz Związku Osadników William Jackson. Wkrótce został sekretarzem Riela i był uważany za jego przyjaciela. Nie pasowali do siebie: biały, anglofon, ontaryjczyk, lewicowiec — i bogobojny Metys, syn młynarza. Jackson jednak pragnął przede wszystkim wykorzystać popularność Riela dla celów swojej rewolucji. Uczynił zeń galion 18

D. J. K I a n c h e r, North West Mounted Police and the North West Rebellion, Kamioops 1997. s. 17. 19 P. Charlebois, The Life of Louis Riel, Toronto 1978, s. 130.

101 Związku Osadników i wydał manifest, mówiący, że „Louis Riel wsławiony w Manitobie, trwale zjednoczył żywioł mieszańców na naszą korzyść". Wprawdzie trudno byłoby wykazać, że Metysi rzeczywiście poparli w czymkolwiek Związek Osadników — przeciwnie, prywatna własność ziemi, którą Jackson uważał za źródło wszelkiego zła, była dla nich święta — ale tworząc takie wrażenie, mógł być on uznany za większą siłę polityczną, niż był. Jackson kursował więc między komórkami Związku, mobilizując je do podejmowania rezolucji dla poparcia Metysów. „Dziś kończę robotę w mieście, a jutro zaczynam w Lower Fiat etc. — pisał do Riela 23 lipca. — Proszę, pracuj nad petycją, to będziemy ją mieli w zgrabnej formie, zanim się zbierze Komitet. [...] Grupa oportunistów czeka, czy obecny trend na twoją korzyść się utrzyma. Kiedy się zorientują, będzie już za późno, by nam mogli zaszkodzić" 20. Niektórzy przejrzeli intencje Jacksona. „Czy zawodowi agitatorzy, kierujący «wydziałem skarg i zażaleń», zapomnieli już, jak sami wypowiadali się przeciwko Rielowi? — pisał w prasie kpt. Deacon. — Dlaczego teraz biorą go pod rękę? Czyżby bali się stracić okazję wywołania wrażenia, że jesteśmy w przededniu rebelii?" Mimo to Jackson zdobył poparcie lewego skrzydła partii liberalnej, uniemożliwił przechwycenie Riela przez konserwatystów, a wreszcie doprowadził do powołania Centralnego Komitetu Wykonawczego, w skład którego wchodzili przedstawiciele Metysów i Związku Osadników, a on został jego generalnym sekretarzem. Premier Macdonald z myślą o ograniczeniu bazy działania agitatorów zainteresował się Metysami. „Myślę, że słuszną polityką jest zachęcanie ich, by wyszczególniali swe zażalenia w memoriałach, i kierowanie ich do Ottawy, z delegacjami albo i bez — pisał 12 sierpnia do gubernatora generalnego 20

Stanley, Louis Riel, s. 280.

102 lorda Lansdowne'a. — Da to czas, aby obecny ferment opadł a z nadejściem zimy klimat uciszy wszystko do wiosny" 21. Polecił, aby „skargi, które będą miały choćby pozór uzasadnienia, były traktowane liberalnie", a „najbardziej liberalnie" miały być dokonywane pomiary nadrzecznych działek Metysów. Niestety, choć do Prince Albert przyjechał urzędnik i szybko pozałatwiał zaległe sprawy białych i mieszańców, to spraw Metysów nie ruszył — nie mówił po francusku, a w budżecie nie miał środków na tłumacza. Metysi wiązali duże nadzieje z ministrem robót publicznych sir Hectorem Langevinem, który przy okazji wizyty w Reginie miał odwiedzić Prince Albert. Jego resort nie miał nic wspólnego ani z geodezją, ani z rolnictwem, ale zajmował się rozdzielaniem zamówień publicznych... Toteż minister był tak uwielbiany, iż nawet kościół w St. Laurent nazwano imieniem Św. Ludwika de Langevin. Metysi przez tydzień czekali przy drodze z Reginy, lecz sir Hector nie przyjechał. Tymczasem Louis Riel był chyba zaskoczony sytuacją. „Jeszcze niedawno byłem skromnym nauczycielem nad Missouri — pisał do rodziny — a dziś jestem w rzędzie najpopularniejszych polityków w Saskatchewanie. Bankierzy zapraszają mnie na obiady... Pan uczynił dla mnie wielkie rzeczy. A co ja mam w zamian ofiarować Panu?". Dogodnie zapominał o wkładzie, jaki w jego sukces wnieśli wspomniani w liście N.C.W. skryci organizatorzy. Wolno myśleć, że oni o nim nie zapominali. Louis Riel wiedział, co ofiarować Panu. Nie da się powiedzieć, jak dalece jego zamiary były zbieżne z intencjami ludzi, którzy kryli się za kulisami wydarzeń, i w jakim stopniu był przez nich manipulowany. Na pewno nie dał się manipulować Jacksonowi, a z dużą dozą prawdopodobieństwa można sądzić, że wymknął się spod kontroli również większych niż on figur. Wskazuje na to dalszy rozwój wydarzeń; na razie Riel był 21

C h a r 1 e b o i s, op. cit., s. 132.

103 bardzo ostrożny. Pierwsze zarysy planu przedstawił nąjważniejszym przywódcom Metysów — Charlesowi Nolinowi i Maxie'owi Lepine'owi. Poinformował ich, że wkrótce wybuchnie wojna, a w jej wyniku Terytoria Północno-Zachodnie zostaną odłączone od Kanady. Na ich terenie zostanie utworzone odrębne narodowe państwo Metysów. Będzie w nim także miejsce dla imigrantów: Irlandczyków, Bawarów, Polaków, Włochów, Skandynawów. Nolin utrzymuje, że nie potraktował tego zbyt poważnie, mimo iż Riel pokazał mu list biskupa Bourgeta. W strukturze etnicznej przyszłego państwa Metysów rzucał się w oczy brak Indian. Nie wiadomo, jak miał być rozwiązany ich problem. Gabriel Dumont uprzednio już protestował przeciw temu, iż na Metysów „spada brzemię karmienia Indian; Indianie są naszymi krewnymi i kiedy są głodni, przychodzą do nas i my musimy ich karmić". Oświadczał wobec Rady Terytorium, że Metysi „chcą, aby Indianie byli karmieni" przez kanadyjskich podatników. Louis Riel natomiast twierdził, że Metysi popełniają błąd — zamiast Indian dokarmiać, powinni „pokazać im, jak się zarabia na życie", a gdyby nie byli tym zainteresowani, wtedy rząd powinien „zmusić Indian do pracy jak faraon Żydów". Chyba, jak podejrzewał N.C.W., istotnie nie bardzo ich lubił. Martwiło to Williama Jacksona, który chciał Indian włączyć do swego frontu ludowego. Bywał w tym celu na zgromadzeniach plemiennych, gdzie krytykował traktaty i agitował. Była to z jego strony spora naiwność, Indianie bowiem ani nie byli zainteresowani państwem Metysów, ani nie widzieli się w roli sojusznika białych farmerów. Jeśli mieli jakąś koncepcję co do przyszłości Terytoriów, to była nią ich sprzedaż Stanom Zjednoczonym, przy czym pieniądze mieli zainkasować oczywiście oni. Toteż kiedy Louis Riel spotkał się w końcu z Dużym Niedźwiedziem i kilkoma innymi wodzami, obie strony dokonały tylko wymiany wyrazów sympatii. Niezrażony tym Jackson doprowadził jednak w sierpniu do spotkania Riela z Dużym Niedźwiedziem w domu swojego brata, aptekarza z Prince Albert. Nie wiadomo, co uradzili, ale wkrótce potem Duży Niedź-

104 wiedź zaaranżował spotkanie wodzów, na którym przedstawił szereg żądań, w tym tali nowatorskie, jak powołanie rzecznika praw Indian. Tym razem Jackson przedobrzył. Mieszkańcy zachodu mogli nie przejmować się nadmiernie aliansem lewicowych agrarystów z metyskimi nacjonalistami, ale zadrżeli przed wizją krwawych tomahawków. Gubernator Dewdney poinformował premiera, iż „obawia się, że białe łotry przekonują mieszańców, że będzie dobra zabawa, jeśli rozpoczną rozruchy", dodając, że „gdyby mieszańcom chodziło [tylko] o załatwienie ich spraw, nie wciągaliby do tego Indian". Komisarz Hayter Reed, który lepiej znał stosunki na zachodzie, był świadomy, że Indianie nie mają z Metysami żadnych wspólnych interesów. Sądził, że to Duży Niedźwiedź, który „zawsze był agitatorem [...], korzysta z okazji, by podburzać Indian do stawiania nowych i wygórowanych żądań" 22. Jednak fakt, że „okazję" tę stworzył Louis Riel, oraz podejrzenia, że udziela Indianom „moralnego wsparcia", spowodowały przesunięcie się nastrojów na jego niekorzyść. Wykorzystali to urażeni konserwatyści i prawicowi liberałowie. Gazety, dotąd przychylne Rielowi i pełne lewicowych sympatii, od sierpnia zaczęły pisać coraz krytyczniej. Premier Macdonald, zaniepokojony sprawdzaniem się jego prognoz, bardziej zainteresował się Rielem. 5 sierpnia napisał o nim do generalnego gubernatora lorda Lansdowne'a, konkludując: „Myślę, że powinniśmy postępować [z Rielem] liberalnie i uczynić go na powrót dobrym poddanym" 23. Za pośrednictwem Dewdneya zaproponował Rielowi miejsce w Radzie Terytorialnej z roczną pensją 1000 dolarów. Riel odpowiedział, że byłoby dla niego dyshonorem, gdyby przyjął coś poniżej teki ministra w Ottawie albo fotela gubernatora prowincji. Obiady z bankierami chyba nie poszły mu na zdrowie... Maxime Lepine i Charles Nolin byli z niego niezadowoleni; Lepine sam chciał dostać się do Rady, a Nolin 22 23

Stanley, The Birth..., s. 293. Creighton, op. cit., s. 388.

105 liczył że Riel załatwi mu posadę agenta do spraw Indian. Kolega Riela Louis Schmidt był zdegustowany. „Oto jak nasz piękny ruch narodowy zmierza na wysypisko śmieci! Posady dla agitatorów i nic więcej. Co za farsa!" 24. Tym, co postrzegano jako spisek Metysów z Indianami, zaniepokoiło się także duchowieństwo. Ojciec Andre uważał, że Louis Riel postępuje nieodpowiedzialnie, starając się obrócić niezadowolenie Indian w środek nacisku na rząd. Kościół zawsze sprzyjał Metysom, z oddalenia czuwał nad nimi arcybiskup Tache, a biskup Vital Grandin z St. Albert pisał do rządu memoriały, wskazując, że „Metysi mają swoją dumę narodową" i popierając ich żądania. Ale nie mógł już ich popierać w taki sposób, w jaki Kościół czynił to w Manitobie w 1870 roku. Inaczej niż Ziemia Księcia Ruperta, Terytoria Północno-Zachodnie były integralną częścią Dominium, istniały na nich organa władzy państwa kanadyjskiego, a występowanie przeciwko legalnemu rządowi było jakościowo inną sprawą niż działanie w faktycznej próżni prawnej. Biskup Grandin pisał więc w liście pasterskim: „Nasi biedni Metysi popełnili straszny błąd. Skompromitują wszystkich, sami zyskają sobie złą opinię, i w przyszłości nic nie będą mogli uzyskać od rządu". Można sądzić, że wiedział o aktywności Riela w Montanie, a być może także, iż po przyjeździe do Batoche pisał on do Jamesa W. Taylora, konsula USA w Winnipegu. Zwrócił bowiem Rielowi uwagę, że choć były ku temu okazje, jak dotąd nie poinformował go, „jaki kierunek działania mają zamiar przyjąć [Metysi]", i zapowiedział mu, że Kościół nadal będzie dopomagał sprawie Metysów, ale „nie aprobuje żadnej tajnej agitacji" 25. 24

Flanagan, Riel..., s. 106. Stanley, Louis Riel, s. 273, 288. Louis Riel informował konsula między innymi, że jako obywatel amerykański nie angażuje się w politykę kanadyjską, lecz załatwia swoje prywatne sprawy. Mimo że angażował się jak najbardziej, władze kanadyjskie nie odmawiały mu tego prawa, ponieważ uważały go nie za cudzoziemca, lecz za poddanego królowej {The Collected Writings of Louis Riel, vol. 3, s. 36-39). 25

106 Louis Riel na krytykę ze strony Kościoła zareagował nerwowo. Oznajmił ojcu Andre, że „stracił wiarę w księży" a „ich słowa nie muszą być słuszne ani w polityce, ani w religii". — Klnę się, że Bóg usunie z mojej drogi wszystkich] księży, którzy sprawiają mi kłopoty i nie chcą uznać mej specjalnej i boskiej misji! — wykrzyknął. — Jeśli mnie nie usłuchacie, kościoły będą stały, ale będą stały puste! Ojciec Andre zaczął podejrzewać, że Riel jest przesiąknięty „heretyckimi i rewolucyjnymi ideami" 26. Mimo to był nadal lojalny, i kiedy Hayter Reed i sędzia Rouleau brali go na spytki, oświadczył, że Riel jest umiarkowany i nie ma żadnych złych intencji. Jednak Riel mówił coraz więcej. Ojcowie Andre i Valentin Vegreville, a wreszcie biskup Grandin, który we wrześniu przybył z wizytą do Batoche, usłyszeli, że ponieważ „księża, biskupi i arcybiskupi są niewolniczymi narzędziami rządu", a w dodatku faworyzują francuskich Kanadyjczyków, Metysi będą im okazywać tylko „oświecone posłuszeństwo". Wszyscy duchowni „powinni maszerować z nimi; [Metysi] będą umieli ich ustawić w szeregu...". Poza tym Kościół katolicki nie powinien uważać się za coś szczególnego, bowiem jest tylko „jedną z gałęzi chrześcijańskiego pnia" 27. Biskupowi wydało się, że Riela „zżera pycha i próżność". Nie chciał jednak, by konflikt zaszkodził sprawie Metysów. Toteż kiedy Riel wystąpił do niego o uczynienie świętego Józefa ich patronem, chętnie zezwolił na obchodzenie w dniu 24 lipca święta Metysów, na podobieństwo święta francuskich Kanadyjczyków, obchodzonego w dzień świętego Jana Chrzciciela. Tymczasem posunięcie Louisa Riela miało głębsze intencje. Ponieważ w jego teologii święty Józef był ważniejszy niż święty Jan Chrzciciel, uczynienie go patronem Metysów 26 27

Flanagan, Louis „David" Riel, s. 127. Tamże, s. 129, 135.

107 miało uwidaczniać, że Metysi są ważniejsi od francuskich Kanadyjczyków — są narodem wybranym. Riel nie utożsamiał interesów Metysów z interesami francuskimi. Politykom quebeckim pamiętał, że wykorzystywali go do swoich interesów, nie dając nic w zamian, a francusko-kanadyjskim osadnikom, że w 1870 roku nad Red River nie poparli jego rządu. Teraz więc żądał, by przybywając na zachód, wyrzekali się francuskiej tożsamości i „zmetysieli". Zachód nie miał być nowym Quebekiem, lecz czystym państwem Metysów. 24 września zainaugurował działalność Związek Metysów św. Józefa. Mszę w jego intencji koncelebrowali wszyscy księża. Największy zapaleniec ojciec Fourmond odśpiewał okolicznościową kantyczkę — solo, bo sam ją napisał i nie zdążył zapoznać wiernych z tekstem. Niestety, stremowany zaczął o oktawę za wysoko i tracił oddech na końcu każdego wiersza. Tremę miał również proboszcz ojciec Julien Moulin; przejęzyczył się w kazaniu i zamiast św. Józefa wymienił św. Jana. Tremy nie miał tylko Louis Riel. — Teraz jesteśmy ustanowieni jako naród! — wykrzyknął. Jego homilia trwała trzy kwadranse. Tak do Metysów nie mówił jeszcze nikt — patrzyli na Riela „jak na Jozuego, proroka, nawet na świętego", pisał ojciec Fourmond; „powiedziałbym, że jak na rodzaj Boga", sądził biskup Grandin. Czymże w obliczu takich wydarzeń była jakaś petycja? Nietaktownie przypomniał o niej James Isbister, pisząc do Riela: „Jesteśmy zdania, że jest pan zbyt powolny, czy może przyczyną opóźnień jest W. Jackson i jego ludzie?" Jackson był tym, który dostarczał Rielowi materiałów statystycznych, mających dowieść wyzyskiwania Metysów przez klasy posiadające, i udzielał instrukcji („to ma być jasna, zwięzła, logiczna petycja, same fakty i liczby; partactwem zyskamy tylko pogardę fachowców"). To raczej Centralny Komitet Wykonawczy nie był zgodny, czy należy sporządzić petycję, czy też inny dokument — Ustawę Praw. Ich projekty konsultowano z arcybiskupem

108 Tachem (który zwięźle poradził, aby Riel „dał pokój bezużytecznej agitacji"), a także z konsulem USA Taylorem. Wreszcie na początku grudnia Jackson przedłożył Komitetowi dokument nazwany kompromisowo Petycją Praw. Była to głównie lista znanych zażaleń. W 17 punktach i 10 podpunktach zostały wyliczone wszystkie krzywdy osadników — od zmuszania ich do żywienia Indian („częściowo aby nie umierali im pod drzwiami, a częściowo dla utrzymania pokoju'") po przeciągający się tymczasowy status administracji Terytoriów Północno-Zachodnich. Osiem punktów poświęcono sprawom własnościowym Metysów (nienadanie im ziemi jak w Manitobie; brak tytułów własności zajmowanej ziemi; sztywne zasady pomiarów; wysokie opłaty urzędowe etc), pozostałe dotyczyły podatków, ceł, małego udziału lokalnego biznesu w zamówieniach publicznych, wadliwej ordynacji wyborczej, braku „bezpośredniego połączenia z rynkami europejskimi via Zatoka Hudsona", a nawet „częstego wznoszenia budynków publicznych w miejscach mało sprzyjających ekonomicznemu prowadzeniu spraw publicznych" (?). Inaczej niż w poprzednich petycjach, nie było mowy o gwarancjach dla języka francuskiego, religii katolickiej i szkolnictwa — albo sprawy te przestały należeć do bolączek Metysów, albo tylko nie interesowały Jacksona. „W konkluzji, wnoszący petycję stwierdzali z szacunkiem, że nie mogą się rozwijać ani być szczęśliwi" i „wyrażali opinię, że najszybszym i najskuteczniejszym sposobem usunięcia tych krzywd byłoby nadanie Terytoriom Północno-Zachodnim odpowiedzialnego rządu, z kontrolą nad zasobami naturalnymi i słuszną reprezentacją w parlamencie federalnym i gabinecie". Domagali się, by na najbliższej sesji parlamentu rozpoczęto „organizację Dystryktu Saskatchewan jako prowincji, i jak w 1870 roku zezwolono na wysłanie delegatów z Ustawą Praw do Ottawy, w celu uzyskania porozumienia co do jego wejścia do konfederacji jako wolnej prowincji" 28. Do tego dołączone 28

The Collected Writings of Louis Riel. vol. 3. s. 41-45.

109 było ostrzegawcze memento — skarga na złe potraktowanie Louisa Riela w Manitobie. Petycję wysłano do Ottawy z listem podpisanym przez Jacksona jako „Generalnego Sekretarza", w którym „zuchwale", jak sam mówił, podkreślał, iż Terytoria nie są jeszcze częścią Kanady. Louis Riel zaś wysłał jej kopię do konsula USA Taylora. „Ludzie z Północnego Zachodu nie są szczęśliwi pod władzą kanadyjską — pisał w liście przewodnim. — Nie tylko dlatego, że ich sprawy publiczne są niewłaściwie zarządzane przez rząd federalny, ale ponieważ rząd ten praktycznie odmawia im korzystania z praw narodu" 29. Było to więcej, niż wyrażała petycja — użyte przez Louisa Riela wobec przedstawiciela obcego mocarstwa sformułowanie mogło przekazywać myśl o odrębnym państwie narodu Metysów. Nadszedł Nowy Rok 1885. Metysi uczcili go bankietem, na którym ofiarowali Rielowi dom, ozdobny dyplom, a także 60 dolarów w gotówce (Lepine i Nolin umotywowali Metysów do zrzucenia się obietnicą, że wkrótce otrzymają upragnione skrypty). Nie wydaje się, by zaspokoili tym jego apetyt. Louis Riel bowiem za pośrednictwem ojca Andre poinformował Radę Terytorialną, że rząd jest mu winien 100 000 dolarów za mienie utracone w Manitobie, ale gdyby wypłacono mu od ręki 35 000, mógłby wyjechać do USA i tam czekać na resztę należności. Rada Terytorialna ochoczo poparła ten pomysł; policja również. Sprawa oparła się o gubernatora Dewdneya, który powiadomił o niej premiera, dodając, że Riel powstrzymuje imigrację i szkodzi „Polityce Kanadyjskiej", a zadowoliłby się może i trzema tysiącami. Macdonald kiedyś pozbył się Riela, ofiarowując mu 1600 dolarów, ale teraz sytuacja była inna. Odpisał więc: „Nie mamy [w budżecie] pieniędzy na dawanie ich Rielowi i musielibyśmy prosić parlament o uchwałę w tej sprawie. Jak by to wyglądało, 29

F l a n a g a n , Riel..., s. 93.

110 gdybyśmy musieli przyznać, że nie możemy rządzić krajem i musimy przekupić człowieka, żeby odszedł? Ma prawo być w Kanadzie, a jeśli będzie konspirował, musimy go ukarać. To wszystko" 30. Skonfrontowany z wizją parlamentarnej opozycji premier zademonstrował stanowczość... Louis Riel był zestresowany. Gdy dowiedział się, że Charles Nolin otrzymał sugestię, aby złożył rządowi ofertę na dostawy drewna, tak się rozzłościł, że nie tylko nie pozwolił na to, ale nakazał, by Nolin i Lepine wycofali już złożone przez nich oferty na dostawę słupów telegraficznych. Wyładowywał się w scysjach z księżmi; czyżby miał poczucie, że ojciec Andre go zawiódł w sprawie odszkodowania? Misjonarze usłyszeli od niego, iż „widzą tylko pieniądze i wygody", a powinni „żyć z pracy rąk jak apostołowie". Poinformował ich, że jest prorokiem i „ma powołanie Boskie do wielkich zadań". Księża zastanawiali się, czy Riel nie jest heretykiem, ale doszli do wniosku, jak napisał ojciec Fourmond, że na skutek „ciężkich duchowych przeżyć w przeszłości jego umysł jest w stanie bliskim szaleństwu, i nie odpowiada za to, co mówi" 31. Części Metysów jednak taka mowa przypadła do gustu. „Ostatnio Riel występuje w roli reformatora religijnego — informował superintendent Crozier 7 stycznia. — Wpłynął nawet na ludzi, których wzgląd na nauczanie Kościoła jest przysłowiowy, dowodząc swojego wpływu, którego może używać z kłopotliwymi rezultatami" 32. 28 stycznia premier Macdonald po zapoznaniu się z petycją zdecydował o utworzeniu komisji rządowej, która miała dokonać spisu Metysów, aby wyliczyć tych, którzy nie otrzymali skryptów na ziemię na podstawie Manitoba Act. Zdawał sobie sprawę, że większość Metysów dostała w Manitobie skrypty, sprzedała je, a teraz żądała nowych. Ale to nie 30 31 32

Tamże, s. 114. Flanagan, Louis „David" Riel, s. 129. Stanley, Louis Riel, s. 300.

111 był problem; ziemi było dość, a poza tym można było sądzić, że po otrzymaniu nowych skryptów Metysi znów je sprzedadzą i historia się powtórzy. „Stary Jutro" nie chciał się na razie zobowiązywać, więc polecił poinformować oględnie, że „rząd zdecydował o sprawiedliwym zaspokojeniu roszczeń mieszańców i mając to na względzie zarządził spis tych, którzy nie uczestniczyli w nadaniach na podstawie Manitoba Act". Gubernator Dewdney przekazał tę wiadomość na ręce Charlesa Nolina; był on posłem, można było go uważać za odpowiedzialnego, zaś pozycja Louisa Riela była nazbyt dwuznaczna, aby rząd mógł go uznać za partnera. 8 lutego po mszy Nolin poinformował o decyzji rządu. Choć mało konkretna, przecież zapowiadała załatwienie zasadniczej sprawy, więc Metysi byli najczęściej zadowoleni i uważali, że dzięki Rielowi po raz pierwszy ich petycja odniosła sukces. Lecz Louis Riel zamiast się ucieszyć, bardzo się zirytował. Nolin sądził, że chodziło o preferowanie jego, a ojciec Fourmond — iż Riel był urażony, że rząd nie ustosunkował się do jego osobistych skarg. Riel jednak raczej przejrzał, że manewr premiera Macdonalda zagrażał jego misji. — Za czterdzieści dni Ottawa dostanie moją odpowiedź! — wykrzyknął. Generalny sekretarz William Jackson chciał utrzymać inicjatywę. Planował, że zorganizuje wszystkie osady na Terytoriach i za dwa miesiące zwoła centralny kongres. „W międzyczasie — pisał w dokumencie o nazwie «Podsumowanie» — wyślemy miękko sformułowaną petycję, która da im wrażenie, że jeśli załatwią kilka obecnych skarg, przestaniemy agitować za [zdobyciem] władzy. Zatem złagodzą obecną sytuację dając nam większy udział w kontraktach na zboże, i kredyty gotówkowe dla nas, i wtedy będziemy mieli machinę wojenną, aby poczynić silniejsze kroki". Kapitaliści mieli dostarczyć sznur, na którym się ich powiesi? W dokumencie „Platforma" Jackson precyzował: „Odnośnie [naszego] rządu: petycja do rządu brytyjskiego, aby dał nominację Komitetowi i przekazał władzę radzie.

112 W razie odmowy ogłosić niepodległość, mianować Radę i objąć kontrolę" 33. Wydawało się, że Riel i Jackson są zgodni co do strategii, a zwłaszcza postulowanego przez Jacksona „naturalnego prawa do samostanowienia". Jednak Petycja Praw uwydatniła rozbieżność między nimi co do tego, czy Terytoria mają zostać „wolną prowincją", której zasobami zarządzałby rząd wyłoniony z Centralnego Komitetu, czy też — jak chciał Louis Riel — mają być państwem narodowym Metysów, którzy do tych zasobów rościli pretensje z „tytułu tubylczego". William Jackson chciał „pogrzebać wszystkie różnice rasowe i religijne" i uczynić z Terytoriów kraj, gdzie biali, Indianie i Metysi „zajmą swoje miejsca jako producenci dóbr", „odwrócą się od pomysłu, by być właścicielami ziemskimi" i „będą gardzić rentą gruntową", a raczej zajmą się obaleniem „zachłannych kompanii" i monopoli 34. Spór zaostrzał się; William Jackson stwierdzał, że „czynione są wysiłki", aby poróżnić go z Rielem, a Louis Riel dawał do zrozumienia, iż Jackson (dosłownie) próbuje go otruć. 14 lutego nastąpiła ich konfrontacja — Riel odrzucił przygotowany przez Jacksona projekt nowej petycji. Chodziło o tubylcze prawo do ziemi: Riel twierdził, iż cała ziemia na Zachodzie należy do Metysów, jako do tubylców oraz jako do narodu wybranego, zaś Jackson uznawał koncept własności ziemskiej za po prostu sprzeczny z naturą. Z całonocnej kłótni Louis Riel musiał wyciągnąć wniosek, że z białą lewicą mu nie po drodze, bo odtąd ignorował Związek Osadników i osobiście Williama Jacksona. Pozostało tylko jasno określić fronty. 24 lutego Louis Riel wezwał Metysów na zebranie w kościele w Batoche. Byli obecni ojcowie Fourmond, Moulin i Vegreville; chciał też przyjechać komendant NWMP w Prince Albert insp. Ferdinand Gagnon, ale dano mu do zrozumienia, iż nie jest mile widziany. Riel ostro skrytykował rząd za to, że lekceważy 33 34

Flanagan, Riel..., s. 96-97. Tamże, s. 99.

113 Metysów, po czym oświadczył, że wraca do Montany. W zasadzie nic nie stało na przeszkodzie — petycja, którą miał sporządzić, była już przez rząd rozpatrywana. Mimo to rozległy się okrzyki „Nie! Nie!". Wśród najgłośniej krzyczących byli Charles Nolin i ojciec Fourmond. — A konsekwencje? — spytał Riel. — Poniesiemy je! — odpowiedziały okrzyki. Riel oznajmił, że nie wyjedzie. Dobry ojciec Fourmond „z niezrozumiałym entuzjazmem", jak zapisał Louis Schmidt, zaczął wychwalać jego patriotyzm. „[Niedawno temu] wydawało się już, że podniecenie umarło śmiercią naturalną — napisał komisarz Irvine. — Najwyraźniej było to potrzebne, aby znów rozniecić przygasający płomień" 35. Louis Riel nabrał wigoru. „O, jak dobrze się czuję! Widzę, mój Boże, że jestem oblubienicą Twoją, świętym Kościołem. Piękno moje sięga daleko jak światło wschodzącego słońca na morskich falach. Chwała moja obejmuje cały świat" — napisał w dzienniku, dodając, że jest „niezwykle mądry i dalekowzroczny", o inteligencji „daleko przewyższającej inne" 36 (czyje?). 1 marca po mszy przemówił ze schodów kościoła. Interpretując odpowiedź rządu na petycję jako odmowę, zakonkludował, że skoro pokojowe działania nie odniosły skutku, „trzeba pokazać zęby". — Wystarczy, bym podniósł palec, a zobaczycie, jak pędzi tu wielka mnogość narodów, które tylko czekają na mój znak! — zawołał. Nazajutrz Riel oświadczył księżom, że zamierza utworzyć rząd tymczasowy Metysów, i zażądał od nich, by ten pomysł poparli. Ojciec Andre nie zgodził się i w końcu go wyprosił. 4 marca ojciec Andre poinformował Riela, że otrzymał telegram, iż rząd spełni całość własnościowych postulatów Metysów — wyda im wszystkim skrypty na ziemię, a niezależnie pozwoli zatrzymać zajmowane działki z dostępem 35 36

K 1 a n c h e r, op. cit., s. 19. The Diaries..., s. 46-47.

114 do rzeki. Louis Riel zrobił kolejną awanturę, zapowiadając, że jeśli ojciec Andre nie poprze rządu tymczasowego, sprowadzi ze Stanów Zjednoczonych tysiące ludzi, a przelana krew spadnie na jego sumienie. O co chodziło — czy o prawo Metysów do samostanowienia „aż do oderwania się" od Kanady, czy o utworzenie „Królestwa Bożego Nowego Świata"? Na pewno o więcej, niż oczekiwali od Riela Metysi. 5 marca Riel spotkał się z Gabrielem Dumontem i dziewiątką wybranych Metysów. Polecił im złożyć podpisy pod przysięgą, że „uczynią wszystko co mogą, aby żyć świątobliwie i aby ocalić nasz kraj od niegodziwego rządu, nawet z bronią w ręku" 37. Dowiedziawszy się o tym Charles Nolin zaproponował, aby odbyć nowennę — dziewięć dni modlitw w intencji podjęcia właściwej decyzji. Może liczył, że do tego czasu wróci z delegacji do Ottawy członek Rady Terytorialnej Lawrence Ciarkę, i potwierdzi osobiście telegraficzną informację ojca Andre. Louis Riel się zgodził pod warunkiem, że nowenna zakończy się w dniu św. Józefa, patrona Metysów — 19 marca, czterdzieści dni od 8 lutego... 8 marca Louis Riel zwołał wiec w St. Laurent. Wobec zebranych ogłosił zamiar utworzenia rządu tymczasowego i stwierdził, że chwila jest sprzyjająca — Wielka Brytania wkrótce rozpocznie wojnę z Rosją z powodu Afganistanu, więc milicja kanadyjska zostanie powołana do służby Imperium i nie będzie mogła interweniować. Przedstawił też zestaw zwykłych postulatów, który nazwał Rewolucyjną Ustawą Praw (czyżby chciał odebrać klientelę Jacksonowi?). Ta frazeologia pobudziła NWMP do działania. W Prince Albert zwiększono garnizon policji do 21 ludzi, a w Battlefordzie do 103, plus dwie haubice, przysłane z Reginy. 10 marca zaczęła się nowenna. Kongregacja zebrała się | licznie, więc misjonarze byli zadowoleni i uważali, że zagrożenie minęło. Tego samego dnia insp. Gagnon zatelegrafował do 37

Tamże, s. 54.

115 Croziera, że Metysi w Batoche są podnieceni, przygotowują broń i zapowiedzieli od 16 marca odcięcie mu dostaw zaopatrzenia. Crozier zawiadomił o tym komisarza Irvine'a w Reginie, dodając, że według jego informacji Metysi spodziewają się otrzymać broń z USA. Nazajutrz z 50 ludźmi i haubicą przeniósł się z Battlefordu do Fortu Carlton, bliżej Batoche. 13 marca wysłał wiadomość o możliwości wybuchu w każdej chwili rebelii Metysów, do których mieli przyłączyć się Indianie. Było to o tyle prawdopodobne, że nadszedł przednówek, Kri domagali się „klęskowego" zaopatrzenia, a na skutek cięć budżetowych nie tylko nie zwiększono przydziałów, lecz je zmniejszono, w dodatku surowo zakazując agentom wydawania ich nieuprawnionym. Toteż od tygodnia obowiązywał zakaz sprzedawania lub dawania Indianom w prezencie amunicji scalonej. Policję niepokoiło zwłaszcza to, że Louis Riel i Gabriel Dumont wezwali Metysów do przybycia 19 marca do St. Laurent. Okazją miały być obchody dnia św. Józefa, a także... uroczystość chrztu Williama Jacksona (który z tego powodu zrezygnował ze stanowiska generalnego sekretarza Komitetu). Dlatego Metysi mieli przynieść broń, aby oddać salwę honorową. Huk zapowiadał się donośny, bowiem każdy miał jakąś broń palną — Winchestery model 1866, 1873 i 1876, wielkokalibrowe karabiny Sharps na bizony, i oczywiście myśliwskie strzelby i dubeltówki. Co do Williama Jacksona, to nie wiadomo, dlaczego związał się „starożytnymi przesądami". Może kierując się „mądrością etapu" uznał, że mistycyzm Riela lepiej od jego agitacji przysłuży się pozyskaniu Metysów dla frontu ludowego. Przyjmując naukę Proroka Metysi wyrwaliby się spod wpływów reakcyjnego kleru, przez co może byliby podatniejsi na zbliżenie z anglosaskimi protestantami. Przy tym nowa religia była bardzo postępowa: reformy, jakie zamierzał wprowadzić Riel, obejmowały między innymi przyzwolenie na poligamię i kazirodztwo. Jackson wyrzeźbił popiersie Riela z podpisem „Dawid"; może chciał go ułagodzić — a może ujrzał światło prawdy...

116 Louis Riel nie brał udziału w nowennie. Zjawił się na mszy w niedzielę 15 marca, a usłyszawszy, że ojciec Fourmond ostrzega przed agitatorami i zapowiada, że gdyby ktoś dopuścił się buntu, odmówi mu sakramentów, nie wytrzymał. — Zamieniłeś ambonę prawdy w ambonę fałszu i politykowania! — wykrzyknął. Ksiądz jednak oceniał, że zachował posłuch u swoich wiernych i 17 marca uspokajał biskupa Grandina: „Nie martwię się o ludzi z St. Laurent". Także superintendent Crozier, do którego dołączyło 20 milicjantów z Battlefordu, którzy przywieźli broń dla jeszcze 150 ludzi, zawiadomił Irvine'a, że w Prince Albert nie ma powodu do niepokoju. Tylko w Batoche sytuacja nie była pewna. 18 marca Louis Riel był na farmie Touronda. Od rana był podekscytowany, „odstawiał proroka" (jak zapisał niedowiarek Philippe Garnot) i zapowiadał, że Metysi z pomocą Stanów Zjednoczonych „zadadzą cios w obronie swoich praw", zetrą policję z powierzchni ziemi, będą rządzić krajem, otworzą zachód dla ludzi wielu ras... W tej niezbyt odpowiedniej chwili ktoś przyniósł wiadomość, że wrócił z Ottawy Lawrence Clarke. Jakoby zapytany na drodze przez kogoś o komisję rządową, miał odpowiedzieć, że zamiast komisji rząd wysyła 500 policjantów, aby aresztowali Louisa Riela 38. Rzeczywiście, komisarz Irvine tego dnia wyruszył z Reginy z całą siłą, jaką dysponował — 92 policjantami i 66 końmi. Ale komisja rządowa już się tworzyła, a policjanci szli do Battlefordu; nikt nie postawił Rielowi żadnych zarzutów, więc o aresztowaniu nie było mowy. Poza tym żaden informator ani aktywista Związku Osadników nie donosił, by zbliżali się jacyś policjanci. Rozsądek podpowiadał, aby porozmawiać z Clarke'em... Jednak Riel zareagował bardzo emocjonalnie. Według niektórych źródeł Lawrence Clarke był tajnym współpracownikiem NWMP, a pewni historycy (por. M c L e a n, op. cit.) wywodzą z tego wniosek, że swoją informacją celowo sprowokował wybuch rebelii. Jednak jego słowa nie są pewne, a Riel już wcześniej przygotował rozpoczęcie działań na 19 marca. 38

117 — Aux armes! Aux armes! — wykrzyknął. Zapanowało podniecenie. Francusko-indiańska krew, w której gorący temperament połączył się z pierwotną dzikością, była piorunującą mieszanką. Wokół Riela zebrało się kilkudziesięciu Metysów, dosiedli koni i pojechali do Batoche. Po drodze zatrzymali się w sklepie braci Kerr, zarekwirowali broń i amunicję oraz uwięzili agenta indiańskiego Johna Lasha i kilku jego pracowników. W sklepie Waltersa Riel oświadczył właścicielowi, że zaczęło się", a Metysi zarekwirowali 6 angielskich dubeltówek i baryłkę prochu. Ponieważ Walters domagał się zapłaty, uwięzili go. Po przybyciu do Batoche Metysi poszli do kościoła, by odbyć zebranie. Ojciec Moulin oświadczył, że protestuje. — Widzicie protestanta! — rzekł Riel, odsuwając proboszcza na bok. — Zabierzcie go stąd! Rzym upadł! — po czym wszedł i stanął przy ołtarzu. — Kościół św. Antoniego przejdzie do historii jako kolebka emancypacji Północnego Zachodu! — zawołał. — Bóg mnie tu sprowadził i przemawia przez moje usta! Papież nie jest już waszym panem! Prawdziwa religia nie potrzebuje ksiąg, potrzebują ich tylko księża! Oto moja księga (pokazując swój dziennik) — innej nam nie potrzeba! Ciągnął w tym duchu przez jakiś czas, zachęcając zebranych, by tańczyli i śpiewali „Hosanna". Następnie, choć był wieczór, udali się do St. Laurent, by nie czekając ochrzcić Williama Jacksona. Ojciec Fourmond był zaskoczony, gdy Riel powiadomił go, że „stary Rzymianin został odsunięty", a Metysi mają nowego papieża w osobie biskupa Bourgeta. Nie ucieszył się, gdy Riel mianował go „pierwszym księdzem nowej religii" i nakazał mu osobiste posłuszeństwo, jednak zgodził się ochrzcić Jacksona (który przybrał sobie „metyskie" imię i nazwisko Henn Jaxon). 19 marca w Ottawie rząd przedstawił parlamentowi projekt Ustawy o prawach wyborczych, bardzo postępowy — nadawał te prawa wszystkim dorosłym Indianom płci męskiej oraz

118 białym niezamężnym kobietom. W Batoche tego dnia także działy się wielkie rzeczy. Zebrało się tam ponad stu uzbrojonych Metysów, którzy zostali zaproszeni na chrzciny. Zamiast tego Riel poinformował ich o utworzeniu rządu tymczasowego, czyli „Eksowedatu Metysów Francusko-Kanadyjskich". Nazwę „Eksowedat" ukuł z łacińskiego „ex ovide", co miało oznaczać „[wybrani] ze stada owiec". Brzmiało to lepiej niż Centralny Komitet Wykonawczy, a zresztą Związek Osadników, czy to zrażony religianctwem, czy nacjonalizmem Metysów, w większości wycofał się. Riel i Dumont „wybrali ze stada" 15 eksowedów. Zostali nimi mianowani sygnatariusze bojowej deklaracji z 5 marca, a także dwóch anglofonów. Przewodniczącym został Pierre Parenteau, a sekretarzem, mimo jego sceptycyzmu, najbardziej piśmienny Philippe Garnot. Gabriel Dumont był adiutantem generalnym, czyli dowódcą armii, którą zorganizował na modłę polowania na bizony; podlegało mu 18 kapitanów kompanii, z których każda miała liczyć po 10 ludzi. Riel nie przyjął żadnej funkcji, ciesząc się pozycją duchowego przywódcy. Metysi zostali zaskoczeni tempem rozwoju sytuacji, lecz Louis Riel wiedział, iż zorganizowana mniejszość może kierować niepewną większością tylko wtedy, jeśli utrzyma inicjatywę. Pierwszą więc sprawą, jaką zajął się Eksowedat, było osądzenie Charlesa Nolina, któremu zarzucano znoszenie się z ojcem Andre. Jak zapisał Garnot, Riel „wygłosił długą mowę, oskarżając Ch. Nolina o zdradę, twierdząc, że należy go ukarać dla przykładu, i że jest sprawą zasadniczej wagi, aby został skazany na śmierć" 39. Louis Riel nie czekał z demonstracją suwerenności... Nolin jednak uniknął losu Thomasa Scotta, ponieważ pokajał się i przyrzekł być posłuszny. Następni byli dwaj Metysi, William Boyer i Louis Marion, którzy odmówili noszenia broni przeciw rządowi. „Trybunał prerii" odstąpił od wymierzenia kary, ale przykład podziałał i nikt więcej nie sprzeciwiał się. 39

Beal, Macleod, op. cit., s. 143.

119 Superintendent Crozier poinformował Irvine'a o tych wydarzeniach, dodając: „Liczbę rebeliantów ocenia się na 200 do 400. Będzie się ona szybko powiększać. Cały szczep Kri Jednej Strzały przyłączył się do rebelii po południu. Wszyscy [Kri] Brodacza prawdopodobnie pójdą w ich ślady jutro". Brzmiało to groźnie, jeśli ktoś nie wiedział, że „cały szczep" Jednej Strzały liczył 16 mężczyzn, a Brodacza 29. Crozier ostrzegał, że „rebelianci planują marsz na Carlton, a potem na Prince Albert" 40. Taki ruch Metysów łatwo było przewidzieć. Riel zresztą mówił, że gdyby udało mu się wziąć jako zakładników Croziera albo komisarza Reeda, „rzuciłby Macdonalda na kolana" (na razie chwytał kogo popadło, listonoszy, urzędników itp.). Fort Carlton mimo groźnej nazwy był tylko faktorią Kompanii Zatoki Hudsona, nie budowaną dla celów wojennych. Jak większość tych placówek, które powstały w czasach, gdy cały transport odbywał się łodziami, leżała nad rzeką, u stóp wysokich brzegów, z których można ją było łatwo ostrzeliwać. W Forcie Carlton mówiono, że Riel ma pod bronią 1100 ludzi (faktycznie nie było ich nawet 300). 20 marca Crozier sprowadził z Prince Albert oddział 80 „specjalnych konstabli" — ochotników pod dowództwem „kapitana" H. S. Moore'a, młynarza i siostrzeńca ministra finansów. Wszyscy byli szacownymi obywatelami; był wśród nich nawet członek Rady Terytorialnej Lawrence Ciarkę, którego uwaga o 500 policjantach zaczęła sprawę. Dostali „krótkie" karabiny Snider-Enfield z szablowymi bagnetami i byli pełni zapału. 21 marca była sobota. Crozier zgodził się, aby jeden z ochotników, mieszaniec Thomas McKay, udał się do Batoche, aby porozmawiać z Rielem. Wysłannik trafił na posiedzenie Eksowedatu. Riel był zdenerwowany; rano rozmawiał z delegacją mieszańców z Prince Albert, która 40

D. W. Light, Footprints in the Dust, North Battleford 1987, s. 141.

120 poinformowała go, że nie przyłączą się do żadnych akcji zbrojnych. Kiedy McKay zaczął mu perswadować, aby nie uciekał się do użycia broni, Riel początkowo odpowiadał spokojnie, ale w końcu zarzucił mu zdradę, bowiem choć jest mieszańcem, nie stoi po stronie Metysów. — Nie wiesz, czego chcemy? Krwi! Krwi! Chcemy krwi! — zaczął unosić się Riel. — Będzie wojna na eksterminację. Dwa są przekleństwa tego kraju — rząd i Kompania Zatoki Hudsona. Riel już zagroził postawieniem McKaya przed „trybunałem prerii", gdy nagle uspokoił się, przeprosił go i zapowiedział wysłanie listu do Croziera. Wieczorem przed Fortem Carlton stanęli Nolin i Lepine, przynosząc ultimatum. „Członkowie rządu tymczasowego Saskatchewanu mieli zaszczyt zakomunikować majorowi Crozierowi następujące warunki kapitulacji": wydanie Fortu Carlton w zamian za obietnicę odejścia wolno na parol. W razie odrzucenia ultimatum zapowiadali „zaatakowanie jutro, gdy skończy się Dzień Pański 41, a następnie podjęcie wojny w celu eksterminacji wszystkich wrogów naszych praw". „Majorze, szanujemy pana — kończyli. — Niech sprawa humanitaryzmu będzie pocieszeniem dla pana w nieszczęściu, jakie ściągnęło na pana złe kierownictwo rządu". Nolin i Lepine mieli przyjąć kapitulację tylko wtedy, jeśli Crozier podpisze następującą formułę: „Ponieważ kocham bliźniego jak siebie samego, w imię Boga, i aby uniknąć rozlewu krwi, a głównie grożącej krajowi wojny na eksterminację, zgadzam się na powyższe warunki kapitulacji". Crozier nie podpisał, ale atak nie nastąpił. Ujawnił się główny problem rebelii — ograniczenie jej bazy do Metysów. Sprawą zasadniczej wagi było przekonanie mieszańców, by się przyłączyli. Eksowedat wysłał do nich manifest, którego przydługi wstęp, typowy dla stylu Riela, naświetlał ideo41

Zgodnie z religią Riela Dniem Pańskim była sobota.

121 logiczne podłoże konfliktu („Bóg Wszechmogący zawsze troszczył się o Mieszańców. Prowadził ich długo przez dzicz. Boska Opatrzność powiększała stada bizonów pasące się na naszych preriach, których obfitość była jak manna z nieba. Lecz my zawiedliśmy niewdzięcznie naszego Boga Ojca Wszechmogącego i z tej przyczyny wpadliśmy w ręce rządu, którego jedynym celem jest ograbianie nas. [...] 15 lat cierpień, nędzy i złośliwych prześladowań otworzyło nam oczy, a przepaść demoralizacji, w którą Dominium wpycha nas co dzień coraz głębiej, z łaski Boga napełniła nas grozą, i bardziej przeraziło nas to piekło, w które otwarcie próbują nas wtrącić rząd i policja, niż ich broń palna, która w końcu tylko nasze ciała zabić może"). Potem następowała część istotna: „Bądźcie gotowi na każdą okoliczność. Weźcie ze sobą wszystkich Indian, zbierzcie ich zewsząd. Szemrajcie, warczcie i wygrażajcie, podnieście Indian. Ogłoście, że policja w Forcie Pitt i w Forcie Bataille [Battleford] jest bezsilna. Pomożemy wam zdobyć Fort Bataille i Fort Pitt" 42. Fragment innego manifestu brzmiał: „Nie będzie przyjemniejszego dla Niebios głosu niż wrzaski policji konnej, gdy weźmiemy Reginę" 43. Te zapowiedzi zamiast entuzjazmu wzbudziły w Prince Albert niepokój. Szczególnie nie podobał się zamiar „podniesienia Indian". Na zebraniu „Anglicy, mieszańcy i osadnicy kanadyjscy" uchwalili, że choć są krytyczni wobec rządu, którego „niesprawiedliwe postępowanie doprowadziło do obecnych zaburzeń", oraz wobec „wpływowych obywateli Prince Albert, którzy podburzali rząd przeciwko ludowi", to swoich interesów będą dochodzić tylko w sposób zgodny z prawem. Anglofoni ogłaszali neutralność (z wyjątkiem obrony przed Indianami) i stwierdzali: „Jakkolwiek sympatyzujemy z Francuzami w ich staraniach o załatwienie skarg w sposób zgodny z konstytucją, to nie możemy zaaprobować ich obecnego zachowania, które wyraża się w chwyceniu za 42 43

L i g h t, op. cit., s. 149. K 1 a n c h e r, op. cit., s. 10.

122 broń, i niniejszym prosimy ich, by nie przelewali krwi". Louis Riel odwoływał się do solidarności i do wspólnoty interesów. „Dżentelmeni, proszę, nie bądźcie neutralni. Na miłość Boską, pomóżcie nam ocalić Saskatchewan. Nasz związek sprawi, że policja wyjdzie z Fortu Carlton tak, jak ciepło kury sprawia, że kurczęta wychodzą ze skorupek" — pisał 44. Sięgał także po argument religijny, zachęcając protestantów, by przyłączyli się do „przedsięwzięcia przeciwko Rzymowi". Crozier ostrzegł komisarza Irvine'a, że 400 Metysów szykuje się, by zaatakować po drodze jego oddział i znieść go. Irvine powtórzył to w depeszy do szefostwa NWMP, i poinformował, że wobec tego ominie z dala Batoche i zamiast do Battlefordu pójdzie przez Prince Albert do Fortu Carlton. Szef (Comptroller) NWMP wydał polecenie skoncentrowania całej reszty sił policyjnych w Reginie. W Winnipegu pozostało tylko dwóch konstabli i inspektor. Z Calgary i okolic przerzucono do Reginy wszystkich policjantów i obie haubice. Ucieszyło to Indian („Policja sobie poszła, jest mnóstwo whisky", mówili agentowi), ale spowodowało niezadowolenie białych. „Dziwne, że póki jest spokój, utrzymuje się tu pełne siły, a w chwili zagrożenia wycofuje się je" — pisała gazeta. Gubernator Dewdney zadepeszował do premiera Macdonalda: „Sytuacja wygląda na poważną. Uważam za konieczne, aby kompetentni wojskowi zostali przydzieleni do sztabu na wypadek skierowania milicji na północ". Premier skontaktował się z ministrem Adolphem Caronem. Zapadły pierwsze decyzje. „23 marca o 14.00 zostałem poinformowany przez ministra milicji i obrony p. Carona, iż francuscy mieszańcy pod wodzą Riela, znanego rebelianta, stwarzają takie problemy na Terytoriach Północno-Zachodnich, że będą prawdopodobnie konieczne działania wojskowe, i że premier, sir J. Macdonald, życzy sobie, abym jak najszybciej wyruszył do Winnipegu — wspomina naczelny dowódca milicji, generał Frederick 44

Stanley, Louis Riel, s. 313.

123 Dobson Middleton. — Pan Caron nie dał mi szczegółowych wytycznych, lecz rozumiałem, że po przybyciu do Manitoby miałem postępować zależnie od okoliczności, i jeśli to będzie konieczne, wyruszyć w pole przeciwko insurgentom" 45. Wydaje się, że i gubernator, i komisarz Irvine oczekiwali, iż wiodącą siłą w kampanii będzie NWMP. Jednak premier poinstruował komisarza, że „we wszystkich operacjach wojskowych, współdziałając z milicją, ma on wykonywać rozkazy gen. Middletona" 46. Mimo potwierdzenia przez szefa NWMP, iż „oficerowie NWMP mają podlegać rozkazom generała majora, dowódcy milicji", dowódcy policji konsekwentnie zwracali się w każdej sprawie do niego, ignorując Middletona. Nie rokowało to dobrze współpracy obu sił. 24 marca 455 mieszkańców Prince Albert podpisało apel do rządu, z deklaracją poparcia dla żądań Metysów. Rząd już zaczął sprawy te załatwiać (przewodniczący komisji właśnie pojechał do Ottawy po instrukcje), a poza tym Rielowi nie chodziło o jeszcze jedną petycję — gdyby te pół tysiąca chłopa zaciągnęło się pod jego sztandar... Wieczorem do Prince Albert dotarł oddział komisarza Irvine'a; mimo silnych mrozów przeszedł 480 km przez 7 dni. „Stałem na warcie przed koszarami — wspomina konstabl Donkin — gdy usłyszałem z dala cichy poryk, jaki wydają płozy sań na zamarzniętym szlaku. Dźwięk narastał, zbliżał się coraz bardziej; nadjeżdżał długi sznur sań transportowych. Potem dały się słyszeć radosne okrzyki, które rosły w siłę w miarę jak kolumna się zbliżała. Ludność ogarnął szał entuzjazmu; zaroiło się od wrzeszczących gromad. Teraz wszystko się skończy, wyobrażali sobie ludzie. Riel zostanie aresztowany, a nurt życia popłynie gładko dalej" 47. 45

F. Middleton, Suppression of the Rebellion in the North West Territories of Canada, 1885, Toronto 1948, s. 3-4. 46 D. Morton, R. Royed., Telegrams of the North-West Campaign 1885, Toronto 1972, s. 5. 47 Donkin, op. cit.. s. 112.

124 „Ludzie w Prince Albert wydają się bardzo podekscytowani rebelią, lecz bardziej od Metysów boją się Indian" — stwierdził Irvine. Następnego dnia zaczęto przygotowania do wymarszu do Fortu Carlton. Odzież policjantów w drodze mocno ucierpiała, a zapasowej nie mieli, gdyż plecaki pozostawili p 0 drodze w Humboldt, aby zmniejszyć obciążenie sań. Kupowali więc co popadło, bieliznę, skarpety. Aby zapobiec ślepocie śnieżnej, wszystkich zaopatrzono w woalki z zielonej gazy. Po południu Irvine zarządził wypoczynek, ale podniecenie nie pozwalało nikomu na sen. „Dokoła fruwały różnokolorowe canards — również taka, iż Francuzi są tuż za miastem, za wzgórzem!" 48

48

Tamże. s. 114

MAŁA WOJNA

DUCK LAKE, 26 MARCA

Nad Eksowedatem wisiał miecz Damoklesa w postaci spodziewanych 500 policjantów. Gabriel Dumont zaproponował, by czekać na nich w Duck Lake, miejscowości leżącej o 10 km od Batoche, pomiędzy szlakami z Fortu Carlton i z Prince Albert, którymi mogli nadejść. Znajdował się tam też sklep, w którym spodziewał się znaleźć amunicję i prowiant. Eksowedowie długo dyskutowali ten plan, aż głos Riela przeważył. 25 marca oddział Metysów przybył do Duck Lake. Kupiec został ostrzeżony i uciekł, a w sklepie prowiant wprawdzie był, ale nie było amunicji (ukrył ją jeden z mieszańców, który był po stronie Metysów, ale nie do końca). Rozczarowany Dumont wystawił czujki na drodze do Fortu Carlton, a sam poszedł na herbatę do wodza Brodacza w rezerwacie Wierzbowych Kri. O 23.00 oddział Irvine'a wyruszył z Prince Albert do Fortu Carlton. O tej samej porze Crozier, który o tym nie wiedział i niepokoił się, wysłał na zwiady geodetę Johna Astleya i zastępcę szeryfa Harolda Rossa. Wołał nie wysyłać policjantów, bowiem Brodacz mówił, iż denerwuje go, kiedy chemoginusuk kręcą się po rezerwacie. Do świtu 26 marca zwiadowcy nie wrócili (wpadli na Dumonta z grupą Metysów i znaleźli się w niewoli). Crozier

126 postanowił jednak wysłać do Duck Lake policjantów. Sierż. Stewart wziął 18 ludzi i 8 sań — mając na względzie dobry humor Brodacza, miał tłumaczyć, że nie szuka zwady, chce tylko kupić w sklepie żywność. Na wszelki wypadek wysłali przodem czterech konstabli i Thomasa McKaya, który znał i rozmawiał już z samym Rielem. Metysi zasiadali do śniadania, gdy ktoś krzyknął: — Policja nadchodzi! Przez chwilę nie wiedzieli, co robić. Patrick Fleury wskoczył na konia i pogalopował ku policjantom. — Zatrzymaj się, bo strzelamy! — zaczęli na jego widok wołać konstable. — Chcę tylko pogadać z McKayem! — krzyczał Fleury. Widząc, że za nim zbliża się więcej Metysów, policjanci i McKay zawrócili do sań. Fleury podjechał, oświadczył, że policja nie jest w Duck Lake mile widziana i zasugerował powrót do fortu. Sierż. Stewart usłuchał i zaczęto już zawracać sanie, gdy nadjechał Gabriel Dumont. Zsiadł z konia i ruszył ku policjantom. Nie wyglądał zbyt przyjaźnie („na szpetnej twarzy miał wyraz dzikiego okrucieństwa, a piana wściekłości spływała mu po splątanej brodzie" — pisze konstabl Donkin), toteż jeden z nich ostrzegł: — Zatrzymaj się, bo strzelam. — Ja ciebie zabiję pierwszy! — odrzekł Dumont i podniósł karabin do strzału. Policjant odłożył swój, a Dumont wskoczył na sanie i uderzeniem lufą w głowę zrzucił go z nich. Wełniana rękawica zaczepiła przy tym o spust i karabin wypalił. — Uważaj, Gabriel! — krzyknął McKay. — Sam uważaj, bo ci łeb rozwalę — odparł Dumont. „Rzuciłem się na niego — wspomina. — Zawrócił koniem, który zarył tylnymi nogami w śniegu i stanął dęba. Popchnąłem McKaya w plecy karabinem. Ciągle mówił «Uważaj, Gabriel» a ja też powtarzałem «Lepiej sam uważaj, bo cię zarżnę» i goniłem go z karabinem. Dał koniowi ostrogę, skoczył do

127 przodu i uciekł". Za nim poszli wszyscy policjanci. Metysi chcieli ich ścigać, ale Dumont kazał zawrócić do Duck Lake. Jeden z konstabli pojechał przodem, toteż zanim konwój wrócił do fortu, Crozier dowiedział się o incydencie. Dowiedzieli się o nim też ochotnicy z Prince Albert, a także, iż dwaj ich koledzy są w rękach Metysów, i zaczęli domagać się działania. Crozier nie chciał dawać się prowokować. Ochotnicy zaczęli z niego szydzić i nazwali tchórzem. Superintendent ustąpił; w raporcie podał, że ugiął się przed argumentem, iż Jeśli Metysi bezkarnie przejmą własność rządową, zdobędą sojusznika w postaci dotąd wahających się Indian". O 10.00 wyjechał z fortu na czele 56 policjantów i 43 ochotników, zabierając haubicę. Po drodze dołączył do niego sierż. Stewart z konwojem. Oddział zatrzymał się w rezerwacie, Crozier poszedł porozmawiać z Brodaczem, a kilku pojechało dalej drogą na zwiady. Metysi, do których dołączyło kilkunastu Kri z rezerwatu, wciąż jedli śniadanie, gdy znów zakłócił je okrzyk „Policja nadchodzi!". Po krótkim zamieszaniu ponad 20 wyjechało na spotkanie. Pierwszy zobaczył ich ochotnik Alex Stewart. — Nieprzyjaciel! —zawołał i zawrócił. „Nieprzyjaciel wydał wycie wojenne, od którego zadrżało powietrze, i puścił się za mną całym pędem. Było ich co najmniej 200. Jeden Francuz dogonił mnie i chciał złapać za uzdę mojego konia. Wymierzyłem do niego z rewolweru (sześciostrzałowca NWMP, samonapinającego, kaliber 44) i kazałem mu wracać albo mu łeb rozwalę, i zniknął jak błyskawica. Nikt inny się do mnie nie zbliżył. Widziałem ich, jak się roili na wzgórzach jak pszczoły, wszyscy krzyczeli. Indianie byli wymalowani jak demony, tak samo, jak niektórzy francuscy mieszańcy" — wspomina 1. Tymczasem Brodacz zapewniał Croziera, że o niczym nie wie i z Metysami nie ma nic wspólnego. Dalsze dociekania przerwał powrót rekonesansu. Crozier rozkazał przygotować 1

Beaf, Macleod, op. cit., s. 156.

128 się do obrony. Sanie ustawiono w poprzek drogi, a policjanci i ochotnicy ukryli się za nimi i wśród drzew. Rozochoconych Metysów dogonił Gabriel Dumont z resztą oddziału, zatrzymał ich i zabronił strzelać. Postanowił wysłać do Croziera parlamentariuszy, aby go poinformowali, że idąc dalej, naruszy granice państwa Metysów. Z białą flagą poszli jego brat Isidore oraz Gwiaździsty Koc vel Karolek Kri, niegdyś słynny wódz, który miał pudełko pełne skalpów Czarnych Stóp. Naprzeciw nim wyszli Crozier i tłumacz mieszaniec, policyjny zwiadowca Joseph „Dżentelmen Joe" McKay. Dotąd padały groźne słowa o rozwalaniu łbów i zarzynaniu, straszono się nawzajem policjantami i Indianami, nawet popychano się i szturchano, ale na widok broni wszyscy się cofali. Przy całej demonstracyjnej wojowniczości każda ze stron liczyła, że wszystko się jakoś rozejdzie po kościach. Teraz jednak włączył się przedstawiciel grupy, która już dawno straciła respekt wobec policji i szacunek dla prawa. — Kim jesteście? — spytał Crozier, tak jakby nie wiedział. — Kri i mieszańcy — odpowiedział mu Gwiaździsty Koc. — A ty czego tu szukasz? — Niczego — odrzekł Crozier — chcę tylko zobaczyć, czy nie dzieje się nic złego. — A czego chce ten tutaj? Dlaczego ten Anglik tak się uzbroił, jeśli nie po to, by się z nami bić? Z tymi słowy Gwiaździsty Koc złapał za karabin McKaya. „Dżentelmen Joe" nie wypuścił broni i zaczął się z nim szamotać. Crozier demonstracyjnie odwrócił się i ruszył z powrotem. Grupa Metysów w tym czasie przeszła przez drogę i umieściła się w małym blokhauzie naprzeciw policjantów. — Otaczają nas! — krzyknął ktoś z jego ludzi. — Strzelają! — krzyknął inny. Crozier przyspieszył. Za jego plecami Isidore Dumont przyklęknął i podniósł karabin do ramienia. „Dżentelmen Joe" puścił karabin, wyciągnął rewolwer i celnym strzałem zabił Dumonta, a potem śmiertelnie ranił Indianina.

129 Po drugiej stronie Louis Riel uniósł w górę figurę Chrystusa, którą zdjął z krucyfiksu w kaplicy. W imię Boga Ojca Wszechmogącego — ognia! — zawołał- — w imię Syna Bożego — ognia! W imię Ducha Świętego — ognia! Zeskoczyłem z konia koło sań z amunicją — wspomina Ąlex Stewart. — Był tam młody facet, Kanadyjczyk (miał 20 albo 21 lat), który powoził. Podnosił się, aby zsiąść, gdy wyrzucił w górę ręce, westchnął i upadł na bok, uderzając mnie w nogi. Podniosłem go i odciągnąłem. Rozpiąłem mu kurtkę i zobaczyłem, że dostał w serce. Wziąłem jego karabin (miałem tylko rewolwer) i zacząłem strzelać znad siedzenia sań. Tom McKay podszedł i poprosił, żebym potrzymał jego konia, a on postrzela. Podniosłem się i wtedy dostałem kulę z boku, trochę poniżej szyi, u góry klatki piersiowej. Wywaliłem się i nakryłem nogami" 2. Wśród nieprzygotowanych ochotników kule Metysów urządziły jatkę. Sprawdziła się przepowiednia Jacksona, że pierwsi zginą prawnicy i kupcy. Padł martwy adwokat Skeffington Elliott, siostrzeniec przywódcy partii liberalnej Edwarda Blake'a. Obok niego aplikant William Napier, bratanek sławnego brytyjskiego generała sir Charlesa Napiera, ranny w pierś i w udo osunął się na kolana. — Powiedzcie matce, że poległem jak mężczyzna, na polu chwały — powiedział. W chwilę potem upadł, śmiertelnie trafiony w szyję. Zaraz po nim zostali zabici Robert Middleton, właściciel bilardu, i kupiec towarów żelaznych Dan McPhail. — Strzelajcie, chłopcy! — krzyknął Crozier, biegnąc ku policjantom. Policjanci znaleźli się w niezwykłej sytuacji — po raz pierwszy oczekiwano, że będą strzelać. Były kawalerzysta USA konstabl George Arnold zaklął, i choć ranny w prawe płuco, wstał i zaczął strzelać raz po raz z Winchestera, aż upadł trafiony w nogę i brzuch. 2

Tamże, s. 158

130 — Powiedzcie moim kolegom, że zginąłem dzielnie — powiedział. Kpr. Davidson wskoczył na sanie i wzniósł „trzy brytyjskie hip-hip-hurra". Policjanci-artylerzyści szarpali się z haubicą, która po wystrzale skakała i ryła w kopnym śniegu. Udało im się dwa razy wystrzelić szrapnelem i dwa razy kulą, lecz nie trafili w nic. Odsłonięci na drodze, ściągali ogień na siebie. Za piątym podejściem konstabl Thomas Gibson zginął, podając nabój, ładowniczy konstabl George Garrett dostał kulę w płuco, a zdenerwowany konstabl Louis Fontaine wsunął do lufy najpierw kulę, potem proch. Ponieważ nie zabrano przyborów, w tym służącego do wyciągania naboju „robaka", haubica stała się bezużyteczna. Policjanci podnieśli ją i chcieli wytrząsnąć nabój z lufy, ale bez powodzenia. Ochotnicy spróbowali ataku na blokhauz, ale kiedy ich dowódca, „kapitan" Moore, został ranny w nogę, cofnęli się. Metysi wyskoczyli zza ukrycia. „Miałem ochotę kropnąć parę czerwonych kurtek, więc nie zamierzałem się kryć — mówi Gabriel Dumont. — Kula przejechała mi po czubku głowy. Spadłem z konia, a koń, który także został ranny, chciał uciec i nadepnął mnie. Chciałem wstać, ale nie mogłem, za silne było to uderzenie". — Gabriel nie żyje! — krzyknął z przerażeniem Joseph Delorme. — Courage — odpowiedział Dumont. — Jak długo nie stracisz głowy, będziesz żył. Obok Dumonta padł jego kuzyn Augustę Laframboise. „Próbował uklęknąć i przeżegnać się, ale znowu upadł na bok. Powiedziałem: «Nie bój się, wszystko będzie dobrze». Ale on już nie żył" 3. Zaraz potem ranny został jego brat Edouard. Metysi skryli się znów. Mimo tego sukcesu policjanci zaczęli tracić ducha. „[Metysi] byli po naszej prawej stronie, po lewej i z przodu — napisał 3

Dumont, op. cit., s. 58.

131 konstabl John Kummerfield. — Byliśmy tak samo fatalnie otoczeni, jak sześciuset dzielnych. Nikt z nas nie spodziewał się wyjść żywy" 4. — Doktora! — krzyczał ranny w udo kpr. Gilchrist — Crozier, powiedz temu durnemu doktorowi, że wykrwawię się na śmierć! Doktor Miller stwierdził, że kula przebiła torbę z narzędziami, którą miał w kieszeni. Superintendent Crozier, ranny w policzek, zarządził odwrót. — Nie zostawiajcie mnie tym czarnym diabłom — krzyczał Gilchrist — oskalpują mnie! Na widok cofających się przeciwników Metysi znów rzucili się, by ich ścigać. — Nie, w imię Boga, nie — zawołał Louis Riel — dość już przelewu krwi! Policjanci odeszli, pozostawiając kilka sań, 15 karabinów i 500 naboi, a także zabitych i dwóch rannych. Ranny w nogę ochotnik Charlie Newitt wciąż się ostrzeliwał. Otoczony, przebił jednego z Metysów bagnetem, ale został rozbrojony. Indianie zaczęli go okładać kijami, łamiąc palce rąk, którymi osłaniał głowę. Dumont zlitował się nad nim. „Chciałem go wykończyć — pisze. — Powiedziałem mu, że zrobię to szybko i bezboleśnie. Sięgnąłem po rewolwer, ale był zatknięty za pasek za plecami i nie mogłem go dosięgnąć. Wtedy przyszedł Riel i zabronił mi go zabić". Coup de grace otrzymał tylko ochotnik John Morton, który ranny w plecy „krzyczał i tak cierpiał, że Guillaume Mackay pomyślał, że mu się przysłuży strzelając mu w głowę" 5.

„Sześciuset dzielnych" to odniesienie do poematu lorda Tennysona o szarży Lekkiej Brygady pod Bałakławą („Cannon to right of them, cannon to left of them, cannon in front of them volleyed and thundered; boldly they rode and well, into the jaws of Death, into the mouth of Heli rode the six hundred”). 5 Dumont, op. cit.. s. 58. Według innych źródeł Newitta uratował nie Kieł, lecz Emmanuel Champagne, który go znał. 4

132 Walka trwała pół godziny. Zabitych zostało 9 ochotników i 1 policjant (15 było rannych, w tym siostrzeniec Josepha Howe, czołowego polityka z Nowej Szkocji, oraz kuzyn byłego premiera Alexandra Mackenziego). Po stronie Metysów zginęło czterech i Gwiaździsty Koc, a trzech odniosło rany. Gabriel Dumont stwierdził, że wszyscy zabici należeli do jego rodziny. Po powrocie wyprowadził więźniów na podwórze i z Indianami zabrał się do egzekucji, ale znowu powstrzymał go Riel. O 16.00 oddział Croziera wrócił do Fortu Carlton. W pół godziny później przybył komisarz Irvine z oddziałem. Irvine był wściekły. W raporcie „wyraził żal", iż Crozier nie zaczekał, lecz „wymaszerował, tak jak to zrobił", co przypisywał temu, iż „jego rozsądek ugiął się przed zapalczywością policjantów i ochotników". Zapanowała atmosfera defetyzmu, którą pogłębił zgon konstabli Garretta i Arnolda oraz amputacja nogi Moore'a6. Irvine nadał depeszę do gubernatora, wzywając pomocy milicji i ostrzegając, że „powinno jej być pięć razy więcej, niż zakładano — 1500 należy wysłać zaraz". Następnego dnia czekano na atak Metysów. Zamiast nich pojawił się jeden z więźniów Riela z listem do Croziera. Riel obciążał superintendenta odpowiedzialnością za rozpętanie walki („Pańscy ludzie nie mogą twierdzić, że ich intencje były pokojowe, skoro przyprowadzili z sobą armaty" — pisał) i zapraszał go do zabrania ciał zabitych. Irvine nie przyjął tej propozycji w obawie przed zasadzką, a wysłannika kazał aresztować jako szpiega. W końcu zdecydował się opuścić Fort Carlton, bowiem, jak napisał w raporcie, „będąc powiadomiony o liczbie Indian, którzy przyłączyli się do rebeliantów" uznał, że „element indiański dokona rajdu na Prince Albert, jeśli pozostanie ono bez obrony". W nocy zaczęto ładować zapasy na sanie. Co się nie zmieściło — worki mąki i sucharów, paki bekonu — polewano naftą. Korzystając z okazji, policjanci Kpr. Gilchrist zmarł na skutek komplikacji po ranieniu 10 grudnia 1885 roku. 6

133 urządzili ucztę ze smakołyków z magazynu Kompanii Zatoki Hudsona. Oprócz homarów, sardynek, biszkoptów i innych specjałów zabierali bieliznę, koce, tytoń, fajki, nawet perfumy. Faktor Kompanii Lawrence Clarke nie protestował, lecz skrzętnie robił inwentaryzację. Wreszcie ktoś zaprószył ogień w jednym z baraków. Płomienie szybko ogarnęły budynki, zapaliła się także brama. Irvine kazał usunąć barykady i uciekać do Prince Albert. Metysi nie mieli zamiaru ścigać policjantów. Przyszli, gdy ogień już dogasał. Magazyn Kompanii nie spłonął i nawet sporo w nim zostało. Zabrali, co się dało, także okna i drzwi z ocalałych budynków, a potem podpalili wszystko na nowo.

PRINCE ALBERT

W Prince Albert 27 marca miejscowa drużyna na lodowisku grała w curling z klubem z niedalekiego Goshen, gdy dowiedziano się o „masakrze pod Duck Lake". „Mieszkańcy oszaleli ze strachu — zapisał ojciec Andre. — Oczekują, że Riel z bandą Metysów, a za nimi Indianie, idą na nas i utopią wszystko w ogniu i krwi. [...] Mój Boże! Co teraz będzie z naszymi biednymi, nieszczęsnymi Metysami? Musieli ciężko obrazić Boga, że ściągają na siebie groźbę straszliwej kary!" Z Metysów pojawił się tylko jeden, za to nie byle jaki — Charles Nolin, który korzystając z zamieszania uciekł z Batoche (przeleciał konno przez ulicę główną, wrzeszcząc: „Najświętszy Sakrament! Cyborium! Najświętszy Sakrament!", myślano więc, że pędzi na pomoc Rielowi). Został umieszczony pod strażą, ale strażnicy sami nie byli pewni swego losu. Wokół murowanego kościoła i plebanii ułożono trzymetrową barykadę z sągów drewna opałowego. Na dachu kościoła usadowiło się kilku strzelców. „Na szczycie wałów obronnych chodziło czterech cywilnych wartowników o wyniosłej postawie i z bagnetami na broni, jak średniowieczni strażnicy, oczekujący, że zza fosy zabrzmią trąby wyzwania. Na dachu człowiek

134 z lornetką przeczesywał każdy cal horyzontu" 7. W tym grodziszczu schronili się w nocy mieszczanie i uciekinierzy z farm, w liczbie 1800. Ojciec Andre zabrał do kościoła zakonnice z pobliskiego klasztoru. Nie sądził, by miały się obawiać Metysów, ale że po Indianach można się było wszystkiego spodziewać, udzielił im wiatyku w obliczu niechybnej śmierci. 28 marca do Prince Albert wrócił oddział Irvine'a. Ludzie ze zgrozą wspominali nocny marsz, kiedy w każdej chwili oczekiwali, że „upiorne wojenne wycie dzikusów zabrzmi wśród nieprzeniknionego mroku". Nie zrobili dobrego wrażenia, a reputacja komisarza upadła doszczętnie, gdy dowiedziano się, że pozostawił zabitych na pobojowisku. W złych nastrojach wszyscy rozeszli się do domów, ale nie był to koniec wrażeń. — Chodźcie! Nadchodzą! Francuzi i Indianie! — w nocy rozległy się krzyki, a z nimi dźwięk dzwonu na trwogę. Na pół ubrani ludzie wybiegali z domów i biegli do kościoła. W ciemności grupy odmawiały chórem modlitwy. Pobladli mężczyźni nabijali broń. Na plebanii przypadkowy wystrzał spowodował panikę — kobiety mdlały, dzieci krzyczały i płakały, jedna z kobiet poroniła. Rozgardiasz trwał ponad godzinę, zanim okazało się, że był to fałszywy alarm. Nazajutrz Irvine wziął się w garść. Miał 180 policjantów i 90 ochotników, w rezerwie zaś 200 cywilów, częściowo uzbrojonych. Amunicji strzeleckiej było dość, lecz tylko 8 granatów do haubicy. Zapasy mąki mogły wystarczyć na miesiąc, a wołowiny na znacznie dłużej. Irvine nabrał na tyle optymizmu, że pozwolił zwolnionym przez Metysów więźniom pojechać po ciała poległych pod Duck Lake. Riel wydał ciała (nie były pocięte na modłę indiańską, miały tylko zmiażdżone twarze), a przy tym uwolnił Charlesa Newitta i przesłał list do mieszkańców Prince Albert. W odpowiedzi na ich deklarację neutralności wyjaśniał, że Metysi toczą walkę nie z nimi, lecz 7

D o n k i n, op. cit., s. 124.

135 z Kompanią Zatoki Hudsona i NWMP. „Przyłączcie się do nas nawet jeśli nie aprobujecie podjęcia przez nas walki zbrojnej, i sami czujecie do niej wstręt. Gdyby można było odizolować policjantów od mieszkańców Prince Albert, łatwo zmusilibyśmy ich do poddania się i trzymalibyśmy jako zakładników, dopóki nie zostałby zawarty uczciwy traktat z Dominium", pisał, dodając na koniec: „Jeżeli nam nie pomożecie, Indianie nadciągną ze wszystkich stron, a wczesną wiosną wielu ludzi przekroczy granicę i może nasze problemy skończą się amerykańskim [świętem niepodległości] 4 lipca". OTTAWA

Od 25 marca William Street, znany prawnik z Ontario, przewodniczący komisji, która miała rozpatrzyć postulaty własnościowe Metysów, konferował w Departamencie Spraw Wewnętrznych na temat instrukcji. Oprócz niego w skład komisji wchodzili Roger Goulet, geodeta z rodzinnej miejscowości Louisa Riela St. Boniface, i A. E. Forget, sekretarz Rady Terytorialnej. 27 marca nadeszły wiadomości o Duck Lake. Zdecydowano, że komisja niezwłocznie pojedzie na zachód i bez sporządzania spisu uprawnionych zacznie wszystkim Metysom wydawać skrypty na ziemię. OTTAWA – WINNIPEG - QU'APPELLE

27 marca, po trzech dobach podróży z Ottawy (incognito koleją przez Chicago i St. Paul) dotarli do Winnipegu gen. Frederick Dobson Middleton i jego adiutant kpt. Wise. Oficjalnie, aby nie płoszyć osadników i inwestorów, była to rutynowa inspekcja. Zasadę powierzania naczelnego dowództwa kanadyjskich sił zbrojnych generałom regularnej armii brytyjskiej kanadyjscy patrioci kwestionowali jako „relikt kolonializmu", była ona jednak w pełni uzasadniona. Kanada nie miała nie tylko armii,

136 lecz również doktryny wojennej, ani opracowanej strategii i taktyki walki z przeciwnikiem wewnętrznym, wywodzącym się z ludności tubylczej. Stany Zjednoczone wprawdzie nie stworzyły teorii wojny indiańskiej, ale miały bogatą praktykę, jednak względy ideologiczne nie pozwalały skorzystać z ich doświadczeń; w Kanadzie podawano je za przykład okrucieństwa wobec Indian. Jedynym źródłem inspiracji była armia brytyjska, która na całym obszarze imperium natrafiała na nieprzyjaźnie usposobione ludy. Na podstawie doświadczeń z wojen kolonialnych brytyjska praktyka wyodrębniła zasady prowadzenia „małych wojen", które definiowano jako obejmujące wszelkie kampanie inne niż te, w których obie strony składają się z żołnierzy regularnych, i przez to bardzo zróżnicowane co do skali i warunków działań. Zaliczano do nich „ekspedycje zdyscyplinowanych żołnierzy przeciwko dzikim lub rasom na poły cywilizowanym, oraz kampanie podejmowane w celu stłumienia rebelii lub guerrilli we wszystkich częściach świata, gdzie armie zorganizowane walczą z przeciwnikami, którzy nie stawią im czoła otwarcie w polu" 8. Gen. Frederick Middleton ukończył renomowaną akademię wojskową w Sandhurst, a ostatnio był jej komendantem. Jako artylerzysta należał do intelektualnej elity armii (artyleria ustępowała pod tym względem tylko wojskom inżynieryjnym). Znał imperium brytyjskie od kolonii karnej na wyspie Norfolk przez Australię po Maltę i Gibraltar. „Małe wojny" były jego domeną — w latach 1845-1846 brał udział w walkach z Maorysami w Nowej Zelandii; uczestniczył w szturmie na silnie umocniony pali w Wauganui i za odwagę został dwukrotnie wymieniony w rozkazie. W roku 1855 walczył z rebeliantami w Indiach jako dowódca jazdy nababa Moorshedabadu, a w latach 1857-58 jako kapitan uczestniczył w walkach podczas buntu sipajów (pięciokrotnie wymieniony 8

C. E. C a 11 w e 11, Small Wars. Their Principles and Practice, Londyn 1896, s. 1.

137 w rozkazie i „za dwa akty odwagi" przedstawiony do odznaczenia Krzyżem Wiktorii, którego nie otrzymał, ponieważ był oficerem sztabowym) 9. Poznał także tubylców w Burmie. Kanada nie była mu obca — w 1861 roku przybył tam jako major ze swoim pułkiem po sprawie „Trenta". Teraz był pułkownikiem armii brytyjskiej i od roku naczelnym dowódcą milicji kanadyjskiej, w której miał stopień generała majora. Mimo 10-letniej służby w kanadyjskim środowisku i osobistych związków z nim (dzięki żonie, pochodzącej z Quebecu), Middleton nie był popularny. Nie lubili go „parlamentarni pułkownicy", którym dawał odczuć swoje zawodowstwo. Ponieważ otaczał się brytyjskimi „regularnymi", kanadyjscy podkomendni czuli się lekceważeni i wytykali mu snobizm. Kpili też z jego tęgiej — nieco zbyt tęgiej — postury, choć mimo swych 60 lat generał imponował sprawnością i siłą. W Winnipegu czekała na Middletona wieść o walce pod Duck Lake. Generał stwierdził z niepokojem, że straty NWMP, choć niewielkie, były porównywalne z tymi, jakie ponosiła armia brytyjska w walkach z mahdystami w Egipcie i Sudanie. Prysł mit o rutynowej inspekcji; należało sprawę potraktować poważnie. Middleton wysłał depeszę do ministra Carona, z prośbą o zmobilizowanie lepszych batalionów milicji z dużych miast. Od razu także zawarł z Kompanią Zatoki Hudsona umowę na dostawy zaopatrzenia dla nich. Sam wziął pod komendę jedyne oddziały, które były do dyspozycji od Wielkich Jezior do Pacyfiku, zmobilizowane jako pierwsze 23 marca — 90 batalion Strzelców z Winnipegu (290 ludzi i 24 oficerów), Baterię Polową z Winnipegu 10 (dwie armaty 9 Jednym z czynów kpt. Middletona był pojedynek z sipajem, w którym Middleton wystąpił uzbrojony w artyleryjską lontownicę. Sipaj odciął jej grot, przecinając bambusowe drzewce cięciem krzywej szabli — Odwaru, a Middleton przebił go drzewcem, które sipaj przyciął w ostry szpic. 10 Bateria Polowa z Winnipegu, jedyna jednostka artylerii na zachodzie, została utworzona w reakcji na rajd Fenian nad Red River w 1871 roku. Początkowo uzbrojona w dwie haubice 7-funtowe, 9-funtówki otrzymała w 1877 roku.

138 9-funtowe, ale bez koni pociągowych) i kompanię kawalerii (35 ludzi). Tego samego dnia z 90 batalionem wyjechał pociągiem do Qu'Appelle. Artyleria miała dołączyć, gdy zaopatrzy się w konie. Kawaleria zrobiła na generale marne wrażenie i zostawił ją w Winnipegu. Zamiast niej jego przyjaciel z armii brytyjskiej, mjr Charles Boulton (ten którego Riel w 1870 roku skazał na śmierć), zwerbował oddział 60 konnych zwiadowców. Kompania Zatoki Hudsona dostarczyła im wyposażenie, konie i Winchestery. 28 marca w Qu'Appelle Middleton zakwaterował Strzelców w „szopach dla emigrantów" (na namioty było za zimno), a sam założył kwaterę „w tak zwanym hotelu, niezbyt luksusowym lokalu" i wziął się do pracy. Pisał i otrzymywał wiele depesz, „najczęściej szyfrowanych, co czyniło tę pracę nużącą", bowiem niekiedy nie wiedzieć czemu nie dawały się odszyfrować. Łączność telegraficzna z Battlefordem działała, ale linia do Prince Albert była zerwana, a wiadomości stamtąd przekazywano via Humboldt. Mimo to gubernator Terytoriów Dewdney oświadczył Middletonowi, że chociaż Prince Albert znajduje się w pobliżu ośrodka rebelii — Batoche — to jest bezpieczne, ponieważ jest w nim komisarz Irvine z oddziałem i haubicą; bardziej zagrożony jest Battleford, bowiem leży „w niebezpiecznej bliskości wielkiej bandy Indian pod poniekąd sławnym wodzem Budowniczym Zagród", jak z lekką ironią pisze Middleton. Zagrożony jest także Fort Pitt, który „jest bardzo blisko wielkiej grupy nieprzyjaznych Indian pod wodzem znanym jako Duży Niedźwiedź". „Ogólnie pan Dewdney był zdania, że sprawy są w stanie bardzo krytycznym, i gdybyśmy zostali pokonani, to konsekwencje dla kraju byłyby jak najbardziej katastrofalne, bowiem prawdopodobnie wybuchłoby ogólne powstanie Indian" 11. Middleton prawdopodobnie przyjął tezę Dewdneya o współdziałaniu Indian z Metysami, ale nie wziął jego obaw zbyt poważnie. Uznał, 11

M i d d 1 e t o n, op. cit., s. 7.

139 że jeśli wiodącą siłą są Metysi, to właśnie im, a nie Indianom, należy najpierw poświęcić uwagę, i postanowił jak najszybciej ruszyć na Batoche. Dewdney powtórzył opinię Irvine'a, iż będzie mu do tego potrzeba co najmniej 1500 ludzi. Middleton jednak oceniał, że zgromadzenie takiej liczby zajęłoby mu kilka tygodni, a jedną z podstaw „małych wojen" była szybkość. „Jest kardynalną zasadą, aby utrzymywana była inicjatywa. Armia regularna musi prowadzić, zostawiając przeciwnika w tyle, aby zmuszać nieprzyjaciela do odczuwania przez cały czas moralnej niższości. Nie może być wątpliwości co do tego, kto kontroluje przebieg wojny. Na rasy niższe silnie oddziałuje śmiała postawa i zdecydowane działanie. Obraz zorganizowanego oddziału wojska sunącego powoli, lecz pewnie, na ich terytorium, odbiera im odwagę. Nie może być opóźnień, bowiem powodują one, że nieprzyjaciel nabiera odwagi; każda przerwa jest interpretowana jako słabość, każde zatrzymanie się pobudza wroga do nowego życia" 12. Aby przyjąć inicjatywę, należało pokonać szereg trudności typowych dla wojen kolonialnych — brak znajomości terenu, warunki naturalne, klimat oraz brak dróg komunikacyjnych, a także konieczność transportowania wojsk i zaopatrzenia na dużą odległość. Dochodził do tego specyficznie kanadyjski problem szybkiego zmobilizowania milicji. Do dyspozycji była kolej, ale linia CPR nie dochodziła na teren działań. Middleton dowiedział się, że w Medicine Hat jest kilka parowców, zaczarterował je i zaciągnął załogi (miały być przywiezione specjalnym pociągiem). Głównymi drogami komunikacyjnymi jednak były szlaki. Dlatego tym bardziej nie można było czekać, lecz należało korzystać z zimy, zanim wiosną zamienią się w błota. Jako miejsce koncentracji Middleton wyznaczył miejscowość Clarke's Crossing, leżącą o 65 km od Batoche, nad rzeką Saskatchewan Południowy. Oddziały ze wschodu miały 12

C a 11 w e l 1, op. cit., s. 51.

140 przyjeżdżać koleją do Swift Current i dalej być transportowane do Clarke's Crossing parowcami. Stamtąd generał zamierzał skierować się w dół rzeki na Batoche. Middleton nie sądził, by Metysi mogli zagrozić liniom komunikacyjnym, toteż nie wydzielił żadnych oddziałów piechoty do ich ochrony. Tylko w Humboldt i Touchwood Hills, gdzie w okolicy było „kilka małych band Indian i mieszańców o wątpliwym charakterze", umieścił dwa oddziały konnej milicji — Straż Przyboczną Gubernatora Generalnego z Toronto (70 ludzi) i Korpus Szkoły Kawalerii w Quebecu (40 ludzi). Dowódca Straży Przybocznej, ppłk George T. Denison, który za swoją „Historię kawalerii" zdobył nagrodę w konkursie ogłoszonym przez cara Rosji, był wściekły i twierdził, że Middleton odsunął go przez zazdrość o przyszłe laury. Generał jednak nie miał zaufania do umiejętności konnej milicji oraz wątpił, czy jej przywiezione ze wschodu konie przeżyją na prerii. Zamiast tego postarał się o „najbardziej pierwszorzędny oddział 30 ludzi na dobrych wierzchowcach, uzbrojonych w Winchestery", złożony z miejscowych osadników i dowodzony przez swego znajomego, kpt. Jacka Frencha. Ten przykład nepotyzmu znowu rozeźlił podkomendnych Middletona. Demokratycznie usposobionych Kanadyjczyków drażniło także, iż nie dość, że szefem sztabu został Gilbert John Elliot Murray Kynynmound, lord Melgund, a adiutantem — szwagier Middletona Arthur Doucet (nie można im było zarzucić niefachowości; pierwszy był obserwatorem wojny rosyjsko-tureckiej w 1877 r. i uczestnikiem walk w Afganistanie w 1882 r„ a drugi inżynierem i absolwentem szkoły wojskowej), to wśród ludzi Frencha znalazło się kilkunastu „dobrze urodzonych", których w dodatku (jak twierdzili) Middleton faworyzował, wyznaczając do ryzykownych zadań, dzięki czemu mieli szansę się wyróżnić. Jedyną infrastrukturę na Terytoriach tworzyła Kompania Zatoki Hudsona, i do jej pomocy musiał odwołać się Middleton. 29 marca za jej pośrednictwem wynajął 200 farmerów

141 z wozami jako taborytów. Kampania zaczynała się przed pierwszą trawą i połowa wozów musiała wieźć paszę dla ciągnących je koni. Middleton był zadowolony z dwukonnych wozów o ładowności 1,5 tony, które uznał za dobrze dostosowane do terenu, ale zżymał się na opłaty (10 dolarów dziennie od wozu) i na wzrost cen. Dla farmerów zaczynała się „bonanza" — cena siana skoczyła z 10 do 50 dolarów za tonę, a cena koni z 50 do 130 dolarów. Generał stwierdził, że najważniejsze będą nie taktyka ani logistyka, lecz koszty. Ottawa zaczęła mu stawiać zarzuty, że przepłaca, na co odpowiadał, iż „ostatecznie rząd płaci niewiele więcej, niż jest to dla niego w tej chwili warte". Tymczasem min. Caron wydał rozkaz mobilizacji 10 batalionu Grenadierów Królewskich, 2 batalionu Queen's Own Rifles z Toronto, 65 batalionu Karabinierów z Mont Royal (z Montrealu), 9 batalionu Woltyżerów z Quebecu i Gwardii Pieszej Generalnego Gubernatora z Ottawy. Ponadto kilkanaście wiejskich jednostek milicji z Ontario połączono w Batalion Midland. Dla policji Caron skierował do Reginy 82 pilnie potrzebne konie, a dla lokalnej milicji wysłał do Winnipegu 4000 karabinów Snider-Enfield i milion naboi — po dwa tysiące kul na głowę każdego zbuntowanego Metysa i Indianina. Zamówił także w Anglii 10 000 nowoczesnych karabinów Martini-Henry z bagnetami. Pospiesznie organizował służbę medyczną, werbował studentów medycyny jako sanitariuszy i zamawiał sprzęt — w ciągu 10 dni utworzył pierwszy szpital połowy. Zmobilizował rządowych i prywatnych telegrafistów do służby łączności, a kobiety wezwał do zbierania ciepłej bielizny dla wojska. W Toronto pierwszy rzut został zmobilizowany w niezwykłym tempie; pomocny był w tym nowy wynalazek — telefon. 29 marca do Queen's Own zameldowało się więcej chętnych, niż przewidywał etat bojowy (23 nadliczbowym udało się później przemycić do pociągu). Wszyscy płonęli entuzjazmem. Dwóch żydowskich milicjantów uroczyście żegnał rabin, a jego

142 orację przedrukowały wszystkie gazety — mimo że była niedziela, ukazały się specjalne wojenne wydania. Kompania złożona ze studentów uniwersytetu, śpiewała bojowe pieśni pa łacinie; rektor zawiesił dla nich zajęcia w semestrze letnim. Konkurencyjny 10 batalion Grenadierów Królewskich, którzy sami nazywali się „Torontońskimi Twardzielami", spoglądał na nich z góry. „My jesteśmy kimś — powiedział jego adiutant reporterowi. — Queen's Own nadają się do teatru amatorskiego, ale jeśli trzeba się będzie bić, to my jesteśmy tymi, którzy nauczą mieszańców moresu" 13. Zmobilizowane oddziały trzeba było dostarczyć na teren działań, odległy o 3500 km. Można byłoby, jak kiedyś jadący na zachód pierwszy oddział NWMP, przewieźć wojsko koleją przez USA, ale była to delikatna sprawa, która wymagałaby trudnych dyplomatycznych uzgodnień. W dodatku nie licowałoby to z potrzebą zademonstrowania przez Kanadę suwerennej władzy nad Terytoriami. Tymczasem linia kolei wciąż nie była gotowa, a CPR, mimo wchłonięcia ogromnych kwot z budżetu państwa (jeszcze w 1884 roku premier wymógł na parlamencie udzielenie jej 20 milionów dolarów kredytu), była na skraju bankructwa. W marcu robotnicy kolejowi nie dostali wypłaty i strajkowali, doszło do rozruchów, policja użyła broni, a dyrektor generalny pisał do prezesa CPR: „Nie ma środków na wypłatę — jeśli nie będzie natychmiastowej pomocy, musimy wstrzymać roboty. Proszę poinformować premiera i ministra finansów. Proszę nie być zaskoczonym ani nie winić mnie, jeśli nastąpi bardzo poważna katastrofa" 14. Nie było szans, aby parlament zgodził się na dalsze wydatki. 26 marca główny finansista CPR George Stephen zrezygnowany pisał do premiera: „W wyniku dzisiejszej rozmowy [z ministrem finansów] jestem przekonany, że rząd nie będzie w stanie udzielić CPR niezbędnej pomocy finansowej. Przykro mi, że tak skończą się nasze wysiłki, aby dać Kanadzie kolej 13 14

B e a I, M a c 1 e o d, op. cit., s. 174. C r e i g h t o n, op. cit., s. 405.

143 „Oceanu Spokojnego". Nie wiedział jeszcze, że pod Duck Lake właśnie padały strzały. Teraz zarząd CPR skorzystał okazji i oświadczył, że podejmie się przewiezienia wojska, jeśli z góry dostanie za to pieniądze. Rząd niezwłocznie udzielił mu kredytu. Plajta oddaliła się. 30 marca premier Macdonald podpisał nominacje członkom komisji rządowej, która miała nadawać Metysom skrypty, tak jakby się nic nie działo. Powinien był Metysów błogosławić; dzięki ich rebelii uratował kolej, swoją posadę i „Politykę Kanadyjską". Gdyby CPR zbankrutowała, to konsekwencje gospodarcze i polityczne byłyby niewyobrażalne. Upadek tego największego pracodawcy pociągnąłby za sobą załamanie gospodarcze, krach partii konserwatywnej, dymisję rządu i poważne konsekwencje międzynarodowe. Kolumbia Brytyjska dokonałaby secesji. Kto wie, czy Kanada rzeczywiście nie wpadłaby do amerykańskiego koszyka... Jednak zamiast wyrazów wdzięczności dla Riela, tego samego dnia na zachód wyjechały z Toronto dwa pociągi — jeden z 500 żołnierzami Grenadierów i Queen's Own Rifles, kompanią C Korpusu Szkoły Piechoty, a drugi z bateriami szkolnymi (A i B) Królewskiej Artylerii Kanadyjskiej (każda liczyła dwa działa 9-funtowe, 18 koni i 120 ludzi). Mobilizacja Batalionu Midland, którego członkowie byli rozrzuceni po wsiach, odległych od siebie nieraz po sto kilometrów, zajęła więcej czasu, w końcu jednak milicjanci zaczęli formować się w zwarty oddział. „Koszary przypominały więzienie — pisze szer. Joseph Crowe. — Spaliśmy na twardej podłodze z gliny. Było to bardzo niewygodne dla większości z nas, która przywykła do miękkiego łóżka. Ludzi było trudno kontrolować, ponieważ wielu nigdy nie było pod wojskową komendą, i nigdy nie wykonywano rozkazu bez dyskusji. Pewien oficer robił obchód po capstrzyku i otrzymał silny cios butem, którym ktoś w niego rzucił po ciemku" 15. 15

B e a 1, M a c 1 e o d, op. cit., s. 175.

144 Problemy z organizacją i dyscypliną sprawiły, że batalion wyjechał z Toronto dopiero w tydzień później. W północnym Ontario temperatura w nocy spadała do 30 stopni poniżej zera. Przez pierwsze dwa dni nie było to zbyt groźne — ludzie jechali w wagonach osobowych i musieli wysiadać tylko na posiłki. Jednak i tak jeden z Midlandczyków zmienił zdanie, wyskoczył z jadącego pociągu szczupakiem przez zamknięte okno i wrócił do domu. Wracać także chciał jeden, który przypomniał sobie, że nie zgasił gazu, inny, który zapomniał zwrócić książkę w bibliotece, i teraz naliczano mu 3 centy kary dziennie... Na trzeci dzień dojechano do Jeziora Górnego, wzdłuż którego tor budowany był w odcinkach. Pociąg zwolnił do 10 km na godzinę i przez 200 km jechał po prowizorycznie ułożonych szynach, aż natrafił na lukę szeroką na 60 km. Żołnierze przesiedli się na sanie i po 16 godzinach dojechali do miejsca, gdzie znowu zaczynał się tor. Tam już nie było wagonów osobowych, lecz platformy. Nie było na nich ochrony przed wiatrem i mrozem ani przed słońcem, które powodowało oparzenia twarzy i ślepotę śnieżną. Po 10 godzinach takiej jazdy w zorganizowanym przez CPR szpitalu zajęto się ludźmi z odmrożeniami i chorymi. Zdrowi (którymi zajęli się robotnicy, sprzedając im whisky po 25 centów za szklankę) ruszyli dalej pieszo, 30 km po śniegu. Ppłk Charles Montizambert, dowódca artylerii, ze zgrozą wspominał „nieustanne ładowanie i wyładowywanie dział i zaopatrzenia z platform na sanie i vice versa" przy 50 stopniach mrozu. Potem było znów 60 km pociągiem do portu Fish Bay, gdzie nocowano w magazynie, w ładowni na wpół zatopionego szkunera, albo na śniegu przy ogniskach. Jeden z Grenadierów oszalał, rozebrał się i gdyby go nie powstrzymano, wskoczyłby do ognia. Nazajutrz maszerowano 40 km po zamarzniętej zatoce do kolejnego odcinka toru, dodając sobie ducha śpiewaniem kupletów z antraktów operowych. Potem przez 80 km jechano

Działo 9-funtowe, używane przez NWMP

Zwiadowcy Boultona. Kpt. J. A. Johnston w mundurze piechoty, szeregowcy w ubraniach roboczych, nabytych od Kompanii Zatoki Hudsona

Kpt. John French na czele zwiadowców

W drodze do Qu'Appelle — żołnierze śpią w pulmanie

Kolumna zaopatrzeniowa Oueens Own, złożona z wozów metyskich typu „Red River", w okolicy Swift Current Parowiec „Northcote"

Główna ulica „nowego miasta" Battlefordu jesienią 1884 r.

Magazyn Kompanii Zatoki Hudsona w Battlefordzie

Sklep Clinskilla w Battlefordzie

Indiańska Szkoła Gospodarstwa w Battlefordzie

Sędzia Charles B. Rouleau

Sierżant NWMP Frederick Bagl e y , w

Handel w Forcie Pitt jesienią 1884 r. Od lewej: Grzmot Czterech Niebios, Król Ptak, Zła Strzała (Robak), Żelazne Ciało, Duży Niedźwiedź, Angus McKay, Dufresne, Louis Goulet, Stanley Simpson (z rejestrem). Na wozie siedzi konstabl Ralph Sleigh

B a t t l e f o r d z i e w 1 8 8

William Cameron w 1885 r. Jego posturę można ocenić przez porównanie z długością Wnchestera i ze stojącym obok dwunastoletnim Końskim Dzieckiem

Pukamakin Wędrującego Ducha

Theresa Delaney

Agent Thomas Quinn

William Delaney

John i Theresa Gowanlockowie

George Dill

Ojciec Adelard Fafard

Ojciec Consłantine Scollen

145 platformach, aż wreszcie po przejściu pieszo jeszcze jednego odcinka ludzie mogli zasiąść w pulmanach i w luksusie pojechać dalej. 10 batalion Grenadierów Królewskich, 40 ludzi z kompanii C korpusu Szkoły Piechoty i bateria A wyładowały się w Qu'Appelle i podążyły śladem oddziału Middletona w stronę Humboldt, a batalion Queen's Own Rifles, reszta kompanii C i bateria B pojechały dalej do Swift Current. Ppłk Denison, historyk, był zdania, że w porównaniu z tą podróżą przeprawa Napoleona przez Alpy była małym spacerkiem. Bywalcy interioru Kanady twierdzili, że warunki te nie były niczym ekstremalnym — budowniczowie kolei znosili je bez wydziwiania i tylko torontońskie mieszczuchy mogły uważać, że dokonały jakiegoś wyczynu. W każdym razie w ciągu dwóch tygodni od Duck Lake gen. Middleton miał do dyspozycji siłę, z którą mógł prowadzić kampanię. FORT QU'APPELLE - SŁONE RÓWNINY

Było zimno, na ziemi leżał śnieg. Część Strzelców z Winnipegu wybrała się na wojnę tylko w swych ciemnozielonych mundurach i w półbutach, a większość nigdy w życiu nie nocowała pod gołym niebem — nawet w lecie. Middleton polecił wydać każdemu wysokie, ciepłe buty, futrzane rękawice i czapę, szalik, trzy koce i płachtę nieprzemakalną. Przeniósł się z nimi do Fortu Qu'Appelle, który miał posłużyć za poligon. „[3 kwietnia] wcześnie rano wyprowadziłem moją «armię» na strzelanie ślepymi nabojami, aby zobaczyć, jak przyjmą to nasze rumaki. Prawie wszystkie zniosły huk strzelaniny dobrze, zarówno wierzchowce, jak konie pociągowe — pisze. — Potem spróbowałem lekkiej musztry, którą ludzie przeszli bardzo dobrze, jeśli wziąć pod uwagę, że mieli bardzo mało jakiegokolwiek szkolenia. Po ćwiczeniach przeszedłem się wśród szeregów i wypytałem każdego. Dowiedziałem się, że wielu nigdy nie strzelało z karabinu,

146 a niektórzy w ogóle nie strzelali z żadnej broni. Nie były to wesołe widoki zwłaszcza że otrzymałem telegram, w którym Irvine rozwodził się, jakimi to znakomitymi strzelcami są mieszańcy. Rozkazałem przygotować się do ostrego strzelania po południu i ludzie sami zajęli się przygotowaniem i ustawieniem ruchomych celów. Odkryłem, że jako rzemieślnicy, kanadyjscy milicjanci zdolnościami i umiejętnościami przewyższają naszych regularnych żołnierzy. Ćwiczenia w strzelaniu kontynuowano przez cały następny dzień. Przynajmniej ludzie oswoili się z odrzutem broni...16 Middleton utwierdził się w przekonaniu, iż słusznie odmówił przezbrojenia się ze Sniderów w karabiny Martini-Henry. „Nie było celowe dawanie ludziom zaczynającym kampanię nowej broni, zwłaszcza takiej, która ma o wiele silniejszy odrzut. Snidery nadawały się wystarczająco dobrze, jeśli tylko były trzymane prosto". Karabiny Martini-Henry dostało 20 najlepszych strzelców, „ale nigdy nie było z nich za wiele pożytku". 6 kwietnia oddział Middletona wyruszył w drogę. Towarzyszyli mu korespondenci gazet z Montrealu, Toronto, Winnipegu, Londynu i St. Paul. Aby oswajać ludzi z regułami wojny, generał rozkazał marsz w szyku ubezpieczonym. Specjalnie dla niego przygotowano ambulans, lecz swoim zwyczajem jechał na czele na wielkim karym wałachu imieniem Sam. Było zimno, zrywały się burze śnieżne, temperatura w nocy spadała do minus 23 stopni. „Położyłem się spać w ubraniu, na dwóch kocach, i przykryłem się dwoma kocami i kożuchem z bizona, ale nie mogłem się rozgrzać i spałem niewiele" — wspomina Middleton. Ludzie przejęli się pogotowiem bojowym i nocą każdy krzak koło obozu został przez warty co najmniej raz obwołany groźnym „Stój, kto idzie?" Następnego ranka wymarsz opóźnił się, ponieważ kołki namiotów wmarzły w ziemię i trzeba je było wyrąbywać. Mściwi wartownicy zrąbali przy okazji także złośliwe krzewy. 16

Middleton. op. cit., s. 15-16.

147 9 kwietnia bateria A i kompania C Korpusu Szkoły Piechoty dogoniły Middletona u wrót Słonych Równin. Według dziennikarza były one „jak szeroka, posępna zatoka podczas odpływu morza. Na ich ponurej przestrzeni jak okiem sięgnąć nie było nic prócz bagiennych traw, kosaćca, ; od czasu do czasu szarych karłowatych wierzb". Ludzie szli wśród śnieżnych zamieci, w błocie sięgającym powyżej kostek, to znów w kałużach wody. Middleton obawiał się chorób, ale jeszcze bardziej lękał się, że Kanadyjczycy, sławni z upodobania do napojów wyskokowych, pod pretekstem rozgrzewki będą ich nadużywać. Zabronił więc zabierania spirytualiów; na wozach wieziono opał i codziennie warzono herbatę. Z powodu alkalicznej wody „nie miała bardzo miłego smaku", ale generał stwierdził, że „gorąca herbata okazała się o wiele lepszym środkiem przeciw przeziębieniu niż alkohol. Niektórzy ludzie cierpieli na ból kończyn od spania na mokrej ziemi, i były przypadki odmrożenia, przeziębienia i kaszlu, ale wkrótce im to przeszło. Prawie nie było chorób, zaś ludzie, którzy uważali, że ani chybi umrą na skutek pozbawienia ich ulubionych środków pobudzających, na końcu kampanii mieli lepsze zdrowie, niż na początku. [...] To, że deszcz i zimno nie miały dla nas szkodliwych efektów, przypisuję również nieograniczonemu i powszechnemu paleniu tytoniu" 17. Kolumna szła wzdłuż linii telegrafu, do której można było się podłączyć. Middleton przechwycił depeszę Irvine'a do gubernatora Dewdneya, w której wiecznie zdenerwowany komisarz pisał: „Sprawy w stadium krytycznym wszyscy Indianie przyłączą się do rebeliantów jeśli nie zostaną podjęte natychmiastowe działania 1500 ludzi wystarczy jeśli zostaną przysłani natychmiast inaczej potrzeba będzie kilkunastu tysięcy. Sjuksowie Teton krążą po kraju na wojennej ścieżce". Przynosiła efekty własna propaganda, 17

Tamie, s. 18-19.

148 wysławiająca pogromców Custera. Teraz nawet w leżącym daleko na wschód Moose Jaw kobiety i dzieci przesiadywały na stacji kolejowej, gdzie lokomotywa stała wciąż pod parą, gotowa wywieźć je z miasta, gdyby zaatakowali je Sjuksowie. Także inspektor Morris z Battlefordu wciąż nadawał „niezadowalające telegramy" o zagrożeniu miasta, pełne „wezwań na ratunek kobietom i dzieciom". Middleton stwierdził, że „wielka liczba tych alarmistycznych doniesień, połączonych z żałosnymi prośbami o żołnierzy, była całkowicie bezpodstawna, a reszta bardzo przesadzona". Uznał je za „osobliwość prerii" i przezwał imieniem wiatru od Gór Skalistych — norwester. Wkrótce jednak „łamiące serce błagania" Morrisa trafiły do gazet, a te zaczęły domagać się likwidacji „oblężenia Battlefordu" i piętnować bezczynność wojska. Minister Caron musiał się wykazać i wezwał Middletona do udzielenia pomocy Morrisowi. Generał powiadomił go, że „już to zrobił, rozkazawszy [29 marca] ppłk. Herchmerowi, aby z 50 ludźmi i haubicą wyruszył z Reginy do Battlefordu"18. Tymczasem Herchmer (ten, który miał niedobre doświadczenia z Żółtym Cielęciem) dojechał pociągiem do Swift Current i tam się zatrzymał. Tłumaczył potem, że nie mógł przejść przez rzekę Saskatchewan, a nawet gdyby mu się udało, to w dalszej drodze niechybnie zostałby zmasakrowany przez Indian. Middleton na razie zrezygnował więc z odsieczy Battlefordu i wysłał Herchmera pociągiem do Medicine Hat, skąd donoszono, że jakiś obóz Kri zagraża ludności. Generał obawiał się raczej o stojące tam parowce, ale na widok wysiadających z pociągu policjantów Indianie zwinęli tipi i poszli sobie. W końcu jednak Middleton ugiął się przed Caronem. Mimo że planował szybką i skoncentrowaną ofensywę na Batoche, wydzielił część sił, znajdujących się w Swift Current, do udzielenia pomocy załodze Battlefordu. Pocieszał się, że w „małej wojnie" rozdzielenie sił „bywa naturalną konsek18

Tamże, s. 19.

149 wenkcją warunków kampanii, ponieważ w tego rodzaju walkach często jest więcej niż jeden cel" 19. Trzecim celem kampanii okazała się Alberta. 7 kwietnia nadszedł dramatyczny telegram z Edmonton. „Indianie na wojennej ścieżce — pisał główny faktor Kompanii Zatoki Hudsona. — Przyślijcie natychmiast broń i ludzi. Czy nie może pan przyjść zaraz?" Dla większego efektu dodawał, że zawiadomił również sir Johna". Także z Calgary donosiła policja, że „ludność jest zaniepokojona i do pewnego stopnia zdemoralizowana". Było to niedopowiedzenie — w Calgary hałaśliwie domagano się ochrony przed Czarnymi Stopami oraz koczującym na skraju miasta plemieniem Sarcee. Wronia Stopa miał w obozie 35 mężczyzn w wieku od 16 do 90 lat, a wszystkich Sarcee płci męskiej było 53, podczas gdy w Calgary mieszkało 1000 osób, w tym większość mężczyzn, ale jak ocenił Middleton, „ze strachu wszyscy potracili rozum". Kobiety i dzieci pociągami ewakuowały się na wschód. „Ludzie w Calgary są w stanie paniki — pisał miejscowy agent — i robią właśnie to, co na pewno spowoduje zamieszki, to znaczy pokazują Indianom, że czują się zagrożeni" 20. Nie tylko osadnicy, ale nawet kowboje i ranczerzy, którzy mieli broń, tak się przyzwyczaili liczyć na policję, że kiedy jej opieki zabrakło, nie wiedzieli, co począć. Middleton przyglądał się temu z niesmakiem. „Gdzieś tu jest straszne mnóstwo złego zarządzania" — pisał. Zdecydował, że bataliony z Quebecu, które jeszcze były w pociągach, pojadą dalej do Calgary, by „onieśmielić" tamtejszych Indian, a następnie wyruszą na Edmonton. Takie działanie było także zgodne z teorią: „Widok kilku dobrze wyekwipowanych kolumn wojska, wlewających się na ich terytorium, bardziej niepokoi dzikich i rasy na poły cywilizowane niż pojedyncza armia, i często z tego względu rozdzielenie sił bywa wskazane" 21. 19 20 21

C a 11 w c 11, op. cit.. s. 88. D e m p s e y, op. cit., s. 168. C a l l w e 11, op. cit, s. 89.

150 Middleton uważał, że siły, którymi dysponował, wystarczą do pokonania Metysów. Premier Macdonald i minister Caron sugerowali mu zaciągnięcie zwiadowców indiańskich, ale generał nie zgodził się; miał złe doświadczenia z Maorysami a ponadto teoria „małych wojen" ostrzegała, iż „ludy orientalne lubują się w podstępach i oszustwach, czerwonoskórzy zaś Indianie zdobyli złą sławę dzięki dwulicowości i przebiegłości" 22. Zamiast nich polecił sformować oddziały konnych zwiadowców, złożone z białych i Metysów. Jeden oddział zorganizował Jean-Louis Legare, kupiec z Wood Mountain, któremu rząd wciąż jeszcze nie zwrócił kosztów, jakie poniósł, karmiąc i ekspediując do USA Sjuksów Siedzącego Byka 23. Zadaniem ich było patrolowanie pogranicza wokół Cypress Hills, pomiędzy granicą USA a linią kolejową CPR, na wypadek inwazji — jak pisze generał — „Indian lub Fenian" ze Stanów Zjednoczonych. Ale co właściwie działo się na zachodzie?

22 23

Tamże, s. 196. Swoboda, op. cit.. s. 349.

COŚ SŁODKIEGO

BATTLEFORD

Mieszkańcy Battlefordu dowiedzieli się o walce pod Duck Lake na drugi dzień od pewnego Kri, który doniósł także, iż do rezerwatu przybyli wysłannicy Riela, a Indianie zbierają się u Budowniczego Zagród, skąd pomaszerują na ich miasto. Miejscowy przywódca intelektualny, sędzia Charles Rouleau, powątpiewał w to, ale wydawca gazety „Saskatchewan Herald" P. G. Laurie uwierzył (w 1870 roku Riel wyznaczył za jego głowę 200 funtów nagrody). Dowódca liczącego 140 policjantów garnizonu, inspektor William Morris, nie miał żadnych informacji. Nie umiał też doradzić, co robić w wypadku ataku Indian; dopiero niedawno przyjechał z Nowego Brunszwiku i raczej się ich obawiał. A Indian nie brakowało: z miastem graniczyły rezerwaty Kri Budowniczego Zagród i Małej Sosny, a o 30 km dalej leżał rezerwat Assiniboinów wodzów Moskita i Niedźwiedziej Głowy. Battleford był dużym miastem jak na Terytoria — był nawet ich stolicą, zanim nie zastąpiła go osada Kupa Kości (miała tę przewagę, że leżała na linii kolei), której z tej okazji nadano godniejszą nazwę Regina. Świadectwem dawnych dobrych czasów był okazały „budynek rządowy"; teraz była

152 to Indiańska Szkoła Gospodarstwa, w której synowie wojowników wkraczali w świat białych, i często zniechęceni dezerterowali z powrotem. „Stare miasto" leżało na prawym brzegu rzeki Battle, a na lewym, wyższym i mniej zagrożonym wylewami rzeki, rosło „nowe miasto". Obie części były połączone mostem, który na zimę demontowano, by nie zniszczyły go kry. Na wzgórzu nieopodal znajdował się fort NWMP. Od tygodnia policjanci umacniali workami z piaskiem palisadę — był to raczej płot, i mówiono, że między jego sztachetami mógłby łatwo przejść chudy Indianin. Oprócz broni strzeleckiej do dyspozycji była jedna haubica — drugą Crozier zabrał do Fortu Carlton. Mieszczanie reaktywowali 40-osobowy oddział milicji zwany Strzelcami Battlefordzkimi 1 i zaczęli formować oddział obrony terytorialnej (Home Guard), ale okazało się, że nie starcza ludzi umiejących strzelać. Zasypali więc gubernatora Dewdneya wołaniami o pomoc. Agent John Rae ze swej strony informował, że miasto jest zagrożone nie tylko przez miejscowych Indian, ale i przez Kri Dużego Niedźwiedzia (którzy byli o 200 km od niego). Gubernator polecił mu postraszyć Indian, iż „setki żołnierzy z ciężką artylerią już są w drodze" 2. Insp. Dickens z Fortu Pitt zaś pocieszył go, że „Indianie [Dużego Niedźwiedzia] są spokojni. Nie ma mowy, by poszli do Battlefordu. Niektórzy mówią, że słyszeli, że coś ważnego ma się wydarzyć po Wielkiej Nocy" 3. 28 marca agent Rae udał się do rezerwatu Assiniboinów. „Dałem Assiniboinom herbatę i tytoń — zaraportował. — Wydawali się zadowoleni i nie mieli zażaleń. Ich instruktor rolny [James Payne] mówi: «Kri szykują coś niedobrego, ale gdybyś1 Jednym z żołnierzy był Patrice Ouelette, brat Moise'a Ouelette'a, członka Eksowedatu i delegata do Riela w Montanie w 1884 r. 2 3

B e a 1, M a c 1 e o d, op. cit., s. 182.

W. L. C l i n k, Battleford Beleaguered: 1885. The story of the Riel Uprising from the columns of the Saskatchewan Herald, Willowdale 1985, s. 19.

153 cie potrzebowali pomocy, Assiniboinowie będą walczyć po stronie białych. Tak mi powiedzieli»". Rae nie pojechał już dalej — czyżby nie interesowało go, co też niedobrego szykują? Szkoda, że tego nie zrobił. Skoro insp. Dickens słyszał, że po Wielkiej Nocy coś ważnego ma się wydarzyć w rezerwacie Dużego Niedźwiedzia, to wiedział o tym i Budowniczy Zagród. Duży Niedźwiedź znowu wymuszał jego ruch; jeśli Budowniczy Zagród chciał utrzymać swoją pozycję przywódcy, musiał uprzedzić konkurenta, i również dokonać czegoś spektakularnego. 29 marca do Battlefordu dotarły wiadomości, że do miasta zbliżają się Kri umalowani w żółte barwy wojenne. Zaczął się popłoch. „Kobiety i dzieci w panicznym strachu śpieszyły znaleźć schronienie za palisadą fortu" — zapisał jeden z mieszczan. Wszyscy zaczęli opuszczać „stare miasto" łodziami albo skacząc po lodzie. „Konie wysłałem do Swift Current po towar", wspomina kupiec, „został tylko mały pony, którym jeździła moja żona. Kto miał zaprzęg, sam z niego korzystał, by ratować dobytek, więc choć spakowaliśmy kufry, nie mogliśmy ich zabrać. Żona chwyciła w jedną rękę pudełko z biżuterią, a w drugą rodzinną Biblię, a poza tym zabraliśmy ubrania, które mieliśmy na sobie" 4. Laurie uratował prasę drukarską, ale pozostawił cały dobytek, w tym cenną maszynę do szycia. W rozgardiaszu porzucano nawet broń i amunicję. Sędzia Rouleau nie był zainteresowany obroną swego domu — załadował rodzinę na wóz i ruszył do Swift Current; jak powiedział, dopilnować, by szybko przysłano pomoc. Rae chciał także tego dopilnować, ale jako odpowiedzialnemu za Indian nie pozwolono mu opuścić podopiecznych; razem z sędzią wyjechała tylko jego żona. Insp. Morris alarmował komisarza Irvine'a: „Pan Rae informuje mnie, że zamiarem Indian jest odwiedzenie miasta.

4

B e a l, Macieod, op. cit., s. 183.

154 Nasza pozycja absolutnie nie jest bezpieczna, w istocie jest jak najbardziej krytyczna". Nawet nie pomyślał, by zamiast opierać się na informacjach pana Rae, samemu wysłać patrole i rozpoznać siły i zamiary Indian. Może dlatego, że nie uczono go radzić sobie w sytuacji o charakterze wojennym. Mimo to pozostaje zagadką, czego tak się bał; jego 14 policjantów wystarczyłoby, aby powstrzymać Indian przed „odwiedzeniem miasta". Możliwe, że przestraszył się ewentualnej konieczności użycia broni. Borykał się więc tylko z ulokowaniem w forcie uciekinierów — 200 mężczyzn i 300 kobiet i dzieci. Sędzia Rouleau zatrzymał się na nocleg w rezerwacie Assiniboinów wodza Moskita, w domu instruktora rolnego Payne'a. Był on żonaty z córką Niedźwiedziej Głowy i uważał, że jest w dobrej komitywie z Indianami. Z zewnątrz dochodziły hałasy, a Assiniboinowie malowali się. Payne uspokoił sędziego, że „Indianie mówili mu o swej lojalności wobec białych i żądzy zachowania pokoju", i wyjaśnił, że na drugi dzień były przewidziane tańce. Rouleau nie był ciekawy folkloru i wyjechał o świcie. Zrobił mądrze — rano przyszli Indianie. Assiniboinowie, nazywani przez Sjuksów Ho he, byli niegdyś postrachem tego plemienia. Sjuksowie złamali ich potęgę, ale wciąż pragnęli być groźnymi wojownikami. Mimo to Payne nie bał się ich. Gdy zapukali do drzwi, nie chciał im wydać żywności i amunicji. W dodatku „zirytował się", mimo że wojownik imieniem Itka, zwany też Odwraca Koc Na Drugą Stronę vel Krzywe Nogi, „mówił mu, żeby się nie irytował". „Moje serce zrobiło się złe — ciągnie Itka — poszedłem i wziąłem karabin; instruktor złapał mnie za ręce; powiedziałem, żeby mnie puścił, bo go zabiję; uwolniłem ręce i zastrzeliłem go". Zabita została także żona Payne'a i ich dziecko. Rano 30 marca siedzący w forcie mieszkańcy Battlefordu ujrzeli w mieście gromady Indian. Było ich „200, wszystkich uzbrojonych", ocenił Rae. Nadciągnął Budowniczy Zagród.

155 Wódz wezwał agenta na rozmowę, wyjaśniając, że przyszli tylko poprosić o dodatkowy prowiant, herbatę i tytoń. Rae zaproponował, by spotkali się u niego, na lewym brzegu rzeki. Wódz odmówił — to byłoby w zasięgu karabinów z fortu. Agent nie mógł odmówić, by nie urazić Indian brakiem zaufania. Wraz z faktorem Kompanii Zatoki Hudsona Williamem McKayem i urzędnikiem mieszańcem Peterem Ballendinem zaczął rozglądać się za łodzią, kiedy jakaś Metyska zawołała z drugiego brzegu: — Nie przeprawiajcie się! Indianie was zabiją! Rae uznał, że wykazał już wystarczające zaufanie, i wrócił do fortu. McKay i Ballendine jednak przeprawili się przez rzekę. W mieście przyjął ich Budowniczy Zagród w towarzystwie kilku wodzów i doradców. Można sądzić, że wódz chciał tylko wykorzystać panikę białych po Duck Lake, aby wydębić od nich obfite podarki i znowu zaimponować swoim zwolennikom. I oto spostrzegł, że biali wystraszyli się znacznie bardziej, niż oczekiwał. Nie byłby politykiem, gdyby tego nie wykorzystał. — Dlaczego tu tak pusto? — spytał naiwnie. — Wydaje się, że wszystkie domy są opuszczone. Przyszedłem, żeby się dowiedzieć, co się właściwie stało pod Duck Lake. Powiedz, dlaczego nie przyszedł nasz agent? Dlaczego nigdy go nie ma, kiedy jest potrzebny? „Indianie zawsze lepiej rozumieli białych, niż biali rozumieli ich — pisze McKay. — W negocjacjach umieli ustawić nas w defensywie — udawali niewiedzę, niewinność, słabość, i zmuszali nas do wyjaśniania, tłumaczenia się i składania propozycji. A sami cały czas byli w pozycji siły i wiedzy...". Spróbował starej śpiewki („Metysom mogło się udać zabicie kilku białych, ale przyjdzie ich więcej, za każdego zabitego przyjdą setki innych..."), lecz Indianie odpowiedzieli śmiechem i przedrzeźnianiem. Ostatecznie faktor zgodził się wydać Indianom żywność z magazynu Kompanii, ale sprzeciwił się żądaniu koców, broni i amunicji. Na tym rozmowa się skończyła.

156 Po powrocie McKaya, agent Rae zadepeszował do gubernatora: „Indianie są gotowi wrócić jutro do rezerwatu, jeśli spełnimy ich żądania odzieży i cukru, tytoniu, prochu i kul Ponieważ nie jesteśmy w stanie rozpocząć z nimi wojny usilnie nalegam na udzielenie mi nieograniczonego pełnomocnictwa do negocjacji". Dewdney udzielił go, dodając: „Niech pan zaprosi Budowniczego Zagród do spotkania ze mną w Swift Current. Jego wydatki będą zapłacone i gwarantuję mu bezpieczeństwo". Oczywiście nawet gdyby Rae przekazał zaproszenie, to Budowniczemu Zagród ani by nie postało w głowie, by z niego skorzystać. Dewdney jednak tak ucieszył się perspektywą dialogu, że zaraz pochwalił się premierowi, gen. Middletonowi i każdemu, kto się liczył: „Negocjuję telegraficznie z Indianami w Battlefordzie. Myślę, że osiągniemy porozumienie zadowalające obie strony". Na razie gubernator „negocjował" z siedzącym w forcie agentem Rae, a niewątpliwie zadowoleni byli tylko Indianie. Jedyny pozostały w mieście biały, kucharz Arthur Dobbs, urządził im ucztę w Indiańskiej Szkole Gospodarstwa. Na jej zakończenie Indianie podpalili szkołę. Potem zabrali się do ładowania na wozy towarów z magazynów i sklepów. Szabrowali i demolowali również domy prywatne. Wysypywali mąkę z worków (worki mogły się przydać) i w jej kopce wrzucali zabite psy, kury i świnie. Ulicę główną wyłożyli dywanami z magazynu. Pracowali tak całą noc. Przyświecały im ogniska, na których płonęły meble i pościel, polane naftą. Policja nie reagowała, a właściciele byli jak sparaliżowani. „Patrzyliśmy na nich bardzo ciężkim wzrokiem — pisze Laurie. — Ogólnie bawili się świetnie. Diabelska przemyślność w niszczeniu wszystkiego, co im się nie przydało, zawstydziłaby miejski motłoch, który dotąd uważaliśmy za najgorszy symbol obłędu i bezmyślności" 5. 5

C l i n k. op. cit., s. 18.

157 Assiniboinowie pozazdrościli Budowniczemu Zagród zdobyczy i nazajutrz też wybrali się do miasta, ale Kri nie chcieli ich wpuścić do domów i sklepów. W złych humorach Assiniboinowie obeszli okoliczne farmy, zabierali, co chcieli, demolowali domy, niszczyli żywność, paszę i ziarno siewne. Łącznie koło Battlefordu Indianie złupili 63 farmy. „Oceniając szkody należy pamiętać, że «złupienie» to synonim prawie totalnej destrukcji, ponieważ to, co nie zostało zabrane, zostało zniszczone — pisał później «Saskatchewan Herald». — Powszechne było tłuczenie okien, zarówno szkła, jak framug, jak również niszczenie narzędzi rolniczych". Indianie uprowadzili 500 koni i 1200 sztuk bydła, zaś świnie i drób, które nie odpowiadały ich podniebieniom, zabijali i porzucali. Lżyli przy tym i straszyli farmerów, ale pozostawiali ich w zdrowiu, choć bez dobytku. Pecha miał tylko Barney Tremont 6 . Pochodził z Belgii, był kowbojem w USA, ale po tym, jak jego brat został zabity przez Indian, przeniósł się w spokojniejsze, jak sądził, miejsce. Przez 10 lat pracował jako telegrafista, a przed rokiem postanowił przejść na swoje — kupił małe ranczo i szykował się, by w lecie zapełnić je krowami i owcami. Grupa Assiniboinów, która zawitała u niego, miała inne plany. „Spotkaliśmy białego na drodze koło domu — wspomina Człowiek Bez Krwi. — Człowiek w Czarnym Kocu powiedział, żebym go zabił; powiedziałem, że zrobię to. Było tam czterech Indian. Spytali mnie, kim jest ten biały; powiedziałem, że nie wiem. Mój brat spytał: «Dlaczego go nie zabijasz?» Wziąłem strzelbę, nabiłem ją, podszedłem i zabiłem białego" 7. Nie było to trudne — Tremont był tak zajęty smarowaniem osi wozu, że nie zauważył, iż z tyłu skrada się wojownik. Inni dopełnili rytuału, zaliczając Tremont, znany wtedy jako Barney Freeman, służył podczas wojny secesyjnej w Trzeciej Dywizji Kawalerii gen. G. A. Custera i był obecny przy kapitulacji gen. R. E. Lee pod Appomattox. 7 Tamże, s. 19. 6

158 ciosy 8 na zwłokach — jeden wpakował martwemu kulę w głowę, drugi rozłupał ją maczugą, a trzeci wbił mu strzałę w serce. Próbowali go oskalpować, ale brakło im umiejętności; nie udało im się zedrzeć skóry z włosami, pozostawili tylko cięcia powyżej ucha. Przeszukali kieszenie, zabrali zegarek i pieniądze, na progu domu zabili broniącego go psa a potem przetrząsnęli dom. Na skrzydłach zwycięstwa Assiniboinowie wpadli do sąsiedniej „osady Gopsilla", ale była pusta; farmerzy uciekli. Jedni zaczęli buszować po domach i podpalać je, a inni pognali za uciekającymi. Dogonili Gopsilla, który jechał wozem z rodziną i mieszańcem Hodgsonem. Obaj byli kiedyś policjantami, ale (a może właśnie dlatego) Hodgson bez oporu oddał konia, a Gopsill zawartość wozu. Apetyt rósł w miarę jedzenia — jadącemu za nimi farmerowi Price'owi Indianie zabrali cały wóz razem z końmi. Nie napotykając oporu testowali, na ile jeszcze można sobie pozwolić: niejaki Jack Nez Perce 9 spróbował rozebrać panią Price. Na to eks-policjanci ocknęli się i choć nie mieli broni, wyrazili sprzeciw. Napastnicy jakby uświadomili sobie, że przeholowali; zostawili ich w spokoju i uciekli do Budowniczego Zagród. Również Kri zabrali resztę łupów i opuścili Battleford, udając się do rezerwatu. Stwierdziwszy, że w mieście nie widać Indian, Rae, McKay, Ballendine i kupiec Clinskill uzbroili się po zęby i wyszli z fortu. Gdy doszli do rzeki, padło kilka strzałów. „Byliśmy obciążeni grubymi płaszczami, nieśliśmy ciężkie karabiny Snider i pasy pełne nabojów z kulami ważącymi uncję — wspomina kupiec — Pierzchaliśmy jak szaleni, rozbryzWedług zasad wojowania Indian prerii „zaliczenie ciosu" oznaczało dotknięcie wroga ręką lub specjalną laską, i świadczyło o osobistej odwadze. Reguły określały wartość ciosu, zależnie od tego, czy wróg był żywy, czy martwy i czy Indianin dotknął go jako pierwszy, czy w następnej kolejności. 8

Był on jednym z Nez Perce wodza Józefa, którzy w 1877 roku uzyskali azyl w Kanadzie. Od 1882 r. dorywczo pracował w saloonie w Battlefordzie. 9

159 gując kałuże wody i topniejącego śniegu. Nie zapomnę widoku moich towarzyszy, przewracających się bez tchu w wodę. Przyznaję, i ja także wysilałem się w biegu. Był to niezmiernie komiczny widok, gdy tak uciekaliśmy, każdy przerażony, że wziął go na cel krwiożerczy Indianin". Wprawdzie okazało się że to tylko dwóch Irlandczyków spłatało im takiego figla, ale nikt więcej już nie wystawił nosa z fortu. „Jestem dobrze ufortyfikowany, mam 200 zdeterminowanych ludzi. Mogę być zaatakowany dziś w nocy, ale nie sądzę. Indianie niezmiernie dzicy" 10 zadepeszował insp. Morris 1 kwietnia. Atak nie nastąpił. Nazajutrz policjanci trzykrotnie wystrzelili z haubicy w stronę Metysów, którzy wynosili ze sklepu jakieś towary i ładowali je na wóz. Pociski wystraszyły rabusiów. Podniosło to obrońców na tyle na duchu, że przeprawili się przez rzekę i skonfiskowali wóz. Indianie nie zerwali linii telegrafu, więc z fortu nieustannie płynęły wołania o ratunek. Gen. Middleton się nimi nie przejął. „Otrzymałem dosyć alarmistyczne nowiny z Battlefordu, którego dowódca najwyraźniej był pesymistą — pisze — Nie sądziłem, by Battleford był w takim niebezpieczeństwie, jak on przedstawiał" 11. Zbliżała się Wielkanoc... FROG LAKE, WIELKI CZWARTEK, 2 KWIETNIA

W marcu Duży Niedźwiedź wybrał miejsce na rezerwat dla swojego szczepu. Jego Równinni Kri rozbili obóz w pobliżu dwóch rezerwatów Leśnych Kri — mniej wojowniczego, semi-osiadłego plemienia, które zimowało w domach, a w lecie przenosiło się do tipi. Leśni Kri nie byli z tego zadowoleni, ale nikt ich o zdanie nie pytał. Później mówili, że wszystkiemu, co nastąpiło potem, zawinił rząd, który nie wiadomo po co sprowadził w spokojną okolicę Dużego Niedźwiedzia. 10 11

M o r t o n, R o y. op. cit, s. 64. Middleton, op. cit., s. 15.

160 Niedaleko rezerwatu znajdowała się osada, zamieszkana przez białych i Metysów. Miała nazwę Żabie Jezioro bowiem jej mieszkańcy pomimo ambicji i starań nie wymyślili lepszej. Nawet jak na standardy Północnego Zachodu nie było to nic wielkiego: magazyn Kompanii Zatoki Hudsona którym kierował 22-letni William Cameron, kościół a w nim młody misjonarz Leon-Adelard Fafard, szkółka kościelna, posterunek NWMP i 5 ludzi pod komendą kpr. Ralpha Sleigha (tego, który kiedyś nie dał rady aresztować Człowieka Mówiącego Po Naszemu), kuźnia, sklepy Johna Gowanlocka i George'a Dilla, stajnie i kilka domów. Był też instruktor rolny Delaney. Dwie Teresy — panie Delaney i Gowanlock — pełniły funkcję instruktorek gospodarstwa domowego, ucząc Indianki obchodzenia się z bydłem, robienia masła, szycia itp. Mimo obaw, że malkontenci Dużego Niedźwiedzia będą mieli demoralizujący wpływ na Leśnych Kri, rząd zaakceptował jego wybór. Przyznał nawet Gowanlockowi dotację na budowę młyna, licząc, że w połączeniu z terenami nadającymi się pod uprawę zbóż, pozwoli to Indianom na szybkie uzyskanie samowystarczalności. Agent Thomas Quinn, zwany Mówiący Językiem Sjuksów, próbował skłonić Równinnych do osiedlenia się i pracy przy budowie młyna. Jednak nie była to dla nich dość ponętna perspektywa, i zamiast tego domagali się od Quinna bydła na mięso. Agent miał przykre doświadczenia z Indianami; jego ojciec został zabity przez Sjuksów w Minnesocie w 1862 roku, a on ocalał, chowając się pod beczką, gdy plądrowali sklep. Choć w żyłach Quinna płynęła krew Dakotów i miał za żonę Indiankę Kri, jego stosunki z Dużym Niedźwiedziem były kiepskie. Agent stał bowiem na stanowisku, że żywność należy się tylko osiadłym i pracującym Indianom, Duży Niedźwiedź zaś twierdził, że gubernator Dewdney obiecał mu, iż w rezerwacie będą mieli mnóstwo wołowiny i nigdy nie będą głodni, a o pracy mowy nie było. Rozsierdzeni „podwójnymi językami białych" Kri

161 chodzili po domach, przyjmowani z mieszaniną niechęci, współczucia i strachu (z przewagą tego ostatniego). Zajął się nimi instruktor rolny Delaney. W 1884 roku, kiedy Dużego Niedźwiedzia jeszcze nie było, nawiedził go przybysz z USA, Mała Topola. W eleganckim zielonym kocu i wymywanych legginsach, z orlimi piórami zatkniętymi za miedzianą opaskę stetsona, mosiężnymi bransoletami i kolczykami oraz wielkim nożem i Coltem przy pasie robił wrażenie. Mimo to kiedy zażądał 30 worków mąki, 10 worków bekonu, 10 funtów herbaty i 50 funtów cukru, instruktor stwierdził, że obcym Indianom nie należą się przydziały. — Dlaczego Wielka Matka nie przyśle tu kogoś, kto potrafi coś zrobić? — zapytał Mała Topola tak głośno, by słyszeli go inni Indianie. — To przez takich jak ty są problemy między Indianami a policją! Następnie wyciągnął spod koca asygnatę na żywność, którą wycyganił od inspektora Departamentu Indian. Cokolwiek sądził Delaney o takim podważaniu przez Departament jego własnych ustaleń, musiał wydać produkty. Mała Topola odjechał z pełnymi wozami, a Delaney wkrótce oberwał pejczem od jakiegoś Indianina, który zapamiętał tę lekcję. Teraz więc bez skrupułów dokarmiał Indian ze swojego funduszu i nie przejmował się sprzeciwem gubernatora wobec łamania dyscypliny budżetowej. 31 marca do Frog Lake przybył konstabl z Fortu Pitt z wieścią o walce pod Duck Lake i listem, w którym insp. Dickens proponował mieszkańcom przeniesienie się do Fortu Pitt albo wzmocnienie miejscowego posterunku. Quinn sądził, że najlepiej byłoby ewakuować się, ale Delaney miał opory przed porzuceniem rządowych koni, bydła i towarów. Poza tym tydzień wcześniej Duży Niedźwiedź dał mu fajkę pokoju i zapewniał, że cały szczep darzy go miłością. Ojciec Fafard uważał, że należy okazać Indianom zaufanie. Jego zdanie Przeważyło. Mieszkańcy zdecydowali ponadto, że ponieważ

162 obecność policji może denerwować Indian, kpr. Sleigh i jego 5 ludzi mają opuścić posterunek. Policjanci wyjechali w nocy do Fortu Pitt, zabierając amunicję z magazynu Kompanii. Cameron nie oddał im wszystkiej; trochę pozostawił na wypadek, gdyby jednak przyszli Indianie. 1 kwietnia Quinn zaprosił przedstawicieli Kri na rozmowę. Przyszli wódz wojenny Wędrujący Duch, syn Dużego Niedźwiedzia Mały Zły Człowiek, Grzmot Czterech Niebios i Nędzny Człowiek. Wędrujący Duch był w świetnym humorze. — Dziś Wielki Dzień Kłamstw! — zawołał. Indianie roześmieli się. Quinn i Cameron zawtórowali im. „Było tu więcej naiwniaków niż jeden, i nie byli to Indianie", stwierdził poniewczasie Cameron. Mały Zły Człowiek na wstępie powiedział, że jeśli Quinn zaprosił ich, aby poinformować o klęsce białych pod Duck Lake, to wiedzieli o niej wcześniej od niego. — Nie przyłączymy się do mieszańców — mówił — ale boimy się wojska. Chcemy tu zostać, bo jesteśmy waszymi przyjaciółmi. Mówcie nam o wszystkim, co wiecie, a my też powtórzymy wam to, co usłyszymy. Chcemy, byście za to nas chronili, kiedy przyjdzie tu wojsko. Quinn podziękował mu i oświadczył, że jak długo pozostaną w rezerwacie, nie mają się czego obawiać. Kri zażądali dodatkowego przydziału żywności. Agent odmówił, dodając, że o tym może rozmawiać tylko z Dużym Niedźwiedziem. — Skoro mowa o jedzeniu — rzekł Wędrujący Duch — to kiedyś lubiłem zabijać ludzi. Lubiłem, bo miało to słodki smak, tak jakbym jadł coś słodkiego... Odkąd mamy prawa, dałem temu pokój. Ale nasi młodzi są niesforni. Może się coś przydarzyć. — Cieszę się, że Wędrujący Duch jest taki przyjazny — zauważył Quinn, kiedy Indianie wyszli. „Czerwonoskóry doktor Jekyll i pan Hyde", pomyślał Cameron, ale nic nie powiedział 12. 12

W. B. Cameron, Blood Red the Sun. Edmonton 1977. s. 33-34, S t o n e c h i l d, Waiser. op. cit.. s. 113-114 (relacja Fredzia Konia).

163 Przez cały dzień Indianie nawiedzali instruktora Delaneya, który wydawał im ziemniaki. Wieczorem do Quinna przyszedł nU2v Niedźwiedź, ale nie wymógł dodatkowego przydziału. — Dlaczego agent-pies chciał się ze mną spotkać, jeśli nie ma dla mnie jedzenia? — rozgniewał się — Podobno coś niedobrego stało się na południe od nas? — Przecież słyszeliście o tym wcześniej od nas — burknął Ouinn. Jednak wódz zmusił go w imię przyjaźni, by przeczytał na głos list od insp. Dickensa i przyznał, że Metysi pobili białych. — Najlepiej by było, gdyby biali posłuchali wodza Czerwonych Kurtek i odeszli — powiedział Wędrujący Duch. — Ale zapasy w magazynie rządowym niech agent-pies zostawi... Quinn nie dał się przekonać. Duży Niedźwiedź wychodząc rzekł: — Kiedy byłem w kraju wasichun, spotkałem Riela. Miałem wtedy sen. Śniło mi się bijące z ziemi przez moje palce źródło. Było to źródło krwi... Po ich wyjściu Quinn rzekł do Camerona: — No i dobrze, mogą mnie zabić, ale nie dam się zastraszyć. Tymczasem przyjechało trzech Metysów — Louis Goulet, Dolphi s Nolin i Andre Nault. Twierdzili, że są drwalami i w Frog Lake znaleźli się przypadkiem 13. Przed osadą 13 Dolphis (Adolphus) Nolin był synem antagonisty Riela, Charlesa Nolina. Andre Nault (brat Napoleona Naulta) rozpowszechniał manifest Riela i został 25 marca aresztowany, przesłuchany przez insp. Dickensa i zwolniony. On i Louis Goulet byli obecni na zebraniu w Batoche, na którym postanowiono nawiązać kontakt z Louisem Rielem. Goulet kiedyś pracował dla wywiadu wojskowego USA; jak mówi: „Dla nas Metysów poruszanie się wśród Indian było łatwe, jeśli znało się języki i umiało trochę odgrywać rolę. Osobiście ja radziłem sobie z jednym i drugim bardzo dobrze" (Charette, op. cit., s. 96). Miał być jednym z członków delegacji do Riela w Montanie, ale odmówił, bo „obawiał się, że jego obecność mogła bardziej zaszkodzić sprawie Metysów niż pomóc". Charakterystyczne, iż jako jedyny z trzech został uwięziony i przebywał do końca w obozie Dużego Niedźwiedzia.

164 zatrzymał ich Mały Zły Człowiek. Miał w ręku list od inspektora Dickensa do Quinna, który ukradł agentowi, ale nie potrafił przeczytać. „Powiedzieliśmy mu, że nie rozumiemy tego listu ponieważ jest po angielsku", pisze Goulet 14. Wśród mieszkańców dawała się wyczuć nerwowość. Ojciec Fafard ucieszył się na widok uzbrojonych młodych ludzi i zapytał, czy się nie boją Dużego Niedźwiedzia. Goulet był zdania, że Indianie nie skrzywdzą cywilów. W nocy grupa Równinnych Kri zawitała do Leśnych Kri, aby porozmawiać z ich wodzem Isidorem Mondionem. Ponieważ rozmowa nie przebiegła po ich myśli, uznali Mondiona za lojalnego wobec białych i uwięzili go. Mały Zły Człowiek i kilku wojowników wybili okno w domu Quinna i weszli do środka. W domu byli brat żony Quinna Siedzący Koń i jej wuj Samotny Człowiek. W obliczu ich karabinów napastnicy wyszli. — Wędrujący Duch się z wami policzy! — rzucił na odchodnym Mały Zły Człowiek. 2 kwietnia przed świtem Indianie wyłamali drzwi domu Quinna, a Wędrujący Duch wezwał go, by wyszedł. Indiańscy krewni chcieli go bronić, ale agent powstrzymał ich. — Nikt nie powie, że Mówiący Językiem Sjuksów bał się stawić im czoła — rzekł, odchodząc z Wędrującym Duchem. Goulet i Nauk, subiekt Gilchrist i dwaj robotnicy Metysi spali w tartaku koło osady. Obudził ich Nolin, który nocował w obozie Indian. — Słuchaj, mon gars — zawołał, zeskakując z konia — jeden Indianin powiedział mi, że mamy zwiewać! Szykują się na białych. Wszystko przygotowali, trzeba ratować skórę. Jednak zamiast od razu uciekać, zasiedli do śniadania. Był to błąd. „Trzech Indian weszło, gdy jedliśmy. Mieli twarze pomalowane na czerwono i czarne pasy pod oczami. Byli uzbrojeni po zęby i widać było, że to poważna sprawa. Byłem 14

Charette, op. cit., s. 115.

165 zdziwiony, że nas tak przyłapali. Mój koń nie dał mi znać, że kręcą się tu obcy. Usiedli tak, że odgrodzili nas od naszych karabinów pod ścianą. Patrzyli, jak jemy, i nie podobał mi się sposób, w jaki milczeli. Żartowaliśmy w języku Kri, próbując nie okazać zmartwienia tą wizytą", pisze Goulet 15. Wreszcie Mały Zły Człowiek wszedł z tomahawkiem w dłoni, chwycił Gouleta, mówiąc, że potrzebuje go jako tłumacza, i wyciągnął na dwór. Potem rozkazał Gilchristowi otworzyć magazyn. Indianie spustoszyli go w mgnieniu oka. — Trzymaj, przyjacielu, to twoja działka — jeden z nich podał Gouletowi pudło koszul. Mimo tego przyjaznego gestu Metysi zostali rozbrojeni i wraz z Gilchristem pod strażą wyruszyli do Frog Lake. Wschodziło słońce, wielkie i czerwone. „To może ostatni wschód słońca, jaki widzę. Dlatego jest taki piękny", pomyślał Goulet. Indianie zawyli i zaintonowali pieśń wojenną. W osadzie Mały Zły Człowiek poszedł do domu Delaneya. Zastał tam także Gowanlocków. 21-letnia Theresa Gowanlock pół roku temu wyszła za 24-letniego kupca i opuściła rodzinne Ontario. Teraz poznawała ciemną stronę życia na zachodzie. Indianie zażądali, by oddali im broń; jak wyjaśnili, aby mogli ich bronić przed Metysami. „Nie mogliśmy odmówić", pisze pani Delaney. Przyszedł też Duży Niedźwiedź i kazał sobie i Indianom podać obfite śniadanie. — Meewasin — dobre. Jedzcie mnóstwo — zachęcał gospodarzy. — Pewnie trochę postrzelamy, ale nic wam się nie stanie. Mały Zły Człowiek obudził Camerona i kazał prowadzić się do sklepu. Kupiec patrząc na ogromne, krwawoczerwone słońce, miał złe przeczucia. Pogratulował sobie przezorności, która kazała mu zostawić trochę amunicji. Indianie zabrali proch i naboje, a także rzeźnicze noże, które zaraz zaczęli 15

Tamże, s. 119.

166 ostrzyć. Cameron wypatrzył starego wojownika Żółtego Niedźwiedzia, który wydał mu się przyjaźniejszy. — Weź co chcesz — powiedział — tylko pomóż mi w razie czego... Po chwili Indianie zabrali Camerona do Wędrującego Ducha który właśnie przesłuchiwał Quinna. — Kto jest szefem białych w całym kraju — pytał, grożąc mu pięścią — gubernator, Kompania, czy kto? — Jest taki jeden w Ottawie, nazywa się sir John Macdonald — odparł Quinn z wymuszonym śmiechem; Cameron sądził, że z powodu „subtelnej ironii" swojej sytuacji. Wędrujący Duch zażądał od Quinna wydania bydła, a Cameronowi kazał wracać do sklepu i rozdawać towary. „Wszystko, co zabierali, zapisywałem na rachunek rządu — wspomina Cameron. — Indianie się z tego śmieli, ale ja chciałem zachować pozory autorytetu. Władze nie były bez winy za tę sytuację. Quinn powinien był mieć za sobą duży oddział policji, skoro wysłali go, by zajmował się najbardziej oporną bandą Indian w całym kraju" 16. Po osadzie kręcili się wojownicy i squaws. Wchodzili do domów i wychodzili, wynosząc różne rzeczy. Na majdanie przed posterunkiem NWMP zaczynały się tańce. „Indianie byli coraz bardziej pijani, coraz bardziej prowokujący", stwierdził Goulet. Metysi nie byli pewni, czy mają się bronić, czy uciekać. Goulet zobaczył cieślę Gouina, który wracał ze śniadania u sąsiada. — Gdzie masz karabin? — spytał. — W domu, pod materacem — odrzekł Gouin. Razem poszli do jego mieszkania, ale było splądrowane i broni już nie znaleźli. — Wszystko przez to, że policja uciekła — odezwał się Goulet. — Gdyby zorganizowali Metysów i białych, mielibyśmy Indian pod kontrolą. Indianie są odważni tylko wtedy, gdy widzą, że się ich boisz. 16

Cameron, op. cit., s. 45.

167 — Przeklęci Anglais — rzucił kowal Henry Quinn. Gdybyśmy w policji mieli Canadiens, byłoby inaczej. Był Wielki Czwartek. W kościele zaczęła się msza wielkanocna. Ojciec Fafard na wstępie poradził wiernym, by polecili dusze Bogu. W ławkach zasiadło także kilku Indian, w tym Duży Niedźwiedź, który rozsiadł się wygodnie i wsparty na dubeltówce przyglądał się kapłanowi. Z zewnątrz dochodził „przerażający miarowy rytm mauchawahaw-mnigamawn — pieśni wojennej" i wrzaski Indian, raczących się spirytualiami. Powodzeniem cieszył się także painkiller, mikstura przeciwbólowa, której głównymi składnikami były spirytus i opium 17. Po chwili do kościoła wszedł Wędrujący Duch, z twarzą wymalowaną ochrą na żółto, z orlimi piórami na kołpaku z rysiej skóry, ubrany w bobrowe futro Delaneya. „Patrzyłem w ogłupiałym zdumieniu. To był demon, dziki zwierz, bezwzględny, krwiożerczy dzikus", pisze Cameron. Wódz zaczął chodzić między ławkami, strzelając z Winchestera do okien i w sufit. Dołączali do niego inni, poubierani w damską bieliznę, suknie i garnitury, wchodzili i wychodzili, wrzeszczeli, śpiewali i walili w bęben. Ojciec Marchand zamknął drzwi, ale Wędrujący Duch znów je otworzył na oścież. Indianie zaczęli wypędzać wszystkich na dwór. Ojciec Fafard zatrzymał się, by zamknąć kościół. Mały Niedźwiedź rozkazał mu dołączyć, i na zachętę uderzył kolbą strzelby w twarz, rozcinając policzek. Goulet poderwał się w stronę Indianina, lecz ksiądz zasłonił go i kazał Metysowi przestać. Goulet szturchnął Małego Niedźwiedzia i warknął jakąś groźbę, ale szybko stracił animusz. Towarzystwo na majdanie rozkręcało się coraz bardziej. „Upiorny widok Indian przypomniał mi demony ognia piekielnego. Chciałem się pomodlić, ale powtarzałem tylko w kółko Je vous salue, Marie...". — Coś ty taki spokojny? — zapytał w końcu Gouina. 17 Efekty działania tego specyfiku przedstawia obrazowo Mark Twain w „Przygodach Tomka Sawyera" (rozdział „Kot i morderca cierpień").

168 — Wyspowiadałem się ojcu Marchandowi — odrzekł Gouin — teraz mi wszystko jedno. Wędrujący Duch przyprowadził Gilchrista i kazał Gouletowi spytać go, czy subiekt jest po stronie Indian, czy rządu. Gilchrist odpowiedział, że jest po stronie rządu, a Goulet dosyć bezmyślnie przetłumaczył to. — Tylko to chciałem wiedzieć — rzekł Wędrujący Duch i obrócił się na pięcie. Król Ptak, syn Dużego Niedźwiedzia, zapytał Camerona czy jest po stronie Riela, czy policji. — Kuzynie, mieszańcy biją się daleko stąd — odpowiedział Cameron, siląc się na dyplomację. — Niech się sami biją. Tu wszyscy jesteśmy przyjaciółmi. — Jeśli wyjdziemy żywi — mruknął do niego Quinn — to popamiętamy to do końca naszych dni. Wędrujący Duch kazał mieszkańcom zebrać się na majdanie. — Hej, ty! — zawołał Żółty Niedźwiedź do Camerona. — Idź do sklepu i przynieś mi kapelusz. Był to dobry pretekst, by uciec, ale Cameron bał się, więc poprosił go, aby mu towarzyszył. Żółty Niedźwiedź wybrał sobie kapelusz, potem Nędzny Człowiek zapragnął koca, okazało się, że Indianie już zabrali wszystkie, Nędzny Człowiek zażądał czegoś podobnego do koca, potem tytoniu i herbaty... Cameron krzątał się po sklepie. Tymczasem Wędrujący Duch zebrał wszystkich i oświadczył, że mają iść z nim do obozu. Kri ustawili ich w szereg, który otwierał ojciec Fafard. Korowód ruszył, ale agent Quinn miał już tego dość. — Ja nigdzie nie pójdę — rzekł. — Uparty jesteś — stwierdził Wędrujący Duch. — Chwalisz się, że kiedy mówisz nie, to znaczy to, że nie. Ale dzisiaj zrobisz to, co ci każę, jeśli ci życie miłe. Pójdziesz z nami do obozu. — Nie — powtórzył Quinn i odwrócił się. — Nie wiem, co masz za głowę, jakbyś nie rozumiał, co mówię. Równie dobrze mogę cię zabić.

169 Wędrujący Duch uniósł lufę Winchestera i nacisnął spust. Kula weszła powyżej biodra i wyszła przez klatkę piersiową. Gdy Quinn drgał na ziemi, Kri zwany Borsukiem podbiegł i strzelił mu w głowę. — Zabić ich! Zabić białych! — krzyknął Wędrujący Duch. Nolin chwycił ośmioletnią córkę Quinna, która biegła w stronę ojca, i wpadł z nią do domu, a za nim inni Metysi. Gouin nie zdążył — Zła Strzała (znany także jako Robak) wypalił do niego, cieśla upadł i próbował się podnieść. Nędzny Człowiek zapomniał o kocu i podbiegł do rannego. „Strzelił mu w pierś; [Gouin] upadł, przez chwilę się trząsł, a potem przestał się ruszać i umarł", wspomina Toussaint Ryczący Byk 18. — Atim-eenawuk! — wybuchnął z podziwem i szacunkiem Chodzący Koń. — Żołnierze-psy! Cameron wybiegł ze sklepu. „Kurz i dym wypełniały powietrze, wycia, wrzaski i tętent kopyt mieszały się w piekielną symfonię. Ponad wszystko wzbijała się mordercza wojenna pieśń Równinnych Kri, a wystrzał za wystrzałem wybijały podzwonne dla moich przyjaciół". — Jeśli się odezwiesz, to jesteś trup! — krzyknął jakiś Indianin, potrząsając mu przed nosem karabinem. Cameron uznał to za „przyjacielskie ostrzeżenie". Zobaczył, jak Goulet biegnie „z twarzą białą jak papier", a za nim dwaj Indianie — jeden w wyraźnie złych zamiarach, a drugi jakby próbował go powstrzymać. Nie wiedział, że Goulet biegł do corralu, ponieważ Indianin zażądał jego konia w zamian za życie. — Tesąua! Stójcie! — krzyczał Duży Niedźwiedź. Niedoszły młynarz Gowanlock uspokajał żonę, wtem zachwiał się ugodzony w plecy, wyciągnął ręce w jej stronę, ona go chwyciła i upadli razem. Idący z przodu nie od razu zorientowali się, co się dzieje za nimi; pani Delaney sądziła, że Indianie strzelają w powietrze19. Wtem przebiegł obok niej 75-letni John Williscraft, 18 19

C 1 i n k, op. cit., s. 60. Gowanlock, Delaney, op. cit., s. 15, 70.

170 mechanik i zakrystian. Za nim gonił konno Człowiek Mówiący Po Naszemu (ten, który dostał tydzień aresztu za pobicie instruktora Craiga). Pani Delaney odwróciła się i zobaczyła że Kri dobijają Gowanlocka, a jakiś Indianin ciągnie jego płaczącą żonę. Chwyciła męża mocniej za rękę i poczuła, że jego uchwyt słabnie. — Mnie też zastrzelili — powiedział Delaney i osunął się na ziemię. Z tyłu wyłonił się „przerażający obiekt, ohydnie wymalowany Indianin" — niejaki Goła Szyja. Delaney jeszcze żył. Ojciec Fafard uklęknął nad nim, a wtedy Goła Szyja także jemu strzelił w plecy. Fafard upadł. — Jeszcze oddycha — stwierdził Zła Strzała. — Zabijcie go. Chodzi Po Niebie podszedł i strzelił księdzu z rewolweru w tył głowy. Inny dobił Delaneya. Zła Strzała chwycił panią Delaney i zaczął ją wlec. Ojciec Marchand stanął w jej obronie. Wędrujący Duch strzelił mu w gardło — 26-letni misjonarz z Francji, który przyjechał do Frog Lake w wielkanocne odwiedziny, miał się długo wykrwawiać. Samotny Człowiek wyciągnął mu z kieszeni fajkę z morskiej pianki, którą sobie upatrzył. Kupiec Dill, subiekt Gilchrist i Henry Quinn rzucili się do ucieczki. Tymczasem Człowiek Mówiący Po Naszemu dogonił Williscrafta i strącił mu z głowy kapelusz. Zakrystian zatrzymał się i odwrócił. — Nie strzelaj! — powiedział. Kilku Indian dało ognia i Williscraft z krzykiem upadł do rowu. Człowiek Mówiący Po Naszemu puścił się za Gilchristem i z bliska strzelił mu w plecy. Pies Gilchrista, duży collie, rzucił się na Indianina, który chciał zabrać zabitemu zegarek, zerwał mu przepaskę biodrową, lecz zaraz padł martwy obok pana. Dill zatrzymał się i odwrócił ku prześladowcom. „Chyba stracił nadzieję", przypuszczał Grzmot. „Stał i patrzył w stronę Indian" 20. Mały Niedźwiedź, Żelazne Ciało i Czerwona Skóra zaczęli do niego 20

Tamże, s. 65.

171 strzelać. Za którymś razem trafili i kupiec padł. W tym czasie Henry Quinn zdołał się wymknąć. Wszystko trwało tylko tak długo, ile trzeba na wypalenie fajki". mówili potem Kri. Tak kiedyś podsumowali Sjuksowie ostatnią walkę Custera. Tutaj jednak z rąk Indian zginęło tylko dziewięciu bezbronnych cywilów i jeden pies. Ściągnięci odgłosem wystrzałów przybyli do Frog Lake wódz Leśnych Kri Onepohayo i jego syn Mesunekwepan. Młodzieniec przyglądał się zabitym i zatrzymał przy ojcu Marchandzie. „Tężał na ziemi, a krew płynęła mu z gardła. Wciąż żył i oddychał powoli. «Żal mi cię, ale taka musiała być wola Boża» — powiedziałem. Wziąłem trochę trawy, żeby obetrzeć krew. To nie pomogło, więc zdjąłem moją czarną jedwabną chustę i obwiązałem mu szyję. Miał oczy zamknięte, ale wciąż oddychał, a krew z przerwami sączyła mu się z gardła. Z wielkim trudem chwytał powietrze" 21. Misjonarz wkrótce wyzionął ducha, a Mesunekwepan zajrzał do kościoła. W środku wszystko było porozbijane, a Indianie opróżniali dwie baryłki wina mszalnego, rozlewając przy tym sporo. Kilku ubrało się w szaty liturgiczne. Mesunekwepan przyłączył się do nich, ponieważ „wydawało mu się, że się dobrze bawią". Jego ojciec był innego zdania i kazał mu iść z sobą. W domu urzędnika Kompanii Jamesa Simpsona Indianie tańczyli i łamali meble. Mesunekwepan miał wielką chęć coś sobie przywłaszczyć, ale ojciec mocno trzymał go za rękę. Onepohayo „zaczął okazywać gniew" i odszukał Dużego Niedźwiedzia. — Czy wyście wszyscy poszaleli, czy co jest z wami? — spytał nieuprzejmie. — Masz z pewnością źle w głowie. Gdybym wiedział, co szykujecie, dałbym wam dwadzieścia pięć krów, żebyście je sobie pozabijali zamiast tych białych ludzi. Wynoście się stąd! Duży Niedźwiedź nie przyjął dobrze tych słów. 21

G. Stanley (Mesunekwepan), An Account of the Frog Lake Massacre, w S. Hughes, ed., The Frog Lake „Massacre". Toronto 1976. s. 162.

172 — Jeśli ci się nie podoba to co mówię, to może i mnie zastrzelisz? — zaperzył się Onepohayo. Po chwili Duży Niedźwiedź odwrócił się i z częścią swoich poszedł rabować magazyn Kompanii. Inni zebrali łupy, konie oraz jeńców — panie Gowanlock i Delaney, dzieci, Metysów i mieszańców — i ruszyli do obozu. Po drodze wzięli jako zakładniczkę żonę Onepohayo, a Magiczną Fajkę wodza, która zawsze była bezpieczna pośrodku jego tipi, teraz położyli przed tipi na znak, że Leśni Kri są ich jeńcami. — Wszystkich nas dziś zabiją... — płakała matka i Mesunekwepan też się rozpłakał. Cameron zawdzięczał życie pani Simpson, siostrze Gabriela Dumonta. Ta „duża, tłusta kobieta, silna jak mężczyzna" (jak ją określa Goulet) owinęła go chustą, by go nie rozpoznano, chwyciła pod pachę i zaniosła do obozu, bo strach pozbawił go władzy w nogach. W obozie Leśni Kri zaopiekowali się kobietami, które mdlały na skutek przeżyć i zmęczenia marszem przez las i lodowaty potok Frog Creek. Cameron został zdemaskowany i uwięziony w innym tipi. Chodzi Po Niebie pokazał mu zegarek ojca Fafarda i spytał, która godzina. Była jedenasta. Gouletowi się upiekło; wprawdzie w corralu okazało się, że konia już ktoś zabrał, ale jego znajomy Kurka Wodna udobruchał rozeźlonego Indianina, zabrał Gouleta do siebie i uraczył kubkiem gorącej herbaty. Dodało mu to ducha i zaczął rozglądać się za białymi kobietami, aż w jednym z tipi znalazł panią Gowanlock. — Czy to nie było straszne? — spytała go przez łzy. — Tak, to była bardzo poważna sprawa — zgodził się Goulet. Pani Gowanlock poprosiła go, by poszedł i ukrył gdzieś ciało jej męża, zanim Indianie je zmasakrują. Duży Niedźwiedź się zgodził i trzej Metysi wrócili do osady. W domu Gowanlocka tapety były pozrywane, a wokół walały się książki i listy. Ani jeden mebel ani przedmiot nie

173 pozostały całe. Przed domem Delaneya leżało nagie ciało Ouinna. Indianie wetknęli w nie kij. Obok leżała głowa jego biało-brązowego spaniela, z którego sztuczek Quinn był dumny. Na majdanie wojownicy tańczyli wokół zabitych, uwagę Gouleta przyciągnął Indianin ubrany w przepaskę biodrową ze stuły — jeden krzyż zwisał z przodu, drugi z tyłu — i w cylinder przyozdobiony długą czerwoną wstęgą. Tańczył przekrzywiając głowę i zezując w górę. Drugi miał na głowie biret, a do przepaski przyczepił zegarek z dewizką. Goulet spóźnił się — Gowanlock miał odrąbane ręce i nogi. Gdy podniósł zwłoki ojca Marchanda, z rozłupanej czaszki wypłynął mózg i spłynął mu do buta. „Pozbieraliśmy ojca Marchanda, ojca Fafarda, Gowanlocka i Delaneya. Ależ to była robota. Cali byliśmy we krwi. Jeszcze dziś robi mi się niedobrze". Indianie nie pozwolili zabrać innych ciał. — Wynoście się, bo zaraz ktoś będzie zbierał wasze trupy! — ostrzegł któryś. Metysi złożyli zabitych w piwnicy kościoła. Był pusty, zabawa się skończyła. Z tabernakulum skradziono naczynia liturgiczne, hostie walały się po podłodze. Metysi pozbierali je z szacunkiem i spalili w piecu. Wieczorem Goulet dowiedział się, że Indianie, którzy pojmali białe kobiety, wystawili je na sprzedaż. Ponieważ zostały uznane za stare i niezbyt atrakcyjne, cena była przystępna — po dwa konie za każdą. Pani Gowanlock prosiła Gouleta, by je wykupił, ale on nie miał już nawet swojego jednego konia. Udało mu się wyciągnąć od pewnego Metysa dwie klacze, za które kupił panią Gowanlock, a dwaj inni Metysi złożyli się i do spółki kupili panią Delaney. Nazajutrz Duży Niedźwiedź kazał więźniom przysiąc, że nie uciekną, dodając, że gdyby ktoś uciekł, pozostali zostaną zabici. Nie musiał ich długo namawiać — Wędrujący Duch stał obok z Winchesterem. Później zaczęła się narada. Wędrujący Duch znowu przesłuchiwał Camerona. Chciał się dowiedzieć, za jaką sumę Kompania Zatoki Hudsona sprzedała Terytoria rządowi Kanady.

174 — Ten kraj należy do nas — wyjaśnił. — Odebraliśmy go sobie. Widziałeś, jak Kri wojują — mnóstwo krwi płynie. Kiedy oddałem pierwszy strzał, przysiągłem sobie, że tak będzie, aż nie zostanie tu ani jeden Kanadyjczyk. Wtedy sprzedamy ten kraj Amerykanom. Teraz pieniądze weźmiemy my, a nie Kompania. Będziemy wszyscy bogaci, będziemy handlować z Amerykanami 22. Naradę zakłóciło przybycie Uciętej Ręki, wodza Kri z Onion Lake. Został zaproszony do udziału w niej, ale nie usiadł. — Chciałem tylko zobaczyć, czy to, co słyszałem, to prawda — rzekł. — Przykro mi z powodu tego, coście zrobili. Mamy u nas zbór i pastora, i nie chciałbym, żeby go tak zabito. Lepiej na tym poprzestańcie. Duży Niedźwiedź milczał, ale Wędrujący Duch zerwał się i wymierzył do Uciętej Ręki z Winchestera. — Rozwalę ci łeb! — warknął. Ten wyciągnął zza pasa długi rzeźniczy nóż. — Mam tylko jedną rękę, ale i tak cię potnę na kawałki — rzekł. — Ja miałbym się bać ciebie? Ja zawsze byłem z przodu, kiedy biliśmy Czarne Stopy, a ty się chowałeś z tyłu. Wstyd, jak pozabijałeś tych białych, a teraz chcesz mnie straszyć? Ja nie jestem pijany. Onepohayo próbował łagodzić sytuację, obiecując, że jeśli obaj się uspokoją, da im krowy, piękny pasiasty koc Kompanii Zatoki Hudsona i swoją czapkę ze srebrnego lisa. Duży Niedźwiedź zakończył spór i zaprosił całe plemię Kri z Onion Lake na naradę za dwa dni. W Wielką Niedzielę Grzmot Czterech Niebios zaczął dzwonić w dzwon kościelny i wołać: — Haw motemitiek pe aspanibak! Bracia, chodźcie się modlić! 22

Cameron, op. cit., s. 74.

175 Kiedy się znudził, podpalił kościół. Dym wzniósł się wysoko i przybrał kształt krzyża, a potem jeźdźca, który wyglądał na rozgniewanego. Byli tacy, którzy uznali to za wróżbę, ale niewielu się tym przejęło. Duży Niedźwiedź korzystał bowiem z oferty Onepohayo, a nawet więcej. Jego plemię zabrało całe bydło Leśnych Kri, 400 sztuk. Byki i krowy były zalążkiem stada, które miało zostać rozdysponowane między poszczególnych Indian, kiedy nauczą się obchodzić z bydłem. Teraz co dzień Indianie zabijali po kilkanaście, bawiąc się w polowanie na bizony. Gonili krowy konno, strzelając na oślep, niekiedy wpędzając je do obozu i dziurawiąc tipi kulami. Czasem dochodziło do bijatyk, kiedy jakiś Leśny Kri wyrażał sprzeciw wobec takiego traktowania ich własności, ale ogólnie nastroje były dobre. Zajadano się jak za dawnych dobrych czasów, wymiotowano z przejedzenia, pito i tańczono. Zabawę popsuła nagle stara squaw imieniem Ona Wygrywa, która oświadczyła, że zamieni się w wendigo. „Nie wiecie, co to wendigo? To nie żarty", pisze Goulet. Wendigo wydaje wrzask, który wszystkich paraliżuje, a potem tak unieruchomionych pożera. Może zjeść nawet cały obóz, „choćby to miało zająć i miesiąc!" 23. Na dobrze odkarmionych Kri padł blady strach. Aby nie skończyć w żołądku potwora, należało go uśmiercić, i to szybko — dojrzałego wendigo trudno ubić, bo ma serce z lodu, a w dodatku jego ciało zrasta się, jeśli je pociąć. Mądrość szamanów głosiła, że do zabijania takich dobrze nadają się katolicy, osobliwie, gdy nabiją broń czymś poświęconym. Duży Niedźwiedź wyznaczył więc Andre Naulta. Goulet zastał go w namiocie, nabijającego starą flintę. „Ależ miał przy tym minę!" — Nie bądź głupi — ostrzegł. — Jeśli to się wyda, zadyndasz jak ropucha. 23

C h a r e l l e, op. cit., s. 136.

176 — Jasne, a jeśli jej nie zabiję, to mi rozłupią czaszkę — odparł Nault, przybijając kulę szkaplerzem jednej z \|e, tysek. Gouletowi udało się przekonać Dużego Niedźwiedzia, że Nault w zdenerwowaniu spudłuje do potwora, co może mieć fatalne skutki. Ostatecznie zadania podjęło się trzech najmężniejszych Kri — stary Charlebois vel Leśny Karokk 24, młody Błyszczące Oczy i jednooki Ten, Którego Odzienie Dźwięczy Gdy Idzie (w skrócie Wytworniś) 25. Przywiązaną do stołka squaw wyniesiono poza obóz. Charlebois zaszedł ją od tyłu „przyczaił się, gotów w razie czego do ucieczki, i buch! Zdzielił ją maczugą w skroń. Stara upadła na bok, nie wydając głosu, i tylko kończyny jej dygotały". Błyszczące Oczy wpakował jej trzy kule z Winchestera. Wytworniś odrąbał głowę siekierą i odrzucił ją, by zapobiec zrośnięciu się z ciałem, ale „warkocze zaplątały się w gałęzie wierzby i głowa zawisła, z okropną twarzą huśtającą się w powietrzu. Indianie uciekli tak szybko, jak ich nogi niosły, nie ryzykując nawet obejrzenia się" 26. Incydent z wendigo zwarzył humory. Wieczorem odbyła się narada wojenna. Indianie byli zgodni, że następnym celem powinien być Fort Pitt. Duży Niedźwiedź uważał, że nie warto ryzykować walki, ale należy skłonić białych do opuszczenia fortu i pozostawienia zapasów. Wędrujący Duch zgadzał się, że dobrze byłoby, gdyby biali dali się namówić do wyjścia Źródła nie są zgodne, czy był on Kri. Według niektórych był Metysem, który „nie wierzył w żadnego Boga". 24

„Bardzo lubili dekorować się sznurami dzwonków od sań. które dzwoniły przy każdym kroku. Był to wesoły dźwięk, gdy szli na tańce wieczorem, ale nie lubiłem być budzony nim o trzeciej czy czwartej rano, gdy wracali do domu" (W. M. Graham, Treaty Days. Reflections of on Indian Commissioner, Calgary 1991, s. 16). Wytworniś tym się wyróżniał, że nosił cylinder z pękami kolorowych wstążek, a dzwonki miał przyszyte do ogonów czarnego fraka (który wywrócił na drugą stronę, by widać było połyskująca, jedwabną podszewkę). 25

26

Charette, op. cit., s. 138.

177 z fortu; można by ich wtedy otoczyć i wybić do nogi. Planowano, że któryś z jeńców mógłby napisać do policjantów list by ich zwabić w zasadzkę. 13 kwietnia większość Kri, w tym 250 wojowników, wyruszyło pod Fort Pitt. Goulet i Nault powozili faetonem i landem zaprzężonymi w woły. „Nie było komiczniejszej parady cyrkowej — pisze Goulet — Kobiety z gromadami małych dzikusów dumnie usadowiły się na ładnych powozach, a ich mężczyźni poubierali się zgodnie z najlepszą modą tubylczą. Niektórzy nosili buty z cholewami do przepasek biodrowych, inni mieli futrzane płaszcze, garnitury wieczorowe, bobrowe czapy, meloniki i inne rzeczy. Było to zabawne, ale nie ośmieliliśmy się śmiać; Indianie biorą siebie bardzo serio". Biali więźniowie zostali w obozie. Duży Niedźwiedź zapowiedział, że jeśli któryś Indianin zginie, zapłacą za to życiem. EDMONTON, 30 MARCA – 12 KWIETNIA

Edmonton, centrum handlu i największe miasto pomiędzy Battlefordem a Górami Skalistymi, leżało daleko od wszystkich większych osiedli. Toteż gdy 30 marca telegraf wystukał wiadomość o Duck Lake, a potem zamilkł na dobre, jego mieszkańcy zaniepokoili się. Metysów raczej nie należało się obawiać; biali byli tak samo jak oni niezadowoleni z rządu i w sporach z Ottawą zawsze występowali po ich stronie. Nie wiadomo było tylko, czego się spodziewać po Indianach. Kri na pozór byli spokojni — z drugiej strony, pamiętano, jak niedawno pod miastem raz po raz wyrzynali się z Czarnymi Stopami, przy okazji napadając i rabując białych, a kiedy oba plemiona pojawiały się w Edmonton na targu, zawsze kończyło się to walką i ucieczką mieszkańców do fortu. 1 kwietnia edmontończycy zebrali się w saloonie, powołali Komitet Obrony i zaczęli formować milicję nazwaną Zwiadowcami Edmontońskimi. W mieście doliczono się 100 sztuk prywatnej broni długiej i krótkiej,

178 policja miała 21 karabinów, a w arsenale Kompanii znaleziono 57 strzelb „różnego wieku, typu i rodzaju" 27. Potencjalny ośrodek obrony, Fort Edmonton, miał imponujące bastiony ale i zasadniczą wadę — można było ostrzeliwać jego wnętrze z leżących naprzeciwko wysokich brzegów rzeki. Doprowadzono w nim do użytku kilka starych armat, lecz obronę przewidywano raczej w pobliskim Forcie Saskatchewan, gdzie pod kierunkiem insp. Arthura Griesbacha dobudowano palisadę, zgromadzono zapas żywności, opału i siana, a różdżkarz mieszaniec znalazł miejsce, w którym wykopano studnię. 7 kwietnia kurier pocztowy z Calgary przywiózł wiadomości o mordzie w Frog Lake, a także, iż Kri pod wodzą Małego Łowcy i Niebieskiej Dutki obrabowali magazyn w Saddle Lake, zaledwie o 130 km od Edmonton. Przerażeni mieszkańcy sporządzili wezwania o pomoc do wszystkich znanych osobistości, włącznie z ulubieńcem — ministrem robót publicznych Langevinem. Ponieważ nie byli pewni, czy poczta dojdzie, uradzili, by wysłać do Calgary gońca z wezwaniem o pomoc. Nikt nie chciał złożyć się na zapłatę dla takiego śmiałka, więc targowano się do północy, aż James Mowat zadeklarował się nie brać zapłaty, jeśli ktoś pożyczy mu konia. Rano pomknął co koń wyskoczy do Calgary. Po przejechaniu 100 km wpadł na teren rezerwatu Kri wodza Krótkiego Ogona, szerząc panikę. Agent dał przykład, uciekając do Edmonton. „Szczytem wszystkiego było zobaczyć, jak biali uciekają — stwierdził misjonarz Constantine Scollen. — Indianie byli zdumieni. Myśleli, że Louis Riel nadchodzi z armią, zmiatając wszystko przed sobą, i dni białego człowieka są policzone". Ksiądz starał się ich uspokoić, ale nazajutrz wojownicy odtańczyli taniec wojenny i „doszli do wniosku, że muszą coś zrobić dla sprawy narodowej, a najlepsze, co mogą zrobić, to rabować i plądrować" 28. 11 kwietnia wódz Dźwięczące Niebo poprowadził ich na magazyn Kompanii Zatoki Hudsona, nie 27 28

J. Dunn, The Alberta Field Forte of 1885, Calgary 1994. s. 101. Beal, Macleod, op. cit., s. 210-211.

179 gardząc też leżącą po drodze farmą. Napadli również na misję protestancką, przepędzili wielebnego Glassa i zdemolowali J m Pani Glass z goryczą nazwała Indian „niewdzięcznikami", ojciec Scollen sądził, że pastor był sam sobie winien: gdyby „okazał trochę odwagi, stawił czoło Indianom i pozostał w domu, ocaliłby go". James Mowat bez przeszkód dojechał do Calgary (był to wyczyn w 36 godzin przejechał 350 km) 29 i spotkał się z gubernatorem. Dewdney ocenił, iż najbardziej odpowiedzialną osobą w okolicy był ojciec Scollen, i do niego zwrócił się z prośbą, by ratował sytuację. 12 kwietnia misjonarz odwiedził Indian, którzy urządzali radosne tańce. Próbował przemawiać, ale upojeni zwycięstwami Dźwięczącego Nieba, ubrani w garnitury z magazynu Kompanii wojownicy zagłuszali go waleniem w bębny. — Nie poddamy się! Riel! Riel! — krzyczeli, strzelając misjonarzowi nad głową. W końcu wódz Krótki Ogon miał tego dość. Zerwał się, powywracał bębny i uspokoił gawiedź. Ojciec Scollen przeczytał Indianom list od gubernatora i wygłosił dwugodzinne kazanie. Trudno powiedzieć, czy bardziej wzruszył kongregację wizją nagrody w niebie, przestraszył mękami piekielnymi, czy też podziałała perspektywa doczesnych represji — w każdym razie zabawa się skończyła, a wraz z nią działania Indian w okolicy Edmonton. Kri nawet zwrócili to, co im pozostało ze zdobyczy. FORT PITT, 3 – 17 KWIETNIA

3 kwietnia przed świtem w Forcie Pitt zjawił się instruktor rolny z Onion Lake George Mann. Ostrzeżony przez Kri, iż biali w Frog Lake już nie żyją, zapakował rodzinę i psa na W dwa dni później zwiadowca Kri imieniem Jasio Ptak pobił ten rekord, pokonując trasę w 30 godzin. Po drodze zdążył nawet ukraść konia (jak mówił, „w imieniu Królowej"). 29

180 wóz i ruszył przez las, słysząc za sobą wrzaski „dobroczyńców" łupiących jego dom. Potem wódz Ucięta Ręka przyprowadził do fortu pastora Charlesa Quinneya z żoną (obudzili ich zabierając pościel Indianie, dla których nie starczyło zdobyczy w domu Manna). Wódz opowiedział insp. Dickensowi, co widział w Frog Lake i w obozie Dużego Niedźwiedzia. Po południu przywlókł się Henry Quinn, który przeszedł lasem ponad 50 kilometrów. Mówił z trudem, bo miał opuchnięty język, ale potwierdził relację Uciętej Ręki. 23 policjantów i 44 cywilów zaczęło przygotowywać się do obrony. Próbowali kopać doły strzeleckie, ale ziemia była zmarznięta, zbudowali więc barykady z worków owsa. Nazajutrz westman Johnnie „Saskatchewan" Longmore przywiózł list od insp. Morrisa z wezwaniem, aby insp. Dickens ewakuował Fort Pitt i dołączył do Fortu Battleford. Dickens wyjaśnił, że jest to niemożliwe (choć policja z nazwy była konna, to w Forcie Pitt było tylko 6 koni) i poprosił Morrisa, aby przysłał mu na pomoc 50 ludzi, lecz nie otrzymał odpowiedzi. Przez następne dni policjanci kontynuowali rozbudowę fortu, „pracując jak konie", wznosząc palisadę i dwa bastiony z belek z domów na przedpolu, które rozebrali, by nie dawały osłony nieprzyjacielowi. Pozostała zasadnicza wada, że Fort Pitt nie miał studni i po wodę trzeba było chodzić 400 jardów do rzeki. 7 kwietnia na drugim brzegu rozbił obóz wódz Kri z USA Mała Topola (ten, który odwoływał agentów telegraficznie). Insp. Dickens nie pozwolił Indianom się zbliżyć, ale dostarczył im żywności. Próbował też znęcić wodza nagrodą, by odszukał więzione białe kobiety. 14 kwietnia inspektor wysłał na zwiad patrol złożony z konstabli Davida Cowana i Larry'ego Loasby'ego oraz Henry'ego Quinna. Faktor Kompanii, William McLean, ostrzegał, iż w ten sposób tylko robi Indianom prezent z trzech koni i tyluż karabinów i rewolwerów... Tego samego dnia po południu przed Fortem Pitt rozłożyli się obozem Kri Dużego Niedźwiedzia. Wódz wysłał trzech Mety-

181 sów do McLeana, z żądaniem, aby stawił się przed jego obliczem. McLean przybył nie czekając. — Mam zamiar zająć fort i chcę, abyś mi wydał wszystko, co jest w magazynie — wyjaśnił mu Duży Niedźwiedź. Przede wszystkim koce i tytoń dla mnie i broń z amunicją dla moich wojowników. Jeśli to zrobisz, pozwolę policjantom odejść, ale jeśli będziecie się bronić, zginiecie wszyscy. Mamy 40 baniek nafty — to wystarczy, żeby spalić palisadę ; te wasze domy razem z wami. McLean przekazał ultimatum Dickensowi, który odmówił kapitulacji, wysłał tylko Indianom herbatę, czajniki, tytoń i odzież, oraz koc dla Dużego Niedźwiedzia. Przez całą noc oczekiwano ataku („Nie ma odsieczy, sprawy wyglądają marnie. Wszyscy dobrego ducha. Otacza nas 250 Indian na wojennej ścieżce. Wielki taniec wojenny na wzgórzu. Indianie skradają się przez las ze wszystkich stron. Panny McLean okazują wielką odwagę i ze strzelbami stoją przy strzelnicach", zanotował w dzienniku kpr. Sleigh z Frog Lake). Wokół fortu przemykały się ciemne sylwetki. „Byłam śpiąca, ale podnosiłam karabin, aby zaznaczyć muszkę — wspomina 16-letnia Eliza McLean — to znaczy, poślinić palec, potem muszkę, a potem potrzeć muszkę główką zapałki, żeby świeciła w ciemności". Jednak Indianie tylko uprowadzili stado bydła z zagrody i spędzili noc na śpiewach i ucztowaniu. 15 kwietnia Duży Niedźwiedź podyktował jednemu z jeńców list do sierż. Martina w forcie. „Mój drogi przyjacielu — pisał wódz. — Zawsze byliśmy dobrymi przyjaciółmi. Z tego powodu chcę mówić do ciebie uprzejmie: proszę, uciekaj z Fortu Pitt jak najszybciej. Powiedz swemu kapitanowi, że mam go w dobrej pamięci, bowiem kiedy rząd kanadyjski zaczął mnie morzyć głodem, on czasami dawał mi jedzenie. Nie zapomniałem również, że dał mi dobry koc. Dlatego chcę, żebyście odeszli bez rozlewu krwi. Rozbawialiśmy o tym, ja i moi ludzie, zanim opuściliśmy Frog

182 Lake. Odejdźcie jeszcze przed wieczorem, bo młodzi ludzie są bardzo dzicy i trudno ich utrzymać w garści 30. Duży Niedźwiedź może nie był aż tak zręcznym dyplomatą jak Budowniczy Zagród, ale znał grę „dobry Indianin-zły Indianin". Do obozu znowu przyszedł McLean. Wysłuchał od wodzów „długiej i mętnej listy zażaleń w zwykłym indiańskim stylu" oraz dowiedział się, że mają zamiar zabić wszystkie Czerwone Kurtki, obalić rząd i wypędzić białych. Duży Niedźwiedź zapowiadał, że wkrótce nadejdzie z pomocą armia amerykańska — 10 000 ludzi i 20 kolumn wozów z bronią i amunicją30. „Dyskutowałem z nimi o szaleństwie tego pomysłu", twierdzi McLean. Dyskusję uciął Wędrujący Duch. — Wystarczy — rzekł, przeładowując Winchestera. — Dosyć już powiedziałeś. Nie chcemy więcej słyszeć o rządzie. Mamy ci wierzyć, że rząd ma mnóstwo żołnierzy? Popatrz, ile masz Czerwonych Kurtek w tym twoim forcie — czy to jest mnóstwo? Po co w ogóle ich tam trzymasz? Ten fort Kompania zbudowała dla nas. Wykończymy ich przed zachodem słońca, a ty, jeśli ci życie miłe, rób, co ci każę. Nie bądź uparty, zastrzeliłem już za to jednego agenta. Było południe. Indianie rozsiedli się wokół ognisk, przy parujących czajnikach herbaty doprawionej painkillerem i tytoniem do żucia. Sjestę przerwał okrzyk: — Chemoginusuk! Policja zachodzi nas od tyłu! Indianie zerwali się zaskoczeni. Ale jeszcze bardziej zdumieni byli ci, którzy ich zaskoczyli — dwaj policjanci i Henry Quinn. W nocy doszli do obozu Dużego Niedźwiedzia koło Frog Lake i widząc, że tipi stoją, uznali, że Indianie są nadal w obozie. W drodze powrotnej natrafili na trop. Były to ślady podkutych koni, toteż dowódca patrolu, 18-letni konstabl 30

W. J. McLean, Tragic Events al Frog Lake and Fort Pin During The North-West Rebellion, w: Hughes, op. cit., s. 244-247. Informacje o tym, że Riel będzie miał pod bronią 10 000 ludzi, pojawiały się także w amerykańskiej prasie.

183 Cowan uznał, że nie mogli to być Indianie. Henry Quinn wyjaśnił, że podkute konie zostały zabrane mieszkańcom Frog Lake. Poznał nawet odciski podków konia swego wuja, ale Cowan nie chciał uwierzyć. Poszli więc tym tropem, i niespodzianie wpadli na Dużego Niedźwiedzia. Było za późno, by zawrócić, więc rzucili się galopem w stronę fortu. Posypały się na nich kule. Indianie strzelali niecelnie, ale koń Cowana spłoszył się i zaczął wierzgać. Cowan zeskoczył z siodła i próbował uciekać pieszo, lecz został trafiony i upadł. Koń konstabla Loasby'ego został ranny i stanął dęba. Goniący za nim konno Samotny Człowiek zderzył się z nim i wszyscy upadli. Loasby podniósł się i zaczął biec do fortu. Samotny Człowiek przyklęknął i z karabinu trafił konstabla najpierw w nogę, a potem w plecy. Loasby padł. Indianin podpełzł i zabrał mu rewolwer i pas z nabojami. „Myślałem, że nie żyje — wyjaśnił potem Cameronowi — bo bym go dokończył". Jednak kiedy się oddalił, Loasby poczołgał się do fortu. Gdy się zbliżył, policjanci wybiegli, wnieśli go do środka i oddali pod opiekę pani McLean 31. Louison Mongrain podszedł do Cowana i widząc, że żyje, uniósł strzelbę. Cowan podniósł ręce do góry. — Nie rób tego, bracie — powiedział. Mongrain dobił go dwoma wystrzałami w głowę. Specjalnego konstabla Quinna nie opuszczało szczęście — znowu udało mu się uciec w las. Wokół ciała Cowana zebrała się grupa Indian. Zaciekawieni Goulet i Gladu podeszli bliżej. Na ich widok wojownicy wybuchnęli śmiechem, a jeden podniósł wycięte z piersi konstabla serce. — Popatrzcie — zawołał. — Indianin może zjeść serce białego, ale biały nie może zjeść serca Indianina! — Masz zupełną słuszność — odparł Goulet („Cóż można powiedzieć wobec takiego obyczaju", pomyślał). Indianom Jedną z kul wydobytych z ciała Loasby’ego, oprawioną w pierścionek, można zobaczyć w muzeum policji konnej (RCMP) w Reginie. 31

184 jednak apetyt nie dopisał i niedojedzone resztki serca nadziali na gałąź 32. Do obozu przyszły panny Amelia i Eliza McLean, abv dowiedzieć się, co się dzieje z ojcem. — Dlaczego miałybyśmy się bać? Nie nauczono nas bać się Indian — odpowiedziała na zaczepki 14-letnia Amelia „To było dobre wejście", uznała Eliza. Niestety, w przeciwieństwie do córek McLean stracił nerwy i na polecenie Dużego Niedźwiedzia napisał list do żony. „O biada, dlaczego w ogóle przyszedłem do tego obozu, Bóg jeden wie, co teraz będzie — pisał. — Nie godzą się na nic innego, jak tylko, że policja musi natychmiast odejść. Chcą, żebyś z dziećmi przyszła do obozu, i może byłoby najlepiej, gdybyś to zrobiła. Jeśli policja nie odejdzie, Indianie na pewno w nocy zaatakują, tak mówią, i spalą fort. Stanley także musi przyjść i wszyscy pracownicy Kompanii. Chcą także Malcolma i Hodsona. Szczerze uważam, że najlepiej będzie, jeśli wyjdziecie, bo Indianie są zdecydowani spalić fort, jeśli policja nie odejdzie. Przywieźli naftę i boję się, że uda im się podpalić obiekty. Indianie obiecują, że jeśli wyjdziecie, cofną się i dadzą policji czas na odejście, zanim zrobią jakiś ruch. Chcą, żebyś przyniosła swoje rzeczy natychmiast. Musimy zrobić wszystko, by wyruszyć przed nocą, aby dać kapitanowi Dickensowi i jego ludziom szansę odejścia". Panikarski list wywarł pożądany przez Indian skutek — wszyscy cywile wyszli i zdali się na ich łaskę. Obrona fortu była w tej sytuacji bezcelowa. Przebijanie się do Battlefordu nie wchodziło w grę. Insp. Dickens zdecydował więc „z wdziękiem oddalić się za rzekę", jak zapisał kpr. Sleigh. Policjanci porzucili swoje rzeczy (inspektor zostawił szablę, lornetkę, a nawet złoty zegarek, który należał do jego sławnego ojca), załadowali Loasby'ego, sztandar, amunicję 32 Możliwe, że chcieli nawiązać do legendy łączonej z bitwą nad Little Big Horn, według której wódz Sjuksów Hunkpapa Deszcz w Twarz pożarł serce ppłk. Custera.

185 oraz żywność na barkę i zaczęli spychać ją na rzekę. Wyglądało na to że nie zdążą przed upływem dwóch godzin, które Duży Niedźwiedź dał im na odejście. Pastor Quinney wybłagał wodza jeszcze jedną godzinę. Wreszcie łódź spłynęła na wodę. Rozpętała się burza śnieżna, na rwącej rzece zderzały się kry, barka zaczęła przeciekać. „O mało nie zatonęliśmy", zanotował Sleigh. W końcu policjantom udało się przepłynąć na drugi brzeg, skąd mogli się przyglądać, jak Kri biorą w posiadanie ich fort. Pierwszym celem zdobywców był magazyn Kompanii Zatoki Hudsona. „Wyłamali drzwi i runęli do środka — wspomina Louis Patenaude. — Każdy łapał pierwszą rzecz, która mu wpadła w ręce. Mogła to być beczułka cukru, skrzynka herbaty, królewskie futro, sztuka perkalu, pudło tytoniu, baryłka gwoździ — wszystko jedno. Wybiegał, zostawiał ją na zewnątrz i pędził po więcej. Kiedy wracał, jego pierwszej zdobyczy już nie było; inny, słabszy brat, przywłaszczył ją sobie. Był harmider i wojna o łupy, ciosy i wrzaski. Puszki wędzonych piklingów firmy Crosse & Blackwell, słoiki marynowanych orzechów włoskich i pasztety z gęsich wątróbek, importowane aż z Londynu, były rozcinane nożami, wąchane i rzucane na ziemię"”. „Niektórzy wychodzili z magazynu tak obładowani, że gubili połowę jeszcze zanim wyszli", zauważył Goulet. Następny był skład leków. W poszukiwaniu painkillera Indianie degustowali różne mikstury, aż się pochorowali. Nad ranem 16 kwietnia przed fortem pokazał się Henry Quinn. Wędrujący Duch wybiegł za nim w pogoń, ale stwierdziwszy, że Quinn ma karabin, zawrócił do fortu. Ostatecznie wódz Leśnych Kri Isidore Mondion nakłonił Quinna do poddania się i wziął go w obronę przed Wędrującym Duchem. — Może być twoim jeńcem — zgodził się w końcu wódz wojenny. — Ale jego karabin musi być mój! 33

C a m e r o n, op. cit., s. 99.

186 McLean i jego córki poszli do fortu. Ich dom był zdernolowany. Amelia uratowała Biblię i „Robinsona Crusoe"; obie książki miały służyć rodzinie za pociechę duchową w niewoli. Zagrała na fisharmonii, ale był to błąd; Indianie najpierw przerazili się dźwięków, a potem rozzłoszczeni porąbali instrument na kawałki. W rewanżu Amelia zerwała Samotnemu Człowiekowi z głowy i cisnęła w ogień swój „piękny czarny koronkowy kapelusz, z delikatną woalką, wyszywany czarnymi dżetami" (z żalem wspomina Eliza) 34. Amelia podsumowała: „Nigdy nie pozwalałam tym Indianom sądzić że się załamaliśmy". 17 kwietnia Indianie podpalili fort i ruszyli z powrotem do Frog Lake. Prowadzili 27 białych jeńców i 60 Metysów. GREEN LAKE-LAC LA BICHE, 17 - 30 KWIETNIA

W połowie kwietnia nowiny o rebelii dotarły do leżącej wśród jezior i lasów o 180 km na północ od Battlefordu osady Green Lake, budząc zaniepokojenie o magazyn Kompanii Zatoki Hudsona. Był to łakomy kąsek — oprócz żywności i towarów za 40 tysięcy dolarów zawierał 200 strzelb, proch, kule, śrut i amunicję scaloną. Główny faktor Kompanii Lawrence Clarke, który był wciąż w Prince Albert, domagał się od komisarza Irvine'a, by wysłał policjantów i przynajmniej zabezpieczył broń, ale ten odmówił. Wobec tego miejscowy pracownik Kompanii ukrył broń i amunicję, a 26 kwietnia wszyscy mieszkańcy osady załadowali się na łodzie. Kiedy ostatni zajmowali miejsca, nadeszli Indianie, zapewne zwabieni widokiem uciekających białych. Łodzie zaczęły w popłochu odbijać od brzegu, ale Indianie złapali tylko subiekta i zmusili go do otworzenia magazynu. Kiedy zaczęli go plądrować, subiekt uciekł i zdołał jeszcze dogonić łodzie. Uciekinierzy znaleźli schronienie w odległym o 200 km Ile la Crosse. 34

E. McLean, The Siege of Fort Pin. w: Hughes, op. cit., s. 285.

187 W kilka dni potem wyprawili się do Green Lake, ale gdy zobaczyli tam Indian, roztropnie zawrócili. Zaniepokojony Clarke wysłał na zwiady grupę Metysów z Prince Albert. Metysi dotarli do Green Lake i stwierdzili, że w magazynie już nic nie zostało, a czego nie zabrano, to gruntownie zniszczono. Nawet uprząż została pocięta na kawałki. W dodatku napotkani Indianie zabrali im konie i Metysi jak niepyszni wrócili do domu pieszo. Jedyną pociechą Clarke'a było, że Indianie broni nie znaleźli. W znajdującej się na podobnym odludziu osadzie Lac la Biche 17 kwietnia pojawili się Kri. Jak zwykle domagali się żywności, lecz ponieważ byli „bardziej niż zwykle bezczelni", a do osady dochodziły niedobre pogłoski, mieszkańcy zaczęli się bać. Pośpiesznie zwołano zebranie białych i Metysów. Przyszedł nawet Peter Erasmus, jeden z głównych autorów Traktatu numer 6. „Wszyscy ci panowie byli przerażeni — skonstatował misjonarz ojciec Faraud — Twarze mieli wykrzywione strachem". Pracownik Kompanii, niejaki Young, postraszył ich dodatkowo opowieściami o Dużym Niedźwiedziu, którego niosące śmierć hordy „stoją już u drzwi". Uchwalono, że Metysi, których było trzydziestu i jako jedyni umieli posługiwać się bronią, zajmą się ochroną faktorii, a Young pojedzie do Edmonton i załatwi prezenty dla Indian. „Powierzyłem się w opiekę Bogu, bo ci ludzie [Metysi] budzili bardzo mało zaufania — pisze ojciec Faraud — Na szczęście braciszkowie byli spokojni, pełni energii, wszyscy wzięli karabiny, i ich kule w obronie misji by nie chybiły. Ale siostry, niestety, są dziewczętami i kobietami. Szary habit nie robi różnicy, były ogarnięte dzikim strachem. Co chwilę przychodziły i mówiły, że chcą uciekać, a nie wiedziały, dokąd. Zawinił temu pan Young, który naopowiadał im, że Indianie zrobią je swoimi żonami" 35. 35 Mgr. H. Faraud, OMA., of Lac la Biche to Fr. Joseph Fabre, O.M.I., Superior General, w: Hughes, op. cit., s. 329-332.

188 Young bez przeszkód dotarł do Edmonton, gdzie w uznaniu jego straceńczej odwagi został mianowany zastępcą agenta. Już miał z kilkoma wozami przeróżnych dóbr ruszyć w drogę powrotną, gdy do miasta doszły wieści o Frog Lake i upadku Fortu Pitt, i nikt już nawet nie pomyślał o tym, by choćby wysunąć nos poza Fort Saskatchewan. Pod nieobecność Younga Kri zainteresowali się magazynem. 27 kwietnia dobrodusznie zaoferowali się zabrać towary na przechowanie, aby nie dostały się Dużemu Niedźwiedziowi, a gdy subiekt nie wyraził na to ochoty, łagodnie odsunęli go na bok. „Mężczyźni, kobiety i dzieci wdarli się do magazynu, zalali dom — opisuje ojciec Faraud — Po kwadransie nie została ani szpilka. Towary, żywność, futra, wszystko zniknęło. Potem, jak to rewolucjoniści, rozbili okna, framugi, drzwi, połamali stoły. Krzesła fruwały w drzazgach pod ciosami siekier. Książki podarli na strzępy i puścili z wiatrem. Kobiety bawiły się zrywaniem tapet i dzieliły między siebie suknie pani Young, tnąc je nożyczkami". Wieczorem Indianie rozpalili dwa wielkie ogniska z mebli i sprzętów, i spędzili noc na wesołej zabawie. Mieszkańcy przyglądali się temu z budynku misji. Jakby mało było wrażeń, nazajutrz przed misją pojawił się Indianin w wojennym stroju, i oznajmił, że przychodzi od Dużego Niedźwiedzia. Zażądał od Metysów, by przyłączyli się do Indian, lecz odmówili. — Za tydzień przyjdzie po was Duży Niedźwiedź! — krzyknął Indianin i odszedł. Tego było za wiele. Mieszkańcy „stracili zmysły ze strachu", jak stwierdził ojciec Faraud, i rzucili się do ucieczki w las. „Biegli, nie wiedząc dokąd, bez prowiantu, bez żadnych zapasów, porzucali domy na pastwę złodziei, całkiem bezmyślnie". Nie udało mu się powstrzymać nawet sióstr, które uciekły i ukryły się na wyspie na jeziorze. „Tyle skorzystałem, że nie musiałem już słuchać ich histerycznych krzyków, które

189 powałem szczególnie irytującymi". Zostali tylko bracia, zdecydowani walczyć w imię Zbawiciela i gotowi raczej "przelać swoją krew, niż oddać Kri naszą misję". 30 kwietnia wrócił Young, z pustymi rękami, ale z krzepiącą informacją, że Edmonton jeszcze stoi. Po jakimś czasie Indianie, zapewne lepiej poinformowani, zaczęli przychodzić do misji i przepraszać, ale i tak wszyscy w Lac la Biche siedzieli z duszą na ramieniu, oglądając się, czy z lasu aby nie wyłania się Duży Niedźwiedź.

RÓŻAŃCE I KULE

PRINCE ALBERT

Komisarz Irvine z policjantami siedział w Prince Albert. „Każdy nędzny dzień był pełen nudnej monotonii — pisze konstabl Donkin — ołowiane niebo i sypiący śnieg albo bezlitosne słońce prażące z bezchmurnego firmamentu; stopniowe umieranie zimy i oporne narodziny wiosny; niespokojna tęsknota za wieściami z domu; wieczne pragnienie, aby wreszcie coś zrobić; codzienne kłamstwa wprowadzane w obieg; dręczące patrole". Od czasu utraty Fortu Carlton nie zdarzył się żaden alarm, ale panowała atmosfera oblężenia. Prince Albert było objęte prawem wojennym, z godziną policyjną o 20.00 i obwieszczeniami rozplakatowanymi na domach. Choć broni nie starczało, wszyscy mężczyźni zostali powołani do pospolitego ruszenia, pod groźbą pozbawienia rodzin racji żywnościowych. „Ochotników podzielono na cztery kompanie. Całością dowodził płk Sproat, dżentelmen, którego marsowy zapał był jak najsroższego pokroju. Promieniał zadowoleniem, gdy ktoś mu salutował. 4 kompania piechoty dzielnego pułkownika była uzbrojona w broń wielce heterogeniczną — od strzelb antycznego i nieokreślonego typu, po użyteczne, acz mało ozdobne maczugi". Jakiś Metys przyniósł wieść o spus-

191 toszeniu Battlefordu, o Kri „nurzających się w dzikich orgiach i tańcach wokół płomieni", a w dodatku barwnie opowiadał, jak przedzierał się przez linie wroga otaczające Prince Albert. Odtąd nikt nie mógł opuścić miasta bez przepustki. Nocą na warcie stało 120 ludzi, a policjanci zamienili szkarłat królowej na barwy ochronne — „czarny kapelusz z połową ronda podwiniętą i z czerwoną muślinową woalką, brązowa drelichowa kurtka z paskiem, moleskinowe bryczesy, brązowy płócienny bandolier z 40 sztukami dodatkowej amunicji i brązowy chlebak" — w których wyglądali jak „skrzyżowanie desperado z Montany z sardyńskim chasseurem" — i wieczorem wyjeżdżali na patrol. „Nie było to przyjemne — pisze Donkin. — Objeżdżaliśmy osadę dokoła niezależnie od pogody, w gęstym mroku, gdy w każdym krzaku na przedmieściu mógł czyhać czerwonoskóry. Spędzaliśmy w siodle po 16 godzin, zanim nas zwalniano na śniadanie" 1. Mijały dni. Mówiono, że komisarz lrvine nawiązał łączność z gen. Middletonem, ale szczegóły były trzymane w tajemnicy. Komisarz zarządzał parady i ćwiczenia, a gdy śnieg stopniał, rozpoczęto manewry za miastem, ćwicząc się w formowaniu wozów w „walczący corral". 19 kwietnia Irvine bez zapowiedzi rozkazał wymarsz, który wszyscy przyjęli z radością. W słoneczne niedzielne popołudnie 150 policjantów z długim taborem wozów przeszło 12 mil i zatrzymało się na położonej na wzgórzu farmie — „charakterystycznej dla tego regionu — niski dom z bali, niechlujnie ogacony słomą, ściany otynkowane błotem, byle jaka zagroda z żerdzi, mały stóg siana, duża kupa gnoju, kilka prymitywnych szop dla bydła. Miejsce było opuszczone, z wyjątkiem pary małych niedźwiadków, które wałęsały się wokół i wyczyniały akrobacje na słupach telegraficznych i pniach sosen. Chytrze udawały, że nie słyszą, jak się im przymilamy. Wieczór był uroczy, 1

Donkin. op. cit., s. 134-136.

192 i z naszej wyniosłości widzieliśmy słońce zachodzące we wspaniałym blasku pryzmatycznego światła. Dziewiczy las rozciągał się wzdłuż skraju ciemnej doliny, którą płynęła rzeka, samotna i majestatyczna. Błękitny dym unosił się z naszych ognisk obozowych w ciche powietrze. Leżeliśmy w naszym „walczącym corralu", oddając się paleniu fajek Byliśmy pewni, że ruszymy na Batoche, ale o 1.00 dosiedliśmy koni i — wykonaliśmy kontrmarsz! Pełni gorzkiego rozczarowania znów weszliśmy do śpiącego miasta. Zagadka tego poronionego manewru strategicznego czeka na rozwiązanie" — zapisał Donkin. Później komisarz Irvine tłumaczył, że miał informacje, iż gen. Middleton zaatakuje Batoche najpóźniej 19 kwietnia, więc wyruszył, by z nim współdziałać, ale gdy doniesiono mu, że przed Batoche panuje spokój, zawrócił. 23 kwietnia znów ożyły nadzieje, ponieważ Irvine zarządził naradę i wydzielił oddział, który miał „pełnić służbę frontową, gdyby zaistniała konieczność współdziałania z kolumną idącą na odsiecz". Na drugi dzień jednak zaczęto wokół Prince Albert kopać doły strzeleckie... HUMBOLDT - CLARKES CROSSING, 13-17 KWIETNIA

13 kwietnia kolumna gen. Middletona po 8 dniach i 200 km marszu przez Słone Równiny dotarła do Humboldt, osady złożonej z kilku domów i stacji telegrafu. „Idę do Clarke's Crossing, aby jak najszybciej zaatakować Riela — zadepeszował Middleton do komisarza Irvine'a. — Może mi pan dopomóc, jeśli moglibyśmy się tam skonsolidować". Irvine w odpowiedzi zalecił mu, aby skierował się nie do Clarke's Crossing, lecz do niego do Prince Albert, omijając Batoche z daleka. Generał nie miał zamiaru korzystać z rad komisarza, i postanowił mu przypomnieć, że jest jego zwierzchnikiem. Nie przejmując się, że „kurierzy z Prince Albert miewali do opowiedzenia wstrząsające historie, jak to

193 o włos udawało im uciec przed dzikimi i przebiegłymi Indianami" 2 wysłał do Prince Albert dwóch ochotników z oddziału Frencha. Mieli poinformować Irvine'a, że przede wszystkim Middleton uważa, że przecenia on siły Riela, a poza tym żąda, aby kiedy on zaatakuje Batoche, policjanci wyszli z Prince Albert i odcięli drogę Metysom, gdyby chcieli uciekać przez Saskatchewan. 15 kwietnia kolumna wyruszyła, by pokonać ostatnie 90 km do Clarke's Crossing 3. Middleton jechał przodem ze zwiadowcami, kompanią C na wozach i jednym działem. Marsz po pozbawionej drzew i krzewów równinie był męczący. Co pewien czas ludzie zsiadali z koni i wozów i szli, aby polepszyć krążenie krwi, a blizzard siekł im w twarze ostrym śniegiem i gradem. Na domiar złego z braku opału musieli obywać się bez herbaty. Po dwóch dniach tej udręki Middleton osiągnął Clarke's Crossing i stwierdził, że ta miejscowość (dom przewoźnika Clarke'a i stacja telegrafu) „nie była niepokojona przez rebeliantów". 17 kwietnia dołączyła reszta jego oddziału, po drodze powiększona o zwiadowców, których doprowadził z Winnipegu mjr Charles Boulton. OTTAWA 18 KWIETNIA

Biurokracja działała ze zdumiewającą szybkością. Zaledwie w ciągu dwóch tygodni został przygotowany projekt zaspokojenia żądań Metysów, który wychodził nawet dalej, niż ich postulaty. 18 kwietnia rząd wydał uchwałę o przyznaniu Metysom prawa własności do zajmowanych przez nich działek z dostępem do rzeki. Oprócz tego wszyscy zachowywali prawo do 160 akrów, nadawanych przez rząd na ogólnych zasadach, a na dodatek jeszcze ci, którzy nie dostali skryptów na podstawie Manitoba Act, mieli je otrzymać. Komisja rządowa była już 2

M i d d 1 e t o n, op. cit., s. 24. W związku z tym byłoby niemożliwe zaatakowanie przez Middletona Batoche „18 kwietnia, albo wcześniej, a najpóźniej 19 kwietnia", jak rzekomo poinformowali Irvine’a gońcy. 3

194 w Winnipegu i jechała dalej na zachód. Sam premier potwierdził jej telegraficznie, że „może nadawać osadnikom tytuły własności przez zasiedzenie, kiedy tylko oni zechcą". Macdonald miał ważniejsze sprawy na głowie — wbrew stanowisku części swej partii forsował nowy wielomilionowy kredyt dla kolei CPR. CLARKES CROSSING, 18-23 KWIETNIA

18 kwietnia do Clarke's Crossing przybył 10 batalion Grenadierów Królewskich, powiększając liczebność kolumny Middletona do 800 ludzi. Tego samego dnia przypadł pierwszy sukces — młody lord Melgund (który choć „dobrze urodzony", zyskał sobie sympatię Kanadyjczyków) z rekonesansu triumfalnie przywiózł na wozie trzech schwytanych Indian. „Indianie byli w barwach wojennych i wyglądali na raczej przestraszonych — pisze Middleton. — Był to komiczny widok, kiedy tak chwiali się i podskakiwali na chybotliwym rydwanie — przypominali przebierańców w dzień Guya Fawkesa. [...] Jeden miał Winchestera, dwaj strzelby nabite kulami. Okazało się, że są to dwaj synowie i szwagier Białej Czapki, wodza Sjuksów, który przyłączył się do Riela, jak mówili, pod przymusem". Pierwsi prawdziwi Indianie wzbudzili ogromne zainteresowanie oficerów, którzy wykupili od nich po lichwiarskich cenach wszystko, co nadawało się na pamiątki: noże, kapciuchy, naszyjniki, bransoletki... Kpt. Haig z Królewskich Wojsk Inżynieryjnych narysował ich portrety dla londyńskiego magazynu. Middleton wysłał jednego z nich do Batoche z proklamacjami głoszącymi, że „każdy Metys, francuski mieszaniec lub Indianin, który opuści Riela, znajdzie się pod ochroną i otrzyma przebaczenie, bowiem wojujemy tylko przeciw Rielowi, jego radzie i głównym wspólnikom. Dzikus miał je rozrzucić, a gdyby wrócił z wiadomością o białych więźniach, których Riel trzymał w Batoche, miał otrzymać nagrodę. Nie spodziewałem się za wiele po tej

195 procedurze, ale warto było spróbować". Wieczorem nadszedł telegram. ,,[Irvine] oświadczał, że oddział 300 wrogich Indian, wszyscy konni, zbliża się do mnie z północy; ponadto ostrzegał mnie z jakimi to dobrymi strzelcami i wojownikami będę się musiał zmierzyć; i dodawał, że to nie wszystko — Indianie wstają wszędzie wokół nas i są bardzo dobrze uzbrojeni. Powtórzył też opinię, że mój oddział jest za mały, by działać samodzielnie" 4. Middleton, który coraz mniej liczył się z jego opinią uznał, że jest to „tylko kolejny norwester" i udał się na spoczynek, „którego mu nikt nie zakłócił". Wkrótce wrócili gońcy, których Middleton wysłał do Prince Albert. Nie spotkało ich nic emocjonującego, co potwierdziło przypuszczenia generała, że „nie kręciło się wokół aż tylu Indian, jak wydawał się myśleć Irvine". Mimo to komisarz, który najwyraźniej nie uważał się za jego podkomendnego, informował go, iż wyjście policji z Prince Albert byłoby niemądre, albowiem Sjuksowie Teton tylko czekają, by napaść na miasto. „Słyszałem już przedtem od niego o tych Sjuksach Teton, ale jakoś dotąd nikomu nie zrobili szkody" 5 — zauważył Middleton. Ostatecznie wyłączył NWMP ze swych strategicznych kalkulacji, a Irvine'owi zaś miał to zapamiętać... Ponieważ Middleton pod naciskiem ministra wojny Carona wydzielił część sił do udzielenia odsieczy Battlefordowi, zmniejszając liczebność wojska, pozostałego do marszu na Batoche, wydał rozkaz, by rychlej dowieźć do Swift Current Batalion Midland. Miał nadzieję, że po roztopach wody Saskatchewanu podniosą się na tyle, by załadowane wojskiem parowce mogły stamtąd dopłynąć do Clarke's Crossing. Tymczasem zima przedłużała się, roztopy nie nadchodziły. Middleton postanowił w końcu wyruszyć bez Batalionu Midland. Ponieważ wciąż myślał o odcięciu Metysom drogi 4

Tamże, s. 26-27.

Faktycznie jedynymi Sjuksami, którzy podówczas przebywali w Kanadzie, byli Santee. 5

196 ucieczki za Saskatchewan, a nie mógł w tym celu liczyć na policjantów Irvine'a, podzielił swój oddział na dwie kolumny — miały iść po obu brzegach rzeki, aby wziął Batoche w kleszcze. Wydobyto z rzeki na wpół zatopiony prom, a utworzony z milicjantów-rzemieślników oddział inżynieryjny wyremontował go, naprawił sploty stalowej liny, która służyła do jego poruszania, zamocował ją na obu brzegach, zbudował kołowrót i platformę, nabrzeże i drogę do niego po stromym zboczu. Prom był umocowany do liny wielokrążkami i przesuwał się po niej w poprzek rzeki wykorzystując siłę prądu w jej nurcie. „Miałem jeszcze jeden dowód wielkich zdolności i umiejętności moich milicjantów. Wszystko zostało zrobione przy bardzo zimnej pogodzie, i to bez narzędzi, z wyjątkiem siekier i świdrów" — pisze Middleton. 21 kwietnia na drugim brzegu znalazła się „lewa kolumna", czyli 10 batalion Grenadierów Królewskich, zwiadowcy Frencha, 30 zwiadowców Boultona i Bateria Polowa z Winnipegu — razem 373 ludzi z 2 armatami pod dowództwem ppłk. Montizamberta i szefa sztabu lorda Melgunda. Pod bezpośrednią komendą gen. Middletona pozostała „prawa kolumna" — 90 batalion Strzelców z Winnipegu, kompania C Korpusu Szkoły Piechoty, 50 zwiadowców Boultona i bateria A Królewskiej Artylerii Kanadyjskiej — łącznie 440 ludzi i 2 armaty. 22 kwietnia karawana wozów dostarczyła oczekiwaną, niezbędną paszę dla 550 koni. Następnego dnia oddział wyruszył w drogę. Na czele „prawej kolumny" jechał gen. Middleton, za nim reszta zwiadowców, piechota, artyleria i tabory. Przed kolumną patrol Boultona rozpoznawał teren na szerokości kilometra. Tylnej straży nie było; taboryci byli uzbrojeni i mieli bronić się w razie potrzeby. Podobny szyk przyjęła „lewa kolumna". Łączność między nimi miały zapewniać sygnały na trąbkach (opracowane przez dowódców Baterii Polowej mjr. Janisa i baterii A kpt. Petersa), a także barka, która miała płynąć z prądem między obu kolumnami. Oddział „potykał tu i

197 ówdzie opuszczone farmy, ale po rebeliantach nie było ani śladu. Cały dzień minął bez wydarzeń 6. Wieczorem Middleton osobiście rozstawił pikiety wokół obozu, potem „znowu wyjaśnił szczegółowo każdemu, jak ma wykonywać swoje obowiązki, co zajęło dwie do trzech godzin". FISH CREEK, 24 KWIETNIA

31 marca, kiedy pierwszy eszelon milicji z Toronto jechał na zachód, a gen. Middleton szykował się do wymarszu z Qu'Appelle, Eksowedat zdecydował „na wniosek Eksoweda Gabriela Dumonta, poparty przez Eksoweda Maxime'a Lepine'a, abyśmy czasowo opuścili Duck Lake i zajęli znowu pozycję w Saint-Antoine, aby tam nieustępliwie oczekiwać nadejścia 315 policjantów, którzy są w drodze" 7. W Batoche zebrało się ponad 200 Metysów, a także 15 Kri z rezerwatu Jednej Strzały, których zmobilizował instruktor rolnictwa Michel Dumas, zwany Małym Szczurem. Dołączyło do nich 20 Sjuksów wodza Białej Czapki 8. Po wojnie powstała kontrowersja na temat tego, czy Metysi powinni byli nastawiać się na obronę Batoche, czy też atakować, podjąć walkę partyzancką, zakłócać nieprzyjacielski transport i łączność telegraficzną. Gen. Middleton — słusznie, jak się okazało — przewidywał, że jego linie komunikacyjne nie będą zagrożone przez Metysów, ale i tak przed kursującymi Według legendy tego dnia Middleton, aby dokładnie obliczyć drogę do Batoche, wysłał na zwiady tłumacza Toma Hourie z uwiązanym do nogi odometrem. Hourie odwiedził Batoche, przetańczył tam całą noc, a kiedy wrócił, generał stwierdził ku swemu zdumieniu, że odometr wykazywał 114 mil. 6

7

L i g h t, op. cit., s. 193. Sjuksowie Białej Czapki należeli do Santee, którzy zbiegli do Kanady po masakrze białych w Minnesocie. Ponieważ byli Indianami „cudzoziemskimi", rząd Kanady nie zawarł z nimi żadnego traktatu, lecz otrzymali rezerwat jako Sojusznicy Korony Brytyjskiej z czasów rewolucji amerykańskiej. 8

198 przez południowe prerie pociągami do Calgary puszczano przodem lokomotywy i wagony z piaskiem, na wypadek zasadzki lub zaminowania torów. Nic takiego się nie zdarzyło, choć po wojnie Gabriel Dumont wiele mówił o swych zamiarach wysadzania w powietrze mostów i torów kolejowych oraz podejmowania nocnych ataków na obozy wroga. Twierdził, że powstrzymał go przed tym Riel, który uznawał guerrillę za niegodny, „indiański sposób wojowania". Jest to jednak wątpliwe i prawdopodobnie zostało wymyślone przez Dumonta, który w ten sposób budował swoją legendę. W protokołach Eksowedatu, który dyskutował nad każdą decyzją, nie ma śladu, aby Dumont przedkładał jakieś projekty prowadzenia guerrilli (przeciwnie, to on złożył wspomniany wniosek, by „nieustępliwie oczekiwać policjantów" w Batoche). Także i pod Duck Lake i później nad Fish Creek Dumont nie wykazał się inicjatywą, lecz tylko reagował na rozwój wydarzeń. Co do Indian, to właśnie Louis Riel w manifestach zachęcał do „podniesienia ich" i sam kilkakrotnie wzywał ich na pomoc, więc nie wydaje się, by gardził indiańskim sposobem wojowania. Ironią losu jest, że Louis Riel współtworzył legendę Gabriela Dumonta, przedstawiając go jako swego genialnego generała, zaś Dumont udzielał wypowiedzi, z których wyłaniał się obraz Riela, który stroni od walki, powstrzymuje od niej Metysów, nie liczy na zwycięstwo w polu, lecz na to, że rząd nie wiadomo dlaczego ustąpi. Takiemu portretowi Louisa Riela zaprzecza pisany przez niego samego dziennik. Zawiera on liczne klątwy rzucane na głowy nieprzyjaciół i ani krzty pojednawczości. To przecież Riel deklarował „Chcemy krwi!" i wołał „W imię Boga Wszechmogącego — ognia!" Louis Riel na pewno wiedział więcej, niż Gabriel Dumont. Był wykształcony w elitarnej uczelni, znał Kanadę i Stany Zjednoczone, był premierem w Manitobie, posłem do parlamentu w Ottawie, spotykał się z prezydentem USA. Miał szerokie znajomości w kręgach politycznych i innych, był

199 dobrze zorientowany w układach. Z pewnością wiedział, jaki jest militarny potencjał Kanady i jakie są jej możliwości logistyczne. Nie wydaje się, by oczekiwał, że rząd ugnie się przed groźbą buntu kilkuset Metysów — wiedział natomiast, że faktycznie rząd może się obawiać i kto może Kanadzie realnie zagrozić. Jeśli Riel decydował się na zbrojną konfrontację z Dominium, to z pewnością nie liczył tylko na własne siły. Musiał być przekonany, że jeśli wywoła rebelię, to otrzyma skądś pomoc. I pomoc ta nadejdzie wcześniej, niż Kanada zmobilizuje wojsko i dostarczy je na teren działań. Obrona Batoche (niezależnie od tego, kto złożył wniosek przed Eksowedatem) z punktu widzenia Louisa Riela była decyzją racjonalną. Po pierwsze, na atakowanie nieprzyjaciela Metysi mieli zbyt małe siły, niedostateczne umiejętności militarne i za mało motywacji. Większość była rolnikami, których cechowała troska o gospodarstwo, gotowość do jego obrony, ale także niechęć do wychodzenia poza opłotki. Po drugie, odchodzić nie było dokąd. Partyzantka nie może działać bez zaplecza w terenie, a Riel go nie miał (na Indian lepiej było nie liczyć). I co najważniejsze — jeśli Riel spodziewał się pomocy, to musiał na nią czekać w ustalonym miejscu. Batoche, strategicznie położone jako centrum osadnictwa Metysów i klucz do Północnego Zachodu, nadawało się do tego. Batoche od zachodu i południa chroniła rzeka Saskatchewan Południowy, a na wyżynie od wschodu było osłonięte lasem. Tylko od północy znajdował się otwarty teren, zwany Ładną Łąką (Jolie Prairie). Te naturalne walory obronne Metysi uzupełnili dołami strzeleckimi. Znali się na tym. W 1851 roku pod Grand Coteau w Dakocie przez dwa dni bronili się przed Sjuksami w corralu z wozów, wokół którego wykopali szereg dołów strzeleckich. Zza tej osłony zadali Indianom duże straty, a sami nie stracili ani jednego zabitego. Bitwa ta była żywa w tradycji Metysów. Jako chłopiec brał w niej udział także Gabriel Dumont, ale nie znaczy to, że on był autorem planu

200 obrony Batoche. Mógł nim być sam Louis Riel. Podczas pobytu w USA na pewno zapoznał się on z wypowiedziami teoretyków wojskowości, a także Fenian — weteranów Armii Potomaku — którzy na podstawie doświadczeń wojny secesyjnej dowodzili, że strona broniąca się ma z zasady nad atakującymi przewagę. Umocnienia ją zwielokrotniają, dając osłonę nawet przed ogniem artylerii polowej z większej odległości. Doły strzeleckie powstały na całym terenie wokół Batoche a także wewnątrz miejscowości — najwięcej na drodze nieprzyjaciela, w lesie, między rzeką a Ładną Łąką. Przeważnie były to dziury w ziemi, w których mogło się skryć 2-3 ludzi, ale były i większe, z wejściami i przedpiersiami. Oprócz zwykłych dołów wykonano kilka dużych wykopów, o kształcie prostokątnym. Z boków chroniły je wały z ziemi, a z przodu grube kłody ze strzelnicą. Przed dolami przygotowano pole ostrzału, usuwając niektóre krzewy. Łącznie doły strzeleckie pokryły 300 hektarów terenu. Było ich o wiele za dużo, by mogły wszystkie zostać obsadzone. Tak, jakby kopano je z myślą o nadejściu posiłków. Riel i eksowedowie byli dobrze zorientowani w planach Middletona; mieli informatorów i sympatyków, a poza tym czytali gazety, w których generał szeroko wypowiadał się o planach ofensywy na Batoche. Nie przejmowali się tym. Po zwycięstwie pod Duck Lake prestiż Riela oraz wiara Metysów w jego nadprzyrodzone cechy sięgnęły zenitu. Sekretarz Eksowedatu, Philippe Garnot, zgryźliwie zauważył, że „wskoczyliby do wody, gdyby Duch Święty tak powiedział Rielowi". Eksowedat uchwalił, iż „uznaje Louisa «Dawida» Riela za proroka" 9. Kwiecista rezolucja została przyjęta przy jednym głosie wstrzymującym się — Moise Ouelette oświadczył, że podpisze ją, jeśli czas potwierdzi, że Louis Riel prorokuje jak należy. To, że wśród „wybranych ze stada owiec" znalazł się 9

Flanagan, Louis „David" Riel, s. 139.

201 niewierny Tomasz, zmartwiło Riela, który modlił się, aby Ouelette „dobrowolnie przyznał, że dopuszczalne jest opuszczenie kościoła rzymskiego... i poświęcił się bez reszty reformie liturgii i przełamywaniu wszystkich niedostatków religii, które Rzym wpoił narodom Ziemi" 10. Eksowedat miał z tym przełamywaniem mnóstwo pracy. Protokoły posiedzeń zapełniały się dysputami nad „nowym papiestwem" (zatwierdzono jako papieża biskupa Bourgeta, a „bezpośrednie kierownictwo" nad duchownymi objął Riel), doktryną uniwersalizmu (ustalono, że piekła nie ma, gdyż kolidowałoby ono z Bożym miłosierdziem), reformą liturgii (uznano, że Eucharystia ma tylko znaczenie symboliczne), a także odpowiednią zmianą nazw znaków Zodiaku i dni tygodnia 11. Określono też nowy sens Trójcy Świętej (istnieje, ale „nie w zwykłym sensie"), a Najświętszej Marii Pannie odebrano status Matki Boskiej. Zdecydowano także, iż jako Dzień Pański będzie obchodzony szabas, „jak nakazał Mojżesz". Sceptyk Garnot powierzył słowa niezadowolenia swemu dziennikowi: „Rada wciąż zajmowała się sprawami religijnymi, choć nieprzyjaciel gromadził siły wokół nas. Doprawdy budzi obrzydzenie widzieć kogoś o takim potencjale jak Riel, jak używa swoich wpływów, by oszukiwać ignorantów". Mówienie tego głośno było ryzykowne; Louis Riel ekskomunikował wszystkich, którzy wyrazili sprzeciw wobec świętowania szabasu. Osobiście zajął się pacyfikacją duchownych. Nie potrzebował ich już — eksowedowie byli jego kapłanami, miał swoją kaplicę i rozważał udzielanie własnych sakramentów (w których wino zastąpił mlekiem). Najbardziej zatwardziały konserwatysta ojciec Vegreville został postawiony przed 10

The Diaries..., s. 61-62. Nowe nazwy dni brzmiały (od poniedziałku): Christ Aurorę, Vierge Aurorę, Joseph Aube, Dieu Aurore, Deuil Aurore, Calme Durore i Vive Aurore. Zodiak miał się nazywać „Brylanty Jego diademu", a pierwszy brylant nosił nazwę Oxford. 11

202 sądem. Skończyło się na podpisaniu lojalki („przyrzekam, że pozostanę neutralny i nie wyjadę") i na areszcie domowym z ojcem Moulinem na plebanii. Takiej samej procedurze Eksowedat poddał ojca Fourmonda. Wkrótce dołączyło do nich 6 zakonnic i brat Piquet ze szkoły w St. Laurent, którzy próbowali zbiec do Prince Albert. Okazało się jednak, że Metysi byli bardziej przywiązani do Kościoła i tradycji, niż Riel sądził. Nie bojąc się jego ekskomuniki chodzili w niedziele na msze do internowanych księży. Nie chcieli się publicznie spowiadać eksowedom, choć Riel zachęcał ich do tego własnym przykładem, wyznając (chyba z pewną przesadą) grzech obżarstwa. Nawiasem mówiąc, sam propagował zdrowe odżywianie się i opracował nawet dobroczynną dietę, której podstawą było mleko i przetworzona krew różnych zwierząt. Metysi byli coraz bardziej rozczarowani. — Przyjechałeś z powodu naszych praw, a mówisz tylko o religii — wyraził ich uczucia Gilbert Breland. — Jeśli będziemy walczyć, to nie o twoją religię, lecz o nasze prawa. Początkowy entuzjazm dość szybko osłabł. Garnot oceniał, że wystarczyły dwa tygodnie, aby połowa Metysów zniechęciła się i pozostawała w Batoche wbrew przekonaniu. Niejeden porzucał Riela; wśród dysydentów znalazł się nawet eksowed Baptiste Boyer. Również stary towarzysz, eksowed Maxime Lepine był w opozycji, co Riel boleśnie przeżywał. Na dodatek nadchodziła wiosna i gospodarstwa wzywały. Zdając sobie sprawę, że gdyby Metysi rozeszli się na farmy, raczej już by nie wrócili, Eksowedat wydał zarządzenie o wstrzymaniu prac na roli. Sporządził także regulamin wojskowy (Reglements cjue les Soldats doivent obsewer a la lettre), aby nadać im nieco dyscypliny. W tych wydarzeniach nie brał udziału William Jackson, mimo że specjalnie się ochrzcił, aby poświęcić się nauce Louisa Riela. Nie jest jasne, co właściwie między nimi zaszło. Jackson mówił później, że słuchając nauk Riela w pewnej

203 chwili dostał konwulsji i paraliżu, porozumiał się z nim telepatycznie, a potem przeszedł trzy mile boso po zmarzniętej ziemi, w cudowny sposób nie odmrażając stóp. Jackson istotnie mógł poczuć się gorzej, bowiem jego koncepcja rewolucji upadła. Nie docenił siły uczuć narodowych i religijnych (to, że przed nim ten błąd popełnił Karol Marks, a po nim mieli popełnić go inni, było słabą pociechą). Metysów bardziej od walki klasowej pociągały nacjonalizm i transcendencja. Louis Riel spalił opracowaną przez Jacksona Ustawę Praw, nie chciał torować drogi przemianom społecznym, lecz swoją charyzmą skierował ruch w niesłusznym kierunku. Indianie okazali się odporni na solidarnościową agitację, a na domiar złego kontakty z nimi zraziły potencjalnych sojuszników. Związek Osadników przeżywał kryzys, o współdziałaniu z mieszańcami nie było mowy; nawet James Isbister opuścił Batoche, wybierając areszt w Prince Albert. Mogła rozboleć głowa... W końcu Jackson doznał objawienia, na skutek którego chciał odejść z Batoche, zamieszkać wśród Indian na północy i zacząć żyć w zgodzie z naturą. Wtedy jednak Metysi uwięzili go. Musiał zdecydować o tym Louis Riel; wskazuje na to fakt, iż inaczej niż innym, nie poświęcał Jacksonowi żadnych modlitw, a kiedy do Batoche przybył dowiadywać się o niego jego brat Thomas, aptekarz z Prince Albert, kazał go aresztować. Uwięził także eksoweda Alberta Monkmana, który skłaniał się ku ekonomicznym teoriom Jacksona. Wyglądało na to, że frakcja socjalnych rewolucjonistów przegrała... Eksowedat, jako się rzekło, był zajęty. 16 kwietnia, gdy gen. Middleton dotarł do Clarke's Crossing, po całodziennej debacie podjął szereg uchwał w kwestii przewożenia promem krów Napoleona Naulta, pożyczenia konia Indianinowi nazwiskiem Kitewayo vel Alex Cayen, a także udzielił nagany kilku eksowedom za opuszczanie posiedzeń. 19 kwietnia do Batoche wrócił zwolniony z niewoli syn Białej Czapki, przywożąc otrzymane od Middletona proklamacje. Louis Riel

204 został raptownie sprowadzony na ziemię. Zaniepokoił się bliskością nieprzyjaciela i — jak można wnioskować — brakiem oczekiwanej pomocy. „[Boże], otwórz mi drogę, której potrzebuję, by wysłać posłańców do Stanów Zjednoczonych — zapisał tego dnia modlitwę. — Daj nam poznać drogę którą muszą podążać, a jeśli nie ma wolnych dróg, otwórz nam jakąś. Jest już późno. Nie mamy już środków ludzkich które mieliśmy" 12. Jakich „środków ludzkich" już nie miał? Czy chodziło mu tylko o dysydentów? Kogo w Stanach Zjednoczonych miał odwiedzić posłaniec? Wiadomo jedynie, że nazajutrz w dzienniku Riela pojawiła się modlitwa za skądinąd nieznanego Norberta Turcotte'a, który narażał się na jakieś wielkie niebezpieczeństwo; można przypuszczać, że pojechał z tajną misją. 21 kwietnia, gdy oddział Middletona przeprawił się przez Saskatchewan i zaczął marsz ku Batoche, w dzienniku Riela pojawiły się inne niż dotąd prorocze wizje. „Widziałem olbrzyma; nadchodzi, jest ohydny. To Goliat. Nie dostanie się do miejsca, które zamierza okupować — pisał. — Ponieważ nie ukorzy się, jego głowa będzie odcięta". Któż miałby ją odciąć, jeśli nie „Dawid"? „Boże! Błagam — modlił się Riel — zerwij łączność naszym nieprzyjaciołom. Nie pozwól, by się wzajemnie zrozumieli; niech się poruszają w konfuzji! O Boże! Daj nam łaskę spotkania ich w taki sposób, abyśmy mogli ich pokonać jednego po drugim. W Twym miłosierdziu, pozwól nam otworzyć ogień w czasie i miejscu, które dobroczynność Ducha Świętego określi w naszym najlepszym interesie. Jeśli taka jest Twoja wola, ześlij nam Irvine'a na 24 godziny przed Middletonem, a Middletona w 24 godziny po Irvine'em. [...] Spraw, by wzrósł w nich niepokój i straszliwy lęk przed śmiercią, po tym, jak odbierzesz im ostatnią deskę ratunku. Uderz ich ogłupieniem, aby przybyli na pole bitwy nie jak żołnierze, ale jak ludzie skazani na śmierć, jak zbrodniarze skazani 12

The Diaries..., s. 67-68.

205 za ogromne winy, jak rabusie i mordercy, których przeraża sprawiedliwość Boga, których miażdży ciężar jego gniewu... Spraw, by sami na siebie ściągnęli upadek. Sprowadź ich na manowce, rozprosz ich, nie daj się przegrupować. Niech się pogubią w lesie jak króliki i zające" 13. 23 kwietnia Louis Riel zapisał tylko krótkie zdanie: „Obudziłem się raptownie". Można to rozumieć dosłownie, można i przenośnie — Middleton był już o krok od Batoche. Eksowedat tym razem zajął się sprawami wojny. Riel chciał czekać na nieprzyjaciela w Batoche, ale Dumont zmienił zdanie i postanowił wyjść mu naprzeciw, aby zastąpić gdzieś żołnierzom drogę i „wyrżnąć ich". Riel ustąpił i Dumont poprowadził 200 konnych i pieszych Metysów i Indian ku granicy ich siedzib. Na czele jechał młody Ladouceur, który unosił sztandar z Marią Panną, a obok niego Maxime Lepine z krucyfiksem. Towarzyszył im Riel — po drodze zatrzymywał oddział kilkakrotnie, aby odmawiać różaniec. Dumont twierdził potem, że to mu najbardziej przeszkadzało. „Moim planem było zaskoczyć nieprzyjaciela w nocy, skierować na niego pożar prerii, wykorzystać zamieszanie i zmasakrować go — pisał. — Gdybyśmy znaleźli obóz Anglików tej nocy, żołnierze Middletona mieliby szczęście, gdyby uszli z życiem" 14. Nie miało to wiele wspólnego z rzeczywistością. Metysi nie spieszyli się, by zaskoczyć przeciwnika. Do północy przeszli zaledwie 6 km, zgłodnieli, a ponieważ nie zabrali ze sobą prowiantu, urządzili postój na farmie Gouleta. „Zatrzymaliśmy się, żeby coś zjeść. Zabiliśmy i zjedliśmy dwie krowy", wyjaśnia Dumont. Kiedy skończyli, nadjechał goniec z wiadomością, że policja zbliża się od strony Prince Albert. Czyżby istotnie zbliżał się Irvine, na 24 godziny przed Middletonem? Miało się okazać, że to fałszywy alarm, ale 50 Tamże, s. 68-73. Jak widać, Riel był przekonany, że dojdzie do współdziałania Irvine'a z Middletonem, a o decyzji Middletona o samodzielnym atakowaniu Batoche jeszcze nie wiedział. 14 Dumont, op. cit., s. 61. 13

206 Metysów zawróciło. Poszedł z nimi Riel, „choć nikt go o to nie prosił", zauważa z przekąsem Dumont. Był jednak z tego raczej zadowolony. — Teraz nie będziemy już odmawiać różańca — rzekł — Będziemy szli o wiele szybciej. Metysi ruszyli w drogę, ale bardzo nie przyspieszyli. Trudno sądzić, że zabłądzili, lecz mimo to snuli się wśród gospodarstw aż zastał ich świt. Usiedli przy ogniskach, by się ogrzać, a Sjuksowie oświadczyli, że nie myślą atakować „rządowych żołnierzy" w dzień. Było to niezwykłe, bowiem potoczna mądrość głosiła, iż to w nocy Indianie nie walczą, w obawie, że jeśli zginą, po ciemku nie trafią do krainy szczęśliwych łowów (wiedział to nawet gen. Middleton od jakiegoś starego myśliwego). Jednak Sjuksowie widocznie tego myśliwego nie znali, gdyż mimo pogróżek Dumonta chcieli wracać do Batoche. W końcu i Dumont zaczął myśleć o powrocie. Ostatecznie jednak oddział udał się na farmę Touronda, gdzie wszyscy zasiedli do śniadania („Tourondowie dali nam krowę"). Południowy skraj farmy leżał nad wąwozem, którym wśród wierzbowych zarośli płynął potok Fish Creek. Szlak z południa prowadził przez prerię, po czym pomiędzy topolowymi zagajnikami schodził w dół wąwozu. Dumont i Napoleon Nault pojechali na zwiady. Dumont myślał, że „spotka zwiadowców, zajdzie ich od tyłu, zabiję ich i zabierze im broń". „Byliśmy o pół mili od angielskiego obozu — twierdzi. — Zbadaliśmy prerię wokół ich obozu, nie spotykając żadnego zwiadowcy, więc wróciliśmy". Nie wiadomo, skąd Dumont wiedział, że był o pół mili od obozu Middletona, skoro go nie widział. Sam również nie był widziany. Potem „stale wysyłał zwiadowców", aż wreszcie „kiedy już skończyliśmy śniadanie, Gabriel Bertrand przyniósł wieść, że nieprzyjaciel się zbliża". Oddział Middletona od rana był w drodze. Generał dowiedział się, że gdzieś przed nim jest „paskudny wąwóz", więc wysłał zwiadowców Boultona, aby go znaleźli i zbadali. Sam

207 jak zwykle zajął miejsce na czele kolumny. Było słonecznie. Strzelcy wesoło gwizdali chórem (Middleton zabronił im śpiewać). Padały zakłady, że wrócą do Winnipegu nie wystrzeliwszy ani razu — chyba że do gęsi. Jednak po przejściu kilku kilometrów zwiadowcy dali znać, że natrafili na wygasłe ogniska i inne ślady bytności około 200 ludzi. „Od razu pogalopowaliśmy do przodu, ale przebyliśmy zaledwie 400 albo 500 jardów, gdy padły dwa strzały, i zobaczyliśmy grupę około 50 jeźdźców o 500 jardów w lewo, którzy wystrzelili do nas salwę, ale szczęśliwie mierzyli za wysoko i kule zagrzechotały po gałęziach nad naszymi głowami" — pisze Middleton 15. „Wyjechałem naprzód z 20 jeźdźcami — mówi Dumont. Kazałem ludziom przepuścić pierwszych nieprzyjaciół do potoku, a potem ostrzelać ich z góry ze zbocza, kiedy będą rozciągnięci na szlaku na dole. Chciałem ich odciąć, wyrżnąć i zabrać broń. Ale w końcu Anglicy nas znaleźli. [...] Grupa [naszych] jeźdźców szarżowała na zwiadowców. Konie były wszędzie, a ja coraz to byłem odcinany, ale w końcu dogoniłem zwiadowców. Byłem już blisko zwiadowców, gdy ktoś za mną wrzasnął «Idzie policja!» Wystrzeliłem dwa razy, ale nikt nie padł. Dostrzegłem angielskich żołnierzy między drzewami..." 16. Wśród zamętu Dumont i jego ludzie zawrócili do wąwozu. Za nimi pognali zwiadowcy, ale widząc, że nieprzyjaciel kryje się i otwiera ogień zza osłony, mjr Boulton „zaśpiewał rozkaz, ludzie zsiedli i utworzyli linię — pisze Middleton — Konie bez jeźdźców galopowały jak dzikie, a kilka rannych leżało i wierzgało. Wśród grzechotu karabinów i świstu kul słyszeliśmy przekleństwa i krzyki podnieconych Metysów, mieszające się z wojennym wyciem Indian, a śmiali zwiadowcy przemawiali tylko z Winchesterów" 17. 15 16 17

Middleton, op. cit., s. 31-32. Dumont, op. cit., s. 62-63. Middleton, op. cit., s. 32.

208 Nie było to zgodne z prawdą; Metysi słyszeli, jak ze strony przeciwnika padało „wiele choler". Gen. Middleton wysłał adiutanta kpt. Wise'a, aby przyśpieszył marsz sił głównych. Tymczasem zwiadowcy zaczęli ponosić straty. Pierwszy został ranny kpt. Gardiner, potem dwóch innych, a po nich padł pierwszy zabity w kampanii szer. D'Arcy Baker. — Leżcie i strzelajcie — rozkazał mjr Boulton — nieważne że nic nie widzicie, strzelajcie! „Nieprzyjaciel nie ucierpiał, więc zaczął zachowywać się zuchwałej — wspomina. — Jakiś wojownik wyszedł z wąwozu i na jego skraju zaczął tańczyć taniec wojenny, ale został zlikwidowany kulą z karabinu sierż. Stewarta. Nie było już więcej takiego głupiego pokazywania się, a mieszańcy kryli się pod osłoną wąwozu" 18. Dumont był pewien, że strącił jednego zwiadowcę z konia. „Strzelaliśmy w kierunku Anglików, płaszcząc się na ziemi. Nie wiedzieli, skąd padły strzały, więc wystrzeliliśmy jeszcze raz. Tym razem zobaczyli dym i odpowiedzieli ogniem. Wycofaliśmy się do wąwozu. Tam spotkaliśmy Sjuksa, który powiedział, że jeden z jego plemienia został zabity, a większość Metysów uciekła 19. Dumont dogonił uciekających i zawrócił ich. Zaczął zbierać oddział wokół sztandaru z Marią Panną, ale doliczył się tylko 62. Reszta była nie wiadomo gdzie — może uciekła, a może została gdzieś w zaroślach w wąwozie. Tymczasem nadszedł 90 batalion 20 i rozwinął się w linię po obu stronach zwiadowców, przy czym zostali ranni kpt. 18

C. B o u l t o n, / Foitght Riel. A Military Memoir, Toronto 1985, s. 114.

Wśród dezerterów, którzy uciekli i nie pojawili się więcej na polu walki, był Napoleon Nault. „Tłumaczył mi, że odeszli, zanim wydałem rozkaz, i o nim nie wiedzieli" (Dumont, op. cit., s. 68). 18

20 Jednym z jego żołnierzy był Richard C. Laurie, syn P. G. Lauriego. wydawcy z Battlefordu. Mieszkał w Frog Lake, gdzie wraz z Gowanlockiem budował młyn. 4 marca wyjechał do Winnipegu po maszynerię dla młyna, dzięki czemu prawdopodobnie ocalił życie. Oficerem w jego kompanii był por. Zachary Taylor Wood. wnuk prezydenta USA Zacharego Taylora.

Fort Pitt w 1884 r.

Konna policja, bez koni, w Forcie Pitt. Na skrzydle inspektor Francis J- Dickens

Konstabl David L. Co,

Rodzina McLeanów w 1895 r. W środkowym rzędzie trzecia od lewej Eliza (za nią Kitty), piąta Amelia

Major Peters z kamerą

Artyleria wchodzi do akcji nad Fish Creek

Ranni nad Fish Creek. Obok rannego płk Van Straubenzie, na pierwszym planie gen. Middleton

Polegli nad Fish Creek zaszywani w koce

Po bitwie nad Fish Creek — ćwiczenia artylerii

Podpułkownik William Dillon Otter

Gwardia Piesza Generalnego Gubernatora (po lewej sierż. Charles Winter, ranny pod Cut Knife Hill)

Szeregowcy Gwardii Pieszej. Pośrodku William Osgoode, poległy pod Cut Knife Hill

Arthur Dobbs, kucharz z Battlefordu

Piękny Dzień, wódz wojenny

Strzelba typu Barnett, prochownica i worek na kule, oraz używana przez Piękny Dzień strzelba I. Hollis & Sons North-West Gun

Szeregowcy 90 batalionu Strzel ców z Winnipegu, uzbrojeni w karabiny Snider-Enfield

Zwycięstwo Indian pod Cut Knife Hill upamiętnia największy w świecie tomahawk. Jego stylisko, o długości 16,5 m, jest wykonane z pnia jodły z Kolumbii Brytyjskiej, a głownia z włókna szklanego waży 1250 kg

209 Clarke i kilku Strzelców, a kpt. Wise stracił konia. Wydaje się, że Middleton nie miał planu na wypadek napotkania oporu podczas marszu, a w każdym razie dał się ponieść rozwojowi wydarzeń. Zamiast dokonać rozpoznania pozycji i liczebności przeciwnika, a potem rozpocząć skoordynowane i celowe działania, dopuścił do zaangażowania od razu wszystkich sił i związania ich walką przez kilkakrotnie mniej licznego nieprzyjaciela. Milicjanci byli zdezorientowani. — Hej, koleś — zwrócił się jeden z nich do dwukrotnie rannego i odchodzącego na tyły kpt. Gardinera — gdzie oni są? Nikogo nie widzę! Jeszcze takiej roboty nie miałem. Podciągnięto do przodu baterię A. Artylerzyści odprzodkowali ze spokojem, jakby to były ćwiczenia; może dlatego, że dowódca baterii, kpt. Peters, fotografował ich. Działa oddały kilka strzałów litymi kulami, nie wyrządzając żadnej szkody. Baterię cofnięto i zaczęto przygotowywać granaty. W regularnej armii angielskiej leżałyby w przodkach gotowe do wystrzelenia, z lontami przyciętymi na różną odległość, i oznaczone odpowiednimi naklejkami. Tu jednak dla bezpieczeństwa granaty transportowano nie napełnione prochem. Teraz gdzieś zgubił się śrubokręt do otwierania baryłek z prochem, potem trzeba było z gazety zaimprowizować lejek do napełniania... Gen. Middleton miał przekonać się, że podkomendni będą mu sprawiać nieoczekiwane trudności. — Pokażcie nam rebeliantów! — rozległy się okrzyki. Ludzie całą linią bez rozkazu ruszyli naprzód i dobiegli na skraj wąwozu. Rebeliantów jednak nie zobaczyli. „Ponieśliśmy spore straty, ponieważ ludzie niepotrzebnie odsłaniali się, strzelając do nieprzyjaciela, którego miejsce pobytu można było tylko zgadywać z dymu wystrzałów, a on nigdy się nie pokazywał" — pisze Middleton. Kule Strzelców przechodziły nad ukrytymi w dole Metysami, obsypując ich gałązkami drzew. Middleton skierował tam dwudziestkę strzelców wyborowych z 90 batalionu, z karabinami Martini-Henry, ale i oni nie radzili

210 sobie lepiej. „Widzieliście, jak na zawodach ludzie strzelają do indyków, częściowo zakopanych w ziemi, a kto trafi, ten dostaje ptaka — pisał korespondent. — Nie mam lepszego porównania dla tej walki. Jeśli kto miał szczęście widział głowę i nawet ramiona przeciwnika, ale w dziewięciu na dziesięć musiał celować do błysku z lufy i chmurki dymu" 21. Por. Ogikie z kanonierami zatoczył działo na skraj wąwozu, obniżył lufę, jak było można, i posłał kilka pocisków w zarośla, lecz bez efektów. Co gorsza, artylerzyści byli widoczni na tle nieba i kilku zostało rannych, a kanonier hrabia de Manouilly padł trafiony loftkami, które oderwały mu wierzch głowy. Wstrząśnięci żołnierze stwierdzili, że używane przez Metysów miękkie ołowiane kule i loftki powodują Jak najbrzydszy rodzaj ran, poszarpane i straszne". Wbrew powszechnej opinii, nie wszyscy Metysi byli znakomitymi strzelcami, wielu było farmerami, którzy czasem tylko strzelali śrutem do królików. „Pokazywałem im, jak strzelać, żeby trafić w cel" — pisze Dumont. Na dodatek Metysi wybrali się na wyprawę nie tylko bez prowiantu, lecz i amunicji. Niektórzy nie zabrali więcej naboi, niż mieli w magazynkach Winchesterów, wkrótce zaczęło ich więc brakować. Gorsi strzelcy oddawali swoje karabiny lepszym. Kiedy i Dumontowi prawie skończyły się naboje, polecił podpalić prerię na lewym krańcu wąwozu. — Rzucimy się na nich znienacka, z wyciem i wrzaskiem — powiedział. — Idźcie tuż za płomieniami! I nie bać się kul, to nie boli! „Usłyszałem kanonadę i zobaczyłem, jak wznoszą się wielkie kłęby dymu — pisze Middleton. — Podpalili prerię i nacierali strzelając pod osłoną dymu, który toczył się ku nam gęstą chmurą. Pożar zbliżał się szybko, dochodząc już do skraju zagajnika, w którym był koniec naszej linii, a żar nie pozwalał naszym na kontratakowanie". Ranny został adiutant 21

C. P. M u 1 v a n e y, The History of the North-West Rebellion of 1885, etc, Toronto 1885, s. 143.

211 Middletona kpt. Doucet (nie odzyskał już nigdy władzy w prawej ręce) oraz kilku ludzi. Generał nie pozostawił sobie żadnego odwodu, więc ściągnął na pomoc grupę taborytów. Wszyscy strzelali gęsto i na oślep. Dodawał im ducha 15-letni trębacz Billy Buchanan, który spokojnie nosił na linię skrzynki z amunicją, wołając: — Chłopaki, kto chce jeszcze nabojów? Taboryci „uzbroili się w długie kije, wysunęli się naprzód i ze spokojną odwagą zaczęli tłumić płomienie". Middleton twierdzi, że potem jego linia zaatakowała i odrzuciła Metysów. Według Dumonta, ogień sam zgasł na skraju wilgotnego zagajnika, a „policja" uciekła, ponosząc znaczne straty, więc Metysi z własnej woli zawrócili. „Poszliśmy do domu Touronde'a, żeby coś zjeść — wspomina. — Zarżnęliśmy trochę kur i upiekliśmy je". W wąwozie pozostało kilkudziesięciu Metysów, o których inni jakoś zapomnieli. Ponieważ nie było dla nich kur, palili fajki, aby zagłuszyć uczucie głodu (dochodziło południe i śniadanie było już odległym wspomnieniem). Na zmianę modlili się wokół krucyfiksu i śpiewali patriotyczne pieśni. Nie byli zbyt dobrej myśli, jednak kiedy nawinął się znany im tłumacz Middletona, Tom Hourie, i próbował namówić ich, by się poddali, przepędzili go. W końcu nadeszło wsparcie — z Batoche przyjechał bryczką Philippe Gardupuy, przywożąc dwóch Sjuksów i pół baryłki prochu. Potem dołączyło jeszcze dwóch Sjuksów. Było to niewiele, ale dodało obrońcom ducha. „Nieprzyjaciel ciągle strzelał — pisze Middleton. — Spostrzegłem, że wiele głów kiwa się w rytm świstu kul, wyjaśniłem więc, że takie kiwanie się jest pozbawione godności i całkowicie bezużyteczne, ponieważ «ping» słychać dopiero wtedy, kiedy kula już przeleciała". W chwilę potem kula przeszyła jego karakułową czapkę 22. Przed bitwą Riel modlił się, aby „został ranny jeden z moich wrogów, Moiy arogancko nosi laskę lub ma zloty pierścień na palcu. Niech kula go draśnie, lecz oszczędzi jego życie" (The Diaries..., s. 63). 22

212 — To miało być dla was, panowie — zauważył chłodno Middleton. Zaraz potem kula drasnęła jego konia Sama, który „był tym wielce zaskoczony i zdegustowany", a nowy koń kpt. Wise'a został ranny i zrzucił go. „Nie trzeba mówić, że nie pozostawaliśmy długo w tym miejscu". Middleton pozwolił, aby kpt. Peters z grupą ochotników (kanonierów i Strzelców) spróbował zajść Metysów z boku i wykurzyć z wąwozu. Zgodził się także, by towarzyszył im kpt. Wise, który najwyraźniej jeszcze nie miał dość. Oddziałek wdarł się do wąwozu i utknął, ostrzelany przez Metysów. Tymczasem w niewyjaśniony sposób sam Middleton z konnymi Boultona oraz kpt. Drury z drugim działem baterii A przedostali się na drugą stronę wąwozu. Drury miał stamtąd w zasięgu zarośla, gdzie kryli się Metysi, lecz ponieważ kanonierzy nie potrafili odpowiednio przyciąć lontów szrapneli, pociski przenosiły. Zginęło od nich tylko wiele koni, które były uwiązane w pobliskim zagajniku. Artylerzyści użyli kartaczy, ale okazało się, że w jaszczach było ich tylko kilka. Spróbowano improwizacji, ładując do lufy szrapnel odwrócony, przodem do ładunku prochowego, ale bez większych sukcesów. — Szkoda, że nie mamy Gatlinga — żałowali niektórzy — prześwietlilibyśmy te krzaki. W tym czasie na polu bitwy pojawił się lord Melgund z kompanią Grenadierów Królewskich. Na drugim brzegu rzeki jego kolumna słyszała strzały, lecz nic nie było widać, a na sygnały trąbki nikt nie odpowiadał (rozumiejący je kpt. Peters był zajęty przy baterii, a trębacz Billy Buchanan nosił naboje). Wreszcie na brzegu pokazał się ktoś krzykiem i gestami wzywający pomocy 23. Ściągnięto barkę, która wiozła paszę dla koni, rozładowano ją i 60 ludzi zajęło w niej miejsca. Pracując drągami, omijając kry i głazy, przeprawiono po kolei 250 ludzi i dwa działa z przodkami i zaprzęgami — „Dobra robota, oddział regularnych nie sprawiłby się lepiej" — pochwalił Middleton, Ziściły się więc modły Riela. by „została zerwana łączność nieprzyjaciół, by się wzajemnie nie rozumieli i poruszali w konfuzji". 23

213 ale nie wiadomo dlaczego nie wykorzystał tej poprawy sytuacji. Jeśli przez wąwóz, na tyły przeciwnika, mogła przedostać się bateria i sztab z nim, to nic nie stało na przeszkodzie, aby w ich ślady poszli Grenadierzy Królewscy, nieco zmęczeni wiosłowaniem, ale gotowi do walki. Nawet jeśli Middleton, jak podał w raporcie, oceniał liczbę Metysów na 300 (w rzeczywistości było ich najwyżej 80), to miał do dyspozycji 600 ludzi i 4 armaty. Teraz był odpowiedni moment, aby manewrem oskrzydlającym zakończyć walkę, a może i całą kampanię gdyby milicjanci na karkach Metysów wpadli do Batoche... Stało się jednak inaczej. Kiedy po kolejnej pół godzinie strzelania na ślepo jeden z kanonierów został ranny, a mjr Boulton stracił konia, Middleton zarządził odwrót. Milicjanci wycofali się z wąwozu, tracąc trzech zabitych, śmiertelnie rannego por. Swinforda i pięciu rannych. Wśród tych ostatnich był kpt. Wise, którego wystrzelona z daleka kula z Winchestera trafiła w kostkę i rozpłaszczyła się na niej. Podczas odwrotu por. Hugh John Macdonald upadł, co wzbudziło ogólne poruszenie, jako że był synem premiera. Okazało się jednak, że nie odniósł rany, lecz tylko oberwał w plecy loftkami, które podobnie wytraciły prędkość i nie przebiły kurtki. Lord Melgund o mało nie dostał kuli z dalekonośnego Sharpsa na bizony. Po chwili ogień Metysów osłabł i milicjanci chcieli jeszcze raz spróbować ataku, ale generał im nie pozwolił. „Straciłem już zbyt wielu moich obywateli-żołnierzy, i z wielu powodów nie uważałem za celowe ryzykowanie utraty większej liczby" — wyjaśnił Middleton. Potem dodawał, że nie miał zaufania do kanadyjskich oficerów, a sam nie mógł być naraz wszędzie. O 15.00 oddział opuścił pole walki. W Batoche słychać było strzały i wybuchy, ale pod nieobecność Gabriela Dumonta nikt nie wiedział, co robić. Louis Riel robił to, co potrafił — stanął przed kościołem i zaczął się modlić, rozłożywszy ręce na kształt krzyża. Kiedy

214 osłabł, dwaj Metysi podtrzymywali mu ręce, jak Izraelici Mojżeszowi podczas bitwy z Amalekitami. Długo natomiast nie pomyślano o tym, że walczącym może się przydać pomoc i zaopatrzenie. Gabriel Dumont był wciąż na farmie Touronda, gdy pojawili się Edouard Dumont i Baptiste Boucher. Powiadomili go, że jechało z nimi 80 Metysów, ale wpadli w śnieg i zamoczyli broń, więc zatrzymali się na farmie Lafontaine'a i przyjadą, gdy ją wysuszą. Dumontowie i Boucher pojechali do wąwozu i stwierdzili, że „Anglicy uciekli". Gabriel znalazł torbę z lekarstwami i dwiema butelkami koniaku. „Wypiliśmy je za ich zdrowie. Nie strzelaliśmy do wycofujących się Anglików; otworzyła mi się rana na głowie i byłem zbyt zmęczony, by ich ścigać" 24. Metysi, którzy cały czas pozostawali w wąwozie, nie przyjęli Gabriela Dumonta przyjaźnie. — Dlaczego uciekłeś? — krzyknął na powitanie Gilbert Breland, kierując strzelbę w jego stronę. Dumont ze swej strony zaczął poszukiwać dezerterów. Awanturę załagodził Riel. Było to już drugie zwycięstwo Metysów, a przy tym stracili tylko czterech zabitych (w tym dwóch Sjuksów) i dwóch rannych (jeden z nich zmarł po trzech dniach). Jednak zamiast świętowania Riel zarządził cztery dni postu i pokuty. — Bóg gniewa się na was — oznajmił. — Jesteście niedbali, nie dość czujni i nieposłuszni. Zaczęliście rebelię, a nie rozumiecie woli Bożej. Wielkie jest przywiązanie wasze do rzeczy ziemskich, do koni i do wyścigów obmierzłych — słusznie was Bóg ukarał, rękami Anglików zabijając 55 waszych koni. Post podniesie was moralnie, z narodu karłów uczyni narodem olbrzymów. Przed wieczorem zerwała się burza i zaczął padać deszcz ze śniegiem. Kiedy Metysi wozami wygodnie wracali do Batoche, Middleton rozbijał obóz o kilometr od pola walki. 24

Dumont, op. cit., s. 67.

215 Stracił 11 zabitych i 40 rannych. „Osobiście byłem zadowolony — oceniał mimo to. — Moi ludzie przeszli chrzest bojowy dobrze. Choć nie przejawiali dziarskości i szybkości żołnierzy regularnych, to okazywali stałość w obronie i upartą odwagę. Nie było to pełne zwycięstwo, ale na pewno nie klęska. Jestem niemalże skłonny pomyśleć, że daliśmy rebeliantom lekcję" 25. Innego zdania byli dziennikarze. „Klęska!" krzyczał tytuł Timesa" z Winnipegu, a jego kolumny otaczały czarne obwódki. Dało to do myślenia Middletonowi, który i tak starał się jak najmniej narażać kanadyjskich podkomendnych. Jeśli chciał uniknąć gniewu „opinii publicznej", musiał być jeszcze ostrożniejszy... Tymczasem prasa doniosła o wydarzeniach w Green Lake i Lac la Biche, łącząc je z faktem, iż koło Humboldt Kri ukradli kilka koni, a w Waterhen Lake ktoś okradł dwa sklepy (te trywialne wydarzenia miały służyć jako dowód rozprzestrzeniania się rebelii na cały zachód). Middleton zaczął z niepokojem myśleć o oddziale, który wysłał w oko cyklonu — do Battlefordu.

25

M i d d 1 e t o n, op. cit., s. 38.

BATTLEFORD — CIEŃ CUSTERA

Ppłk William Dillon Otter, komendant Szkoły Piechoty w Toronto, aczkolwiek był jednym z nielicznych kanadyjskich zawodowych wojskowych, nie miał wielkiego doświadczenia praktycznego. Ostatnio wąchał proch podczas bitwy pod Ridgeway w 1866 r., w której jako kapitan wraz ze swym batalionem Queen's Own pierzchnął przed Fenianami. Teraz miało się to zmienić — został mianowany dowódcą sił, które miały pójść na odsiecz oblężonej załodze Battlefordu. W depeszy, wysłanej do niego 11 kwietnia ze Słonych Równin, gen. Middleton pisał: „Jeśli parowce będą gotowe w Swift Current za dwa dni i będą mogły pana przetransportować, niech pan się nimi uda do Clarke's Crossing i maszeruje stamtąd dalej na Battleford, zachowując znaczną czujność zwłaszcza co do prawej flanki, a następnie zaczeka tam 1. Po przybyciu do Clarke's Crossing niech pan spróbuje skomunikować się ze mną, ale niech pan idzie dalej, a jeśli nie będzie szansy, by parowce ruszyły na czas, albo jeśli nie będą mogły zabrać pana oddziału, niech pan niezwłocznie wyrusza lądem. Oddałem Herchmera pod pańskie rozkazy i znajdzie go pan nieocenionym. Zatelegrafowałem po transport etc. Niech pan się nie obawia Middleton wyjaśnia (op. cit., s. 22), że miał na myśli, iż Otter miał czekać w Battlefordzie na przybycie jego kolumny. 1

217 podejmowania odpowiedzialności przy wykonywaniu tych dyrektyw". Nazajutrz ppłk Otter wziął pod komendę 274 ludzi z Qaeen's Own, 49 z kompanii C Korpusu Szkoły Piechoty, 51 z Gwardii Pieszej Generalnego Gubernatora z Ottawy, 50 policjantów Herchmera (częściowo na koniach) z haubicą oraz baterię B Królewskiej Artylerii Kanadyjskiej. Ponadto do dyspozycji były dwa Gatlingi. Ta broń maszynowa była produkowana w różnych wersjach od ponad 20 lat, ale nie użyto jej w żadnych większych bitwach, więc na temat jej skuteczności tylko spekulowano. Ponieważ mimo ciągłych ulepszeń były ciężkie i musiały być wyposażone w lawety artyleryjskie, Gatlingi nie sprawdziły się w walkach manewrowych (także indiańskich). Uznano więc, że nadają się raczej do walki stacjonarnej — obrony pozycji lub obiektów, osłony skrzydeł albo do uciszania baterii polowych. W 1881 roku zastosowano w Gatlingu podajnik naboi Luciena Bruce'a, złożony z dwóch pionowych prowadnic, zamontowanych na osi nad otworem zamka. Po opróżnieniu jednej, pod ciężarem naboi prowadnice przechylały się, ustawiając drugą do podawania naboi. Amunicję można było wsypywać do prowadnic prosto ze skrzynki, co przyspieszało ładowanie i umożliwiało niemal ciągłe strzelanie. Podajnik umożliwiał strzelanie przy dużym kącie podniesienia bez zacinania się, co podsunęło myśl o wykorzystaniu Gatlinga do ostrzału polowych umocnień. Armia USA przeprowadziła próby, które wykazały, że przy kącie podniesienia do 77 stopni kule kalibru 45 wystrzelone z Gatlinga na odległość do 2500 m spadając przebijają 5-centymetrową deskę świerkową lub zagłębiają się w grunt na 10 cm. Ten ogień pośredni miał razić okopanego przeciwnika skuteczniej niż artyleria połowa lub nawet moździerze. Kanadyjskich sił zbrojnych nie było stać na taką broń, więc minister Caron przebiegle złożył zapytanie fabryce Colta w Hartford. Bez zwłoki przyjechał komiwojażer, Arthur T. Howard, kapitan gwardii narodowej z Connecticut. Wraz

218 Z ofertą przywiózł wzory swojego towaru — Gatlingi model 1881 i 1883, i gotów był je zademonstrować. Oba miały kaliber 45/70 i po 10 luf Różniły się wyglądem (model 1881 miał odsłonięte lufy, a w modelu 1883 były one okryte osłoną z brązu) oraz kilkoma szczegółami technicznymi. Model 1881 miał podajnik Bruce'a, a model 1883 magazyn bębnowy Jamesa Acclesa, teoretycznie bardzo nowoczesny, jednak często ulegający awariom. Górował nad modelem 188] szybkostrzelnością, która w zależności od użytej przekładni wynosiła 800 albo 1500 wystrzałów na minutę. Miał także ulepszone mechanizmy do prowadzenia ognia poszerzanego i pogłębianego. Por. Cassels z Queen's Own stwierdził, że kpt. Howard, choć Jankes, okazał się przyzwoitym facetem, a jego Gatlingi wzbudziły powszechne zainteresowanie. „Oglądamy te dziwne narzędzia zniszczenia i niecierpliwie czekamy na próbę. Seria pocisków zostaje wystrzelona do kaczek na stawie — nie dokonuje egzekucji, ale szybkostrzelność tej broni pokazuje nam, jak zabójcza może być ona przy właściwej okazji. Teraz czekamy na próbę na Indianach", napisał 2. 15 kwietnia nadeszła wiadomość, że statki, które miały przypłynąć z Medicine Hat, utknęły na mieliznach, i do dyspozycji był tylko parowiec „Northcote" — „bardzo osobliwy pojazd, faktycznie olbrzymia płaskodenna barka o zanurzeniu wynoszącym dwie stopy, z niewielką maszyną i kilkoma kabinami, mająca na rufie wielkie koło jako instrument napędowy". Otter postanowił, że nie będzie tracić czasu, przy pomocy „Northcote" dostanie się przez 300-metrową rzekę na drugi brzeg i pomaszeruje prosto na północ. Jednak silny wiatr utrudniał przeprawę, tak że dopiero 18 kwietnia oddział ruszył przez prerię. Do Battlefordu było 220 km. „Nudny, mokry, nieprzyjemny marsz przez morze 2 R. S. C a s s e 1 s, The Diary of Lieutenant R. S. Cassels, Northwest Field Force, w: Reminiscences of a Bungie, by one of the Bunglers, and Two Other Northwest Rebellion Diaries. ed. by R. C. Macleod, Edmonton 1983, s. 126.

219 błota", zapisał Cassels. Żadnej roślinności, kraj wydaje się bardzo nędzny". Wieczorem żołnierze zaczęli zdawać sobie sprawę, że są „w kraju nieprzyjaciela", ponieważ po raz pierwszy sformowano „laager" z wozów ustawionych w kwadrat, wewnątrz którego umieszczono konie i muły. „Świetna pozycja, dziki nieprzyjaciel od frontu, a z tyłu jeszcze niebezpieczniejsze rozszalałe muły i konie", podsumował Cassels. Marsz dawał się we znaki. W dodatku podany na kolację comed beef w połączeniu z miejscową wodą spowodował masowe niedyspozycje żołądkowe. Rozeszły się pogłoski, że produkowane w Chicago konserwy zostały zatrute przez Fenian. „Trudno uwierzyć, że dziś była niedziela — jakże inna niż spokojny dzień wypoczynku w drogim starym Toronto". Nazajutrz po „nędznym zimnym śniadaniu" maszerowano do obiadu — „lecz cóż to za obiad: suchary, owsianka i woda. [...] Bóg jeden wie, jak ten kraj mógłby kiedykolwiek się na coś przydać. Nic nadającego się na opał nie ma w promieniu wielu mil". Wieczorem „rozległy się donośne przekleństwa, gdy stwierdzono, że znowu nie można nic ugotować. Ludzie szybko wpadają w buntowniczy nastrój". Sytuację uratowało nadejście kilku wozów drewna i obietnica dobrego śniadania. Humory poprawiły się, gdy dołączyło więcej wozów, i w miarę konsumowania paszy i żywności coraz więcej ludzi mogło nimi jechać. 22 kwietnia szpica Herchmera dostrzegła pierwszą grupkę Indian, którzy właśnie ćwiartowali krowę. Policjanci chcieli z nimi porozmawiać, ale Indianie oddali ku nim kilka strzałów i uciekli. Nazajutrz po południu kolumna dotarła do rezerwatu Assiniboinów Moskita. W chatach i tipi nie było śladu Indian. Znaleziono tylko duże ilości mąki, ziemniaków i bekonu, które załadowano na wozy. Poszukiwano instruktora Payne'a, ale bez skutku. W jednej ze skrzyń po żywności natomiast odkryto zwłoki jego indiańskiej żony, która umarła od postrzału w lewy policzek, i ich dwuletniego dziecka, zabitego uderzeniem obucha siekiery w tył głowy.

220 Wieczorem Cassels zanotował: „Ze wzgórza w odległości 8 mil widzimy Battleford i jesteśmy zdegustowani widokiem kłębów dymu, wznoszących się z osady". Widok ten dodał żołnierzom energii, lecz Otter zatrzymał oddział, ponieważ zapadała noc, a w ciemnym lesie otaczającym fort „oddział znalazłby się na łasce Indian". BATTLEFORD, 2-24 KWIETNIA

Choć już 2 kwietnia Indianie odeszli do rezerwatu, mieszkańcy Battlefordu i okolic wciąż siedzieli w forcie. W barakach brakowało nie tylko prycz, ale nawet miejsca na podłodze. Wiele kobiet z dziećmi schroniło się więc w magazynie kwatermistrza, poza obrębem palisady, i podczas częstych nocnych alarmów biegły pod osłonę fortu, wspinały jedna przez drugą po drabinach do środka, a czasem przerzucały dzieci nad palisadą. Ostatecznie część kobiet i dzieci insp. Morris umieścił w swoim domu, a reszta zamieszkała w wielkim namiocie na placu. Było zimno, ludzie chorowali, jedno z dzieci umarło. W poszukiwaniu żywności odważono się na wyprawę do miasta, skąd przywieziono porzucone przez Indian mąkę i bekon. „Zapasy złożono pośrodku placu, przykryto plandeką i postawiono silną straż. Na widok dużej ilości jedzenia od razu poczuliśmy się lepiej. Mąka była w porządku, ale bekon mienił się wszystkimi kolorami tęczy i czuć go było stęchlizną, lecz można go było zjeść, jeśli ktoś miał silny apetyt i dobre trawienie", pisze kupiec Clinskill (czy raczej eks-kupiec; jego sklep był już stertą popiołu) 3. Wśród uciekinierów było wielu Metysów i mieszańców. Insp. Morris podejrzewał, że są wśród nich stronnicy Riela, którzy dostali się do fortu podstępem, aby wydać go Indianom. Toteż kiedy 3 kwietnia do bramy zaczął kołatać Alex Bremner z pobliskiej osady Bresaylor, przynosząc wiadomość o mordzie 3

B e a 1, M a c 1 e o d, op. cit., s. 205.

221 w Frog Lake i błagając o pomoc, Morris aresztował go jako szpiega. Zamożni szkocko-indiańscy farmerzy z Bresaylor mieli nawet kolektywną młockarnię z 12-konnym silnikiem, mimo suszy zebrali dobre plony zboża i warzyw, a poza tym dorabiali sobie traperstwem i wożeniem towarów. Wieś była więc łakomym kąskiem, a ich przeczucia się sprawdziły — po kilku dniach przyszedł eksowed Norbert Delorme w towarzystwie grupy wojowników Budowniczego Zagród. „Włamali się do stajni i zabrali wszystkie moje konie — wspomina Charles Bremner. — Poszli do prowadzonego przeze mnie sklepu i zabrali towary. Poprzewracali półki, wywrócili pojemniki i rozbili beczki. Porozbijali okna, piece, meble, wyrwali podłogi, zerwali sufity. Wystrzelali wszystkie psy, świnie i kury. Zaprzęgli nasze wozy i zabrali nas. Pędzili ze sobą około 300 krów, w tym moje. Po drodze do obozu zastrzelili kilka naszych krów. Było nas jakieś 15 rodzin i wszystkich wzięli do rezerwatu" 4. Sąsiad Taylor ze łzami w oczach patrzył, jak jego dorodne, pulchne owce, które dobrze przetrwały ciężką zimę, i o które martwił się tylko, by za bardzo nie utyły, padają ofiarą bezmyślnej rzezi. Przez wiele dni więźniowie mieli przyglądać się melancholijnie, jak Indianie zabijają ich krowy, każąc sobie w dodatku płacić za mięso. Jednak jako mieszańcy zostali potraktowani nieźle: Indianie nie tylko pozostawili ich przy życiu, lecz pozwolili zachować trochę rzeczy. Charles Bremner zabrał wóz pełen futer, jego żona — maszynę do szycia i materac, a misjonarz ojciec Louis Cochin ze zdemolowanej kaplicy ocalił fisharmonię. Przy jej wtórze wieczorami śpiewali hymny, po francusku, angielsku i w języku Kri. 2 kwietnia Indianie zerwali linię telegrafu do Prince Albert. Pogłębiło to przekonanie insp. Morrisa, że nad fortem ciągle wisi niebezpieczeństwo. „Jesteśmy dosłownie więźniami — pisał do Irvine'a. — Osiem plemion powstało i otoczyło nas ze 4

S t o b i e, op. cit., s. 182.

222 wszystkich stron. Programem Budowniczego Zagród jest wzięcie Fortu Pitt, skonsolidowanie sił i zdobycie Battlefordu Myślę, że ich zamiarem jest eksterminowanie białych w tym okręgu. Usilnie proszę, aby ruszył pan w tym kierunku jak najszybciej. Oczekiwałem Herchmera z 50 ludźmi i działem ale obawiam się, że musiał się przebijać przez Assiniboinów i został pokonany". Takie listy Morris wysyłał przez gońców — mieszańców, którzy w razie spotkania Indian nie ryzykowali wiele; odbierano im tylko pocztę i broń. Mijały dni. Gdzieniegdzie unosiły się dymy z płonących domów, ale nikt nie atakował fortu. Czasem Indianie zza rzeki strzelali do nosiwodów, którzy chodzili do odległej o kilometr studni. Strzelcy Battlefordzcy rewanżowali się im. Podczas takiej wymiany strzałów milicjant Harry Nash ubił wspomnianego już Jacka Nez Perce. Małe grupki wojowników przychodziły niekiedy szperać po domach, zabijać psy i koty i podpalać budynki, a w nocy najmężniejsi zapuszczali się do „nowego miasta". Obrońcy próbowali odstraszać rabusiów, lecz nocne patrole były dla nich mocnym przeżyciem. „W półmroku każdy chwast wydawał się wielki jak człowiek", wspomina Clinskill. „Rozglądasz się, pełen strachu przed skradającym się Indianinem, i naturalnie wyobraźnia pracuje. Bardzo nam dokuczały włóczące się psy i świnie. Pewnej nocy zawołałem «stój, kto idzie, hasło», a w odpowiedzi usłyszałem chrząknięcie i okazało się, że był to wieprz". 19 kwietnia zwiadowcy donieśli, że Fort Pitt jest w rękach Indian, a po policjantach nie ma śladu. „Obawiam się, że wszyscy zostali zabici. Indianie powiedzieli kurierowi, że wkrótce zdobędą Battleford" — depeszował Morris do szefa NWMP (via Edmonton). Strach wzmógł się, kiedy nazajutrz Indianie podpalili magazyn Kompanii. „Tańczyli dokoła z diabelską radością. Wtem wielki płomień wzbił się w górę, a potem rozległ się huk, jakby krótki odgłos gromu, i poczuliśmy, jak ziemia zadrżała. Budynek wyleciał w powietrze, nie wiadomo, czy od wybuchu prochu, czy nafty", pisze

223 Clinskill. Morris wysłał do Ottawy zwięzłą depeszę: „Czy dostaniemy pomoc? Nie utrzymamy się". 22 kwietnia ku powszechnej radości do brzegu przybiła barka, a w niej insp. njckens i jego oddział. „Garnizon wyszedł i prezentował broń. Przy dźwiękach orkiestry policyjnej weszliśmy do fortu. Entuzjastyczne powitanie. Damy podjęły nas obiadem" — zapisał kpr. Sleigh. Insp. Morris z ulgą przekazał starszemu od siebie Dickensowi dowodzenie. Chyba na skutek tego czujność osłabła, co Indianie wykorzystali — udało im się zastrzelić z ukrycia specjalnego konstabla" Franka Smarta, popularnego właściciela dwóch dużych sklepów. Nazajutrz do Battlefordu przybył konstabl z grupy Herchmera, z wieścią, że odsiecz jest tuż-tuż. Wybuchła euforia, której nie zakłócił już nawet widok Indian, na odchodnym podpalających wielki dom sędziego Rouleau. 24 kwietnia rano kolumna ppłk. Ottera wkroczyła do Battlefordu. Wygląd miasta na wszystkich robił silne wrażenie. „Cztery czy pięć domów całkiem spalonych, inne porozwalane i splądrowane, a sklepy kompletnie wypatroszone", pisze Cassels. „Czego nie można było zabrać, to zostało zniszczone. Dokoła leży porozrzucane pierze z poduszek, fotografie, książki, naczynia, meble". „Wyglądało to tak, jakby ktoś wziął ogromny kufer starszej pani, spakowany do podróży, i rozerwał go w powietrzu", porównał inny. „Widziałem dosyć, aby na zawsze wymazać wszystkie przyjazne uczucia, jakie żywiłem dla Szlachetnego Czerwonego Człowieka — pisał korespondent gazety ze wschodu. — Zawstydziliby nawet najczarniejszego nihilistę. Odpal dynamit w salonie, a jest szansa, że coś ocaleje. Wypuść zgraję Kri i Assiniboinów na ten salon, a zdziałają dwa razy więcej niż dynamit". „Aż żółć mnie zalewa, że tak głupio zatrzymaliśmy się i daliśmy im uciec" — napisał kpt. artylerii Robert Rutherford. „Nikt, kto żywił w duszy współczucie, nie mógł patrzeć na spustoszone domy i zrujnowane domostwa, na ludzi stłoczonych w forcie bez domów i bez grosza, i nie złożyć przy tym niebiosom Przysięgi wiecznej zemsty — podsumował kapelan Queen's Own,

224 student teologii E. C. Acheson 5. — Widok to zaiste smutny i łamiący serce, toteż niech nikt się nie zdziwi, jeśli nasi ludzie w akcji okażą się twardzi i bezlitośni". Agent John Rae oświadczył reporterowi, iż „przepowiada powszechne powstanie Indian i uważa, że krwawa wojna jest nieunikniona. Indianie są dobrze uzbrojeni i wyszkoleni Sądzi, że cały kraj powstanie w mgnieniu oka i wszystkie plemiona wejdą na ścieżkę wojenną" 6. Nie miał ochoty tego oglądać ani w ogóle dalej zajmować się Indianami, więc opuścił Battleford i zatrzymał się dopiero w Winnipegu. CUT KNIFE HILL, 2 MAJA

Tymczasem Budowniczy Zagród siedział spokojnie w rezerwacie. Był zadowolony i swojemu szwagrowi Robertowi Jeffersonowi (który był instruktorem rolnym i przebywał w obozie nie wiadomo, w charakterze gościa czy więźnia) opowiadał, że dopiero teraz Indianie żyją, jak im Pan Bóg przykazał. Sielankę zakłócały różne listy i manifesty od Louisa Riela, ale wódz przyjmował je obojętnie. Nigdy nie spotkał się z Rielem i nie były mu w głowie nowe awantury. Splądrowaniem Battlefordu udowodnił, że jest większym wodzem niż Duży Niedźwiedź, i to mu wystarczało. Jednak Metysom wydawał się bardzo pożądanym sojusznikiem, toteż w jego obozie znaleźli się eksowed Norbert Delorme (który poprowadził rajd na Bresaylor), Joseph Jobin (brat eksoweda Ambroise'a, nauczyciel, który zbiegiem okoliczności kilka miesięcy wcześniej przeprowadził się z Prince Albert do Bresaylor), a nawet Andre Nault i Dolphis Nolin, którzy nie wiadomo jakim cudem przenieśli się do niego z obozu (z niewoli?) Dużego Niedźwiedzia. Ostatni list od Louisa Riela był niepokojąco natarczywy. „Powstańcie, stawcie czoła nieprzyjacielowi — wzywał Riel 5 6

Jego synem byt późniejszy sekretarz stanu USA Dean Acheson. B e a 1, M a c 1 e o d, op. cit., s. 255.

225 — zdobądźcie Battleford, zniszczcie go, zabierzcie wszystkie towary i prowiant, i przychodźcie do nas". Battleford był przecież zdobyty, miasto zniszczone, towary zabrane, a atak na fort nie obiecywał żadnych korzyści. I niby dlaczego Indianie mieliby przywozić swoją zdobycz Metysom? To przecież Metysi mieli pobić białych. Kitewayo vel Alex Cayen, który przyjechał z Batoche na pożyczonym mu przez Eksowedat koniu, niedawno objaśniał Indianom strategiczne plany. — Najpierw zniszczymy kolej żelazną, aby nie mogła nadejść pomoc ze wschodu. Wtedy będziemy mieli policjantów jak ryby w saku. Kiedy ich wykończymy, i zetrzemy wszystkie ślady rządu, wezwiemy Amerykanów na naradę na równinie nad Saskatchewanem. Tam uzgodnimy warunki, na jakich sprzedamy im ten kraj. Wszyscy, Indianie i Metysi, będą ukontentowani. — Ładne bajki — odezwał się Robert Jefferson — ale nic z tego nie będzie. Kitewayo zmierzył go wzrokiem. — A więc to takim ludziom Indianie uratowali życie i trzymają ich w obozie — rzekł. — Jutro zwołam naradę, powiem, coś ty za jeden, i zobaczymy, co się z tobą zrobi. „Następne 48 godzin było najbardziej denerwującymi, jakie dotąd przeżyłem — pisze Jefferson. — Od początku tych kłopotów bałem się wiele razy, ale teraz byłem jak sparaliżowany, spodziewając się pewnej śmierci. Ale nic się nie stało i po kilku dniach mój strach ustąpił" 7. Doszedł do wniosku, że „powiedział tylko to, co większość i tak myślała", i nabrał na tyle otuchy, że kiedy teraz Budowniczy Zagród pokazał mu list od Riela, orzekł: — Wygląda na to, że w Batoche tracą grunt pod nogami i chcą pomocy. Budowniczy Zagród nic nie powiedział, ale widać było, że „ten pomysł nie przypadł mu do gustu". Jego odpowiedź 7

Jefferson, op. cit., s. 139.

226 Rielowi była godna męża stanu. „Duży Niedźwiedź skończył swoją robotę — pisał między innymi. — Wziął Fort Pitt. Zabili 11 ludzi, w tym agenta, dwóch księży i sześciu białych. My tu też zabiliśmy sześciu białych [zełgał, choć z umiarem ale nie mógł wypaść dużo gorzej — G. S.]. Zabraliśmy wszystkie bydło i konie w okolicy. Jeszcze nie zdobyliśmy koszar, ale to jedyny budynek, jaki pozostał w Battlefordzie cały. Pisałeś, że przyjedziesz do Battlefordu, kiedy skończysz dzieło w Duck Lake. Czekamy na ciebie, bo nie możemy zdobyć fortu bez pomocy. Mamy strzelby i karabiny wszelkich typów, ale amunicji do nich brakuje. Chcemy, żebyś nam przysłał amunicję. Jesteśmy słabi tylko z tego powodu. Podaj mi datę, kiedy Amerykanie dojdą do linii kolei Canadian Pacific" 8. Lepiej niech Duży Niedźwiedź wyciąga kasztany z ognia, przecież skończył już swoją robotę; a jemu niech Riel przyśle amunicję... I to przypomnienie (złośliwe?) o Amerykanach — majstersztyk! Z listem do Batoche pojechał 29 kwietnia Joseph Jobin. Także i ppłk Otter skończył swoją robotę. Zlikwidował oblężenie Battlefordu bez wystrzału. Otoczył szańcami budynek rządowy, zamieniając go w „Fort Otter", i teraz zgodnie z rozkazem powinien był czekać, aż nadejdzie gen. Middleton. Nie tak jednak wyobrażał sobie swoją pierwszą akcję — bardziej odpowiadałaby mu bitwa i spektakularne zwycięstwo. Także wśród ludzi pojawiło się zniecierpliwienie. Pochowano Franka Smarta, w końcu znaleziono zmasakrowane zwłoki Payne'a, przywalone kupą gnoju, a jednocześnie nadeszły wiadomości, iż Middleton stoczył bitwę z Metysami. Rozeszły się pogłoski, że oddział Ottera wkrótce wyruszy, aby policzyć się z Budowniczym Zagród, a potem uwolnić jeńców Dużego Niedźwiedzia. Pogłoski te były odzwierciedleniem życzeń mieszkańców Battlefordu, którzy marzyli o ukaraniu Indian, oraz żołnierzy, którzy chcieli wreszcie postrzelać. Otter 8

C 1 i n k, op. cit., s. 54.

227 podzielał ich uczucia, ale nie miał żadnego racjonalnego powodu, dla którego miałby złamać rozkaz. Indianie nie stanowili zagrożenia dla Battlefordu. Nie było również obawy, że uciekną i unikną odpowiedzialności. Co najważniejsze, nie mieli zamiaru dołączać do Metysów — gdyby chcieli, już by to zrobili; plądrowanie było jednak atrakcyjniejsze od nadstawiania głowy dla czyichś politycznych celów. Toteż Otter wahał się. Wprawdzie Middleton zachęcał go do „brania na siebie odpowiedzialności przy wykonywaniu zadań", ale nie był pewien, czy może pod to podciągnąć rozpoczęcie działań zaczepnych. Wyraźnego zakazu nie miał... Zatelegrafował do Middletona, prosząc o instrukcje. „Niech pan przy obronie Battlefordu kieruje się własnym osądem. Pan jest dowódcą" — odpowiedział generał. Nadal nie było to pozwolenie na działanie zaczepne. Otter postanowił więc Middletona przechytrzyć. 26 kwietnia poinformował gubernatora Dewdneya, że „uważa za konieczną niezwłoczną, zdecydowaną akcję w celu ukarania Budowniczego Zagród za popełnione przestępstwa", i prosił o aprobatę. Dewdney dał mu ją bez wahania. Kiedy więc tego samego dnia dostał od Middletona depeszę z poleceniem, aby „pozostał w Battlefordzie, dopóki nie rozpozna terenu i sił Budowniczego Zagród", zinterpretował ją jako przypomnienie, by nie zaniedbywał zwiadu. 30 kwietnia powiadomił generała o zamiarze zaatakowania Indian. „Czy mam atakować? Proszę o wyraźne instrukcje", zakończył. W odpowiedzi przeczytał: „Walka z tymi ludźmi pociąga za sobą wielką odpowiedzialność. Sześciu dobrze rozmieszczonych ludzi może wystrzelać połowę pańskich sił. Lepiej niech się pan zadowoli trzymaniem Battlefordu i patrolowaniem okolicy". Middleton był w kłopotliwej sytuacji. Aby uniknąć zarzutu, że dyskryminuje kanadyjskich wojskowych, pozwolił ppłk. Otterowi na samodzielność, ale obawiał się dać mu zbyt wiele możliwości korzystania z niej. Na użytek publiczności podkreślał zalety milicji, „z której część odbyła zwykle ćwiczenia

228 obrony terytorialnej, a część nie miała za sobą nawet i tego. Ci ludzie zostali oderwani od biurek, kontuarów pługów, aby podnieść broń przeciw nieprzyjacielowi, który był znany jako przebiegły, dzielny, znakomity wojownik leśny i dobry strzelec" 9. Walka nad Fish Creek utwierdziła go jednak w przekonaniu, że milicja nie może takiemu przeciwnikowi stawić czoła. Dowiedział się też, jak reaguje prasa na straty w ludziach, i dalej planował kampanię tak, aby je zminimalizować. Sądził, że gdy pokona Metysów Indianie sami złożą broń, i nie miał chęci ryzykować życia milicjantów w niepotrzebnych starciach z nimi. Z drugiej strony, gdyby przypadkiem Otterowi się powiodło, do Middletona mogłoby przylgnąć piętno „zabójcy biednych Indian". Był więc zadowolony, że kampania na zachodzie toczy się bezkrwawo, i chciał, aby tak było dalej. Jednak Otter był uparty i 1 maja zadepeszował do niego: „Budowniczy Zagród waha się między pokojem a wojną — dzisiaj wyruszam, by spróbować załatwić z nim sprawę". „Nie rozumiem pańskiego telegramu — odpisał generał. — Budowniczego Zagród należy ukarać, a nie paktować z nim. Lepiej niech się pan ograniczy do patrolowania". Jego depesza przyszła do Battlefordu, gdy Otter już z niego wymaszerował, zabierając 325 ludzi (batalion Queen's Own, kompania C Korpusu Szkoły Piechoty, Gwardia Piesza Generalnego Gubernatora, Strzelcy Battlefordzcy i pluton policjantów), dwie haubice i Gatling model 1881 (kpt. Howard został z modelem 1883 przy oddziale Middletona). „To wbrew moim rozkazom. Jestem zaniepokojony; on jest tak samo niedoświadczony, jak jego ludzie", telegrafował Middleton do Carona. Do wieczora oddział przeszedł 30 km — połowę drogi do rezerwatu. Po kolacji podjęto marsz na nowo, bowiem Otter chciał zgodnie z ortodoksyjną taktyką walki z Indianami 9

M i d d 1 e t o n, op. cit., s. 1.

229 zaatakować Budowniczego Zagród o świcie. „Oczywiście nie ma szansy na zaskoczenie — zapisał por. Cassels. — Jego zwiadowcy prawdopodobnie już dawno nas zauważyli, bo ognie sygnałowe paliły się przez całe popołudnie na odległych wzgórzach, ale chcemy go dopaść, zanim zdąży odejść". O 4.00 2 maja oddział natrafił na opuszczone obozowisko. Żołnierze na widok nieporządku i porzuconych utensylii uznali, że Indianie porzucili obóz i uciekają. Nie wiedzieli, że obozowisko indiańskie zawsze tak wygląda, a kiedy bałagan staje się nie do zniesienia, Indianie przenoszą się o kawałek dalej. Otter postanowił dać odpocząć ludziom i koniom, ale wygląd terenu nie zachęcał do postoju. Dalej natomiast widać było wysokie wzgórze o nazwie Cut Knife Hill, u którego stóp płynął potok. Wzgórze było porośnięte lasem, ale od potoku aż do jego wierzchołka rozciągała się szeroka polana. Otter uznał, że szczyt wzgórza byłby dobrym miejscem na odpoczynek i śniadanie. Choć wykładał w szkole piechoty, nie pomyślał, że po stwierdzeniu bliskości nieprzyjaciela należałoby wysłać zwiadowców, aby ze wzgórza rozejrzeli się po okolicy, a także spenetrowali las po obu stronach polany. Gdyby ponadto zainteresował się głębiej terenem operacji, wiedziałby, że nazwa wzgórza była groźnym memento — upamiętniała wodza Sarcee imieniem Krótki Nóż, którego obóz 40 lat temu został tam otoczony przez Kri i Assiniboinów i wybity do nogi. Kolumna przekroczyła potok i ruszyła pod górę. Kiedy idący na czele policjanci byli blisko szczytu, na którym obiecywali sobie piknik, jak pisze konstabl Rumball, „rozpadliny po obu stronach ożyły wyciem wojennym i mrożącym krew w żyłach wrzaskiem, a potem kanonadą ze wszystkich stron" 10. Za wzgórzem dały się widzieć szczyty tipi. „Byliśmy w pułapce" — stwierdził Cassels. 10

KI a n c h e r, op. cit., s. 47.

230 Cassels, jak większość białych, przeceniał Indian. Wprawdzie Budowniczy Zagród twierdził, że widzi żołnierzy na większą odległość, niż oni mogą widzieć jego (od gubernatora Dewdneya dostał bowiem w prezencie lornetkę), jednak żadni indiańscy tropiciele nie wykryli Ottera, a wokół obozu nawet nie było straży. Indian ocalił magiczny kamień, zwany Starcem Kamieniem, który nosił w sakwie pewien Kri imieniem Jakub o Długich Splątanych Włosach. Kamień wyczuł zbliżającego się wroga, obudził Jakuba, a on zbudził kilkunastu śpiących na uboczu Assiniboinów. Od ich pierwszych kul zginął kpr. Ralph Sleigh z Frog Lake, a sierż. Ward został ciężko ranny w brzuch. Policjanci padli na ziemię i zaczęli się ostrzeliwać. Za nimi artylerzyści otworzyli ogień na ślepo, a operator Gatlinga zawzięcie kręcił korbą. Pociski padały za wzgórzem nie czyniąc żadnej szkody, mimo to Kri w popłochu rzucili się do ucieczki. Jefferson zajrzał do tipi Budowniczego Zagród. „Ubierał się w coś, co wyglądało jak derka ze szmat. W mej ignorancji zapytałem go, co to takiego, bowiem odzież ta — jeśli ją zwać odzieżą — miała tak nędzny wygląd, że nigdy nie zaliczyłbym jej do ubiorów wojennych. Pióropusze mogły być krzykliwe i niegustowne, ale były barbarzyńskie, i przede wszystkim były indiańskie. [...] Z wielką godnością poinformował mnie, iż jest to peleryna wojenna, która czyni go niewidzialnym dla wroga. Potem wstał i wyszedł bez słowa" 11. Nie rzucił się jednak w wir walki, lecz wraz z uciekającymi zniknął w wąwozie. „Zatrzymał się z kobietami o milę od pola walki, gdzie jego wiara w moc peleryny nie została poddana próbie". Tymczasem Assiniboinowie widząc, że hałaśliwa bateria nie jest zbyt groźna, zaatakowali ją. Wyskoczyli z rozpadlin, „wyjąć, skacząc i machając nad głową kocami, na prawo i lewo, aby zmylić naszą celność" — pisze kpt. Rutherford. „Strasznie wyglądający faceci z tych Indian, długie włosy plecione w 11

Jefferson, op. cit., s. 144.

231 warkocze, twarze i ciała pomalowane, dziko wyglądające łotry — stwierdził Cassels. — Francusko-kanadyjscy artylerzyści okazali nędznego, tchórzliwego ducha" i zadęli uciekać. Dowódca baterii, mjr Short, zatrzymał i ch. — Kto pójdzie ze mną? — zawołał, wskazując porzucone haubice. Nikt się nie ruszył. — Pójdziecie ze mną? — krzyknął rozpaczliwie major w stronę policjantów. Milczenie przerwał st. sierż. Waltham, weteran wojny w Afganistanie: — No to prowadź, stary grzeszniku, a my pójdziemy za tobą! Na widok kontratakujących Indianie skryli się, pozostawiając dwóch zabitych 12. Kula zerwała złote szamerowanie z furażerki Shorta. — A na dodatek była całkiem nowa — rzekł chłodno major, trzymając wiktoriański fason. Gdyby płk Otter poszedł za ciosem, mógłby szybko zakończyć walkę, ale uszła z niego energia. Czyżby zamajaczył mu cień ppłk. Custera? Tak jak to rzekomo zrobił Custer, Otter naprawdę złamał rozkaz. Miał czekać na przybycie głównych sił, a zamiast tego wyruszył na niepotrzebną wyprawę. Teraz, tak jak Custer, był otoczony przez Indian. Czy Cut Knife Creek miał stać się nowym Little Big Horn? Otter przygotował się do obrony — z artylerią i policjantami w centrum, Szkołą Piechoty na prawym skrzydle, Queen's Own i Gwardią Pieszą na lewym, Strzelcy Battlefordzcy zabezpieczali tyły, a wozy i rannych umieszczono pośrodku polany. Inicjatywę zaś oddał Indianom. Piękny Dzień, wódz stowarzyszenia Grzechotników, który dotąd pozostawał w cieniu Budowniczego Zagród, oburącz chwycił sposobność. Z magiczną wypchaną łasicą na głowie, przepasany na ukos skórą grzechotnika naszywaną paciorkami, zgromadził wokół siebie co odważniejszych Kri i ruszył do boju. Kobiety, dzieci i starcy zajęli miejsca na niedalekim wzgórzu i śpiewem dodawali ducha wojownikom. A ci zachowywali się Jednym z nich był Dziura w Nosie. Nez Perce, dawny wojownik wodza Józefa. 12

232 jak prawdziwi żołnierze-psy. Wyskakiwali w górę i kwitowali niecelne strzały przeciwnika wesołymi i ironicznymi okrzykami. Demonstrowali lekceważenie wroga; ojciec Cochin, który siedział z nimi w rozpadlinie (chciał się dostać do żołnierzy, lecz ci strzelali bez wyboru, nie bacząc na sutannę), zauważył, że ładują broń nawet nie wyjmując fajek z ust. Choć było ich nie więcej niż 50, zdobyli przewagę psychologiczną. Mnożyli się żołnierzom w oczach, a śpiewy i wycie działały im na nerwy. „Każdy krzak, kamień, drzewo wydawały się buchać ogniem, a kule sypały się jak grad. Sytuacja była rozpaczliwa. Nieprzyjaciel miał znaczną przewagę liczebną. Nie ma wątpliwości, że gdyby przełamał naszą pozycję, cały oddział zostałby unicestwiony" — wspomina Rumball. „Kule buczały i gwizdały wokół nas. Z przodu i z tyłu zarośla płonęły ogniem wystrzałów, a i ze szczytu wzgórza Indianie strzelali do nas. To cud, że nie zostaliśmy wszyscy zabici" — pisze szer. Watts z Queen's Own. Por. Cassels znowu pomyślał, że wołałby teraz być w Toronto. Kanonada była gorąca, ale obie strony strzelały mniej więcej tak samo — w ciągu czterech godzin nikt więcej nie ucierpiał. Zawiodły tylko haubice, które Otter zabrał zamiast 9-funtówek, licząc na ich łatwiejszy transport. Te uniwersalne działa, które sprawdziły się w wielu bitwach zachodu Ameryki, w Kanadzie ulegały ciągłym awariom. Przyczyną było przerobienie lawet górskich na niższe i szersze, które miały być lepiej dostosowane do warunków prerii. Okazało się, że nie mogą one sprostać przeciążeniu przy odrzucie haubicy, zwłaszcza przy strzelaniu stromym torem. Laweta jednej haubicy rozsypała się, a drugiej pękła wzdłuż. Artylerzyści powiązali ją sznurami, ale przy każdym wystrzale czopy wypadały z obejm i lufa spadała na ziemię, turlając się po stoku ku wielkiej uciesze Indian 13. 13 25 kwietnia Louis Riel modlił się: „W Twej niezmierzonej dobroci, Boże, proszę, rozdziel lawetę i lufę armaty Middletona tak kompletnie, jak to możliwe. Rozdziel je na zawsze, o Boże!" (The Diaries.... s. 71-72).

233 Indianie zaczęli zachodzić oddział od strony potoku. Strzelcy Battlefordzcy starali się ich usunąć, a kpt. Rutherford obrócił haubicę do tyłu, by im dać wsparcie, ale o mało nie trafił swoich. Milicjanci zaatakowali z okrzykiem „Pamiętajcie Smarta!", wyrzucili Indian znad potoku, lecz widząc, że oddalili się od sił głównych, zawrócili, a za nimi wrócili Indianie. Akcja ta kosztowała battlefordczyków jednego zabitego (był nim kucharz Dobbs, który podejmował Indian ucztą w Battlefordzie) i czterech rannych. Poza tym noszowy George Lloyd (tak jak Acheson student teologii) 14 został ranny, kiedy wraz z Achesonem wynosił ciało Dobbsa, i musiał sam zostać wyniesiony. Na linii zaczęła się kończyć amunicja. Wystrzelano kilkanaście tysięcy naboi do niewidocznego przeciwnika i Otter musiał się przekonać, że nic to nie daje, a powoduje straty — Indianie strzelali kiepsko, lecz w końcu kogoś trafiali. Zginęli kpr. Talbot Lowry 15 i trębacz Patrick Burkę z NWMP. Szer. John Rogers z Gwardii Pieszej leżał przy ziemi, gdy wydało mu się, że ktoś go o coś zapytał. — Co takiego? — nie dosłyszał Rogers i uniósł głowę. — O co... Urwał — kula trafiła go w czoło. Szer. Herbert Foulkes ze Szkoły Piechoty wstał, żeby lepiej wycelować, i szybko został trafiony trzema kulami, w tym jedną śmiertelnie. W południe Indianie znużyli się walką. Strzelali coraz mniej, a ci, którzy nie poszli na obiad, siedzieli w rozpadlinach i zastanawiali się, co teraz zrobią chemoginusuk. Ze zdziwieniem stwierdzili, że przeciwnik się wycofuje. Jak zwykle w takiej sytuacji ożywili się i nawet ustrzelili taborytę Charlesa Windera, „młodego angielskiego dżentelmena", który odLloyd został później biskupem Saskatchewanu. Lowry, były oficer irlandzkiej milicji, był synem brytyjskiego generała, który dowodził w wojnie krymskiej i podczas inwazji Fenian. On i Sleigh w Anglii byli kolegami z tej samej klasy, a spotkali się w Battlefordzie po raz pierwszy od czasów szkolnych. 14 15

234 chodząc zatrzymał się na brzegu potoku, aby „wygarnąć do żebraków". Oddział Ottera stracił 8 zabitych i 14 rannych „To, że nie zostaliśmy wszyscy wybici, tak jak oddział Custera, trzeba przypisać odwadze i męstwu naszych chłopców" — napisał szer. Watts. — Jak tylko wrócimy do Toronto, wypisuję się z wojska — podsumował głośno jeden z „chłopców". Indianie nie ścigali nieprzyjaciela, kontentując się pozostawioną amunicją i innymi drobiazgami. Budowniczy Zagród zdjął wojenną pelerynę i był w świetnym humorze. Kiedy Jefferson przypomniał mu, że uciekł, „roześmiał się i powiedział, że wielu innych też uciekło, a niektórzy ze strachu dotąd nie wrócili". Wieczorem Indianie urządzili ucztę i przy ogniskach odtwarzali swoje mężne czyny. Ppłk Otter w raporcie dla gen. Middletona podał, że Jego rekonesans osiągnął zamierzony cel, albowiem [Budowniczy Zagród] zadeklarował swoje intencje". W depeszy, którą wysłał do min. Carona, był mniej skromny — stoczył bitwę z 500 Indianami Budowniczego Zagród i Dużego Niedźwiedzia, i zabił 50. W relacjach dla gazet było to już 800 Indian i ponad stu zabitych, nie licząc tych, którzy zginęli od ostrzału artyleryjskiego. Widziano, jak Gatling kosił całe grupy atakujących... „Kanadyjscy milicjanci psuli całą swoją dobrą robotę nieustającymi przechwałkami. W czystym samochwalstwie i niefałszowanej bladze Kanadol nie ma sobie równych. Jankes jest naiwnym gołąbkiem w porównaniu ze swym północnym sąsiadem" — stwierdził konstabl Donkin 16. Gazety przedstawiały Cut Knife Hill jako walne zwycięstwo ppłk. Ottera, które uniemożliwiło Indianom połączenie się z Rielem i „złamało kręgosłup rebelii". W istocie Indianie stracili 5 zabitych i 3 rannych i pozostali na polu walki. Otter stracił działo, szer. Williama Osgoode'a z Gwardii Pieszej pozostawił 16 Donkin, op. cit., s. 148. „Kanadol" — por. Canuck. Nazwa ta może być obraźliwa lub nie, zależnie od intencji mówiącego.

235 na polu bitwy 17 i zamiast na laury zasługiwał na sąd wojenny za niewykonanie rozkazu, zaniedbanie rozpoznania i nieudolne dowodzenie. Jednak Middleton ograniczył się tylko do wytknięcia mu, iż nie powinien był się zwracać w tej czysto wojskowej sprawie" o aprobatę do gubernatora Dewdneya, lecz do niego. Co generał sądził o wyczynie pierwszego kanadyjskiego zawodowca", przebija z jego raportu, utrzymanego w ściśle brytyjskim niedopowiedzeniu: Siły Ottera liczyły 325 ludzi z dwiema 7-funtówkami i jednym Gatlingiem, siły nieprzyjaciela ocenia się na 200. Po sześciu godzinach walki [...], znajdując swoją pozycję jako nie do utrzymania w nocy, [Otter] zdecydował wracać do Battlefordu, na wypadek, gdyby miał nastąpić kontratak [Indian] na tę miejscowość. [...] Choć sprawy tej nie można uważać za sukces, świadczy ona bardzo dobrze o niedoświadczonych oficerach i ludziach. Jak się wydaje, szczególnie dobrze został przez ppłk. Ottera wykonany odwrót" 18.

W depeszy do min. Carona ppłk Otter podał, że stracił 7 zabitych, nie wymieniając szer. Osgoode'a. Ojciec Cochin znalazł nagie, zmasakrowane i podziurawione kulami zwłoki Osgoode'a i pogrzebał je. Pochował także Dziurę w Nosie, którym nikt się nie zajął, bowiem nie miał on krewnych w obozie. 17

18

M i d d 1 e t o n, op. cit., s. 43-44.

UPADEK ŚWIĄTYNI

OTTAWA

Rząd był bardzo zajęty, parlament obradował. Na porządku dziennym była ekscytująca kwestia prawa wyborczego dla kobiet. 27 kwietnia premier Macdonald zaprezentował swój projekt ustawy. — Mam nadzieję, że my w Kanadzie będziemy mieli wielki zaszczyt przewodzenia sprawie emancypacji kobiet i zrównania ich z mężczyznami — zakończył. Poparła go opozycja liberalna, a jej rzecznik wyraził nadzieję, że nadanie prawa głosu kobietom „stworzy wielki elektorat, który będzie po stronie reform moralnych, społecznych i religijnych". Takich właśnie perspektyw konserwatyści raczej się obawiali. — Premier chyba zapomniał, że jest premierem konserwatywnym — zareplikował Joseph Royal, Metys z Winnipegu. — Teorii sufrażystek, które są skrajnie radykalne, nie może przyjąć żaden konserwatysta. Kobieta została stworzona do innego królestwa, niż polityka. Jej królestwo jest wystarczająco potężne... Jak mówią, były bardzo oświecone kobiety, które zapisały się w historii. Chciałbym zobaczyć, który z czcigodnych panów posłów wstanie i powie, że chciałby być mężem takiej oświeconej kobiety.

237 W kociej muzyce utonęły wszystkie inne kwestie, z rebelią na Terytoriach włącznie. SASKATCHEWAN

Było zimno, lał deszcz, a w obozie Middletona panował nastrój „lekko posępny, głównie dzięki nagłej utracie niektórych towarzyszy. Ten uboczny skutek wojny został nieco nieoczekiwanie uświadomiony obywatelom-żołnierzom". Stali się oni także bardziej nerwowi; wystrzał wartownika, który w nocy wziął kilku taborytów za nieprzyjaciela, zapoczątkował ogólną kanonadę, na skutek której taboryci uciekli i przesiedzieli do rana w jakiejś rozpadlinie. Gdyby sądzić po sumach wydawanych przez rząd na zaopatrzenie, na zachód wysyłano kolosalne ilości prowiantu, ale do żołnierzy docierało niewiele, i to głównie suchary, które — jak się domyślali — nie zostały dojedzone przez ekspedycję Wolseleya w 1870 roku. Wypuszczano się więc na patrole, które były pretekstem do zdobywania pożywienia. „Łupienie było na porządku dziennym — wspomina szer. Rusden z oddziału Boultona. — Nareszcie oddział kulinarny był bogato zaopatrzony w utensylia, garnki i patelnie. Talerzy było w bród, a każdy mógł się pysznić własną łyżką, nie mówiąc o widelcu i nożu, podczas gdy przedtem dwie trzecie kompanii musiało jeść palcami. Jadło się nam wspaniale, ziemniaki, wieprzowinę, cielęcinę, wołowinę, wszystko świeże. Zwłaszcza naszej kompanii wiodło się bardzo dobrze, ponieważ jako zwiadowcy penetrowaliśmy osady rebeliantów i zdobywaliśmy drób i jajka" 1. „Wszystko, co się dało zabrać, było zabierane, przynosiliśmy różności, nawet krzesła" — dodaje. Middleton przymykał na to oczy, tym bardziej że zwiadowcy sprezentowali mu miękki fotel, którym zastąpił używane dotąd metalowe siedzisko od grabiarki do siana. 1

H. P. R u s d e n, Notes on the Suppression of the Northwest Insurrection. w: M a c 1 e o d. op. cit., s. 267-269.

238 3 maja do obozu dotarły wiadomości o walce pod Cut Knif Hill. Wyglądało na to, że Otter przejął inicjatywę dzięki temu że udało mu się wydostać spod kurateli Middletona. Zwłaszcza młodzi oficerowie skupieni wokół lorda Melgunda byli niezadowoleni. W samą porę więc 5 maja przypłynął parowiec „Northcote", a za nim na holu dwie barki z zaopatrzeniem. Na brzeg wyładowały się kompanie A i C Batalionu Midland — 100 ludzi z ppłk. Van Straubenziem (weteranem buntu sipajów i oficerem sławnej Lekkiej Brygady kawalerii brytyjskiej), personel medyczny, w tym grupa pielęgniarek ze szpitala w Winnipegu, a także kpt. Howard z Gatlingiem model 1883. Teraz Middleton miał pod komendą 886 ludzi, wszystkich „znakomitego ducha". Z 10 batalionu Grenadierów Królewskich, Strzelców z Winnipegu i Batalionu Midland utworzył brygadę, której dowódcą (i swoim zastępcą) mianował ppłk. Van Straubenziego. Zrezygnował z ataku na Batoche dwiema kolumnami po obu brzegach rzeki („ten plan, chociaż dobry, lepiej pasował do żołnierzy regularnych, niż do kompletnie niedoświadczonej i prawie niewyszkolonej milicji") 2, a zamiast tego (jako że do kardynalnych wymogów „małych wojen" należą elastyczność i twórcze podejście) postanowił wykorzystać parowiec „Northcote". W koordynacji z natarciem na Batoche miał on wysadzić na tyłach przeciwnika desant kompanii C Korpusu Szkoły Piechoty pod komendą mjr. Smitha i adiutanta kpt. Wise'a, któremu stłuczona kostka nie pozwalała chodzić ani jeździć. Zabrał się z nimi także por. Hugh Macdonald, który zachorował na różę w twarzy. 7 maja oddział pomaszerował prawym brzegiem Saskatchewanu. Gen. Middleton ze zwiadowcami jak zwykle pojechał przodem. Na farmach nie napotkali nikogo, tylko w jednym z domów gotujący się gulasz pozwalał sądzić, że Metysi opuścili go w pośpiechu. „Ich obiad z kawałków 2

Tamże, s. 39.

239 niedogotowanej wołowiny posłużył do zaspokojenia apetytów zwiadowców, głodnych, a niezbyt wybrednych" — pisze Middleton. Według Rusdena natomiast to właśnie generał pierwszy chciał zabrać się do jedzenia, ale zwiadowcy zniechęcili go do tego rzuconą od niechcenia uwagą o upodobaniu Metysów do koniny. O dwa kilometry od Batoche zwiadowcy napotkali pikiety i zawrócili. Wieczorem oddział stanął w Dumonfs Crossing, przy stacji promu Gabriela Dumonta. Jego dom, sklep i salon bilardowy wzbudziły duże zainteresowanie. „Generał rozkazał, że mamy niczego nie ruszać, i wyrzucił wszystkich z budynku, ale już przedtem zostały zabezpieczone pewne pamiątki", pisze Boulton. „Znaleźliśmy pudełko cygar, trochę monet, rękawiczki i dużo towarów mieszanych" — precyzuje Rusden. „Noc była niespokojna — wspomina Boulton. — Obozowaliśmy o 6 mil od twierdzy Riela, który wiedział o naszej obecności, a było dokoła dosyć osłony, by wykonać nocny atak bez ostrzeżenia". Nic się jednak nie wydarzyło. Nazajutrz Middleton, nie chcąc maszerować przez nadrzeczne zarośla, skierował się w głąb lądu, na szlak z Humboldt. „Northcote" pozostał w Dumonfs Crossing; Middleton polecił uczynić go „kuloodpornym", więc milicjanci rozebrali stajnie, a z drewna zrobili osłony układając na górnym pokładzie wzdłuż burt trzy warstwy trzycalowych desek. Uzupełnili je workami paszy, skrzynkami konserw i plecakami, które policjanci Irvine'a kiedyś zostawili w Humboldt, a statek miał dostarczyć do Prince Albert. Potem załoga zabrała z domu Dumonta stół bilardowy i pralkę mechaniczną, i podpaliła zabudowania. Po południu Middleton ze zwiadowcami znów znalazł się o dwa kilometry do Batoche. Na ich widok pikiety Metysów cofnęły się. „Wieczorem zebrałem dowódców i powiedziałem im, co zamierzam zrobić" — pisze Middleton. Dopiero wtedy poinformował ich o zamiarze zaatakowania Batoche od strony lądu i rzeki jednocześnie.

240 BATOCHE

Batoche czekało na wroga, skryte za siecią dołów strzeleckich; nie było tylko dość ludzi, by je obsadzić. Na wypadek oblężenia żywność była; Indianie przyprowadzili bydło, zrabowane „angielskim Metysom". Niestety, brakowało broni i amunicji. Eksowedat postanowił „wysłać dwóch ludzi do Fortu Battle, i jeśli to będzie możliwe, zagarnąć zapasy i amunicję", ale nawet gdyby Indianie zdobyli tam uzbrojenie nie pozwoliliby nikomu go zagarnąć. Może zgodziliby się je sprzedać, ale nie wiadomo ani o działaniach Metysów dla zdobycia na ten cel funduszów (tylko William Jackson myślał kiedyś o tym), ani o ich kontaktach z handlarzami bronią. Pewien ślad wskazuje na USA — „Pioneer Press" w St. Paul doniosła o zakupieniu i wysłaniu Metysom przez „feniański łącznik" trzech Gatlingów. Kapitan Bractwa Fenian James Kennedy wyraził zdziwienie, że Metysi nie użyli tej broni nad Fish Creek, i przekonanie, że Riel umieścił ją na umocnionych pozycjach pod Batoche, aby wykorzystać podczas „prawdziwej bitwy". Czy kilka solidniejszych stanowisk strzeleckich szykowano dla Gatlingów? Czy w tej sprawie pojechał przez „magiczną linię" Norbert Turcotte? Nie wiadomo, jakie były losy tej transakcji, jednak do Riela broń nie dotarła. Można sądzić, że w każdym razie Louis Riel otrzymał z USA niedobre wieści. Jeszcze 26 kwietnia marzył, by mieć „dobrą armatę, jedną albo dwie, dwie albo trzy, moje własne, z taką ilością amunicji, jakiej trzeba". 28 kwietnia „przez zamknięte oczy widział światło jaśniejsze niż słońce" i był pewien pomocy Ducha Świętego. I oto 29 kwietnia ton zapisków w jego dzienniku zmienił się radykalnie. Pojawiło się otwarte odniesienie do Stanów Zjednoczonych — jako gwałtowna, pełna goryczy tyrada. „O, to niebezpieczny krok, prosić Amerykanów o pomoc! — pisał. — Zapewniam, należy 3

Li g h t, op. cit., s. 217.

241 ich się bać. Nie mają moralności ani wiary, ani serca. To brudne psy, nędzne szakale, wściekłe wilki, szalejące nocą lisy. […] Żyłem w USA nędznie wśród węży, wśród jadowitych żmij. O Boże! Oszczędź mi nieszczęścia wdawania się w układy ze Stanami Zjednoczonymi". Zmienił się jednocześnie nastrój Riela. Skończyły się mrzonki o pobiciu Irvine'a i Middletona. Nie prosił więcej Boga, by spuścił na nich plagi. Zaklinał za to Jego i wszystkich świętych, aby „zesłali mu łaskę szybkiego osiągnięcia dobrego porozumienia z Dominium Kanady". „Uczyń wszystko, aby tak było! — modlił się. — Pomóż mi zapewnić dla Metysów i Indian wszelkie korzyści, jakie można teraz uzyskać przez negocjacje. Daj nam łaskę zawarcia dobrego traktatu. Spraw, aby Kanada zgodziła się na zapłacenie mi wynagrodzenia, które mi się należy, nie małego wynagrodzenia, lecz wynagrodzenia, które byłoby godne i sprawiedliwe" 4. Za co spodziewał się nagrody od rządu Kanady? Co miał mu w zamian do zaoferowania? Louis Riel podjął również ostatnią próbę przekonania księży, że powinni go poprzeć. 30 kwietnia wezwał ich przed Eksowedat. Przez sześć godzin trwało posiedzenie, podczas którego Riel starał się ich nawrócić; nazwał się Duchem Świętym — Parakletem i oświadczył, że jest reformatorem Kościoła jak Chrystus i Mojżesz. Misjonarze nie docenili tego, a nawet przeciwnie. „Musimy z ojcami Moulinem i Vegrevillem bronić naszej obrażanej wiary — zapisał ojciec Fourmond. — Ściąga to na nas potop obelg i groźby, że jeśli nie ugniemy się przed tyranem, wystawią nas na ogień nieprzyjaciela" 5. Nie jest pewne, czy księża istotnie mieli posłużyć za żywe tarcze, ale miejsce ich aresztu — plebania — było na pierwszej linii obrony. 1 maja przyjechał nauczyciel Joseph Jobin, przynosząc list od Budowniczego Zagród. Riel zaraz wysłał go z powrotem z listem oraz zadaniem nakłonienia wodza do przyjścia 4 5

The Diaries..., s. 77-78. F l a n a g a n. Louis „David" Riel, s. 146.

242 z trzystoma wojownikami do Batoche, żeby „załatwić ostatecznie sprawę z Middletonem" 6. Była to czysta desperacja — wódz nawet nie znał Riela i trudno było sądzić, że usłucha jego wezwań, skoro dotąd tego nie zrobił. Louis Riel zwrócił się także o pomoc listem otwartym d narodu amerykańskiego (podobny wysłał do feniańskiej gazety „The Irish World"). Chyba tylko po to, by nie zarzucać sobie jakiegoś zaniedbania; w świetle niedawnych enuncjacji o Amerykanach trzeba wątpić, że czegoś się po tym spodziewał Jego dziennik to potwierdza. „Otom jest, stawiłem się na czas obrany przez Boga, aby się dopełniło — napisał 6 maja — oczami memi widziałem znaki czasu, odkrywane nam przedtem. Nie chciałem uwierzyć, że były zaiste znakami czasu, lecz w końcu musiałem uznać je za to, czym były. Zaprawdę, oto leży przede mną czas na wiele sposobów określony, czas ogłoszony wszelkimi znaki, które miały się objawić, jak oznajmia Pismo. [...] Wróg nadchodzi w górę rzeki, będzie bombardować miasto. Jak ma się ono obronić? Nikt nie bierze sobie do serca jego interesów. Wpadnie w ręce zdobywcy, albowiem porzuciło Boga. Bóg także je porzuca. Dopełniło się". Zdradzonemu prorokowi pozostała tylko ostatnia ucieczka. „Duch Boży objawił mi, jak arogancka jest Anglia — zapisał 8 maja. — O mój Boże, nie pozwól Anglii zdobyć przewagi nade mną, albowiem ona mnie zniszczy wraz z moim narodem. Uchroń mnie przed jej potęgą... O mój Boże, śpiesz mi na pomoc, nie zwlekaj" 7. SOBOTA, 9 MAJA 1885 — DZIEŃ PIERWSZY

9 maja o 4.00 w obozie Middletona zagrała pobudka, a o 5.00 kolumna wymaszerowała. Na czele jak zwykle jechali zwiadowcy Boultona, z ubezpieczeniami bocznymi, potem 6 7

Stanley, The Birth..., s. 365-366. The Diaries..., s. 82-83, 86.

243 Gatling, za nim Grenadierzy Królewscy, a dalej Strzelcy Winnipegu, bateria A Królewskiej Artylerii Kanadyjskiej, Batalion Midland, Bateria Polowa z Winnipegu, wozy z amunicyjne i ambulanse. Pochód zamykali zwiadowcy Frencha. Rankiem do obozu dojechało 10 000 hawańskich cygar, prezent od hurtownika z Montrealu. Nastroje były więc doskonałe, a nad maszerującą kolumną unosiły się kłęby dymu. Tymczasem „Northcote", ciągnąc na holu dwie barki z zaopatrzeniem, sunął w dół rzeki. O 8.00 był już blisko Batoche. Na skraju miejscowości ludzie z parowca ze zgrozą ujrzeli wisielca dyndającego na gałęzi drzewa — czyżby miał to być dla nich omen? Nie było czasu na rozmyślanie, bo z urwistych brzegów Saskatchewanu padły strzały. W miarę jak „Northcote" posuwał się w dół rzeki, ogień się nasilał; Metysi zbiegali się z całego Batoche, by postrzelać do niezwykłego celu. Z początku odpowiadali im tylko kpt. Wise i por. Macdonald; mjr Smith zabronił swoim ludziom strzelać. Jednak widząc, jak kule trafiają poszycie statku i bębnią w drewniane osłony, pozwolił otworzyć ogień — dla podtrzymania morale, bo ukrytych nieprzyjaciół nie było widać. „Kule sypały się na nas z obu brzegów od dziobu i od rufy jak dzika burza — wspomina jeden z żołnierzy. — Niemal z każdego krzaka unosiły się chmurki dymu, a z każdego domu i drzewa na szczycie urwisk nadlatywały z brzęczeniem kule. Odpowiadaliśmy spokojnie, strzelając salwę za salwą, i widziano, jak kilku zaczajonych nieprzyjaciół spadło z urwiska głową w dół" 8. Działała tu wyobraźnia — żaden z Metysów nie poniósł szwanku. Koordynacja natarcia zawiodła: siły lądowe były jeszcze daleko. „Ku mej wielkiej irytacji dał się słyszeć grzechot wystrzałów i gwizdek parowca, co znaczyło, że już się zaangażował — pisze Middleton. — Wystrzeliliśmy z armaty, aby wiedzieli, że jesteśmy w pobliżu, i parliśmy dalej. 8

M u 1 v a n e y, op. cit., s. 225.

244 Słyszeliśmy ciągły gwizd i nieustanną kanonadę, i ufaliśmy że jest z nim wszystko w porządku" 9. W Batoche usłyszano huk armaty. — To grom Boży! — zawołał Riel. — Pan ześle piorun i porazi wroga! Kapitan Streets i pilot Seager, obaj doświadczeni w żegludze na Missisipi, byli w kłopotach. Sterówka okazała się niewystarczająco osłonięta; kule rozbijały świetliki, przechodziły przez cieńsze ścianki, jedna przeszyła rękaw kurtki pilota. W pośpiechu sprokurowano osłony z odbijaczy i materaców Tymczasem zaś na „Northcote" czyhała pułapka — przewoźnik Alex Fisher zagrodził mu drogę poprzeczną stalową liną, wzdłuż której poruszał się prom. Zanim ktoś się zorientował, o linę zaczepiły dziobowe bomy, a potem maszt i kominy, łamiąc się po kolei i z trzaskiem padając na pokład. Utrata kominów sprawiła, że w paleniskach zabrakło ciągu, ciśnienie pary spadło i zmalała prędkość, dodatkowo pogarszając sterowność. Okaleczony „Northcote" pociągnięty przez barki obrócił się rufą do przodu i ścigany przez Metysów dryfował przez pięć kilometrów, aż zatrzymał się na mieliźnie. Wszyscy na pokładzie byli cali, maszyny nie ucierpiały, więc mjr Smith rozkazał zawrócić ku Batoche. Jednak kule wciąż padały, cieśla, który chciał zbadać uszkodzenia, został ranny w piętę, a opatrujący go sanitariusz w ramię, toteż kapitan Streets skierował statek w dół rzeki do Prince Albert 10. O 9.00, kiedy „Northcote" już się oddalał, zwiadowcy Boultona podeszli na skraj Batoche. Na ich powitanie z domu Jeana Carona padły strzały; to jacyś Metysi, którzy nie zdążyli 9

Middleton, op. cit., s. 45. 20 kwietnia Riel pisał w dzienniku: „Boże, użyj naszej liny od promu, by wywrócić parowiec", a nazajutrz: „Ześlij nam parowiec, kiedy będziemy mogli się z nim spokojnie rozprawić. [...] Niech gdy usłyszą grom, wiedzą, że Wszechmogący przygotowuje się, by wymierzyć im karę i wziąć odwet”. W marcu miał wizję „lodzi, płynącej w dół Saskatchewanu" i „liny od promu, która wyglądała, jakby była zerwana". „Northcote" był 20 kwietnia w Swift Current, a dołączył do Middletona dopiero 5 maja (The Diaries.... s. 62, 68-69). 10

245 wziąć udziału w strzelaninie nad rzeką, zademonstrowali swoją obecność. Middleton od razu pokazał, że nie ma z nim żartów — podciągnął artylerię; cztery działa baterii A i Artylerii Polowej otworzyły ogień. Wkrótce dom Carona stanął w płomieniach, a kolumna ruszyła dalej, zachowując szyk marszowy — tylko bateria A znalazła się na czele, obok Gatlinga. Następnymi budynkami przy szlaku były kościół i plebania. Zza węgła plebanii ktoś zaczął strzelać i Middleton postanowił dla odmiany wypróbować Gatlinga. Kpt Howard zakręcił korbą i oddał długą serię mierząc w dach, po chwili poprawił drugą. „Dostrzegliśmy białą flagę, którą ktoś machał z okna. Kazałem wstrzymać ogień i podjechałem do domu, który okazał się pełen ludzi; trzech czy czterech księży rzymskokatolickich, kilka sióstr miłosierdzia i sporo kobiet i dzieci, te ostatnie będące wszystkie mieszańcami. Uspokoiliśmy ich i kontynuowaliśmy natarcie" — pisze Middleton. Jednak według ojca Fourmonda generał sam był niespokojny. „Wygląda na bardzo zmartwionego, rozgląda się na prawo i lewo za nieprzyjacielem, który nigdzie nie zdradzał swej obecności. Dziwny sposób prowadzenia wojny. Idzie w paszcze karabinów Metysów, nie wiedząc, gdzie są Mówimy mu: Niech się pan strzeże, jest pan w Batoche, czekają tu na pana..." 11. Istotnie, prócz ogólnikowych, Middleton nie miał żadnych informacji o sile i pozycjach przeciwnika. Nie rozpoznał także terenu, mimo że miał na to dosyć czasu, i nawet z grupą Boultona bywał w pobliżu. Prawdopodobnie liczył na zaskoczenie i przewagę liczebną na wybranym odcinku, i dlatego zamiast utworzyć szyk bojowy, pchnął kolumnę marszową najkrótszą drogą ku Batoche. Otwarty teren między kościołem a cmentarzem zachęcał do tego. To, że po obu stronach był obramowany lasem, a od strony cmentarza dodatkowo jeszcze rozpadliną, powinno było wzbudzić podejrzenia, ale ponieważ nic się nie działo, kolumna 11

W. Hildebrandt, The Battle of Batoche. British Smali Warfare and the Entrenched Metis. Ottawa 1986, s. 44.

246 ruszyła dalej. Żołnierze spokojnie przeszli pół kilometra i znaleźli się na skraju wyżyny. Dalej stok wzgórza dość stromo opadał ku rzece. Z wysokości widać było domy Batoche, prom, rozrzucone farmy, tipi w obozie indiańskich sojuszników Riela, a za rzeką jego kwaterę, nad którą powiewał sztandar z Marią Panną. Bateria A zaczęła strzelać. Widać było, jak ludzie w Batoche biegają bezładnie. Była 9.45. Metysom sprzyjało szczęście. Gdyby „Northcote" zatrzymał się na przeszkodzie i zająłby ich na dłużej, Middleton zastałby ich nieprzygotowanych. Lecz teraz Metysi, którzy na odgłos wystrzałów przerwali pogoń za parowcem, zaczęli gromadzić się w lesie. „Już zaczęliśmy myśleć, że rebelianci sobie poszli — pisze Rusden — gdy bez najmniejszego ostrzeżenia usłyszeliśmy mrożące krew w żyłach wycie wojenne, a po nim salwę z rebelianckich karabinów". „Z gwałtownością pioruna z bezchmurnego nieba trzask kanonady przeleciał przez zalesiony stok po prawej i z przodu. Krzaczasty stok, który wydawał się bezludny, nagle zaroił się od dzikusów, wyjących jak kojoty. Gardłowe «ki-ji-ki-ji» i omiatający nas ostrzał sprawiły, że sytuacja stała się męcząca dla nerwów" — dodaje jeden z Grenadierów 12. Najpierw znalazła się pod ogniem bateria A, a zaraz potem cały oddział zaległ, przygwożdżony z obu stron ogniem z lasu oraz z kilkunastu dołów strzeleckich i sparaliżowany zaskoczeniem. Metysów było nie więcej niż 80, lecz gęsty ogień ich Winchesterów sprawiał wrażenie, że są znacznie liczniejsi. Gen. Middleton popełnił taki sam błąd, za jaki niedawno krytykował ppłk. Ottera — wysłał oddział bez rozpoznania w miejsce, gdzie był odsłonięty i ostrzeliwany z dwóch stron przez ukrytego przeciwnika. Przegrupował się do kontrataku: dwie kompanie Grenadierów, Midlandczycy i spieszeni zwiadowcy 12

Tamże, s. 49.

247 mieli zaatakować las od strony kościoła, a Strzelcy Winnipegu i dwie pozostałe kompanie Grenadierów — rozpadlinę i zarośla od strony cmentarza. Poszło to nie najlepiej. Nie tego się spodziewaliśmy — stwierdził Rusden. — Leżeliśmy, strzelając na ślepo nie wiadomo do kogo, słuchając świstu rebelianckich kul i ich nieustannego klekotu, kiedy uderzały o drzewa. Taki sposób wojowania jest bardzo niedobry dla młodego żołnierza. Nie ma tu podniecenia ani gorączki bitewnej, które by go podtrzymały, krew stygnie mu na myśl, że walczy w niekorzystnym położeniu, że wróg zna jego pozycję, a on nie wie, gdzie jest wróg" 13. Middleton stwierdził, że milicjanci zalegli, „obsługi dział i konie ucierpiały", a jedna armata jest nie do użytku, bo w panewce utkwił złamany zapłonnik. Rozkazał cofnąć się w stronę kościoła. Grenadierzy zaczęli wstawać, ściągając na siebie jeszcze gęstszy ogień. „Rebelianci mieli dużo więcej amunicji, niż myśleliśmy" — stwierdził z zawodem któryś. Jedno z dział zaczepiło o pień drzewa. Artylerzyści zaczęli się z nim szamotać, lecz nie mogli go uwolnić. „Na ten widok ludzi ogarnęła niemal panika i popędzili do tyłu, do najbliższej rozpadliny". Wtedy grupa Metysów wyskoczyła z krzaków i rzuciła się w stronę armat, strzelając w biegu. Na ich drodze stanął kpt. Howard ze swoim Gatlingiem. Elie Dumont opisuje to tak: „Widzimy, że są bliżej kościoła; atakujemy z tej strony. Byłem z Philippem i Boucherem, nas trzech z przodu. Inni z boku i trochę z tyłu. Z przodu był Gatling, my byliśmy wśród małych topól. Nagle Philippe mówi: «Tam na pagórku jest policja». Philippe strzela, Boucher także. Ludzie przy Gatlingu zaczynają go obracać. Kiedy Gatling strzela, my rzucamy się na ziemię. Gatling strzela do nas. Kiedy kończy strzelać, biegniemy z powrotem..." 14. Jeden z ludzi z obsługi Gatlinga został ranny, a jeden koń zabity. Kpt. Howard chciał zademonstrować zalety swojego towaru, ale do Metysów nic nie miał, więc strzelał ponad ich głowami albo w ziemię. 13 14

Rusden, op. cit., s. 275-276. H i l d e b r a n d t, op. cit., s. 48.

248 Mimo to moralne oddziaływanie serii wystrzałów sprawiło że Metysi skryli się i pozwolili żołnierzom się wycofać. „Ten incydent został wyolbrzymiony w gazetach w «uratowanie dział przez Gatlinga» — pisze urażony Boulton. — R. Howard nie zrobił nic więcej, niż stale robili nasi artylerzyści i gdyby nie to, że był oficerem amerykańskim, jego nazwisko w ogóle nie zostałoby wymienione" 15. Do 11.00 oddział ugrupował się w okolicy kościoła w poprzek szlaku, z Grenadierami na prawym skrzydle, Strzelcami z Winnipegu na lewym, baterią A w centrum, Baterią Polową z tyłu i Batalionem Midland w odwodzie. Gen. Middleton przekazał dowodzenie lordowi Melgundowi (co robił brygadier Van Straubenzie, nie wiadomo) i zbadał teren wokół kościoła. „Był zimny jak ogórek — stwierdził z podziwem szer. Clapp z Batalionu Midland. — Kiedy tak jeździł po polu, pod ogniem zdeterminowanego i okopanego nieprzyjaciela, paląc hawańskie cygaro, można by pomyśleć, że nadzoruje brygadę na manewrach". Generał stwierdził, że najsilniejszy ostrzał jest kierowany z zalesionego wzgórza po prawej stronie. Spróbował oskrzydlić Metysów w tym miejscu, ale atak Batalionu Midland spełzł na niczym, mimo że na czele był kpt. Howard i jego Gatling, osłaniany przez grupę strzelców wyborowych. Middleton wrócił na lewe skrzydło i stwierdził, że pod jego nieobecność Melgund kontratakował. Wsparcia udzielała mu wysunięta do przodu bateria A. Tłukła po krzakach po obu stronach drogi, lecz bez większego skutku; Melgund został odparty, a co gorsza, zostawił rannego kanoniera Phillipsa. Minęła 13.00. Middleton przegrupował oddział (teraz w centrum umieścił Batalion Midland), kontratakował, ale znów musiał się cofnąć. Słychać było, jak Phillips woła z jakiejś rozpadliny: — Na miłość Boską, nie zostawiajcie mnie! Mam złamaną nogę! 15

B o u l t o n, op. cit., s. 137.

249 Po godzinie kanonierzy Coyne i Beaudry wyciągnęli Phillipsa. lecz był już martwy 16. Pierwsza śmierć bardzo zdeprymowała Middletona. Wkrótce potem padł 18-letni Grenadier Thomas Moore, syn znanego malarza z Toronto. Zabitych i rannych lokowano w kościele, gdzie księża i siostry urządzili szpital. Wkrótce jednak niedaleko kościoła Metysi podpalili prerię. Wiatr wzbijał płomienie i dym, i budziła się obawa, że pod ich osłoną Metysi zaatakują i odetną drogę zaopatrzenia i odwrotu. Niespodzianie, spontanicznie zaczął się odwrót. Rannych wyniesiono z kościoła i umieszczono w ambulansach, które zaczęły się wycofywać. Za nimi poszły wozy z amunicją — chirurg brygady dr Orton twierdził, że taki był rozkaz Middletona. Pojawił się lord Melgund, uspokoił sytuację, zatrzymał wozy, które odjechały już dość daleko, a ogień wkrótce zgasł. Incydent ten upewnił Middletona, że błyskawicznego sukcesu nie odniesie. Generał brał pod uwagę taką możliwość. Poprzedniego dnia wieczorem w rozmowie z szefem sztabu Melgundem stwierdził, że „jeśli nie uda mu się wejść prosto z marszu do Batoche, zrobi z tego rekonesans i zawróci". Dlatego też obozu nie zwinięto; pozostały w nim namioty, wozy, zwierzęta i 200 taborytów. Teraz jednak, mimo że Melgund i Van Straubenzie chcieli wracać, Middleton postanowił zostać. „Robiło się późno — wyjaśnia — i choć nie dawaliśmy się, nie było wskazane ryzykowanie ataku przez okalające wieś gęste chaszcze, które roiły się od nieprzyjaciół. [...] Większość, jeśli nie wszyscy moi oficerowie, byli zdania, że nie byliśmy dość silni i powinniśmy wrócić do obozu i tam czekać na posiłki. Chociaż cieszyłbym się, gdybym dostał trochę więcej ludzi, to uważałem, że byliśmy wystarczająco silni, a kilka dni zwłoki przed szturmem uczyni tylko naszych ludzi sprawniejszymi i bardziej chętnymi do walki. Stać nas też było bardziej niż nieprzyjaciela na to, by 16 Za ten czyn zostali rekomendowani do Krzyży Wiktorii — jedynych za bitwę pod Batoche.

250 zużywać amunicję. Ponadto, gdyby posiłki miały okazać się niezbędne to korzystniej było czekać na nie tu, gdzie byliśmy. Gdybyśmy się zaczęli cofać, bylibyśmy ścigani, a wtedy nasz odwrót mógłby zamienić się w klęskę. Postanowiłem więc trzymać się tutaj za wszelką cenę, nawet za cenę pozostawienia wraz z nami rannych, chociaż przez pewien czas miałem zamiar ich odesłać" 17. Pozostanie w bezpośredniej bliskości nieprzyjaciela było możliwe tylko pod warunkiem uzupełnienia ofensywnej strategii defensywną taktyką. Od czasu amerykańskiej wojny secesyjnej takie działanie było uznawane przez europejskich teoretyków i praktykowane zwłaszcza w wojnach kolonialnych. Kpt. Haio, zawodowy żołnierz Królewskich Wojsk Inżynieryjnych, wyznaczył w pobliżu rzeki „miejsce wystarczająco otwarte, by pomieścić obóz. Było to zaorane pole, na którym szczęśliwie były dwa stawy. Wziąłem dwa konie artyleryjskie, zaprzągłem je do pługa i wyorałem dwie bruzdy dokoła, jako zarys tego, co miało być naszym obozem" 18. O 15.00 oddział rozpoczął wycofywanie się na upatrzoną pozycję. Gen. Middleton wysłał oddział Boultona, aby sprowadził wozy taborowe. Tymczasem milicjanci kopali rowy, posługując się bagnetami i blaszanymi talerzami, i budowali wały z torfu i żerdzi wyrwanych z płotów. Naprzykrzali im się Metysi, ostrzeliwując ich gęsto, choć bez efektów. Ich aktywność nasiliła się o 18.30, kiedy ostatni milicjanci opuścili okolice kościoła — grupa Metysów próbowała ich ścigać od strony rzeki, pod osłoną urwistych brzegów, ale cofnęła się po krótkiej walce ogniowej, w której jeden żołnierz został ranny, a dwa konie zabite. O 19.00 nadjechały tabory i Haig rozpoczął budowę warowni, którą na modłę wojny sudańskiej nazywano zeribą. Wewnątrz usypanych wałów ustawiono 160 wozów, połączono je ze sobą M i d d l e t o n, op. cit., s. 47. Słowa o zamiarze odesłania rannych mogą wyjaśniać późniejszą kontrowersję z dr. Ortonem, który twierdził, że Middleton miał zamiar wracać do obozu, i to on go powstrzymał. 17

18

H i l d e b r a n d t, op. cit., s. 55.

251 dyszlami i umocniono czym się dało — belami siana, workami owsa... Pośrodku, wewnątrz dodatkowych wałów rozbito namioty szpitalne. Na zachodnim skraju zeriby, który dochodził na odległość 400 metrów do pozycji Metysów niedaleko kościoła, Haig ustawił wozy w trzech rzędach. Od północy, gdzie w odległości 150 m zaczynał się las, usypano redany, w których umieszczono armaty tak, by mogły strzelać w kierunku północnym i wschodnim. Od strony południowej, zwróconej ku rzece, czuwał kpt. Howard z Gatlingiem. Do 22.00 praca była skończona. Zeriba zajęła powierzchnię 5 hektarów i pomieściła 1100 ludzi, 600 koni i 80 sztuk bydła. Wokół w wozach stanęły warty, a ludzie ułożyli się do snu na ziemi. Taboryci wykopali doły pod wozami i schowali się w nich, jak pisze Boulton, „raczej ryzykując reumatyzmem niż wystawianiem się na kule". „W końcu nadeszła noc, ale chociaż byliśmy zmęczeni, nie cieszyliśmy się — wspomina jeden z żołnierzy. — Byliśmy stłoczeni i niezmiernie radzi z tego, że stanowimy dobry cel nawet dla kogoś, kto strzelałby na chybił trafił. Ludzie uwijali się przy budowie umocnień, woźnice, zdenerwowani i przestraszeni, wrzeszczeli na równie nerwowe zwierzęta. Kule gwizdały i świstały nad nami, a czasem trafiały w coś w środku. Miłe widoki na noc, zwłaszcza jeśli się pamięta, że ulubioną sztuczką czerwonoskórych jest płoszenie bydła i koni przeciwnika. Kopyta zadają gorsze rany niż kule, a nie mieliśmy żadnej ochrony przed przestraszonymi zwierzętami..." 19. Wieczorem gen. Middleton rozważał sytuację. Straty nie były wielkie — dwóch zabitych i 9 rannych — ale nie udało mu się ani demonstracją siły skłonić Metysów do kapitulacji, ani zdobyć Batoche z marszu. Wprawdzie wszystko wskazywało na to, że Metysi nie mają Gatlingów ani armat, ale zachowanie jego własnego oddziału utwierdziło generała w przekonaniu, iż bezpośredni szturm i tak nie jest wykonalny 19

M u 1 v a n e y, op. cit., s. 60.

252 i należy nastawić się na dłuższe działanie. Wysłał dwie depesze, w których domagał się posiłków. Wysłał też lorda Melgunda na wschód, oficjalnie z listem do ministra Carona. O nastrojach w obozie świadczy panujące powszechnie podejrzenie, że Melgund miał zapewnić przysłanie z Anglii brytyjskich wojsk regularnych, na wypadek gdyby siły kanadyjskie ugrzęzły pod Batoche na dobre 20. Tymczasem w Batoche wieczór upływał przyjemnie. Metysi i Indianie cieszyli się zwycięstwem — odparli żołnierzy bez strat. Armaty były mało skuteczne, a hałaśliwy Gatling okazał się niegroźny, toteż Metysi nazwali go lekceważąco „rababou" — grzechotką. Przypuszczali, że zabili wielu żołnierzy, i przy fajkach zastanawiali się, co robić dalej. „Kreśliliśmy plany na wieczór — wspomina Elie Dumont. — Indianie mówili: powinniśmy bić się z nimi w nocy w ich obozie, przez całą noc; wy, Metysi, możecie pracować w dzień. Metysi mówią: dobrze. O zmierzchu Indianie zaczęli strzelać do obozu, co parę minut wystrzał, i tak całą noc do świtu" 21. „Indianie lubili do nich strzelać" — dodaje Gabriel Dumont. NIEDZIELA, 10 MAJA 1885 - DZIEŃ DRUGI

„Choć uniknęliśmy slampede, przeczucie paskudnej nocy w znacznym stopniu się sprawdziło — ciągnie wspomniany żołnierz. — Strzelanina trwała prawie przez całą noc, i mało kto przespał całe pięć godzin, jeśli spał w ogóle". Ranek za to wstał piękny. Chociaż w nocy mróz ściął kałuże i ludzie byli „zesztywniali od reumatyzmu", to było słonecznie i bezwietrznie, i szybko zrobiło się ciepło. „O świcie stanęliśmy pod bronią, ale był spokój. Po wczesnym śniadaniu z sucharów, bekonu i herbaty wyprowadziłem część piechoty — pisze Middleton Bitwa skończyła się, zanim lord Melgund dojechał do Qu’Appelle. Middleton o tym nie wspomina, ale najbliższa prawdy może być wersja, że odesłał Melgunda, ponieważ jego żona zawiadomiła go, iż spodziewa się dziecka. 21 H i l d e b r a n d t, op. cit., s. 61. 20

253 — Nie mogliśmy jednak zająć wczorajszych pozycji, bowiem nieprzyjaciel zwiększył siły, i teraz trzymał wyżynę wokół cmentarza i teren przed kościołem. Niektórzy, sądząc z ich krzyków byli to Indianie, zajęli stanowiska na samym skraju poniżej cmentarza" 22. Metysi obsadzili wszystkie doły strzeleckie i nie mieli zamiaru pozwolić „policji" się zbliżyć. Milicjanci zatrzymali się w połowie drogi do skraju lasu i także zaczęli kopać doły. „Kilofami i łopatami bierzemy się do pracy, ale nie pozwalają nam jej kontynuować — pisze szer. Clapp. — Często dostajemy salwę od frontu, a czasem z prawej flanki, co sprawia, że musimy porzucić nasze instrumenty i sięgnąć po broń palną. Padamy za na wpół gotowymi umocnieniami i kierujemy gęsty ogień na desperackich i zuchwałych rebeliantów" 23. Nikomu nic się nie stało i wkrótce przed zeribą rozciągał się szereg dołów. Kpt. Haig, zmartwiony bliskością lasu od strony północnej, nie spoczął, dopóki taboryci zgodnie z regułami sztuki fortyfikacyjnej nie wznieśli tam „potężnych szańców". Wycięto krzaki na przedpolu, wykopano głęboki okop z kaponierami, wydobytą ziemią podwyższono wał przed wozami, a wewnątrz zeriby usypano jeszcze trzy „wielkie kurtyny", wysokie na 1,5 m. Grenadierzy, Midlandczycy i zwiadowcy Frencha rozlokowali się w dołach od frontu, a za nimi stanęły obie baterie armat. Strzelcy z Winnipegu siedzieli od strony rzeki. Kpt. Howard i „katarynka", jak nazwali jego machinę żołnierze, ze zwiadowcami Boultona strzegli północnego skraju. Rozglądano się za policjantami Irvine'a (rozeszły się plotki, że są w drodze) i wypatrywano parowca „Northcote". Działa ostrzeliwały las ogniem nękającym, nie zadając Metysom żadnych strat. „Gdybyśmy mieli moździerze, moglibyśmy ich wykurzyć z tych dołów — ocenił jeden z milicjantów — ale 9-funtówki tylko rozwalały drzewa naokoło". Nie skorzystano z możliwości ostrzeliwania dołów ogniem pośrednim 22 23

M i d d 1 e t o n, op. cit., s. 48. Hildebrandt, op. cit., s. 63.

254 Gatlinga; prawdopodobnie dlatego, iż kpt. Howard nie chciał zabijać Metysów. Bateria A zniszczyła kilka szałasów po drugiej stronie rzeki i wykurzyła zza nich nieprzyjacielskich strzelców. Podbudowani tym Grenadierzy wyszli z dołów i idąc brzegiem rzeki pod osłoną urwiska spróbowali oskrzydlić Metysów na cmentarzu ale ci z drugiego brzegu wzięli ich pod ogień. Grenadierzy cofnęli się, unosząc siedmiu rannych. Przyglądał się temu z niesmakiem ojciec Fourmond. „Żołnierze Middletona strzelali oszczędnie, tylko w odpowiedzi — zanotował. — I tak uważaliśmy, że profanują wypoczynek niedzielny. Za to ludzie Riela aż się palili, by okazać żarliwość dla nowej religii przez nieuznawanie świętości tego dnia. Nie zauważyłem, aby ktoś z nich został ranny...". Ojciec Moulin nawoływał, by Metysi rzucili broń i przyszli raczej na mszę niedzielną, ale bez skutku. Tak minęło południe. Middleton dowiedział się, że o 2 km na północ jest kawał prerii, i wysłał kpt. Frencha, by się zorientował, czy można tamtędy poprowadzić atak. Właściwie powinien był to już wiedzieć wcześniej, lecz choć jeździł sam na zwiady, nie zbadał wszystkich podejść do Batoche. Przed wieczorem oddziały zaczęły wracać do zeriby pod najgęstszym ogniem w ciągu całego dnia. Middleton umieścił strzelców uzbrojonych w karabiny Martini-Henry w dołach na prawym skrzydle, aby osłaniali opuszczających linię. Wielebny Gordon Pitblado, który przyjechał aż z Winnipegu z pociechą duchową, odprawiał niedzielne nabożeństwo przy akompaniamencie wystrzałów. „Jego kazanie robiło tym większe wrażenie, że musiał podnosić głos ponad hałas strzelaniny" 24. W ciągu dnia Middleton z zadowoleniem powitał „bardzo użyteczny, sprawny oddział na dobrych koniach, prawie wszyscy z zawodu mierniczy". Była to nieregularna grupa 50 24

B o u 11 o n, op. cit., s. 142.

255 ludzi, o nazwie Korpus Zwiadowczy Geodetów Dominium. Można powiedzieć, że przestępcy wrócili na miejsce zbrodni; gdyby nie ich zamiłowanie do symetrycznych pomiarów działek, Metysi nie mieliby głównego powodu do rebelii. ,Słońce zachodziło i ogień karabinowy prawie ustał, więc nie chowaliśmy się za bardzo — wspomina Geodeta Ord. — Wheeler z jakąś czerwoną kurtką siedzieli w dołku, a trzeci leżał z tyłu, i wszyscy sobie miło gawędzili, gdy usłyszeliśmy ostre «pac» i «bzzing», kula przeleciała mi koło ucha i rozległ się trzask karabinu. «Na Boga — powiedział chłodno Wheeler — jednak trafił», obrócił się i pokazał, jak kula wybiła dziurę w ramieniu poniżej barku, szczęśliwie nie tykając kości. Skądinąd znakomity strzał, bo strzelec musiał być co najmniej o 500 jardów od nas" 25. Wieczór mijał przy akompaniamencie nękających wystrzałów. Kule co pewien czas padały w zeribie, zabijały konie, a jedna utkwiła obok zawieszonego na wozie lusterka, przed którym Middleton właśnie się golił. Mjr Boulton z uznaniem zauważył, że generał nawet się nie skaleczył i kontynuował golenie. Wrócił kpt. French i potwierdził, że od północy jest preria. „Zdecydowałem, że nazajutrz wyślę w tamtym kierunku silny konny rekonesans, w celu przygotowania ostatecznego ataku, do którego ludzie już prawie się nadawali — wycofywali się dziś o wiele spokojniej, i strat mieliśmy mniej" 26. Zabity został jeden ze Strzelców z Winnipegu, Richard Hardisty (który dopiero co wrócił z ekspedycji do Egiptu) 27, a rannych 25

L. R. Ord, Reminiscences of a Bungie, by One of the Bunglers, w: M a c 1 e o d, op. cit., s. 27. 26

Middleton, op. cit., s. 49. W styczniu 1885 roku brytyjska ekspedycja pod dowództwem sir Gameta Wolseleya (znanego z wyprawy do Manitoby w 1870 r.) wyruszyła na odsiecz oblężonego przez mahdystów Chartumu. Premier Macdonald odmówił włączenia do niej kontyngentu kanadyjskiego. „Dlaczego mielibyśmy tracić pieniądze i ludzi w tej beznadziejnej sprawie? — spytał. — Poświęcalibyśmy nasze pieniądze i ludzi, aby wyciągać rząd brytyjski z dziury, w którą wpadł przez własny kretynizm". Zapewne był to rewanż za stanowisko brytyjskie 27

256 było pięciu. Było to o połowę mniej, niż poprzedniego dnia ale nastroje żołnierzy były podłe. „Walczyliśmy cały dzień straciliśmy kilku naszych i nic nam to nie dało. Dostawaliśmy ogień z trzech stron, i wyglądało, że nas otaczają — pisze Rusden. — Myśleliśmy tylko, jak nam się uda wyjść poza okopy. Byliśmy w depresji i upadaliśmy na duchu". Krycie się w zeribie negatywnie wpływało na ich morale, sugerując, że przeciwnik jest zbyt silny, by można go było pokonać w bezpośredniej konfrontacji. W dodatku Middleton nie robił wrażenia dowódcy, który ma wyraźne plany. — Chyba chce wziąć rebeliantów głodem — komentowali niektórzy. PONIEDZIAŁEK, 11 MAJA 1885 — DZIEŃ TRZECI

Rano gen. Middleton wysłał kolejną depeszę do min. Carona. „Noc była spokojna, bez ataku — zaatakuję znowu rano i będę do nich grzał, mamy dużo amunicji, a wyobrażam sobie, że nieprzyjaciel nie ma. Jestem w raczej drażliwym położeniu. Oddział może utrzymać pozycję, ale nie więcej — chcę mieć więcej ludzi. Zostaję tu. Niech pan się postara nie zdenerwować mojej żony" 28. Brygadier Van Straubenzie wyprowadził piechotę do dołów strzeleckich. Zanim „otworzył bal", od strony Batoche nadeszła grupka ludzi, z ojcem Moulinem na noszach. Ksiądz wyjaśnił, że został przypadkowo ranny w udo, i jak stwierdził Middleton, „znosił ból z wielką odwagą i cierpliwością". O 10.00 generał ze zwiadowcami Boultona, Geodetami oraz kpt. Howardem z „katarynką" i pełnym wozem amunicji do niej wyjechał na rekonesans. w kwestii obrony Kanady. Wolseley mimo to zwerbował 386 kanadyjskich voyageurs do obsługi płaskodennych kanadyjskich bateawc na Nilu, płacąc im z funduszów brytyjskich. 28 Morton, R o y, op. cit., s. 268. W reakcji na tę depeszę Caron zmobilizował kolejne bataliony z Nowego Brunszwiku, Montrealu i Ontario, o łącznej liczebności 1 100 ludzi.

257 Omijając z dala pozycje Metysów, podążali szerokim łukiem przez pola i podmokłe lasy. Kiedy dostali się na Ładną Łąkę, stwierdzili, że ma długość 4 km, szerokość 1 km, pośrodku niewielkie wzniesienie, a na jej skraju od strony Batoche widać Metysów. Przez lornetkę widać było doły strzeleckie i ludzi, którzy wyskakiwali z lasu i chowali się w nich. Zwiadowcy zatrzymali się i stali, niepewni, czy pójście dalej byłoby rozsądne, aż podszedł do nich zirytowany tym Middleton. — Dlaczego, do diabła, nie poszliście na ten pagórek? — zapytał. — Jeśli pan chce, możemy pójść i zatańczyć na nim — odrzekł kpt. John Dennis, dowódca Geodetów. Ord przypuszczał, że chciał tym odezwaniem okazać Middletonowi „niezależność urodzonego w wolności Kanadola". Zwiadowcy z Gatlingiem ustawili się więc na wzniesieniu. Middleton napisał, że „ściągnęli tym żywy ogień na siebie", ale Ord zauważył tylko, że jeden z Geodetów wystrzelił do swego kolegi, którego z powodu mocno ogorzałej twarzy wziął za skradającego się Metysa (na szczęście jak zwykle chybił). Powtórzyło się przedstawienie. Kpt. Howard polewał łąkę ołowiem, a Metysi przyglądali się temu z bezpiecznego miejsca. Był wśród nich sam Gabriel Dumont. „Anglicy raz wystrzelili do mnie i do mojego konia [z Gatlinga] z odległości mili, ale kule upadły przede mną", wspomina. Twierdzi, że kilkakrotnie przymierzał się do wystrzelania obsługi Gatlinga i zdobycia tej niezwykłej broni, lecz za każdym razem coś mu wchodziło w paradę 29. Middleton z Boultonem tymczasem puścili się w pogoń za jakimiś dwoma jeźdźcami, którzy ich obserwowali z boku. Jeźdźcy uciekli, ale zwiadowcom udało się złapać kogoś innego, kto akurat wyszedł z zagajnika. „Nie Gabriel Dumont spotkał w rok później w Nowym Jorku kpt. Howarda, który poinformował go, że był strzelcem Gatlinga. dodając: „Nigdy nie strzelałem do was, tylko w powietrze, żeby was przestraszyć. Po to mnie zatrudniono". „A ja bardzo starałem się pana zabić" — odrzekł Dumont. 29

258 miał broni i oświadczył, że jest człowiekiem księdza, a choć był Indianinem, miał europejski ubiór. Odesłany do obozu okazał się rebeliantem całą gębą" 30. W tym czasie brygadier Van Straubenzie zgodnie z rozkazem trzymał pozycje i oczekiwał na instrukcje, mimo że widać było, jak naprzeciw zeriby Metysi zaczynają opuszczać stanowiska (można się było domyślać, że przenosili się na skraj Ładnej Łąki), co zapraszało do wymierzenia im ciosu. Middleton widział, że na Łąkę nadchodzą coraz to nowi Metysi, lecz nie dał Van Straubenziemu rozkazu do ataku. Nie wiadomo, czy przypuszczał, że przeciwnik skierował na Ładną Łąkę jakieś odwody, nie osłabiając odcinka kościół-cmentarz, czy też po prostu nie chciał pozwolić na działanie pod swoją nieobecność. Tymczasem wiejscy milicjanci z Batalionu Midland zaczynali tracić swoją zwykłą cierpliwość. Tak się złożyło, że dokładnie naprzeciw nich w kilku dołach przed cmentarzem siedzieli Indianie. W dodatku demonstrowali pełną indiańską wojowniczość: wyli, wrzeszczeli, i prowokowali przeciwników do strzelania, wystawiając naprzeciw nich kukły. Wieśniacy rozumieli problemy Metysów i ich niechęć wobec rządu, ale Indianie — szczególnie „amerykańscy" Sjuksowie — budzili w nich zdecydowaną antypatię. W końcu miarka się przebrała. Midlandczycy bez konsultacji z Van Straubenziem powstali z okopów. Byli wściekli. „Nie atakujemy naszych współpoddanych, a na pewno nie naszych bliźnich. Atakujemy zgraję łajdackich Sjuksów. O ile mieszańcy mogą mieć jakieś zażalenia, to Sjuksowie nie mają żadnych, a do obozu Riela sprowadziło ich tylko zamiłowanie do krwi i rabunku. Ci Sjuksowie to uchodźcy z Minnesoty, gdzie nie tylko biali mężczyźni, lecz także kobiety i dzieci padały ich ofiarą, zanim my wzięliśmy ich w opiekę" 31. Batalion Midland zajmował lewy skraj linii, bliżej rzeki, 30 31

M i d d 1 e t o n, op. cit., s. 50. Ord, op. cit., s. 40-41.

259 skąd widać było, że jej brzegiem można wyjść na tyły cmentarza. Milicjanci biegiem ruszyli ku rzece, po zboczach dostali się na cmentarz i od tyłu rzucili się ku dołom. Indianie nie czekali na spotkanie, lecz oddalili się pospiesznie. Zwycięzcy „zdobyli i przynieśli wśród wiwatów do obozu kilofy, łopaty, garnki, kociołki, koce — i podziurawiony kulami manekin, którego Indianie używali, by ściągać nasz ogień" — pisze szer. Clapp. Nie wiadomo, czy milicjanci przedtem tak celnie strzelali do manekina; można przypuszczać, że wyładowali na nim zapał bitewny, gdy innych wrogów nie stało. Odwrót przeciwnika odbył się bowiem bez większych strat — tylko Sjuks imieniem Ładny Kruk uciekając złamał nogę. Udana akcja bardzo wzmocniła pozycję dowódcy Batalionu Midland, którym był ppłk Arthur Trefusis Heneage Williams, syn oficera Royal Navy, burmistrz z Ontario, „dziedzic na Penyrn" (tak nazywał się jego majątek ziemski), „parlamentarny pułkownik" z Partii Konserwatywnej, znany jako „dandys z Izby Gmin". Złośliwi kpili z jego umiejętności strzeleckich, a także z tego, iż mimo jego starań premier Macdonald nie zgodził się na wyjazd jego batalionu na wojnę do Sudanu. „Dziedzic" jednak nie był byle kim — używając swoich politycznych wpływów wysadził z siodła poprzedniego naczelnego dowódcę milicji, gen. mjr. Luarda. Nie liczył się i z Middletonem, ogłaszając publicznie, że jest on nie tylko opieszały, ale złośliwie dyskryminuje Kanadyjczyków. Teraz miał na to dowód. Za Batalionem Midland także Grenadierzy i Strzelcy z Winnipegu przesunęli się do przodu i zajęli cały cmentarz, po czym zatrzymali się. Van Straubenzie nadal zwlekał i czekał na rozkazy Middletona. Ten tymczasem nie spieszył się; po drodze nawet pozbierał z pastwisk krowy i konie. Gdy generał dotarł na cmentarz, stwierdził z zadowoleniem, że „odzyskaliśmy więcej niż utracony przedwczoraj teren", i rozkazał sprowadzić artylerię. Dwa działa Baterii Polowej z Winnipegu otoczył krąg gapiów.

260 — Granat! Zapalnik uderzeniowy! Ładuj! — uwijali się artylerzyści w niebieskich mundurach i hełmach, których biel na potrzeby kampanii przemalowano na brązowo. Bateria zaczęła ostrzeliwać rzucający się w oczy dom z flagą Riela za rzeką. Jak pisze Boulton, „granaty spowodowały wielką konsternację wśród rebeliantów, zmuszając ich do rozproszenia się i ucieczki dobrze poza zasięg, a także uciszając dalekonośne karabiny, które były powodem naszej ciągłej irytacji" 32. Inaczej zapamiętał to Ord. „Artylerzyści głosili, że strzelanie było niezwykle celne; może i tak, wszystko zależy od tego, jaki standard doskonałości się przyjmie. [...] Bystry wzrok oficera dostrzegł na drugim brzegu karawanę wozów, więc wystrzelono pocisk w tym kierunku. Nie powiem, że wystrzelono go w nią, bo trudno powiedzieć nawet, że poleciał na teren tej miejscowości, a ponieważ przez lornetki zobaczyliśmy, że było to spokojnie pasące się stado krów, to i dobrze, że nie trafił. Zawsze wyobrażałem sobie, że artylerzystom łatwiej jest trafić w cel niż nam, bo wylot lufy armatniej nie kręci takich figur w powietrzu, jak nasze karabiny. Ale z tego, co widziałem, sądzę, że my bylibyśmy lepsi". Trwało to tak, aż Metysi zaczęli wracać z Ładnej Łąki do dołów w lesie za kościołem. — Nie patrzcie na armatę, ludzie! — zawołał generał widząc, że za drogą pojawia się nieprzyjaciel. — Uważajcie na drogę! Do cholery, ludzie! Nie patrzcie na armatę! „Gdyby [Metysi] wystrzelili do nas, zanim ich zobaczyliśmy, na pewno upolowaliby kogoś — pisze Ord — ale trudny manewr «padnij» wykonaliśmy tak szybko, że kule przeszyły nad nami powietrze". Piechurzy rozpoczęli wymianę strzałów z Metysami, a bateria „A" starała się trafić w doły strzeleckie. „Generał chodził nonszalancko tu i tam, pokazując swą zaokrągloną i raczej korpulentną postać, i nie dbał o to, czy go przedziurkują, czy nie; ale grupa oficerów próbowała 32

Boulton, op. cit., s. 144.

261 godność ich rangi pogodzić z ostrożnością, i był to groteskowy widok, gdy stali w szeregu jeden za drugim, chowając się za paroma małymi topolami, trochę grubszymi od ramienia". Przez kilka godzin trwała bezładna strzelanina, w której lekko rannych zostało trzech milicjantów i kpt. Manly z Grenadierów Królewskich. Middleton nie podjął żadnych agresywnych działań, a o zmierzchu rozkazał odwrót do zeriby. Metysi mimo to nie byli już w tak dobrych nastrojach. Nie ucierpieli zanadto — Boucher senior został ranny w siedzenie, a Armielowi Gariepy'emu kula przebiła nadgarstek i raniła w pierś — lecz pojawiały się objawy znużenia i pesymizmu. Zaczął ich męczyć upór nieprzyjaciela, który ani nie odchodził, ani nie proponował rozmów, lecz atakował wciąż jakby na niby. Gabriel Dumont podejrzewał zgoła, że kunktatorstwo Middletona było skutkiem perfidnych rad ojca Vegreville'a, by czekał z atakiem, aż Metysi zużyją naboje. A brak amunicji dawał się już we znaki. Metysi zaczynali kręcić ładunki z hufnali i gwoździ, wydłubywali ołów z pni drzew i rozbrajali niewybuchy artyleryjskie. Poszukiwali też amunicji na pobojowisku, bowiem milicjanci gubili jej dużo. Najłatwiej było znaleźć rozsypane naboje pod drzewami, za którymi się kryli. Louis Riel próbował dodawać Metysom otuchy. — Duch Boży powiedział mi coś pocieszającego — oznajmił. — Nie pamiętam dokładnie słów, ale mogę wam objawić dobrą nowinę; albowiem nadchodzi dla nas pomoc. Ci, którzy pomyśleli, że chodzi o Amerykanów, mogli się rozczarować, słysząc: — Duch Dobrego Pana nawet zniżył się do objawienia mi, że On sam śpieszy nam z pomocą. W oddziale Middletona tymczasem „ludzie byli wściekli z powodu tego impasu, coraz bardziej niezadowoleni i zniecierpliwieni tym zimnokrwistym sposobem wojowania — pisze Rusden. — Nie mieli dowodu, że zabili choćby jednego

262 rebelianta, a żołnierz, jak każdy, lubi widzieć owoce swojej pracy" 33. Middleton musiał to dostrzec. „Nasi ludzie zaczynali okazywać więcej werwy — stwierdził — Wieczorem doszedłem do wniosku, że nadszedł czas na decydujący atak" 34. Jeśli tak, to oddanie przeciwnikowi dopiero co zdobytego terenu cmentarza, który byłby lepszą podstawą wyjściową do ataku niż zeriba, było tym bardziej pozbawione sensu. WTOREK, 12 MAJA 1885 — DZIEŃ OSTATNI

„Znowu minęła spokojna noc, a o poranku byliśmy w tym samym miejscu, nie zyskawszy ani cala przez cztery dni" — pisze Rusden. Rankiem gen. Middleton wyruszył na Ładną Łąkę na czele oddziału złożonego ze zwiadowców Boultona i Frencha, Korpusu Geodetów, kpt. Howarda z Gatlingiem i kpt. Drury'ego z jednym działem baterii A. Zgodnie z jego planem bitwy „Van Straubenzie miał ruszyć, gdy tylko usłyszy, że zaczęliśmy bój, a po zajęciu wczorajszych pozycji miał atakować w kierunku wsi. Ja zaś, gdy tylko wyciągnę nieprzyjaciela z dołów strzeleckich, miałem pogalopować z powrotem i przyłączyć się do jego ataku" 35. Znaną sobie drogą doszli na Łąkę. Działo i Gatling osłaniane przez ludzi Boultona zajęły pozycję na lewym skrzydle, a na prawym spieszeni Geodeci i zwiadowcy Frencha sformowali się w tyralierę. Middleton podjechał na 400 m do zarośli na skraju łąki, w których już pojawiali się Metysi, i wydał rozkaz. Huknęła 9-funtówka, zaterkotał Gatling, Metysi odpowiedzieli. „Być może jest jakaś elektryczna łączność między uchem 33

Rusden. op. cit.. s. 283. Middleton, op. cit., s. 50. 35 T a m ż e, s. 51. Gen. Middleton po bitwie sugerował, że Van Straubenzie już poprzedniego dnia miał rozkaz atakować, gdy on stworzy dywersję od strony północnej. Jednak fakt, że brygadier nie poniósł żadnych konsekwencji niewykonania tego rozkazu, pozwala sądzić, iż myśl tę generał powziął dopiero później. 34

263 a mięśniami kolan, które dzięki niej na odgłos wystrzału się kurczą, bo od razu upadłem i zacząłem się czołgać" — pisze Geodeta Ord. — Redman! Kippen dostał! — zawołał Geodeta „Celuloid". — Ciężko ranny? — spytał Ord. — Nie wiem, jest zaraz za tobą — odrzekł „Celuloid". „Popełzłem do tyłu i jedno spojrzenie wystarczyło mi, bym stwierdził, że wszelka wiedza medyczna jest tu bezużyteczna. Nasz biedny towarzysz leżał na boku w starym rowie geodezyjnym, z ręką zaciśniętą na karabinie, którego nie zdążył użyć. Jego szerokoskrzydły kapelusz wciąż był zawadiacko przekrzywiony, a twarz tak spokojna, że gdyby nie strumyczek krwi płynący z górnej wargi, można by sądzić, że śpi. Kula trafiła go tuż poniżej nosa i przeszła przez mózg, powodując natychmiastową śmierć" 36. Por. Kippen, młody inżynier z Ottawy o przezwisku „Historyk", był bardzo popularny wśród Geodetów, którzy spodziewali się, że spisze historię ich czynów podczas wojny z rebelią. Jego nagła i niespodziewana śmierć wstrząsnęła przyjaciółmi. Nie podnosząc się z ziemi, strzelali na oślep, przy akompaniamencie armaty i Gatlinga. Trwało to godzinę, aż wśród zarośli ktoś zaczął machać białą flagą i Middleton rozkazał wstrzymać ogień. Po chwili „wściekłym galopem" nadjechał jeździec. Był to geodeta John Astley, który od bitwy pod Duck Lake siedział w niewoli. Podał Middletonowi list. „Jeśli będziesz masakrował nasze rodziny, my zmasakrujemy agenta indiańskiego i innych więźniów. Louis «Dawid» Riel, Eksowed" — przeczytał generał. „Najwyraźniej Riel był w stanie wielkiego podniecenia" — domyślił się. Przypuszczając, że chodzi o padające pociski armatnie, zaproponował, aby kobiety i dzieci schroniły się w domu, który zostałby dla bezpieczeństwa oznaczony białą flagą. Podczas tych deliberacji zjawił się brat Williama Jacksona, aptekarz Thomas, z duplika36

Ord, op. cit., s. 36.

264 tem listu. W końcu Astley zgodził się zanieść Rielowi odpowiedź Middletona; aptekarz ani myślał wracać do Batoche. Middleton stwierdził, że jest 11.30 i pora wracać do sił głównych, które, jak sądził, powinny już być zaawansowane w walce. Nie wiadomo, dlaczego przez cały ten czas nie utrzymywał łączności z Van Straubenziem. Czekało go więc „dotkliwe zaskoczenie i irytacja", bowiem brygadier nie ruszył się z miejsca. Grenadierzy i Midlandczycy siedzieli w swoich dołkach i żuli „kuloodporne" suchary. Van Straubenzie oznajmił, że dają mu się we znaki rany, jakie odniósł podczas buntu sipajów, a ponadto nie słyszał żadnych wystrzałów, które miały być dla niego sygnałem do ataku. Nie pomyślał o wysłaniu gońca, by sprawę tej ciszy wyjaśnić, mimo że dla utrzymania łączności Middleton dał mu do dyspozycji dwóch jeźdźców Boultona. „Obawiam się, że straciłem przy [tej rozmowie] zarówno opanowanie, jak i głowę" — pisze Middleton. Musiało to znów być typowe dla niego brytyjskie niedopowiedzenie, bo zrobił w tył zwrot i wyszedł z zeriby. Brygadier Van Straubenzie, ppłk Williams i mjr Boulton wyszli za nim i w napięciu przyglądali się, jak generał mija linię dołów strzeleckich, wychodzi na przedpole i szybkim krokiem idzie w stronę kościoła. Middleton później tłumaczył, że chciał „zobaczyć, co szykuje nieprzyjaciel". Jeśli tak było, to zaraz się przekonał. „Gdy się zbliżyłem, ostrzelano mnie z rozpadliny, co mnie otrzeźwiło. Zobaczyłem, że jestem w tarapatach, odwróciłem się, by odejść, ale ogień stał się tak gorący, że musiałem uciekać biegiem, a kule w wielkim stylu świstały nade mną. Na szczęście udało mi się dobiec do jednego z dołów strzeleckich i wpadłem do niego z wdzięcznością 37. Po raz pierwszy od początku kampanii Middleton się skrył... Kiedy generał wrócił do zeriby, miał dosyć aktywności i zasiadł do obiadu. 37

Middleton, op. cit., s. 52.

265 — Co mam teraz zrobić z ludźmi? — spytał Van Straubenzie, którego brygada już się posiliła. — A niech ich pan zabierze, gdzie się panu podoba — odrzekł niezbyt uprzejmie Middleton. Zabrał się dojedzenia, zaś Van Straubenzie zaczął wyprowadzać ludzi z zeriby. W tym czasie Louis Riel i eksowedowie zastanawiali się nad listem od Middletona przywiezionym przez Astleya. Ponieważ przez cztery dni nikt w Batoche, ani w ogóle żaden Metys, nie ucierpiał od ostrzału armatniego 38, troska Riela o ludność cywilną była tylko pretekstem. Riel starał się nawiązać negocjacje i dla wzmocnienia swej pozycji sięgnął po groźby wobec zakładników. To, że gen. Middleton w ogóle odpowiedział, mogło oznaczać, iż byłby skłonny do rokowań. Wkrótce po otrzymaniu listu Middleton wycofał się z Ładnej Łąki — mogło to być rozumiane jako propozycja zawieszenia broni, tym bardziej że na drugim odcinku frontu nic się nie działo. Uspokojeni Metysi powychodzili z dołów strzeleckich, a część poszła do domów na obiad. Emmanuel Champagne przybiegł do Batoche, wołając: „Jest pokój!" Louis Riel chyba nie uwierzył w zakończenie walki, ale kontynuował grę. Sporządził drugi list, w którym dziękował Middletonowi za szybką odpowiedź i humanitarną postawę. Zakleił kopertę i jakby po namyśle dopisał na niej: „Nie lubię wojny i jeśli pan nie wycofa się i odmówi rozmowy ze mną, sprawa więźniów pozostaje bez zmian". Astley znowu pojechał do Middletona. Tymczasem ludzie Van Straubenziego doszli do swoich dołów przed zeribą — i nie zatrzymali się. Nie wiadomo, czy Van Straubenzie zinterpretował słowa Middletona jako zgodę na atak na pozycje Metysów, czy też było to działanie spontaniczne, nad którym nie miał kontroli. Wypadki potoczyły się tak szybko, że nie można dokładnie określić ich przebiegu. Większość świadków twierdzi, że główną rolę odegrał ppłk Arthur Williams z Batalionu Midland. Po odniesionym poprzedniego dnia 38

Według niektórych źródeł od wybuchu granatu zginęło jedno dziecko.

266 zwycięstwie nad Indianami „dziedzic na Penyrn" od rana odgrażał się, że „Batoche będzie dziś wzięte, choćby nie było rozkazu". Wyrażał także opinię, że gdyby jego batalion zaatakował, nawet bez rozkazu naczelnego dowództwa, to pozostałe udzielą mu wsparcia. Być może również widząc z jaką „irytacją" Middleton zareagował na bezczynność Van Straubenziego, ppłk Williams liczył, że zaaprobuje je»o agresywne działanie. W każdym razie Batalion Midland nie zatrzymał się na linii dołów, które zajmował rano, lecz szedł dalej sprawdzoną poprzedniego dnia drogą blisko rzeki w stronę cmentarza. Pierwsi zauważyli go i zaczęli strzelać Metysi z drugiego brzegu rzeki. Zaalarmowani Metysi z cmentarza także otworzyli ogień. Milicjanci padli na ziemię i ostrzeliwali się przez chwilę, po czym ppłk Williams rozkazał atak. Niektórzy twierdzili, że Midlandczycy rzucili się do ataku sami, rozwścieczeni, iż Metysi nie pozwalają noszowym znieść z pola jakiegoś rannego, a Williams tylko ich nie powstrzymał. Zerwali się z okrzykiem, a na ten widok również Grenadierzy po ich prawej stronie zaatakowali w kierunku kościoła. Strzelcy z Winnipegu spóźnili się trochę, ale deptali im po piętach. Nie napotykali większego oporu, nabierali rozpędu i zyskiwali pewność siebie. Wkrótce cała linia ruszyła biegiem. „Nie było strzelania salwami. Każdy sam sobie regulował strzelanie — pisze sierż. Stewart z Batalionu Midland. — Runęli na nieprzyjaciela z dzikością baszybuzuków, z impetem i radosnym okrzykiem. Były to okrzyki ludzi zadowolonych i ukontentowanych, a ich entuzjazm był wielki. Nikt nie mógł stawić czoła szybkości, sile i upartej determinacji naszych ludzi". „Zmywaliśmy naczynia, aż tu przybiega Gabriel, żeby nas znowu wysłać do dołów wzdłuż starego szlaku — idziemy tam, a tu głośne hałasy w obozie i wystrzały — w 10 minut później walna bitwa" — wspomina Baptiste Vandale. Ojciec Fourmond z miejsca odosobnienia na plebanii ujrzał apokaliptyczną wizję: „Ze wszystkich stron nadchodzi armia w szyku bojowym.

267 Piechota, artyleria, kawaleria, wszyscy naraz. Na pierwszy rzut oka zrozumieliśmy, że nadeszła decydująca chwila, że to koniec Batoche" 39. W tym czasie do Middletona przybył Astley z listem od Riela. Generał przeczytał go tylko pobieżnie. Chyba nie zrozumiał głębszych intencji swego antagonisty (uznał po prostu, że ma niezłego pietra"). Ponieważ jednocześnie słyszał nasilający się huk wystrzałów i krzyki, dosiadł konia i wyjechał z zeriby. — Na miłość Boską! — wykrzyknął na widok sytuacji. — Przecież ich wszystkich pozabijają! Odzyskawszy równowagę, wysłał do ataku resztę — spieszonych zwiadowców Boultona, Geodetów, działo z Baterii A i Baterię Polową z Winnipegu (kpt. Howard z „katarynką" wyjechał wcześniej), a za nimi wozy z amunicją. Kpt. French na odgłos walki wybiegł sam z zeriby, więc Middleton kazał jego zwiadowcom zostać, ale i tak wymykali się pojedynczo. Tymczasem przed cmentarzem Metysi zaczęli uciekać z dołów. Widok ten dodał milicjantom energii. ,Naprzód! —jak sygnał startera pada jedyna komenda, jakiej nam trzeba — pisze Ord. — Gdzie do licha podział się nasz dowódca, nie wiemy i nie obchodzi nas to. Radzimy sobie bez niego, w luźnym szyku, po prostu jeden obok drugiego, dołączamy do gonitwy. Ludzie Boultona tak samo dbają o taktykę jak my. Oba korpusy bezładnie pomieszane zaczynają zmiatać przed sobą nieprzyjaciela. Krzycząc, śmiejąc się, klnąc, strzelając w krzaki, i biegnąc naprzód, atakujemy — jeśli taką gonitwę bandy niezdyscyplinowanych obdartusów można nazwać atakiem. [...] Żałujemy, że nie mamy czerwonych kurtek, bo gorączka walki tak ogarnęła mundurowych po lewej, że niektórzy strzelają do nas. Użycie wyrazów zniecierpliwienia w wyrazistej angielszczyźnie, w połączeniu z groźbą, że odwzajemnimy ogień, przekonuje ich, iż jesteśmy przyjaciółmi". Milicjanci obiegli cmentarz z obu stron, a Metysi znów cofnęli się, aby nie zostać odcięci. Zatrzymali się na skraju wyżyny, 39

H i 1 d e b r a n d t, op. cit., s. 74.

268 i na jej stoku po raz pierwszy stawili opór „Trach-trach karabinów powtarzalnych brzmi gęsto i szybko a gwizd kul mówi nam, że nieprzyjaciel nie próżnuje; czasem rozlega się głuchy huk połówki, echo wybuchającego granatu i straszliwe skr-r-r-r Gatlinga" — ciągnie Ord. „Walili w nas żywym ogniem. Dopiero tutaj wielu ludzi oberwało — pisze Grenadier Cook. — Przepychaliśmy się przez krzaki i przeskakiwaliśmy przez doły strzeleckie, kiedy [por.] Fitch dostał w pierś i w kącik oka. Upadł z jękiem i skonał, nie wypowiedziawszy ani słowa... Serce skoczyło mi do gardła na ten widok. Wtedy zostałem trafiony w prawe ramię, ale nie przewróciłem się. Byłem wyłączony z wałki, więc padłem na ziemię, bowiem kule gęsto latały, i pozostałem tam, aż wszyscy poszli naprzód" 40. — Nie stać! — krzyknął mjr Boulton. — Biegnijcie na dół! Biegnący obok Boultona kpt. Brown z jego oddziału padł martwy, zdążywszy tylko powiedzieć „Trafili mnie, chłopcy". Śmiertelnie ranny został woźnica z Baterii A, Napoleon Charpentier. Oddział szybko przebył niebezpieczną odkrytą przestrzeń za cmentarzem i znowu —jak przed trzema dniami — znalazł się na skraju wyżyny, skąd widać było zabudowania Batoche. Metysi cofnęli się. Oficerowie rzucili się naprzód, a za nimi żołnierze. Przemieszane bataliony pchały się na biegnącą w zagłębieniu drogę, na skutek czego atak był kontynuowany w kolumnie o wąskim froncie, z oficerami „dobrze wysuniętymi do przodu". Zwiększyła się szybkość natarcia, gdyż teraz biegli po stoku. Jako cel narzucał się piętrowy budynek o wielu oknach, pomalowany na kolor jasnozielony, stojący na skraju miejscowości — dom jej założyciela, Xaviera Letendre'a, przezwiskiem Batoche. Milicjanci nie wiedzieli, że kwaterowali w nim Metysi z samym Gabrielem Dumontem. „Anglicy nacierali wielkimi batalionami, nie zatrzymując się — mówi Dumont. — Sypali gradem kul na doły strzeleckie; 40

M u 1 v a n e y, op. cit., s. 292.

269 dobrze, że Metysi nie podnosili głów, żeby wystrzelić. Kiedy Anglicy podeszli tak blisko, że już nie było nadziei, Metysi próbowali strzelać, lecz byli zaraz zabijani. Wdzierali się ze wszystkich stron naraz, kiedy przebili się przez naszą pierwszą linię, doszli aż do domu [Batoche'a] nie przystając po drodze. Byliśmy pod domem Batoche'a. Byli ze mną starszy [75-letni] Joseph Vandal, jego bratanek Joseph Vandal, starszy [93-letni Joseph] Ouelette, Pierre Sansregret, David Tourond i jakiś młody Sjuks. [63-letni] Daniel Ross był między domem Batoche'a a magazynem Fishera". — Pamiętajcie, chłopcy, kto was tu prowadził! — zawołał kpt. French, który znalazł się na czele ataku. Milicjanci wyłamali drzwi i wdarli się do domu Batoche'a z takim impetem, że Metysi zaledwie mieli czas go opuścić. French pognał na górę po schodach, a za nim Tom Hourie. „Anglicy zajęli dom Batoche'a — ciągnie Dumont. — W oknie na górze była czerwona zasłona. Strzelałem do tej zasłony, aby przestraszyć Anglików, żeby nie mieli czasu strzelać" 41. Kpt. French wpadł do sypialni. Legenda mówi, że wychylił się z okna z brytyjską flagą i zawołał „Na pohybel wszystkim rebeliantom!", lecz prawdopodobnie dostał kulę zaraz gdy zbliżył się do okna. Cofnął się i „stoczył po schodach, zostawiając krwawe plamy. Znaleziono go u stóp schodów". Gabriel Dumont sądził, że Frencha trafił Daniel Ross. Rozległo się „demoniczne wycie" — zapewne okrzyki śmierci, wznoszone przez Indian — które nadbiegających milicjantów przejęło dreszczem. Atak zachwiał się. „Żołnierze ukryli się za domami, stajniami i szopami, i tu po raz pierwszy kolumna wydała się przejawić pragnienie pozostania tam, gdzie była — pisze Rusden. — Kiedy człowiek tak się schowa i trochę ochłonie, trzeba później czegoś, by go pobudzić". Czas dłużył się niemiłosiernie, aż wreszcie pojawiła się Bateria Polowa z Winnipegu, a za nią Gatling. „Znowu wprawiło to 41

Dumont, op. cit., s. 71.

270 wszystko w ruch, i znów bezlitosny prysznic ołowiu polał rebeliantów. Pośród gruchotu i trzasku broni strzeleckiej, nieustającego terkotu Gatlinga oraz gwizdu i skowytu granatów, rebelianci porzucili ostatnią pozycję". Metysi zaczęli się cofać. Daniel Ross został trafiony i upadł — Jesteś martwy czy żyjesz? — zawołał do niego Dumont — Nie pociągnę już długo — odrzekł Ross. — To w takim razie dobrze, że chcesz dalej walczyć. Może uda ci się zaliczyć dwa trupy, a nie jednego. Starszy Vandal został śmiertelnie ranny, upadł i złamał obie ręce. Dumont próbował go podnieść. — Nie — rzekł Vandal — wolę teraz umrzeć. Koło magazynu Fishera śmiertelna kula trafiła patriarchę Ouelette'a, a reszta Metysów rozpierzchła się. „Uciekałem dalej. Byłem teraz sam" — mówi Dumont. W Batoche narastała panika. Ostatnią nadzieją był Louis Riel. — Uczyń teraz cud, już nadszedł czas — zwrócił się do niego Patrice Tourond. — Boże, zatrzymaj tych ludzi, zmiażdż ich! — zawołał Riel. Młodszy Joseph Ouelette stwierdził z rozczarowaniem, że „cud się nie stał". Riel upadł na kolana i rozkrzyżował ręce. — Powtarzajmy wszyscy bardzo głośno: Boże, zmiłuj się nad nami! — zaintonował. — Boże, zmiłuj się nad nami! — powtórzyli eksowedowie. „Riel się modli, a kule żołnierzy padają coraz gęściej i niebezpieczniej — ciągnie Ouelette. — Riel znika w czeluści rozpadliny; słychać, jak lamentuje do Boga" 42. Tymczasem milicjanci wpadli do magazynu Fishera. Uwagę ich zwróciła kłoda drewna, zatknięta między sufitem a klapą w podłodze. Gdy ją usunęli, odkrył się właz do piwnicy. Było w niej 25 więźniów — białych i mieszańców, kilku pracowników rządowych oraz Metysów, którzy popadli w spór z Rielem. H i I d e b r a n d t, op. cit., s. 74-75. Kuzyn Ouelette’a walczył w szeregach milicji — Strzelców Battlefordzkich. 42

271 Siedział w niej także więzień stanu — Thomas Jackson, brat Williama (William Jackson i eksowed Albert Monkman byli trzymani gdzie indziej). „Wszyscy noszą piętno utrapień, jakie były ich udziałem podczas długiego uwięzienia. Ich blade, wynędzniałe twarze i wychudzone ciała dają niewątpliwy dowód przebytych cierpień, zarówno cielesnych, jak duchowych. Jeden jest tak uszczęśliwiony wyzwoleniem, że ściska ręce każdemu, kogo napotka" — pisze jeden z Grenadierów. W domu Fishera znaleziono archiwum Eksowedatu — protokoły, księgi finansowe, korespondencję, a także gazety ze wschodu z informacjami o działaniach i planach Middletona — ostatnia miała datę 4 maja. Nieoczekiwanie na rzece pojawił się parowiec „Northcote", z oddziałem 25 policjantów z Prince Albert na pokładzie i drugim uszkodzonym parowcem „Marquis" na holu 43. Desant był już zbędny — strzelanina cichła i wszelki opór ustawał. Metysi rozbiegli się po okolicy. Milicjanci zaczęli buszować po Batoche. Chociaż Middleton rozkazem zabronił grabieży i wystawiono warty przy sklepach, „towary mieszane w taki czy inny sposób znikały. Jedni ludzie potrzebowali bielizny, inni czernidła, grzebieni etc, i pośpiesznie te rzeczy łapali. Przetrząsali kufry i zbierali wojenne trofea". Cenione były zwłaszcza rzeczy indiańskie (w obozie Indian znaleziono amerykański karabinek Springfield, którego znalazca był pewny, że został przez nich zdobyty w bitwie nad Little Big Horn). Nie gardzono także i gotówką, kilka Metysek straciło biżuterię, a z kościoła zniknęły wota. Milicjanci chwytali konie Metysów i galopowali dokoła, inni jeździli tam i z powrotem powozami. O zmroku przybył gen. Middleton i zapędził ich do budowy nowej zeriby na łące koło domu Batoche'a. Nie było to potrzebne ze względu na bezpieczeństwo, ale pomagało utrzymać rozhukanych zwycięzców pod kontrolą. 43 „Northcote" miał przybyć wcześniej, ale mimo zwiększenia stawki czarteru do 250 dolarów za dzień, oficer mechanik odmówił służby, a za nim poszła część załogi, co opóźniło wyruszenie w rejs.

272 Geodeci Dominium nie brali udziału w ostatnim szturmie Zatrzymali się na cmentarzu. Mieli dość. „Czy ktoś z was kiedyś biegał w wysokich butach z ostrogami, pasem z amunicją i ciężkim rewolwerem, w obcisłej skórzanej kurtce i wąskich bryczesach, a wszystko to w upalny dzień?" wyjaśnia Ord. Nie ponieśli większych strat: „Garden dostał w lewe ramię, Fawcett miał loftkę w mięśniach klatki piersiowej, i było wiele ciężko rannych kapeluszy i podartych spodni" 44. Należał im się odpoczynek. „Nasi towarzysze w czerwonych kurtkach machają łopatami, a my, nieregularni, po zabiciu kilku kurczaków spokojnie idziemy do obozu, bo jednak uważamy, że comed beef i chwała to mniej niż kurczak i chwała" — podsumowuje Ord.

43

Ord, op. cit., s. 40-42.

Sierżanci i szeregowiec Batalionu Midland Sierżant Strzelców z Winnipegu, z karabinem Martini-Henry i odznakami za sprawność strzelecką

Działo Baterii Polowej z Wnnipegu

w» Kpt. A. L. Howard i Gatling model 1881, użyty pod Cut Knife Hill

Geodeci Dominium

Początek bitwy pod Batoche — pali się dom Carona

9 maja 1885 r. — gen. Middleton przed plebanią w Batoche

Gatling model 1883 użyty pod Batoche

Po tym wystrzale grupa Metysów próbowała zdobyć działo i została odpędzona przez ogień Gatlinga

Wypoczynek wewnątrz zeriby

Widok brzegu Saskat chewanu koło cmenta rza

Dom Batoche'a

Martwy Donald Ross

Dół strzelecki Metysów po bitwie

Louis Riel wkrótce po wzięciu do niewoli

Biała Czapka z córką, po bitwie, w towarzystwie milicjantów

DOPEŁNIŁO SIĘ

W nocy Gabriel Dumont wrócił do Batoche. Panowała cisza. Milicjanci zamknęli się w zeribie. Dumont zbierał pogubione naboje. Koło domu Emmanuela Champagne leżało kilku zabitych Metysów. Tipi w obozie Indian były opuszczone, tylko w jednym pozostał umierający syn Ładnego Kruka. Po pewnym czasie wokół Dumonta zebrało się kilku Metysów, niepewnych, co czynić. — Skończyło się — rzekł Dumont. — Ale przynajmniej zatrzymaliśmy Anglików na tyle, że wszyscy nasi zdążyli uciec. Metysi rozeszli się. Dumont poczuł głód. „Przypomniałem sobie, że w jednym tipi Sjuksowie mieli mnóstwo mięsa. Poszedłem tam i zabrałem suszony udziec cielęcy. Potem poszedłem do zagrody Edouarda Dumonta, gdzie zebrały się kobiety. Dałem udziec mojej żonie i powiedziałem, żeby się podzieliła z innymi. Była tam żona Riela i był też Riel. Usłyszałem, jak powiedział do Madame Riel: «Mam nadzieję, że Bóg chce, żebym żył». Każdy im mówił, żeby uciekali" 1. Dumont odszedł, by poszukać konia dla Riela. W stajni Champagne'a byli milicjanci. „Poszedłem sobie, nie wystrzeliwszy do nich. Chciałem, ale chciałem również wrócić 1 Dumont, op. cit., s. 73. Pamięć płata Dumontowi figle; w wywiadzie dla Metyskiego Towarzystwa Historycznego w 1903 r. twierdzi, iż Riel mówił do żony: „Myślę, że Bóg chce, abym umarł".

274 do żony". Po powrocie nie zastał już Riela. Poszukał więc koni dla siebie i żony, zabrał też napotkaną kozę. Wyposaży} się w garnki, talerze, noże i widelce. Na drodze znalazł pół worka mąki i ciasto, które chyba milicjanci zabrali z czyjejś kuchni i zgubili. Tak zaopatrzeni wyruszyli w drogę, ale nie zaszli daleko — przenocowali na skraju Ładnej Łąki. Rano Dumont zaczął „bardzo głośno" nawoływać Riela. Odzywali się różni Metysi, chowający się po krzakach, ale Riela wśród nich nie było. Za to pojawiło się trzech milicjantów w towarzystwie kilku Indian. Indianie zapewne rozpoznali Dumonta, bo wskazali go milicjantom, a jeden Indianin zaczął się do niego zbliżać. Dumont ostrzegł go, by nie podchodził. — Boisz się mnie? — spytał Indianin. — Jasne — odparł Dumont. — Jak to jest, że wczoraj walczyłeś z policją, a dzisiaj pomagasz im mnie szukać? Nie podchodź, bo cię zastrzelę! Milicjanci trzymali się z daleka. Dumont kontynuował: — Nie złożę broni — będę walczył po wsze czasy. I zabiję pierwszego, który po mnie przyjdzie. Nieprzyjaciele odeszli. Dumont sądził, że poszli po posiłki. Nie czekał więc, lecz udał się do swego ojca lsidore'a, który nie uczestniczył w żadnych wydarzeniach. Oznajmił mu, że ma zamiar walczyć dalej, a może nawet zorganizować oddział partyzancki. — Jestem z ciebie dumny — pochwalił go ojciec — ale jeśli zostaniesz tutaj tylko po to, żeby zabijać ludzi, to wszyscy pomyślą, że jesteś zwykłym idiotą. Na takie dictum acerbum Gabriel Dumont stracił ochotę do wojaczki. Zostawił żonę w domu ojca, a sam z „Małym Szczurem" Michelem Dumasem ruszył w kierunku „magicznej linii". Tymczasem gen. Middleton, który powysyłał triumfalne depesze (podał, że zdobył Batoche, pokonał 500 rebeliantów, zabił 51 i ranił 173), cieszył się gratulacjami od ministra Carona, generalnego gubernatora Kanady lorda Lansdowne,

275 a nawet od sir Gameta Wolseleya z dalekiego Egiptu. „Potwierdziła się słuszność mojego zdania, że ci wielcy myśliwi, tak jak Burowie z Południowej Afryki, są groźni tylko wtedy, gdy gra się według ich reguł. Przyzwyczajeni są do walki w buszu, ale nie stawią czoła zdeterminowanemu atakowi" — stwierdził. Upewniła go w tym wysokość jego strat. Podczas decydującego ataku oddział stracił 7 zabitych, w tym 3 oficerów, i 25 rannych, w tym 2 oficerów (w ciągu całej bitwy zabitych zostało 11, w tym 4 oficerów, a rannych 46, w tym 4 oficerów). Okazało się, że pomimo przewagi, jaką dawały im doły strzeleckie i obycie z bronią, metyscy myśliwi pudłowali; może peszyło ich, że w przeciwieństwie do zwierzyny milicjanci rewanżowali im się wystrzałami. Doświadczenie wojenne tych ostatnich ograniczało się jednak do zapoznania się z kopnięciem Snidera-Enfielda, stąd też w całej bitwie po stronie Metysów padło 13 zabitych, w tym dwóch Indian. Niemal całość strat Metysi ponieśli w ucieczce w ostatniej fazie bitwy. Można powiedzieć, iż dobrze się stało, że Middleton nie miał do dyspozycji swych wytęsknionych „regularnych". Wprawdzie bitwa trwałaby krócej, ale i straty Metysów byłyby o wiele wyższe. Z kryjówek, zza urwistego brzegu rzeki powychodziły kobiety i dzieci, przychodziły też grupy Metysów z białymi flagami. „Miałem listę najgorszych rebeliantów i kogo na niej nie było, tego zwalniałem" — pisze Middleton. Rzucał się w oczy brak wśród zabitych i jeńców Louisa Riela i Gabriela Dumonta. „Od kobiet dowiedziałem się, że Dumont i Riel uciekli, gdy tylko zobaczyli, że szala zwycięstwa przechyla się na naszą stronę. Komentarze niektórych pań były, łagodnie mówiąc, odwrotnością komplementów" 2. — Riel jest babą — żołądkowała się jakaś Metyska. — Siedział z kobietami i dziećmi i mówił innym, żeby walczyli. Nas nazwał kobietami, ponieważ nie umiemy się bić, a sam jest kobietą. 2

M i d d l e t o n, op. cit., s. 54.

276 Rozczarowanie nagłym i mało efektownym końcem epopei Batoche, tak kontrastującym z szerzonymi przez Riela iluzjami, sprawiło, że wielu stronników odwracało się od niego. Milicjanci byli informowani o jego proroctwach a także o tym, że do ostatniej chwili oczekiwano nadejścia z odsieczą armii amerykańskiej. „Wszyscy mieli dosyć «kłopotów»; wszyscy denuncjowali Riela i Dumonta; wszyscy pragnęli pokoju i chcieli iść do domu — pisze jeden z Grenadierów. — Było to nawet ciekawe, jak jednogłośnie oświadczali, że zostali siłą wcieleni do służby. Z ponad dwudziestu, z którymi rozmawiałem, ani jeden nie przyłączył się do Riela dobrowolnie. Temu groził aresztem, tamtemu śmiercią, innemu zmasakrowaniem żony i dzieci... Jeśli mówią prawdę, oznacza to, że zorganizowana mniejszość terroryzowała większość. Ale niewątpliwie niektórzy kłamią..." 3. Także wódz Sjuksów Biała Czapka twierdził, że znalazł się w Batoche pod przymusem. Przynajmniej jeden z jego wojowników zadał temu kłam — Middleton rozpoznał wśród zabitych syna wodza, którego wysłał do Batoche z proklamacjami, wzywającymi do kapitulacji. Dochodzono, kim był wisielec, który powitał parowiec „Northcote". Metysi zaprzeczali, jakoby ktoś został powieszony, i sugerowali, że mógł to być indiański żart lub podstęp wojenny, ale ponad dwudziestu ludzi było gotowych przysiąc, że widziało powieszonego człowieka. Inną ponurą sprawą było odkrycie w obozie Indian szczątków psa „Pułkownika", maskotki 90 batalionu Grenadierów. Nieszczęsny „Pułkownik" podczas któregoś z ataków dostał się do indiańskiej niewoli i jak z żalem pisze jeden z Grenadierów, „został przerobiony na steki". 14 maja ranni zostali odesłani parowcem „Marquis" do Saskatoonu, ale gen. Middleton pozostał w obozie koło Batoche. Ponieważ niektórzy Metysi informowali go, że Riel 3

M u I v a n e y, op. cit., s. 295.

277 jest nadal w pobliżu, napisał do niego list, wzywając go do ujawnienia się oraz gwarantując życie i uczciwy proces. Niezawodny Astley miał sprawić, by list dotarł do adresata. Nazajutrz zwiadowcy NWMP, Diehl i Armstrong, oraz tłumacz Tom Hourie napotkali na drodze koło Batoche czterech Metysów stojących przy płocie. Trzech miało karabiny, czwarty nie. Mimo że było chłodno, nie miał płaszcza ani czapki. Hourie poznał go. — Jesteś Louis Riel? — zapytał Armstrong. — Tak, to ja — potwierdził zapytany. — Chcę się poddać. Ponieważ Riel okazał list od Middletona, Armstrong zaproponował, że na koniu zawiezie go do kwatery generała. Riel zgodził się. — Może będzie lepiej, jeśli pan to weźmie — dodał, wyciągając z kieszeni rewolwer kalibru 22. Gen. Middleton stwierdził, że Riel był „człowiekiem łagodnego wyglądu i łagodnej mowy, z krótką brązową brodą i niespokojnych oczach o przestraszonym wyrazie, który znikał stopniowo, w miarę, jak do niego mówiłem. Nie miał płaszcza i wyglądał na zziębniętego, a ponieważ w cieniu wciąż było chłodno, rozpocząłem od tego, że dałem mu mój wojskowy płaszcz. Mówił doskonale po angielsku. [...] Po tym, jak rozmawiałem dużo z Rielem przez dwa dni, doszedłem do wniosku, że był wystarczająco zdrowy na umyśle, ale przepojony silnym, chorobliwym uczuciem religijnym, zmieszanym z intensywną osobistą próżnością" 4. Generał podjął Riela obiadem, a następnie umieścił w otoczonym strażą namiocie. Riel był z tego zadowolony i prosił, aby warty nie wpuszczały do niego nikogo. Middleton przydzielił mu więc „opiekuna", kpt. Younga, który zamieszkał z jeńcem w namiocie 5. Touis Riel nie poszedł w ślady Dumonta, Dumasa i innych. Czyżby sądził, że w rękach Middletona będzie bezpieczniejszy 4

Middleton, op. cit., s. 56-57. Young byt synem pastora, który w 1870 r. bezskutecznie zabiegał u Riela o wydanie ciała Thomasa Scotta. 5

278 niż w Stanach Zjednoczonych? Kogo się obawiał, skoro mieli go chronić odwieczni wrogowie — milicjanci z Ontario? 18 maja „Northcote" odpłynął do Swift Current, unosząc na pokładzie Louisa Riela i 24 Metysów z „listy Middletona" zaś oddział, powiększony o nowo przybyłe dodatkowe cztery kompanie Batalionu Midland, w strugach deszczu wyruszył do Prince Albert. PRINCE ALBERT

„9 maja miały miejsce częste konsultacje oficerów i było wiele galopowania zwiadowców tam i z powrotem" — zauważył konstabl Donkin. Na wiadomości o toczącej się pod Batoche bitwie komisarz Irvine zareagował podwojeniem wart, wystawieniem dodatkowych pikiet i częstszymi inspekcjami. 10 maja załoga Prince Albert została zaalarmowana przybyciem parowca „Northcote". Nad rzekę wysłano kilka wozów i ambulans. Gdy wróciły, trzej ranni (w tym kpt. Wise z potłuczoną kostką) byli przedmiotem ogólnego zainteresowania i podziwu, ale prawdziwa radość zapanowała, gdy rozdano listy, które były w drodze przez dwa miesiące. Plecaki, które policjanci Irvine'a zostawili w Humboldt, a załoga „Northcote" użyła jako kulochwytów, były za to w opłakanym stanie, całe podziurawione. — Nie martwcie się, chłopaki, rząd będzie musiał za to beknąć — pocieszano się. 20 maja do Prince Albert wkroczyła kolumna gen. Middletona. Ord żałował, że nie mieli kobzy albo chociaż drumli, aby sobie akompaniować, ale i tak wypadli efektownie. Policjanci spoglądali na weteranów spod Batoche z podziwem. „Ich sterane wojną twarze były ogorzałe od wiatru i słońca, a kurz na szlaku pokrył je powłoką czerni. Ich mundury były przestarzałe, chyba z czasów wojny krymskiej. W starych furażerkach i ze śniadymi twarzami przypominali sipajów". Komisarz Irvine kazał policjantom na powitanie założyć

279 (jałowe mundury, ale — mówiąc słowami Donkina — „nasz wspaniały szkarłat wywarł na generała taki sam efekt, jak płachta tego koloru na byka". — Niech pan spojrzy na moich ludzi, sir! — wybuchnął Middleton. — Niech pan spojrzy na kolor ich mundurów, sir! Rzeczywiście, po marszu, walce i spaniu na ziemi w zeribie nie wyglądały one najlepiej. Gen. Middleton orzekł, że Prince Albert „przez cały czas było nie narażone na atak nieprzyjaciela [...] i w istocie nie próbował on ataku, a nawet biskup Saskatchewanu, który mieszkał przy szkole w pewnej odległości od miasta, nie był molestowany". W związku z tym określił policjantów mianem „susłów". „Jest to zwierzątko, które kopie nory na prerii, i na pierwszy znak niebezpieczeństwa ucieka do dziury. Ten wspaniały popis intelektualnej błyskotliwości ich dowódcy został znakomicie przyjęty przez wiejskich Kanadyjczyków, którzy tylko wtedy pojmują przenośnię, jeśli ma ona związek z glebą. Zwłaszcza dżentelmeńscy i pełni ogłady członkowie Batalionu Midland uważali go za przedni dowcip" — pisze Donkin. Gen. Middleton pozostał w obozie za miastem. Wieczorem mieszkańcy Prince Albert zebrali się dokoła generalskiego namiotu, odgrodzeni od niego liną. „Jakiż był to luksus dla nas, biednych wygnańców, posłuchać orkiestry, grającej najnowsze melodie, gdy sztab główny obiadował"6. Nazajutrz generał odbył pow-wow z wodzami Indian. Lojalność została nagrodzona herbatą i tytoniem; uznany za nielojalnego Brodacz musiał pożegnać się z tytułem wodza, a na dodatek odebrano mu jego piękny medal z konterfektem królowej. 22 maja oddział Middletona załadował się na statki „Northcote", „North-West" i „Marquis". Generał, w białym hełmie, szarym tweedowym garniturze do polowania na kaczki i wysokich butach z ostrogami, wkroczył na pokład największego, 65-metrowego „Marquisa" (miał on na pokładzie takie luksusy, 6

Donkin. op. cit., s. 148-151.

280 jak dywany, lustra i pianino). Przy dźwiękach tradycyjnie towarzyszącej wojnom indiańskim melodii The girl 1 Ift behind me, wśród wiwatów i ryku syren, w gali flagowej flotylla wyruszyła do Battlefordu. Komisarz Irvine pozostał w Prince Albert; Middleton szorstko odrzucił ofertę dołączenia do oddziału jego policjantów. „Może Pan sobie wyobrazić moje zdumienie — poskarżył się komisarz szefowi NWMP. — Zarówno ja, jak i każdy z funkcjonariuszy bardzo pragnął być wykorzystany do działań, których natura była nam znana w każdym szczególe — taką pracę wykonywaliśmy od lat z pełnym powodzeniem. Nie tylko znamy kraj i obyczaje Indian, ale ludzie w szeregach nawet znają i mogliby rozpoznać wodzów, przeciw którym prowadzona jest operacja" 7. „Ludzie w szeregach", nazwani susłami, byli jeszcze bardziej rozgoryczeni. „Gdyby nam pozwolono, i gdyby nastąpiła bitwa, ani jeden z nas nie wyszedłby z niej żywy. Wszyscy cierpieliśmy dotkliwie w poczuciu takiej niesprawiedliwości" — pisze konstabl Donkin. BATTLEFORD

W dwa dni po bitwie pod Cut Hill, 4 maja do obozu Budowniczego Zagród wrócił Joseph Jobin, przynosząc list od Riela. Louis Riel entuzjastycznie informował o zwycięstwie nad Fish Creek i wzywał wodza, by z 300 wojownikami przybył do Batoche i wraz z nim „ostatecznie załatwił sprawę z Middletonem". Budowniczy Zagród nawet gdyby miał tylu wojowników, nie miał chęci na żadne załatwianie cudzych spraw. Bliskość chemoginusuk coraz bardziej go niepokoiła, a na dodatek okazało się, że przez swoje niezbyt mężne zachowanie podczas bitwy stracił pozycję na rzecz wodza wojennego Pięknego Dnia. Okazało się to dobitnie, kiedy 7 maja do rezerwatu przyszli Metysi, których ppłk Otter wysłał do 7

A t k i n. op. cit., s. 242.

281 Budowniczego Zagród z propozycją rozmów. Piękny Dzień i jego Grzechotniki nie dopuścili ich do wodza, lecz przepędzili, jednego przy tym raniąc. Budowniczy Zagród spróbował ulotnić się w nocy z rodziną i grupą zwolenników, by szukać schronienia u Wroniej Stopy, ale Piękny Dzień wyperswadował mu to. Wódz został odsunięty, a nauczyciel Joseph Jobin sam mianował się „przewodniczącym obozu", cokolwiek ten tytuł miał dla Indian znaczyć. Pod jego naciskiem zdecydowano, że cały obóz uda się do Louisa Riela do Batoche. 12 maja karawana wyruszyła w drogę. Marsz przez prerię był zwykłą rzeczą dla koczowników, ale nie dla ich więźniów. Z determinacją ciągnęli ze sobą swoje skarby: Charles Bremner futra, a ojciec Cochin fisharmonię. Matka Bremnera nie wytrzymała trudów i umarła. Po dwóch dniach Indianom poszczęściło się. Rankiem 14 maja wpadła na nich karawana wozów, które wiozły z Swift Current żywność do Battlefordu. Nie było eskorty; farmerzy, którzy chcieli zarobić po 10 dolarów za dzień wynajęcia się z wozem i zaprzęgiem, dostali Snidery i po 12 nabojów. Dziewięciu zabrało konie i uciekło, a 20 poddało się. Na wstępie Indianie ograbili ich ze wszystkiego. „Odbyli naradę, co z nami zrobić — wspomina Neil Brodie. — Wódz, mniejsi wodzowie i doradcy usiedli w koło i każdy wstawał, aby wyrazić opinię. Mimo że nie znaliśmy ich języka, nie było trudno ich zrozumieć. Jeśli ktoś chciał nas zabić, to skakał wokół z karabinem i mówił szybko i głośno. Jeśli chciał nas oszczędzić, to zostawiał karabin na ziemi i chodził dokoła, mówiąc spokojnie" 8. Ostatecznie Budowniczy Zagród powiedział, że będą żyć, jeśli jednak któryś ucieknie, pozostali zostaną zabici, i doradził im, aby podziękowali swojemu Bogu. Brodie odtąd powoził zaprzęgiem „mniejszego wodza", który siedział za nim z kiścieniem zrobionym z brzeszczotu od kosiarki mechanicznej. Robert Jefferson zaś, stęskniony 8

Stobie, op. cit.. s. 57.

282 w niewoli za strawą białych ludzi, delektował się zdobytymi sucharami i comed beefem. Tego samego dnia na Indian natknął się patrol ośmiu policjantów z Battlefordu. Z niejasnych relacji policjantów wynika, że wydało im się, iż są otaczani, rzucili się więc do ucieczki, a Indianie zaczęli ich ścigać. Konstabl Spencer został ranny w plecy, ale utrzymał się w siodle, a konstabl Elliott spadł z konia. „Zatrzymać się i próbować pomóc naszemu nieszczęsnemu koledze byłoby zwykłym samobójstwem — wspomina konstabl Racey. — Po półtorej godzinie Indianie przerwali pościg, na szczęście zanim ponieśliśmy dalsze ofiary" 9. Elliotta znaleziono nazajutrz martwego, zakopanego po szyję w ziemię. Ogłoszona wersja wydarzeń podała, że konstabl Elliott został zrzucony przez konia, zabłądził, został wykryty przez Indian, bronił się uparcie, lecz został otoczony i zabity wieloma kulami. Indianie zatrzymali się niedaleko na popas. Pozostawali tam do 19 maja, kiedy jacyś dwaj Metysi poinformowali ich o zakończeniu walk pod Batoche i doradzili, aby postarali się dogadać z białymi. — Co teraz z nami będzie? — spytał bezradnie Budowniczy Zagród. „Chyba myśleli, że zostaną wszyscy zmasakrowani" — stwierdził Jefferson. — Sądzę, że powieszą tylko tych Assiniboinów, którzy mordowali białych — pocieszył wodza — ale ty pewnie będziesz musiał swoje odsiedzieć... Budowniczy Zagród sporządził więc list do Middletona. Jefferson pojechał z nim i 23 maja dogonił parowiec generała w okolicy Fortu Carlton. „Sir — przeczytał Middleton. — Dosięgły mnie wieści o poddaniu się Riela. [...] Chciałbym dowiedzieć się prawdy i warunków zawarcia pokoju, i mam nadzieję, że potraktuje nas pan łagodnie. Ja i mój lud życzymy sobie, aby przesłał 9

K 1 a n c h e r, op. cit., s. 53.

283 nam pan warunki pokoju na piśmie, by nie było nieporozumień, z których powstaje wiele kłopotów. Mamy 21 jeńców, których staraliśmy się traktować dobrze. Łączę pozdrowienia, Budowniczy Zagród". Jefferson dodał od siebie, że wódz tylko straszy; wszyscy więźniowie zostali już wypuszczeni i byli w drodze do Battlefordu. „Generał zapytał, czy mógłby coś dla mnie zrobić, ale kiedy powiedziałem, że potrzebuję pary butów — byłem praktycznie bosy — odrzekł, że nie jest w stanie mi pomóc" 10. Middleton bez zwłoki wysłał go z powrotem z odpowiedzią (jak przyznaję, niezbyt gramatyczną): „Budowniczy Zagród — Całkowicie pokonałem mieszańców i Indian pod Batoche, a Riela i większość jego rady uczyniłem jeńcami. Nie uzgadniałem z nimi warunków i nie będę tego robił z tobą. Mam dość ludzi, aby zniszczyć ciebie i twój lud, albo przynajmniej wypędzić was tam, gdzie będziecie głodować, i zrobię to, chyba że przyprowadzisz zaprzęgi, które zabrałeś, siebie i doradców, z bronią, aby mnie spotkać w Battlefordzie, w poniedziałek 26-go" 11. 24 maja rozradowane gromady na brzegach rzeki witały statki Middletona już na milę przed Battlefordem. Generał był mimo to niezadowolony. Skrytykował fort Battleford jako „pospiesznie i niedoskonale umocniony" i stwierdził, że podobnie jak Prince Albert, nie był on w niebezpieczeństwie. W dodatku Indianie dopuszczali się ekscesów tylko w tej części miasta, którą policjanci sami wydali im na łup — część leżąca bliżej fortu uniknęła zniszczeń i grabieży. 25 maja działo z baterii B oddało salut 21 wystrzałów, a potem odbyła się parada z okazji urodzin królowej. Punktem kulminacyjnym był feu dejoie — żołnierze oddawali wystrzały po kolei, aby ogień sunął wzdłuż szeregu. Nie szło im to tak gładko, jak „regularnym", ale wszyscy byli pewni, że jeśli Budowniczy Zagród patrzy skądś z ukrycia, to jest pod 10 11

Jefferson, op. cit., s. 151. M i d d 1 e t o n, op. cit., s. 59-60. 26 maja przypadał we wtorek.

284 głębokim wrażeniem. Nazajutrz odbył się pow-wow. Goście dopisali — przed generałem, który zasiadł w fotelu, usiadło półkolem 70 Indian w barwach wojennych. Nie był obecny tylko Piękny Dzień, który udał się do Stanów Zjednoczonych Indianie nie wyglądali na pokonanych — stwierdził Jefferson — „wydawali się całkiem beztroscy, a niektórzy mieli nawet wyzywający wygląd". Artylerzysta kpt. Rutherford robił szkice; potem uwiecznił tę scenę na płótnie (w owych czasach od oficerów artylerii oczekiwano takich umiejętności). Pierwszy zabrał głos Budowniczy Zagród. Middleton słuchał w tłumaczeniu Toma Hourie jego „długiej oracji, ozdobionej alegoriami i zwyczajową indiańską kwiecistością. Sensem jej było, że niewiele wiedział, co się działo, robił, co mógł, by utrzymać spokój wśród młodych wojowników, a teraz przybył, by czynić pokój, co wydawał się uważać za szczególnie godne pochwały" 12. Generał nie obdarzył go rewerencją — nie podał mu nawet ręki, na co oburzał się ojciec Cochin, którego zdaniem „Budowniczy Zagród jako wódz, który narażał życie, aby powstrzymać rozlew krwi i przywrócić pokój, zasłużył na nagrodę za swoją wspaniałomyślność i heroizm" 13. Po wodzu przemawiało kilku Indian. Middleton słuchał, choć niezbyt uważnie, ale gdy chciała zabrać głos jedna ze stojących z tyłu squaws, „brudnych i nędznych jak zwykle", sprzeciwił się. — Nie będę jej słuchał — zaprotestował. — Podobnie jak wy, Indianie, my biali również nie dopuszczamy kobiet do rady wojennej. — Przecież rządzi wami kobieta — zauważyła squaw. — W rzeczy samej — chrząknął generał, w duchu podziwiając „bystrość tej chytrej, choć brudnej kobiety". — Wszelako Jej Królewska Mość w swej łaskawości zabiera głos w sprawach wojny tylko poprzez doradców, wśród których nie ma kobiet. 12 13

Tamże, s. 61 S t o b i e, op. cit., s. 65.

285 Squaw chciała dyskutować, ale kilku Indian wyciągnęło ją z kręgu. — Niewdzięczni jesteście — przeszedł do ataku generał — tym oto odpłacaliście dobre traktowanie przez białych ludzi, a teraz, gdy wiecie, żem pobił mieszańców-rebeliantów, przychodzicie żebrać o pokój, a usta wasze pełne są kłamstw! Po tym, jak uważał, stylowym wstępie Middleton oświadczył, że aresztuje Budowniczego Zagród, zaś reszta będzie mogła powrócić do rezerwatu, jeśli zgłoszą się mordercy Payne'a i Tremonta. Budowniczy Zagród odrzekł, że poddaje się, choć nikogo nie zamordował, a prosi tylko, by Middleton oszczędził życie indiańskich kobiet i dzieci. Itka, w damskim czarnym słomianym kapeluszu z zielonymi piórami, i półnagi Człowiek Bez Krwi, wystąpili naprzód i wyznali swoją winę. Policjanci poprowadzili ich wraz z Budowniczym Zagród do aresztu. Pow-wow był skończony. 27 maja w Battlefordzie pojawiło się 20 policjantów, którzy oświadczyli, że należą do kolumny z Alberty, dowodzonej przez gen. mjr. Thomasa Strange'a, i poszukują Dużego Niedźwiedzia. Dowódca, kpt. Perry poinformował, że gen. Strange jest w Forcie Pitt. Gen. Middleton odesłał go z powrotem parowcem, wraz z kompanią Strzelców z Winnipegu i zaopatrzeniem. Tego samego dnia przypłynęło kanu, a w nim sierż. NWMP Borrowdaile z listem od gen. Strange'a. Gen. Middleton zirytował się tymi niespodziankami. Kiedy sierżant, który na rzece zgubił rewolwer, poprosił o nowy, odrzekł: — Phi, niepotrzebny wam rewolwer, sierżancie — przez ten kraj, gdzie jest generał Strange, można chodzić z kijem. Skąd właściwie ten Strange wziął się przed nim w Forcie Pitt?

OSTATNIA BITWA NA ZIEMI KANADYJSKIEJ

Gen. mjr Thomas Bland Strange, zawodowy oficer brytyjski, były Inspektor Artylerii Kanadyjskiej i dowódca artylerii w twierdzy Quebec, miał 54 lata i od czterech lat hodował konie w dystrykcie Alberta (gdyby w wieku 50 lat nie przeszedł w stan spoczynku, straciłby emeryturę). 29 marca min. Caron powierzył mu obronę całej Alberty i mianował dowódcą „korpusu obrony terytorialnej", a on zgodził się bez wahania. Strange był kompetentnym oficerem, znał zachód, wiedział, na czym polega tak zwane „zderzenie kultur" (hodowców koni z koniokradami), a nawet poznał osobiście niejakiego Wiszące Suszone Mięso. Przyjął więc nominację, chociaż obawiał się, że zagrozi ona jego emeryturze. Strange jako artylerzysta należał do intelektualnej elity armii, a jako artylerzysta konny do jej części obdarzonej kawalerską fantazją. Jako porucznik dowodził baterią podczas buntu sipajów, a specjalnością jego baterii był „brawurowy pęd, typowy dla Artylerii Indyjskiej". Z kilkoma ludźmi błyskotliwą szarżą zdobył dwa działa sławnej sipajskiej Baterii Karych Koni (generał obiecał mu za to pochwałę w rozkazie, ale — jak pisze Strange — nie dostał jej, bowiem „laury rosną na drzewach przed Whitehall"). Podczas szturmu na Lucknow walczył ramię w ramię z irlandzką piechotą i uczestniczył w niejednej walce wręcz, na noże i gołe pięści. Wtedy poznał

287 kpt. Fredericka Middletona — we dwóch podkładali ładunek wybuchowy pod bramę fortu Moonshee Gunj. Alberta została ogołocona z policji, i „w opinii wielu, szykowała się sprawa Custera"'. Znajomy oficer armii USA przysłał Strange'owi książkę o Custerze i bitwie nad Little Big Horn, co ten uznał za „zdrowe ostrzeżenie". Strange zawsze był pełen uznania dla metod, jakimi na zachodzie zaprowadzali porządek Amerykanie, i zazdrościł, że nie może tak jak oni postępować z konio- i bydłokradami, zaczął więc zabezpieczanie Alberty od własnego podwórka. Ewakuował z rancza kobiety i przygotował kowbojów do obrony. Podczas najbliższego napadu na ranczo jeden Indianin został zabity, a reszta uciekła, porzucając skradzione konie. Oburzony inspektor Denny donosił gubernatorowi, że Strange rozkazał strzelać do Indian na swoim terenie bez ostrzeżenia, i kwestionował powierzenie dystryktu tak nieodpowiedzialnemu osobnikowi. Strange nie przejął się i do pierwszych oddziałów swoich sił zbrojnych (Rangersów z Gór Skalistych, którymi dowodził legendarny kanadyjski westman Kutenaj Brown, i Albertańskich Strzelców Konnych) na przekór zwerbował grupę kowbojów zza „magicznej linii". Jak pisze, wszyscy Amerykanie „bez mrugnięcia okiem złożyli przysięgę wiernej służby królowej". Także insp. Samuel Steele wyrażał się o nich z uznaniem: „W całym świecie nie ma nikogo ponad kowboja, a choć żyje wolny, podporządkowuje się doświadczeniu wojskowemu, jakby się do niego urodził" 2. Jego własny oddział, Zwiadowców Steele'a, składał się z 25 policjantów, 100 kowbojów i 4 Assiniboinów. Konstable przebrali się w brunatne drelichy i założyli kowbojskie kapelusze, praktyczniejsze od okrągłych „pudełeczek na pigułki". Tylko sam insp. Steele, „wspaniale wyglądający facet, nie potrafił zrezygnować z buńczucznej szkarłatnej kurtki, i nie prosiłem 1 2

S t r a n g e. op. cit., s. 415. Steele, op. cit., s. 213.

288 go o tę ofiarę, choć obawiałem się, że w pierwszej potyczce będzie go kosztować życie" — pisze Strange. Miejscowi Czarne Stopy, Krew i Pieganowie, których tak się z początku obawiano, nie stwarzali problemów. Louis Riel dość wysoko oceniał Kri, ponieważ uważał ich za ucywilizowanych przez Metysów, ale Czarne Stopy miał za „zwykłych dzikusów", czyli „Indian w dosłownym znaczeniu tego słowa" 3. Nie spotkał się więc nawet ze znanym mu z Montany Wronią Stopą. Tylko wysłannik Riela, Metys zwany Głowa Niedźwiedzia, od kilku miesięcy odwiedzał Czarne Stopy i przekonywał, że cały kraj należy do nich, zatem wolno im zabijać chodzące po prerii bydło, a jeśli biali tego poglądu nie podzielają, trzeba ich przepędzić. NWMP kilkakrotnie aresztowała go, lecz albo był zwalniany, albo uciekał. Wreszcie gdy Czarne Stopy urządzili taniec słońca i zaczęli wpędzać się w amok, insp. Steele wyciągnął wizytującego ich Głowę Niedźwiedzia za kołnierz z honorowego miejsca po lewym boku Wroniej Stopy. Wodzowi zaś ofiarował darmowy bilet kolejowy do Calgary, aby mógł być widzem na jego procesie. Wronia Stopa zrobił to i z satysfakcją wysłuchał, jak „niezawisły sąd" uniewinnia Metysa. A więc miał on słuszność... Zaniepokojony gubernator Dewdney skorzystał z doświadczeń amerykańskich i zaprosił Wronią Stopę z paroma innymi wodzami do Winnipegu. Nie był to Waszyngton ani Nowy Jork, ale i tak miał tylu mieszkańców, ilu było wszystkich Indian na Terytoriach, gubernator sądził więc, że też zrobi wrażenie. Trudno powiedzieć, by Winnipeg wodzów oszołomił — po powrocie jeden z nich cisnął agentowi w twarz nielubiany bekon, żołnierze-psy zabronili go pobierać, a Wronia Stopa napisał protest, twierdząc, że jedzenie wieprzowiny grozi Indianom śmiercią. Niepokoje zażegnał starym sposobem przyjaciel Wroniej Stopy, insp. Denny: załatwił 3

The Collected Writings of Louis Riel, vol. 2, op. cit., s. 240.

289 Czarnym Stopom dodatkowe dostawy mięsa wołowego i mąki. Oprócz tego Wronia Stopa otrzymał od Rady Terytorium 50 dolarów jako „wyraz estymy, którą Rada darzy jego naród". Wzruszony napisał do premiera Macdonalda, że Czarne Stopy „są zgodni i zdeterminowani w swej lojalności wobec Królowej, cokolwiek by się nie stało" 4. Jego list został przez premiera odczytany na posiedzeniu rządu, przyjęty owacją, i przekazany na dwór królewski. Wódz otrzymał od premiera wylewne podziękowanie na piśmie i obietnice pomocy, czym rozochocony zaproponował udział Czarnych Stóp jako zwiadowców w korpusie Strange'a i zażądał dostarczenia mu amunicji. Gubernator Dewdney poparł ten pomysł, ale gen. Strange nie chciał o nim słyszeć — jak powiedział, zbyt dobrze już poznał zwiadowcze możliwości Czarnych Stóp na odcinku kradzieży bydła i koni. W dodatku wbrew woli gubernatora zarekwirował przeznaczoną dla nich amunicję. Czarne Stopy byli oburzeni, ale poprzestali na narzekaniach na podwójne języki białych. Nieoczekiwanie większym niebezpieczeństwem od Indian okazali się biali, zrzeszeni w Związku Farmerów i od dawna będący w konflikcie z ranczerami. Radykalni przywódcy Związku skorzystali z okazji i urządzili wiec, domagając się uznania ich praw zasiedzenia i w przypadku odmowy grożąc zbrojnym oporem na sposób Metysów. W odpowiedzi Strange zażądał wprowadzenia w Albercie stanu wojennego. Nie otrzymał na to zgody, ale radykałowie uspokoili się i tak. 11 kwietnia nadszedł telegram od gen. Middletona, który rozkazywał, aby gen. Strange „natychmiast ruszał na Edmonton". Strange uważał, że nie ma dosyć sił — jak mówił, „nie miał zamiaru popełnić Custera", więc Middleton przysłał mu koleją dwa bataliony milicji frankofońskiej — 65 batalion Karabinierów z Mont Royal i złożony głównie ze studentów 4

D e m p s e y. op. cit.. s. 172.

290 uniwersytetu 9 batalion Woltyżerów z Quebecu — oraz 92 batalion Lekkiej Piechoty z Winnipegu. „Uzna mnie pan za samoluba, ponieważ przysyłam panu wszystkie francuskie bataliony — krygował się Middleton, dodając — jeśli ktoś sobie z nimi poradzi, to tylko pan". Gen. Strange nabrał trochę otuchy po tym, jak wygłosił powitalną mowę po francusku i została ona przyjęta z „acclamations enthusiastes", ale nie obyło się bez scysji. Dowódca Karabinierów z Mont Royal, ppłk J. Alderic Ouimet, nie zdradzał zapału do służby i Strange odesłał go z powrotem. Ich wzajemna niechęć mogła wynikać z tego, że Ouimet był posłem konserwatywnym, „parlamentarnym pułkownikiem", a w 1870 roku popierał Louisa Riela. Prasa anglojęzyczna zaczęła całą sprawę przedstawiać jako dowód przewrotnej i tchórzliwej natury Francuzów, toteż Ouimet wrócił na zachód, lecz wciąż skarżył się na żołądek i wiele czasu spędzał u lekarza. Większość milicjantów jak zwykle nie umiała strzelać, a Francuzi na dodatek nie znali regulaminów ani instrukcji, bowiem takowych w języku francuskim nie było. Poza tym, mimo demonstrowanej przyjaźni, Strange nie był pewien frankofonów, zwłaszcza uniwersyteckich Woltyżerów, więc rozparcelował ich po garnizonach w okolicy. Studenci nie mieli zobaczyć żadnej akcji, więc poświęcali się obserwacjom Gór Skalistych (byli zachwyceni) oraz Indian (nie byli). Opisywali ich jako szpetnych, leniwych (z wyjątkiem kobiet; te „wykonują wszystkie prace, podczas gdy panowie i władcy siedząc, pykając fajki"), chciwych („im więcej im dawać za pamiątki, tym więcej żądają") i chętnych do kradzieży. Nie docenili również ich obyczajów, określając słynny „danse du soleil" jako „cirąue satanicjue" 6. Na prośbę mieszkańców Calgary, aby zrobić Louis Riel polecał Bogu „Alderica Ouimeta i wszystkich francuskich Kanadyjczyków, którzy są z Middletonem". aby „skłonił ich serca i dusze na jego korzyść" i by „pośród bitwy natchnął ich ... aby rzucili broń, albo zawarli z nami pokój" (The Diaries.... s. 66). 5

6

bunu, op. cit., s. 70-71.

291 wrażenie na plemieniu Sarcee, zafundowali im pokaz walki na bagnety, aż, jak napisał dziennikarz, „Indianom oczy tak wylazły na wierzch, że można ich było użyć za kołki do wieszania kapeluszy". Mimo to Indianie nie darzyli „małych Kanadyjczyków" szacunkiem, bowiem nosili zielone mundury, które nie kojarzyły im się z władzą, a w dodatku mówili po francusku jak lekceważeni przez nich Metysi. Strange więc odtąd wobec Indian eksponował raczej czerwone tuniki piechurów anglojęzycznych z Winnipegu. Middleton obiecywał Strange'owi przysłanie jednej ze swoich armat, ale dopiero wtedy, gdy zlikwiduje oblężenie Battlefordu. Strange sprowadził więc z Fortu Macleod policyjną 9-funtówkę z zapasem 150 pocisków, którą powierzył swojemu synowi, także zawodowemu artylerzyście. Tak wzmocniony oddział z korpusu obrony terytorialnej przepoczwarzył się w Siły Polne Alberty {Alberta Field Force). 20 kwietnia jego 1000 ludzi, przy nieśmiertelnych dźwiękach The girl I left behind me ruszyło w trzech eszelonach ku Edmonton. Podobnie jak Middleton, Strange odczuł boleśnie wzrost kosztów transportu. „Ze wszystkich tchórzliwych łotrów, z jakimi miałem do czynienia, ludzie z Calgary są najgorsi — pisał. — Żadnego patriotyzmu, nic, tylko chciwość, i wymuszanie bajońskich sum za transport". Mimo to widząc niepokój żegnających oddział mieszkańców, dla ich uspokojenia Strange wygłosił krótką mowę do Indianina, którego wypatrzył wśród zgromadzonych. — Idź do Wroniej Stopy i powiedz mu, że jeśli nie będzie się zachowywał przyzwoicie, to gdy wrócę, rozprawię się z nim i z całą jego bandą, i wtedy ani sir John, ani Dewdney mu nie pomogą. Teren, przez który trzeba było iść, według Strange'a „dokładnie przypominał stepy Syberii". Tabory z zaopatrzeniem były więc wielkie i rozciągnięte — na 220 bagnetów w jednym eszelonie przypadało 175 wozów. Marsz przebiegał bez większych wydarzeń. Tak samo, jak w kolumnach

292 Middletona i Ottera, narzekano na monotonne jedzenie i brak opału (po drodze w Red Deer osadnicy zrobili kokosy sprzedając chleb po dolarze bochenek, a jeden zainkasował 22 dolary za 11 desek, które milicjanci wyrwali mu z płotu na ognisko). Sprawdzała się za to teoria że „obraz zorganizowanego oddziału wojska sunącego naprzód powoli, lecz pewnie, odbiera rasom niższym odwagę" 7. Największe wrażenie na Indianach wywierał sam Strange jego generalski strój (marynarska kurtka ozdobiona policyjnymi guzikami i złotymi epoletami, bryczesy i wysokie buty), wielka czarna broda oraz monokl, dzięki któremu zyskał u Indian imię „Biały Wódz z Jednym Okiem Otwartym". Na całym szlaku Siły Polne witały flagi brytyjskie, powiewające nad indiańskimi tipi. W jednym z rezerwatów Indianie wystawili łuk triumfalny z portretem królowej Wiktorii, a wódz uparł się uścisnąć dłoń każdemu milicjantowi, wyrażając nadzieję, że „pozabijają wszystkich Indian, którzy przyłączyli się do rebelii". „Pragnienie Indian, by znów zająć się rolnictwem, to istny cud" — zauważył jakiś dziennikarz. Także spacyfikowany przez ojca Scollena wódz Krótki Ogon zapewnił Strange'a o swej lojalności. Generał nie podał mu ręki, ale obiecał, że zrobi to wracając, jeśli wódz nadal będzie grzeczny, a jeśli nie... („zostawiłem tu pole dla jego wyobraźni"). 1 maja Siły Polowe po przejściu 320 kilometrów osiągnęły Edmonton. Na ich cześć mieszczanie oddali salut z armaty, ale zapomnieli wyjąć z lufy stempel, który po wystrzale poszybował jak włócznia i upadł wśród maszerującej kolumny, szczęśliwie nie trafiając nikogo. Wszyscy fetowali gen. Strange'a, czym dowódca NWMP w Edmonton insp. Griesbach był urażony. Podkreślał w raporcie, że „ogólne powstanie Indian i innych nie nastąpiło dzięki ufortyfikowaniu i utrzymaniu przez niego Fortu Saskatchewan oraz nieustępliwej 7

C a l l w e l l, op. cit., s. 51.

293 postawie policji". Gen. Middleton w swoim raporcie sprecyzował: „Griesbach i jego ludzie mieli niewielu rebeliantów, z którymi mogliby walczyć, ale patrolowali teren i wykonywali długie i trudne jazdy za domniemanymi koniokradami". Jak tam nie było, „rebelia" w Albercie skończyła się bez wystrzału, jeśli nie liczyć kanonady, rozpętanej w Forcie Saskatchewan przez Karabinierów z Mont Royal, którzy za nieprzyjaciela wzięli kota insp. Griesbacha. W dodatku zgodnie z oczekiwaniami wojna ożywiła miejscową gospodarkę. Strange w szybkim tempie wydawał tysiące dolarów na zakup żywności. Trzeba było zorganizować transport i łączność z Calgary, więc osadnicy zarabiali po 8 dolarów dziennie za wynajęcie zaprzęgu, a robotnicy przy linii telegrafu po 5 (jeszcze niedawno dniówka wynosiła 50 centów). Ceny siana skoczyły z 15 do 75 dolarów za tonę, zdrożały też delikatesy, masowo wykupywane przez wygłodniałych milicjantów. „Chyba myślą, że jesteśmy ruchomymi kopalniami złota" — stwierdził jeden. Wkrótce w mieście i forcie znowu pojawili się Indianie. Byli mile widziani — ich obecność, w przeciwieństwie do ich braku, oznaczała pokój — ale magistrat na wszelki wypadek zakazał sprzedawania im lub dawania w prezencie amunicji scalonej. Inaczej niż Middleton, gen. Strange ukrywał swoje zamiary przed „przekleństwem współczesnych armii", czyli prasą, i częstował natrętnych dziennikarzy takimi tekstami, że pisali o nim „szaleniec" i „lekko pomylony", co zresztą wydawało się go bawić. „Ja wiedziałem, co robię, ale wołałem, by inni tego nie wiedzieli" — komentował. Po doświadczeniach pieszego marszu postanowił teraz wykorzystać transport rzeczny. Według jego projektu cieśle niezastąpionej Kompanii Zatoki Hudsona zbudowali pięć barek do transportu ludzi i zaopatrzenia, barkę do transportu koni oraz barkę artyleryjską z platformą dla 9-funtówki. Strange opancerzył je workami mąki, beczkami wieprzowiny i belami siana, i był pełen

294 entuzjazmu, ale nikt go nie podzielał. Ppłk Osborne Smith dowódca Lekkiej Piechoty, najpierw protestował na piśmie potem zażądał próby odporności na ostrzał karabinowy, a choć okazało się, że osłony zdają egzamin, zdyskwalifikował przy tej okazji połowę amunicji (która miała 11 lat) jako nie nadającą się do użytku. Strange uciszył malkontentów, rozkazując, aby każdy, kto nie jest pewny jakości swojej amunicji, strzelał dopiero wtedy, gdy będzie widział białka oczu przeciwnika. 15 maja Siły Polne w liczbie 700 ludzi (Strange porozmieszczał część frankofonów wzdłuż drogi zaopatrzenia z Calgary, a przy okazji pozbył się ppłk. Ouimeta, pozostawiając go w Edmonton) załadowały się na barki i ruszyły w dół Saskatchewanu Północnego. Ppłk Smith miał trochę racji; barki przeciekały i trzeba było nieustannie wypompowywać z nich wodę. Po 30 km barka dla koni poszła na dno, lecz podniesiono ją. Na szczęście zaopatrzenie bardzo nie ucierpiało; jak zaobserwował Strange, mąka w worku robi się mokra na grubość cala, a dalej woda nie przesiąka. Oprócz tego podróż mijała bez emocji. Tylko raz ktoś z krzaków strzelił do jednej z barek, ale nie trafił. Karabinierzy otworzyli gęsty ogień, lecz gdy nazajutrz przeszukano brzeg, „nie znaleziono żadnych dobrych Indian, tzn. martwych", jak zapisał Strange. Wydarzenie to tak pobudziło Karabinierów, że kiedy w nocy wartownik zaalarmował obóz, w mgnieniu oka zaatakowali z krzykiem i zasypali prerię gradem kul tak, że o mało nie wystrzelali patrolu Steele'a. Rano jak zwykle okazało się, że wartownik wziął za Indian kilka młodych topól, chwiejących się na wietrze. Ekspedycja zatrzymała się na wypoczynek i szkolenie bojowe w Forcie Victoria, faktorii Kompanii Zatoki Hudsona. Tam 21 maja dotarł do Strange'a (via Calgary i Edmonton) list wysłany przed miesiącem przez Middletona, z informacjami o bitwie nad Fish Creek. Mając świadomość, że od tego czasu

295 musiało się wiele zdarzyć, i Middleton mógł być już blisko, generał wysłał sierż. Borrowdaile'a w kanu w dół rzeki na jego poszukiwanie. 23 maja Strange zostawił połowę Karabinierów jako garnizon Fortu Victoria, drugą połowę wysłał na łodziach do Fortu Pitt, a sam z Lekką Piechotą, konnicą i armatą ruszył do Frog Lake. Strange podczas buntu sipajów widział niejedno, ale nieszczęsna osada zrobiła na nim wrażenie. Na jej skraju powitał oddział trup — siedział, oparty o drzewo, z fajką w zębach. Woń kwiatów w ogródkach przy ruinach domów mieszała się z odorem rozkładu. Znaleziono kilka zwłok „okaleczonych na wszystkie niegodne sposoby", w tym Gilchrista i Dilla — nie było pewne, który jest który, ponieważ nie mieli głów. Z piwnicy spalonego kościoła dwaj ludzie w „maskach gazowych" z gąbki nasączonej rumem wyciągnęło szczątki księży (rozpoznano ich po różańcach), Dełaneya i Gowanlocka. „Podawali ich po kawałku na górę — pisze szer. Hicks. — Dotąd oddziały ze wschodu wyrażały współczucie dla «biednych Indian» i wielu wątpiło, czy zwłaszcza 65 batalion będzie chciał z nimi walczyć. Sceny z Frog Lake zmieniły ich nastawienie". Pochowano zwłoki i oddział poszedł dalej. 24 maja wieczorem Siły Polne doszły do Fortu Pitt, gdzie czekały je nowe wrażenia. Wśród zgliszcz fortu stał jeden magazyn, a wokół walały się połamane meble, książki, różne przedmioty, „jakby rozrzuciła je trąba powietrzna". Niedaleko leżało ciało konstabla Cowana, skutego kajdankami, okaleczonego, oskalpowanego i z wyciętym sercem, a obok szczątki jego konia. „Nie poprawiło to uczuć wobec Szlachetnego Czerwonego Człowieka" — stwierdził Hicks. Nabożeństwo pogrzebowe odprawił kanonik George McKay, mieszaniec, brat Thomasa McKaya z Prince Albert (tego, któremu Riel mówił, że „chce krwi"). Jak pisze Steele, był to „znakomity jeździec, dobry strzelec, dzielny jak lew, w sam raz do kawalerii". Nic dziwnego, że

296 gdy skończył się modlić, „choć bronią kanony księdzu bić się", krzyknął do jednego z milicjantów: — Teraz ty weź Biblię, a mnie daj karabin! Koszmarne obrazy pobudziły wyobraźnię. „Mam nadzieję, że będziemy walczyć, aby ocalić rodzinę McLeanów — pisał w liście do domu kpt. La Touche Tupper. — Lekka Piechota z Winnipegu uratuje kobiety albo zginie próbując. Pani Delaney nie żyje. Była gwałcona przez wojowników, aż umarła. Squaws pocięły ją na kawałki. Dałby Bóg, abyśmy uratowali panny McLean. Jeżeli zrobili z nimi to, co z panią Delaney i panią Gowanlock — która należy do jednego wojownika i żyje — to byłoby lepiej, gdyby nie żyły, ale niedobrze nam się robi na tę myśl. Módl się, żebyśmy tych bydlaków dostali w zasięg naszych Sniderów. Nie prosimy o nic więcej" 8. Nazajutrz, 25 maja, przypadały urodziny królowej. W kwietniu w Calgary był upał, teraz ludzie w ulewnym i zimnym deszczu słuchali przemówienia dowódcy, które według dziennikarza brzmiało jak seria wystrzałów z Winchestera. — Maszerowaliście dobrze — mówił Strange. — Będziemy iść za Dużym Niedźwiedziem, jak długo wystarczy żarcia, a i potem się nie zatrzymamy. To są urodziny królowej! Nie mamy czasu świętować, nie będzie fajerwerków, ale wkrótce spotkamy nieprzyjaciela, wtedy fajerwerki będą. Chłopcy, trzy razy hip-hip-hura dla królowej! Niech Bóg ją błogosławi! Gen. Strange wysłał patrole na poszukiwanie Indian; patrol kpt. Perry'ego zamiast Dużego Niedźwiedzia znalazł kolumnę Middletona, który w ten sposób dowiedział się o obecności Strange'a. Na ślady Indian natrafili 26 maja zwiadowcy Steele'a. Nie był to zresztą wielki wyczyn. „Może zaskoczy to ludzi cywilizowanych, których wiedza o szlachetnym czerwonym człowieku pochodzi głównie z dzieł Fenimore'a Coopera, ale od czasów Pontiaka Indianin żałośnie się zdege8

L i g h t. op. cit., s. 440.

297 nerował, i szlak Dużego Niedźwiedzia nie był słabym i niewyraźnym tropem, pozostawionym przez szereg idących gęsiego stóp obutych w mokasyny, czy temu podobną bzdurą, lecz była to szeroka droga, udeptana przez kilkuset ludzi, konie i koła blisko setki wozów" 9. Zwiadowcy poszli tą drogą, zbierając rozsypane ziemniaki i zboże. Insp. Steele znalazł list, który Amelia McLean pisała do matki ze szkoły dla panien w Winnipegu. O zmierzchu zwiadowca Czippewaj imieniem Beatty rzekł: — Beatty czuje nosem Indian i ma stracha! Steele postanowił zatrzymać się, lecz w wąwozie, który sobie upatrzył na biwak, zwiadowcy napotkali grupę wojowników Kri. Wywiązała się strzelanina, ale zanim zaalarmowany Strange przybył z Lekką Piechotą i armatą, Indianie znikli wśród drzew, pozostawiając jednego zabitego. Strange stwierdził, że Indianin był potężnie zbudowany, „odziany w posępny uśmiech i przepaskę biodrową — zwykły letni uniform czerwonego", a na piersi miał „medal z litego srebra z królową, wielki jak te, które na wystawie rolniczej dostaje się za rekordową świnię. Stracił swój medal i swój skalp" 10. Skalp wojownika miał ozdobić salon bilardowy w Calgary, a jakiś zwiadowca zabrał na pamiątkę jego ucho. „Wygląda to nieapetycznie — przyznał Ord — ale myślimy o Frog Lake i robi się nam lepiej; widzicie, jest już dobrym Indianinem". Ogólnie, jak stwierdził ppor. MacBeth z Lekkiej Piechoty, „panowało zadowolenie, że rutyna marszu została urozmaicona". Trop był ciepły — nazajutrz odkryto obozowisko ze śladami 187 tipi, a wieczorem dostrzeżono konnych Indian na szczycie wzgórza o nazwie Frenchman's Butte. Byli za daleko, aby ich dosięgnąć, ale armata oddała kilka wystrzałów szrapnelami, na skutek czego Indianie się schowali. Strange postanowił kontynuować pościg nazajutrz. 9 10

Ord, op. cit., s. 65. Strange, op. cit., s. 481.

298 — Gdyby nas w nocy zaatakowali, uważajcie, jak strzelacie — ostrzegł. — Nocne strzelanie jest nieskuteczne, chyba że do swoich. FRENCHMAMTS BUTTE, 28 MAJA

Obóz Dużego Niedźwiedzia nie zabawił długo w Frog Lake. Zdewastowana miejscowość nie zachęcała do pozostawania, a nawet Leśni Kri nie mieli już tam swojego majątku, więc Indianie na początku maja wrócili do Fortu Pitt. Wraz z nimi przenieśli się biali jeńcy oraz Metysi. Ci ostatni byli traktowani łagodniej niż biali, części pozwolono odejść, a niektórzy nawet współpracowali z Indianami i korzystali z okazji, by także ukraść to i owo. Sytuacja białych była niezwykła, toteż zaowocowała epigońskimi utworami popularnego w XVIII wieku gatunku literackiego — wspomnieniami z indiańskiej niewoli. Jak z nich wynika, los jeńców nie był najgorszy. Indianie byli brutalni („Tak jest, płacz mnóstwo — mówili pani Gowanlock — zabiliśmy twojego męża i was też zabijemy"), straszyli (wyli i wygrażali kobietom pukamakinem, a pewien dowcipniś imieniem Sum udawał, że uderza więźniów siekierą w nogi), często wyrażali opinię, że należałoby ich pozabijać, ale nie robili tego. Drwili tylko z sytuacji, w której znalazły się monais squaws (białe kobiety). „Śmiałyśmy się, choć serce mi pękało" — wspomina pani Gowanlock. Biali znajdowali schronienie u Leśnych Kri, którzy opiekowali się nimi, jakby na złość Równinnym. Jednak dręczył ich brud, wszy i odór. Zwłaszcza kobiety upokarzał brak możliwości umycia się i konieczność załatwiania potrzeb na łonie natury. Panią Delaney męczył stres, jakiemu podlegała, będąc nieustannie obserwowana. „Wyobraźcie sobie, że siedzicie nocą w cichym pokoju, a ilekroć spojrzycie na lekko uchylone drzwi, dostrzegacie utkwione w was oko" — skarżyła się11. Pożywienie nie odpowiadało cywilizowanym nawykom; pani 11

Gowanlock, Delaney. op. cit., s. 71.

299 Gowanlock nie chciała jeść z brudnych naczyń i robiło jej się niedobrze na widok królika wrzucanego do garnka „z głową, oczami, nogami i wszystkim", a James Simpson zwymiotował rosół, kiedy się dowiedział, że była to zupa z psa. Doskwierała bezsilność, z jaką pani Gowanlock patrzyła na indiańskie dzieci, niszczące dla zabawy jej fotografie i pamiątki, a pani McLean — na Indianina ubranego w suknię, którą kupiła na bal u gubernatora. Kobiety nie nawykły do takiej pracy, do jakiej Kri zmuszali je na równi ze squaws. Pani Simpson czuła się „jak rodzaj niewolnicy", a pani Gowanlock sądziła, iż „chcą nas zapracować na śmierć" i oburzała się, że „squaws wykonują całą pracę fizyczną, a wielki, leniwy indiański nicpoń wałkoni się". Z tego, że były zmuszane do udziału w tańcach, zresztą również nie były zadowolone. „Ustawiają się w koło, a dwóch siada i gra na tam-tamie, najbardziej niemelodyjnym instrumencie, jaki znam — opisuje pani Gowanlock. — Walą w niego kijami z całą mocą, czyniąc wprost nieziemski raban, a inni chodzą w kółko, krzycząc i wierzgając, i zachowują się jak klowni, tylko nie tak śmiesznie. Razem daje to pojęcie, co się dzieje w świecie duchów nieczystych" 12. Ojciec Legoff (który dobrowolnie przyszedł do obozu wraz ze swymi parafianami, Czippewajami zastraszonymi przez Kri) dodawał, że „trzeba być tak ogłuszanym przez cały miesiąc, aby mieć wyobrażenie o tej diabolicznej kakofonii". „Co jeszcze powiększało zgrozę tych tańców i nadawało im szatański charakter — pisze — to profanacje, z których ci barbarzyńcy urządzali sobie zabawę. Proszę sobie wyobrazić piętnastu demonów, z głowami ozdobionymi piórami, twarzami ohydnie wymalowanymi, tańczących sarabandę w ornatach i albach zamordowanych księży" 13. „Ciekawe, że Indianie mogą wędrować cały dzień, a potem tańczyć całą noc — zastanawiał się bardziej Tamże, s. 27. Fr. Laurent Legoff, O.M.L., to Bishop Grandin, w: Hughes, op. cit., s. 313-314. 12 13

300 przyziemny Simpson — a na próżniaczym Chlebie nie mieli siły podnieść motyki". Mała Topola, który miał sześć squaws, zechciał dołączyć do nich Amelię i Elizę McLean, zachęcając ich ojca rewolwerem do wyrażenia zgody. W końcu dał się odwieść od tego innym Indianom. Leśne squaws czasem chowały Elizę w tipi przed zakusami napędzanych painkillerem jurnych mołojców. Nazywali oni Elizę „Tą Spokojną" i woleli ją od Amelii — Amelia bowiem nosiła nóż i pewien wojownik, który po nią sięgnął, cofnął rozciętą rękę. Przeważnie jednak jeśli Indianie czegoś chcieli, dostawali to. Jednooki Wytworniś zapragnął szklanego oka Simpsona. Dostał je, ale rozczarował się, gdyż nadal widział tylko jednym. Simpson wyjaśnił mu, że szklane niebieskie oko nie może współdziałać z jego brązowym. Mimo to Wytworniś zatrzymał oko i z dumą wyjmował je i wkładał na powrót, ku zazdrości innych. Natomiast okulary kucharza Roberta Hodsona wyraźnie się wojownikom nie podobały. „Patrzyli na niego z dziwnym zainteresowaniem, jakby był jakimś nowym rodzajem żarcia, i pewnie chętnie by go zabili ze zwykłej ciekawości — żeby zobaczyć, jak się wije" — sądził Cameron. Niektórzy biali nawet w niewoli imponowali Indianom — pani McLean wiedzą medyczną, Amelia i Kitty odwagą, a wszystkie dziewięcioro dzieci McLeanów — znajomością języków nie tylko Kri, ale i Saulteaux, którym większość Kri nie umiała się posługiwać. Dzieci zresztą dostosowały się do warunków życia w obozie i szybko zbliżyły do indiańskich rówieśników. Amelia śpiewała stare sentymentalne piosenki, które przetłumaczyła na język indiański. Cameron grał na skrzypcach i robił notatki na temat obyczajów Indian. Ojciec Legoff codziennie odprawiał mszę. Słuchali jej nawet zabójcy mieszkańców Frog Lake. Ksiądz był zaskoczony, że „nie są ateistami", lecz wyjaśnili mu, że uznają Boga w niebiosach, ale „ten, który pochodzi ze środka ziemi, jest równie potężny".

301 „Myślę, że chcieli nabyć siły do zabijania żołnierzy — podejrzewał ksiądz — ale ja zmodyfikowałem ich intencję i modliłem się, aby Bóg miał nad nimi miłosierdzie. Biedni Kri! Biedni ślepcy! Czy kiedyś zrozumieją, że pozabijali swoich najlepszych przyjaciół?". Tak minął miesiąc. Do Dużego Niedźwiedzia docierały wieści i wezwania od Louisa Riela, ale Indianie puszczali je mimo uszu. Zapasy zaczęły się kończyć, więc przeszukiwali spalone budynki i wybierali worki mąki i ziemniaków spośród tych, które przedtem w ferworze zwycięstwa oblali naftą i oliwą maszynową. Nadal bawili się, tańcząc dzień i noc, aż wreszcie otrzymali wiadomość o przybyciu wojska do Battlefordu i o walce stoczonej przez Budowniczego Zagród. Indianie zaniepokoili się, a Duży Niedźwiedź całkiem stracił humor. — Spieszyło się wam, by wszczynać burdy, to teraz macie! — wygarnął Wędrującemu Duchowi i jego poplecznikom, po czym skrył się w tipi i nie wychodził nawet na radę plemienną. Faktyczne kierownictwo objęli Wędrujący Duch i Mały Zły Człowiek. Wszyscy zastanawiali się, co będzie, gdy nadejdą biali. Wędrujący Duch, który nigdy nie widział nic większego od Fortu Pitt, był zdania, że nie może ich być wielu, więc „wytłucze się ich jak młode kaczki". Jednak zwiadowcy oświadczyli, że „w Battlefordzie aż ziemia drży od żołnierzy i koni", toteż Indianie oddalili się w las. „Nasi przyjaciele się zbliżali — triumfowała w duchu pani Gowanlock. — Byli za blisko dla «szlachetnego czerwonego człowieka», mordercy bezbronnych osadników, burzyciela szczęśliwych domostw, dręczyciela biednych kobiet i dzieci. Może to brzmieć melodyjnie w uszach poety, ale uważam to za perwersję faktów. Nic w nich nie widziałam szlachetnego" 14. Leśni Kri zaczęli się demonstracyjnie bratać z więźniami. Byli coraz bardziej oporni wobec Równinnych, a nawet do 14

Tamże, s. 28.

302 udziału w tańcach trzeba było ich nakłaniać niszczeniem tipi i dobytku. Kto tańczył mało radośnie, tego Mała Topola zachęcał batem po grzbiecie. W końcu nawet najcierpliwsi mieli tego dość, więc dla pojednania 25 maja Wędrujący Duch zarządził taniec pragnienia. Rozpoczął go Wytworniś przedstawiając pantomimą, jak zabija we śnie i skalpuje Czarne Stopy; „jedna z najoryginalniejszych sztuk, jakie widziałem — Nowy Jork i Londyn nie mają niczego podobnego" — zachwycał się Cameron. Sprowadzona siłą pani Gowanlock z mniejszym zachwytem patrzyła na „squaws w moich sukniach, Indianina w ubraniu mojego męża, i moje obrusy wiszące na slupach". Wszystko zaczęło już się dobrze rozwijać, wojownicy przypięci do słupa rzemieniami przeciągniętymi przez skórę tańczyli w rytm bębnów i piszczałek z kości gęsi, gdy ktoś przyniósł wieść, że nadchodzą chemoginusuk. „Gdyby piorun strzelił w ich święte drzewo, nie byłoby większej konsternacji", stwierdził ojciec Legoff. Poprzedniego dnia z Czippewajami zaczął nowennę do Ducha Świętego, aby „jak się da, przeciwdziałać kultowi Księcia Ciemności". Teraz miał satysfakcję. „Zapomnieli o bębnach i piszczałkach. Moi Czippewajowie ryczeli ze śmiechu. Cóż zabawniejszego, niż widzieć tych hałaburdów, jeszcze wymalowanych, jak w pośpiechu zrywają dekoracje ze swojego straszliwego magicznego tipi. I to na oczach katolików, którzy śmieli się jeszcze głośniej" 15. Choć tańce planowano na trzy dni i trzy noce, a nieukończenie ich przynosiło pecha, Indianie oddalili się ku Frenchman's Butte. 27 maja obóz został ostrzeżony przez Indian, którzy napotkali zwiadowców Steele'a. Równinni zaczęli malować się i śpiewać pieśni wojenne. Wędrujący Duch w przepasce biodrowej, przepasany na krzyż pasami z amunicją, wymachując Winchesterem i wznosząc bojowe okrzyki galopował 15

Legoff, op. cit., s. 320.

303 dokoła na malowanej klaczy, w której grzywę i ogon wplótł orle pióra. Mała Topola, ubrany w kamizelkę i cylinder z piórem, wymalowany na czerwono i żółto, szydził z tchórzostwa Leśnych. Nawet Duży Niedźwiedź zapowiedział, że „poucina białym głowy jak prymki tytoniu do żucia, a ich mięsem nakarmi więźniów"16. Samotny Człowiek zaproponował Cameronowi w imię przyjaźni, że da mu karabin, aby walczył wraz z Indianami. Kupcowi było wprawdzie żal wojownika, zabitego przez zwiadowców (był to niejaki Miminuk, którego znał i uważał za przyzwoitego), ale wymówił się tłumacząc, że woli przygrywać Indianom na skrzypcach, aby chemoginusuk zobaczyli, że nie tylko oni mogą mieć orkiestry wojskowe. Wojownicy wspinali się na szczyt Frenchman's Butte, a kobiety, niekombatanci i więźniowie oddalili się wąwozem. Przed wieczorem usłyszeli huk wystrzałów. — O, cóż zrobili biedni Indianie, że biali żołnierze przyszli, aby ich zabijać swoimi wielkimi strzelbami! — zaczęła lamentować jakaś squaw. W przeciwieństwie do niej pani Gowanlock zachwycała się „pięknym dźwiękiem armaty" i „oddychała echem każdej eksplozji granatu". Także w uszach Camerona „ryk 9-funtowego polowego działa brzmiał jak muzyka". W nocy skorzystał z okazji i uciekł, lecz oddziału nie znalazł, i dopiero po tygodniu błąkania się dotarł do Fortu Pitt. Do świtu następnego dnia Kri przenieśli się na inne wzgórze. Tymczasem 350 ludzi gen. Strange'a zbliżało się ich śladem. Liczbę indiańskich wojowników oceniano na 800-900 n , ale milicjanci byli głodni i źli (od kilku dni byli na zmniejszonych racjach, a Karabinierzy z Mont Royal w pośpiechu w ogóle nie zabrali prowiantu), toteż niewiele sobie z tego robili. Minęli miejsce nieudanego tańca pragnienia i wkrótce stanęli na skraju doliny. Była szeroka na 300 16

D u n n , op. cit., s. 163. W rzeczywistości w obozie Dużego Niedźwiedzia nie było nigdy więcej niż 250-300 wojowników, a pod Frenchman's Butte było ich najwyżej 150.

17

304 metrów, wyglądało, że jest bagnista, zaś porastające ją zarośla olszyny i wierzb nie budziły zaufania. Po drugiej stronie doliny wznosił się grzbiet wzgórz, a drzewa na nim były udrapowane sztukami białego i czerwonego perkalu. Był to tak niezwykły widok, że gen. Strange rozkazał zatrzymać się. Ze zwiadowcą wjechał w dolinę, aż zatrzymało ich bagno. W ciszy wydało im się, że słyszą gdzieś rżenie konia. Była 6.10. Strange zawrócił i kazał posłać kilka pocisków z działa na wzgórze. Odpowiedziały mu strzały; wzdłuż grzbietu Indianie wykopali doły strzeleckie. Kule „zatrzepotały jak ptaki po liściach nad naszymi głowami", zapisał jeden z milicjantów. Konstabl Algernon Dyre wspomina: „Kula przeleciała tak blisko dłoni, którą trzymałem karabin, że prawie mnie oparzyła, a inne uderzały w ziemię między moimi nogami i gwizdały wokół głowy jak diabły spuszczone z uwięzi. W domu nie opowiadałem nawet połowy tego, w jakim byłem niebezpieczeństwie, bo nie chciałem denerwować mamy" l8. Konstabl McRae został ranny w nogę, ale pozwolił się odnieść na tyły dopiero, gdy wystrzelał całą amunicję. Woltyżer Marcotte odniósł ranę w ramię; jego rodzina w Montrealu miała dowiedzieć się z gazety, że został zabity. Oprócz chmurek dymu na wzgórzu nic nie było widać. — Tyle dołów — mamrotał jakiś wiejski milicjant. — Gdyby tym Indianom tak się chciało kopać grządki, jak te doły, mieliby lepsze zbiory niż my. Milicjanci zsunęli się w dolinę, próbując, czy nie da się zaatakować, i zapadli się w błoto. Strange zatrzymał ich i sformował rodzaj linii strzeleckiej. — Mówią, że dobrze strzelasz — rzekł do szer. Weldona. — Widzisz tego na koniu koło krzaka? Ustaw celownik na 450 jardów. Jeśli w coś trafisz, dostaniesz prezent. 18

A t k i n, op. cit., s. 247.

305 Weldon trafił konia. Strange podarował mu swój kapelusz. Strzelaniem na dużą odległość jego ludzie mu nie zaimponowali, włączył więc do akcji działo. „Por. Strange namierzył odległość do dołów — 600 jardów — kilkoma granatami — pisze generał. — Potem spróbował szrapnela, najwyraźniej bez powodzenia, gdyż ogień z dołów nie słabł. Ich lokatorzy z dalekonośnymi karabinami Sharpsa ze swej strony namierzyli połówkę i złośliwy świst kul sprawił, że obsługa położyła się, a ładowniczy używał gąbki i stempla klęcząc. Tylko oficer stał i obserwował efekty ognia. Po niepowodzeniu szrapnela spróbował kilku specjalnych kartaczy z ołowianymi kulami, z nie lepszym skutkiem, więc powrócił do granatów z zapalnikiem uderzeniowym. Te przebijały miękką ziemię przedpiersi i wybuchały w dołach" 19. Od jednego z nich zginął Człowiek Mówiący Po Naszemu, zabójca Williscrafta i Dilla, śmiertelnie ranny odłamkiem w udo. Jednak granaty najczęściej nie robiły nikomu szkody. Niejaki Oskatask po każdym wybuchu podskakiwał i szyderczo krzyczał „Pocz — nii!" (zapamiętał tę komendę z czasów, kiedy obijał się koło fortów), aż w końcu rana w przedramię odebrała mu chęć do żartów. Aktywny był także Wędrujący Duch; Mała Topola, tak dzielny poprzedniego dnia, teraz pozostał ze swymi squaws. Wielu Indian uciekło. Inni dali Metysom karabiny i włączyli ich do walki. „Strzelałem tylko tak, żeby robić dobre wrażenie — pisze Goulet. — Uważałem, że to wstyd zabijać ludzi". Wreszcie zainteresował się nim Mały Wielki Brzuch. — Hej, ty, słuchaj no — rzekł — wiem, że dobrze strzelasz. Patrzę już długo i nie widzę, żebyś kogoś zabił. Widzisz tego tam? Masz go kropnąć, albo ja cię zabiję, tu na miejscu. Goulet kropnął wskazanego. „Skoro mnie zmuszał, a chciałem sam zostać żywy... Na szczęście nie był to nikt... tylko jakiś Anglaislw". 19 20

Strange, op. cit., s. 486-487. Charette, op. cit., s. 139-141.

306 Pech chciał, że prawdopodobnie trafił frankofona — Woltyżer Lemai nazbyt się wysunął, i teraz leżał w ryzykownej bliskości Indian. Strange rozkazał dowódcy jego kompanii, by go przyniósł. — Nie warto, on i tak umrze — usłyszał w odpowiedzi. — Czy uważa pan, że ja mam po niego pójść? — zapytał Strange. — Generale, strzelali do mnie już wystarczająco dużo. Niech mnie diabli, jeśli tam pójdę — odparł oficer i odwrócił się na pięcie. „Musiałem zaakceptować rolę, którą tak niegrzecznie mi pozostawiono" — pisze Strange. Wziął dwóch noszowych i poszedł sam. „Rozkazałem synowi, aby osłonił nas szybkim ogniem kartaczami". Za nimi pobiegł kapelan Woltyżerów ojciec Prevost, z krucyfiksem w dłoni. „Znaleźliśmy rannego daleko z przodu, na odsłoniętym miejscu, i przyznam się, że ogarnęła mnie pewna niecierpliwość, której poczciwy ksiądz jakby nie podzielał, bo zabrał się do spowiadania. Zasugerowałem więc dzielnemu padre, iż byłoby pożądane pominięcie szczegółów..." 21. Jego grupa powróciła bez strat, ale gen. Strange zaczął się zastanawiać. Mimo że nie popełnił takich błędów, jak ppłk Otter, ugrzązł tak samo jak on pod Cut Knife Hill. „Stwierdziłem, że moi ludzie są w bardzo niekorzystnej sytuacji, będąc dobrze widziani przez nieprzyjaciela, gdy tak leżeli, podczas gdy oni mogli tylko po dymie z ich karabinów domyślać się, gdzie są Indianie, i zadawali im niewiele szkód, strzelając pod górę do ludzi siedzących w dołach". Pomyślał o możliwości oskrzydlenia Indian przez konnicę Steele'a, lecz inspektor stwierdził, że front przeciwnika jest zbyt długi, by mógł go zwinąć. W dodatku zameldowano, że Indianie zachodzą oddział od tyłu i próbują uprowadzić konie i wozy. Była to gruba przesada (Hicks zanotował, że „choć Indianie są lepsi w kradzieży koni niż w wojowaniu, to nawet tego nie 21

Strange, op. cit., s. 492.

307 udało im się zrobić"). Jednak działo wystrzelało wszystkie pociski, a i amunicja karabinowa zaczęła się kończyć. Strange dał więc rozkaz do odwrotu, usprawiedliwiając się przed sobą, że „było niewskazane poświęcanie ludzi, kiedy z każdą godziną spodziewałem się nadejścia posiłków z Battlefordu, z którymi można było odnieść całkowite zwycięstwo". Nie wiadomo, skąd miał tę pewność — od gen. Middletona nie było żadnych nowych wieści. O 9.40 Siły Polne zerwały kontakt z nieprzyjacielem i ku rozpaczy białych więźniów zawróciły do Fortu Pitt. Indianie stracili tylko pięciu rannych, w tym jednego śmiertelnie, ale byli zdemoralizowani przez „strzelbę, która strzela dwa razy", jak nazywali armatę. Wieczorem zwinęli obóz i odeszli. Zostawili 65 wozów, a w nich sporo żywności oraz futra, meble, piece, ozdoby, srebra, pościel... „General Strange wygrał bitwę, choć o tym nie wiedział. Gdyby przycisnął Indian, poddaliby się" — oceniał McLean. Pani Gowanlock była załamana. Jak do matki tuliła się do starszej od niej pani Delaney. „Gdyby nie pani Delaney, dałabym za wygraną i umarła". LOON LAKE, 3 CZERWCA

Kpt. Bedson, dowodzący parowcem, który Middleton 27 maja wysłał do gen. Strange'a do Fortu Pitt, 29 maja otrzymał wiadomość o walce pod Frenchman's Butte i zawrócił do Battlefordu. Middleton załadował cały oddział i 31 maja „wyruszył w trzy parowce". 2 czerwca wysiadł na ląd w Forcie Pitt. Jego spotkanie z gen. Strange'em nie wypadło dobrze. Strange stwierdził, że „Middleton był nadęty z powodu Riela... Powiedział, że zrobiłem źle, zostawiając ludzi do ochrony szlaków komunikacyjnych. Co za zuchwała bezczelność! Nie przeszedł nawet 100 mil, a ja 600, nie spotkał po drodze żadnego nieprzyjaciela. Ja po drodze miałem wielkie rezerwaty i tylko dzięki sprawności, z jaką ich onieśmieliłem, 2300

308 mieszańców i Indian było spokojnych od Fortu Macleod po Edmonton". Wściekłość Middletona wywołała informacja, że nie czekając na niego, „major" Steele od dwóch dni ściga Indian. W dodatku Strange zaproponował, aby w ślad za nim wysłać jeszcze 300 ludzi. — Ani jednego! — wybuchnął Middleton. — Kto to ten major Steele? Nie powinno się tego robić! — Dobry Boże, człowieku! — nie wytrzymał Strange. — Po co tu jesteśmy, jeśli nie po to, by walczyć z Indianami? Middleton ucichł, pozwolił, aby Strange posłał tabory i piechotę w ślad za Steel'em, ale poskarżył się Caronowi. Jednak choć minister napisał do niego, że skoro „Strange robi majorów z oficerów policji, którzy w wyniku tego obejmują dowództwo zamiast naszych ludzi, to będę zadowolony, jeśli go pan zwolni" 22, nie odważył się na taki krok. Tymczasem insp. Steele z oddziałem 62 policjantów i kowbojów ścigał Dużego Niedźwiedzia. Za Frenchman's Butte napotkał grupę Leśnych Kri, którzy z kilkoma więźniami czekali, by się poddać. Indianie marudzili trochę, że dojedzenia dostali tylko suchary i słoninę, ale Steele wyjaśnił im, że dostają to samo, co jego ludzie. Inspektor znalazł też pozostawioną przez McLeana kartkę: „Wszystko w porządku, idziemy na pn.-zach." Przez następne 31 godzin oddział Steele'a przejechał 85 km i 2 czerwca dogonił tylną straż Indian, która zaczęła uciekać. Kanonik McKay rzucił się w pogoń, wznosząc okrzyki wojenne; „potrafił tak wyć, że sam Siedzący Byk zzieleniałby z zazdrości", stwierdził Steele. McKay wypalił i trafił; Indianin wywinął kozła, ale podniósł się i pobiegł za innymi. McKay wystrzelił nad jego głową, „aby zobaczyć, czy przyspieszy". „Oczywiście, że mogłem go zabić — wspomina — ale w końcu jestem duchownym i nie chciałem zabijać, jeśli wystarczyło postraszyć" 23. Steele szedł przez całą noc i rano znalazł obóz 22 23

M o r t o n, R o y, op. cit., s. 318. Dunn, op. cit.. s. 177.

309 Indian nad jeziorem Loon Lake. Kanonik McKay wezwał Kri w ich języku do poddania się, ale bez skutku — kula przedziurawiła mu sweter. Policjanci odpowiedzieli. W krótkiej walce zostało zabitych trzech Indian, czwartego, który został ranny, dobił przez pomyłkę (lub nie) Mała Topola, a dwaj zwiadowcy odnieśli rany. Indianie cofnęli się do obozu. Ludzie Steele'a otoczyli go półkolem i strzelali tak gorliwie, że musieli odkładać karabiny, by ostygły. Niefortunnym przypadkiem zginął przyjazny wódz Kri z Onion Lake Ucięta Ręka („miał pecha — kara za złe towarzystwo" — skomentował Cameron). Lekko ranna została panna Kitty McLean, inna kula przebiła jej szal. Udało się paniom Delaney i Gowanlock; na odgłos wystrzałów jedna rzuciła szycie w kąt tipi, druga przerwała ugniatanie ciasta na podpłomyk, i wołając, by sąuaws dokończyły same, wybiegły naprzeciw wybawcom. Z radością spotkały wśród nich znajomych — Williama McKaya i Petera Ballendine'a z Battlefordu. Tymczasem ludziom Steele'a zaczęło brakować amunicji. Kiedy ponadto sierż. William Fury (ten, który kiedyś aresztował Wiszące Suszone Mięso) dostał w płuco kulę z Sharpsa, inspektor rozkazał oderwanie się od nieprzyjaciela. Za wcześnie — Indianie mieli już dość i myśleli o poddaniu się, a odwrót policji im to uniemożliwił. Wieczorem wysłali McLeana, aby wstawił się za nimi u chemoginusuk. McLean uwiązał białą chustkę na kiju i poszedł. Po kilku kilometrach wpadł na tylną straż Steele'a. „Zacząłem machać chustką — wspomina. — Krzyczałem jak najgłośniej po angielsku i po francusku, ale nie zwracali na to uwagi. Jedyną odpowiedzią była salwa z karabinów. Krzyczałem i machałem, dopóki kuła nie uderzyła w ziemię przede mną i nie cisnęła mi w twarz piachu i liści. [...] Wróciłem do obozu jako bardzo zmartwiony człowiek" 24. Tak skończył się incydent, który przeszedł do historii jako „ostatnia bitwa stoczona na ziemi kanadyjskiej". Sierżant Fury zaś stał się ostatnią ofiarą ostatniej stoczonej na niej wojny. 24

McLean. op. cit.. s. 261.

310 Niektórzy Indianie mieli chęć zrobić więźniom „kęsim-kęsim", ale obronił ich Louison Mongrain. Indianie ciągnęli ich więc dalej przez bezdroża. Pierwsi zaryzykowali Czippewajowie z ojcem Legoffem — ulotnili się nocą, a w ich ślady poszedł Louis Goulet. Wozy z zapasami porzucono i zaczynał się głód. Iść było coraz trudniej, zwłaszcza nienawykłym do lasów Równinnym Kri. Stara squaw Siedzi w Drzwiach zaczęła opóźniać marsz, więc — jak głosi oficjalna wersja — powiesiła się siedząc oparta o drzewo. Amelia, która także osłabła, uniknęła tego losu — teraz jej siostra Kitty podtrzymywała ją w marszu i odpędzała Indian nożem. Mała Topola zabrał swoje squaws i wrócił do Montany (po drodze zdążył jeszcze zabić mieszańca George'a Mclvera, przewoźnika na rzece Saskatchewan). W ślad za nim poszedł Mały Zły Człowiek. Po dwóch tygodniach także Leśni Kri dyskretnie odłączyli się i uciekli, zabierając więźniów. Co dziwne, poszedł z nimi Wędrujący Duch, który zaczął szukać towarzystwa białych i wydawało się, że ma depresję. 18 czerwca „uprzejmie i ze znacznym szacunkiem" wodzowie poprosili McLeana, aby napisał list w ich sprawie do Wielkiej Matki, dodając, że nie będą rozmawiać z rządem, bowiem to rząd zawinił ich wspólnym — Kri i białych — kłopotom. McLean odrzekł, że stanowisko agenta nie daje prawa do bezpośredniego korespondowania z królową. — Znasz jej zięcia — nastawał wódz. — Napisz do niego, a on załatwi sprawę z teściową. Zdziwionemu agentowi pokazał srebrne puzderko z dedykacją, prezent od gubernatora, markiza Lorne'a, z czasu jego podróży z księżną Luizą po Kanadzie w 1881 roku. — Zgubiłeś je, a my je znaleźliśmy i teraz ci oddamy — zakończył. McLean obiecał, że w razie potrzeby będzie interweniował na ich rzecz u gubernatora i napisał dla wodzów listy z prośbą o ich dobre traktowanie. Kri wypuścili więźniów, dając im na drogę mokasyny dla dzieci, 2 funty bekonu i 8 funtów mąki,

311 oraz fajkę pokoju — dla gen. Middletona. 24 czerwca po przejściu 200 km 27 głodnych i obdartych ludzi dowlokło się do Fortu Pitt. Panie Mann, McLean i ich córki zaczekały w krzakach koło fortu, aż dostarczono im odzież, którą zastąpiły strzępy sukien. W celu poszukiwania Dużego Niedźwiedzia gen. Middleton utworzył trzy kolumny, pod dowództwem własnym, gen. Strange'a i ppłk. Ottera (okazał Otterowi swoje niezadowolenie w ten sposób, że nie włączył do jego kolumny oddziałów, które brały udział w bitwie pod Cut Knife Hill). Ruszyły one z Fortu Pitt na północ równolegle do siebie. Nadszedł czas przedzierania się przez lasy, w których ostępach rozpadały się buty, darły w strzępy mundury (nawet koszule trzeba było zastępować workami po mące), a moskity, gzy i inne owady obrzydzały życie. Natrafiano na liczne ślady Indian, więc Middleton wszędzie zostawiał listy do Dużego Niedźwiedzia, każąc mu się poddać i zapowiadając konsekwencje, gdyby skrzywdził więźniów. Kazał też przetrząsać obozowiska w poszukiwaniu śladów — „zwłaszcza dobrze poszukiwano grobów". Mimo obaw, jedyny znaleziony świeży grób „zawierał Indiańskiego Wodza, który najwyraźniej został ciężko ranny przez jeden z granatów Strange'a. Ciało było częściowo ubrane i miało niesamowity wygląd, z powodu pomalowanych na czerwono policzków" 2S. Jednak prawdziwą grozę budziły w milicjantach tylko rzucające się na nich w obozowiskach chmary głodnych wszy i pcheł. „Pozbawieni zasad" studenci medycyny rozgrzebywali stare groby i zabierali z nich czaszki, a pewien namiętny palacz szukał przy zwłokach Indian tytoniu. Wszyscy z zapałem polowali na trofea — ogólny podziw wzbudziło nakrycie głowy ze skóry skunksa, przybrane piórami, które, jak sądzono, należało do Dużego Niedźwiedzia. Ktoś znalazł pęk skór rysia, wartych 150 dolarów. Ktoś znalazł tomahawk, ktoś inny róg prochowy... Nawet min. Caron M i d d 1 e t o n, op. cit., s. 64. Było to ciało Człowieka Mówiącego Po Naszemu. 25

312 telegrafował do Middletona: „Chciałbym, aby przywiózł pan pamiątki z kampanii dla sir Johna [Macdonalda], sir Hectora Langevina i dla mnie". „Zrobię, co będę mógł — depeszował generał — ale trudno dostać cokolwiek, bo wszyscy w obozie próbują zdobyć pamiątki". Chyba z myślą o tym wydał policji rozkaz, aby „wszelka własność mieszańców, których lojalność jako całości jest wątpliwa, była rekwirowana do czasu udowodnienia przez nich niewinności" 26. W miarę pościgu kolumna Middletona natrafiała na coraz więcej porzuconych wozów z łupami i kolejne obozowiska, a w nich na listy, pisane na kartkach z „Robinsona Crusoe". Znaleziono srebrny kubek z inskrypcją „Od gen. Rossera dla Katie McLean" 27. Oprócz tego z krzaków wyszedł oswojony lis, który, jak przypuszczano, mógł należeć do McLeanów. — Nareszcie mamy coś namacalnego! — ucieszył się jeden z oficerów sztabowych. Pobudzało to oddział do wysiłku, ale w końcu trop Dużego Niedźwiedzia znikł wśród bagien. Middleton stwierdził, że są one „nie do przebycia" i zawrócił (te „nieprzebyte bagna" długo były na zachodzie przedmiotem dowcipów, a policjanci nawet wymyślili koktajl o nazwie „bagno Middletona"). Potem krążył między Fortem Pitt a Frog Lake, gdzie Indian na pewno nie było, a następnie dogonił kolumnę gen. Strange'a. Po pewnym czasie ludzie zaczęli się burzyć. Z domu dochodziły milicjantów wieści o kłopotach finansowych, w jakich pod ich nieobecność znalazło się wiele rodzin, więc denerwowali się, że cywilni taboryci pobierają wysokie place. Napięcie wyładowywało się w bijatykach między całymi oddziałami. Na znak protestu przeciwko monotonnemu wyżywieniu wybuchł strajk głodowy, który zakończył wojskowy lekarz, aplikując strajkującym środki na przeczyszczenie. W odpowiedzi na to zwiadowcy Steele'a opróżnili wóz prowiantowy gen. Middletona; „generalska 26

L i g h t, op. cit., s. 505.

Gen. Thomas Rosser. dawny dowódca kawalerii Stanów Skonfederowanych. był głównym inżynierem kolei CPR. 27

313 szynka była tym smaczniejsza, że wiedzieliśmy, iż popierają nas oficerowie włącznie z gen. Strange'em" — pisze Hicks. Narastała demoralizacja. Luźne grupy wałęsały się po okolicy, grabiąc, co popadło, i niszcząc domy Indian i Metysów. Oburzony ojciec Legoff pisał do biskupa Grandina, że nie tylko okradli kościół, ale i nie oszczędzili jego katolickich Czippewajów. „Michel Montagnais miał niedaleko nowy dom, czysty i wygodny. Czy Eminencja wie, co z niego zrobili żołnierze? Latrynę! I to z czystej złośliwości. Jego dom stoi daleko od drogi, podczas gdy tuż obok jest las, na tyle gęsty, że można dyskretnie rozpiąć spodnie i dokonać operacji, i jest w nim dość miejsca, by przyjął, cokolwiek w nim zostawią" 28. Sytuację szczęśliwie rozwiązał powrót zwolnionych przez Indian więźniów. Gen. Middleton rozkazał zakończenie działań, oznajmiając: „Uznałem, że moja praca została prawie wykonana". Większość oddziałów wróciła do Prince Albert. W Forcie Pitt pozostał ppłk Smith z Lekką Piechotą, na wypadek, gdyby Duży Niedźwiedź chciał się komuś poddać. Zameldował się u niego obóz Leśnych z Wędrującym Duchem, inni przychodzili do Battlefordu, ale Duży Niedźwiedź nie dawał znać o sobie. Wreszcie 2 lipca sierżant Smart — według gen. Strange'a „jedyny, kto nie szukał Dużego Niedźwiedzia", lecz pilnował promu koło Fortu Carlton — znalazł go leżącego przy ognisku, zmęczonego i głodnego, a z nim 12-letniego syna Końskie Dziecko i doradcę imieniem Wszystko I Pół. W Prince Albert wódz wzbudził sensację. „Otoczyła go zgraja podnieconego żołnierstwa — pisze Donkin. — Duży Niedźwiedź wydawał się raczej przestraszony tym zainteresowaniem, kiedy wlókł za sobą nogi w kajdanach przez długą aleję ożywionych, ogorzałych twarzy. Był małym, pomarszczonym okazem człowieczeństwa, o chytrej twarzy całej w zmarszczkach jak zmięty pergamin. Był żałośnie brudny i głodny. Jego przepaska biodrowa służyła mu chyba przez 28

Legoff, op. cit.. s. 324.

314 dziesięciolecie, i była czarna jak as pik, którego zresztą przypominała. W koszarach dobrze go wyszorowano w cebrze, choć nie sprawiło mu to przyjemności. Komiczne było, jaką grozę wzbudził w nim proces czyszczenia" 29. Insp. Gagnon wysłał radosną wieść do gen. Middletona; wojna się skończyła. 3 lipca oddziały milicji załadowały się na parowce, barki z rannymi i chorymi wzięto na hol. Czekała je długa podróż w dół Saskatchewanu do jeziora Winnipeg. Gazety otrąbiły zwycięstwo — i nawet w dalekim Lac la Biche nieszczęśni Metysi, którzy jeszcze 17 maja na hasło „Duży Niedźwiedź" znowu uciekali w las, mogli odetchnąć z ulgą.

29

Donkin, op. cit., s. 156-159, 211.

KAPELUSZ KRÓLOWEJ

FORT PITT - BATTLEFORD

W Forcie Pitt Indianie skończyli kolację. Wędrujący Duch wyszedł przed tipi. — Jeśli ktoś chce na mnie jeszcze raz popatrzeć, to niech przyjdzie! — zawołał. Usiadł na kocu i zapatrzył się w ogień. Musiał mieć niewesołe myśli. Jego zwycięstwo nad mieszkańcami Frog Lake poszło na marne; biali wracali, by podnieść domy ze zgliszcz. Panny Amelia i Kitty, „ładne i ubrane w jasne kostiumy, jakby wybierały się na letnisko", odwiedziły prześladowców i „w ich własnym języku powiedziały im do słuchu, grożąc gniewem Bożym, jakby odprawiały nabożeństwo w Środę Popielcową" . Sympatyczniejszy był Cameron, który też wrócił, mimo że „gdy wyrwał się ze szponów dzikusów, przysięgał sobie, że nie chce już nigdy więcej widzieć Indianina". Przekonał sam siebie, że „czerwony człowiek, ze swymi farbami, piórami, prostotą, tubylczą elokwencją, nieodpowiedzialnością — nawet brudem — ma wiele uroku". Ale przede wszystkim „Indianie, którzy poddali się w Forcie Pitt, mieli dolary i futra, wyroby z paciorków, 1

D o n k i n, op. cit., , s. 158.

316 jedwabiu i piór. Poza tym był jeszcze żołd ludzi, którzy stacjonowali w forcie". Przyjechał więc z pełnym wozem. „Były tam koce, drukowane tkaniny, syrop, tytoń, cynober w małych skórzanych woreczkach, masło, owoce w puszkach, i wiele innych artykułów drogich sercom i żołądkom tubylców, nawet lemoniada imbirowa i cygara" 2. Wędrującego Ducha jednak nie cieszyły dobrodziejstwa cywilizacji. Trwał w zamyśleniu przez pół godziny, po czym wstał, wyciągnął nóż i wbił go sobie w pierś. Nie uszkodził żadnego wrażliwego organu i znalazł się w lazarecie, lecz jego przyszłość nie zapowiadała się wesoło. Cameron przynosił mu przysmaki, a zamiast zapłaty zabrał na pamiątkę zakrwawiony nóż. Po kilku dniach ppłk Smith wezwał wszystkich Indian, by stawili się z bronią przed fortem. Indianie zasiedli na ziemi, a naprzeciw nich stanął szereg Lekkiej Piechoty z Winnipegu. — Wielce zawiniliście, podnosząc broń przeciwko Wielkiej Matce — oznajmił Smith — lecz serce Wielkiej Matki jest dobre i większości z was będzie to wybaczone. Tych jednak, którzy zabijali bezbronnych, podpalali budynki i popełniali podobne zbrodnie, zabiorę do Battlefordu, gdzie poczekają, aż Wielka Matka zdecyduje o ich losie. Tłumacz zaczął wywołać: Chodzi Po Niebie, Zła Strzała, Żelazne Ciało... Mały Niedźwiedź po usłyszeniu swojego imienia wstał i dołączył do aresztowanych „z upiornym uśmiechem" — zauważył Cameron. Pozostałym ppłk Smith odebrał broń i pozwolił odejść do rezerwatów. Do Battlefordu prawo powróciło w osobie sędziego Rouleau. Fakt, że wymierzał sprawiedliwość w pobliżu zgliszcz swego domu i spopielonej wspaniałej biblioteki, u obserwujących proces misjonarzy budził wątpliwości co do jego obiektywizmu. Zwłaszcza ojciec Andre martwił się o 30 Indian, oskarżonych o rabunek i posiadanie skradzionych rzeczy. Rouleau „to człek mściwy, a także niewolnicze 2

Cameron, op. cit.. s. 188.

317 narzędzie w rękach rządu" — pisał do arcybiskupa Tache. Przewidując najgorsze, walczyli o dusze zabójców i odnosili sukcesy — Wędrujący Duch dał się ochrzcić (otrzymał imię Józef), a za jego przykładem poszli Nędzny Człowiek, Itka i Człowiek Bez Krwi. Niektórzy oskarżeni, obyci już z sądami, żądali procesu z udziałem ławy przysięgłych i brali świadków w krzyżowy ogień pytań. Rouleau uniewinnił tylko sześciu, a pozostałych skazał na kary więzienia — dziewięciu dostało nawet po 6 lat. Grzmot Czterech Niebios za podpalenie kościoła w Frog Lake dostał 14 lat, a dwaj inni po 10 lat za podpalanie innych budynków3. Wyroki te, choć nie odbiegały od takich, jakie za podobne przestępstwa dostałby biały, misjonarze uznali za bardzo surowe. Przed obliczem sędziego Rouleau stanęli także Indianie oskarżeni o zabójstwa. Wędrujący Duch bez oporu przyznał się do zabicia Thomasa Quinna. Rouleau mówił krótko i wychowawczo. — Nie mogłeś spodziewać się niczego dobrego po swoich czynach — oświadczył. — Byliście za słabi, aby stawić czoło białym, a nawet gdybyście wszystkich ich zabili, nie bylibyście w stanie sami się utrzymać. Gdyby rząd nie objął was opieką, umarlibyście z głodu. Gdyby biali postępowali tak, jak wy, pozabijaliby Indian, ale oni tylko uwięzili najbardziej winnych, a resztę karmią. Rząd nie chce zniszczyć Indian. Chce pomóc im, aby żyli tak, jak biali, ale dla morderców nie ma litości. Jeśli biały zabije Indianina, musi wisieć, i musi też wisieć Indianin, jeśli zabije białego. Wyrokiem tego sądu, ty, Wędrujący Duch, zostaniesz zabrany do aresztu w koszarach policji, a stamtąd na miejsce egzekucji, i zostaniesz powieszony za szyję, aż będziesz martwy, i niech Bóg zmiłuje się nad twoją duszą. Pozostali nie przyznali się, lecz obciążały ich zeznania białych oraz Indian — świadków koronnych. Na tej podstawie 3 Grzmot Czterech Niebios odsiedział 5 lat. Także kary innych Indian zostały znacznie zmniejszone.

318 Zła Strzała i Nędzny Człowiek zostali skazani na karę śmierci za zabójstwo Charlesa Gouina, Chodzi Po Niebie — za ojca Fafarda, a Mały Niedźwiedź i Żelazne Ciało — za George'a Dilla. Zarzutów zabójstw innych osób nie dało się udowodnić. — Aąuisee, mahga (No, coś takiego)! — wykrzyknął szyderczo Nędzny Człowiek. Najwyższy wymiar kary dostali również Assiniboinowie Itka — za instruktora Payne'a, i Człowiek Bez Krwi — za Barneya Tremonta. Louisona Mongraina na jego żądanie sądził sąd przysięgłych, ale sympatia przysięgłych do Indian znacznie zmalała — za to, że dobił rannego konstabla Cowana, zapadł na niego wyrok śmierci. Ława przysięgłych osądziła także zabójców squaw Ona Wygrywa. Charlebois i Wytworniś zostali skazani na dożywocie, a Błyszczące Oczy na 20 lat, a w dwa miesiące później ułaskawieni. O ile uwolnienie od kary pogromców wendigo było zrozumiałe, jako że postąpili w zgodzie z indiańskim obyczajem, to ze zdziwieniem zwłaszcza policjantów spotkał się fakt, iż ułaskawiono również Mongraina4. Akta zostały przejrzane przez ministra sprawiedliwości, a następnie przekazane do generalnego gubernatora lorda Lansdowne'a, który zatwierdził wykonanie wyroków. Choć gazety na wschodzie protestowały, potępiając karę śmierci jako nieludzką i „niegodną XIX wieku", listopadowym świtem ośmiu Indian stanęło na szafocie. Wokół zgromadziło się kilkunastu białych oraz grupa Kri i Assiniboinów; komisarz Hayter Reed sądził bowiem, że „ponieważ Indianom nie spuszczono porządnego lania, taki widok przyda im się i sprawi, że będą mieli nad czym pomedytować". Skazańcy trzymali się dzielnie — wznosili okrzyki i śpiewali pieśni wojenne. Tylko Wędrujący Duch nie odzywał się ani słowem. — Patrzcie, co robią z nami biali! — krzyknął Itka. — Nie może być z nimi pokoju! Louisona Mongraina odciążyła Amelia Maclean, która zeznała, że Mongrain uratował więźniów przed zemstą Indian po walce nad Loon Lake, oraz że słyszała, jakoby Cowana dobił nie on, lecz ktoś inny. 4

319 Kucharz Kompanii Hodson odegrał się za strach, którego zaznał w indiańskiej niewoli. Zgłosił się na ochotnika do obsługi dźwigni, otwierającej zapadnię... Belka ugięła się lekko pod nagłym ciężarem. Sześć ciał zawisło nieruchomo, dwa drgały przez kilka sekund. — Tak się chwyta króliki w sidła — zauważył z zainteresowaniem jeden z przyglądających się Indian 5. REGINA — ODSŁONA PIERWSZA

Do Reginy sprowadzono na procesy 46 Metysów i 51 Indian. W koszarach NWMP dobudowano specjalnie dla nich baraki otoczone palisadą. Większość Indian oskarżana była o kradzież, podpalenia, niszczenie mienia, a także posiadanie kradzionych rzeczy. Podobne zarzuty stawiano tym Metysom, co do których były wątpliwości, czy byli więźniami Indian, czy też ich wspólnikami. Niektórych jednak, w tym cały Eksowedat, oskarżano także o udział w rebelii. Stwarzało to problem prawny — rebelia była zdradą, a w takim przypadku musieliby być sądzeni na podstawie angielskiego Statutu Zdrad z 1352 roku, który przewidywał za to tylko jedną karę: śmierć. Toteż prokurator nie postawił członkom Eksowedatu zarzutu zdrady (jak wyjaśniał, „gdyby zostali skazani, to nie do pomyślenia byłoby wykonanie egzekucji" 6), lecz oskarżał ich o „przestępstwo ze zdrady", delikt specjalnie wprowadzony w 1868 roku w celu sądzenia Fenian. Proces Eksowedatu trwał krótko. Wszyscy oskarżeni przyznali się do popełnienia „przestępstwa ze zdrady". Obrona dowodziła, że do udziału w rebelii zostali zmuszeni lub skłonieni podstępem. Charles Nolin, który występował jako świadek oskarżenia, zrzucał winę na Louisa Riela. Także 5

Stonechild, Waiser, op. cit., s. 226. Straceni Indianie zostali pochowani w bezimiennym zbiorowym grobie nad brzegiem Saskatchewanu koło Fortu Battleford. 6 B e a 1, M a c 1 e o d, op. cit., s. 307.

320 ojciec Andre przedstawiał „biednych Metysów" jako ofiary Riela, „diabolicznego węża". Nawet ich byli więźniowie świadczyli na ich korzyść i złożyli pod przysięgą oświadczenia, że byli dobrze traktowani. Toteż 10 członków Eksowedatu zostało skazanych na 7 lat więzienia, trzech na 3 lata, trzech na rok. Siedmiu zostało uniewinnionych, a sprawy czterech umorzono. Ze skazanych zaś nikt nie odsiedział nawet roku — w listopadzie 1885 r. nastąpiła amnestia. Metysi nie będący członkami kierowniczych gremiów uniknęli kary. Umorzono sprawy Andre Naulta (emisariusza Riela do Indian w Frog Lake) i Abrahama Montoura (w którego domu zdecydowano o sprowadzeniu Riela do Kanady), a kilkunastu, w tym Louisa Gouleta, któremu wypominano udział w naradzie u Montoura (nie wiedziano o strzelaniu do Anglais pod Frenchman's Butte), oraz Charlesa Bremnera, u którego znaleziono wojskowy karabin, zwolniono za kaucją i więcej nie niepokojono. Joseph Jobin, „przewodniczący obozu" Budowniczego Zagród, w ogóle nie stawał przed sądem. Wodzom Indian także postawiono zarzut nie zdrady, lecz „przestępstwa ze zdrady". Wprawdzie traktaty zobowiązywały ich do lojalności wobec królowej, ale prokuratorzy stwierdzili, że „ponieważ Indianie mają nieokreślone pojęcie lojalności, jaką są winni suwerenowi, właściwiej jest ich oskarżać o przestępstwo mniejszej wagi"7. Pierwszy stanął przed sądem wódz Kri Jedna Strzała, który z kilkunastoma wojownikami brał udział w bitwie pod Batoche. Prokurator wygłaszał, a tłumacz przekładał na język Kri akt oskarżenia, mówiący, iż Jedna Strzała „wraz z różnymi wrogo usposobionymi osobami, uszykowani i uzbrojeni na modłę wojenną, jako to w karabiny, strzelby, pistolety, bagnety i inną broń, będąc więc niegodziwie i przestępczo zgromadzeni i zebrani wspólnie przeciwko naszej Pani Królowej, najniegodziwiej i w sposób przestępczy 7

Tamże, s. 310.

321 wyruszyli i rozpętali wojnę przeciwko naszej wspomnianej Pani Królowej i przeciwko pokojowi naszej wspomnianej Pani Królowej, Jej Koronie i godności". W języku Kri zabrzmiało to jędrnie: — Jedna Strzało, jesteś oskarżony, że strąciłeś wielkiej matce z głowy czepek i dźgnąłeś ją szablą w siedzenie. — Kto, ja? — zdumiał się wódz. — Czy jesteś pijany? Chciał dalej mówić, ale nie pozwolono mu; musiał zostawić to obrońcy. Był nim zdolny prawnik Beverly Robertson, wynajęty przez Departament Indian. Obrona była zabójczo logiczna: każdy Indianin zawsze nosi broń, więc noszenie przezeń broni nie dowodzi, że brał udział w rebelii, zaś sama tylko obecność wśród rebeliantów nie jest przestępstwem. Robertson wniósł więc o uniewinnienie. — Wiemy, że każdy Indianin chętnie idzie tam, gdzie się dzieje coś ekscytującego — argumentował. — To przecież nie jest zdradą. Nie jest też przestępstwem ze zdrady, gdy banda Indian idzie i rabuje sklep. Nie jest także zdradą podpalanie farm i uprowadzanie bydła i koni — ciągnął. Jest to zwykły indiański obyczaj — tak zawsze zachowywali się Kri wobec Czarnych Stóp i vice versa. Po długiej dyskusji między prokuratorem a obrońcą na temat istoty i odmian zdrady, sędzia uznał, że proces ma charakter poszlakowy, ale przysięgli po dziesięciu minutach uznali Jedną Strzałę za winnego. Ten w ostatnim słowie oświadczył, że w Batoche był jako więzień Gabriela Dumonta, i prosił o niewymierzanie mu kary. Sędzia jednak wlepił mu trzy lata, dodając w uzasadnieniu, że „będąc stary i siwy, musiał wiedzieć, że czynił źle", a wyrok sprawi, iż „inni Indianie dowiedzą się, co ich czeka, gdyby brali z niego przykład". Ojciec Cochin był niemile zaskoczony. „Przysięgli nic nie rozumieją — napisał do arcybiskupa Tache. — [Skazali go, chociaż] niczego nie można było biedakowi udowodnić". Przeciwko Budowniczemu Zagród były dowody. Nie było wątpliwości, iż jego szczep „uzbroił się i rozpętał wojnę".

322 Tłumacz starał się jak mógł, ale i w jego wersji wyszło, że wódz rzucał w królową patykami, starając się trafić w nakrycie głowy. Obrońca Robertson wykazywał, że Budowniczy Zagród nie zawinił, bowiem przestępstwa były dziełem młodych wojowników, na których nie miał wpływu. Wodza obciążał jednak list do Riela, w którym przechwalał się sukcesami w oblężeniu Battlefordu. Obrońca twierdził, że list napisał Jefferson, a Budowniczy Zagród nawet nie wiedział, co podpisuje. Jefferson był brany w krzyżowy ogień pytań, ale obstawał, iż wódz podyktował mu list i podpisał go świadomie. Co do bitwy pod Cut Knife Hill, Budowniczy Zagród oświadczył, że gdy spokojnie spał, został bez powodu ostrzelany z armat i tylko się bronił. Nie dało się udowodnić, kto pierwszy otworzył ogień; obrona wskazywała, że nie ma to znaczenia — agresorem było wojsko, ponieważ Indianie byli w swoim rezerwacie. Świadkowie — kupiec Ballendine, instruktor McKay, ojciec Cochin, a nawet instruktor Craig (ten, który oberwał styliskiem od Człowieka Mówiącego Po Naszemu) — wypowiadali się o Budowniczym Zagród pozytywnie, podkreślając jego koncyliacyjną rolę. Mimo to przysięgli uznali go za winnego. Budowniczy Zagród w krótkim jak na niego ostatnim słowie oświadczył, że jest niewinny; przeciwnie, „wszystko robił dla Wielkiej Matki", na przykład „uratował jej ludzi od zagłady" pod Cut Knife Hill. — Sam się poddałem — zaznaczył. — Gdybym chciał wojny, to nie byłbym teraz tu, lecz na prerii. Sędzia wymierzył mu również trzy lata. Redaktor Laurie z Battlefordu nazwał ten wyrok „czynieniem farsy z wymiaru sprawiedliwości", a i ojciec Andre był oburzony, choć z innego powodu. „Północny Zachód jest w okowach despotyzmu — informował arcybiskupa Tache. — Jak widać po sprawach Jednej Strzały i Budowniczego Zagród, nie możemy oczekiwać bezstronnych wyroków. Jeśli na świecie kiedykolwiek byli dwaj niewinni ludzie, to są nimi ci dwaj Indianie".

323 Wyglądało, że sprawa Dużego Niedźwiedzia będzie najprostsza — Frog Lake, Fort Pitt i Frenchman's Butte mówiły za siebie. Tymczasem powtórzyła się historia z aktem oskarżenia — wódz usłyszał, że zarzuca mu się, iż chciał ukraść królowej kapelusz. — Przecież ona mieszka za wielką wodą! — wykrzyknął. — Nawet nie wiedziałem, że ma kapelusz! Obrońca przyjął tę samą linię, co w sprawie Budowniczego Zagród — dowodził, że wódz nie miał wpływu na młodych wojowników. Duży Niedźwiedź twierdził, że jego szczep „ignorował go i pogardzał nim, ponieważ zawsze był przyjacielem białych". Jego dawni więźniowie, teraz świadkowie obrony (w tym gwiazda procesu, William Cameron), jak jeden mąż zeznali, iż był przeciwny rebelii i należy mu dziękować za ocalenie im życia. Uniewinnienie wisiało w powietrzu. Niestety, sąd znowu wdał się w teoretyzowanie nad istotą zdrady i tak skonfudował przysięgłych, że uznali Dużego Niedźwiedzia za winnego, jednocześnie zalecając ułaskawienie. Mimo to sędzia jemu także wymierzył trzy lata. Przysięgli uznali za winnych jeszcze 14 Indian, i choć proponowali, by ich ułaskawić, zapadły wyroki od pół roku do dwóch lat. Obrońca Robertson był sfrustrowany swą nieskutecznością. Toteż kiedy przed sądem stanął Biała Czapka, sięgnął po broń ostateczną — zarzut rasizmu. — Widzę, że w Reginie sprawiedliwe osądzenie Indianina jest niemożliwe — rozpoczął swoją mowę. — W tym mieście trzeba tylko powiedzieć przysięgłym, że jest tu jakiś Indianin, a zaraz go wsadzą... Na sali powiało grozą. — Nic podobnego — zaczął się sumitować sędzia. — Może pan uważa, że postępowałem niewłaściwie, ale ja tylko, ogólnie mówiąc, jestem zdania , że rebelia jest rzeczą złą... Po kwadransie Biała Czapka uścisnął dłonie przysięgłym i opuścił sąd jako wolny człowiek. Sprawy pozostałych Indian oskarżonych o „przestępstwo ze zdrady" zostały zaś z punktu umorzone.

322 Tłumacz starał się jak mógł, ale i w jego wersji wyszło, że wódz rzucał w królową patykami, starając się trafić w nakrycie głowy. Obrońca Robertson wykazywał, że Budowniczy Zagród nie zawinił, bowiem przestępstwa były dziełem młodych wojowników, na których nie miał wpływu. Wodza obciążał jednak list do Riela, w którym przechwalał się sukcesami w oblężeniu Battlefordu. Obrońca twierdził, że list napisał Jefferson, a Budowniczy Zagród nawet nie wiedział, co podpisuje. Jefferson był brany w krzyżowy ogień pytań, ale obstawał, iż wódz podyktował mu list i podpisał go świadomie. Co do bitwy pod Cut Knife Hill, Budowniczy Zagród oświadczył, że gdy spokojnie spał, został bez powodu ostrzelany z armat i tylko się bronił. Nie dało się udowodnić, kto pierwszy otworzył ogień; obrona wskazywała, że nie ma to znaczenia — agresorem było wojsko, ponieważ Indianie byli w swoim rezerwacie. Świadkowie — kupiec Ballendine, instruktor McKay, ojciec Cochin, a nawet instruktor Craig (ten, który oberwał styliskiem od Człowieka Mówiącego Po Naszemu) — wypowiadali się o Budowniczym Zagród pozytywnie, podkreślając jego koncyliacyjną rolę. Mimo to przysięgli uznali go za winnego. Budowniczy Zagród w krótkim jak na niego ostatnim słowie oświadczył, że jest niewinny; przeciwnie, „wszystko robił dla Wielkiej Matki", na przykład „uratował jej ludzi od zagłady" pod Cut Knife Hill. — Sam się poddałem — zaznaczył. — Gdybym chciał wojny, to nie byłbym teraz tu, lecz na prerii. Sędzia wymierzył mu również trzy lata. Redaktor Laurie z Battlefordu nazwał ten wyrok „czynieniem farsy z wymiaru sprawiedliwości", a i ojciec Andre był oburzony, choć z innego powodu. „Północny Zachód jest w okowach despotyzmu — informował arcybiskupa Tache. — Jak widać po sprawach Jednej Strzały i Budowniczego Zagród, nie możemy oczekiwać bezstronnych wyroków. Jeśli na świecie kiedykolwiek byli dwaj niewinni ludzie, to są nimi ci dwaj Indianie". Wyglądało, że sprawa Dużego Niedźwiedzia będzie najprost sza — Frog Lake, Fort Pitt i Frenchman's Butte mówiły za

323 siebie. Tymczasem powtórzyła się historia z aktem oskarżenia — wódz usłyszał, że zarzuca mu się, iż chciał ukraść królowej kapelusz. — Przecież ona mieszka za wielką wodą! — wykrzyknął. — Nawet nie wiedziałem, że ma kapelusz! Obrońca przyjął tę samą linię, co w sprawie Budowniczego Zagród — dowodził, że wódz nie miał wpływu na młodych wojowników. Duży Niedźwiedź twierdził, że jego szczep „ignorował go i pogardzał nim, ponieważ zawsze był przyjacielem białych". Jego dawni więźniowie, teraz świadkowie obrony (w tym gwiazda procesu, William Cameron), jak jeden mąż zeznali, iż był przeciwny rebelii i należy mu dziękować za ocalenie im życia. Uniewinnienie wisiało w powietrzu. Niestety, sąd znowu wdał się w teoretyzowanie nad istotą zdrady i tak skonfudował przysięgłych, że uznali Dużego Niedźwiedzia za winnego, jednocześnie zalecając ułaskawienie. Mimo to sędzia jemu także wymierzył trzy lata. Przysięgli uznali za winnych jeszcze 14 Indian, i choć proponowali, by ich ułaskawić, zapadły wyroki od pół roku do dwóch lat. Obrońca Robertson był sfrustrowany swą nieskutecznością. Toteż kiedy przed sądem stanął Biała Czapka, sięgnął po broń ostateczną — zarzut rasizmu. — Widzę, że w Reginie sprawiedliwe osądzenie Indianina jest niemożliwe — rozpoczął swoją mowę. — W tym mieście trzeba tylko powiedzieć przysięgłym, że jest tu jakiś Indianin, a zaraz go wsadzą... Na Sali powiało grozą. — Nic podobnego — zaczął się sumitować sędzia. — Może pan uważa, że postępowałem niewłaściwie, ale ja tylko, ogólnie mówiąc, jestem zdania, że rebelia jest rzeczą złą... Po kwadransie Biała Czapka uścisnął dłonie przysięgłym i opuścił sąd jako wolny człowiek. Sprawy pozostałych Indian oskarżonych o „przestępstwo ze zdrady" zostały zaś z punktu umorzone.

324 REGINA — ODSŁONA DRUGA

Od 23 maja w areszcie NWMP przebywał także Louis Riel. Zastanawiające, że uważano, iż przywódcy rebelii nic nie grozi; dawano do zrozumienia, że rząd nie ośmieli się zadrzeć z jego domniemanymi protektorami. „Panowało powszechne przekonanie, że Riel zostanie ułaskawiony i otrzyma emeryturę" — pisze konstabl Donkin, który był jednym z jego strażników. Gazety potwierdzały to albo przepowiadały, że w najgorszym razie rząd zaaranżuje jego ucieczkę. Jednak wkrótce okazało się, że premier Macdonald ma wobec Riela inne plany. Śledztwo przeciwko niemu powierzono Alexandrowi Stewartowi z Ontario, który uchodził za najlepszego policjanta Kanady, a ponadto był szwagrem ppłk. Ottera. Stewart nie owijał w bawełnę. — Myślę, że chodzi o to, żeby go powiesić — powiedział reporterowi w drodze na zachód, gdzie, jak dodał, zamierzał „zgromadzić wszelkimi sposobami tyle dowodów przeciwko Rielowi, ile się da". Po takim oświadczeniu frankofoni uznali, że przygotowuje się pokazówka — zemsta Ontario za egzekucję Thomasa Scotta. W Quebecu niezwłocznie utworzono Narodowe Stowarzyszenie dla Obrony Więźniów Metysów. Louisa Riela poparła lewicowa prasa — „Independent", „Le Travailleur"... Powstał ogólnokrajowy Komitet Obrony Riela, w którym działali między innymi jego dawny pracodawca, prawnik-socjalista Rodolphe Laflamme, a także liberalny polityk Wilfrid Laurier (który jakby zapomniał, że kiedyś nazwał Riela maniakiem). — Gdybym urodził się nad brzegami Saskatchewanu — wołał teraz na wiecu w Montrealu — sam ująłbym w ręce karabin, by walczyć z indolencją rządu i bezwstydną chciwością spekulantów! Louis Riel sądził w związku z tym, że jego szansą byłby publiczny proces we wschodniej Kanadzie, gdzie mógłby liczyć na przychylność wszechwładnej opinii publicznej

325 i „niezawisłego sądu". Napisał w tej sprawie kilka listów do gubernatora Dewdneya i premiera Macdonalda, żądając, aby jego proces toczył się przed Sądem Najwyższym i obejmował całą działalność polityczną od 1870 roku. Przewidywał, że sąd uniewinniłby go, a wtedy mógłby znowu objąć funkcję premiera Manitoby. Dzięki tej pozycji i swoim wpływom doprowadziłby następnie do połączenia Anglii i Stanów Zjednoczonych w „Unię Imperialną". Unia ta „zapewniłaby opiekę małym narodom, jak Irlandczycy, Francuzi kanadyjscy i Metysi". Louis Riel zaś, jako „osoba znana z głębokiej mądrości, cnót, wiedzy i ogromnej inteligencji", otrzymałby w jej rządzie jedną z kluczowych tek — ministra spraw religijnych. Groził przy tym, że jeśli jego pokojowy plan nie zostałby zrealizowany, dokona się spontaniczna kolonizacja zachodniej Kanady przez amerykańskie grupy etniczne — Irlandczyków, Polaków, Niemców — inspirowana przez znajdującego się w USA Gabriela Dumonta. Gdyby zaś władze kanadyjskie stawiły opór, Stany Zjednoczone interweniowałyby militarnie i dokonały aneksji tych terytoriów 8. Riel pisał również do konsula Taylora, jako obywatel amerykański domagając się jego opieki i pomocy w uzyskaniu pożądanego procesu. Nie doczekał się jej; będąc jednocześnie poddanym brytyjskim nie miał prawa do amerykańskiej opieki konsularnej na terenie Kanady. Najgorsze było, że Louis Riel nie miał już otwartego poparcia Kościoła. Biskup Bourget zmarł 8 czerwca. Riel starał się odzyskać sympatię arcybiskupa Tache, proponując mu stanowisko papieża, z siedzibą w St. Boniface. Zapraszał nawet do Kanady papieża Leona XIII, aby wspólnie uzgodnić tę sprawę. Arcybiskup Tache działał zakulisowo na rzecz oskarżonych Metysów i Indian, był też w stałym kontakcie z opiekującym się Rielem ojcem Andre, ale otwarcie w jego obronę się nie angażował. 8

Flanagan, Louis „David" Riel, s. 153-157.

326 Ostatecznie zdecydowano, że proces Louisa Riela, tak jak innych Metysów, odbędzie się w Reginie. Na wyrost porównywano go z historycznymi procesami o zdradę stanu — Karola I, Strafforda, Monmoutha — więc do liczącego 1500 mieszkańców miasta przybyło 5000 publiczności, której nie odstraszyła nawet perspektywa mieszkania w namiotach. Mimo politycznych obciążeń proces miał być uczciwy. Oskarżyciele w liczbie pięciu byli kompetentni (trzej byli wybitnymi znawcami i kodyfikatorami prawa karnego), nie budzili też podejrzeń o uprzedzenia (jeden był przedstawicielem opozycyjnej partii liberalnej, jeden frankofonem, a jeden pochodził z Saskatchewanu). Sojusznicy Riela sfinansowali czterech równie znamienitych obrońców (był wśród nich przyszły prezes Sądu Najwyższego w Quebecu i przyszły prezes Sądu Najwyższego Kanady). 28 lipca zaczął się proces „Królowa versus Louis Riel". Wobec Riela jako jedynego zastosowano w pełni Statut Zdrad, czyniąc go w ten sposób jednoosobowo odpowiedzialnym za wybuch i przebieg rebelii. Niezależnie od tego, co wykryło śledztwo Alexandra Stewarta i działania Secret Service, podczas procesu nie zagłębiano się w kwestie ewentualnych powiązań zewnętrznych, inspiracji ani nawet kontaktów ze Związkiem Osadników. Było to niezwykłe, choćby w świetle tego, iż podczas walk z kręgów Fenian dało się słyszeć, że „istnieją tajne działania w St. Paul i Minneapolis [...], lecz wydanie rządowi kanadyjskiemu sekretu, w jaki sposób Riel porozumiewa się z tymi, którzy mu pomagają, byłoby niemądre", a wywiad kanadyjski informował min. Carona, że Gatlingi miały być dostarczone Rielowi „przez Balwierza o inklinacjach feniańskich" (zapewne jest to kryptonim). Można sądzić, że niektórzy na wszelki wypadek woleli usunąć się z oczu; kongresman amerykański William Randall Roberts, były przywódca Bractwa Fenian i twórca jego „kanadyjskiej koncepcji", zbiegiem okoliczności w 1885 roku znalazł się jako poseł USA na najdalszym krańcu kontynentu — w Chile.

327 Oskarżenie głosiło, że oskarżony Louis Riel z premedytacją dopuścił się rebelii, a zwłaszcza, że zamierzał rozpętać wojnę indiańską, i jako dowody przedstawiało znane manifesty, listy do Indian, a także list do superintendenta Croziera z żądaniem poddania Fortu Carlton. Zeznawali także obciążający Riela świadkowie, wśród których wyróżnił się Charles Nolin. Obrońcy nie zaprzeczali temu, lecz podkreślali „polityczno-religijne halucynacje" Riela, starając się o uznanie go za niepoczytalnego. — Nie można mówić, że każdy reformator religijny jest niepoczytalny — sprzeciwił się oskarżyciel. — Niektórzy utrzymali się i mieli nawet wielu zwolenników. Weźmy na przykład takiego Mahometa... Mimo to proces zawieszono, aby o stanie psychicznym oskarżonego wypowiedzieli się eksperci. Jako świadka wezwano nawet jednego z lekarzy ze szpitala psychiatrycznego w Montrealu, w którym kiedyś przebywał Riel. Sprowadzono też Williama Jacksona, po którym spodziewano się, że jako wybitny polityk i działacz będzie miał wiele do powiedzenia. Jednak Jackson albo milczał, albo udzielał odpowiedzi, które jeden z doktorów określił jako „mentalne halucynacje i osobliwe idee w sprawach religijnych w powiązaniu z jego problemem i w powiązaniu z nową religią, której twórcą według niego jest Riel". W dodatku, jak relacjonował jeden ze strażników, Jackson „lał i walił w bieliznę. Zapaskudził się tak, że nawet inni więźniowie protestowali. [...] Nosił kalesony z nogawkami w pasy żółte, niebieskie i czerwone, jak jakiś strój do hokeja. Mocz rozpuścił barwnik i miał nogi w pasy, a Indianie mówili, że to jego barwy wojenne" 9. Wszystko razem spowodowało, że William Jackson został uznany za niepoczytalnego. Louis Riel zaprzeczył, jakoby był szaleńcem, i wyraził się pozytywnie o tych ekspertach, którzy dowodzili, że jest on 9

B e a 1, M a c I e o d. op. cit., s. 307.

328 zdolny odróżniać dobro od zła i może odpowiadać za swoje czyny. Riel nie chciał kryć się za zasłoną niepoczytalności, lecz pozyskać sympatię polityków i ludności Quebecu. Pisał listy do gazet i wypowiadał się, prezentując jako kanadyjski polityk francuskojęzyczny, związany z francuską kulturą i tradycją, bojownik o prawa narodu Metysów. Kluczowym momentem procesu stała się mowa Louisa Riela. Jego zamiarem było przedstawienie wszystkich swoich politycznych dokonań oraz samego siebie, jako samodzielnego, pragmatycznego przywódcy. W efekcie przemowa ta przeszła do historii kanadyjskiego sądownictwa jako najdłuższa — niestety, przy tym skomplikowana, wielowątkowa, a przez to trudna w odbiorze, tym bardziej że Riel mówił po angielsku, który nie był jego ojczystym językiem. Dokonał przeglądu swej działalności, poczynając od Manitoby, i określając się jako jej twórca- -założyciel. Uzasadniał wydarzenia w Saskatchewanie prawem Metysów do obrony własnej oraz wykładał swoją teorię ich pierwotnych praw do ziemi. Krytykował panujące na zachodzie stosunki — niereprezentatywność Rady Terytorium, nieudolność i skorumpowanie władz, stronniczość rządu federalnego. Mówił o swojej „misji" ich uzdrowienia i wykazywał, że została mu ona powierzona przez Kościół (powoływał się na list biskupa Bourgeta, a nawet na to, że spotkany w drodze do Kanady ojciec Eberschweiler pobłogosławił go). Nie wspominał o swych powiązaniach zewnętrznych, choć mówił o planie skolonizowania zachodniej Kanady przy udziale Stanów Zjednoczonych. Nie mówił o swojej religii (stwierdził tylko, że „chciał odsunąć Rzym, jako przyczynę rozdźwięku między katolikami a protestantami"), a swoją rolę jako proroka sprowadzał do prostej umiejętności przewidywania rozwoju wydarzeń (wyparł się nawet imienia „Dawid", twierdząc, że był to tylko pseudonim bez głębszego znaczenia) 10. Bowfield, op. cit., s. 153-179. Riel sporządził manifest, wzywający USA do interwencji, ale nie wygłosił go podczas procesu (Flanagan, Louis „David” Riel, s. 168). 10

329 — Jeśli przyjmiecie, że nie jestem odpowiedzialny za moje czyny, to musicie mnie uniewinnić, gdyż wadziłem się z obłąkanym i nieodpowiedzialnym rządem. Jeżeli stwierdzicie, że jestem za nie odpowiedzialny, to także mnie uniewinnijcie, bowiem ja rozumnie działałem w obronie własnej, zaś rząd, nieodpowiedzialny i obłąkany, postępował źle, a jeśli ktoś dopuścił się zdrady stanu, to rząd, a nie ja — zakonkludował. Obrona była zdruzgotana — Louis Riel pogrzebał swoje szanse. Przysięgli naradzali się przez godzinę. Uznali Riela za winnego, zalecając jednocześnie jego ułaskawienie. — Przypuszczam, że teraz, kiedy zostałem skazany, przestanę być nazywany głupcem — przemówił w ostatnim słowie Riel. — Uważam, że jest to korzystne. Nie mogę wykonywać mojej misji, jak długo uważa się mnie za szaleńca. Jeśli miałbym zostać stracony, nie będę stracony jako szaleniec. Będzie to wielką pociechą dla mojej matki... i dla moich rodaków. Zapadł wyrok. Statut Zdrad przewidywał tylko karę śmierci. 18 września Riel miał „zawisnąć za szyję, póki nie umrze". — Inni ludzie żyją w nieświadomości godziny swej śmierci — rzekł Riel, jednak prorok — a ja ją znam. Bóg mnie o niej poinformował. Wyrok na Louisa Riela oburzył i wstrząsnął francuską Kanadą. 1200 mieszkańców Montrealu wysłało telegramy do premiera, domagając się ułaskawienia Riela. 15 000 podpisało petycje do generalnego gubernatora. Politycy konserwatywni w Quebecu zaczęli ostrzegać premiera Macdonalda, że egzekucja Riela będzie oznaczała upadek ich partii w tej prowincji. Politycy anglosascy grozili zaś, że łaska okazana Rielowi będzie kosztować partię konserwatywną utratę głosów w Ontario. Tymczasem Macdonald poniewczasie zastanawiał się, czy nie dałoby się ukręcić głowy całej sprawie. 28 sierpnia w liście do generalnego gubernatora Lansdowne'a stwierdził zgoła, że „zamieszki na północnym zachodzie miały charakter

330 lokalny i nie powinny być podnoszone do rangi rebelii". „Obawiam się, że sami zrobiliśmy, cośmy mogli, aby je podnieść do rangi rebelii, i to z takim powodzeniem, że nie zdołamy już ich sprowadzić do poziomu pospolitej ruchawki" — odpisał Lansdowne. 3 września Macdonald odpowiedział: „Z pewnością sprawiliśmy, że w oczach opinii publicznej zamieszki te przybrały wielkie rozmiary. Uczyniliśmy to dla naszych celów, i uważam, że zrobiliśmy mądrze. Mimo wszystko jednak były to niepokoje na ograniczonym obszarze i objęły małą liczbę ludzi. Nigdy nie zagroziły bezpieczeństwu państwa ani nie pociągnęły za sobą komplikacji międzynarodowych" 11. Cele polityczne i gospodarcze zostały zrealizowane, budowa kolei CPR zbliżała się do końca (ostatni gwóźdź miano wbić w podkłady w Górach Skalistych 7 listopada), udało się wyeliminować Amerykanów. O, gdyby tak jeszcze ustalić, że nie było żadnej rebelii, nie było także zdrady, nie było w ogóle Louisa Riela! Niestety, wysyłając przeciw Metysom wojsko rząd pokazał, że traktuje rebelię z całą powagą, musiał więc teraz poważnie potraktować jej przywódcę. Skoro nie dało się uznać sprawy za niebyłą, Macdonald zaczął szukać innego rozwiązania — powołał nową komisję lekarską, która miała w jego zamyśle uznać Riela za na tyle niepoczytalnego, aby można było nie wykonać na nim wyroku śmierci. Komisja jednak dwoma głosami Anglosasów przeciwko trzeciemu (Francuzowi) uznała Riela za „ekscentrycznego, lecz zdrowego na umyśle". Premier dał za wygraną i postanowił wyciągnąć ze złej sytuacji tyle politycznych korzyści, ile się da. W 1870 roku Riel doprowadził do skazania na śmierć Thomasa Scotta, aby wymierzeniem kary głównej unaocznić suwerenność Manitoby. Teraz premier Macdonald w ten sam sposób miał zademonstrować suwerenną władzę Kanady nad Terytoriami. Można przypuszczać, że dodał sobie kurażu swym ulubionym 11

C h a r I e b o i s, op. cit., s. 147.

331 trunkiem, bowiem jego historyczne oświadczenie było tyleż nieoczekiwane, co niekonwencjonalne. — Riel będzie wisiał, choćby wszystkie psy w Quebecu szczekały w jego obronie — oznajmił. Adwokaci złożyli apelację. Sąd drugiej instancji odrzucił ją. Adwokaci odwołali się do najwyższego sądu Imperium Brytyjskiego, ale i on zdecydował, że nie ma powodów do uznania apelacji. Uzyskano tylko odroczenie egzekucji najpierw do 22 października, potem do 10 listopada. Louis Riel rozglądał się za pomocą. Wysłał kolejny list do konsula Taylora, przedstawiając mu swoją sprawę. „Zapomniałem, że zostałem skazany na śmierć" — napisał na końcu. Czy miał to być wyrzut? Skierował także petycję do prezydenta USA Grovera Clevelanda z otwartą prośbą o interwencję i aneksję Terytoriów. Argumentując, że „rząd brytyjski jest winien zbrodni przeciw ludzkości [i] z tej przyczyny utracił wszelki tytuł i prawo do rządzenia Północnym Zachodem", prosił, aby „granica między Stanami Zjednoczonymi a Północnym Zachodem została wymazana od Jeziora Górnego do Pacyfiku" 12. Gubernatorem Terytoriów miał zostać Taylor, sobie Riel pozostawiał fotel ich premiera. Pomoc nie nadeszła. Louis Riel postanowił więc przyjąć palmę męczeństwa — projektował nawet święte obrazki ze swoją podobizną oraz ułożył modlitwę do „świętego Ludwika Dawida, Metysa". Czasem wyrażał oczekiwanie, że po jego egzekucji nastąpi trzęsienie ziemi, a trzeciego dnia powstanie z martwych. 15 listopada ojciec Andre zawiadomił go, że nazajutrz definitywnie pożegna się z tym światem. Louis Riel przyjął to ze spokojem. — Raduję się, idę do domu Pana — rzekł. Całą noc obaj spędzili na modlitwie. Riel złożył oświadczenie, w którym odwołał swoje herezje. „Odrzucam wszystko, co było wyrazem mojej pychy i zarozumialstwa — pisał. — Podpo12

Bowsfield, op. cit., s. 111-116.

332 rządkowuję się woli Boga, nauce Kościoła i nieomylnym decyzjom najwyższego Kapłana. Umieram jako katolik, w jedynej prawdziwej wierze". Rankiem 16 listopada oszroniona preria lśniła w blasku słońca. Pełniący straż przy szafocie konstabl Donkin poważnie się przeziębił. Riel, trzymając w dłoni mały srebrny krucyfiks, pożyczony od pani Forget, żony szeryfa, spokojnym krokiem wstąpił na rusztowanie. Za namową ojca Andre zrezygnował z wygłoszenia ostatniej mowy, lecz tylko odmówił „Ojcze nasz". — Remerciez Madame Forget — powiedział. Założono mu biały kaptur. Jack Henderson, który był jego więźniem w Forcie Garry w 1870 roku, otworzył zapadnię. Trzęsienie ziemi nie nastąpiło.

POLKA „BATOCHE"

Kanada szalała z radości, powracające oddziały paradowały ulicami przy dźwiękach okolicznościowego „Marsza pułkownika Ottera", a w lokalach królował najnowszy przebój — polka „Batoche". Do Toronto przyjechała na występy — „po raz pierwszy i ostatni w Kanadzie!" — rewia Buffalo Billa, z gwiazdami Siedzącym Bykiem i Annie Oakley, jako główny punkt programu przedstawiając „wielkie sceny bitew, podobne do Fish Creek, Cut Knife i Batoche". Do końca lipca wszyscy milicjanci wrócili do domów, a władze obmyślały dla nich nagrody. Na początek każdy milicjant otrzymał skrypt na 320 akrów ziemi, z zamianą na 80 dolarów. Dostali go wszyscy, choćby nie zbliżyli się i na tysiąc kilometrów do strefy walk. Policjanci, którym nagroda ta nie przysługiwała, byli sceptyczni. „W Kanadzie założono Towarzystwo Wzajemnej Adoracji — pisał konstabl Donkin. — Artyleria Garnizonowa z Montrealu obozowała w Reginie, a żmudna służba tych wiarusów składała się z pikników i oglądania tańca słońca w wykonaniu wojowników wodza Piapota. Oni także dostali tę nagrodę, a później ich męskie piersi ozdobił srebrny symbol nadany przez Jej Królewską Mość"1. Miał na myśli wybity we wrześniu „North West Canada Medal". 1

Donkin, op. cit., s. 160.

334 Aby spośród odznaczonych nim wyróżnić uczestników bitew, za zdobycie Batoche do medalu przewidziano klamrę „Batoche", a za Fish Creek, Cut Knife Hill i Frenchman's Butte — klamrę „Saskatchewan". Ponieważ brytyjskie ministerstwo wojny miało wątpliwości co do „sensowności dodawania klamer za małe walki podczas rebelii wewnętrznej" (chociaż dodano klamry do medali, które w 1899 roku otrzymali wszyscy pełniący służbę podczas inwazji Fenian)2 , w drodze kompromisu dodano jednolitą klamrę „Saskatchewan". Medal nie miał być nadawany policjantom, ale po wielu protestach przyznano go także im. W Battlefordzie rozgoryczenie wzbudziło, że choć dostali go milicjanci (Strzelcy Battlefordzcy), to z powodów formalnych nie nadano go członkom Home Guard — a do nich należał poległy Frank Smart. Rozpatrywanie odwołań ciągnęło się dość długo: ostatni battlefordczyk dostał swój medal pod koniec innej wojny, w kwietniu 1945 roku. Specjalnymi medalami uhonorowano ponadto wodzów tych Indian, którzy nie popełnili żadnych przestępstw. Jeśli premier Macdonald sądził, że z rozdaniem nagród nastąpi koniec kłopotów, to się mylił. Opozycja przystąpiła do ataku, dowodząc, że rebelie nie wybuchają bez powodu, a winien jest rząd, który zaniedbywał rozwiązania problemów, z jego korupcją i nadużyciami. Konserwatyści i premier nawet „w zasadzie" zgadzali się z zarzutami, ale obarczali odpowiedzialnością lokalną administrację albo co bardziej skompromitowanych urzędników (na pożarcie rzucony został minister robót publicznych Hector Langevin). Jednak nad konserwatystami wisiało fatum podziałów francusko-angielskich. Z początku wydawało się, że wspólna walka przypieczętuje jedność Kanady i umocni „Politykę Narodową". Francuzi z Quebecu bez rozróżniania nazywali „naszymi" wszystkie bataliony, a Ontario rewanżowało im się tym samym. WolBył to General Service Medal, z klamrami „Inwazja Fenian 1866” i „Inwazja Fenian 1870". 2

335 tyżerowie z Quebecu doznali tak entuzjastycznego przyjęcia w Toronto, że dowódca tego batalionu był pewien, że „choć różnimy się rasą i religią, jesteśmy mimo to jednym narodem" 3. Entuzjazm nie trwał długo. Ontaryjska prasa zarzuciła Karabinierom z Mount Royal nieudolność i pijaństwo, a sprawa odesłania przez gen. Strange'a płk. Ouimeta pogorszyła atmosferę. Doszło do kilku procesów o zniesławienie, a pewien redaktor z Toronto starym zwyczajem oberwałby szpicrutą, gdyby się nie obronił parasolem. W Quebecu politycy narodowi wyrażali sympatię dla Metysów i zwracali uwagę ministrowi Caronowi, że postępuje niestosownie, wysyłając Francuzów, swych rodaków, by walczyli przeciwko compatriots. Jeden nawet wyraził nadzieję, że „Riel zrobi siekaninę z batalionów ontaryjskich". Anglofoni zaś oskarżyli polityków francuskich, że posłużyli się Metysami, aby „na preriach budować drugi Quebec". Zarzuty te dały frankofonom asumpt do podejrzeń, iż rządowi nie chodziło o stłumienie buntu Metysów, lecz o ograniczenie praw ludności francuskiej i katolickiej. Proces Louisa Riela utwierdził Quebec w tym przekonaniu. Stracenie Riela, podczas gdy William Jackson i inni anglofoni uniknęli kary, została zinterpretowana jako demonstracja wyższości rasowej Anglosasów i pogardy dla religii katolickiej. Kanada francuska poczuła się zagrożona. „Chcieliby, aby to cały żywioł francusko-kanadyjski zatańczył na stryczku!" — podsumowała gazeta w Quebecu. Politycy anglosascy zaprzeczali, twierdząc, że egzekucja Riela jest dowodem jedności Kanady, której podstawą jest równość wszystkich — Anglików i Francuzów — wobec prawa. Wina Riela nie ulegała dla nich wątpliwości (jako największą jego zbrodnię podawali zresztą nie zdradę stanu, lecz wywołanie wojny indiańskiej), i próby jego obrony uznawali właśnie za przejaw nagannej solidarności rasowej. 3 A. I. S i 1 v e r, The Impact on Eastern Canada of Events in Saskatchewan in 1885, w: Barron and Waldramed„ op. cit., s. 39-40.

336 Premier Macdonald omylił się sądząc, że niezależnie od demonstrowanego niezadowolenia, Quebec będzie trwał przy konserwatystach. Na wielkim wiecu w Montrealu liberał Wilfijd Laurier uroczyście potępił egzekucję Riela. Konserwatyści przyłączyli się do niego, ale im to nie pomogło, ani to, że własnych ministrów w rządzie Macdonalda nazwali tchórzami i zdrajcami. Quebecka partia konserwatywna, już wcześniej obwiniana o współudział w centralizowaniu Kanady i anglizowaniu państwa, stanęła pod pręgierzem zarzutu wyprzedaży interesów francuskich na zachodzie. Mogłoby ją może uratować zerwanie z sir Johnem Macdonaldem i zawarcie sojuszu wyborczego z nową Partią Narodową (Party National ). Nie zdobyła się na to i w 1886 roku przegrała z narodowcami i sprzymierzoną z nimi partią liberalną. Dla Wilfrida Lauriera był to pierwszy krok w stronę zastąpienia sir Johna Macdonalda na fotelu premiera Kanady. Uczestnikom wydarzeń 1885 roku dalej wiodło się różnie. Gen. Frederick Middleton początkowo pławił się w glorii. Od królowej otrzymał tytuł szlachecki, a od parlamentu nagrodę 20 000 dolarów. Nie wszystkim się to podobało, toteż czekano na pretekst, by dobrać mu się do skóry. Dostarczył go Charles Bremner, więzień Budowniczego Zagród, który podczas swojej poniewierki uchronił jedyny pozostały mu majątek: wóz wyładowany futrami. Po kapitulacji został aresztowany jako podejrzany o udział w rebelii, jego wóz skonfiskowano, a kiedy został zwolniony, okazało się, że futra zniknęły. O ich przywłaszczenie oskarżono gen. Middletona. Nad zniszczeniem reputacji zwycięzcy spod Batoche pracowano długo i uparcie — atakowano go w parlamencie, powołano specjalną komisję, wreszcie wytoczono proces o odszkodowanie w wysokości 19 859 dolarów. Middleton proponował ugodę, ale jego wrogom nie o to chodziło. W 1890 roku generał podał się do dymisji i wyjechał z Kanady. — Wydają się zapominać, że ryzykowałem za nich życiem — powiedział na pożegnanie reporterowi. — Traktują mnie tak z powodów politycznych. Robią to, bo jestem brytyjskim żołnierzem. Poświęcono mnie dla francuskich głosów w wyborach...

Biała Czapka z rodziną w lecie 1885 r. w rezerwacie

Michel Dumas, zwany Małym Szczurem, instruktor rolnictwa

Robert Jefferson, instruktor rolnictwa, szwagier Budowniczego Zagród

Generał major Thomas Bland Strange Joseph Jobin, obozu Kri

przewodniczący

Inspektor Sam Steele

Lekka Piechota z Winnipegu w Edmonton, maj 1885 r.

Budowniczy Zagród w niewoli w forcie Battleford. Po lewej pik Charles Montizambert

Mały Zły Człowiek jako wódz Mały Niedźwiedź

Wódz Czarnych Stóp Wronia Stopa w Ottawie

Gen. mjr sir Frederick Dobson Middleton w 1886 r., w mundurze brytyjskim, z Orderem Świętego Michała i Świętego Jerzego, Orderem Łaźni, medalami za kampanię w Nowej Zelandii, bunt sipajów oraz najnowszym medalem za kampanię północno-zachodnią

Grób Metysów poległych pod Batoche

Grób Louisa Riela w Winnipegu

Mocny Głos

Pierwszym aktem politycznym nowej generalnej gubernator Kanady, pani Adrienne Clarkson. było oddanie hołdu Louisowi Rielowi w 114 rocznicę jego egzekucji

337 Zbyt wielu nienawidziło Middletona, aby pozwolić mu przynajmniej na spokojne pożegnanie. Na dworcu w Ottawie zakłócili je faktor, który domagał się prowizji 36 dolarów i 30 centów za sprzedanie jego mebli, i detektyw, wymachujący nakazem aresztowania. Specjalnie sprowadzony dyrektor Banku Montrealu indosował czek Middletona, aresztowanie nie doszło do skutku i generał wrócił do Anglii. Królowa powierzyła mu stanowisko Strażnika Klejnotów Koronnych w Tower — niezwykłe jak na kogoś oskarżanego o kradzież futer i wystawianie czeków bez pokrycia. Zmarł w 1898 roku, nie doczekawszy zakończenia sprawy, która nagle przestała być ważna i wlokła się przez posiedzenia parlamentów i rządów, aż w 1899 r. Bremner otrzymał 5364 dolary i 50 centów. Pech ścigał także gen. Thomasa B. Strange'a — tak jak się obawiał, w nagrodę za obronę Alberty i dowodzenie jej Siłami Polnymi rząd wstrzymał mu emeryturę. Jesienią, kiedy jak zwykle Indianie podpalili prerię, ranczo generała spłonęło, a na domiar złego podczas akcji ratunkowej koń kopnięciem złamał mu nogę. Zrujnowany Strange wrócił do Anglii. Zabrał z sobą jedyne nagrody, jakie otrzymał — laskę ze złotą gałką, prezent od jego zwiadowców, i posrebrzany serwis od taborytów. W Anglii nie był nikomu znany i kiedy spotkał tam Buffalo Billa, z pewną urazą stwierdził, że jest on przedmiotem powszechnego podziwu — a jego, mimo że ubiera się tak samo, nie podziwia nikt. Poratował generała Hiram Maxim, który zatrudnił go, by jeździł po świecie i sprzedawał karabiny maszynowe. W wolnych chwilach Strange zaś pisał pamiętniki pod znaczącym tytułem „Jubileusz artylerzysty — Jingo" 4. Kiedy Kanada pozbyła się obu brytyjskich generałów, trzeba było znaleźć własnego zwycięzcę. Próby postawienia na piedestale ppłk. Williama D. Ottera, nie powiodły się; 4 Wbrew utartej definicji Jingo, jako „szowinista" lub „wojujący nacjonalista", Macdermotfs War Song, z której słowo to pochodzi, ma jednoznaczną wymowę patriotyczną, a pewność zwycięstwa opiera oprócz siły na słuszności moralnej.

338 jego niedołęstwo pod Cut Knife Hill było zbyt oczywiste. Otter pozostał w sztabie milicji, aż w 1899 roku wojna burska dała mu drugą szansę dowodzenia batalionem, jednak i tam był krytykowany za pasywność i nieudolność. Doczekał się awansu na generała majora w 1909 r., a szlachectwa wraz z emeryturą w 1912 r. Oficjalnym zwycięzcą pod Batoche mianowano w końcu ppłk. Arthura T. H. Williamsa, „dziedzica na Penym", „dandysa z Izby Gmin", dowódcę Batalionu Midland, który dwukrotnie bez rozkazu szturmował „fortyfikacje" Metysów (na tę okoliczność nazwane „prawdziwym Sewastopolem"). Na bohatera nadawał się tym lepiej, że niekontrowersyjnie już nie żył — zmarł bowiem na tyfus 4 lipca 1885 r. w drodze powrotnej na pokładzie parowca. Kanadyjczycy uznali, że są przygotowani do wojny, nabrali optymizmu i pewności siebie. Strategiczna kolej transkontynentalna była gotowa. Przećwiczono mobilizację i zdolność przetransportowania armii na zachód. W pole wysłano 5 tysięcy ludzi wraz z niezbędną logistyką. Chociaż większość nie wzięła udziału w walkach, powstała z nich własna, kanadyjska siła zbrojna, po raz pierwszy bez udziału brytyjskiego. Zakupiona podczas rebelii broń zwiększyła i unowocześniła kanadyjskie zasoby; w innych warunkach parlament nie przyznałby na ten cel środków. Jedna trzecia sił zbrojnych dostała nowoczesne karabiny Martini-Henry. Zakupiono także cztery Gatlingi model 1883, mimo że podnosiły się głosy, iż ich przydatność nie została w pełni udowodniona. Kanadyjscy sztabowcy ostatecznie sformułowali swą doktrynę wojenną, w której przeciwnikiem były Stany Zjednoczone. Z wydarzeń 1885 r. wyciągnęli wniosek o kluczowym charakterze zachodu i w sytuacji kryzysowej zamierzali sami rozpocząć działania zaczepne na dwóch kierunkach: Seattle (stan Waszyngton)-Portland (Oregon) oraz Fargo (Dakota Północna)-Minneapolis/St. Paul (Minnesota). Plan ten obowiązywał aż do lat trzydziestych XX wieku...

339 Tymczasem Amerykanie zarzucili plan aneksji Kanady; stali się i tak właścicielami ponad połowy jej gospodarki. Był to skutek kanadyjskiej protekcyjnej taryfy celnej — Amerykanie nie mogąc do Kanady eksportować towarów, inwestowali w niej. Zwolennicy wzajemnego wolnego handlu doczekali się go wreszcie w roku 1988, w epoce Ronalda Reagana, sto lat z okładem po rebelii. NWMP poniosła konsekwencje swej wyrozumiałości wobec Indian. Jeszcze podczas kampanii gen. Middleton pisał do min. Carona, że „policja kompletnie straciła prestiż" i powinni ją zastąpić „typowi strzelcy konni, umundurowani odpowiednio do potrzeb — nie czerwone kurtki, koronki, wysokie buty, lecz mundur w kolorze khaki, Winchestery i bagnety szablowe" 5. Dodawał, że w jednostkach tych „nie powinno być miejsca dla ludzi pokroju insp. Morrisa" — a więc miała to być także zmiana zasad postępowania; zerwanie z „podejściem policyjnym" na rzecz „wojskowego". Po wojnie płace policjantów obniżono o połowę. Poszkodowane były nawet wdowy po zabitych policjantach; inaczej niż wdowom po żołnierzach milicji, nie przyznano im renty, każąc się zadowolić sumami, otrzymanymi z licytacji osobistych rzeczy zabitych mężów (w przypadku poległego pod Cut Knife Hill trębacza Burke'a było to 7,25 dol.). Protesty sprawiły, że po dwóch latach otrzymały rentę. Komisarz Irvine, insp. Crozier i insp. Dickens odeszli ze służby. Irvine wylądował w tym samym więzieniu, w którym odsiadywali karę Budowniczy Zagród i Duży Niedźwiedź; wprawdzie jako jego naczelnik, ale i tak była to złośliwość. Jako ciekawostkę można dodać, że w więzieniu tym znalazł się też sławetny stół bilardowy Gabriela Dumonta... Dickens borykał się z biedą, ratował się wygłaszaniem odczytów na temat rebelii, a w pół roku później w trakcie jednego z nich zmarł, prawdopodobnie na udar serca. Mimo że zapowiadano zlikwidowanie policji konnej, przetrwała, ale nie była już sobą. Fala krytyki zwiastowała koniec 5

M o r t o n, R o y, op. cit., s. 230.

340 mitu NWMP. Odeszli arystokraci; ich miejsce, jak pisze Donkin, zajęli rekruci zebrani w slumsach Ontario. Symbolem upadku było odezwanie się nowego konstabla w reakcji na żale starego kaprala, iż „nie ma już esprit de corps" — „To trzeba to zamówić u kwatermistrza!" Indianom też wiodło się różnie. Budowniczy Zagród, dzięki wstawiennictwu arcybiskupa Tache, wyszedł z więzienia 4 marca 1886 r. Wrócił do Battlefordu, pojął jeszcze jedną żonę, młodszą od pozostałych, i wraz z nią pojechał odwiedzić Wronią Stopę. Tam 4 lipca podczas uczty śmiertelnie zakrztusił się zupą z jagód saskatoon. Niektórzy mówili, że złamał tabu, zakazujące mu spożywania tych jagód, inni, że był to skutek klątwy rozgoryczonych członków jego szczepu, którzy byli zdania, że Budowniczy Zagród jednak powinien był zostać powieszony6. Jeszcze inni, że zupę doprawiono zbyt dużą ilością painkillera. A może to tylko pozostawione w tipi małżonki posłały za nim życzenie „a bodaj byś się udławił...". Duży Niedźwiedź zaś wyszedł z więzienia w lutym 1887 i zmarł bez legend w okolicy Battlefordu w 1888 roku. Po drugiej stronie „magicznej linii" kawaleria USA zatrzymywała czasem kanadyjskich Indian, którzy mieli przy sobie damską odzież, srebrne zastawy i podobne przedmioty. Amerykanie rozważali zawrócenie ich do Kanady, ale w końcu przeważył pogląd, że powinni odwdzięczyć się Kanadyjczykom za azyl, jakiego ci udzielali Sjuksom i Nez Perce. Pozwolili więc kanadyjskim Assiniboinom zamieszkać w rezerwacie ich amerykańskich współplemieńców, a Kri zaopatrywali w żywność, choć nie mieli w USA rezerwatu. Liczba Indian, szukających azylu w USA, szybko więc doszła do kilkuset 7. Mały Zły Człowiek, syn Dużego Niedźwiedzia, grasował w Montanie, kradnąc konie i bydło. Wreszcie tak się uprzykrzył mieszkańcom tego stanu, że w roku 1896 wypędzili go z 6

Dempsey, op. cit., s. 200 (relacja Jasia Wroniej Stopy).

Kongres USA w 1916 roku przydzielił im osobny rezerwat koło Fortu Assiniboine. 7

341 powrotem. W Kanadzie nikt mu już nie wypominał roli, jaką odegrał w wydarzeniach w Frog Lake. Mały Zły Człowiek mimo to zmienił imię na (lepiej kojarzące się) Mały Niedźwiedź. W charakterze wielkiego wodza Kri odbył reklamową podróż na wschód. Zyskał dużą popularność w prasie, ale ponieważ władze nie zgodziły się wypłacić mu „zaległych pieniędzy traktatowych" za cały okres od 1885 roku, obraził się i powrócił do Montany, gdzie odtąd mieszkał spokojnie. Gorzej skończył wódz Mała Topola — kręcił się po różnych rezerwatach i swoim zwyczajem wyciągał korzyści, skąd się dało, aż się doigrał i w 1886 roku został zabity koło Fortu Benton przez pewnego mieszańca, z którym pokłócił się o konie. Piękny Dzień, szef Stowarzyszenia Grzechotników i wojenny wódz spod Cut Knife Hill, wrócił do Kanady w 1892 roku. Ożenił się z córką Budowniczego Zagród i przez następne 50 lat mieszkał koło Battlefordu. Był znany jako hodowca koni i postępowy farmer (miał nawet wirówki do mleka), a także jako wielki szaman, który jeszcze w 1936 roku odprawiał taniec pragnienia. Największą sławę zdobył Wronia Stopa — jako wielki wódz, który w swej dobroci zrezygnował z podboju zachodniej Kanady. Gazety straszyły jeszcze w rok po rebelii, że montuje on wojenny sojusz Czarnych Stóp, Kutenajów, Assiniboinów i amerykańskich Gros Ventres, więc na wszelki wypadek zaproszono Wronią Stopę już nie tylko do Winnipegu, lecz do Montrealu i Ottawy. Spotkał się tam z premierem Macdonaldem, którego przyjacielsko nazywał „szwagrem". Widać spodobało się to egalitarnym Kanadyjczykom, bowiem zastanawiali się, czy by nie wysłać Wroniej Stopy do Londynu i przedstawić królowej. Do tego nie doszło, co zapewne zubożyło historię o kilka anegdot 8. 8 Możemy zgadywać, jak przebiegłaby ta wizyta. Kiedy córka królowej Wiktorii księżna Luiza odwiedziła Ottawę, pewien senator objął ją po przyjacielsku i wyraził aprobatę dla jej pełnych kształtów. Księżna, która oprócz figury odziedziczyła po matce usposobienie, „nie była ubawiona". Również kanadyjski prekursor ochrony środowiska Archie Bellaney (alias Grey Owl) króla Jerzego V poklepywał po ramieniu, wyprzedzał w drzwiach etc.

342 Ogólnie Indianie zostali podwójnie poszkodowani: po pierwsze, okresowo wprowadzono dla nich przepustki, bez których nie mogli opuszczać rezerwatów. Po drugie, stracili szansę na głosowanie w wyborach. Akt o Prawach Wyborczych, który nadawał je wszystkim dorosłym Indianom płci męskiej oraz białym wdowom i niezamężnym kobietom, był dyskutowany przez cały czas rebelii. Kiedy konserwatywni przeciwnicy prawa głosu dla kobiet wzięli górę, postępowcy oświadczyli, że byłoby niestosowne odmawiać prawa głosu inteligentnym białym kobietom, a jednocześnie nadawać je indiańskim mordercom z Frog Lake. Skutek był taki, że prawa głosu nie uzyskały ani kobiety (musiały na nie czekać aż do roku 1917), ani Indianie z Terytoriów; otrzymali je tylko Indianie ze wschodu, osiadli i z cenzusem majątkowym. Różnie toczyły się także losy Metysów. Gabriel Dumont po dotarciu do Montany został wraz z Michelem Dumasem zatrzymany przez patrol kawalerii. Gen. Alfred Terry, dowódca departamentu wojskowego Dakoty, był najwyraźniej dobrze poinformowany, kto zacz Gabriel Dumont, bowiem odesłał sprawę do gen. Philipa Sheridana, dowódcy dywizji Missouri, i do dowódcy armii Williama T. Shermana. Oni także nie chcieli (nie mogli?) się angażować, więc decyzja oparła się o prezydenta Clevelanda, który wydał polecenie zwolnienia obu ważnych Metysów. Dumont pozostał w USA i w 1886 roku wstąpił do rewii Buffalo Billa. Podobno był z nią nawet w Paryżu. Kanadyjska rebelia jednak wkrótce przestała być hitem, i Dumont spadł do roli statysty. Zrezygnował więc, przeniósł się do Montany, a w 1890 wrócił do Batoche. Czekała tam na niego jego działka z frontem do rzeki, otrzymał także skrypt na drugą działkę na podstawie Manitoba Act. Na farmie doczekał końca swoich dni i w 1906 r. spoczął na cmentarzu w Batoche. Charles Nolin, główny antagonista Louisa Riela, borykał się z wrogością Metysów. Pod jej ciężarem zrezygnował w końcu z kariery politycznej i odszedł z parlamentu. Jak zapowiedział mu Riel jeszcze w 1869 roku, był skończony.

343 Przyszłość uśmiechała się za to do Williama Jacksona. Były lider Związku Osadników, inspirator sprowadzenia Louisa Riela nad Saskatchewan, uznany za obłąkanego, szybko uciekł z domu wariatów, przeniósł się do USA i osiadł w Chicago. Dalsze życie poświęcił działalności w partii socjalistycznej, związkach zawodowych oraz sekcie bahaitów. Zmarł w 1951 roku w wieku 90 lat. Na Terytoriach Północno-Zachodnich nastąpiły pewne zmiany. W 1888 r. ich gubernatorem został Joseph Royal, wydawca pisma „Le Metis", dla którego Louis Riel przewidywał tę funkcję jeszcze w 1879 roku (choć trudno sądzić, że stało się to dzięki niemu). Wszyscy Metysi otrzymali prawa własności do zajmowanych przez siebie działek z dostępem do rzeki, a oprócz nich skrypty na nowe działki na podstawie Manitoba Act. To nie rozwiązywało jednak problemów ludności. Wprawdzie dzięki dostawom dla wojska koniunktura się polepszyła, ale niewiele to pomogło tym, których Indianie pozbawili dobytku. Nie tylko nie dostali żadnej pomocy, ale na dodatek rząd zaostrzył im warunki zwrotu pożyczonego ziarna siewnego — teraz miały to być już nie półtora, lecz dwa buszle za buszel. Wśród ludności znowu narastało oburzenie. „Indianie wrócili do rezerwatów, dostają żywność, pozwolono im zatrzymać łupy, a obrabowani przez nich ludzie mogą dostać ziarno na warunkach, jakie mógłby postawić Szajlok, albo mogą pójść na drzewo" — dawała upust jej uczuciom gazeta z Edmonton. Metysi prosili o kredyty, narzędzia, bydło i ziarno siewne na takich warunkach, jak rezerwaty, ale ponieważ — mimo powoływania się na „prawa tubylcze" — nie mieli urzędowego statusu Indian, otrzymywali odmowy. Powtórzyła się więc sytuacja z Manitoby. Tylko 12 procent Metysów przyjęło ziemię; reszta spieniężyła skrypty — bardziej niż dodatkowej ziemi potrzebowali gotówki. Farmerzy znów zabrali się do pisania skarg: „wyrażali niezadowolenie z łagodności, z jaką przyjęto kapitulację mieszańców i Indian", protestowali przeciw warunkom

344 pożyczek i domagali się wyceny swoich strat. W końcu rząd powołał komisję, która uznała 1308 wniosków o odszkodowania za straty wojenne na łączną kwotę 3 milionów dolarów, z czego lwią część dostała Kompania Zatoki Hudsona. Mieszkańcy Saskatchewanu zostali potraktowani rozmaicie. Xavier Letendre zwany Batoche, którego dom i sklep zostały zniszczone przez milicjantów, otrzymał 20 000 dolarów. Rodzina McLeanów z Fortu Pitt, której dom i dobytek zniszczyli Indianie, musiała zadowolić się sumą 3358 dolarów. McLean mógł tylko chlubić się, że jego przeżycia zyskały mu przydomek „Duży Niedźwiedź McLean". Niedoszły farmer Barney Tremont, któremu już żadne odszkodowanie nie mogło dać satysfakcji, został przez kolegów — telegrafistów uhonorowany marmurową tablicą w anglikańskim kościele w Battlefordzie. Przetrwała tam ona do końca lat 1960-tych, kiedy usunął ją młody pastor, którego raziło niepoprawne politycznie stwierdzenie, że Tremont został „zamordowany przez Indian podczas rebelii". Rebelia kosztowała po obu stronach życie 113 ludzi: 67 milicjantów poległych, zmarłych od ran, na skutek wypadków i chorób, a także zamordowanych cywilów, oraz 46 buntowników: 20 Metysów — wśród nich Louisa Riela — i 26 Indian, w tym straconych w Battlefordzie. Co do sensu i pożytku z niej, zdania mogły być podzielone. Gdyby w rebelii chodziło tylko o postulaty własnościowe Metysów, można by stwierdzić, że była niepotrzebna, bowiem zostałyby one zrealizowane i tak (choć działalność Louisa Riela z pewnością to przyspieszyła). Trzeba byłoby się tylko zdziwić, że ktoś był gotów przelewać krew za dostęp do rzeki. W istocie, chodziło nie o możliwość łowienia ryb. Działki z frontem ku rzece były symbolem tradycji Metysów, ich kultury i tożsamości; ujednolicone, kwadratowe działki uosabiały ich zagrożenie. Była to walka o przetrwanie narodu, przeciw narzucaniu cudzych obyczajów. Mówiąc „walczymy o nasze prawa", Metysi mieli na myśli

345 nie przepisy o podziale gruntów, lecz naturalne prawo do wolności, czyli swojego sposobu życia. Czy wobec tego zaproszenie Louisa Riela było ich tragiczną pomyłką, w wyniku której powstała w Batoche sekta, nie mająca wiele wspólnego ani z obyczajami Metysów, ani ich aspiracjami do samodzielnego rozwoju? Co chciał osiągnąć Louis Riel, trudno powiedzieć (abstrahując od tego, jak dalece był w swych działaniach samodzielny). Można dyskutować, czyjego religia miała służyć przede wszystkim do zreformowania Kościoła, czy też (jako czynnik państwotwórczy) do budowy państwa Metysów. Prawdopodobnie zdawał sobie sprawę, że nie powtórzy sukcesu Manitoby, zwłaszcza że w tym czasie było już wątpliwe, czy Manitoba Act to pełny sukces. Dlatego Riel oczekiwał, że frankofoni „zmetysieją", a Metysów odciął od Francuzów z Quebecu przy pomocy swojej religii. Spodziewał się, że religia ta wzmocni świadomość narodową Metysów. Metysi mieli już jednak swój narodowy charakter, określony między innymi przez religię katolicką i Kościół. Sekta Riela nie zdobyła nawet stu wyznawców, i jak wskazuje przypadek Jacksona, zaszkodziła tylko mniej zrównoważonym. Zasługą Louisa Riela jest to, że dał Metysom inne niezbędne dla życia narodu czynniki duchowe: historię, legendę i mit. Rebelia, zbędna z utylitarnego punktu widzenia, była konieczna, by czynniki te powstały. Metysi przetrwali jako społeczność (w 1999 roku było ich 200 tysięcy), zachowując obyczaje i adaptując się do nowych warunków. Przyczyniła się do tego decydująco tradycja Batoche. Louis Riel rzucił długi cień na całą Kanadę. W 1870 roku o mało nie spowodował rozpadu dopiero co powstałego państwa. W 1885 roku zza grobu zapoczątkował upadek „Polityki Narodowej". Stłumienie rebelii, zamiast umocnić jedność państwa i służyć tworzeniu narodu kanadyjskiego, przypieczętowało podział Kanady na angielską i francuską. W Quebecu konserwatyści nigdy już nie mieli objąć rządów, a nacjonalistyczno-liberalna koalicja przetrwała u władzy do

346 lat 1950. Wzajemne resentymenty doprowadziły w końcu parlament i rząd federalny do przewartościowania narodowej polityki. W obawie przed rywalizacją dwóch narodowości zrezygnowano ze starań o budowę narodu o jednolitej kulturze, za oficjalną doktrynę państwową przyjmując wieloetniczność i wielokulturowość. W powstałej mozaice narodów, religii i kultur wszelkie narodowe aspiracje i antagonizmy miały stać się nieistotne. To się udało, ale nie do końca; w 1992 roku został odrzucony w referendum projekt zmian w konstytucji Kanady, uznających Quebec za „odrębną społeczność" i dających Indianom prawo do samorządu. Metysów projekt ten w ogóle nie obejmował. Podobnie dzieje się z podnoszoną od ćwierć wieku sprawą rehabilitacji Louisa Riela. Ogłoszono go wprawdzie ojcem-założycielem prowincji Manitoba, lecz gdy podniosły się głosy, by zaliczyć go także w poczet ojców-założycieli Kanady, władze zdecydowały położyć temu kres. W 1978 roku Stowarzyszenie Metysów i Niestatusowych Indian 9. Saskatchewanu złożyło petycję do Ottawy o rehabilitację Louisa Riela — i spotkało się z odmową. Nie odniosły skutku petycje w latach 1985 i 1995 ani wniosek o ułaskawienie złożony w 1992 roku przez prokuratora generalnego prowincji Alberta. Sprawa Riela trafiła do parlamentu, lecz i ten w 1996 roku odrzucił wniosek stosunkiem głosów 112 do 103. Rząd zgodził się tylko na wydanie w 1992 roku uchwały o uznaniu wkładu Louisa Riela w rozwój Kanady, oraz w 1998 roku włączenie do białej księgi „Rosnąć w siłę" (która dotyczy głównie Indian) przyrzeczenia „poszukiwania dróg odzwierciedlenia właściwego miejsca Louisa Riela w historii Kanady". Mimo cytowanej na wstępie mowy pani gubernator Clarkson, a także apeli, aby rehabilitacją Riela uczcić koniec XX wieku, sprawa przesunęła się na kolejne stulecie i nic nie wskazuje na to, by miała się szybko zakończyć. Indianie niestatusowi — Indianie, którzy nie zarejestrowali się jako Indianie i z urzędowego punktu widzenia nie będący nimi. 9

347 Z Rielem dzieli los Budowniczy Zagród. W 1994 roku Kri zebrali się na wzgórzu Cut Knife i podpisali petycję w sprawie wodza do ministra sprawiedliwości. Jak dotąd ich nadzieje okazują się płonne, mimo że napisy na tablicach upamiętniających wydarzenia 1885 roku dostosowano do wymogów politycznej poprawności, a Indian przemianowano na Pierwsze Narody. Niechęć władz do zajmowania się sprawą Louisa Riela może wynikać z faktu, iż spuścizną jego czynów i ducha okazał się separatyzm, który nie tylko utrwalił się w Quebecu, lecz zakorzenił się w prowincjach zachodnich. Mimo ich zasobności w surowce i zboże, mieszkańcy nadal skarżą się, podkreślają, iż nie mają więzi ze wschodem (poza tym, że są eksploatowani przez Ottawę), oraz co pewien czas grożą secesją. Współczesny socjo-historyk twierdzi, że „Kanada została stworzona przez menadżerów i jest zarządzana przez menadżerów. To, czym nie można zarządzać, zagraża naszej egzystencji. Nie jesteśmy pewni, że mamy przyszłość. Boimy się, że nasz kraj ulegnie dezintegracji; mamy powody, by się tego bać" 10. Czy świat menadżerów mogą niepokoić mistyczne wizje Louisa Riela? Może to tylko typowa dla bezkresnej prerii chandra — cabin feverl A może ma rację mieszkaniec zachodu z kanadyjskiej karykatury, który na przechwałki mieszkańca Quebecu: „Quebec nie jest społecznością, lecz nacją!", odpowiada: „Ha! My na zachodzie zaszliśmy już dalej; jesteśmy alienacją".

10 D. S w a i n s o n, Rieliana and the structure of Canadian history, w: Bowsfield, op. cit., s. 32.

POSTSCRIPTUM — BALLADA O MOCNYM GŁOSIE

Nie ulega wątpliwości, że agent rezerwatu, przełożony Indian, miał na Mocnego Głosa chrapkę od czasu jego powrotu z lasów saskatchewariskich. Czekał sposobności, ażeby zalać mu sadła i wywrzeć na nim zemstę. Poduszczał przeciw niemu także policją konną. [...] Chociaż Mocny Głos był mężnego serca, przeraził się do głębi. Widział na własne oczy, co działo sią po stłumieniu powstania nad Saskatchewanem i jak okrutnie zwycięzcy postępowali z przywódcami buntu... Arkady Fiedler, „Mały Bizon" Większość cywilizowanych przyjaciół Indian kocha ich za szlachetne występki, wspaniale wykroczenia, olśniewające przestępstwa. Dla sentymentalistów genialna zbrodnia zawsze jest godna podziwu, pospolita praca zasługuje tylko na pogardą. R. I. Dodge, „Our Wild Indians"

Minęło 10 lat. Kanada wydobywała się z recesji dzięki ożywieniu na rynkach światowych i popytowi na surowce i pszenicę. Dzięki handlowi skryptami powstał rynek ziemi, stanowiąc korzystną alternatywę dla jej rządowego przydziału. Cena ziemi od razu ruszyła w górę: kupiec Jean-Louis Legare z Wood Mountain kupił od Metysów 45 skryptów za 140 dolarów każdy. W roku 1900 były one warte po 1000 dolarów. Liberalizacja taryfy celnej umożliwiła wzrost obrotów między zachodem a wschodem. Wielu Kri w rezerwacie Brodacza

349 uprawiało własne pola, a nawet Sjuksowie Białej Czapki przemogli niechęć do gmerania w ziemi. Plony były coraz lepsze — nikt nie głodował, a niektórzy indiańscy farmerzy dorównywali dochodami białym. Indianie Budowniczego Zagród hodowali bydło, sprzedawali mięso Departamentowi Indian i dostawali nawet po 700 i 800 dolarów. Inni robili interesy, dostarczając siana i węgla drzewnego. Assiniboinowie w rezerwacie zbierali się w kościele na poranne i wieczorne modlitwy, a pasiasty koc Kompanii Zatoki Hudsona ustępował przed ubiorem europejskim. Powrócił respekt wobec policji, zwłaszcza odkąd minister sprawiedliwości dał jej prawo dokonywania aresztowań na terenie rezerwatów. Dzięki temu komisarz Herchmer (który objął tę funkcję po Irvine'em) nie narażał się już na takie nieprzyjemności, jak kiedyś z Żółtym Cielęciem, i mógł z zadowoleniem stwierdzić, że „aresztowani za pijaństwo, chuligaństwo i szulerstwo Indianie płacą grzywny o wiele sumienniej od białych. Rozumieją swoją odpowiedzialność i ponoszą karę z o wiele większą godnością niż osadnicy" 1. W 1889 roku meldował, że „kradzież koni wśród Indian niemal całkowicie znikła z listy przestępstw". Wódz Czerwona Wrona, którego dom, dywany, biała pościel i lśniące piece zrobiły wrażenie na insp. Steele („wygląda korzystnie na tle rezydencji przeciętnego osadnika") nawet przekazał mu własnego syna, kiedy przyprowadził stado koni skradzionych Indianom z Montany. „Indianie to lud, który bardzo przestrzega prawa, i myślę, że popełniano wśród nich o wiele mniej przestępstw, niż byłoby ich wśród takiej samej liczby białych, żyjących w podobnych warunkach" — oceniał jeden z agentów 2. Jean Baptiste, którego indiańskie imię brzmiało Mocny Głos 3, był w tym obrazie przykrym dysonansem. Mieszkał 1

Atkin, op. cit., s. 290. Graham, op. cit., s. 96. 3 Autor zachowuje upowszechnione przez Arkadego Fiedlera tłumaczenie imienia Kaki-manitou-wayo. które dosłownie znaczy Wszechmocny Głos. 2

350

w rezerwacie Kri w pobliżu Duck Lake. Był wnukiem Jednej Strzały, ale czy brał udział w walkach po stronie Riela, nie wiadomo. W roku 1885 miał 11 lat i jeśli nawet był pod Batoche, to nikt go nie zapamiętał. Na tle młodzieży z rezerwatu nie wyróżniał się zbytnio; chyba tylko tym, że miał zwyczaj pojmować za żony coraz to nowe squaws. Było to w zgodzie z indiańskim obyczajem, lecz fakt, że się ich szybko pozbywał, powodował złą krew w rodzinach jego wybranek (na co wielokrotnie zwracał mu uwagę agent McKenzie). Sierż. Charles Colebrook, który aresztował go 22 października 1895 roku, również nie miał żadnych wspomnień związanych z rebelią. Była to rutynowa sprawa. Mocny Głos i jego kumpel Lecący Dźwięk zarżnęli krowę, która nie była ich własnością 4. Pewnie nikt by się o tym nie dowiedział, gdyby jakiś krewny jednej z eks-flam Mocnego Głosa nie podkablował go policji. Obaj przyjaciele stanęli przed agentem McKenziem, który sprawował także funkcję sędziego. Lecący Dźwięk wykręcił się sianem, ponieważ okazał skruchę i oświadczył, że namówił go kolega. McKenzie cztery dni wcześniej wsadził do paki ojca Mocnego Głosa za kradzież kurtki i pieniędzy, a całą rodzinę określił kiedyś w raporcie jako „złą i degenerującą się". Musiał być do Mocnego Głosa uprzedzony, bo wlepił mu miesiąc aresztu, choć Indianin nigdy nie dostawał za kradzież więcej niż dzień, góra dwa — ot tak, dla zaznaczenia, że się tego nie pochwala. Po tygodniu Mocny Głos uciekł. Legenda głosi, że przestraszył się, iż zostanie powieszony, co jest oczywistym nonsensem. Bliższa prawdy może być wersja, że kazano mu obrządzać policyjne konie, a tego dumny wojownik żadną miarą znieść nie mógł. Zabrał więc aktualną żonę, trzynastolatkę o imieniu Blada Twarz, i zmył się. Po dwóch dniach sierż. Colebrook i zwiadowca Francois Dumont wytropili go na prerii. Wbrew niektórym opracowaniom, krowa nie była państwowa (to znaczy niczyja), ani Mocny Głos nie mógł sądzić, że należała do jego ojca; była własnością pewnego osadnika z okolic Batoche. 4

351 — Hej, ty! — zawołał Mocny Głos do Dumonta. — Powiedz mu, żeby się nie zbliżał, bo go zabiję! Trudno było oczekiwać, że policjant odejdzie, a jego szefowie przyjmą wyjaśnienie, iż przestraszył się Indianina z dubeltówką. Sierżant wezwał Mocnego Głosa, by nie stawiał oporu, po czym ruszył ku niemu z wyciągniętą ręką, mówiąc uspokajająco „Chodź, chłopcze, no chodź". — Stój, nie podchodź! — zawołał Mocny Głos. Colebrook musiał wiedzieć, że ryzykuje, ale zbliżał się nadal. Gdy był o kilka metrów od Mocnego Głosa, ten wystrzelił. Trafiony w szyję policjant zginął na miejscu. Dumont nie czekał na drugi wystrzał, lecz rzucił się do ucieczki 5. Za schwytanie Mocnego Głosa wyznaczono nagrodę, ale poszukiwania nie dały efektów. Urażony krytykami komisarz Herchmer wskazywał, że policja australijska mimo bardziej sprzyjającego klimatu i otoczenia również nie może schwytać osławionego Neda Kelly'ego. O sprawie już cichło, gdy w maju 1897 roku na posterunek w Duck Lake przygalopował ranczer Napoleon Venne, z przestrzelonym kapeluszem i krwawiącym ramieniem. Poszukując złodziejaszków, którzy zarżnęli jego byka, natknął się w lesie na Mocnego Głosa. Na miejsce przybył patrol NWMP z insp. Johnem Allanem. Allan miał 60 lat, był synem żołnierza spod Waterloo oraz weteranem wojny secesyjnej i ekspedycji przeciw mahdystom w Sudanie. Był też Czerwoną Kurtką ze starej szkoły, więc gdy wreszcie dostrzeżono trzech Indian, wiemy hasłu „We get our men” pogonił za nimi. Indianie skryli się w topolowym lasku. Zza drzew padły strzały — koń insp. Allana padł trafiony kulą, a on sam został ranny w ramię. Obok niego spadł z konia ranny w udo sierż. Raven. 5 Dumont twierdził, że Mocny Głos miał jednostrzałową strzelbę, bowiem gdyby miał jeszcze jeden strzał, zabiłby go niechybnie. Inne źródła podają, że była to dubeltówka. Być może Mocny Głos nie nabił jednej lufy ponownie po tym, jak niedługo przedtem upolował kuropatwę.

352 „Przez minutę czy dwie, z nieużytecznym prawym ramieniem, nie mogłem przyjąć wyprostowanej pozycji — wspomina Allan. — Podciągając się za gałązki drzewa zdołałem stanąć na nogi, tylko po to, by stwierdzić, że patrzę w wylot lufy Winchestera. Mocny Głos mierzył do mnie. Prawdopodobnie brakowało mu amunicji, bo zażądał mojego pasa, wskazując na niego gestami. Wykonałem gest odmowny i oczekiwałem walki, której koniec — biorąc pod uwagę moją rękę — był wątpliwy". Na szczęście któryś z policjantów wystrzelił, a Mocny Głos wystraszył się i cofnął. Allan i Raven zostali odniesieni na pobliską farmę. „Trzymałem ramię inspektora przez prawie godzinę — mówi konstabl Parker — podczas gdy dr Bain wyciągał z niego kopiasty spodek odłamków kości. Doktor chciał mu dać koniaku, ale odmówił i tylko zgrzytał zębami" 6. Tymczasem do policjantów dołączyła grupa cywilów z Duck Take. Kpr. Hockin, który przejął dowodzenie, zdecydował się zaatakować. Z ośmioma konstablami i poczmistrzem Grundym wbiegł do lasku. W chwilę potem padł śmiertelnie ranny. Zginęli także Grandy i konstabl Kerr. Konstabl O'Kelly odniósł sukces — trafił w głowę jednego z Indian, który wstał, aby lepiej wycelować. Wieczorem nadeszły posiłki — z Prince Albert 8 policjantów z haubicą, która 10 lat przedtem służyła Crozierowi pod Duck Lake, a z Reginy pociągiem 24 policjantów z 9-funtówką. Około północy usłyszeli Mocnego Głosa: — Bracia, mieliśmy dziś dobrą walkę. Ciężko pracowałem i jestem głodny. Macie dużo żarcia — przyślijcie mi trochę! Policjanci nie mieli zamiaru traktować poszukiwanego przestępcy aż tak sportowo. O 6.00 30 maja 1897 roku wezwali go do wyjścia, a kiedy odpowiedziały im szyderstwa, zrezygnowali z naczelnej zasady NWMP — „lepiej przywozić 6 A t k i n, op. cit., s. 296. W dwa lata później insp. Allan wziął udział w wojnie burskiej. Po wybuchu I wojny światowej zgłosił się na ochotnika, lecz nie został przyjęty. Zmarł w 1927 roku w wieku 90 lat.

353 więźniów niż trupy" — i zaczęli ostrzeliwać las. Przyglądały się temu gromady Indian, Metysów i osadników. Była wśród nich matka Mocnego Głosa, która śpiewała pieśń śmierci. Haubica zachowała się zgodnie z tradycją — po kilku wystrzałach czopy wypadły z obejm i lufa wyfrunęła w powietrze — ale 9-funtowe granaty wyrywały drzewka, a szrapnele zasypywały teren gradem kul. Po godzinnym ostrzeliwaniu policjanci weszli do lasu. Znaleźli w nim zwłoki trzech Indian. Mocny Głos, ranny poprzedniego dnia w nogę, i niejaki Mały Salteaux zginęli od szrapneli, trzeci, o imieniu Tupean (znany też pod ksywką „Dublin"), wcześniej od kuli konstabla O'Kelly'ego. Tak skończył Mocny Głos, który nie chciał odsiedzieć miesiąca aresztu za kradzież krowy. Z sześciu policjantów, którzy zginęli z rąk Indian w dziejach kanadyjskiej policji konnej, na jego konto przypada trzech (nie licząc poczmistrza). Przeszedł do historii jako ostatni indiański wojownik. W innym kręgu kulturowym zostałby bohaterem ballady — jak Felek Zdankiewicz.

BIBLIOGRAFIA

Materiały źródłowe, pamiętniki i wspomnienia B o u 11 o n Charles A., 7 Fought Riel. A Military Memoir, Toronto 1985. Cameron William Bleasdell, Blood Red the Sun, Edmonton 1977. Chare 11 e Guillaume, Vanishing Spaces. Memoirs of Louis Goulet, Winnipeg 1976. C 1 i n k William L., Battleford Beleaguered: 1885. The story ofthe Riel Uprising from the columns of the Saskatchewan Herald, Willowdale 1985. Delaney Theresa, Gowanlock Theresa, Two Months in the Camp of Big Bear. The Life and Adventures of Theresa Gowanlock and Theresa Delaney, Regina 1999. Donkin John G., Trooper in the Far North-West. Recollections of life in the North-West Mounted Police, Canada, 1884-1888, Londyn 1889, repr. Saskatoon 1987. Dumont Gabriel, Gabriel Dutnont Speaks, Vancouver 1993. Erasmus Peter, Buffalo Days and Nights, Calgary 1974. Graham William M., Treaty Days. Reflections of an Indian Commissioner, Calgary 1991. Hughes Stuart, ed., 77?e Frog Lake „Massacre". Personal Per- spedhes on Ethnic Conflid, Toronto 1976. Jefferson Robert, Fifty Years on the Saskatchewan, Battleford 1929.

355

Macleod R. C, ed., Reminiscences of a Bungie by one of the Bunglers, and Two Other Northwest Rebellion Diaries, Edmonton 1983. Middleton, Sir Frederick, Suppression of the Rebellion in the North West Territories of Canada, Toronto 1948. Morris Alexander, The Treaties of Canada with the Indians of Manitoba and the North-West Territories, Saskatoon 1991. Morton Desmond, Roy R., ed., Telegrams of the North-West Campaign 1885, Toronto 1972. Mulvaney Charles Pelham, The History of the North-West Rebellion of 1885, etc, Toronto 1885. S t e e 1 e Samuel B., Forty Years in Canada, Toronto 1915, repr. 1972. Strange Thomas Bland, Gunner Jingo 's Jubilee, Londyn i Sydney1893.A The Collected Writings of Louis Riel/Tes Ecrits Complets de Louis Riel, ed. by Thomas Flanagan, Gilles Martel, George Stanley, Edmonton 1985. The Diaries of Louis Riel, ed. by Thomas Flanagan, Edmonton 1976. Opracowania Atkin Ronald, Maintain the Right. The Early History ofthe North West Mounted Police, 1873-1900, Toronto 1973. Barron F. Laurie, Waldram James B., ed., 1885 and After. Native Society in Transition, Regina 1986. Beal Bob, Macleod Rod, Prairie Tire. The 1885 North-West Rebellion, Edmonton 1984. Bowsfield Hartwell, ed., Louis Riel. Selected Readings, Toronto 1988. Callwell Sir Charles Edward, Smali Wars. Their Principles and Practice, Londyn 1896. C h a r 1 e b o i s Peter, The Life of Louis Riel, Toronto 1975. Collins Edmund, The Story of Louis Riel the Rebel Chief, Toronto i Whitby 1885, repr. Toronto 1970. Creighton Donald G., John A. Macdonald: the Old Chieftain, Toronto 1955. Dempsey Hugh, Crowfoot, Chief of the Blackfeet, Halifax 1988.

356

D u n n Jack, The Alberta Tield Torce of 1885, Calgary 1994. Flanagan Thomas, Louis „David" Riel: „Prophet of the New World", Halifax 1983. Flanagan Thomas, Riel and the Rebellion. 1885 Reconsidered, wyd. I Saskatoon 1983, wyd. II Toronto 2000. F r i e s e n John W., The Riel/Real Story, Ottawa 1996. H a y d o n A. T., The Riders of the Piains. A record of the Royal North-West Mounted Police of Canada 1873-1910, Edmonton 1910, repr. 1971. Hildebrandt Walter, The Battle of Batoche. British Smali Warfare and the Entrenched Metis, Ottawa 1986. K l a n c h e r Donald J., North West Mounted Police and the North West Rebellion, Kamioops 1997. Krech Shepard III, The Ecological Indian: Myth and History, Nowy Jork i Londyn 1999. Tight Douglas W., Footprints in the Dust, North Battleford 1987. M c L e a n Don, 1885: Metis Rebellion or Government Conspiracy?, Regina 1985. Neidhardt W. S., Fenianism in North America. University Park i Tondyn, 1975. Nicholson G. W. T., 77; Gunners of Canada, Toronto i Montreal 1967. Smith Roger, Trial by Medicine: Insanity and Responsibility in Victorian Trials, Edynburg 1981. Stanley George F., Louis Riel, Toronto etc. 1972. Stanley George F., Louis Riel, Patriot or Rebel?, Ottawa 1967. Stanley George F., The Birth of Western Canada. A History of the Riel Rebellion, Toronto 1960. S t o b i e Margaret R., The Other Side of Rebellion. The Remarkable Story of Charles Brenner and his Furs, Edmonton 1986. Stonechild Blair, Waiser Bill, Loyal till Death. Indians and the North-West Rebellion, Calgary 1997. Turner Frank C, Across the Medicine Line, Toronto 1973. Woodcock George, Gabriel Dumont, Edmonton 1974.

WYKAZ ILUSTRACJI

Louis Riel Sir John A. Macdonald, premier Kanady Louis Riel jako premier Manitoby, w otoczeniu rządu Thomas Scott — nemezis Riela William Donohue, irlandzki patriota James W. Taylor, człowiek za kulisami Arcybiskup Antoine A. Tache Budowniczy Zagród — archetyp szlachetnego dzikiego Gubernator Edgar Dewdney Francois-Xavier Letendre, zwany Batoche, założyciel osady Metysów, w 1884 r. William Henry Jackson, przewodniczący Związku Osadników Gabriel Dumont z małżonką Madeline Batoche — ulica główna. Od prawej: sklep Letendre'a, zajazd Gamota, saloon Boyera i sklep Fishera Ojciec Julien Moulin, O.M.I., w 1890 r. Ojciec Vital Fourmond, O.M.I., w 1885 r. Kościół i plebania w Batoche Superintendent l.eif N. F. Crozier Brodacz, wódz Wierzbowych Kri Policyjna haubica Gen. mjr Frederick Dobson Middleton w 1885 r. Komisarz Acheson Gosford Irvine Superintendent William Macauley Herchmer Snider-Enfield w wersji „długiej" i „krótkiej" Otwarty zamek Snidera-Enfielda

364

Martini-Henry Winchester model 1876, używany przez NWMP Działo 9-funtowe, używane przez NWMP Zwiadowcy Boultona. Kpt. J. A. Johnston w mundurze piechoty, szeregowcy w ubraniach roboczych, nabytych od Kompanii Zatoki Hudsona Kpt. John French na czele zwiadowców W drodze do Qu'Appelle — żołnierze śpią w pulmanie Kolumna zaopatrzeniowa Queen's Own, złożona z wozów metyskich typu „Red River", w okolicy Swift Current Parowiec „Northcote" Główna ulica „nowego miasta" Battlefordu jesienią 1884 r. Magazyn Kompanii Zatoki Hudsona w Battlefordzie Sklep Clinskilla w Battlefordzie Indiańska Szkoła Gospodarstwa w Battlefordzie Sędzia Charles B. Rouleau Sierżant NWMP Frederick Bagley, w Battlefordzie w 1884 r. Handel w Forcie Pitt jesienią 1884 r. Od lewej: Grzmot Czterech Niebios, Król Ptak, Zła Strzała (Robak), Żelazne Ciało, Duży Niedźwiedź, Angus McKay, Dufresne, Louis Goulet, Stanley Simpson (z rejestrem). Na wozie siedzi konstabl Ralph Sleigh William Cameron w 1885 r. Jego posturę można ocenić przez porównanie z długością Winchestera i ze stojącym obok dwunastoletnim Końskim Dzieckiem Pukamakin Wędrującego Ducha Theresa Delaney William Delaney Agent Thomas Quinn John i Theresa Gowanlockowie George Dill William Gilchrist Ojciec Adelard Fafard Ojciec Constantine Scollen Fort Pitt w 1884 r. Konna policja, bez koni, w Forcie Pitt. Na skrzydle inspektor Francis J. Dickens Konstabl David L. Cowan Rodzina McLeanów w 1895 r. W środkowym rzędzie trzecia od lewej Eliza (za nią Kitty), piąta Amelia

365 Major Peters z kamerą Artyleria wchodzi do akcji nad Fish Creek Ranni nad Fish Creek. Obok rannego płk Van Straubenzie, na pierwszym planie gen. Middleton Polegli nad Fish Creek zaszywani w koce Po bitwie nad Fish Creek — ćwiczenia artylerii Podpułkownik William Dillon Otter Gwardia Piesza Generalnego Gubernatora (po lewej sierż. Charles Winter, ranny pod Cut Knife Hill. Szeregowcy Gwardii Pieszej. Pośrodku William Osgoode, poległy pod Cut Knife Hill Arthur Dobbs, kucharz z Battlefordu Piękny Dzień, wódz wojenny Strzelba typu Barnett, prochownica i worek na kule, oraz używana przez Piękny Dzień strzelba I. Hollis & Sons North-West Gun Szeregowcy 90 batalionu Strzelców z Winnipegu, uzbrojeni w karabiny Snider-Enfield Zwycięstwo Indian pod Cut Knife Hill upamiętnia największy w świecie tomahawk. Jego stylisko, o długości 16,5 m, jest wykonane z pnia jodły z Kolumbii Brytyjskiej, a głownia z włókna szklanego waży 1250 kg Sierżant Strzelców z Winnipegu, z karabinem Martini-Henry i odznakami za sprawność strzelecką Sierżanci i szeregowiec Batalionu Midland Działo Baterii Polowej z Winnipegu Kpt. A. L. Howard i Gatling model 1881, użyty pod Cut Knife Hill Geodeci Dominium Początek bitwy pod Batoche — pali się dom Carona 9 maja 1885 r. — gen. Middleton przed plebanią w Batoche Gatling model 1883 Po tym wystrzale grupa Metysów próbowała zdobyć działo i została odpędzona przez ogień Gatlinga Wypoczynek wewnątrz zeriby Widok brzegu Saskatchewanu koło cmentarza Dom Batoche'a Martwy Donald Ross Dół strzelecki Metysów po bitwie Louis Riel wkrótce po wzięciu do niewoli

366

Biała Czapka z córką, po bitwie, w towarzystwie milicjantów Biała Czapka z rodziną w lecie 1885 r. w rezerwacie Michel Dumas, zwany Małym Szczurem, instruktor rolnictwa Robert Jefferson, instruktor rolnictwa, szwagier Budowniczego Zagród Joseph Jobin, przewodniczący obozu Kri Generał major Thomas Bland Strange Inspektor Sam Steele Lekka Piechota z Winnipegu w Edmonton, maj 1885 r. Budowniczy Zagród w niewoli w forcie Battleford. Po lewej płk Charles Montizambert Nóż, którym Wędrujący Duch próbował popełnić samobójstwo Budynek sądu w Reginie podczas procesu Członkowie Eksowedatu, przed budynkiem sądu w Reginie Na procesie w Reginie. Od lewej: Końskie Dziecko, konstabl Louis Blache (tłumacz), Duży Niedźwiedź, ojciec Louis Cochin, superintendent Richard Deane, inspektor policji z Ontario Alexander Stewart, ojciec Alexis Andre, Budowniczy Zagród, obrońca F. Beverly Robertson Louis Riel przemawia — gestykulując zasłonił twarz Budowniczy Zagród w więzieniu, z grupą francuskich dziennikarzy Mały Zły Człowiek jako wódz Mały Niedźwiedź Wódz Czarnych Stóp Wronia Stopa w Ottawie Gen. mjr sir Frederick Dobson Middleton w 1886 r., w mundurze brytyjskim, z Orderem Świętego Michała i Świętego Jerzego, Orderem Łaźni, medalami za kampanię w Nowej Zelandii, bunt sipajów oraz najnowszym medalem za kampanię północno- -zachodnią Grób Metysów poległych pod Batoche Grób Louisa Riela w Winnipegu Mocny Głos Pierwszym aktem politycznym nowej generalnej gubernator Kanady, pani Adrienne Clarkson, było oddanie hołdu Louisowi Rielowi w 114 rocznicę jego egzekucji

SPIS TREŚCI

Od Autora ...................................................................................... 3 Dramatis personae ......................................................................... 9 Symbol jezuickiego fenianizmu .................................................. 47 Cudowne sukcesy. ....................................................................... 61 Głos ludu wśród ludzi wolnych ................................................... 81 Pod sztandarem proroka .............................................................. 89 Mała wojna ................................................................................ 125 Coś słodkiego ............................................................................ 151 Różańce i kule ........................................................................... 190 Battleford — cień Custera ......................................................... 216 Upadek świątyni ........................................................................ 236 Dopełniło się ............................................................................. 273 Ostatnia bitwa na ziemi kanadyjskiej ........................................ 286 Kapelusz królowej ..................................................................... 315 Polka „Batoche" ........................................................................ 333 Postscriptum — ballada o Mocnym Głosie ............................... 348 Bibliografia ............................................................................... 354 Mapy ......................................................................................... 357 Wykaz ilustracji......................................................................... 363