Hoffman-Jedruch Ewa - Slady na piasku - I

Ewa Krystyna Hoffman-Jędruch

Ślady na piasku Z TARNOPOLA DO ARGENTYNY KRESOWA RODZINA W WOJENNEJ ZAWIERUSZE

Przedmowa Świat moich rodziców rozpadł się na dwoje 1 września 1939 roku. Lecące na Warszawę bomby niemieckie rozszarpywały na strzępy strukturę całego kraju, a w dwa tygodnie później gąsienice czołgów sowieckich ryjące ulice Lwowa rozrywały osnowę tego miasta kresowego, położonego jak Rzym na siedmiu wzgórzach, usilnie zacierając wszelkie ślady jego historii i jedynej w swoim rodzaju kultury. A była to kultura niezwykle bogata, bo składała się na nią ogromna różnorodność etniczna kształtująca się tam przez wiele pokoleń. Lwów leżący od wieków na obrzeżach Polski, był istnym kalejdoskopem, gdyż poza ludnością polską i ruską zamieszkującą te tereny, zgromadził wśród swoich mieszkańców sporo innych grup narodowościowych: niemiecką, żydowską, ormiańską, tatarską, a po rozbiorach, kiedy w dziewiętnastym wieku został stolicą habsburskiej Galicji - i austriacką. Tę różnorodność zawdzięczał też Lwów swojemu położeniu geopolitycznemu: tak więc będąc miastem granicznym, wystawiony był na częste najazdy Tatarów, a ci brani w niewolę pozostawali w mieście i z czasem tworzyli następne generacje lwowian. Osadzony na jedynym szlaku handlowym prowadzącym ze wschodu do Gdańska nad Bałtykiem, Lwów stał się miastem bardzo zamożnym, bo przez nie szły karawany kupieckie wiozące jedwabie z Chin, cenne kamienie z Indii, imbir, muszkat, korzenie, kadzidła, dywany z Arabii, a podążając w odwrotnym kierunku do Morza Czarnego, kupcy wieźli zapasy soli, srebra, płócien, narzędzi i zbroi. Bogate kupiectwo ormiańskie zapuszczało we Lwowie korzenie, a od wieków przybywali do Lwowa rzemieślnicy niemieccy przyciągani tolerancją religijną, dobrobytem i przywilejami miejskimi, takimi jak prawo magdeburskie nadane miastu przez Kazimierza Wielkiego w 1356 roku. Wędrowali tu i osiadali na stałe. Z biegiem stuleci grupy te mieszały się, zawierając małżeństwa i tworząc rodziny. Po rozbiorach Polski pod koniec osiemnastego wieku tereny Małopolski, obejmujące województwa lwowskie, tarnopolskie i stanisławowskie, znalazły się pod zaborem Austrii i weszły w skład Galicji, której stolicą został Lwów. Z trzech zaborów, na jakie Polska została podzielona, zabór austriacki, w porównaniu z rosyjskim i pruskim, okazał się najmniej uciążliwy, a władze tolerancyjne w stosunku do języka polskiego i polskich sentymentów patriotycznych, szanujące równość wobec prawa wszystkich obywateli cesarstwa austrowęgierskiego. Połączenie tej względnej tolerancji, wpływów Wiednia i polskiej tradycji wytworzyło na tych ziemiach specyficzną warstwę „haute bourgeoisie”, do której należała moja rodzina. Ogromną rolę odegrały tu zmiany gospodarcze, rozwój technologii i powstanie przemysłu. Pierwsza wojna światowa nie tyle rozpoczęła dwudzieste stulecie, ile zamknęła wiek dziewiętnasty, kładąc kres istniejącym układom geopolitycznym i

społecznym, a „haute bourgeoisie” przekształciła się w klasę inteligencji pracującej. Historia Lwowa nadała szczególny charakter jego mieszkańcom i promieniowała na inne miasta kresowe, Tarnopol, Stanisławów i jeszcze dalej. Kiedy przywołuję historie poszczególnych członków mojej rodziny, nie mogę pominąć środowiska, które ich ukształtowało, ponieważ byli organiczną jego częścią. Szczególnie chcąc pisać o losach mojej matki, ażeby naszkicować jej sylwetkę, musiałam sięgnąć znacznie dalej w przeszłość, niż początkowo zamierzałam. Za konieczne uznałam odtworzenie tego niepowtarzalnie bogatego w różnorodność świata, do którego ona należała, a o którym Adam Zagajewski w wierszu Jechać do Lwowa pisze, że było go aż za dużo: ... Zawsze było za dużo Lwowa, nikt nie umiał zrozumieć wszystkich dzielnic, usłyszeć szeptu każdego kamienia, spalonego przez słońce, cerkiew w nocy milczała zupełnie inaczej niż katedra, Jezuici chrzcili rośliny, liść po liściu, lecz one rosły, rosły bez pamięci, a radość kryła się wszędzie, w korytarzach i młynkach do kawy, które obracały się same, w niebieskich imbrykach i w krochmalu, który był pierwszym formalistą, w kroplach deszczu i w kolcach róż. Pod oknem żółkły zamarznięte forsycje. Książka ta jest pamiętnikiem zbiorowym. Składają się na nią wspomnienia mojej matki, jej brata, mojego wuja Zbigniewa Neuhoffa, siostry mojego ojca, ciotki Ludwiki Düringowej i moje własne przeżycia wojenne widziane oczami dziecka. Oddając ją do rąk czytelnika, chciałabym utrwalić obraz barwnego społeczeństwa lwowskiego i jego zaginionej, a bardzo unikatowej kultury, której korzenie tkwiły głęboko w miłości do rodzinnego miasta.

Rozdział I

Bytom. Marzec 1946 Dzień szary, tak szary jak tylko może być dzień zimowy w mieście uczernionym węglem i dymem. Kamienica po przeciwnej stronie ulicy, umorusana pyłem węgielnym i osmolona sadzą, nie gorzej wygląda od naszej, ale z okna drugiego piętra naszych ścian nie widzę. Na chodniku leżą płaty brudnego śniegu, środkiem jezdni ciężkie perszerony ciągną wozy z węglem, koła podskakują na kocich łbach, grudki czarnych kryształków rozpryskują się na obie strony. Nadchodzący mrok, szarość dnia i mury domu naprzeciw pogłębiają beznadziejną nudę, a jedyna żarówka samotnie zawieszona nad stołem nie może jej rozproszyć. Życie stało się nieznośnie monotonne, od kiedy wróciłam z więzienia i znów jestem Ewą Krystyną Hoffmanówną. Ciocia poszła na zakupy i zostawiła mnie u sąsiadki; na tym piętrze są tylko dwa mieszkania, jej i nasze. Bawić się nie ma z kim, bo pani Bąblińska otulona szalem siedzi przy stole pod tą słabą żarówką, kładzie pasjansa i co chwila nad nim drzemie. Jej głowa, o siwych rzadkich włosach spiętych harnadlami, pochyla się lekko nad stołem, gruby włóczkowy popielaty szal osuwa się z ramion, a okulary w drucianej oprawie zjeżdżają na koniec nosa. Wtedy się ocknie, sięgnie po następną kartę z talii i znów zasypia, i powtarza to tak regularnie jak kukułka w naszym starym zegarze, co to wychyla się na kukukukukuku i zaraz drzwiczki zatrzaskują się z powrotem. A tymczasem ja koczuję na wytartej skórzanej kanapie pod oknem z moją lalką, nogi mam podwinięte pod siebie i czekam, aż szal pani Bąblińskiej wreszcie spadnie na podłogę albo okulary na stół. W tej smutnej, sennej atmosferze jak odległa wydaje się wiosenna zieleń mojego rodzinnego Lwowa, ogród przy willi, sad ze złotą renetą, tulipany pod oknem, irysy przy ścieżce i bzy wzdłuż parkanu. Zamiast na brudne ściany, z naszego balkonu patrzyłam na falujące czubki drzew i rozległą panoramę dachów pozieleniałych prawie jak drzewa. Tylko że balkonu tam już nie ma, bo zdmuchnęły go dwie bomby sowieckie razem z pelargoniami w drewnianych skrzynkach, wielkim czarnym fortepianem wujka Zbyszka i obrazem prałata w liliowym szaliku znad kanapy w salonie. O mojej więziennej przygodzie nie wolno mi opowiadać „Pamiętaj, ani słówka, nikomu!”.

Wuj Zbyszek ostrzega codziennie, do znudzenia. Więc marnuję zapas ciekawych słów, bo nie mam się przed kim popisywać tą „zieloną granicą”, co to naprawdę była tylko drewnianym mostem i wcale nic na nim nie było zielonego, tylko brudny śnieg leżał. I tajniakiem w brązowym kapeluszu, co gwizdnięciem i machnięciem ręki ponaglał nas i podobno szedł za nami od samego mostu aż do stacji kolejowej, jak to pan Dydyński później wujkowi tłumaczył. O celi, w której Czesi zamknęli mnie i panią Zofię, też nie wolno wspominać. W domu ciocia obejmuje mnie co chwila i płacze nie wiadomo dlaczego, bo przecież nic strasznego się nie stało. Bardzo mnie to peszy, małym dzieckiem nie jestem, za parę miesięcy kończę osiem lat. Oddałam cioci szaliczek jedwabny, który przed wyjazdem zawiązała mi na szyi; w Cieszynie co noc ściskałam go w garści przed zaśnięciem, ale się do tego nie przyznaję. Pokazuję wujkom różaniec z białych i czerwonych szklanych paciorków od czeskich zakonnic i czuję się bardzo dzielna, co ciocia sama często powtarza, więc musi to być prawda. Na ulicy trzymam ją mocno za rękę i wciąż oglądam się za siebie i to niebywale ją denerwuje. - Nie oglądaj się ciągle i nie wieszaj się na moim rękawie - mówi. Czy ciocia naprawdę nie wie, że świat jest pełen tajniaków w brązowych kapeluszach, nawet w Bytomiu? Już trzy tygodnie minęło od powrotu do domu z mojej wielkiej wyprawy „na Zachód”, nieudanej, bo zakończonej w celi więziennej w Czeskim Cieszynie. Przez ten czas czekałam wciąż na nową wiadomość od mojej mamy, ale już nikt się u nas nie pojawił, a po takich wrażeniach widok pani Bąblińskiej drzemiącej nad pasjansem już mi nie wystarcza. Czas wlecze się nieznośnie, ciocia nie wraca, nagle słyszę kroki na schodach i pukanie do naszego mieszkania po przeciwnej stronie korytarzyka. Jak sprężyna zeskakuję z kanapy, nim starsza pani zdoła otrząsnąć się z pasjansowego letargu, pędzę do drzwi wejściowych i otwieram je hałaśliwie. W korytarzu plecami odwrócona do mnie stoi kobieta w beżowym płaszczu i włóczkowej brązowej czapce i na dźwięk otwieranych drzwi obraca się. - Czy to mieszkanie doktora Neuhoffa? - pyta. - Tak - wyrywam się nie czekając na panią Bąblińską - ale ciocia poszła do miasta, a wujek pojechał do Katowic. Chwilę patrzy na mnie w milczeniu i lekko przygryza wargę, jakby się nad czymś zastanawiała, ale zaraz zwraca się do pani Bąblińskiej, która tymczasem doczłapała do wejścia: - Czy mogłabym na nich poczekać? Przyjechałam z Krakowa w ważnej sprawie. Nasza sąsiadka waha się, bo zaledwie wczoraj cioci mówiła, że w dzisiejszych

czasach, pani Haniu, nic nie wiadomo, kto i co. Ale w końcu szerzej otwiera drzwi, kobieta podnosi z podłogi swoją małą torbę podróżną z brązowej skóry, inną od naszych dużych podrapanych waliz, i w trójkę wracamy do pokoju. Ja wdrapuję się z powrotem na kanapę koło mojej lalki, gość siada obok mnie, pani Bąblińska prosi ją, żeby zdjęła płaszcz, ale ona ciaśniej się w niego otula i mówi, że przemarzła. Jedynie ściąga czapkę i wtedy jej krótkie ciemnoblond włosy rozsypują się wokół twarzy. Przez chwilę rozmawia z panią Bąblińską, po czym zwraca się do mnie: - Jak się twoja lalka nazywa? - Zosia - mówię - tak jak moja mamusia. Mruży oczy, jakby patrzyła gdzieś daleko, choć przed nią jest tylko ściana. Jej oczy są zielone, ale mają bardzo zaczerwienione obwódki. Nigdy zielonych oczu nie widziałam. Wujka Zbyszka są niebieskie tak jak moje, a cioci Hani prawie czarne. - To ty pewnie jesteś Ajka. - Zaskoczyła mnie, ale ja się zaskoczyć nie dam. Więzienne doświadczenie nie idzie na marne. - Skąd pani wie, jak ja się nazywam? - pytam podejrzliwie i nieco zaczepnie. Uśmiecha się. - Jestem dawną przyjaciółką twojej mamusi - mówi i więcej mną się nie zajmuje. Przyglądam się jej z ukosa i myślę, że to pewnie znowu taka „okazja”, jak te co moja mama od czasu do czasu przysyła z Londynu, bo tak je nazywa wuj Zbyszek: „okazje”. Kiedyś jedna zjawiła się u niego w konserwatorium w czasie zebrania; otworzyły się drzwi do gabinetu i młoda kobieta wetknęła głowę: - Szukam doktora Neuhoffa. Wuj Zbyszek podniósł się z krzesła. - To ja. - Mam dla pana wiadomość od pana siostry z Londynu. - Zrobiło mi się niedobrze - wujek opowiadał cioci wieczorem w domu. - Co za idiotka. - Pani się myli, ja nie mam w ogóle siostry, ani w Londynie, ani nigdzie indziej. Zniknęła i już więcej nie wróciła. - Potem w gabinecie było jak makiem zasiał - dodał wuj Zbyszek. Nawet ja wiem, iż nie wolno mówić, że się ma mamę w Londynie. Inaczej było, jak po Nowym Roku zjawili się u nas pan Dydyński i pani Zofia Mścichowska. Powiedzieli wujkom, że są z wojska, że przyjechali z Anglii, że są znajomymi mamy i że mama koniecznie, ale to koniecznie chce, abyśmy z nimi jechali „na Zachód”.

A Zachód oznacza Londyn. Wuj Zbyszek tłumaczył, że to bardzo niebezpieczne brać dziecko, że nie może mnie na takie ryzyko narażać. Ale wtedy pan Dydyński powiedział, że w takim razie ja sama powinnam z nimi jechać, o ile wujkowie nie zdecydują się, bo tak chce moja mama. - Nie wiem, czy Zosia naprawdę tak powiedziała, ale co mogę zrobić? - tego wieczoru wuj Zbyszek mówił do ciotki tak cicho, że ledwie go słyszałam przez niedomknięte drzwi, choć normalnie słyszę wszystko. - Ale jeżeli matka rzeczywiście żąda... Rozmowy trwały wiele dni, aż wreszcie wujek zgodził się, żebym sama jechała z panem Adamem i panią Zofią. Dostałam nowy szary płaszczyk i białe filcowe boty obszyte czerwoną skórką, grubą czapkę, rękawiczki włóczkowe i szalik. I jeszcze ciotka Hanka zawiązała mi na szyi swój najlepszy jedwabny szaliczek, którego nie wolno mi było brać do zabawy w teatr. Od tej chwili nazywałam się Ewa Dydyńska, pan Adam był moim ojcem, pani Zofia moją ciotką, a moja mama zginęła w czasie Powstania Warszawskiego. Tak wyruszyliśmy w mroźny styczniowy poranek do Cieszyna. Nim pociąg ruszył, wujkowie stali na peronie, ciotka bardzo blada, wuj Zbyszek w kapeluszu nasuniętym nisko na oczy. - Masz być bardzo dzielna, Ajciu - szepnął, kiedy mnie wsadzał do wagonu. Siedząc na drewnianej ławce przy oknie przycisnęłam nos do szyby, gardło miałam ściśnięte i tak suche, że z trudem przełykałam ślinę. Lokomotywa ciężko sapnęła, ostry gwizd przeciął powietrze, pociąg szarpnął, na peronie wuj podtrzymywał słaniającą się ciotkę, kaskada złotych iskier w kłębach pary przeleciała przed oknem. Na południe dotarliśmy do Cieszyna, a stamtąd przez most graniczny, na czeską stronę, odwiedzić krewnego w szpitalu, tak to czeskiemu strażnikowi tłumaczył pan Adam. Tyle że nie zbaczając nigdzie, pomaszerowaliśmy wprost na stację kolejową; pan Adam niósł wielką walizę, pani Zofia małą z moimi rzeczami. W hali dworcowej posadzili mnie na tej dużej walizie, a sami poszli do kasy po bilety, bo mieliśmy jechać dalej do Niemiec. Dość długo nie wracali i już zaczęłam się martwić, że może się zgubili i nie mogą mnie znaleźć. Ludzie przechodzili, jedni uśmiechali się, inni marszczyli czoło, oglądali się parę razy, jakiś starszy człowiek popatrzył na mnie i potrząsnął głową. Poczułam strach. Co będzie, jeżeli nie wrócą? Rozglądałam się na wszystkie strony, aż nagle zobaczyłam ich z daleka, z nimi szedł mężczyzna w rozpiętym trenczu i brązowym kapeluszu zsuniętym na tył głowy. Pan Adam podszedł do mnie, podniósł walizę, coś chciał mi szepnąć, ale tamten przywołał nas gwizdnięciem i niecierpliwym gestem. Poszliśmy za nim. Na komisariat wprowadził nas bocznymi drzwiami przez mały pokoik, gdzie dwóch

policjantów grało w warcaby przy stoliku pod oknem; nawet głów nie podnieśli, kiedy przechodziliśmy. Brunatny koc luźno przykrywał wąskie łóżko przy ścianie. W biurze na piętrze detektyw sprawdził nasze dokumenty, coś notował, potem pojawił się umundurowany policjant i zabrał pana Adama, a mnie i panią Zofię policjantka poprowadziła do podziemia. Wąski korytarz, ściany malowane na szaro, po jednej stronie ślepy mur, po drugiej co parę kroków ciężkie metalowe drzwi z poprzeczną sztabą i małym okienkiem. W połowie korytarza trzy kobiety na kolanach myły podłogę, ale usunęły się, żeby nas przepuścić. Krępa strażniczka wyciągnęła klucz wiszący u paska, otworzyła skrzypiące drzwi celi, potem drzwi zatrzasnęły się za nami z łoskotem, zazgrzytał klucz przekręcony w zamku i stuknęła zasuwana sztaba. W celi była jakaś kobieta i na wstępie ostro zwróciła się do pani Zofii, mówiąc, że ta cela jest czysta i tak mamy ją utrzymać. Ręką wskazała miotłę w rogu. Wyraźnie nasze wejście jej się nie podobało. Pod ścianami stały dwie prycze, między nimi stolik, pod nim miednica. Kratki w wąskim oknie napełniły mnie dławiącą paniką. Okno wychodziło na ulicę na poziomie chodnika i ledwie widoczny był skrawek nieba. W zapadającym mroku z zewnątrz dochodziły kroki przechodniów i głosy dzieci, zapewne wracających ze szkoły. Pani Zofia bez słowa usiadła na brzegu wolnego posłania, przyciągnęła mnie do siebie i objęła ramieniem. Nasza współtowarzyszka odwróciła się do nas plecami i siedząc na swojej pryczy coś majstrowała przy szarym kitlu. Po dłuższej chwili szepnęłam pani Zofii na ucho, że chcę siusiu. Rozglądnęła się bezradnie po celi i wreszcie zwróciła się do więźniarki: - Dziecko chce do klozetu. Tamta spojrzała na mnie z grymasem, wzruszyła ramionami, ale głową wskazała na drzwi. Po dłuższym pukaniu w okienku pojawiła się gniewna twarz strażniczki. - Czego? - spytała. - Dziecko chce do klozetu. - Przez chwilę małe świdrujące oczka w okrągłej twarzy przyglądały mi się przez kratkę, jakby ważyły prawdziwość mojej potrzeby, wreszcie ze stukiem żelaznej sztaby drzwi się otworzyły. - To nie pora - sarknęła, ale pozwoliła nam wyjść i poprowadziła w głąb korytarza. Idąc za nią pani Zofia szybko pochyliła się nade mną: - Pamiętaj, nic nie mów. Tej nocy długo nie mogłam zasnąć. Leżałyśmy z panią Zofią na twardym sienniku obok siebie bokiem, bo było wąsko, przykryte burym kocem. Ja ściskałam w palcach jedwabny szaliczek cioci Hanki i wtedy dopiero zaczęłam płakać, ale na milcząco. Pierwszy

raz od wyjazdu z domu poczułam przerażającą samotność. Mój pobyt w więzieniu trwał trzy dni, po czym przyszedł policjant i zabrał mnie razem z moją walizeczką. Pamiętam zaczerwienione oczy i zaciśnięte usta pani Zofii, kiedy mnie obejmowała. Dotąd poza chodzeniem do klozetu nie opuściłyśmy celi ani razu, teraz wychodząc na ulicę poczułam się oszołomiona przestrzenią, nagłą falą świeżego powietrza, ruchem ulicznym, nawet nagimi konarami drzew, co wydawały się groźnie sięgać nieba. Młody policjant trzymał mnie mocno za rękę, jakby w obawie, że mu się wyrwę i tak odprowadził mnie do klasztoru. Siostry zakonne widać były niespokojne, że może wraz ze mną z więzienia przywędrowały inne niepożądane stworzonka. Na stole kuchennym ustawiły wielką balię z ciepłą wodą i młoda zakonnica zabrała się do szorowa34nia mnie od czubka włosów aż po pięty. Potem dały mi jeść i zaprowadziły do małego pokoiku, gdzie było łóżko. Nigdy już w życiu nie doceniłam tak dotyku śnieżnobiałej nakrochmalonej pościeli jak tej nocy. Następnego dnia dostałam młynki i domki z kartonu do zabawy, choć nie bardzo wiedziałam, co miałam z nimi robić. Z pobytu w klasztorze pozostało mi wspomnienie ciszy i łagodnych twarzy zakonnic. Może czeskie siostry już wiedziały, iż mój polski świat uległ gwałtownym wstrząsom, ale nie przypuszczały, że w krótkim czasie ich własny takim samym wstrząsom ulegnie. Po jednej dobie znów zjawił się policjant, wręczono mu moją walizeczkę, zakonnice otoczyły mnie, a jedna, pewnie matka przełożona, położyła mi dłoń na głowie, zrobiła znak krzyża na czole i do ręki wsunęła różaniec ze szklanych białych i czerwonych paciorków. Tym razem odstawiono mnie do czeskiej rodziny. Domek skromny, z przodu mały ogródek. Policjant zatrzymał się przy furtce, lecz nim zdążył ją pchnąć, niska, pulchna brunetka wyszła nam naprzeciw. Zamienili parę słów, kobieta wzięła mnie za rękę i odebrała od niego walizeczkę z ubraniem. Mam mgliste wspomnienie następnych dwóch tygodni. Rodzina, ojciec, matka, syn kilkunastoletni i córka, może o trzy, cztery lata ode mnie starsza. Dzieliłam z nią pokój, gdzie stały dwa łóżka. Kiedy Jindrka była w szkole, ja siedziałam z jej matką w kuchni. Wiedziałam, że czasem przez sen głośno mówię, bo wuj Zbyszek nieraz żartował, że „nawet we śnie buzia ci się nie zamyka”, i teraz bałam się, że zdradzę moje prawdziwe nazwisko albo powiem coś o mamie w Londynie. Ta myśl mnie dręczyła i na wszelki wypadek postanowiłam przeciwdziałać. Jednego34 dnia siedząc w kuchni, zaczęłam opowiadać gospodyni o ciotce Hance i o wujku, którzy zginęli w czasie nalotu i plotłam niestworzone historie rodzinne. Trudno zgadnąć jak dalece byłam wiarygodna, pewnie nie bardzo, ale ta dobra kobieta obierając kartofle z cierpliwością wysłuchiwała mojej paplaniny i

nie starała się dociekać prawdy, bo chyba niewiele ją ona obchodziła. W dnie kiedy Jindrka nie była w szkole, zajmowała się mną z oddaniem starszej siostry. Dom stał przy stromej, wąskiej i błotnistej uliczce, jezdnię pokrywała warstwa śniegu na tyle gruba, że można było jechać na sankach, toteż zjeżdżałyśmy z piskiem aż do podnóża, tam gdzie kończyła się wśród zabudowań i parkanów. Kiedy indziej Jindrka zabierała mnie z wizytą do krewnych. Dom jej ciotki był odgrodzony od drogi rowem, po drewnianej kładce wchodziło się wprost do pustej sieni, gdzie podłoga wyszorowana była prawie do białości, ale panował w niej silny mdły zapach, od którego niezmiennie zaczynało mnie nudzić. Wybiegałam wtedy na pomost, pochylona nad rowem ustami łapałam powietrze i płaczliwie tłumaczyłam Jindrce, że mnie zawsze nudzi, jak jadę tramwajem, bo wstyd mi się było przyznać, że to od tego zapachu. Na szczęście nikt nie powiedział, że przecież nie jestem w tramwaju, tylko u cioci, która trzyma pod domem świnie i że stamtąd dochodzi zapach chlewu. Noce były najgorsze. Wtedy napawał mnie nieokreślony strach i tak jak w celi płakałam bezgłośnie w szaliczek ciotki Hanki. Przez czternaście dni tkwiłam w stanie oczekiwania, choć dokładnie nie wiedziałam na co, ale chyba z intuicją dziecka rozumiałam, że mój pobyt w tej rodzinie nie może trwać w nieskończoność. Po dwóch tygodniach znów przyszedł policjant i zabrał mnie na komisariat. W biurze na piętrze za biurkiem siedział rosły mężczyzna w cywilnym ubraniu, pani Zofia naprzeciw niego na krześle, obok niej pan Adam. Duża waliza stała pod ścianą. Jak tylko pojawiłam się w drzwiach, komisarz wstał, uprzejmie podał rękę pani Zofii i panu Adamowi i wśród wzajemnych uśmiechów opuściliśmy komisariat w towarzystwie funkcjonariusza w cywilu. Nie mogłam pojąć, jak dorośli mogą się do siebie uśmiechać, kiedy przecież zamknięto nas w kryminale, a więc wyrządzono nam krzywdę. Nie wiedziałam wtedy, że naszą względną wolność okupiły sztaby złota w walizie pana Adama. Względną, bo droga mimo złota nie wiodła na Zachód, lecz z powrotem do cieszyńskiego mostu granicznego. Wiele lat później zrozumiałam, dlaczego Czesi pozwolili nam wolno wrócić do Polski, zamiast oddać nas w ręce bezpieki, jak to pewnie najczęściej się zdarzało - otóż wtedy musieliby zwrócić to, co przy nas znaleźli, a ze złotem nie chcieli się rozstawać. Dlaczego jednak ich szczodrość nie posunęła się do tego, żeby pozwolić nam jechać dalej, do Niemiec? Masaryk[2] jeszcze żył, Gottwald[3] jeszcze nie panował nad krajem, przynajmniej nie oficjalnie. Widocznie działały tu racje wyższe. Tę noc spędziliśmy w hotelu w polskim Cieszynie i następnego dnia dotarliśmy do Bytomia na ulicę Fałata. Szok i ulga wujków na nasz widok były aż nadto wyraźne, jak i to,

że obawy wujka Zbyszka co do wyjazdu się sprawdziły. Pani Zofia i pan Adam zostali u nas krótko. Umyli się, zjedli obiad naprędce przygotowany przez ciotkę i jak tylko zapadł zmrok, zniknęli razem ze swoją wielką, pustą walizą i więcej już się nie pokazali. Po tym przeżyciu ja zaczęłam się pławić w oparach bohaterstwa w oczach wujków, a przy tym życie codzienne wydało mi się nieznośnie nudne i bezbarwne. Więc teraz siedzimy w mieszkaniu pani Bąblińskiej, ja i ta obca pani, i czekamy na powrót cioci z zakupów. Wreszcie słyszę jej kroki na schodach i zgrzyt klucza w drzwiach do naszego mieszkania. - Ciocia wróciła - wołam, chwytam lalkę, pędzę na korytarz, ale ciotka drzwi już zamknęła, bo poszła wyłożyć sprawunki i przebrać się, jak to zawsze czyni po powrocie do domu. Walę pięścią w drzwi. - Idę, już, idę - woła. Za mną stoi gość, za nią ciekawa pani Bąblińska. Słyszę kroki ciotki w korytarzyku, drzwi się otwierają, jak bomba wpadam do mieszkania, ciotka cofa się gwałtownie, szybko w przelocie rzucam, że jakaś pani przyjechała z Krakowa i biegnę do sypialni, do mojej książki. Za mną drzwi wejściowe zamykają się gwałtownie z trzaskiem. Wyciągnięta na łóżku zabieram się do czytania. W mieszkaniu panuje cisza, ale nie zwracam uwagi na to, co się dzieje w drugim pokoju. Po chwili ciotka wchodzi do sypialni. - Ajciu, czy wiesz, kto to jest ta pani? Niechętnie odrywam oczy od książki. - Wiem - odpowiadam burkliwie, niezadowolona, że mi przerywa czytanie - to jakaś przyjaciółka mojej mamusi. Ciotka kręci głową. - Nie - mówi cicho - to jest twoja matka. [2] Jan Masaryk (1886-1948), czeski minister spraw zagranicznych (1940-1948) przyp. red. [3] Klement Gottwald (1896-1953), premier od 1946, prezydent od VI 1948 roku przyp. red

Rozdział II Korzenie Lwowska rodzina Hoffmanów Rodzice mieli mieszkanie we Lwowie przy placu Akademickim pod numerem 2, tam też znajdowała się ich kancelaria adwokacka. Oboje byli prawnikami, absolwentami Uniwersytetu im. Jana Kazimierza, ojciec doktorem praw, matka magistrem. On, lwowianin z krwi i kości, był już studentem, kiedy wybuchła pierwsza wojna światowa. Galicja stanowiła część rozpadającego się imperium austrowęgierskiego i ojciec służbę wojskową odbywał w wojsku austriackim. We wspomnieniach rodzinnych jego siostra, a moja chrzestna matka, Ludwika Düringowa, tak o tym okresie pisze: W tym czasie Maks został po pobycie w Czechach skierowany na front włoski i przebywał na nim trzy lata. Był to front bardzo niebezpieczny, w Alpach. Od czasu do czasu dawano urlop żołnierzom i oficerom i wtedy Maks przyjeżdżał na parę dni do domu i nawet czasem zdawał egzaminy na uniwersytecie. Gdy w r. 1918 skończyła się światowa wojna i powstała wolna Polska, zaczęła się we Lwowie wojna z Ukraińcami. Maks wprost z frontu włoskiego poszedł do Wojska Polskiego i przynależny do 30. Pułku Piechoty „Dzieci Lwowskich” został skierowany jako porucznik WP na front ukraiński, który przebiegał przez połowę Lwowa, z tym że Cytadela była w rękach ukraińskich, niedaleko dzielnicy, w której mieszkaliśmy. Walki były ciężkie, zażarte i krwawe. Codziennie od godziny 10 wieczorem zaczynała się kanonada, Ukraińcy ostrzeliwali centrum miasta, które leżało poniżej Cytadeli. Maks pełnił bez przerwy służbę dzień i noc. Raz w tym czasie dostał urlop na 12 godzin na pójście do domu, bo był niespokojny o mamę i o mnie. Przyszedł o godzinie 9 wieczorem, zmęczony, niewyspany, brudny, ledwie się na nogach trzymał, zaraz się położył i zasnął. I tak wody nie było, bo wodociągi były zniszczone. W godzinę później Ukraińcy zaczęli swój zwykły koncert nocny, wyjątkowo zaciekle biły armaty, szalenie się bałam, naprzód modliłam się, ale gdy kanonada trwała dalej, zaczęłam płakać i głośno wołać do brata, który spał w drugim pokoju: „Maks, Maks, czy to nasi, czy Ukraińcy?”. Ponieważ on dalej spał jak kamień, zaczęłam wołać jeszcze głośniej. Wtedy Maks, na wpół przytomny, otworzył oczy i powiedział:

„Stul pysk, daj mi spać” i z powrotem upadł na poduszkę. Ponieważ mój ojciec odznaczał się wyjątkową uprzejmością i dobrymi manierami, efekt dla cioci Lusi był piorunujący. „W tym momencie przestałam się bać” - pisze. Należy dodać, że następnego dnia on ani nie pamiętał, że go zbudziła, ani nie chciał uwierzyć, że tak się do niej odezwał. Rodzina Hoffmanów miała głębokie mieszczańskie korzenie i we Lwowie była osiedlona od dawna. Wzmianki rodzinne sięgają osiemnastego stulecia. Mój prapradziadek, Emil Waydowski, był właścicielem małej fabryki wyrobów metalowych, gdzie produkowano najróżniejsze przybory domowego użytku: żelazka do prasowania, mosiężne moździerze do ucierania wanilii, cynamonu, pieprzu, papryki, przypraw lwowsko-austrowęgierskiej kuchni powszechnie praktykowanej w mieszczańskich domach. W fabryczce wyrabiano też narzędzia ogrodnicze, grabie, łopaty, taczki i przybory ślusarskie, młotki, śrubokręty, piły. Córka Waydowskich, Izabela, rzekomo bardzo piękna, urodzona w 1830 roku, wyszła za mąż za Jana Hoffmana, syna Adama Hoffmana i Marii Kamer, dzierżawcę niewielkiego folwarku Malechów, należącego do gminy miasta Lwowa. Jak wynika z metryki chrztu, Jan Hoffman był ochrzczony w malechowskim kościele św. Michała Archanioła, więc prawdopodobnie jego ojciec już przed nim ten folwark dzierżawił. Następna generacja Hoffmanów nie zajmowała się gospodarką rolną, głównie pracowali w wolnych zawodach, ale nadal trzymali się w pobliżu Lwowa. Córka Jana i Izabeli, Józefa, poślubiła oficera wojsk austriackich i mieszkała w Złoczowie, gdzie stał 13. pułk ułanów; jeden z synów, Hieronim, uzdolniony muzycznie, pięknie grający na skrzypcach, miał zamiar iść na teologię, ale kiedy stracił nogę w wypadku, został nauczycielem, następnie dyrektorem gimnazjum św. Anny we Lwowie, gdzie pracował pięćdziesiąt lat. Drugi syn, Andrzej, ukończył prawo i za czasów austriackich był w namiestnictwie starostą w Sokalu, Stryju i we Lwowie, a za Polski niepodległej radcą województwa we Lwowie. Trzeci syn, Władysław, mój dziadek, urodzony w 1866 roku, ożeniony z Pauliną z Łuczakowskich, był urzędnikiem skarbu w cesarskokrólewskiej lwowskiej Oficynie Pomników. Jedna z wnuczek Izabeli i Jana wyszła za mąż za adwokata Stanisława Ciska, który prowadził interesy hrabiów Badenich w Radziechowie; po wybuchu wojny w 1939 roku Ciskowie musieli się ukrywać przed nacjonalistami ukraińskimi, ścigani za krzewienie polskości. Metryka urodzenia dziadka Hoffmana Rodzina babki Pauliny Łuczakowskiej, tak jak rodzina Hoffmanów, była mocno

zakorzeniona we Lwowie, a była to rodzina bardzo liczna. Stanisław NałęczSkałkowski, urodzony w 1792 roku, i Maria z Gelbów Skałkowska mieli trzy córki i pięciu synów. Ostatni rozbiór Polski tragicznym echem odbijał się we wszystkich zaborach i ciocia Lusia, prawnuczka Stanisława Nałęcz-Skałkowskiego, tak pisze o jednym z ich synów: Marceli Skałkowski nie był zamożnym ziemianinem; wychowany w epoce powstań i nieszczęść krajowych, ułożył modlitwępieśń: Boże Ojcze, Twoje dzieci Płacząc, żebrzem lepszej doli. Rok po roku marnie leci. My w niewoli, my w niewoli. Słowa Twoje nas uczyły, „Każdy włos nasz policzony”. Boże policz te mogiły, Te płaczące matki, żony. Jakkolwiek nieznana jest data tej modlitwy, łatwo zgadnąć, że natchnęło ją Powstanie Listopadowe. Marceli Skałkowski zmarł w 1846 roku. Jego młodszy brat, Władysław, za wszelką cenę chciał studiować medycynę, a że nie miał środków na opłacenie podróży końmi, a kolei żelaznej jeszcze nie było, poszedł piechotą do Wiednia, gdzie ukończył studia. Pamięć tego wyczynu przetrwała w rodzinie jako budujący przykład przekazywany młodszej generacji; ciocia Lusia wspomina, że moja babka Paulina, często dawała mojemu ojcu nauki moralne, gdy on niechętnie wstawał rano do gimnazjum, w tym duchu, że „mój wuj Władysław poszedł piechotą ze Lwowa do Wiednia, aby się uczyć, a ty, Maksiu, nie chcesz wcześnie wstać, a tak masz blisko do szkoły”. Jak w każdej rodzinie i w tej nie brakuje oryginałów. Syn Marcelego Skałkowskiego, Tadeusz, syndyk Towarzystwa Ziemskiego Kredytowego we Lwowie, ożenił się ze swoją kuzynką Jadwigą z Kosińskich i ciotka Lusia opisuje ją jako najbardziej ekscentryczną ze swoich ciotek: Oboje byli ciotecznym rodzeństwem mojej mamy. Ciocia Jadwisia była oryginalnie brzydka, wykształcona, ateistka, bardzo miłosierna weredyczka; odbyła z mężem kilka dłuższych podróży po krajach europejskich i brzegami Morza Śródziemnego, nie znosiła łóżka, całe życie sypiała na otomanie w jadalnym pokoju, urodziła ośmioro dzieci, cztery córki i czterech synów. Jak widać, otomana w jadalni została świetnie wykorzystana. Najstarszy z ich synów, Adam, został profesorem Uniwersytetu Lwowskiego, historykiem i doskonałym znawcą epoki napoleońskiej.

Natomiast ze strony Łuczakowskich korzenie są ruskie. Część rodziny spolonizowała się, część pozostała orientacji staroruskiej, podobnie jak w rodzinie Aleksandra Fredry, którego córka Zofia wyszła za mąż za Rusina, Jana Szeptyckiego: z ich czterech synów dwóch było Polakami, w tym jeden polskim generałem, a dwóch uważało się za Rusinów - z tych Andrzej Szeptycki, metropolita lwowski, silnie popierał ukraiński ruch nacjonalistyczny. Rodzina mojego ojca, podobnie jak wiele innych, to istny kalejdoskop różnorodności etnicznej, kulturowej i religijnej ludzi zamieszkujących od wieków Kresy Wschodnie. W szczególności rodzina związana ze Lwowem stanowiła część tej niepowtarzalnej osnowy, jaką do 1945 roku była ludność miasta i jego okolic. Mój dziadek, Władysław Hoffman, zmarł w 1898 roku w wieku 32 lat i zostawił wdowę z dwójką dzieci, sześcioletnią Lusią i pięcioletnim Maksem. Po śmierci męża Paulina Hoffmanowa postanowiła nie wychodzić powtórnie za mąż, lecz poświęcić się wychowaniu dzieci. Nie było to łatwe dla młodej kobiety bez znacznych środków do życia, a sądząc po częstej zmianie mieszkania ich sytuacja finansowa była krucha, mimo pewnej pomocy rodziny. Ciocia Lusia wspomina, że po śmierci ojca zmieniła się nasza sytuacja materialna. Mama otrzymywała teraz rentę dla siebie i dla nas. Opiekunem prawnym został wuj Włodzimierz, brat mamy. Przez kilkanaście lat do wybuchu wojny przysyłał co miesiąc 30 koron dla nas na naukę, książki i mundurki. Co pół roku mama pobierała procent od kaucji, którą wpłacił tatko przed ożenieniem się. Została jeszcze parcela po ojcu na peryferiach Lwowa na tzw. Zniesieniu, blisko fabryki wódek słynnej niegdyś na świecie firmy Baczewskiego. Nie wiem, kto poradził mamie, aby sprzedała tę parcelę, bo i tak budować się tam nie będzie, więc mama ją sprzedała za 8 000 koron austriackich. Suma ta pomogła prowadzić dom. Za niedługi czas parcelę od nowego właściciela odkupił rząd austriacki na budowę linii kolejowej na Podzamczu, za sumę około 100 000 koron. Można sobie wyobrazić, jak mama żałowała tej transakcji. Moja chrzestna matka, ciocia Lusia Düringowa Metryka urodzenia Maksa Świadectwo zgonu Władysława Hoffmana Mimo ograniczeń materialnych przez pierwsze lata po śmierci męża Paulina Hoffmanowa raz w roku zabierała dzieci na wakacje do pięknych miejscowości na wschodzie Polski, do Jaremcza, Korczyna, Delatyna, Huty Korostawskiej, Worochty, Tatarowa. Ciocia Lusia wspomina te okolice leżące nad Prutem, cudowne lasy pełne jagód, malin, grzybów i urocze polanki, gdzie wycięto prawie wszystkie drzewa, pozostawiając jedno lub dwa

wysokie i potężne, na nasienie. Na tych zrębach było moc poziomek, ich aromat mieszał się z upajającym zapachem macierzanki i innych leśnych roślin. Kwitły tam duże niebieskie dzwonki, campanelle, dzikie mocno pachnące storczyki, rosły paprocie i puszyste trawy. W Jaremczu był wodospad Mickiewicza i wspaniały bardzo wysoki most kolejowy, dzieło techniki polskich inżynierów mostowców i kiedy dzieci stały pod nim, gdy po moście jechały pociągi, wydawały się małe jak zabawki. Niestety w czasie pierwszej wojny światowej most został zburzony[4]. Prut bywał groźny, gdy w górach spadały deszcze, wtedy wzbierał i toczył gwałtownie swoje mętne wody. Przy niewielkich dochodach rodzina nie mogła wyjeżdżać na długie wakacje i część lata spędzano we Lwowie. Babka Hoffmanowa często zabierała dzieci na spacery do Parku Stryjskiego. Po parkach kręcili się preclarze z koszami pełnymi precli i słodyczy, przewieszonymi przez plecy i ramię. Zależnie od wielkości precle kosztowały centa albo dwa. Matka kupowała im te większe za dwa centy. Przy wejściu do parków na stołkach siedziały handlarki i na małych stolikach rozkładały owoce i jagody. „Nam smakowały najbardziej czereśnie - pisze ciocia Lusia - mama kupowała nam po wiązce, może ich było ze 20, wiązka kosztowała centa. Czereśnie były duże, słodkie i soczyste”. Wtedy wśród chłopców popularnością cieszyła się gra w „kiczki” - krótkie patyczki kładzione nad rowkiem, w które uderzało się dłuższym patykiem i zależnie od siły uderzenia „kiczka” odskakiwała czasem dość daleko. Latem puszczano latawce sklejone z cienkich listewek na krzyż i oklejonych bibułką, do tego doczepiano ogon z pasków bibułki i sznurek. Chłopcy latawce nazywali „orło”; wolno je było puszczać jedynie na podmiejskich łąkach ze względu na druty telegraficzne w mieście. Z czasem sytuacja materialna rodziny tak się pogorszyła, że trzeba było zrezygnować nawet ze skromnych wakacji w Jaremczu lub Korczynie. Jechali wtedy na wakacje do Janowa koło Lwowa, gdzie nauczycielką była ciocia Zosia Łuczakowska, siostra babki Hoffmanowej. W Janowie był wspaniały, duży i bardzo głęboki staw, piękne lasy, Królewska Góra pamiętna pobytem króla Jana Sobieskiego. W kościele janowskim w podziemiach spoczywały zwłoki matki ostatniego króla polskiego Stanisława Augusta, Konstancji z Czartoryskich Poniatowskiej. W lasach janowskich zbierali grzyby, maliny, czernice, jeżyny, a u właścicieli pasiek babka kupowała pyszny miód w plastrach. Czasem na drugą połowę wakacji jeździli do Zbaraża do wuja Włodzimierza albo do rodziny Skałkowskich. Mąż ich kuzynki był inżynierem i prowadził prace melioracyjne w różnych miejscowościach i wtedy zabierali ze sobą mojego ojca, którego bardzo lubili. W maju cała rodzina szła na majowe nabożeństwa, podczas których Maks, siedząc na

stopniach ołtarza, niezmiennie zasypiał. W listopadzie chodzono do kościoła Jezuitów na nowennę do Świętego Stanisława Kostki i ciocia Lusia wspomina, że na tę nowennę przychodziły tłumy. Przy końcu nabożeństwa śpiewano pieśń do św Stanisława: Jasna jutrzenko narodu polskiego na nutę Boże coś Polskę . Była to swojego rodzaju manifestacja narodowa, odpowiedź na Hymn Ludowy (Volkshymne) śpiewany w szkołach na cześć Austrii i cesarza Franciszka Józefa: Boże wspieraj, Boże ochroń Nam Cesarza i nasz kraj, Tarczą wiary rządy osłoń, Państwu Jego siłę daj. Brońmy wiernie Jego tronu, Zwróćmy wszelki wroga cios, Bo z Habsburgów tronem złączon Jest na wieki Austrii los. W domu moja babka często grywała pieśni patriotyczne na fortepianie, a dla mojego ojca najpiękniejszą z nich w latach jego dzieciństwa była Walecznych tysiąc opuszcza Warszawę, inspirowana przez Powstanie Listopadowe. Paulina Hoffmanowa była najstarszą z dwóch córek, bardzo muzykalna, jej rodzicom powodziło się dobrze, nie szczędzili więc kosztów na kształcenie utalentowanej dziewczynki. Uczyła się na pensji w Tarnopolu, znała francuski, a kiedy podrosła, zaczęła pobierać lekcje fortepianu we Lwowie u pierwszorzędnego profesora muzyki, Mieczysława Sołtysa, ucznia Karola Mikulego, który z kolei był uczniem Chopina i jego „prawą ręką” w Paryżu. Ciocia Lusia wspomina, jak bardzo jej matka żałowała, że jej przygotowanie nie dawało prawa do nauczania w szkole. Byłaby to jedyna praca zawodowa dostępna w owych czasach dla młodej kobiety „z towarzystwa”. Przez pewien czas po śmierci męża próbowała podreperować budżet rodzinny, dając prywatnie lekcje fortepianu. Do zimowych rozrywek dzieci Hoffmanów, oprócz jazdy na łyżwach, należały spacery po mieście i oglądanie wystaw. Sklepy z zabawkami przyciągały, ale ciotka Lusia pisze, że (...) mama nieczęsto miała chęci na tego rodzaju wydatki. Na szczęście w zimie miejscami po ulicach stały piecyki, na których sprzedawcy, jacyś Włosi, Węgrzy czy Bułgarzy, piekli słodkie kasztany, tak zwane marony, i sprzedawali po dwa za jednego centa. Mama kupowała każdemu z nas po 10 maronów, gorących i słodkich, w łupce. Drugą atrakcją był „miodek turecki”; lepka, twarda masa w kolorze śmietankowym leżała na stolikach w bryłach, a sprzedawcy odkrawali nożem małe kawałeczki i podawali na papierkach. Te „miodki” tak zalepiały zęby, że przez kilka minut ust nie można było otworzyć,

dopóki masa się nie rozpuściła. Nigdy już w życiu nie jadłam nic tak dobrego jak te „marony” w zimie, miodek turecki i precle, a latem czereśnie od handlarki w Parku Stryjskim. Największą atrakcję stanowiły sklepy w okresie Świąt Bożego Narodzenia i Wielkanocy. Wystawy uginały się od zabawek, słodyczy, Mikołajów, diabłów, ozdób na choinki lub pisanek i baranków z cukru lub z gipsu. „Wtedy godzinami podziwialiśmy z Maksem te cuda, a Św. Mikołaj zawsze nam coś przynosił”. Życie domowe Hoffmanów było skromne, nie stać ich było na stałą służącą i jako pomoc domowa dochodziła żona dozorcy. Jednak w domu panował pogodny nastrój, dzieci były z sobą zżyte i ograniczały swoje zachcianki do możliwości finansowych matki. Ciotka Lusia wspomina, że kiedy już podrośli, matka urządzała im specjalne kolacje w zapusty. Dostawali wtedy po gorącej parówce z musztardą i kromką chleba, po 3 pączki i herbatę z sokiem malinowym. „Jeżeli mama nie siedziała z nami przy stole, zjadaliśmy naprzód sam chleb, potem same parówki z musztardą bez chleba, na koniec pączki z herbatą”. Paulina Hoffmanowa kochała kwiaty i miała do nich szczęśliwą rękę. Hodowała rośliny w doniczkach i drewnianych skrzynkach na oknie, a do bardziej egzotycznych w jej „oranżerii” należały duża palma i figa i ta co roku dawała kilka słodkich owoców. Kiedy rodzina wyjeżdżała na wakacje, dozorczyni miała obowiązek podlewania. Niestety, któregoś roku po powrocie z wakacji zastali oba drzewka uschnięte, bo dozorczyni rozchorowała się, nikt roślin nie pielęgnował, a było niemożliwie upalne lato - i tak stracili palmę i figę. Babcia była niepocieszona, bo obie rośliny w swoim czasie mój dziadek dostał w prezencie i przetrwały w domu dwadzieścia lat. Śmierć palmy i figi nastąpiła tuż przed wybuchem pierwszej wojny światowej, symbolicznie zamykając niepowtarzalną epokę w historii Lwowa. Babcia lubiła bardzo teatr i chodziła z dziećmi na opery, operetki i sztuki. Grali wtedy we Lwowie świetni artyści i sławy światowe. Jak wspomina ciotka Lusia, „twoja babcia bardzo kochała życie, zawsze mówiła, że jest jej dobrze i że jest z życia zadowolona, nigdy się nie nudziła i była zawsze pogodna. Lubiła się ładnie ubrać i nam też sprawiała porządne mundurki i sukienki, jak długo byliśmy w domu”. Prowadziła ożywione życie towarzyskie w gronie rodziny, często zabierała Lusię i Maksa w odwiedziny do swojej matki, Izabeli Hoffmanowej i do braci, natomiast rzadko do wuja Tadeusza Skałkowskiego i cioci Jadwisi, tej, co sypiała na otomanie. Ich dzieci były znacznie starsze, a wnuki o wiele młodsze. Ciocia Lusia wspomina te wizyty z mieszanym uczuciem: „siedzieliśmy przy wielkim okrągłym stole i nudziliśmy się. Babcia nie lubiła, żeby dzieci przysłuchiwały się rozmowom starszych i

coś między sobą szeptały”. Raz po wizycie Lusia powiedziała do matki: „Mamo, Maks mówi, że ciocia Jadwisia jest podobna do żaby”. Babcia bardzo się tym przejęła, bo z ciocią Jadwisią serdecznie się lubiły, grywały razem w karty i kładły pasjanse. Odtąd przeważnie do Skałkowskich chodziła sama, dzieci brała tylko na imieniny Jadwigi i Tadeusza. Lusia i Maks nie martwili się tym zbytnio, bo matka i tak przynosiła im ciastka i torty, a imieniny na Bajkach były częste, bo wujostwo przecież mieli ośmioro dzieci. Poza rodziną życie towarzyskie dzieci Hoffmanów było też urozmaicone. Przychodzili do nich koledzy i koleżanki ze szkoły, babcia podawała herbatę i ciasteczka, a jak dziewczęta już były starsze, to koleżanki Lusi często grywały na cztery ręce na fortepianie, a koledzy Maksa na mandolinach. Wychowując dwoje dzieci sama, babka Hoffmanowa starała się wpoić w nie zasady etyki i sprawiedliwości i przy nadarzających się okazjach wygłaszała budujące sentencje. Nieraz przy obiedzie, gdy mówiliśmy, że coś należy zrobić następnego dnia, mama dawała nam nauki moralne, w tym guście: co masz zrobić jutro, zrób dzisiaj. Wtedy z Maksem robiliśmy do siebie „oczy” i mówiliśmy: słyszysz, co mama mówi? Co masz zrobić dzisiaj, zrób jutro, a co masz zjeść jutro, zjedz dzisiaj. Mama broniła się, że wcale tego nie mówiła, ale myśmy tak długo twierdzili, że tak, aż zaczynała śmiać się razem z nami. Wieczorami po kolacji Maksio i ja siadywaliśmy na kanapie, każde z książką, przeważnie powieści podróżnicze i przygody, Robinson Crusoe, Duch puszczy, Młody wygnaniec czy Pod Krzyżem Południa; a mama zwykle grała na fortepianie. Często zasypialiśmy z książką w ręku. Kiedy mama nas budziła, zaczynały się targi, bo kazała nam po kolei iść się myć, przebierać na noc, a na końcu się modlić. Przez pewien czas buntowaliśmy się i nie chcieliśmy się myć za darmo; wtedy, ażeby nas nakłonić, dawała nam po 10 centów. Czasem zapominaliśmy o zapłacie i myliśmy się za nic, aż kiedyś ja obliczyłam, ile to pieniędzy nam przepadło. Powieści podróżnicze i przygody z amerykańskiego Dzikiego Zachodu pobudziły fantazję mojego ojca. Któregoś roku do Lwowa przyjechał ze Stanów Zjednoczonych zespół kowbojów Buffalo Billa i w Parku Stryjskim na placu Powystawowym dawali pokazy. Mieli nieduże konie i stojąc na ich grzbietach jeździli z lassem w ręku, pokazując różne akrobacje. Ciocia Lusia pisze: (...) ci kowboje i ich konie tak się podobali twojemu tatusiowi, że codziennie biegł po szkole do parku i patrzył na ich harce. Na koniec smutny i blady powiedział naszej mamie, że chce przystać do tych kowbojów, bo mu się bardzo podoba takie życie, że nie chce chodzić do szkoły i pojedzie z nimi. Mama się bardzo zmartwiła, bo Maksio zaczął zaniedbywać się w

nauce. Na szczęście któregoś dnia kowboje wyjechali i tatuś twój nie mógł do nich przystać. Mój ojciec chodził już wtedy do gimnazjum. W tym czasie była w modzie Trędowata Mniszkówny. Miała ogromne powodzenie szczególnie wśród dziewcząt, czytano ją z zapartem tchem i zaczerwienionymi oczami. W 1911 roku wyszło kolejne wydanie powieści Żeromskiego Dzieje grzechu i znalazło się na indeksie Kościoła. Osiemnastoletnia Lusia i jej koleżanki zdobywszy książkę po kryjomu zaczytywały się, mimo że była zabroniona pod karą grzechu. Przez pierwsze lata młodości dzieci uczyły się w domu, ale później zaczęły uczęszczać do szkoły im. Marii Magdaleny, następnie matka zapisała Maksa do IV Gimnazjum, a Lusię do prywatnego seminarium żeńskiego. Szkoły średnie były wtedy numerowane; uczniowie chodzili od pierwszej klasy w mundurkach i strój ten był ściśle przestrzegany: czarne spodnie, granatowe bluzki podobne w kroju do wojskowych i dość wysokie czapki z daszkiem. Na czapkach znak „G” i cyfra rzymska lub „R” też z cyfrą oznaczały gimnazjum humanistyczne, z łaciną i greką, albo realne, bez łaciny i greki, ale z szerszym podłożem nauk przyrodniczych i matematyki. Na stojącym kołnierzu bluzki wyszyte były paski, srebrne dla klas I-IV, złote dla V-VIII. Liczba pasków oznaczała klasę, do której w danym roku uczeń chodził; litery „G” lub „R” były odpowiednio srebrne lub złote. Mimo skromnych funduszów, jakimi dysponowała, babcia Hoffmanowa troszczyła się bardzo o wykształcenie Lusi i Maksa, a z nauką ich nie było trudności. Pobierali prywatne lekcje muzyki i francuskiego, choć mój ojciec wolał grać w „kiczki” z kolegami, niż ćwiczyć gamy. Uczył się znakomicie, celował w łacinie i matematyce do tego stopnia, że profesorowie gimnazjalni zaczęli polecać go jako korepetytora tych przedmiotów, kiedy sam był zaledwie uczniem piątej klasy. Pamiętam - pisze ciocia Lusia - że za pomoc jakiejś nauczycielce w nauce łaciny, w czasie pobytu u cioci Zosi w Janowie pod Lwowem, otrzymał kilkadziesiąt koron i kupił sobie śliczną rakietę tenisową angielską i komplet piłek. Miał wtedy 15 lat i był w V klasie. W tenisa nauczył się grać u kuzynów Skałkowskich, którzy w swym domu letnim mieli bardzo duży sad i część ogrodu przeznaczyli na kort tenisowy. Na ogół młodzież pieniędzmi nie dysponowała i jedynie można było zarobić parę groszy, dając korepetycje, jeżeli miało się do tego kwalifikacje, albo, jak ciotka Lusia wspomina, służąc do mszy. Chłopcy z II-III-IV klas gimnazjalnych, gdy nauczyli się ministrantury, chodzili wczesnym rankiem do kościoła i służyli do mszy kilku księżom, za co dostawali po 10

halerzy. W najlepszym razie mogli „zarobić” dziennie 30-40 halerzy. Maks także chodził rano do kościoła z namowy kolegi, który był synem organisty i blisko nas mieszkał. Ale twój tatuś nie lubił wcześnie wstawać, więc po kilku miesiącach przestał służyć rano do mszy. Gdy ojciec zdał maturę i zapisał się na wydział prawa na Uniwersytecie Lwowskim, jego stryj wyrobił mu posadę w Zakładzie Ubezpieczeń i wtedy miał własne pieniądze do dyspozycji. Bardzo lubił muzykę, szczególnie lekką, lubił tańczyć, a był to czas, kiedy w modę weszło tango argentyńskie i szał zrodzony w Paryżu ogarnął resztę Europy. Z pierwszych zarobionych przez siebie pieniędzy Maks kupił siostrze nuty Tanga argentyńskiego. Cały świat wtedy nucił refren, Pod modrym niebem Argentyny, gdzie zmysły poją cud dziewczyny, rozkoszy składa się daniny, śniąc tanga boski czar[5]. W 1914 roku wybuchła pierwsza wojna światowa. Lwów znajdował się w zaborze austriackim, więc ojciec musiał wstąpić do austriackiego wojska i przez pierwsze miesiące wojny stacjonował w Czechach. Następnie został wysłany na front włoski. Miał pod swoją komendą ludzi różnych narodowości, z jakich składało się cesarstwo austrowęgierskie. Ciotka Lusia wspominała, że ofensywy na froncie włoskim były groźne, a szczególnie zimą warunki bardzo ciężkie, bo front przechodził przez Alpy. Gdy zbliżała się ofensywa, twój tatuś starał się wysyłać do Lwowa na urlop swoich starych żołnierzy, specjalnie tych, którzy mieli rodziny, dzieci. Naturalnie, że robił to tylko, na co mu honor oficerski dozwalał. Powojnie, gdy był już adwokatem, spotykał nieraz dawnych żołnierzy i ci mu za to dziękowali. Tarnopolska rodzina Neuhoffów Rodzina mojej matki również pochodziła z Małopolski, ówczesnej Galicji za czasów cesarstwa austrowęgierskiego. Po stronie jej matki byli to posiadacze ziemscy, mniejszych lub większych majątków. Protoplastą tej gałęzi naszej rodziny był Bazyli SasLeszczyński, mój prapradziadek, właściciel paru wsi, między innymi majątku Rakowiec na Podolu, żonaty z baronówną Anielą Andler. Dwie siostry Anieli również były zamężne z okolicznymi właścicielami ziemskimi, jedna z Zawistowskim z majątku Kopeczyńce, druga z Rudroffem z majątku

Szwejkowce.

Rudroff

szczególnie

miał

niezwykłe

poszanowanie

wśród

obywatelstwa i był marszałkiem powiatu. Zarówno Rudroffowie, jak i Zawistowscy stanowili bogaty odłam rodziny, małżeństwo Leszczyńskich było o wiele mniej zamożne. Bazyli i Aniela mieli czworo dzieci, trzy córki i jednego syna, Aleksandra, mojej babki ukochanego wujka „Olesia”. Jego siostra Maria, moja prababka, trzecie z rzędu dziecko Bazylego i Anieli, wyszła za mąż za Mieczysława Tapkowskiego, dyrektora Banku

Hipotecznego w Tarnopolu, właściciela dwóch niewielkich majątków, Dyczków i Zaścianka, położonych około dziewięciu kilometrów od Tarnopola. Z kolei Tapkowscy mieli sześcioro dzieci, trzech synów i trzy córki. Po śmierci Mieczysława najstarsza córka Antonina, Tosia, najpiękniejsza z trzech sióstr, o wspaniałych kasztanowych włosach, była już zamężna za lekarzem, doktorem Obfidowiczem, lecz w domu pozostały jeszcze dwie panny, Maria Włodzimiera, zwana Włodzią dla odróżnienia od matki Marii, i najmłodsza Hela. Te należało wyposażyć i wydać za mąż. Po śmierci męża Maria sama majątkami zarządzała, ale sytuacja materialna rodziny była trudna i znaczniejsze dochody mogły dostarczyć

jedynie

kamieniołomy.

Ich

oficjalna

nazwa

brzmiała

„Kamieniołomy

Zaścianieckie Braci Tapkowskich” i zawierały niezwykły kamień o specyficznym i rzadkim odcieniu popielatożółtym, bardzo poszukiwanym przez architektów do dużych budowli jak kościoły, na wykładziny ścian i na kamienne akcesoria. Zaścianiecki kamień odegrał ważną rolę w losach mojej rodziny. Artykuły ukazujące się w ówczesnych gazetach szeroko omawiały plany budowy kościoła parafialnego w Tarnopolu. Od r. 1791 przez ponad stulecie parafia tarnopolska korzystała z kościoła Dominikanów. Przygotowania do budowy nowego kościoła parafialnego zostały podjęte przed r. 1897. Na czele komitetu budowy stanął proboszcz ks. Cyryl Janer (Jahner), który w listopadzie

1897

zorganizował

„komitet

pań”

z

ordynatową

Klementyną

CzarkowskąGolejewską na czele oraz, zapewne w tym samym czasie, analogiczny komitet męski. W ciągu niecałego roku komitet pań zebrał 3324 złr., a komitet męski blisko 5 000 złr. Ponadto ordynat na Wsuczce Tadeusz Czarkowski-Golejewski podarował komitetowi budowy 1 000 000 cegieł. Komitet budowy dysponował także „szkicem” kościoła, autorstwa arch. Augusta Bogochwalskiego ze Lwowa, który zamierzano zrealizować u wylotu ul. Mickiewicza, obok budynku probostwa. 3 I 1898 zorganizowano koncert Ireny Bohussówny, z którego dochód był przeznaczony na budowę kościoła. Rozpoczęcie prac planowano początkowo na maj r. 1898, a następnie na wiosnę r. 1899[6]. W styczniu 1900 roku ogłoszono przetarg na budowę kościoła, ale projekt natrafił na opozycję zarówno publiczności, jak i samej gminy ze względu na przewidywane koszta. W rezultacie do przetargu nie doszło i odpadł oryginalny plan z wielu powodów,

jednym z nich była śmierć proboszcza, księdza Cyryla Janera w 1902 roku. Jego następca, prałat dr Bolesław Twardowski, późniejszy arcybiskup lwowski, człowiek intelektualnie błyskotliwy, uduchowiony, energicznie troszczący się o rozwój Kościoła w Galicji, natychmiast podjął inicjatywę swojego poprzednika, budowy nowego, dużego i okazałego kościoła parafialnego w Tarnopolu również finansowanego przez mieszkańców miasta. Twardowski postanowił zmienić styl. Nowy projekt kościoła wykonał znany architekt, Teodor Talowski (...) na podstawie jednego z czterech projektów konkursowych na kościół św. Elżbiety we Lwowie. Decyzja o realizacji projektu w Tarnopolu musiała zapaść jeszcze przed ogłoszeniem werdyktu jury w konkursie lwowskim (19 III 1903), gdyż już 4 dni później (23 III 1903) biuro konstrukcyjne fabryki Zieleniewskiego w Krakowie przygotowywało projekt stalowej konstrukcji hełmu wieży kościelnej dla Tarnopola [...] Nadzór nad pracami objął inż. Stefan Neuhoff, który zawierał też kontrakty z wykonawcami, prowadził rachunki budowy i wykonywał plany w naturalnej skali „do rzeźb kamiennych w oknach, kolumnach, kapitelach itp.”. Był on także autorem projektów cokołu i ankrowania kościoła[7]. Pertraktacje w sprawie materiałów budowlanych zaczęły się znacznie wcześniej, jeszcze za życia ks. Janera i już wtedy inżynier Stefan Neuhoff prowadził rozmowy z potencjalnymi dostawcami. W 1900 roku Stefan Neuhoff miał 36 lat. Pochodził z rodziny niemieckiej z Westfalii, która do Polski przybyła z jednym z Sasów i osiedliła się w zaborze pruskim, w okolicy Bydgoszczy; tam urodził się Stefana ojciec, Antoni. Neuhoffowie z wyznania byli luteranami, przynależeli do Kościoła ewangelickoaugsburskiego, lecz gdy Antoni ożenił się z katoliczką, Niemką, Karoliną Weinert, przeszedł na katolicyzm i przeniósł się do Stryja w Galicji. Podobnie jak współczesny mu Franciszek Smolka[8], którego matka była Węgierką, Antoni Neuhoff całkowicie się spolonizował i w 1863 roku brał udział w Powstaniu Styczniowym. Antoni i Karolina mieli ośmioro dzieci, trzy córki i pięciu synów. Stefan, drugie z rzędu dziecko, urodził się w roku 1864, w rok po Powstaniu. Rodzina nie była zamożna i kiedy Antoni zmarł, pozostawiając żonę z małymi jeszcze dziećmi, ciężar opieki nad młodszym rodzeństwem po śmierci ojca spadł na Stefana, najstarszego syna. W 1882 roku wstąpił na Politechnikę Lwowską, był współzałożycielem studenckiej Bratniej Pomocy, popularnie zwanej „Bratniakiem”. Po ukończeniu inżynierii lądowej jako inżynierarchitekt, zamieszkał w Tarnopolu i przyjął posadę na kolei, lecz zatroszczył się o wykształcenie młodszych braci. Maksymilian i Karol ukończyli prawo, Władysław medycynę, Jan inżynierię. Również wydał za mąż dwie siostry, wyposażając je odpowiednio, nawet w

fortepiany. Na całym świecie, w ślad za rewolucją przemysłową zrodzoną w Anglii, ambitni młodzi przedsiębiorcy rwali się do własnych projektów: budowali fabryki, szukali ropy naftowej, otwierali kopalnie, zakładali firmy. Był to ogólny czas rozkwitu techniki i wynalazki rozpalały fantazję tej generacji. W Stanach Zjednoczonych Henry Ford, syn biednego irlandzkiego rolnika, wprowadzał w życie swoje pomysły systemu produkcji aut; Andrew Carnegie, szkocki imigrant, rozwijał produkcję stali i szeroką rzeką Ohio spływały do Pittsburgha barki naładowane węglem, z pieców wypływały strumienie rozżarzonego do białości metalu, a nad okolicą noce rozjaśniała łuna z jarzących się hałd żużlu. Stefan Neuhoff należał do tej nowej generacji. Zdolny, energiczny, ambitny, w połowie lat dziewięćdziesiątych dziewiętnastego wieku założył własną firmę za pozwoleniem administracji kolei, gdzie w dalszym ciągu pozostawał na stanowisku szefa biura technicznego. Biuro inżynierskie miał na pierwszym piętrze budynku dworcowego w Tarnopolu i stamtąd prowadził prace dla kolei, a własne biuro firmowe otworzył w swoim domu i tam angażował rysowników i techników. Posypały się prywatne zamówienia. Kiedy mój dziadek po studiach przeniósł się do Tarnopola, zawarł znajomość z aptekarzem Marianem Krzyżanowskim, właścicielem apteki „Pod Opatrznością” na rogu ulicy Mickiewicza i Świętojańskiej. Z czasem znajomość przerodziła się w zażyłość. Krzyżanowscy byli bardzo pobożni, chodzili na mszę do kościoła parafialnego, byli zaprzyjaźnieni z proboszczem, infułatem doktorem Bolesławem Twardowskim i przez nich mój dziadek też z nim się zaprzyjaźnił. Prowadził już wiele projektów w Tarnopolu, kiedy ksiądz Twardowski zwrócił się do niego z propozycją objęcia kierownictwa nad budową kościoła parafialnego. Według projektu Talera (Teodora Talowskiego) kościół miał być w stylu neogotyckim modnym wówczas w Austrii, z elementami secesyjnymi i modernistycznymi. Niektóre akcesoria, jak ambona, ołtarze, obramowania neogotyckiego portalu i okien miały być wykonane ze szczególnego jasnego kamienia. Jak wspomina wuj Zbyszek: (...) poradzono ojcu, a wiem to z opowiadań rodziców, że kamień taki jest w majątku ziemskim Zaścianka leżącym blisko Tarnopola, należącym do Marii Tapkowskiej, wdowy po Mieczysławie. Mój ojciec poszedł do niej omówić sprawę kupna kamienia. Na tej pierwszej wizycie omówiono wszystko ogólnikowo, szczegóły odłożono do następnej. W czasie drugiego spotkania otworzyły się nagle drzwi i do salonu wpadła dziewiętnastoletnia Włodzia, średnia z trzech córek pani Tapkowskiej. Zmieszana, szybko

wycofała się, ale matka zawołała ją z powrotem. Ojciec zakochał się w niej śmiertelnie. W parę dni później złożył oficjalną wizytę, jak to wówczas było w zwyczaju, w południe, ubrany w „anglez”[9] i poprosił o pozwolenie „bywania w domu”. Wkrótce oświadczył się o jej rękę, a szczęśliwie uczucia panny okazały się wzajemne. Maria Włodzimiera miała urodę klasyczną, twarz owalną, proste brwi, delikatny profil, zielone oczy; piękna i poważna nad swój wiek, była od Stefana o osiemnaście lat młodsza, lecz usposobieniem do siebie pasowali. Ślub wzięli w styczniu 1902 roku w późnobarokowym kościele Dominikanów i zamieszkali w małym parterowym domku kupionym przez dziadka jeszcze za jego kawalerskich czasów. Ponieważ ongiś ten domek był własnością Francuza, pana Tessaire, nazywano go „Tesserówką”. Następnego roku rozpoczęto kładzenie fundamentów pod kościół parafialny w Tarnopolu pod wezwaniem Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. Tego samego roku Neuhoffom urodził się syn, Zbigniew Jan, a w dwa lata później, 5 marca 1905 roku, przyszła na świat córka, Zofia Maria Bożena. Stefan i Maria Neuhoffowie, Tarnopol 1902 O swoim wczesnym dzieciństwie w Tarnopolu wuj Zbyszek pisze: Urodziłem się 8 marca 1903 roku w Tarnopolu, w starym parterowym domu położonym u przęsła żelaznego mostu smekowieckiego, należącym do mojego ojca. Przez most smekowiecki, z pięknej konstrukcji żelaznej, szła środkiem szeroka jezdnia, po bokach były chodniki. Z mostu w 1910 roku oglądaliśmy kometę Halleya. Dom ten mój ojciec zajmował jeszcze jako kawaler, a po ślubie z Marią Włodzimierą Tapkowską moi rodzice mieszkali tam nadal. Było sześć pokoi. Moja babka jako prezent ślubny sprawiła rodzicom komplet mebli w modnym wówczas stylu wiedeńskim, który mi zastąpiono kawalerskie umeblowanie ojca. Do domu wchodziło się nie wprost z ulicy, lecz przez podwórze przechodzące w duży ogród warzywny. Na podwórzu stała ręczna studnia, bo Tarnopol w tym czasie nie miał wodociągów. Do mieszkania prowadziła mała sień, a z niej po lewej stronie drzwi do kuchni, po prawej do pokoi. Z pierwszego pokoju, jakby saloniku, przechodziło się do obszernego salonu urządzonego dwoma kompletami wiedeńskich mebli. Dalej była jadalnia, za nią sypialnia rodziców, następnie nasz pokój dziecinny i gabinet ojca połączony z jego inżynierską pracownią, gdzie stały trzy stoły rysownicze, bo kiedy ojciec miał dużo pracy, przyjmował rysowników. Okna domu były małe, tak że w zimie przez pokryte lodem szyby wpadało mało światła. Z lat dziecięcych pamiętam cudowne wzory, jakie mróz rysował na pokrytych lodem szybach. Z okapów dachu zwisały grube sople lodu, przeźroczyste jak szkło.

Oświetlenie pokoi było naftowe, bo domy w Tarnopolu przeważnie jeszcze nie miały oświetlenia elektrycznego. Pokoje ogrzewały wielkie piece kaflowe opalane drzewem. Stefan Neuhoff ze Zbyszkiem, Tarnopol 1903 Maria Neuhoffowa ze Zbyszkiem, Tarnopol, 1903 Ostatni pokój poza pracownią ojca przeznaczono dla szwaczki Andzi oraz dla pani Julii Ceratowskiej, która przychodziła co pewien czas łatać bieliznę dziecięcą, moją i mojej siostry Zofii i cerować pończochy i skarpetki. Andzia była mała, okrągła i małomówna, skromnie ubrana, szyła bardzo szybko na naszej nożnej maszynie Singera. Mieliśmy wówczas liczną służbę domową: kucharka Franka, dwie pokojówki, chłopiec do pomocy i niańka Basia Jawna. Służba mieszkała w części domu, gdzie była kuchnia. Do uprawy ogrodu przychodził stary emerytowany robotnik kolejowy, Robacki. W ogrodzie rósł krzak akacji, a zapach z jego kwiatów unosił się aż do domu. Był to mój ulubiony krzew i w zimie, kiedy wszystko było pokryte grubą warstwą śniegu, a mróz dochodził do trzydziestu kilku stopni poniżej zera, wykradałem się z domu i składałem na jego konarach kromkę chleba, aby biedny krzak miał się czym pożywić. Następnego dnia szedłem zbadać, czy akacja zjadła chleb i oczywiście chleba nie było, bo zjadły go wróble, ale moje dziecięce serce cieszyło się, że akacja nie była głodna. Metryka urodzenia Zosi Wuj Zbyszek, Tarnopol 1907 Mama, Tarnopol 1907 Nasza niańka, Baśka, zajmowała się wyłącznie mną i moją siostrą, prowadziła nas na spacer do ogrodu miejskiego albo do naszego ogrodu kwiatowego leżącego daleko od domu, okolonego wysokim drewnianym płotem. W ogrodzie stała duża sześcioboczna altana obrośnięta dzikim winem, pośrodku okrągły stół, a pod ścianami drewniane ławy. Ogród obsadzony był pospolitymi kwiatami, rezedą, balsaminą, bratkami i goździkami, róż nie było. Ścieżki, pokryte cieniutkim jasnoszarym kamiennym żwirem, harmonizowały z barwami kwiatów. W tym ogrodzie bawiliśmy się z Zosią, a niańka drzemała w altanie. W pogodne dni letnie czasem prowadziła nas do ogrodu pani Julia Ceratowska i przeważnie przynosiła ze sobą i naprawiała naszą bieliznę. Pani Ceratowska miała dla mnie i dla Zosi szczególne znaczenie, bo opowiadała piękne bajki. Kiedy słyszeliśmy, jak matka posyła służącą do pani Ceratowskiej, ażeby następnego dnia przyszła, uciecha nasza dochodziła do szczytu, bo wiedzieliśmy, że przez cały dzień będziemy słuchać bajek o Śpiącej Królewnie, Jasiu i Małgosi, o karzełkach, wszystko to zaczerpnięte z bajek Andersena

albo z jej własnych pomysłów. W dniu jej przyjścia już rano stawialiśmy nasze krzesełka blisko jej fotela. Pani Ceratowska była w podeszłym wieku, siwa, zawsze ubrana na czarno, w czarnym czepeczku ozdobionym czarnym strusim piórem i kokardkami zawiązanymi pod brodą, szeroką również czarną wstążką. Nosiła suknie staromodne, bluzkę z bufiastymi rękawami, spódnicę do samej podłogi. Miała przy sobie duży, czarny sukienny worek, gdzie wkładała w ciągu dnia niedojedzone potrawy. Zaraz po wejściu do pokoju podawano jej śniadanie z kawy, bułeczek i rogalików posmarowanych grubo masłem. Te rogaliki wówczas nazywano „kaiserkami”. Po śniadaniu pani Ceratowska rozsiadała się w fotelu, zakładała na nos owalne okulary i zabierała się do roboty. My z Zosią przysuwaliśmy krzesełka i prosiliśmy o bajki. Te chwile należały do najpiękniejszych z naszego dzieciństwa. Wieczorem, kiedy zapadł już mrok, pani Julia wychodziła od nas, niosąc swój pełny sukienny worek. Raz na tydzień przychodził do domu Władzio[10], chłopak do pomocy, syn biednych chłopów z okolic Tarnopola. Władzio mieszkał w bursie, na obiady zapraszały go bogatsze rodziny. W zimie zabierał Zbyszka i Zosię po południu na ślizgawkę i wujek wspomina, że zawsze go dziwiło, jak szybko Władzio biega po lodzie. W starym domu przy moście smekowieckim życie układało się według schematu, jaki wtedy odpowiadał pojęciom rodziny. Światem dla mojego dziadka była żona i dzieci i po skończonej codziennej pracy wracał do domu i resztę dnia już im poświęcał. Często przynosił duże papierowe torby pełne owoców, czekolad i innych smakołyków kupionych w sklepie Aszkenazego. Wuj Zbyszek wspomina, jak „pewnego wieczoru, kiedy siedzieliśmy przy kwadratowym stole jadalnianym, ja naprzeciw ojca, moja siostra Zosia naprzeciw matki, widziałem na twarzy ojca zagadkowy uśmieszek; nagle ojciec powiedział do matki, «Włodziu, popraw lampę nad stołem», matka wstała i krzyknęła: z lampy zwisał naszyjnik. Był to duży brylant na cienkim platynowym łańcuszku”. Śniadanie rodzice jedli sami, dzieciom zanoszono kubki mleka do ich pokoju, do obiadu i kolacji siadały z rodzicami, ale na zasadzie, że „dzieci i ryby głosu nie mają”. Zajmowano miejsca dopiero, kiedy babcia Włodzia przyszła do stołu. Po kolacji niańka kładła dzieci do łóżek, a ojciec przychodził i z każdym z osobna odmawiał pacierz. Wuj Zbyszek wspomina: Na noc pozostawiano w drzwiach naszego pokoju na podłodze małą naftową kolorową lampkę, ażeby oświeciła drogę dla ojca, gdyby któreś z nas płakało. Rodzice pozostawali jeszcze dłuższy czas w jadalni, matka haftowała, ojciec czytał wiedeńską gazetę «Neue Freie Presse», którą codziennie kupował w księgarni pani Gottliebowej. Często wyciągał ołówek i

na marginesach dziennika rysował miniatury gotyckich portali i okien. Plany kościoła robił w swoim pokoju, gdzie stały trzy stoły. Jedynie przy planowaniu palił cygaro, najczęściej siedząc zadumany w fotelu. Kiedy indziej rodzice przechodzili do salonu, matka siadała do fortepianu i grała Chopina albo transkrypcje z oper i kiedy byłem nieco starszy, czasem udawało mi się wkraść pod fortepian i słuchać muzyki. Ówczesny, niewielki Tarnopol, austriackie miasto garnizonowe, liczył sobie około trzydziestu tysięcy mieszkańców i był stolicą Podola. Wuj Zbyszek opisuje ten zaginiony kalejdeskopowy w swojej kompozycji świat, gdzie krzyżowało się wiele kultur żyjących na ogół we względnej symbiozie. Polacy i Żydzi stanowili większość mieszkańców, Rusini mniejszość. Polacy głównie pracowali jako urzędnicy państwowi, w administracji, sądownictwie, na poczcie, w wolnych zawodach jako lekarze, inżynierowie i po trosze w adwokaturze, a tylko sporadycznie trudnili się handlem, bo handel uważano za coś niższego. W Tarnopolu znajdowały się biura starostwa, a sam starosta i jego referenci stanowili elitę towarzyską. Dla wielu panien małżeństwo z referendarzem starostwa było wielce pożądane. Żydzi wybijali się w wolnych zawodach jako lekarze i adwokaci i mieli opanowany handel, od bogatych sklepów po stragany przed bramami swoich domów, gdzie sprzedawali wapno i piasek. Z kolei Rusini przeważnie pracowali w urzędach państwowych oraz jako nauczyciele i duchowieństwo. Ta różnorodność etniczna ma swoją wymowę w pospolitej ulicznej gwarze. Tak więc kapral w austriackim mundurze może wrzasnąć: „Achtung! Abtreten!”, a dla wyjaśnienia dorzucić: „Poodsuwaty sia!”. Mój dziadek miał doskonałe stosunki z gminą żydowską i sam był przez Żydów szanowany i bardzo lubiany. Kiedy został wybrany radnym miasta, przed domem dziadków powstała istna manifestacja: zebrał się tłum, wiwatował na jego cześć, a Żydzi wykonali tańce. Wuj Zbyszek pamiętał, że wtedy rodzice razem z nim i moją mamą wyszli na balkon i dziadek dziękował zebranej publiczności. Eminencją wśród tarnopolskich starozakonnych był stary Goliger, odwiedzał dziadka zawsze w towarzystwie swojego zięcia, Babada, nosił jedwabny chałat, jarmułkę i miał brodę długą po pas. Zięć Babad zajmował ważne stanowisko w kahale, podróżował po całej Europie i parę razy z podróży przywiózł mojemu dziadkowi podarunek: raz była to marmurowa rzeźba z Florencji, innym razem secesyjna rzeźba koni. Przed żydowskimi świętami przynosił dziadkom ogromny półmisek ryby po żydowsku i mace. Wuj Zbyszek pamiętał, jak honorowo Goliger był przyjmowany przez jego rodziców i częstowany winem i tortem. Na drugim krańcu drabiny społecznej, do uboższych członków

tarnopolskiej gminy żydowskiej należał Weintraub, właściciel małego sklepiku naprzeciw domu dziadków przy moście smekowieckim. Sklepik mieścił się w krzywym ze starości domku i miał niewiele towaru. Nad drzwiami na grubej sprężynie umieszczony dzwonek oznajmiał wejście klientów. Na imieniny cesarza Weintraub wystawiał w oknie portret Franciszka Józefa w ramce, a po bokach, w dwóch flaszkach po piwie świece zapalane wieczorem. Do Weintrauba posyłało się po drobne centowe sprawunki, bo główne zakupy robiło się w sklepie Skowrońskiego. Na koniec do ludności tarnopolskiej, Polaków, Rusinów i Żydów, należy dorzucić Austriaków zżytych ze społecznością polską. Świat tarnopolski był mały i towarzysko, zawodowo i handlowo koncentrował się na przestrzeni kilkunastu głównych ulic. Wuj Zbyszek wspomina: Kilka ulic w Tarnopolu miało charakter handlowy, przy pozostałych były domy parterowe i wille. Było wtedy modne utrzymywanie przed willą małego ogródka i typowo sadzono w nim sztamowe róże przywiązane do drewnianych palików ozdobionych dużymi różnokolorowymi kulami. Do głównych ulic należały: ulica Kolejowa, prowadząca z dworca do centrum; ulica Mickiewicza, biegnąca od barokowego pomnika św. Anny do kościoła parafialnego; ulica Trzeciego Maja, wyłącznie handlowa, zabudowana dwupiętrowymi kamienicami, łącząca ulicę Mickiewicza z placem Sobieskiego. I w końcu ulica Świętojańska, gdzie znajdował się szpital wojskowy. Przy Świętojańskiej pod numerem 3 ojciec wybudował dwupiętrową kamienicę; przeprowadziliśmy się tam z Tesserówki w 1908 roku i rodzina nasza zajmowała całe pierwsze piętro. Z jednego końca ulicy Kolejowej, biegnącej wzdłuż ślepego toru i kończącej się na moście smekowieckim, odchodziła ulica Kaczały. Tam mieszkała część starszej generacji naszej rodziny; w kamieniczce na pierwszym piętrze prababka Maria Tapkowska z młodszym synem Mundkiem (Zygmuntem); naprzeciw, w parterowym domu głęboko odsuniętym od ulicy, jej matka, moja praprababka, Aniela Leszczyńska; a zaraz obok daleka kuzynka prababki Tapkowskiej zamężna z Czechem panem Mazakiem. W pewien czas po ślubie oprócz domu dla własnej rodziny przy Świętojańskiej dziadek rozpoczął budowę drugiego domu na sprzedaż. Obie kamienice w stylu secesji austriackiej miały gładkie frontony i balkony od ulicy ze sztab artystycznie wykonanych, zdobionych liśćmi z żelaza, gałęziami i kwiatami, i dwie bramy wejściowe: jedną prowadzącą do głównej klatki schodowej, drugą do bocznej, prowadzącej do mniejszych mieszkań oraz przeznaczonej dla służby. Z czasem kupił jeszcze trzy inne kamienice, przy Trzeciego Maja i przy ulicy Mickiewicza. Na piętrze były mieszkania, na parterze sklepy. Później nabył dodatkowe kamienice przy Mickiewicza, w sumie cztery. W tych kamienicach mieściły się

najbardziej na owe czasy luksusowe lokale sklepowe: maszyn do szycia Singera, sklep jubilerski Teichmanna, głównego dostawcy sreber stołowych moich dziadków, duży sklep przyborów krawieckich, a po pierwszej wojnie światowej wprowadziła się wielka lodziarnia włoska. Jeden z tych domów zajmowały sąd i prokuratura. Był też sklep z obuwiem prowadzony przez panią Kaczkę i na pytanie: „Gdzie idziesz?”, odpowiedź brzmiała: „Do Kaczkowej”. Wielkim powodzeniem cieszył się w Tarnopolu lokal śniadankowy pana Ostrowskiego, dokąd panowie szczególnie chętnie wstępowali po południu w drodze do domu, na „śledzika pod wódkę”. Mój dziadek mawiał „wódzia grzeje, wódzia chłodzi, wódzia nigdy nie zaszkodzi”, ale sam preferował wina. Obok Ostrowskiego był sklep korzenny Skowrońskiego, który tę nazwę zachował, chociaż od dawna należał do pana Boreckiego. Następnie był sklep Langa z porcelaną, a dalej, tuż przed barokowym łukiem drewnianej bramy prowadzącej do tylnych zabudowań klasztoru Jezuitów, znajdował się optyk, Dornbaum, gdzie można było nabyć okulary, lornetki, płyty gramofonowe i gramofony, a także dać zegarek do naprawy. U Dornbauma stał wielki gramofon z tubą o średnicy jednego metra, nad wejściem do sklepu pod kątem prostym do ulicy jako reklama wisiała para ogromnych niebieskich oczu w binoklach oświetlonych elektrycznie od wewnątrz żarówką. Dornbaum sprowadzał z Austrii płyty z nagraniami śpiewaków Opery Wiedeńskiej. Wuj Zbyszek dokładnie pamięta następny dom rodzinny przy ulicy Świętojańskiej. Jak na owe czasy nowocześnie urządzony: mieliśmy własną wodę i światło. Powszechnie jeszcze używano w domach lamp naftowych, później wprowadzono prąd elektryczny i pojawiły się żarówki węglówki, a dopiero znacznie później weszły do użytku niemieckie żarówki Siemensa marki Osram. Ojciec we wszystkich swoich kamienicach wprowadził oświetlenie elektryczne. Kable szły po zewnętrznej ścianie domu, splecione w warkocze owinięte jedwabną różnokolorową nicią. Również do kamienic doprowadził sieć rur wodociągowych, zasilanych wodą czerpaną ze studni w piwnicy. W Tarnopolu jeszcze centrali wodociągowych nie było. Z pomp elektrycznych obsługiwanych przez dozorców woda płynęła do ogromnego zbiornika na strychu. Ojciec wprowadził w mieszkaniach łazienki, co było w owych czasach nowością, z dużymi wannami ogrzewanymi przez wysokie okrągłe piece opalane drewnem lub węglem. Nad wanną zainstalowany był prysznic z rurą wychodzącą wprost z łazienkowego pieca. Woda do kuchni i łazienek płynęła ze zbiornika na strychu. Mieszkanie nasze na pierwszym piętrze było obszerne, 6 dużych pokoi. W jadalni wbudowana była szafa ścienna na wina, a w suterenach ojciec wybudował specjalną piwnicę

na wina, które sprowadzał z Austrii, Węgier i Niemiec. Całe życie tarnopolskiego beau monde’u skupiało się na ulicy Mickiewicza służącej za korso. Spotykano się o dwunastej i o szóstej po południu w dużej kawiarni Boulevard, również spacerowano po ulicy Świętojańskiej. Moja matka często stała na balkonie i kłaniała się znajomym. Jedna z nich, generałowa Patraszewska, nosiła kapelusze bogato zdobione kwiatami. Te kwiaty zawsze przykuwały moją uwagę. Na balkonie stała konewka do polewania roślin w drewnianych skrzynkach ustawionych wzdłuż balustrady i pewnego dnia, kiedy dama przechodziła chodnikiem, podniosłem dość ciężką konewkę na wysokość poręczy, tak że woda chlusnęła na bujny ogród sztucznych kwiatów poniżej. Rodzice musieli złożyć specjalną wizytę kondolencyjnoprzeprosinową poszkodowanej pani generałowej, a ja dostałem solidną burę. W domu naszym klapsów nie stosowano ani wobec mnie, ani wobec mojej siostry Zosi, choć czasem byliśmy małymi diablikami. Już wtedy ulica Mickiewicza była oświetlana lampami łukowymi zawieszonymi nad jezdnią, a białe światło lamp ściągało miliony chrabąszczy. Z jednego końca ulicy stał kościół parafialny, z drugiego trzymetrowa wieża z zegarem; głowa wieży była trójkątna i w każdej ścianie tarcza zegara ze szkła matowego oświetlona była od wewnątrz elektrycznością. Wprowadzenie tego oświetlenia stanowiło prawdziwą sensację. Obok wieży na chodniku w budce drewnianej pokrytej blaszanym dachem Fonio Schneider sprzedawał wodę sodową z sokiem. W budce stały grube syfony, na ladzie w szklanych tubach soki, jeden malinowy, drugi cytrynowy, a obok rzędem szklanki. Pan Fonio nalewał do nich sok, potem sikał wodę sodową z syfonu. W kartonowych pudłach leżały wafelki przełożone masą cytrynową lub czekoladową. Za budką żelazny parkan odgradzał szpital wojskowy od chodnika. Pan Fonio Schneider był lokalną instytucją, podobnie jak Kaczkowa i też mówiło się: Dokąd idziesz? Do Fonia. Do kawiarni Boulevard, popularnie zwanej „Buleward”, przychodziły wyłącznie osoby cywilne z lokalnej elity. Tam bywał wuj Misio, brat mojej matki, z żoną i przyjacielem panem Severin, tarnopolskim bon vivantem, który na modłę cesarza Franciszka Józefa nosił bokobrody. Oficerowie austriaccy przydzieleni do garnizonu tarnopolskiego mieli wstęp do kawiarni zakazany. Natomiast wieczorem, gdy zaczynało się prawdziwe korso, specjalnie po tej stronie ulicy, gdzie była kawiarnia, wielu oficerów spacerowało i wtedy w powietrzu rozbrzmiewały powitania: „Servus, Fritzi”, „Servus, Hansi”. Przeważnie byli to ludzie młodzi, do kapitana włącznie, w doskonale skrojonych mundurach, często z lewej strony prowadzili rasowe psy, tak tresowane, że chodziły równym krokiem ze swoimi panami. Ale

głównie na korso uczęszczała ludność cywilna. Po obu stronach ulicy rosły kasztany i w lecie kwitły białymi świecami na tle ciemnozielonych dłoniastych liści, a nad ich koronami unosiły się chmary chrabąszczy, potem masowo spadały na chodnik i ginęły pod stopami przechodniów z suchym chrzęstem. Starsza generacja na korso nie chodziła, wprost nie wypadało. Natomiast przy ulicy Trzeciego Maja była cukiernia pana Konikiewicza i tam szło się w niedzielę po mszy, ale tylko po to, ażeby kupić ciastka i wyjść. Przy ulicy Mickiewicza był jedyny w Tarnopolu pasaż, modny element urbanistyki dziewiętnastego wieku. Nazwany pasażem Adlera od drogerii należącej do pana Adlera, która tam się znajdowała, z jednego końca wychodził na kamienicę, gdzie mieszkały dwie siostry, stare panny Czerwińskie. Jedna z nich była pierwszą nauczycielką Zbyszka gry na fortepianie. Dawała lekcje po domach, zawsze schludnie ubrana, nosiła na szyi długi złoty łańcuch ze złotym zegareczkiem, zatknięty za skórzany pasek. Była bardzo poważna i dlatego wuj Zbyszek jej nie lubił. Dalej, za kościołem Jezuitów zaczynała się biedniejsza dzielnica Tarnopola, Zarudzie. Tu w pierwszych latach mieszkał Misio Tapkowski, brat mojej babki. Dom Karola Sochaniewicza, właściciela sklepu z zabawkami i opiekuna prawnego młodych Tapkowskich po śmierci ich ojca, przy ulicy Trzeciego Maja stanowił największą ciekawostkę Tarnopola, bo na balkonie na pierwszym piętrze przez całą wiosnę, lato aż do jesieni wystawiano olbrzymią klatkę z papugą niebiesko - i czerwonopiórą wydającą przedziwne krzyki. Wieczorem wnoszono klatkę do wewnątrz i przykrywano ją czarnym płótnem, ażeby ptaszysko mieszkańcom domu i sąsiadom snu nie zakłócało. Przy placu Sobieskiego był fryzjer męski Thieb Ghienel dla „panów z burżuazji” i salon krawiecki Kotlar, gdzie ubierał się mój dziadek i nawet po przeprowadzce do Lwowa jeździł do Kotlara szyć ubrania. Przy tym placu stał piękny barokowy kościół O.O. Dominikanów, pod kątem prostym do niego Bank AustroWęgierski, Miejska Kasa Oszczędnościowa i seminarium nauczycielskie. Wuj Zbyszek pisze: Dyrektor seminarium, pan Michałowski, wysoki mężczyzna o długiej czarnej brodzie zawsze nosił strój przypominający ubiór powstańców. Po przeciwnej stronie placu mieściła się kasarnia [koszary] wojska austriackiego i kiedy byłem uczniem pierwszej klasy szkoły powszechnej, codziennie w południe widziałem oddział żołnierzy wracający z musztry przy dźwiękach wojskowej orkiestry. Przy bramie kasarni były dwa murowane filary bielone wapnem, a na ich szczycie znajdowały się uskrzydlone kule. Ostatni bok placu Sobieskiego zajmowała kamienica, gdzie mieszkała siostra mojej matki, Antonina (Tosia), żona doktora Bronisława Obfidowicza, lekarza, kierownika szpitala wojskowego, z synem Karolem i córką Wandą. Dom był stary, miał szerokie na dwa metry

drewniane schody. Urządzenie mieszkania Obfidowiczów było skromne, bo pensja lekarza wojskowego nie wystarczała na luksusowe meble. Na dużym kwadratowym stole przykrytym kapą zawsze stała wielka miska wypełniona laskowymi orzechami. Jedyny cenny obiekt w tym mieszkaniu to przepiękny antyczny zegar stołowy na marmurowych kolumienkach, na starej wysokiej komodzie. Wchodzących gości wesołym szczekaniem witał foksterier Figas. Obfidowiczowie mieli ładny majątek ziemski Suszczyn w powiecie strzeleckim, który był dobrem posagowym ciotki, i jak długo wuj Obfidowicz żył, dobrze nim zarządzano; po jego śmierci ciotka nie potrafiła sobie dać rady z administracją, tym bardziej że dzieci nie miały w tym zainteresowania. Kiedy dzieci Neuhoffów były w wieku szkolnym, Zbyszek zaczął uczęszczać do szkoły powszechnej przy placu Sobieskiego: Seminarium składało się z dwóch działów: ze szkoły powszechnej i z seminarium przygotowującego nauczycieli szkół ludowych (powszechnych). Sama szkoła miała dwa oddziały, w jednym uczył nauczyciel Klimes, w drugim Władysław Orosz. Ja przez trzy lata szkoły powszechnej uczyłem się u pana Orosza i po przeniesieniu się do Lwowa przez długie lata utrzymywałem z nim serdeczną korespondencję. Urządzenie klas było prymitywne, a uczniów około sześćdziesięciu; czapki i płaszcze wieszaliśmy na hakach wbitych w ścianie. Sale były duże, jasne, ściany bielone wapnem, wielkie okna wychodziły wprost na plac Sobieskiego. Ławki, zbite z prymitywnych desek, stały w czterech szeregach oddzielonych przejściem. Naprzeciw ławek stał stół nauczyciela, na ścianie duża czarna tablica, nad nią krzyż z Chrystusem, a nieco dalej portret cesarza Franciszka Józefa I w mundurze generalskim. Uczniowie nie mieli mundurów, każdy z nas miał tornister noszony na plecach, w nim kamienną tabliczkę oprawioną w białe drzewo, elementarz, zeszyt, rysik i wilgotną gąbkę zwisającą z tornistra. Na tych łupkowych tabliczkach uczyliśmy się pisać rysikiem, wpierw litery, potem złożone słowa i cyfry, wreszcie prymitywne działania rachunkowe. Używanie zeszytów przychodziło później, kiedy rysik zastąpił ołówek, a potem pióro. Flaszeczki z atramentem tkwiły w okrągłych dołkach w pulpitach. Nauczyciel miał w ręku trzcinę, wskazywał nią litery na tablicy, a nierzadko dawał nam nią po łapach. Siedziałem w pierwszej ławce z synem najwyższego rangą oficera w Tarnopolu, szefa załogi pułkownika Zerboni von Dispozetti, a potem z synem dyrektora gimnazjum, doktora Lenkiewicza. Mając siedem lat dostałem od ojca zegarek kieszonkowy marki Roskopf i kiedy przyszedłem z nim do szkoły, w chwilach ciszy słychać było głośne i wesołe tykanie mojego zegarka. Wtedy poczułem wstyd, dlaczego, nie wiem.

Postrachem studentów był katecheta, ksiądz Urban, który dawał złe stopnie z religii, czego żaden inny ksiądz nie robił. Do tej szkoły chodziłem przez trzy lata. Siostra moja Zosia stawiała pierwsze kroki w szkole klasztornej Józefitek, gdzie oprócz szkoły zakonnice prowadziły sierociniec. Nieraz widywałem dziewczynki z sierocińca, jak szły parami przez miasto w swoich jednakowych szarych sukieńczynach i dużych słomkowych kapeluszach. Zakonnice prowadziły je na spacer. Te dziewczynki wychowywano na służące i szwaczki. Młodzi Neuhoffowie, Tarnopol 1910 Tarnopol miał wszystkie instytucje miastu niezbędne, a mieszkańcy brali czynny udział w jego życiu i w sprawnym funkcjonowaniu służb miejskich. Wuj Zbyszek wspomina: Ulica Kolejowa należała do ciekawszych w mieście i tu znajdował się magistrat. Przypominał wywróconą dnem do góry pakę, z niej wznosiła się kwadratowa wieża zakończona kanciastym dachem nad galeryjką. Na wieży wymalowano herb miasta Tarnopola: na niebieskim tle po lewej stronie sierp księżyca, po prawej żółta gwiazda. W tej galeryjce dyżurował członek dobrowolnej straży pożarnej wypatrujący, czy się gdzieś w mieście nie pali, a sama straż pożarna mieściła się obok magistratu. Prymitywne były narzędzia tej straży. Miała do dyspozycji cztery „beczkowozy”, popularnie zwane „feuerpompami”, po prostu cztery zbiorniki żelazne z wodą, do nich wmontowane płócienne węże zakończone mosiężną sikawką. Sam wóz miał po obu stronach przymocowane pomosty, gdzie stali strażacy trzymając się drewnianych poręczy. Wszystkie części mosiężne były wyczyszczone na wysoki połysk, siodło wozu mieściło się wysoko, na nim siedział trębacz i trzymał lejce pary białych koni. W razie potrzeby wozy wyjeżdżały galopem przez bramę magistracką, pędziły ulicami miasta, a woźnica trąbił nieustannie, ostrzegając przechodniów, aby usuwali się z jezdni. Komendantem straży pożarnej był Teodor Moroz, szewc mieszkający w naszej kamienicy przy Świętojańskiej, gdzie również w suterenach prowadził swój warsztat. Moroz, jak i wszyscy członkowie straży, miał specjalny mundur, w stylu mundurów żołnierskich, a na głowę wkładał hełm przetykany mosiężnymi paskami. Teodor Moroz nie tylko naprawiał obuwie, ale też szył nowe i miał opinię najlepszego szewca w Tarnopolu. Zajmował dwuizbowe mieszkanie, w jednej izbie była sypialnia, w drugiej kuchnia i warsztat umieszczony na wysokiej drewnianej estradzie, blisko okna. Cały warsztat składał się z kwadratowego stolika, pokrytego szewskimi narzędziami, i tu siedział mistrz, a naprzeciw, po drugiej stronie, czeladnik Pietrek. Maszyna do szycia butów stała obok kuchni, szewskie kopyta ułożone według wielkości leżały na podeście. Morozowie mieli ukochanego pieska, kundlowatego foksterierka, a ten miał zwyczaj klientom wyciągać z kieszeni ubrania chustki do nosa. Warsztat Moroza był moim

ukochanym miejscem. Wykradałem się z naszego mieszkania i godzinami tam przesiadywałem, słuchając opowiadań mistrza o sposobach naprawy i szycia obuwia i o jego przygodach w przeciwpożarowych akcjach. Później, kiedy już ze Lwowa przyjeżdżałem do Tarnopola, spędzałem długie godziny w mieszkaniu Morozów. Żona Moroza, niska, szczupła i brzydka, bardzo mnie lubiła, zapewne dlatego, że własnych dzieci nie mieli i dawała mi często do skosztowania smakołyki przez nią gotowane. Nie wiem, czy czeladnik Pietrek nauczył się rzemiosła szewskiego, bo musiał codziennie sprzątać mieszkanie, rąbać drzewo na opał, chodzić do sklepów i na rynek po zakupy, a dopiero po ukończeniu tych czynności siadał na zydlu przy warsztatowym stole. W pogodne tarnopolskie wspomnienia wujka Zbyszka wkradają się inne, dające pojęcie smutnej rzeczywistości galicyjskiej wsi: Naprzeciw magistratu był lokal agencji podróży morskich firmy Blue Star Line. Na wystawie stał obraz dwukominowego parowca, wewnątrz biurko funkcjonariusza firmy i kilka krzeseł. Raz przechodząc z matką obok agencji, widziałem grupę dziewczyn i chłopców w wieku piętnastu, może szesnastu lat. Były to wiejskie dziewczęta, ubrane w swoje najpiękniejsze stroje, kolorowe płócienne spódniczki i biedne bluzeczki, na szyjach miały swój najdroższy skarb, sznury szklanych kolorowych paciorków. Chłopcy ubrani byli w płócienne spodnie i bluzki. Cała ta grupa siedziała na chodniku, przy każdym stał mały drewniany kuferek, pomalowany na zielono. Nie rozumiałem wtedy prawdziwego znaczenia tej sceny. Dopiero wiele lat później, kiedy byłem już dorosły, zrozumiałem: dzieci te wywożono do Ameryki Południowej, dziewczęta do domów publicznych, chłopców do ciężkich robót polnych. Wsie ówczesnej Galicji zamieszkane przez najbiedniejszą ludność chłopską były odwiedzane przez agentów werbujących młodzież do pracy w Ameryce. Chłopi byli szczęśliwi, że mogą pozbyć się nadmiaru dzieci jadących po szczęście i lepszy byt do dalekich krajów, a przy tym zmniejszyć wydatki na utrzymanie rodziny żyjącej z ćwierć morga pola, sprzedaży mleka i sera i jednej krowiny. Często przewija mi się w pamięci obraz tych młodych i rzeczywisty jego tragizm. W cesarstwie austrowęgierskim kolej odgrywała ważną rolę. Już w 1810 roku powstała kolej konna, w 1837 roku zbudowano nową linię kolejową Wiedeń-Kraków, Kaiser Ferdinands Nordbahn, finansowaną przez Bank Rothschildów. Jakkolwiek z czasem odcinki wszystkich linii austriackich zostały sprzedane prywatnym inwestorom, po krachu gospodarczym w 1873 roku wiele z nich zbankrutowało i państwo je odkupiło. Powstały KaiserlicheKönigliche

Staatsbahnen,

CesarskoKrólewskie

Koleje

Państwowe,

które

przyczyniły się walnie do rozwoju gospodarczego cesarstwa Habsburgów. Dlatego mój

dziadek jako pierwszą pracę po ukończeniu studiów przyjął posadę na kolei; był szefem Sekcji Budowlanej Kolei Państwowych i wszystkie mosty kolejowe między Stanisławowem a Woronienką były przez niego budowane. Transport kolejowy stał się transportem przyszłości, a dworce kolejowe ważnym elementem w każdym większym mieście. Czy to w Londynie, Paryżu, Nowym Jorku, Wiedniu czy Lwowie, stacje kolejowe budowane pod koniec dziewiętnastego wieku i w początkach dwudziestego są imponujące, często mają marmurowe wykładziny ścian, okazałe zegary, eleganckie poczekalnie i wykwintne restauracje. Także niewielki Tarnopol chciał się stacją wykazać. Wuj Zbyszek opisuje tarnopolski dworzec kolejowy: (...) mieścił się w bardzo dużym budynku z ogromnym okrągłym oknem oszklonym grubym, bladozielonym szkłem przypominającym witraż. Peron kolejowy był zawsze w doskonałym stanie, a o czystość dbało kilku starych robotników, zamiatając przez cały dzień miotłami z cienkich gałązek. Najbardziej ciekawił mnie Urząd Ruchu, gdzie kilkanaście aparatów telegraficznych bez przerwy stukało, wypuszczając wąskie papierowe wstążki papieru pokryte kreskami i kropkami. Przy jednej ze ścian biura stała duża kanapa obita czarną skórą i obramowana na żółto lakierowaną boazerią, typowy austriacki mebel biurowy; na tej kanapie odpoczywał dyżurujący w nocy telegrafista. Imponował mi urzędnik ruchu w czerwonej czapce i kolejarskim mundurze, jak podchodził do pierwszego wozu za lokomotywą każdego pociągu, rozmawiał z maszynistą, czyli „zugführerem” i dawał trąbką znak do odjazdu. Czerwoną zwiniętą chorągiewką sygnalizował stojącym przy wagonach konduktorom, że pociąg rusza. Nazywał się pan Grabowski, żonaty z Heleną, córką ślusarza warsztatów kolejowych Daniłowicza. Znałem rodzinę Daniłowiczów dobrze, rodziców i dwie córki, Helenę i Zosię, i syna Janka. Mieli czarnego pieska zwanego Siusiek i pamiętam, jak Janek, wówczas student gimnazjalny, wyprawiał z pieskiem dzikie harce. Janek zrobił doktorat praw na Uniwersytecie Lwowskim, był sędzią powiatowym w Bóbrce; został zamordowany przez Ukraińców przed drugą wojną światową. Córka Daniłowiczów, Zosia, popadła w obłąkanie. Matka tej trójki miała na imię Minka, mówiła źle po polsku, używając często słów niemieckich. Niedaleko dworca znajdowały się hale kolejowych warsztatów naprawczych i tam pracował stary Daniłowicz. Warsztaty nazywano „heitzem”. Stacja tarnopolska miała duży dworzec przeładunkowy, gdzie stare lokomotywy parowe przesuwały wagony ciężarowe z toru na tor. Lory, czyli niekryte wagony załadowane worami zboża, rewidowali celnicy, wbijając w każdy wór półokrągłe szydła, ażeby stwierdzić, czy istotnie zawierają zboże. Przy

stacji były dwa sygnały, duże dzwony na wysokiej żelaznej wieżyczce i w nie uderzały żelazne młoty, kiedy aparat był czynny. Między torami stały rozmaite aparaty sygnalizujące, oszklone matowymi szybami, oświetlone od wewnątrz. Na górnym piętrze dworca znajdowały się biura naczelnika stacji i inżynierów. W zimie w czasie ciężkich zawiei zasypujących tory grubą warstwą śniegu wypuszczano lokomotywy z żelaznym pługiem z przodu zakończonym ostrym trójkątem do rozbijania śnieżnej pokrywy. Linia Tarnopol-Lwów-Podwołoczyska należała do bocznic kolejowych i po niej kursowały jedynie pociągi osobowe, nie pośpieszne. Wagony starego typu miały wejścia do każdego przedziału wprost z peronu, więc każdy przedział stanowił odrębną jednostkę. Wewnątrz nie było przejścia łączącego przedziały. Pociągi zatrzymywały się na wszystkich stacyjkach między Tarnopolem a Lwowem. Na długich odcinkach tor kolejowy biegł po wysokiej szkarpie ciągnącej się przez wiele kilometrów. Żeby umożliwić ludziom przedostanie się z jednej strony szkarpy na drugą, wycinano przełazy, a tor puszczano przez żelazny mostek nad wycięciem. Przełazy miały kształt malutkiego tunelu, były obmurowane cegłą i przez nie mogły przejeżdżać chłopskie furmanki i mogli przechodzić pieszy. Mój ojciec siedem takich mostków wybudował na trasie kolejowej Tarnopol-Woronienka. Jako dziecko, moją uwagę przyciągał sygnał umieszczony na żelaznym słupie. Miał ruchome ramię wysunięte nad torem i oświetlone w nocy od wewnątrz czerwonym światłem. Ramię w pozycji poziomej oznaczało, że tor jest zajęty i na stację nie można wpuszczać innego pociągu, ramię w pozycji pionowej wskazywało, że tor jest wolny. Biuro ojca, jako szefa technicznego kolei, mieściło się na pierwszym piętrze prawego skrzydła dworca. Jego gabinet był urządzony ciężkimi meblami krytymi czarną skórą, duże biurko zawalone było zazwyczaj aktami i księgami, na ścianie ogromna mapa tras kolejowych i długi, nadzwyczaj dokładny chronometr. Kiedy byłem już w szkole powszechnej, często po południu przyprowadzała mnie niańka do biura ojca i wtedy urzędowałem przy bocznym stole, pisząc do siebie listy niezdarnymi literami. Na koperty przyklejałem zużyte znaczki pocztowe, za te listy, wrzucone później do skrzynki pocztowej, ojciec płacił karę. Kościoły odgrywały ważną rolę w życiu Tarnopola. Było ich kilka i każdy miał swoją specyficzną publiczność. Na dwie msze chodziła tarnopolska śmietanka: u Jezuitów o jedenastej, gdzie chodziło towarzystwo poważne i drugą w pięknym późnobarokowym kościele Dominikanów przebudowanym przez mojego dziadka. On również bezinteresownie przebudował kościół Jezuitów, za co otrzymał w prezencie srebrną skrzynkę na cygara z napisem: „Stefanowi Neuhoffowi Bóg zapłać. O. O. Jezuici w Tarnopolu. 1908”. W kościele parafialnym msze były dla „szerokich mas”. Po mszy często do dziadków przychodził brat

mojej babki, Misio Tapkowski, z żoną Ireną, wesołą, szalenie inteligentną ukochaną przez moją matkę i wujka Zbyszka ciocią Runią, lub drugi brat, Zygmunt, żonaty z „niekorzystną”, według mojej babki, kobietą. Zwykle dla tych gości podawało się sute drugie śniadanie, nieraz ciągnące się do drugiej po południu. Wuj Zbyszek pisze, że kler tarnopolski brał czynny udział w życiu społecznym i towarzyskim. Rektorem jezuitów był w owych latach ks. Haduch, który przyjaźnił się z naszą rodziną. Przywoził nam różne rzeczy ze swoich wycieczek do Lwowa; najlepiej pamiętam nasz pierwszy gramofon z trąbą z pieskiem zasłuchanym w „His Master’s Voice”. Przełożonym dominikanów był ksiądz Mączka. Jedynie proboszcz parafii, Bolesław ze Skrzypna Twardowski, trzymał się na uboczu życia towarzyskiego. Miał on we Lwowie kuzyna, jednego z najlepszych ówczesnych filozofów; Kazimierz Twardowski był ateistą i przez parę lat rektorem Uniwersytetu Lwowskiego. Rusini, przeważnie grekokatolicy, mieli cudowną cerkiew, gdzie w tych latach proboszczem był ksiądz Gromnicki (bądź Gromnycki), bardzo poważany i ogólnie lubiany. Życie towarzyskie ludzi młodych to było korso, patrycjat miejski ograniczał się do wizyt i przyjęć w domu i te podlegały też ściśle określonym kanonom. Na kartach litografowanych wysyłało się zaproszenia pocztą: Inżynier Stefan i Maria z Tapkowskich Neuhoffowiemają zaszczyt zaprosić J. W. Państwa... Takie zaproszenie posyłało się na trzy tygodnie przed datą przyjęcia. Każdy mężczyzna proszony po raz pierwszy miał obowiązek na trzy dni przed przyjęciem złożyć krótką wizytę i również w trzy dni po. W domu dziadków wystawne przyjęcia urządzano na czterdzieści do sześćdziesięciu osób i wtedy dziadkowie angażowali kucharza, pana Grodzickiego, który takie przyjęcia w różnych domach przygotowywał. Na te okazje stół kwiatami ubierał Schauer, właściciel kwiaciarni. Wuj Zbyszek pisze: Tego rodzaju przyjęcia miały charakter formalny i rozsadzenie poprawne gości przy stole było niezmiernie ważne, bo w przeciwnym razie mogło być przyczyną obrazy. Na pierwszym miejscu siedziała zawsze moja babka Maria Tapkowska, obok niej infułat Twardowski, a potem inni wedle wieku i urzędu. Często bywał u nas pan Karol Sochaniewicz, właściciel sklepu z zabawkami, którego mój dziadek Mieczysław Tapkowski umierając zrobił opiekunem swoich nieletnich dzieci. Również bywał adwokat Rosenfeld, żonaty z córką lekarza Lieblinga; pani Rosenfeld była jedną z najpiękniejszych kobiet w

Tarnopolu. Ponieważ adwokat Rosenfeld dwukrotnie jeździł do „Widnia” bronić jakiejś sprawy przed Sądem Najwyższym i był znakomitym jurystą, zyskał famę „najlepszego karnego adwokata”. Pan Rosenfeld był mały, pulchny, miał kunsztownie zaczesane kilkanaście włosów na łysej głowie i sztuczne oko. Nosił się bardzo elegancko, zawsze z hebanową laską ze srebrną rączką. Wtedy, kiedy go pamiętam, miał około pięćdziesięciu lat. Zawsze też zapraszano siostrę mojej matki, Antoninę Obfidowiczową z mężem, lekarzem, kierownikiem szpitala wojskowego, oraz ciotkę Malwinę Eckhardtową, z domu Leszczyńską, z mężem Czesławem, jak również pana Hessa, dyrektora Banku Wiedeńskiego w Tarnopolu, który kilka lat później popełnił samobójstwo, wyskakując z pociągu Lwów-Tarnopol. Samo przyjęcie odbywało się według ustalonych norm. Po kolacji panowie odchodzili na cygaro, panie zostawały przy stole. Potem starsi panowie szli do osobnego pokoju, gdzie stały dwa stoły do kart i tam, przy świetle świec w wysokich, srebrnych bogato rzeźbionych kandelabrach, grali przeważnie w preferansa lub wista, do czego używano zawsze nowych, świeżo odpieczętowanych kart. Gra w karty nie mogła odbywać się przy świetle elektrycznym bo, jak pisze wuj Zbyszek: (...) nie stwarzało ono odpowiedniego nastroju misterium. Przy każdym z grających mój ojciec stawiał kieliszek z winem i częstował cygarami. Graczami byli starsi panowie o dostojnym wyglądzie, ubrani zawsze na czarno, traktujący grę nie jako hazard, lecz rozrywkę. Kto by się przy kartach uniósł, niewątpliwie stałby się towarzyskim pariasem. Takie incydenty były nie do pomyślenia. W pokoju panowała cisza przerywana tylko od czasu do czasu słowami grających. Mój ojciec w grze nie brał udziału, tylko wina dolewał i podawał cygara. Stałym uczestnikiem gry w karty u dziadków był pan Sochaniewicz. Młodsi panowie w salonie zabawiali młode panie, grając w gry towarzyskie, w ciuciubabkę lub „cenzurowanego”, starsze panie siedziały na kanapach i fotelach i zajmowały się ploteczkami, a przyglądając się młodzieży, też może po cichu kojarzyły małżeństwa. Według ówczesnej mody kobiety nosiły suknie długie do ziemi, mocno zebrane w talii zasznurowanym gorsetem i bufiaste rękawy. A im pani była starsza, tym bardziej miała dekolt wycięty; młode panienki nosiły suknie zapięte pod brodą. Fryzjerki upinały wyszukane fryzury, czesały włosy wysoko i dodatkowo poszerzały sztucznymi podkładami i węzłem na czubku głowy. Modne też były szylkretowe grzebienie do dekoracji. Życie toczyło się unormowanym trybem według ogólnie przyjętego schematu i nie było żadnych wątpliwości, co wypada, a co nie. W tarnopolskim miejskim parku stało kasyno, na estradzie orkiestra wojskowa grała w

letnie niedzielne popołudnia. W kasynie dwa razy w roku odbywały się bale. Panie przygotowywały się przez wiele tygodni i babcia Włodzia suknie sprawiała sobie we Lwowie albo w Wiedniu, dokąd jeździła z dziadkiem parę razy do roku. Przed balem w domu panował dreszczyk podniecenia. Dziadek wkładał frak, babcia najnowszą kreację, bo w żadnym wypadku nie mogła pokazać się w sukni z poprzedniego balu. Któregoś roku do jej balowej toalety dziadek sprowadził z Nicei mimozy. Aromat perfum i wody kolońskiej mieszał się z nieodzownym zapachem maszynki spirytusowej, na której grzało się rurki do kręcenia włosów. Raz Zbyszek wszedł do sypialni rodziców, „w chwili kiedy pokojówka mojej matce zakręcała loki. W lustrze, przed którym siedziała, widziałem odbicie jej delikatnych rysów w niezbyt ostrym świetle, a w pokoju unosiła się specyficzna woń rozgrzanego metalu i oparów spirytusu”. Dziadkowie na bal jeździli dorożką. Gospodarzem kasyna był wtedy pan Jasio Warzeszkiewicz, do którego mówiono „panie kapitanie”, choć gdzie i kiedy był kapitanem, nikt nie wiedział. Prowadził bale, był wodzirejem, a w czasie balu sylwestrowego o północy drzwi do kuchni otwierały się i pan Jasio wchodził w ogromnej czapie ubrany jak kucharz. Przed nim pchano wózek z wazą z ponczem. Zapalano poncz i wtedy pan Warzeszkiewicz celebrował, wielką chochlą rozlewając poncz do szklanek. Pan Jasio pełnił jeszcze jedną ważną funkcję w czasie Wielkanocy: przed kościołem parafialnym, gdzie szło się na rezurekcję, komenderował oddziałem żołnierzy. Wesoły, był wszędzie, we wszystkich domach przyjmowany, miał ładny głos, śpiewał modne wówczas pieśni salonowe, Vincenzo Robaudiego Do gwiazdy powiernicy i Stanislao Gostaldona Pieśń zakazaną, a do jego repertuaru klasycznego należał utwór Feliksa Mendelssohna Na skrzydłach pieśni. W tym czasie prace nad budową kościoła parafialnego postępowały wartko. W 1903 roku rozpoczęto roboty ziemne, w rok później można już było przystąpić do poświęcenia kamienia węgielnego. „Już w tych czasach myślano o witrażach do nowego kościoła; w 1904 roku zamówiono fotografie obrazu Matki Boskiej Łaskawej z katedry lwowskiej oraz naturalnej wielkości kopię malarską autorstwa Stanisława KaczoraBatowskiego”[11]. Ostatecznie do witraża nad głównym ołtarzem do twarzy Matki Boskiej pozowała moja babcia Włodzia, a do dwóch aniołków po obu jej stronach, dzieci Neuhoffów, wuj Zbyszek i moja matka Zosia. W tym celu użyto trzy zdjęcia zrobione we Lwowie. Witraż wykonany został przez zakład Żeleńskiego w Krakowie, należący do ojca Tadeusza BoyaŻeleńskiego. Podczas walnego zebrania Towarzystwa Św. Józefa 25 III 1905 ks. Twardowski, zdając sprawozdanie z postępu robót, stwierdził, iż „twórca planu inżynier Talowski zachwycony był prowadzeniem robót murarskich i oświadczył, że widząc swe dzieło w

biegłych rękach p. inż. Neuhoffa, nie potrzebuje już dojeżdżać”. Toteż mówca wyraził wdzięczność p. kierownikowi budowy i podniósł z naciskiem jego bezinteresowną ofiarę z pracy[12]. Jakkolwiek mój dziadek otrzymał jako honorarium 9 000 koron, była to mała suma w porównaniu do ogromnego, pięcioletniego wysiłku, który włożył w budowę tarnopolskiego kościoła parafialnego. Wiele lat później podkreślił to arcybiskup Twardowski, mówiąc, że zapłata dziadka „była minimalną wobec włożonej jego pracy”[13]. W całości koszt budowy wyniósł 360 000 koron. Budowę kościoła ukończono w 1908 roku i do tego czasu „pochłonęła 1 500 000 cegieł i 2 000 m3 kamienia ciosowego, częściowo ofiarowanego przez posła Rudolfa Galla, a częściowo kupionego z «ogromnym upustem» w kamieniołomach w Zaściance i Dyczkowie”[14], majątku mojej prababki Marii Tapkowskiej. Kopułę kościoła wieńczył wysoki krzyż na trzy i pół metra. Podobno majster murarski, Kulakowski, spadł zakładając krzyż na wieży, ale nie doznał żadnych obrażeń. „W ramionach krzyża umieszczono kuty z miedzi ryngraf z przedstawieniem Matki Boskiej Częstochowskiej wg projektu inż. S. Neuhoffa, a w złoconej kuli pod krzyżem złożono okolicznościowy dokument”[15]. W niedzielę, 11 X 1908, kościół został poświęcony przez abpa Bilczewskiego, a następnie odbyło się procesjonalne przeniesienie cudownego obrazu Matki Boskiej Nieustającej Pomocy z kościoła Dominikanów do prowizorycznego ołtarza gł. nowej świątyni. Tego samego dnia po południu w sali kasyna odbył się bankiet, podczas którego abp Bilczewski za zasługi przy wznoszeniu kościoła ogłosił ks. B. Twardowskiego prałatem papieskim, a inż. Stefana Neuhoffa udekorował papieskim Krzyżem Komandorskim Orderu Świętego Grzegorza Wielkiego. Uroczystościom towarzyszyła «iluminacja kartkowa z widokiem nowo zbudowanego kościoła», zorganizowana przez komitet budowy[16]. Na poświęcenie kościoła arcybiskup Bilczewski zjechał do Tarnopola w asyście kilkudziesięciu kanoników. Po oficjalnych uroczystościach i bankiecie wieczorem odbyło się przyjęcie w domu Neuhoffów. Pięcioletni Zbyszek okazję tę doskonale zapamiętał. Na przyjęcie stół był rozciągnięty na dwa pokoje i już zastawiony serwisem od końca do końca, kiedy z jakiegoś powodu wpadło mi do głowy do wiadra włożyć gazety, wiadro wsunąć pod stół i zapalić tuż przed przyjęciem, na które miał przyjść arcybiskup Bilczewski z całym sztabem. Dom napełnił się dymem. Ojciec pędził do domu witać arcybiskupa, a tymczasem służba machała prześcieradłami, ażeby dom wywietrzyć. Na szczęście udało się to zrobić, zanim arcybiskup się zjawił. Kościół parafialny, Tarnopol 1909

Ale moje niesforności tego dnia na tym się nie skończyły. W tym czasie po Tarnopolu chodził Żyd, wariat, „durny Josio”, który przebierał się w kolorowe suknie. Kiedy arcybiskup Bilczewski przyszedł w swoim kanonicznym stroju, ojciec przyprowadził mnie i siostrę, żeby nas jemu przedstawić. Przez chwilę przyglądałem się Bilczewskiemu, aż zwróciłem się do siostry: „Koziaczku, przecież to jest durny Josio”. Nie pamiętam, jak arcybiskup zareagował na moje oświadczenie ani jak rodzice zażegnali tę sytuację. Dość, że przyjęcie odbyło się już bez większych incydentów. Ale mnie dalsze psikusy się trzymały, bo podczas kolacji niespostrzeżenie ściągnąłem kieliszek ze stołu, napełniłem go winem, octem i oliwą i zaniosłem kucharzowi, panu Grodzickiemu, do kuchni, mówiąc, „tatuś dla pana przesyła”. Pan Grodzicki lubił wypić, a pewnie był zaaferowany przyjęciem, więc jednym haustem kieliszek opróżnił. Miałem szczęście, że tego dnia ojciec był w tak świetnym nastroju po otrzymaniu papieskiej Komandorii Orderu Świętego Grzegorza Wielkiego, że uszło mi to względnie na sucho. Błogosławieństwo towarzyszące komandorii obejmowało całą rodzinę Stefana Neuhoffa do czwartego pokolenia; wuj Zbyszek wspomina, że było „odręcznie pisane na szarym papierze o bardzo dużym formacie, oprawione w piękne ręcznie robione ramy z jasnego drewna, obramowane wąską złotą listewką”[17]. Podobnie jak ich życie towarzyskie, życie rodzinne Neuhoffów upływało według utartych wzorców, z małymi tylko odchyleniami. Wuj Zbyszek wspomina tradycje ze swojego dzieciństwa, a jedną z nich były wyjazdy do Wiednia. Co roku przed Bożym Narodzeniem rodzice wyjeżdżali na tydzień do Wiednia przez Lwów, zatrzymując się zawsze w tych samych hotelach: we Lwowie we Francuskim, we Wiedniu w hotelu Klomser przy Herrengasse w pierwszym „bezirku”, naprzeciw literackiej kawiarni Central Café. Choć lubili we Wiedniu chodzić do teatru, prawdziwym celem tego wyjazdu były sprawunki; dla nas, dzieci, kupowali zabawki pod choinkę, matka kupowała sobie suknie, a głównie kapelusze. Mnie z siostrą zostawiali wtedy w domu pod opieką Basi Jawnej i kucharki Julci. W parę lat później, kiedy dziadek został doradcą ministerstwa kolei w Wiedniu, w tymże hotelu Klomser rozegrała się dramatyczna afera szpiegowska, która echem odbiła się we Lwowie. Alfred Redl, urodzony we Lwowie w skromnej kolejarskiej rodzinie, ukończył korpus kadetów, a dzięki zdolnościom językowym i zamiłowaniu do ryzyka, szybko awansował uzyskując rangę pułkownika, zwykle zarezerwowaną dla ludzi o szlacheckim pochodzeniu. W roku 1900 Redl został szefem austriackiego wywiadu i kontrwywiadu w Wiedniu. Był homoseksualistą i rosyjski carski wywiad w Warszawie kierowany przez

pułkownika Nikołaja Batiuszyna, wykrywszy jego seksualne inklinacje, zaczął podsuwać mu młodych kochanków, a następnie użył szantażu, ażeby go nakłonić do zdrady. Od 1902 do 1913 roku Redl był głównym rosyjskim szpiegiem w austriackim kontrwywiadzie. Prowadził wystawniejszy tryb życia, niżby na to zezwalała jego wojskowa gaża, nabył parę domów w Wiedniu i wspaniałą posesję poza miastem. Rosjanie nie mieli o nim zbyt wysokiego mniemania, pogardliwie nazywając go w korespondencji dyplomatycznej cynicznym rozpustnikiem, bardziej chytrym i fałszywym niż inteligentnym. Redl zdradzał najtajniejsze austriackie strategie wojskowe, łącznie z planami wojny z Serbią. W 1912 roku został mianowany szefem sztabu generała barona von Giesla szefa komendantury VII Korpusu w Pradze. Jego następcą na stanowisku szefa kontrwywiadu został major Maksymilian Ronge. W marcu 1913 roku przypadkowo odkryto w korespondencji zostawionej jako poste restante dwa listy ze znaczną sumą pieniędzy. Przygotowano zasadzkę, wkładając identyczny list do tej samej skrzynki poste restante. Kiedy odbiorca zjawił się, policjanci wyznaczeni do śledzenia poczty starali się go pochwycić, lecz on szybko wskoczył do czekającej taksówki i choć próbowali ją dogonić, zgubili ślad. Przypadek sprawił, że ta sama taksówka po chwili wróciła pod budynek poczty. Wtedy kazali szoferowi zawieźć się tam, gdzie pojechał jego poprzedni klient i tym miejscem okazał się hotel Klomser, a zaszokowani detektywi rozpoznali w odbiorcy swojego byłego szefa. Ilu ludzi z austriackiego wywiadu straciło życie z powodu zdrady Redla, trudno zgadnąć. Na pewno bardzo wielu, bo za duże carskie pieniądze, jakie mu płacono, swobodnie szafował informacją. Kompromitacje tego typu w wojsku austriackim rozwiązywano dyskretnie, szczególnie jeśli chodzi o oficerów wysokiej rangi. Tego samego dnia, w deszczowe majowe popołudnie do hotelu Klomser przyjechało dwóch pułkowników. Spotkali się z Redlem w jego pokoju, gdzie on już pisał listy pożegnalne, po pewnym czasie wyszli, a w godzinę później rozległ się strzał. Jakkolwiek starano się tę aferę zataić, rozniosła się przez personel hotelowy. W rezydencji Redla w Pradze znaleziono tysiące tajnych dokumentów przekazanych Serbii, największemu wrogowi Austrii. Siostra Redla zmieniła nazwisko na Rados i przeniosła się do Lwowa, potem wykryto, że prowadziła dom publiczny i miała albumy ze zdjęciami „kandydatek”. We Lwowie odbył się sensacyjny proces, przewodniczył sędzia Majer, zeznawał komisarz policji, Konarski. Ku wielkiej konsternacji publiczności w pewnej chwili pani Rados wstała i zapytała, czy aby pan Konarski też nie był klientem jej zakładu. Historia nie odnotowała odpowiedzi komisarza. We wczesnych latach Neuhoffowie jeździli z dziećmi na wakacje do Rymanowa na

Podkarpaciu, do „wód”. Mieszkali wtedy w willi typu zakopiańskiego „Pod Różą” w przepięknej okolicy wśród lasów modrzewiowych. Ponieważ babci Rymanów przestał się podobać, zmienili na Iwonicz, gdzie wody jodowe ściągały w lecie kuracjuszy. Jod iwonicki był szczególnie ceniony przez starozakonnych. Na deptaku na ławkach siedziały stare kobiety z krótko ostrzyżonymi głowami przykrytymi płaskimi nicianymi peruczkami. Wuj Zbyszek widywał je również w Tarnopolu w biednych żydowskich dzielnicach, gdzie siedziały na chodniku i sprzedawały suszone pestki z dyni, za którymi on i mama przepadali. Lecz Iwonicz też się babci znudził, nastało więc Zakopane, z uroczą willą „Klemensówką”. Tam Zbyszek i Zosia zakochali się w górach. Zakopane - pisał wuj Zbyszek w swoich wspomnieniach - to najpiękniejszy zakątek Polski. Droga do Kuźnic wysadzana po obu stronach drzewkami kalin robi cudowne wrażenie. Szare skały z potężnym Giewontem przytłaczają swoim pięknem. Ich surowy zimny wygląd ma w sobie coś potężnego i bohaterskiego. W Zakopanem powstało sanatorium dla gruźlików doktora Chramca. Ludzie mieli nadzieję, że cudowne powietrze zakopiańskie ich zbawi, ale kończyło się przeważnie tragicznie odmą i śmiercią. W tych czasach Zakopane było małą wioską o niebrukowanych drogach i za jedyną komunikację służyły góralskie wózki ciągnione przez koniki. Ponieważ babcia Neuhoffowa święcie wierzyła w lecznicze właściwości wód (według tradycji rodzinnej babcia była „najdelikatniejsza” z sześciorga rodzeństwa, ale wszystkich przeżyła), oprócz Rymanowa czy Iwonicza, szalenie kochający dziadek wysyłał ją co pewien czas do Karlsbadu „dla poprawienia zdrowia”. Po paru latach dziadek zaczął żonę i dzieci brać nad Adriatyk na dwa, trzy miesiące. Przez dwa lata jeździli do Abbazii na Istrii, położonej u stóp Monte Maggiore, pośród pięknych gajów laurowych. To było najelegantsze kąpielisko nad Adriatykiem, tu zjeżdżało bardzo bogate towarzystwo z całej Europy. Ponieważ dziadkom to nie odpowiadało, następnie przenieśli się do pobliskiej, skromniejszej miejscowości, Lovrana, gdzie były letnie wille. Dziadek wynajął pół willi nazwanej „Carmen”, należącej do wiedeńskiego lekarza, dr. Keila. Sam właściciel z żoną i dwoma córkami zajmował drugą połowę domu. Wuj Zbyszek pisze, że ich mieszkanie składało się z dwóch pokoi i dużej oszklonej werandy; wokół ogrodu sztachety obrośnięte białymi kwiatami zwanymi „Męka Pańska”[18] Z werandy widok był na dwie wysepki, Grande i Piccolo; wiatr od morza, sirocco, pędził fale wysoko unosząc ich białe grzywy. Kolacje jadaliśmy u państwa Keilów.

Na zakończenie przynoszono na dużych owalnych tacach sery i kromeczki czarnego chleba. Pewnego wieczoru zacząłem opowiadać przy stole dowcipy i moja matka tym pumperniklem się zakrztusiła. Od tego czasu miałem zabronione mówienie dowcipów przy stole. Wuj Zbyszek nie wyjaśnia, czy babcia zakrztusiła się ze śmiechu, czy wręcz odwrotnie. W Lovranie plaża podzielona była na trzy części: dla pań, Damenbad, dla rodzin, Familienbad, i dla panów, Herrenbad. Tam nastąpił wypadek, który moja babka wiele lat później z przerażeniem jeszcze wspominała. Siedziała na plaży w odpowiednim plażowym stroju, w długiej po kostki spódnicy, bluzce z bufiastymi rękawami, w dużym kapeluszu pod jeszcze większym parasolem, zajęta była rozmową z innymi paniami z pensjonatu, podczas gdy pięcioletnia Zosia i siedmioletni Zbyszek budowali zamki z piasku pod okiem kolejnej bońci, Käti Lueger z Grazu. Zbyszek chlapał się w płytkiej wodzie przy samym brzegu, ale Zosi znudziła się zabawa i wdrapała się na molo wychodzące dość daleko w morze. Do guwernantki przysiadła się druga i zaczęła się rozmowa, a tymczasem Zosia biegała po molo na wysokości plaży, ale w pewnej chwili zaczęła wędrować coraz dalej, aż doszła do końca. Wychyliła główkę, żeby spojrzeć w dół, straciła równowagę i wpadła do głębokiej wody. Nikt z ludzi na plaży tego nie zauważył. Zosia miała na głowie żółtą ceratową czapeczkę, łatwo widoczną w słońcu i spostrzegła ją płynąca opodal Węgierka; szybko do niej dopłynęła, chwyciła ją i przyholowała na brzeg. Panika Włodzi i gniew na guwernantkę były nie do opisania. „Ani dnia dłużej nie zostaniemy” - zawyrokowała. Tego samego dnia wysyła do męża depeszę: „Zosia nieomal utopiła się. Stop. Przyjeżdżaj zaraz. Stop. Natychmiast wracamy. Stop. Włodzia”. Następnego dnia przychodzi odpowiedź od dziadka: „Zostańcie do końca wakacji. Stop. Natychmiast Zosię uczyć pływać. Stop. Stefan”. Później jeszcze są wakacje w Wenecji i z tych wuj Zbyszek wspomina willę „Jolanta” na Lido, wytwórnię szkła na Murano i koronki klockowe z Burano. Przeważnie dziadek rodzinę odwoził, a sam po tygodniu wracał do Tarnopola, a później do Lwowa, kiedy już się tam przenieśli. Jadąc w jedną i drugą stronę, zatrzymywali się zawsze na parę dni w Wiedniu, w hotelu Klomser. Kiedy wuj Zbyszek miał cztery lata, zachorował na szkarlatynę, a wtedy często była to choroba śmiertelna. Modne leczenie polegało na trzymaniu pacjenta przez dziewięć miesięcy

w łóżku, codzienne stosowanie kąpieli w ciepłej wodzie, następnie zawijanie w mokre zimne prześcieradła na kilka godzin. Lekarz uważał, że Zbyszek zaraził się, kiedy pod ich domem przechodził kondukt z trumną zmarłego na szkarlatynę dziecka; ot wiatr powiał i „przeniósł” na niego bakterie. Po szkarlatynie objawiła się u wuja choroba oczu, a ponieważ w Tarnopolu nie było specjalisty, rodzice postanowili zabrać go do Lwowa, do doktora Emanuela Macheka, jednego z najlepszych ówczesnych okulistów. Wuj Zbyszek dobrze zapamiętał tę pierwszą podróż ze swoją matką. Przygotowania zaczęły się na parę dni przed wyjazdem: Ze strychu ściągnięto dwie duże walizy z grubej skóry i ładowano w nie nowe ubranie, mydła, szczoteczki do zębów, szczotki do ubrań i wiele innych niepotrzebnych rzeczy. W kuchni wrzało. Pieczono kurczęta, zawijano je w nieprzemakalny papier i wkładano wraz z bułeczkami do tekturowych pudełek. Jedzenie było konieczne, bo podróż trwała kilka godzin. W dzień wyjazdu ubrano mnie w nowe ubranie z marynarskim kołnierzem, a matka włożyła elegancką suknię i ogromny słomkowy kapelusz, przybrany kokardami i sztucznymi kwiatami. Na dworzec ojciec odwiózł nas dorożką. Peron był pusty, bo niewiele osób podróżowało z Tarnopola do Lwowa. Nagle usłyszeliśmy dzwon sygnalizujący zbliżający się pociąg i na stację majestatycznie wjechał zestaw archaicznych wagonów ciągniętych przez równie archaiczną lokomotywę; z jej wysokiego komina uwieńczonego koroną unosił się kłębek dymu. Pakier wniósł nasze walizki, ojciec pocałował mamę i mnie i wsadził nas do wagonu. Kierownik stacji, pan Grabowski, stał przy lokomotywie z trąbką w jednej ręce, a czerwoną chorągiewką w drugiej i patrzył wzdłuż pociągu, aż machnął chorągiewką i trąbką zasygnalizował. Ciężko sapiąc pociąg powoli ruszył. Po chwili matka sięgnęła po pakunek z prowiantem i zaczęliśmy jeść. Przez resztę podróży stałem w oknie oczarowany nowością, patrzyłem na mijane słupy telegraficzne, na łąki i pastwiska, gdzie wiejskie dzieci pasły krowy, na chłopskie chaty kryte słomą, a obok chat studnie z żurawiem i koła od wozów na dachach chat dla bocianów. Podróż z Tarnopola do Lwowa osobowym pociągiem trwała wtedy około czterech godzin. W zimie wagony (coupé) miały bardzo zimne podłogi i co pewien czas obsługa wsuwała do wagonów grube blachy ogrzewane gorącą wodą. Później wprowadzono pociągi pośpieszne, około 60 kilometrów na godzinę i podróż skróciła się o połowę. Ale ta pierwsza podróż Zbyszka odbywała się w lecie. Po paru godzinach wjechaliśmy do oszklonej hali lwowskiego dworca. Byłem oszołomiony chaosem i mrowiem ludzi na stacji, idących w różnych kierunkach, bo nigdy nic

podobnego nie widziałem. Na ulicy zwrócił moją uwagę policjant w granatowym mundurze z zawieszoną mosiężną kwadrą księżyca i wytłoczonym na niej numerem. Po latach natknąłem się na taki obraz Tondosa[19]. Dorożką pojechaliśmy do hotelu przy ulicy Karola Ludwika, później przemienionej na Legionów. Przy wejściu stał portier ubrany na czarno, w bluzie po kolana, żółtych galonach i okrągłej sztywnej czapce, również przybranej złotem. Hotel Francuski w tym czasie był oświetlony naftowymi lampami, po ulicy Karola Ludwika szedł jeszcze tramwaj konny. Po zarejestrowaniu się, rozpakowaniu i krótkim odpoczynku udaliśmy się z matką do jej młodszej siostry, Heleny Skubiejskiej, mieszkającej z mężem niedaleko od hotelu przy ulicy Sienkiewicza nr 5. Ale niespodziankom nie było końca. Zbliżał się wieczór, w pokoju zrobiło się ciemno. Ciotka wyjęła z pudełka zapałkę, zbliżyła do zwisającej z sufitu lampy, przytknęła zapaloną zapałkę do siateczki w formie dużej śliwki i przy małej eksplozji gazu zapaliło się światło. W naszym pokoju hotelowym jedyne światło to była świeczka i matka przezornie zgasiła ją przed spaniem. Na śniadanie matka wzięła mnie do kawiarni Sotchka i wtedy po drodze zobaczyłem obszerny cokół, wyrastającą z niego kolumnę, przy niej postać mężczyzny, a nad nim unoszącą się ćmę przyczepioną do kolumny. Był to niedawno wzniesiony pomnik Mickiewicza, u zbiegu Legionów i Akademickiej, a ujrzana przez Zbyszka ćmaanioł symbolizowała sztukę. Poza tym, że po ulicy Karola Ludwika chodziły jeszcze tramwaje konne, to Akademicką płynął wtedy strumyk. Z czasem strugę skanalizowano, pogłębiając koryto, ujmując wodę w betonowe rury i pokrywając jezdnię od chodnika do chodnika grubą, twardą nawierzchnią. Środkiem zaplanowano skwer nadający ulicy Akademickiej wygląd wielkomiejskiego bulwaru. Następnego dnia matka wraz z ciotką i ze mną wybrała się do wytwórni kapeluszy pani Szałkiewiczowej, na pierwszym piętrze hotelu George’a, najelegantszego we Lwowie, przy ulicy Akademickiej. Mnie posadziły na krześle w kącie, a same poszły przymierzać. W prostokątnej sali jedna ściana była obwieszona lustrami, przed każdym lustrem stała półeczka i krzesło. Matka usiadła, zaraz podeszła do niej młoda panienka sklepowa, a ciotka coś jej wyjaśniała. Odeszła, po chwili wróciła ze stertą okrągłych tekturowych pudeł i zaczęła wyjmować jeden kapelusz po drugim. Matka przymierzała, ciotka krytycznym wzrokiem oceniała, a panna trzymała ręczne lustro. Wreszcie odpowiedni kapelusz został wybrany, zapakowany i ciotka dała instrukcje, ażeby odesłać do naszego hotelu. Ponieważ to przeciągało się, zacząłem marudzić i ciotka uspokoiła mnie obietnicą sklepu z zabawkami. Sklep Kauczyński i Oberski, jedyny z zabawkami we Lwowie przy ulicy Karola Ludwika, prawie u zbiegu Sykstuskiej, wydał mi się rajem. Konie na biegunach, lalki o porcelanowych głowach okrytych perukami z prawdziwych włosów, żołnierzyki, wszelkiego rodzaju broń i

tekturowe twierdze i zamki, a dla starszych dzieci drukarki z gumowymi czcionkami. Po długich debatach matka kupiła mi miniaturową lokomotywę poruszaną mechanizmem sprężynowym. Jechała po blaszanych szynach ułożonych w koło. Dopiero po obiedzie u ciotki dotarliśmy do doktora Macheka, profesora Uniwersytetu Lwowskiego. I tak zakończyła się moja pierwsza wizyta we Lwowie. Kiedy dzieci Neuhoffów były już nieco starsze, cała rodzina jechała dwa lub trzy razy do roku do Wiednia. W zimie szło się na operę, w lecie na spacery do Prateru i na „diabelską” kolejkę (Teufelsbahn) prowadzącą przez groty, gdzie ustawione były postacie z bajek. [4]Most z 1895 roku według projektu inżyniera budownictwa Stanisława Kosińskiego; kamienny o wysokości 28 m i największej rozpiętości łuku (68 m) w Europie; po pierwszej wojnie odbudowany, zniszczony podczas drugiej wojny światowej, pozostały filary - przyp. red. [5]Muzyka Astora Piazzoli, tekst polski Andrzeja Własta - przyp. red. [6] Cyt. za: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego , red. naukowa Jan K. Ostrowski, część I, t. 16, Kraków 2008, s. 227. [7] Tamże, s. 229, 230. [8]Franciszek Smolka (1810-1899), polityk galicyjski, przywódca ruchu narodowego we Lwowie - przyp. red. [9] Długi surdut. [10]Po drugiej wojnie moja matka spotkała Władzia w randze majora WP w Anglii. [11]Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego, dz. cyt., s. 230. [12] „Głos Polski”, nr 13, 14 IV 1905, s. 2, cyt. za: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego, s. 231. [13] Tamże [14] Tamże, s. 232 [15] Tamże; „Głos Polski”, nr 22, 30 V 1908, s. 4. [16] Tamże, s. 233. [17]Było zastrzeżone, że po śmierci dziadka Order Świętego Grzegorza Wielkiego ma wrócić do Watykanu, ale zanim to zrobiono, został zniszczony podczas bombardowania w 1944 roku. [18]Passiflora caerulea - biała odmiana nazywa się Constance Elliott. [19]Stanisław Tondos (1854-1917), malarz pejzażysta - przyp. red.

Rozdział III Von Lemberg nach Wien i z powrotem do Lwowa. 1910-1918 W 1910 roku Stefan Neuhoff rezygnuje z posady na kolei w Tarnopolu i przenosi swoją firmę budowlaną do Lwowa. Wynajmuje mieszkanie w pobliżu Ogrodu Pojezuickiego, na drugim piętrze w kamienicy należącej do dr. Rosnera, przy Kleinowskiej pod numerem 3. Drugie mieszkanie na tym piętrze zajmują państwo Gintowt-Ubysz-Dziewiałtowscy. Ulica Kleinowska jest bardzo prestiżowa, tu mieszka lwowska elita: profesor literatury Bronisław Gubrynowicz, brat wydawcy Ludwika Gubrynowicza, hrabia Scazighino, austriacki generał Robert Lamezan de Salins, hrabia Leon Piniński, profesor prawa rzymskiego, człowiek fenomenalnej kultury i wykształcenia i były namiestnik Galicji; cały róg ulicy Technickiej zajmują ogrody i Biblioteka Baworowskich. W tym miejscu Kleinowska przecina ulicę Technicką i po drugiej stronie skrzyżowania znajduje się pałacyk barona Brunickiego, położony na wzgórzu, jego stoki na wiosnę obsadzano tulipanami i hiacyntami. W kamienicy dziadków na pierwszym piętrze mieszka stara hrabina Suchodolska, a na parterze mieści się biuro dziadka. Przy bramie zainstalowano marmurową tablicę: „Inż. cyw. Stefan Neuhoff. Biuro inżynieryjne”. Tu będzie się przygotowywać plany do pierwszej dużej lwowskiej pracy dziadka, rozbudowy hali peronowej stacji pasażerskiej i budowy nowego dworca towarowego. Z czasem kiedy roboty już będą w toku, wuj Zbyszek będzie przyjeżdżać ze szkoły tramwajem do dworca i ojciec będzie pozwalać mu chodzić po rusztowaniach. W tym okresie Lwów zaczyna się modernizować. Jakkolwiek oświetlenie jest jeszcze gazowe, latarnie są starego typu i przed zachodem słońca pracownik kompanii gazowej idzie od latarni do latarni i długim knotem na kiju każdą indywidualnie zapala, a po ulicy Karola Ludwika chodzi jeszcze tramwaj konny, ale już wprowadza się inne linie tramwajowe i planuje się elektryfikację. Najbardziej wieloetniczne z polskich miast, Lwów, podobnie jak Rzym, jest malowniczo położony na siedmiu wzgórzach. W 1586 roku papież Syskstus V dodał do herbu miasta trzy pagórki (monte vaticano) i złotą ośmioramienną gwiazdę za zasługi w obronie wiary chrześcijańskiej. We Lwowie słońce zachodzi fioletowo i lwowski malarz, Odo (Otto) Dobrowolski, uwiecznia tę poświatę w obrazach, szczególnie zimowych, kiedy fiołkowe światło pada na śnieg. W porównaniu z Tarnopolem, dwudziestopięciotysięczny austriacki Lemberg jest

wielkomiejski, tu bije serce władzy i administracji na całą Galicję. Tu rezyduje namiestnik Galicji, mają swoją siedzibę Sejm Krajowy, jako władza ustawodawcza, i sądy pierwszej i drugiej instancji. Tak jak w Krakowie, miasto ma władzę samorządową z prezydentem i radą miejską. Koleje galicyjskie podlegają ministerstwu w Wiedniu i dyrekcji kolejowej we Lwowie i Krakowie. Dyrekcja austriackiej policji znajduje się przy placu Smolki, a dyrektor, dr Józef Reinländer, mieszka z rodziną na ulicy Sykstuskiej, jest bardzo przychylny Polakom i często idzie im na rękę [20]. We Lwowie stoją garnizony austriackiej piechoty i kawalerii; na placu św. Ducha w małym zakratowanym budyneczku mieści się gwardia i codziennie o dwunastej odbywa się zmiana warty z paradą. Ulica Sykstuska z jednej strony zbiega się z Kleinowską, gdzie mieszkają dziadkowie, z drugiej odchodzi od reprezentacyjnej ulicy Karola Ludwika i biegnie do stoków wzgórza i kościoła Marii Magdaleny. Wuj Zbyszek ulicę Sykstuską zna szczególnie dobrze, bo jako nastolatek kocha się w córce dr. Reinländera. Sykstuska była przecięta w połowie przez ulicę Słowackiego. Od Słowackiego do Karola Ludwika była strefa handlowa, po obu stronach ciągnął się nieprzerwany sznur sklepów, środkiem szedł tramwaj i skręcał w ulicę Słowackiego. Od Słowackiego w drugą stronę Sykstuska była wyłącznie mieszkaniowa z wyjątkiem trzech małych sklepów u zbiegu z Kleinowską: był sklep towarów spożywczych pod firmą Icek Kandel, sklep nafty Matyldy Matyskiewiczówny oraz szynk Arona Reitera. Domy były stare, lecz dobrze utrzymane. W sklepie panny Matyskiewicz stały dwa zbiorniki metalowe, o dużej pojemności; na jednym był napis: „nafta zwykła”, na drugim „nafta salonowa”. Właścicielka sklepu, mała okrąglutka osóbka, gładko uczesana z kokiem z tyłu głowy i z zachęcającym uśmiechem, fachowo podkładała z wieloletnią wprawą duży lej pod kurek zbiornika i napełniała naftą flaszkę klienta. W roku 1911 młode małżeństwo żydowskie wynajęło obok lokalu panny Matyldy mały lokal sklepowy, bez szyby wystawowej, i założyło sklep towarów spożywczych pod firmą Icek Kandel. Gdy wybuchła pierwsza wojna światowa, powołano Kandla do wojska austriackiego. Poległ w pierwszych dniach wojny. Żona jego prowadziła sklep dalej, a kiedy później wymurowano w kamienicy większy lokal sklepowy, przeniosła się do niego, rozszerzyła zakres handlu i tam pracowała dalej sama. Trzeci sklep był to szynk Arona Reitera, mały i cichy, miał raczej charakter klubu, gdzie schodzili się dozorcy z okolicznych kamienic na „jednego głębszego” i na pogawędkę. Aron Reiter, wtedy już w średnim wieku, utrzymywał swój lokal na poziomie otaczających go domów. Pierwsza kamienica na Sykstuskiej, od rogu Słowackiego, miała przy bramie przybitą dużą płytę z białego marmuru z wyrytem u góry emblematem perskim. Leżący lew trzymał w

przednich łapach pionowo antyczną szablę, a pod nim był napis: „Dr. Reinhold, przyboczny lekarz szacha perskiego i nadworny lekarz wielkiego księcia badeńskiego, ordynuje w chorobach gardła, uszu i nosa”. W pogodne letnie dni co czwartku tym odcinkiem ulicy Sykstuskiej, koło tablicy przybocznego lekarza szacha perskiego, przechodził stary, pochylony człowiek, niosąc na plecach czarną skrzynię, katarynkę, a na niej wynędzniałą zieloną papugę z wystrzępionym ogonem. W lewej ręce trzymał składany stojak służący mu jako podparcie. Szedł zmęczonym powolnym krokiem i wchodził do niektórych bram, tam gdzie w sieniach nie było karty z napisem: „Żebrakom i domokrążcom wstęp wzbroniony”. Na podwórzu rozkładał stojak, ustawiał katarynkę i wnet rozlegały się chrapliwe dźwięki walca z Wesołej wdówki Lehára. Zielona papuga siedziała na katarynce, a obok niej stała skrzynka z losami, na każdym przepowiednia przyszłości. Wtedy otwierały się kuchenne okna i na podwórze spadały drobne monety zawinięte w papierek. Najczęściej po kuchennych schodach zbiegały kucharki i pokojówki i płaciły osobno za wyciągnięcie przez papugę losu. Po zakończeniu obchodów kataryniarz zbierał swoje łachy, szedł do szynku Arona Reitera, opadał ciężko na ławę, na mały blaszany talerzyk sypał papudze jedzenie, a sam się posilał „jednym wzmocnionym”. Nikt nie wiedział, jak się kataryniarz nazywał, skąd i dokąd szedł. Kiedy po pierwszej wojnie światowej wróciliśmy z Wiednia do naszego mieszkania na Sykstuskiej, nigdy już go nie widziałem. Na odcinku Sykstuskiej między Legionów a ulicą Słowackiego inaczej przedstawiały się sprawy żebracze. Ponieważ była to część handlowa, gdzie był duży i chaotyczny ruch przechodniów i przejazdy tramwajów, kataryniarz tam nie mógłby nawet krążyć. Większość sklepów na tym odcinku była żydowska i stworzyła swoisty system dawania jałmużny, a żebracy swoisty sposób jej brania: w dni letnie i pogodne, kiedy drzwi sklepów były otwarte, stawiano w progu stolik i na nim, wzdłuż boków układano monety, austriackie centy, później polskie grosze. Żebracy wiedzieli, że wolno im wziąć tylko jedną monetę. Brali ją i szli dalej. W zimie układano monety wzdłuż brzegów lady, stojącej najbliżej drzwi. Wówczas chuda, pokryta żółtą skórą ręka wsuwała się szybko przez ledwo uchylone drzwi, chwytała monetę i znikała. Tak samo dawali jałmużnę w żydowskich księgarniach przy ulicy Batorego. W nieżydowskich sklepach dawali jałmużnę czekającym u wejścia żebrakom pracownicy sklepu. Popularną postacią Lwowa byli handełesy i oni też figurują w galerii typów opisanych przez wujka Zbyszka. Byli to starzy Żydzi, którzy skupowali rzeczy używane w prywatnych mieszkaniach. Starcy ci, będący poza możliwościami innego zarobkowania, nędznie ubrani i w

butach wielokrotnie łatanych, chodzili od domu do domu i z podwórza oznajmiali swoją obecność, wołając „handełe, handełe”. Jeżeli ich zawołano, wdrapywali się na piętra kuchennymi schodami i zaczynał się handel. Kupowali wszystko, co wchodziło w zakres gospodarstwa domowego, najczęściej bieliznę, ubrania, obuwie. Przeglądali dokładnie towar, bo odsprzedawali go potem sklepom starzyzny za Teatrem Wielkim. Kupione rzeczy wpychali do worka i szli dalej szukać nowych możliwości zarobku. Ciężki to był kawałek chleba. Z pełnym workiem na plecach w upalne lato snuli się ci starcy zmęczonym krokiem po rozpalonych ulicach miasta, by wdrapywać się na piętra, często bez korzyści. Pracowali w godzinach przedpołudniowych, po południu nie spotykało się ich nigdy. Dozorcy domów często wzbraniali im wstępu na podwórze, a ze stróżami domów, do których wchodzili, prawdopodobnie mieli „odpłatne” układy. Po przeniesieniu do Lwowa ośmioletni Zbyszek idzie do drugiej klasy w jedynej prywatnej szkole męskiej im. Henryka Jordana, przy ulicy św. Mikołaja, należącej do pedagoga Mieczysława Kistryna. Założona w 1909 roku szkoła obejmuje wszystkie trzy stopnie kształcenia: powszechną, gimnazjum i liceum, i ma opinię najlepszej szkoły męskiej we Lwowie. Uczniowie noszą popielate czapki z amarantowym otokiem, na nich odznakę: ręka z pochodnią na tle polskiego orła. Dewizą szkoły jest urywek z wiersza Asnyka: Słonko[21]. Sześcioletnią Zosię rodzice zapisują do Sacre Coeur, zakładu wychowawczego prowadzonego przez siostry, gdzie nabywa wszelkich atrybutów niezbędnych dla młodej panienki z dobrego domu, łącznie z umiejętnością wsiadania i wysiadania z powozu. Odbierając córkę ze szkoły pewnego popołudnia, Stefan Neuhoff przygląda się, jak pośrodku szkolnego dziedzińca Zosia wstępuje na drewniane schodki i z wdziękiem z nich zbiega. Ojciec robi odpowiednią adnotację na marginesie, bo w jego pojęciu umiejętność czytania, pisania i liczenia bierze górę nad wsiadaniem z gracją do powozu. Życie kulturalne Neuhoffów staje się bogatsze, bo Lwów znajduje się pod bezpośrednim wpływem Wiednia. Wielką atrakcję stanowi lwowski teatr, w tym czasie u szczytu rozwoju. Jako instytucja ma głębokie korzenie i tradycje sięgające co najmniej siedemnastego wieku. Tu debiutował Aleksander hr. Fredro w 1817 roku z Intrygą naprędce, tu odbywały się premiery prawie wszystkich jego sztuk. Wtedy aktorzy polscy nie mieli tych przywilejów, jakie nadano aktorom niemieckim; dopiero w 1837 roku hrabia Stanisław Skarbek takie same uprawnienia dla nich wywalcza w Wiedniu i funduje pierwszy gmach znany jako Teatr

Skarbkowski. Gwiazdą teatru zostaje Aniela Aszpergerowa, z domu Kamińska, urodzona w Warszawie. Jako młodziutka aktorka przenosi się około 1840 roku z Warszawy do Lwowa wraz z mężem, Wojciechem, dyrektorem zespołu teatralnego i na inaugurację Teatru Skarbkowskiego w 1842 roku występuje w roli Anieli w Ślubach panieńskich. Do końca życia pozostanie we Lwowie, a potomności przekaże swój sceniczny talent w osobie prawnuka, Johna Gielguda[22], sławy angielskiego teatru dwudziestego wieku. Mimo uzyskanych przywilejów polscy aktorzy nie mają idealnego równouprawnienia, bo muszą nowe locum dzielić z zespołem niemieckim na niekorzystnych dla siebie warunkach, gdyż ich spektakle są ograniczone do mniej atrakcyjnych dni tygodnia. Dopiero w 1872 roku, kiedy Galicja zyskuje coraz więcej autonomii, polski zespół przejmuje niepodzielną kontrolę nad gmachem teatru. W 1900 roku powstaje nowy budynek Teatru Wielkiego w stylu paryskiej Opery Garnier, dyrektorem jego zostaje Tadeusz Pawlikowski. W operze występują głównie zagraniczni śpiewacy, przeważnie Włosi, choć sopranem bohaterskim Opery Lwowskiej jest Janina Korolewicz-Waydowa, uczennica genialnego pedagoga, Walerego Wysockiego. Drugim absolwentem tego samego Galicyjskiego Towarzystwa Muzycznego we Lwowie i uczniem tego samego nauczyciela jest basbaryton Adam Didur[23]. Debiutuje on w mediolańskiej La Scali w 1903 roku, następnie w 1908, na arenie światowej w nowojorskiej Metropolitan Opera, gdzie będzie śpiewać przez następne ćwierćwiecze. I nie tylko w Nowym Jorku. Didur ma ogromne wzięcie na innych prestiżowych scenach: w Egipcie, w Buenos Aires, w Rio de Janeiro. Urlopy czasem spędza z rodziną we Lwowie i okresowo występuje w Teatrze Wielkim. Moja matka wspomina go w roli Mefistofelesa w Fauście Gounoda. Głęboki śmiech diabelski w drugim akcie był niepowtarzalną sztuką Didura. Kiedy dziadkowie przenoszą się do Lwowa teatrem kieruje znakomity reżyser Ludwik Heller, operą Adam Okoński. Ukochaną figurą Lwowa jest Amalia Kasprowiczowa, śpiewaczka „do wszystkiego”, opery i operetki, ale prawdziwą diwą operetkową tej doby jest Helena Miłowska-Niewiarowiczowa. Wuj Zbyszek wspomina: W tych latach po przeniesieniu do Lwowa chodziliśmy dużo do teatru, bo ojciec miał abonament loży na wszystkie opery i operetki; dramatu rodzice nie lubili. Po teatrze szło się do

restauracji

Imperial,

gdzie

przychodzili

śpiewacy,

między

innymi

często

Korolewicz-Waydowa z mężem. W niej kochał się mój okulista, dr Alfred Burzyński. Przysyłał jej stale olbrzymie kosze kwiatów. Burzyński był kawalerem i mieszkał ze starą matką. Pewnego dnia znikł ze Lwowa. Mówiono, że pojechał do Egiptu, ale w drodze na okręcie zastrzelił się. Podobno był to pojedynek amerykański, jaki wówczas praktykowano:

do cylindra wkładano dwie kule, jedną białą, jedną czarną; kto wyciągnął czarną kulę, musiał się zastrzelić. W sobotnie popołudnia odbywają się przedstawienia teatralne dla młodzieży z udziałem najlepszych aktorów polskich. Wuj Zbyszek wymienia ich kolejno: Ferdynand Feldmann, niski z wydatnym nosem, świetny w roli Napoleona w Madame Sans Gene; Henryk Barwiński w rolach koturnowobohaterskich; Józef Chmielowski znakomity w sztukach nowoczesnych; Anna Gostyńska; Wanda Siemaszkowa, wspaniała w Zaczarowanym kole; Irena Trapszo we Fredrze, Jan Nowański. Na gościnne występy przyjeżdżają Karol Adwentowicz w Upiorach Ibsena, Solski w Warszawiance, w niezapomnianej roli Starego Wiarusa. Na mojej mamie największe wrażenie robi Solski w roli Fryderyka Wielkiego: „przez długą chwilę chodził po scenie tam i z powrotem bez słowa. Grał mimiką i ruchami ciała, tak jak tylko wielki aktor potrafi. Był niesamowity”. Repertuar lwowskiego teatru jest bogaty, Ludwik Heller wystawia wszystko Fredry, Bałuckiego, Strindberga. We Lwowie działa Teatr Żydowski, gdzie grają sztuki w języku jidysz. Dyrektor Jakub Gimpel sprowadza zespoły z Rosji z Kamińską w Dybuku. W tej kulturowo cieplarnianej atmosferze, zachęcani przez ojca, Zosia i Zbyszek nabywają kultury muzycznej, zamiłowania do literatury, a w szczególności do teatru. Od czasu do czasu Lwów odwiedzają znani soliści, pianiści i skrzypkowie. Ponieważ u Zbyszka zaznacza się wyraźny talent muzyczny, rozpoczyna studia fortepianowe w Konserwatorium Galicyjskiego Towarzystwa Muzycznego przy ulicy Chorążczyzny. W 1858 roku dyrektorem konserwatorium został Karol Mikuli, uczeń Chopina. Po nim nastał z kolei jego uczeń, Mieczysław Sołtys, dyrygent, kompozytor, pedagog, autor, między innymi twórca oratorium Śluby Jana Kazimierza. Towarzystwo Muzyczne nie ma stałej orkiestry, raczej składana jest ad hoc. Drugie konserwatorium we Lwowie, ukraińskie, im. Tarasa Szewczenki, prowadzi dyrektor Wasyl Barwiński, dobry kompozytor; uczy też w Konserwatorium Galicyjskim i jest pierwszym profesorem harmonii wujka Zbyszka. Stanisław Ludkiewicz, również ukraiński kompozytor, którego moja mama nazywa „człowiek serduszko” z powodu kształtu jego twarzy, także jest profesorem w Konserwatorium Galicyjskim. Poza teatrem Lwów ma wielką nową atrakcję: kino. W kinie Kopernik wystawiają niemy film Quo Vadis według Sienkiewicza; jest tak popularny, że bilety trzeba kupować na wiele dni naprzód. Z okazji filmu Siemiradzki maluje realistyczny obraz, nagą Ligię na byku, ale wiktoriański patrycjat Lwowa nieszczególnie docenia taki realizm i artysta jest zmuszony

nagość bohaterki osłonić wianuszkami i kwiatkami. W 1912 roku Amalia Kasprowiczowa występuje w niemym filmie Ofiara namiętności. Kino staje się ulubioną rozrywką obojga dzieci Neuhoffów, a do gorących wielbicieli X Muzy zalicza się też młodziutki Leopold Kielanowski[24]. Jego siostra jest koleżanką mojej mamy i w czasie wizyty u państwa Kielanowskich mama słyszy, jak o dwa lata młodszy od niej Poldzio chwali się rodzicom, że w kinie siedział w pierwszym rzędzie. Wpływ Wiednia na Lwów wyraża się w zamiłowaniu lwowiaków do życia kawiarnianego. Ci, co lubią przesiadywać po kawiarniach, żartobliwie są nazywani „kawiarniane pflanze”. Ponieważ ulica Karola Ludwika należy do najbardziej wytwornych, przy niej znajduje się najwykwintniejsza w owych czasach cukiernia Kazimierza Sotchka. Nie była duża - wspomina wuj Zbyszek - składała się z dwu salek, jednej z dużym bufetem na modłę wiedeńską, na którym stały tace z ciastkami, drugiej w kształcie wydłużonego prostokąta urządzonej tylko małymi okrągłymi stolikami i żelaznymi krzesłami lakierowanymi na biało. Wyposażenie cukierni było archaiczne. Herbatę serwowano w szklankach ujętych w metalową oprawę na metalowych talerzykach. Ciastka podawano na metalowych tackach. Ściany lokalu były puste, poza jedną. Na węższej ścianie prostokąta był wymalowany duży obraz. Ścieżką polną przez łan zboża, wprost na patrzącego szła dziewczyna w fantazyjnym szarym stroju; jej postać była naturalnej wielkości. W prawej ręce trzymała długą laskę, w lewej gliniany dzban. Z głowy zsuwała się biała chusta. Dziewczyna miała oczy zamknięte. Była ślepa. Po prawej stronie obrazu widniał fragment złocistego zboża przetkanego czerwonymi makami. Dlaczego ten obraz umieszczony był w cukierni i jaki miał związek z lokalem, pozostaje dla mnie tajemnicą. Na ulicy Karola Ludwika codziennie odbywa się też korso i w tym czasie cukiernia Sotchka przeżywa swój najlepszy okres. Siedząc przy stoliku koło okna można przyglądać się spacerującym, a nawet skinieniem głowy pozdrawiać znajomych przez szybę. Sotchek ma powiązania z Teatrem Wielkim, prowadzi tam dwa bufety, jeden w foyer dla publiczności, drugi za kulisami dla aktorów i pracowników teatru. W cukierni codziennie od jedenastej rano schodzą się aktorzy operetki, nawet już w późniejszych latach, kiedy „korso” przeniosło się na ulicę Akademicką i powstały inne kawiarnie. Do Sotchka przychodzi diwa operetki lwowskiej Helena Miłoska, o której mówi się, że w jej żyłach krąży walc wiedeński. Jest szatynką, o owalnej twarzy i delikatnych rysach, jej doskonale wyszkolony głos,

wrodzona muzykalność, dyskretny humor i osobisty urok czynią z niej ulubienicę Lwowa. Wuj Zbyszek pamięta ją jak: (...) na scenę wchodziła w takcie trzyćwierciowym i słusznie nazywano ją królową walca. Była wyśmienita w czołowych rolach z Wesołej wdówki Lehára i w Baronie cygańskim. Po raz pierwszy widziałem Miłoską mając dziewięć lat, kiedy rodzice wzięli mnie na operetkę Straussa, Noc w Wenecji, z Solnickim i Kuligowskim. Jako wielkie przeżycie został mi w pamięci jej jedwabisty głos i srebrzysty śmiech. Później już słyszałem ją w roli Siebla w Fauście Gounoda, którego aria oparta jest na takcie walca. Miłoska był to jej pseudonim, w rzeczywistości nazywała się Niewiarowiczowa i była żoną urzędnika Banku Hipotecznego. Znałem dobrze ich syna Romana, który początkowo poszedł w ślady matki, ale wkrótce zostawił scenę i przerzucił się na komediopisarstwo. Napisał kilka komedii granych z powodzeniem. Solnicki był tenorem, doskonałym partnerem Miłoskiej, pierwszym komikiem operetki, znakomitym aktorem. Elegancki, średniego wzrostu szatyn o ciemnych oczach, miał złotą koronę na przednim zębie i ta korona pobłyskiwała, kiedy śpiewał ze sceny. Natomiast Kuligowski, też odwieczny amant operetki, był popularny, choć bez talentu, więc trudno było jego popularność wytłumaczyć. Wysoki, o szerokim nosie, wychodził na scenę, stawał na środku i odśpiewywał swoje arie bez szczególnej ekspresji. Poruszał się ociężale, brak mu było werwy scenicznej Sokolnickiego, mimo to szesnastówki i siedemnastówki go ubóstwiały. Chociaż nienależący do zespołu operetki, to stałym bywalcem u Sotchka jest Józef Lehrer, dyrygent opery. Wuj Zbyszek ocenia go jako dobrego rutynowanego dyrygenta, ale nie dorównywującego w wizji muzycznej poprzednikowi, Bronisławowi Wolfstahlowi. Wolfstahl pochodził z rodziny muzyków, jego ojciec był profesorem skrzypiec w Konserwatorium Lwowskim, skrzypaczką też była jego siostra Emma. Bronisław był pierwszym, który dyrygował opery z pamięci. W czasie przedstawień pulpit dyrygencki był oświetlony, ale nie było na nim partytury, leżała tylko batuta. Lwowiacy odznaczają się swoistym dowcipem i brakiem rewerencji do lokalnych znamienitości,

kochają

swoich

bohaterów

i

sławnych

współziomków,

lecz

nie

bałwochwalczo. W 1901 roku na placu w Ogrodzie Pojezuickim postawiono pomnik Agenora Gołuchowskiego, długoletniego namiestnika Galicji. Pomnik stanął tuż koło miejskiego klozetu, popularnie przez mieszkańców zwanego „sraczem magistrackim”; na odsłonięcie zaproszono wielu honoracjorów i wysokich dygnitarzy. Po przemówieniach zrzucono płótno okrywające pomnik i Gołuchowski ukazał się zebranym w blaszanym nocniku na głowie i z wielką kartką w ręku, z następującym wierszykiem:

Przy wychodku stoi, papir w ręku trzyma, wysr.. si ni może, dziury w d... ni ma. Dowcipne rymy okolicznościowe o różnorakim zabarwieniu rodzą się we Lwowie z łatwością i nie tylko wśród lwowskiej batiarni, ale też wśród burżuazji i arystokracji, aczkolwiek nieco bardziej finezyjnie wyrażone. Wuj Zbyszek wspomina: Był we Lwowie niejaki hrabia Łoś, właściciel majątku, który za czasów austriackich dorobił się tytułu hrabiego nieco gorszej kategorii. We wczesnych latach dwudziestego stulecia zdarzył się kłopotliwy wypadek na dworze austriackim, bo któraś z księżniczek będąc panną zaszła w ciążę. Po długich naradach, jak mówiła mieszkająca we Wiedniu ciotka Janina, „rada w radę, mowa w mowę”, wynaleziono gdzieś hrabiego Łosia i podsunięto mu księżniczkę. Ślub odbył się z ogromną pompą, a w pewien czas później był bal w burgu, na którym obecni byli hrabia Dzieduszycki i pani Reyowa. W czasie balu podszedł Dzieduszycki do Reyowej i powiedział: Zdziwił się Łoś, że tam był już ktoś, na co ona bez wahania odpaliła: gdyby nie ten ktoś, nie byłby tam Łoś. Oprócz okazji na rubaszne wierszyki i dworskie rymowanki, na przełomie dziewiętnastego i dwudziestego stulecia Lwów przeżywa wiele wzniosłych chwil. Ciotka Ludwika Düringowa pamięta Ignacego Paderewskiego, gdy w towarzystwie żony szedł z hotelu George’a na swój koncert do teatru, otoczony tłumem publiczności. Ciocia Lusia tak go opisuje: „wysoki, szczupły z rozwianym złotorudym włosem i niezwykle uduchowioną twarzą”. Również wspomina, jak do Lwowa przyjechał Henryk Sienkiewicz. Było to późnym wieczorem, wyszliśmy z mamą na trasę, którą przejeżdżał, ulicą Leona Sapiehy. Wyczuwało się elektryzujący nastrój tłumu. Sienkiewicz siedział w karecie, a młodzież akademicka sama ją ciągnęła, wyprzęgłszy konie od powozu. Wydawało się, że owacjom nie będzie końca. Istną manifestacją narodową był pogrzeb Marii Konopnickiej w 1910 roku. Pod koniec życia mieszkała we Lwowie i tam zmarła. Miasto urządziło jej królewskie pożegnanie, była to ogólna żałoba. Ulice tonęły w czerni, dzwony biły we wszystkich kościołach, kiedy kondukt pogrzebowy posuwał się w kierunku Cmentarza Łyczakowskiego. Od bramy cmentarnej młodzież akademicka niosła trumnę na ramionach. Całe społeczeństwo Lwowa, kilkadziesiąt tysięcy ludzi, brało udział w pogrzebie poetki. Dziadkowie na wakacje teraz wyjeżdżają z dziećmi do Austrii, Włoch, Szwajcarii lub Bawarii, ale we Lwowie ich życie towarzyskie, o wiele mniej wystawne niż w Tarnopolu, ogranicza się do przyjęć rodzinnych i kilku lwowskich znajomych. Tu już mieszka część

tarnopolskiej rodziny babci Neuhoffowej, zżytej i bardzo „klanowej”: obie jej siostry, najmłodsza rudowłosa Hela, żona dr. Bronisława Skubiejskiego, i starsza siostra Tosia, o kasztanowych włosach, żona dr. Bronisława Obfidowicza. Obfidowiczowie mają spory majątek, Suszczyn pod Szczercem, między Lwowem i Tarnopolem. Oprócz sióstr są tu dwaj bracia babci, Michał z żoną Ireną i Jacek z żoną Marią Kottek. Z czasem dołącza się dr Stanisław Drozdowski z żoną Jadwigą z Eckhardtów, a po śmierci męża ciotka mojej babki, Malwina Eckhardtowa, wdowa po Józefie, też przenosi się do Lwowa. Znaczna część tarnopolskiego grona przemieszcza się na teren Lwowa. Wakacje w Schwartzbach, 1912 Po stronie dziadka Neuhoffa rodzeństwo jest rozproszone po całym cesarstwie austrowęgierskim. Z jego braci jedynie Maksymilian osiadł we Lwowie; ukończył prawo na Uniwersytecie Lwowskim, jest szefem wydziału w Izbie Skarbowej. Ożenił się z Sabiną Skwarczyńską, wdową po notariuszu. Drugi brat, Karol, kawaler, sędzia w Stanisławowie, młodo umiera śmiercią samobójczą z niewyjaśnionych powodów; trzeci, Władysław, lekarz, absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego jest podpułkownikiem kawalerii. W wojsku austriackim kawaleria to najbardziej elitarna, snobistyczna formacja, gdzie przyjmują jedynie ludzi ze starym szlacheckim rodowodem. Wuj Władysław mieszka w Budapeszcie. Najmłodszy z braci, Jan[25], żonaty z Jadwigą Skwarczyńską, pasierbicą starszego brata Maksymiliana, jako inżynier wodny pracuje przy regulacji rzek Skawy i Skawiny w Krakowskiem, w okolicach fabryki cykorii Franka. Z trzech sióstr dziadka najstarsza Janina Terlecka z mężem Austriakiem o polskim nazwisku, mieszka stale w Wiedniu, gdzie on jest dyrektorem poczty wiedeńskiej; w Stryju osiadły niezamężna Sabina i Paulina, żona inżyniera Franciszka Kuhna, wynalazcy systemu „recyklingu” pary wodnej w parowozach. Rodzina Neuhoffów, Lwów 1913 Z niektórymi członkami rodziny stosunki są bardzo zażyłe, z innymi ograniczają się do wizyt imieninowych i świątecznych, ślubów i narodzin. Babcia Włodzia jest najbardziej zżyta z młodszą siostrą, Helą. Dzięki szerokiemu gronu rodzinnemu dzieciom Neuhoffów nie brak licznych ciotek, wujków, kuzynów i kuzynek. Nieoceniona Basia Jawna przenosi się razem z dziadkami do Lwowa. Basia teraz zarządza całym gospodarstwem domowym babci i przed nią drży każda pokojówka. Basia jest niezbyt wysoka, nie bardzo tęga, zawsze nosi chustkę zawiązaną na tyle głowy. Jest Rusinką, pochodzi ze wsi Hłuboczek, ma tam brata Wasila i siostrę. Ponieważ nie umie pisać, moja matka, już jako młoda dziewczyna, pisze listy do jej rodziny, które Basia dyktuje. Bez względu na treść, każdy list zaczyna się od tej samej

formułki: „Lata muszka koło mego uszka. Piszę ten list do ciebie z całego serduszka”. Basia całą duszą oddana jest mojej babce, ale jej prawdziwa miłość to moja matka, Zosia, jej ukochana

dońcia.

Z

wyznania

jest

grekokatoliczką,

ale

na

mszę

chodzi

do

rzymskokatolickiego kościoła św. Mikołaja. Kiedy za czasów metropolity Andrzeja Szeptyckiego zaczęły się naciski, ażeby grekokatolicy chodzili do cerkwi, babcia powiedziała Basi, że na nabożeństwo powinna chodzić do katedry świętego Jura. Krótko to trwało, bo kiedy podczas spowiedzi wielkanocnej ksiądz zbeształ ją za to, że mówi po rusku łamanym językiem, oburzona Basia kategorycznie oświadczyła w domu mojej babce, iż jej noga tam więcej nie stanie. Wróciła do Świętego Mikołaja, gdzie nikt nie miał za złe jej swoistego polskoruskiego esperanto. Dr med. Władysław Neuhoff, młodszy brat dziadka Wuj Zbyszek wspomina, że: (...) W domu rodziców przestrzegano przepisów kościelnych. W niedzielę szliśmy gremialnie na mszę, początkowo do Jezuitów, potem do pobliskiego kościoła Marii Magdaleny. Piątek był bezwzględnie dniem postu. Boże Narodzenie i Wielkanoc obchodziliśmy bardzo uroczyście, do Wigilii zasiadało się razem ze służbą, było to święto ściśle rodzinne, tak jak rezurekcja. Natomiast drugi dzień Bożego Narodzenia, co łączyło się z imieninami ojca, było huczne. Na imieniny matki również urządzano przyjęcie. W drugi dzień Wielkanocy przyjęcie było tradycyjnie u ciotki Heli Skubiejskiej, a kiedy po śmierci męża wyszła powtórnie za mąż za Czesława Eckhardta, u Eckhardtów. Często po dwunastówce u Jezuitów wuj Michał z żoną przychodzili do nas na „drugie śniadanie”, bardzo sute, z wódką, winem, szynką, sardynkami i kawiorem, które przeciągało się do późna. „Dwunastówka” u jezuitów to msza dla okolicznego ziemiaństwa i lwowskiej arystokracji. Od wejścia do głównego ołtarza rozściela się czerwony chodnik, msza jest cicha, jedynie z towarzyszeniem organów. Dla najbardziej dostojnych gości krzesła ustawione są zaraz przy głównym ołtarzu, a na tacę sypią się srebrne korony. U dziadków na stół wielkanocny zamawia się z kwiaciarni kwiaty w doniczkach, przeważnie hiacenty i cynerarie i dziadek sam dekoruje. To jedna z niewielu jego „gospodarskich” czynności. W Wielką Sobotę na poświęcenie stołu zaprasza się księdza z kościoła Marii Magdaleny, po czym częstuje się go winem i tortem, a na odchodne dziadek wsuwa mu banknocik do kieszeni sutanny. Post utrzymuje się aż po rezurekcji, kiedy przychodzi kolej na szynki i kiełbasy, baby i torty pieczone przez cały tydzień. Z całej rodziny niewątpliwie najbogatszy jest mój dziadek. Obojętny na prestiż majątków ziemskich, uważa kamienice z mieszkaniami, biurami i sklepami jako

nieruchomości dochodowe warte inwestycji. Zarówno po stronie jego rodziny, jak i mojej babki krewni z wszelkimi problemami zwracają się do niego, szczególnie w kwestiach finansowych. Niejednokrotnie babcia wstawia się u „swojego Stefka” o pomoc dla członków młodszej generacji, tonących w długach i obligacjach karcianych. Jakkolwiek dziadek już się spensjonował z administracji kolei po przeniesieniu do Lwowa, w 1913 roku zostaje zaproszony jako radca Ministerstwa Kolei w Wiedniu. Trudno odrzucić prestiżową propozycję, więc ją przyjmuje i przenosi się wraz z rodziną do Austrii. Na ten czas Basia Jawna zostaje u swojej rodziny we wsi Hłuboczek. W Wiedniu dziadkowie z dziećmi mieszkają w domu ciotki Janiny Terleckiej, przy Lacknergasse 100, w dzielnicy Währing w pobliżu Türkenschanzpark, założonego na dawnych szańcach tureckich. Dwa lata z rzędu wakacje spędzają w Viareggio, a ponieważ dzieci są już starsze, podróż odbywa się odcinkami przez różne miasta w celu zwiedzania. Pierwsza wojna światowa wybucha 28 lipca 1914 roku i zaskakuje ich w Viareggio, więc szybko wracają do Wiednia. Dziadek rezygnuje ze stanowiska radcy ministerstwa i po pewnym czasie przenosi rodzinę do Tyrolu. Pierwsza Komunia Święta Zosi, Lwów 1913 Babcia Włodzia z dziećmi na plaży Zosia na plaży z rodzicami Młodzi Neuhoffowie z łatwością przystosowują się do nowego otoczenia; mama ma dziewięć lat, wuj Zbyszek jedenaście i wspomina okres spędzony w uroczym Innsbrucku ze szczególnym sentymentem. „Nasze mieszkanie w południowej części miasta było na parterze, okna domu wychodziły na klasztor Wilten. Z tych okien widok był na Alpy, na szczyty Patsch, Serles i Seiler. Wzdłuż gór kolejka elektryczna Stubeibahn szła aż do doliny Stubei”. Zbyszek wstępuje do drugiej klasy gimnazjalnej. Do szkoły jeździ tramwajem przez całą MariaTheresien Strasse, koło pałacu aż do północnej części miasta. Studia muzyczne rozpoczęte w konserwatorium wiedeńskim u najlepszego w owych czasach profesora, Seweryna Eisenbergera, kontynuuje teraz w Innsbrucku u drugiego znanego pianisty, Leo Siroty. Muzyka staje się jego wielką życiową pasją. Niestety dziadek ogromny nacisk kładzie też na matematykę, której Zbyszek żywiołowo nie cierpi, lecz chcąc nie chcąc musi ją z ojcem po parę godzin dziennie przerabiać. Z tymi wieczorami spędzonymi nad nienawistną algebrą wiąże się wspomnienie oświetlonej kolejki sunącej co noc punktualnie o ósmej szczytami Alp, zwiastującej koniec matematycznej mordęgi. Zosia nie zdradza takiej awersji do arytmetyki; chodzi do szkoły klasztornej, gdzie uczą dwie polskie zakonnice.

W tym okresie mój dziadek wygrywa konkurs na dwa kościoły, jeden w miejscowości Mutters, drugi w Natters. Pośród wojennej pożogi ogarniającej Europę Innsbruck wydaje się oazą spokoju i normalnego życia, lecz sielanka długo nie potrwa. W czasie pobytu rodziny w Austrii zachodzą dwa znamienne wydarzenia na skalę światową: śmierć papieża Piusa X w 1914 roku i śmierć cesarza Franciszka Józefa w 1916 roku. Trudno o dwie bardziej skrajne postacie powiązane losem. Pius X, Giuseppe Melchiore Sarto, dziecko ubogiej rodziny, który stał się opiekunem biednych i w ostatniej swojej woli miał powiedzieć: „Urodziłem się ubogi, żyłem w ubóstwie i pragnę umrzeć ubogi”, i Franciszek Józef I, syn jednego z najpotężniejszych i najstarszych rodów europejskich, potomek cesarzy i królów. Po śmierci papieża Leona XIII w 1903 roku Pius X został wybrany na tron piotrowy tylko dlatego, że cesarz zawetował wybór innego kandydata, kardynała Rampolli; protest, czyli ekskluzywę, zgłosił na konklawe kardynał Jan Puzyna. Wkrótce po swoim wyborze Pius X zniósł prawo ekskluzywy, odbierając w ten sposób prawo cesarza do ingerencji w papieskie wybory. Z końcem 1916 roku Neuhoffowie wracają do Wiednia, a z początkiem nowego roku dziadek jedzie sam na dwa miesiące do Lwowa. W Tarnopolu zastaje domy w porządku i nieuszkodzone, natomiast mieszkanie we Lwowie na Kleinowskiej jest rozkradzione i zdewastowane, choć część mebli się uchowała. Dziadek wynajmuje inne mieszkanie przy ulicy Sykstuskiej 64A, na drugim piętrze, a na pierwszym urządza swoje biuro; tak jak na Kleinowskiej, na parterze mieszkają znowu państwo Gintowtowie. Kamienica należy do Agenora Gołuchowskiego i w parę lat później dziadek ją odkupuje od rodziny Gołuchowskich. Vis à vis w pięknym pałacyku mieszkają Cieńscy, jedna z najbogatszych rodzin ziemiańskich w Małopolsce. Zbyszek dobrze pamięta ich dwie córki, wtedy jeszcze panny, zawsze ubrane skromnie, gładko uczesane, zajęte pracą w ogrodzie. Anna z czasem wyjdzie za mąż za Wielowieyskiego, absolwenta szkoły gospodarczej w Dublanach, Magdalena za profesora uniwersytetu Edwarda Dubanowicza. [20] Po 1918 roku zostaje na stałe z rodziną we Lwowie. [21] Nie pomogą próżne żale... Ból swój niebu trza polecić, A samemu wciąż wytrwale Trzeba naprzód iść... i świecić! [22] Młodsza córka Aszpergerów, Leontyna Aniela, wychowana na pensji dla panien w Paryżu, wyszła za mąż za Adama Jerzego Giełguda, publicystę zamieszkałego w Anglii, który przyjął obywatelstwo brytyjskie. Ich syn Franciszek ożenił się z Katarzyną (Kate)

Terry ze słynnej angielskiej aktorskiej rodziny, a z kolei ich syn John, podkreślający swoje polskie i katolickie pochodzenie, stanie się jednym z największych aktorów sceny angielskiej dwudziestego wieku, na równi z Laurence’em Olivierem i Ralphem Richardsonem. [23] Pierwszym profesorem Didura w konserwatorium lwowskim był Walerian Wysocki. Po powrocie do Polski Didur w 1938 roku objął kierownictwo artystyczne Opery Lwowskiej. W lipcu 1939 roku został dyrektorem artystycznym Teatru Wielkiego w Warszawie, ale wybuch drugiej wojny światowej zniweczył jego plany. W 1945 roku został mianowany dyrektorem Państwowej Opery Śląskiej w Bytomiu; zmarł w Katowicach 7 stycznia 1946 roku. Wacław Panek, muzykolog i krytyk, nazywa Didura „basem wszech czasów”. [24]Leopold Kielanowski (1907-1988), lwowianin. Znakomity reżyser i aktor. Po drugiej wojnie światowej pozostał w Anglii i prowadził polski emigracyjny teatr w Londynie i studio radiowe z przyjacielem, poetą Marianem Hemarem. Zmarł w Anglii. [25]Jan Neuhoff w 1914 roku był kadetem w wojsku austriackim. Stacjonował w twierdzy w Przemyślu, dostał się do rosyjskiej niewoli i do Polski wrócił w 1918 roku. Aresztowany przez NKWD w 1945 roku, zmarł w sowieckim obozie w czasie epidemii czerwonki.

Rozdział IV Lwów moich rodziców Jeszcze tego samego roku dziadkowie z Zosią wracają do Lwowa, pozostawiając Zbyszka u ciotki Janiny w Wiedniu, w celu kontynuowania studiów fortepianowych w konserwatorium aż do ukończenia gimnazjum. Jednak sytuacja polityczna skłania ich do zmiany planów. Czy to z obawy, że przeciągająca się wojna może rodzinę na dłuższy czas rozłączyć, czy z troski o słaby stan zdrowia syna, dziadek sprowadza Zbyszka do Lwowa i na początek nowego roku szkolnego zapisuje go do snobistycznego prywatnego Gimnazjum im. Adama Mickiewicza przy ulicy Senatorskiej 3, założonego przez dr. Karola Petelenza. Mama idzie do prywatnej Szkoły Sióstr Nazaretanek przy ulicy Unii Lubelskiej 9, założonej w 1908 roku jako szkoła realna przy istniejącym już liceum, a w 1915 roku przemieniona na regularne ośmioklasowe gimnazjum humanistyczne. Wuj Zbyszek wspomina: Twoja matka brała do szkoły tramwaj przy ulicy Listopada, róg Sapiehy, potem przez całą długość ulicy Kopernika, koło poczty, gdzie tramwaj wjeżdżał znów na Sykstuską, mijał kawiarnię Wiedeńską i katedrę rzymskokatolicką, potem katedrę wołoską, a stamtąd wchodził na Wały Gubernatorskie i na ulicę Unii Lubelskiej. Ten sam tramwaj jedzie dalej pod górę aż na Wysoki Zamek, ulubione miejsce wagarów, skąd rozciąga się panoramiczny widok na Lwów, na Wieżę Korniaktowską, kopułę kościoła Dominikanów i dachy domów tonące w zieleni. U Nazaretanek wprawdzie nie uczą wsiadania do powozu, ale jest zespół znakomitych nauczycieli i wychowawców, wśród nich katecheta, ks. Eugeniusz Baziak, późniejszy arcybiskup lwowski, światły duchowny i wybitnie przystojny mężczyzna, co niewątpliwie w szkole żeńskiej nauce religii dodaje uroku. Bezpośrednio po powrocie do Lwowa dziadek prac zleconych nie podejmuje, tylko przebudowuje swoje własne domy, modernizuje sklepy w kamienicach w Tarnopolu i dopiero pod koniec wojny przyjmuje pierwsze zamówienie na budowę stacji kolejowych GajeCzyżyków i Hermanowice na linii idącej z Dworca Łyczaków na Winniki i Podhajce. Wojna światowa kończy się w listopadzie 1918 roku, Polska odzyskuje niepodległość, ale 1 listopada zbrojne grupy ukraińskie opanowują Lwów. W tym okresie w mieście odbywa się ogólnoakademicki zjazd młodzieży polskiej i studenci pierwsi przystępują do obrony miasta. Do nich przyłącza się młodzież wiejska i robotnicza, a później grupa dziewcząt. Wybuchają zażarte walki i trwają do 21 listopada, kiedy Ukraińcy wycofują się z miasta, dalej

je oblegając. Tego dnia ginie na posterunku na Cmentarzu Łyczakowskim czternastoletni Jurek Bitschan, jeden z najmłodszych Orląt Lwowskich (najmłodszy był Antoś Petrykiewicz, pośmiertnie odznaczony Krzyżem Virtuti Militari). Mój dziadek zostaje członkiem Miejskiej Straży Obywatelskiej we Lwowie, powołanej w celu pilnowania porządku i bezpieczeństwa w nocy. Strażnicy dostają karabiny i mają uprawnienia policyjne. Do obrony miasta wchodzą regularne jednostki wojskowe, a w kwietniu 1919 roku docierają oddziały generała Hallera. Walki trwają do czerwca. Przy Cmentarzu Łyczakowskim powstaje Cmentarz Orląt [26].Odznaka Honorowa „Orlęta” Za udział w obronie Lwowa dziadek otrzymuje odznakę i dyplom „Obrońcy Kresów Wschodnich 1919” podpisany przez dowódcę Armii Wschód, generała Tadeusza Rozwadowskiego. Tymczasem 14 marca 1919 roku wybucha wojna polskorosyjska, już nie z caratem, lecz z nowo powstałą sowiecką Rosją, niosącą proletariatowi świata swoje hasła międzynarodowego komunizmu. Według Lenina pod Warszawą miało się znajdować nie centrum burżuazyjnego rządu polskiego i republiki kapitału, lecz całego imperialistycznego systemu[27]. Na okres wojny dziadek rodzinę przenosi ze Lwowa pod Kraków. Jak wspomina Zbyszek, „wojnę z 1920 r. przeżyliśmy we wsi Stronie pod Krakowem. Była to piękna wieś położona wśród lasów szpilkowych, niedaleko Kalwarii Zebrzydowskiej, słynnej ze swojej Drogi Krzyżowej, wielu kapliczek rozrzuconych na przestrzeni kilku kilometrów”. On sam prawie codziennie jeździ do miasta, wędruje po starych uliczkach, odwiedza księgarnie, to jest początek jego romansu z Krakowem. Zosia na wakacjach na wsi Mama z babcią w Ogrodzie Pojezuickim, Lwów 1921 Zawieszenie broni następuje 18 października 1921 roku, po podpisaniu traktatu pokojowego w Rydze. Życie we Lwowie stabilizuje się. Dziadkowie dalej mieszkają przy Sykstuskiej, a osiemnastoletni Zbyszek ma teraz pokój z osobnym wejściem. Jego marzeniem jest poświęcić się muzyce i kiedy do Lwowa przyjeżdża znany niemiecki pianista pochodzenia holenderskiego, Egon Petri, pozytywnie ocenia jego talent. Ale tu wuj natrafia na zdecydowany sprzeciw ojca, bo Stefan Neuhoff uważa, że kariera artysty to śliska droga życiowa. „Najpierw miej solidny zawód” - radzi synowi. Zbyszek ma słaby organizm nadwerężony przez choroby przebyte w dzieciństwie, łącznie ze szkarlatyną, kiedy to rodzice obawiali się, że go stracą. Mój dziadek wie, jak wyczerpująca jest kariera pianisty. Długie godziny ćwiczenia, wyjazdy na tournée, mieszkanie w hotelach - taki tryb życia z łatwością mógłby podkopać jego zdrowie. Ulegając ojcu, w 1922 roku Zbyszek zapisuje się na wydział

prawa na Uniwersytecie Jana Kazimierza. Zosia tymczasem zbliża się do matury. Na jej świadectwie maturalnym figurują trzy szkoły, z jakich składa się jej kariera gimnazjalna: Świadectwo maturalne Zosi, Lwów 1923 Teraz, orzekają ciotki i kuzynki, po tak świetnie zdanej maturze Zosia może zająć się życiem towarzyskim i pomyśleć o zamążpójściu. Lecz ku ich zgrozie Zosia nie myśli o małżeństwie, ale o studiach prawniczych. Wybuchają rodzinne fajerwerki, ciotki sięgają po sole trzeźwiące. To niemożliwe, protestują chóralnie, przecież ona się zmarnuje, niewątpliwie zostanie starą panną. Na co babcia Włodzia bezradnie opuszcza ręce, bo niestety Stefek córkę jak najbardziej popiera w tych szaleńczych zamiarach. „Stary Neuhoff zwariował, że dziewczynie na takie fanaberie pozwala”, gremialnie wyrokują ciotki, spisując Zosię na straty. Mimo tych ponurych prognoz w 1924 roku moja matka wstępuje na pierwszy rok prawa na Uniwersytecie Jana Kazimierza – Universitas Leopoliensis - i na przekór przywidywaniom ciotek, dom Neuhoffów zapełnia się gronem absztyfikantów. Wuj Zbyszek wspomina, że kiedy jego siostra wstąpiła na uniwersytet, większość asystentów w niej się zakochała. Do szaleństwa kocha się dr Mieczysław Hązatko, asystent w katedrze prawa handlowego, siostrzeniec profesora Dolińskiego; dr Antoni Deryng, asystent w katedrze prawa międzynarodowego; dr Dworzak od prawa karnego przy katedrze rektora profesora Juliusza Makarewicza, którego ojciec jest sędzią Sądu Okręgowego we Lwowie, a następnie w Warszawie sędzią Sądu Najwyższego. Zosia Choć Zosia nie chciała myśleć o weselu, starających było wielu... Z czasem grono powiększa się o innych kandydatów: dochodzi przyjaciel wujka Zbyszka, dr Marian Plehaski. Jego rodzina mieszka w starej dwupiętrowej kamienicy przy ulicy Ossolińskich 19; adwokat Alojzy Szalay, tak nieprzytomnie zakochany, że jego rodzice w trybie przyśpieszonym składają dziadkom wizytę, ażeby synowi utorować drogę. Szalayowie są bardzo bogaci, ojciec Alojzego, Eugeniusz Szalay, jest prezesem II Senatu Sądu Apelacyjnego we Lwowie. Młody Szalay jest niewątpliwie uważany za „świetną partię”. Niestety, Zosia odmawia. „Kiedy nie chciałam wychodzić do niego do salonu, twoja babcia zirytowana raz dała mi klapsa” - ze śmiechem wspominała. Wiele lat później, kiedy moja matka już ukończyła prawo, wuj Zbyszek odbywał praktykę sędziowską i został przydzielony do II Senatu Sądu Apelacyjnego. Przy egzaminie sędziowskim przewodniczył właśnie sędzia Eugeniusz Szalay; zrezygnował wtedy z przewodniczenia komisji egzaminacyjnej na rzecz wiceprezesa Senatu, sędziego Antoniego Kopystiańskiego. Wuj Zbyszek w pełni docenił ten gest.

Nie wszyscy kandydaci do ręki mamy pochodzą ze środowisk prawniczych, wybór jest szeroki. Po balu mama idzie z bólem zęba do dentysty doktora Czarneckiego: Wyglądałam okropnie - wspominała. - Byłam niewyspana i zmęczona. Miałam na sobie ohydną liliową sukienkę. Po wizycie w jego gabinecie dr Czarnecki zaczął mi intensywnie asystować. Był ode mnie o wiele starszy, interesująco szpakowaty, przystojny; ale wiedziałam, że wychodząc za niego za mąż, o pracy zawodowej nie mogłoby być mowy. Miał bardzo tradycyjne poglądy, a ja nie na to kułam prawo rzymskie, żeby tylko siedzieć w domu. Odpada też jako kandydat major Wilczewski z Warszawy, elegancki, szarmancki, lecz ciężko chory na „gruźlicę nerek”, cokolwiek to wtedy znaczyło. Kuzyn inżynier Włodzimierz Leszczyński też okazuje zainteresowanie, a student Politechniki Lwowskiej, Sławek Angerman, syn nafciarza inżyniera Klaudiusza Angermana kolegi dziadka z Politechniki, zakochany, czeka pod uniwersytetem, żeby nieść Zosi książki. Jakkolwiek mama w tych latach nie zdradza chęci do małżeństwa i koncentruje się na studiach, niemniej kolejni starający pozostają tematem częstych rozmów z rodzicami. Wuj Zbyszek wspomina, że „nocne dyskusje między Zosią a rodzicami trwały nieraz do czwartej rano. Żaden z odpalonych starających nie popełnił samobójstwa z zawiedzionej miłości jak młody Werther, prawie wszystkich wykończyła druga wojna światowa”. Babcia z Zosią i Zbyszkiem w lwowskim parku Nikt jednak w tej chwili o następnym kataklizmie dziejowym nie myśli. Świat powraca do życia po rzezi pierwszej wojny, tej co na wieki wszelkim wojnom miała położyć kres. Jako reakcja na tamtą katastrofę nadchodzą szaleńcze, rozbawione lata dwudzieste, „the roaring twenties” z Ameryki przeskakują przez Atlantyk do Anglii, Paryża, Berlina, w modzie jest tango i dixieland, muzyka jazzowa zrodzona w Nowym Orleanie. Dawne zwyczaje ustępują nowym, dancingi stają się modne, zmienia się ubiór kobiecy. Luźna sukienka do pół łydki, długie sznury korali, krótko ścięte włosy zastępują spiętrzone fryzury, koronkowe żaboty, bufiaste rękawy, spódnice do kostek, ciasno sznurowane gorsety. Pierwsze kroki ku liberalizacji kobiet wyrażają się w stroju i Zosia entuzjastycznie te zmiany przyjmuje. Bale dalej odgrywają rolę pola spotkań towarzyskich dla młodych panien, a Zosi na balach partnerów do tańca nie brakuje. W Kasynie Miejskim i Kole Literackim odbywają się reprezentacyjne bale karnawałowe i wuj Zbyszek i mama chodzą z babcią, bo dziadek już wtedy w balach nie uczestniczy. Wzdłuż ścian sali na kanapach dalej siedzą matki i ciotki, przyglądają się, snują plany, jeszcze wciąż panują dawne formy towarzyskie i młody człowiek chcąc pannę zaprosić do tańca, powinien się wpierw mamie panny przedstawić.

Po pierwszej wojnie stopniowo we Lwowie zanika wpływ Wiednia, a ton nadaje Warszawa. Zewnętrznie miasto się zmienia. Zostają zlikwidowane przewody elektryczne prowadzone w powietrzu po słupach, na ich miejsce puszcza się kable podziemne; wprowadza się automatyczne uliczne latarnie gazowe; Akademicka, najelegantsza ulica miasta, zostaje przebudowana na wielkomiejską aleję. W miejsce dawnych dwupiętrowych domów powstają nowoczesne wielopiętrowe budynki, takie jak gmach Jonasza Sprechera[28]. Ale domy mieszkalne pozostają jeszcze bardzo staromodne, ogrzewanie w łazienkach na węgiel lub drzewo, bidetów nie ma, klozety są oddzielone od łazienek. Kuchnie opalane węglem, choć już zaczyna się wprowadzać dwupalnikowe kuchenki gazowe, umieszczone na żelaznych półeczkach przymocowanych do ścian. W 1922 roku nowo utworzony Sejm rozpatruje ustawę emerytalną dla pracowników kolejowych i mój dziadek często jeździ do Warszawy, starając się o zatwierdzenie Centralnego Związku Emerytów Kolejowych na terenie Dyrekcji Kolejowej Lwowskiej. Dziadkowi zależy na wywalczeniu lepszych emerytur dla pracowników kolejowych i stworzeniu dla nich ekstra źródła dochodu. Związek zostaje powołany do życia i powstaje instytucja „bagażowych” na Dworcu Głównym we Lwowie; emeryci za opłatą przenoszą bagaże z wagonów do dorożek, co daje im możność dodatkowego zarobku do ich skromnych pensji emerytalnych. Ośrodkiem życia kulturalnego we Lwowie jest Kasyno i Koło Literackie, jakkolwiek z latami poziom imprez zaczyna podupadać. Na górze funkcjonuje restauracja, gdzie panowie jadają obiady i kolacje. Naprzeciw kasyna na plantach stoi popiersie Kornela Ujejskiego, tyłem do Koła Literackiego, a złośliwi pytają, dlaczego Ujejski stoi tyłem do Kasyna. Wuj Zbyszek wspomina, że kiedy poznał Koło Literackie, zaczynało ono już drzemać spokojnym snem. Wynajmowano lokal na bale karnawałowe, prelekcje i koncerty lwowskich sław artystycznych, lecz wśród lwowskiej burżuazji, z pewnymi wyjątkami, brakło silnego zainteresowania sztuką, filozofią czy prawdziwą polityką. Pod tym względem wyjątek stanowiły sfery żydowskie. Miałem wiele znajomości wśród młodych Żydów i Żydówek i rozmowy nasze były prawdziwą satysfakcją, jakkolwiek ich poglądy były często zabarwione czerwono. Drugą taką instytucją we Lwowie było Kasyno Końskie, do którego należeli arystokraci i ziemianie, ale zwykli śmiertelnicy nie mieli tam wstępu. W 1923 roku ks. infułat Twardowski, proboszcz kościoła parafialnego w Tarnopolu,

przyjaciel dziadka, zostaje arcybiskupem lwowskim. Grono znajomych powiększa się równocześnie o tarnopolskiego aptekarza Mariana Krzyżanowskiego, który kupuje we Lwowie aptekę „Pod Złotą Gwiazdą” w Pasażu Mikolascha, razem z całym budynkiem. W dziewiętnastym wieku w Europie nastała moda na kryte pasaże i we Lwowie zbudowano ich wtedy kilka: Andriollego, Hausmanna, Fellerów. Pasaż Mikolascha powstaje w latach dziewięćdziesiątych dziewiętnastego wieku i łączy ulicę Kopernika z ulicą Bielowskiego i Sienkiewicza. Podobnie jak Passage Jouffroy w Paryżu, staje się modnym miejscem przechadzek, kawiarnianych spotkań, zakupów w eleganckich salonach. Oprócz sklepów i kawiarni jest tam kino Pasaż. Światło dzienne wpada do wewnątrz przez szklany dach, oświetla dekoracyjne witraże, wieczorem pasaż ma sztuczne oświetlenie, w zimie jest ogrzewany. Przy wejściu od ulicy Kopernika stoi fontanna z posągiem Wenus z białego marmuru i tam w pierwszej z brzegu kamienicy, pod numerem 1, mieści się największa lwowska apteka, „Pod Złotą Gwiazdą”. Aptekę założył Piotr Mikolasch w 1828 roku i przez sto lat pozostawała w rękach jego rodziny. W 1853 roku Jan Józef Ignacy Łukasiewicz przeprowadził w aptece Piotra Mikolascha pierwszą w świecie destylację ropy naftowej. Za polityczną działalność niepodległościową Łukasiewicz był aresztowany w 1846 roku przez władze austriackie, uwięziony we Lwowie, ale zwolniony z braku dowodów. Jednak uważany był za „niepewnego” i nie wolno mu było opuszczać miasta. Zaczął wtedy pracować w aptece Mikolascha. Po pewnym czasie dzięki usilnym staraniom aptekarza pozwolono mu wstąpić na uniwersytet w Krakowie, gdzie parę lat studiował wspomagany finansowo przez swojego pracodawcę. Po dodatkowych studiach na Uniwersytecie Wiedeńskim wrócił do Lwowa i przeprowadzał tam eksperymenty z lampą naftową i destylacją ropy. Ponieważ Łukasiewicza uważa się za ojca przemysłu naftowego, więc aptekę „Pod Złotą Gwiazdą” można niejako uznać za kolebkę nowoczesnego przemysłu chemicznego, z którym rodzina Mikolaschów pozostała związana. Wuj Zbyszek wspomina, że Karolina Romaszkanowa należała do grona spadkobierców Piotra Mikolascha prowadzących aptekę w pierwszych latach dwudziestego stulecia, a jedna z panien Romaszkanównien wyszła za mąż za doktora chemii, Wysokińskiego. Jakkolwiek Zbyszka matematyka nie pociąga, interesuje go chemia i często do apteki zagląda. Marian Krzyżanowski jest aptekarzem starej daty, pochodzi z tej generacji, co sama przyrządza lekarstwa, krople i pigułki. Oprócz zwykłych lekarstw aptekarze wyrabiają cudowne maści i wody wszechleczące. Apteka „Pod Złotą Gwiazdą” ma liczny personel, syn Krzyżanowskiego, Fredzio, po ukończeniu studiów farmaceutycznych na uniwersytecie

pracuje z ojcem. Na półkach wzdłuż ścian rzędem stoją porcelanowe apteczne słoje ozdobione malowanymi kwiatkami i opatrzone łacińskimi nazwami preparatów; na innych półkach ustawione są kolorowe flaszki też z łacińskimi nazwami. Pośrodku lady w oszklonej szafce króluje waga i na jednym talerzyku rozsypane kryształki granatu służą do tarowania. Obok wagi drewniane pudełko zawiera ciężarki i blaszki mikrogramowe do precyzyjnego odważania składników lekarstw. Biuro Krzyżanowskiego znajduje się obok lokalu sklepowego i tam stoi drewniane krzesłowaga do ważenia ludzi. Na niklowym pręcie są wyryte cyfry i aptekarz przesuwa po nim okrągły ciężar, ważąc w ten sposób osobę siedzącą na krześle. Na piętrze nad apteką w laboratoriach preparaty uciera się w małych metalowych albo porcelanowych moździerzach. Zbyszek przy fortepianie Zosia pozuje bratu do fotografii Wujka Zbyszka zamiłowanie do chemii wynika z jego hobby - fotografii. Już jako młody chłopak zaczyna robić artystyczne zdjęcia. Dziadek pozwala mu zmontować „ciemny pokój”, kupuje wanienki do wywoływania filmów, potrzebne chemikalia i Zbysio preparuje, retuszuje, oprawia. Na sznurkach suszą się klisze przyczepione drewnianymi spinaczami do bielizny, czerwona żarówka zawieszona nad wanienkami z płynem rzuca tajemniczą poświatę. To jest jego królestwo i domownikom od niego wara, żeby broń Boże czegoś nie prześwietlić. Kupuje książki, przyrządza roztwory, prosi członków rodziny, ażeby pozowali, najczęściej fotografuje siostrę w modnych kapeluszach i romantycznych pozach. Jego drugim hobby są zegary. Zbiera je od dziecka, duże i małe, zaprzyjaźnia się z amatorami tej branży. Wśród nich na pierwszym miejscu jest Maćków, dozorca w kamienicy przy Rynku, kolekcjoner antycznych zegarów i jak pisze wuj Zbyszek, „wyjątkowo zdolny zegarmistrzamator. Znałem go dobrze, bo sam zbierałem antyczne zegary i korzystałem wiele z jego doświadczenia. Przychodził czasem do mnie, aby mi pomóc w rozwiązywaniu wspólnych problemów, a po kieliszku płynu od Baczewskiego rozprawiał szeroko i uczył mnie”. Do innych „kolegów po fachu” zalicza się stary zegarmistrz Rosengarten, z którym Zbyszek godzinami przesiaduje na ławce w parku wśród ciszy i świergotu ptaków, poza nim jest jeszcze handlujący zegarami Juda Schwert oraz Gerstin, generalny importer szwajcarskich zegarków we Lwowie. Jako nastolatek Zbyszek zaczyna odwiedzać antykwariaty, kupuje antyczne wraki, potem godzinami ślęczy nad stołem wśród śrubek,

sprężynek, wahadeł i z benedyktyńską cierpliwością pincetką składa malutkie werki. Po ukończeniu prawa na Uniwersytecie Jana Kazimierza Zbyszek zdaje egzaminy sędziowskie, a następnie rozpoczyna studia doktoranckie na Uniwersytecie Jagiellońskim. Wynajmuje w Krakowie pokój, ale w trakcie studiów ciężko choruje na pryszczycę po wypiciu niepasteryzowanego mleka. Wysoka gorączka, owrzodzone gardło, sytuacja jest groźna, więc dziadkowie przyjeżdżają ze Lwowa i pozostają z nim przez wiele tygodni, aż do przejścia kryzysu. Grupa tenisistów Zosia tymczasem kończy magisterium. Studia prawnicze trwają cztery lata, na rok akademicki składają się trzy semestry i egzaminy końcowe. Mama studiuje zaciekle, ma zwyczaj uczyć się głośno, z jej pokoju dochodzi równomierne skandowanie, często po łacinie. Basia Jawna martwi się, że jej dońcia na śmierć się zauczy i coraz to wkrada się do pokoju z tacą. Lecz Zosi nauka nie przeszkadza w prowadzeniu ożywionego życia towarzyskiego i w czasie karnawału poznaje adwokata, doktora Maksymiliana Hoffmana. Przystojny kawaler, elegancko się ubiera, ma słabość do ładnych krawatów, dobrze tańczy, doskonale gra w tenisa, jest ujmujący i bezpośredni. Podoba jej się, ale ona ma przed sobą jeszcze ostatni rok studiów i o niczym innym na razie nie myśli. Tymczasem on zakochuje się w niej bez pamięci. Po paru miesiącach znajomości na balu w czasie walca Maks się oświadcza. Nie dostaje odpowiedzi i znajomość się urywa. Zosia Neuhoffówna Dyplom magisterski Zosi, 1929 Wreszcie nadchodzi wyczekiwany dzień nadania dyplomów, 9 lipca 1929 roku, w Aul Magna Uniwersytetu Jana Kazimierza. Chwila triumfu dla Zosi i dla jej ojca, bo Stefan Neuhoff jest ogromnie dumny z tej ukochanej córki, która usposobieniem zupełnie w niego się wdała. Moja matka jest trzecią kobietą w Polsce, która kończy wydział prawa. Jej dyplom podpisują Leon Piniński, rector magnificus, profesor prawa rzymskiego, oraz prodziekan wydziału, Przemysław Dąbkowski, profesor historii prawa. Mama, babcia i profesor Jan Bystroń, Lwów Mama, babcia i profesor Jan Bystroń, Zakopane Sypią się gratulacje dla młodziutkiej pani magister. Przed Zosią perspektywa dwu lat koncypientury, czyli praktyki kancelaryjnej, nim będzie mogła zdawać egzamin do Izby Adwokackiej, ale na razie należy jej się odpoczynek. Wyjeżdża z matką do Zakopanego i tam poznaje profesora uniwersytetu w Krakowie, socjologa i etnologa, znawcę folkloru, Jana

Stanisława Bystronia. Wybitny naukowiec, intelektualista, jest nią poważnie zainteresowany i po jej powrocie do domu zaczyna często przyjeżdżać do Lwowa i odwiedzać Neuhoffów. Jest z wyznania kalwinistą, wchodząc do domu dziadków pozdrawia poważnym głosem: „Pokój temu domowi”. Ale mama nie wyobraża sobie, ażeby mogła być szczęśliwa w takim surowym otoczeniu, przy tym jest katoliczką i o jakiejkolwiek zmianie wyznania mowy być nie może. Przed nią na horyzoncie mieni się barwny świat przygód z tysiąca i jednej nocy, obiecująca kariera prawnika, surowy ascetyzm ją odstrasza. Coraz częściej myślą powraca do Maksa Hoffmana, wspomina jego niewymuszoną swobodę i entuzjastyczne uznanie dla jej aspiracji zawodowych. Cóż, kiedy od jego oświadczyn, a jej braku odpowiedzi, minęły dwa lata i przez ten czas ich drogi już się więcej nie skrzyżowały. Dziadek już niewiele pracuje zawodowo, zajmuje się głównie administracją swoich domów. Jego wielką pasją jest historia antycznej Grecji, czyta dużo, kupuje i sprowadza książki. Ma sporą kolekcję obrazów, wśród nich najcenniejszy to obraz Carlo Maratty, portret kanonika w liliowym szaliku; jest też Matka Boska z Panem Jezusem francuskiej szkoły i anonimowe Zwiastowanie z początku osiemnastego wieku. Ale dziadka głównie interesują polscy malarze. Ma Kazimierza Sichulskiego rokokową dziewczynę z kozami, ze szkoły krakowskiej trzy główki kobiece Teodora Axentowicza, miniaturę Władysława Bełzy, Michała Sozańskiego obraz bezzębnego mężczyzny w rokokowym stroju i Piękną Zośkę[29] Piotra Stachiewicza, w której to modelce zakochał się ostatni cesarz Austrii, Karol. Nadchodzi wiosna 1930 roku i sytuacja gospodarcza w kraju jest zła. Świat przeżywa wielką depresję ekonomiczną. Stefan Neuhoff sprzedaje jeden ze swoich domów klasztorowi żeńskiemu w przeddzień krachu na giełdzie. Następnego dnia po podpisaniu umowy cena domu spada do wartości pudełka zapałek, ale siostry zakonne nie myślą od umowy odstąpić. Mój dziadek po raz trzeci w życiu zaczyna odbudowywać finanse rodziny. W tym czasie występują u niego pierwsze objawy choroby serca. Dziadkowie postanawiają przenieść się dalej od centrum, do spokojniejszej części miasta i kupują trzypiętrową willę z ogrodem na uboczu, przy ulicy Zadwórzańskiej 64. Na razie cała rodzina pozostaje w mieszkaniu przy Sykstuskiej. Tymczasem Zbyszek w Krakowie zdaje rygoroza. Na studiach doktoranckich egzaminy są tajne, obecny jest tylko profesor i kandydat. Jego egzaminatorem jest profesor Franciszek Ksawery Fierich, wykładowca Uniwersytetu Jagiellońskiego, prawnik cywilista. Fierich jest prezydentem Komisji Kodyfikacyjnej w Warszawie powołanej w 1919 roku przez marszałka Józefa Piłsudskiego w celu stworzenia jednolitego prawa cywilnego i karnego na

terenie zjednoczonej Rzeczypospolitej. Nim komisja powstała, do Sejmu Ustawodawczego wpłynęło wiele projektów z całego kraju od ugrupowań adwokackich, a najpoważniejsze są postulaty przygotowane przez Uniwersytet Jana Kazimierza, Polskie Towarzystwo Prawnicze we Lwowie i Związek Adwokatów Polskich. Postulaty zostały opracowane przez grupę wybitnych prawników; do zespołu należą Maurycy Allerhand, Tadeusz Brzeski, Roman Longchamps de Bérier[30], Julian Nowotny, Kamil Stefko, Ernest Till, Ignacy Weinfeld, czyli śmietanka lwowskiej palestry. Do rygorozów należy stawić się we fraku. Pomyśl - opowiadał wuj Zbyszek - jak się czuł kandydat we fraku, w obcisłym kołnierzyku, pocąc się jak mysz z nerwów. Czekałem w bibliotece, żeby mnie wezwali. Tymczasem staruszek profesor dr Fierich siedział w płaszczu po przebytym zapaleniu płuc. „Zaziębiłem się, bo siedziałem na Plantach - powiedział mi. - Z przodu było słońce, z tyłu cień”. Dyplom doktorski Zbyszka Na nadanie dyplomów dziadek jedzie ze Zbyszkiem do Krakowa i zatrzymują się w hotelu Pollera naprzeciw Teatru Słowackiego. Uroczystość odbywa się w Akademii. Do Aula Magna wprowadza Zbyszka czterech pedli w czarnych togach z halabardami, na podium siedzi rektor, Henryk Hoyer, biolog, w czerwonej todze, po prawej i lewej ręce ma dziekanów w czarnych togach. Przed rektorem leży berło i dwa rulony, duży opatrzony pieczęciami i drugi mniejszy. Stojący obok Zbyszka jego promotor, profesor Władysław Konopczyński, wygłasza jego Vitae, po czym rektor odczytuje dyplom po łacinie. „Po uroczystości ojciec wziął mnie na obiad do hotelu Saskiego - wspominał wuj Zbyszek. - W restauracji przy oknie siedział Jacek Malczewski”. Zbyszek wraca do Lwowa, a tymczasem Zosia zaczyna rozważać sprawę koncypientury. Wie, że nie będzie to łatwe, bo w kryzysie kancelarie adwokackie nie chcą przyjmować dodatkowo młodych prawników. Jadąc tramwajem w piękny lipcowy dzień rozmyśla nad tym dylematem, kiedy dzwonek tramwajowy wyrywa ją z zadumy. Podrywa się z ławki, szybko podchodzi do wyjścia i stawia nogę na stopniu. Przed nią na przystanku stoi Maks Hoffman. Oboje są zmieszani niespodziewanym spotkaniem. Zosia wysiada, wita się z nim, on ją całuje w rękę, ale od razu odzyskuje równowagę. - Panno Zosiu - mówi wprost i w pośpiechu, jakby w obawie, że magiczna chwila ulotni się - pani jest mi winna odpowiedź. - Tym razem otrzymuje natychmiastowe „tak”. Długo spacerują środkiem Akademickiej, po zielonej wysepce wysadzanej drzewami.

Wreszcie Maks odprowadza ją pod dom i umawiają się, że Zosia powiadomi rodziców o zaręczynach, a on zjawi się po chwili prosić o jej rękę. Na rogu ulicy stoisko z kwiatami jarzy się jak jeden wielki barwny bukiet, obok na stołeczkach siedzą kwiaciarz z chłopakiem. Maks na swojej wizytówce notuje adres Neuhoffów. - Tam trzeba dostarczyć kwiaty - podaje wizytówkę. - Które? - lakonicznie pyta sprzedawca. - Wszystkie - odpowiada Maks wyjmując portfel. Lwowski kwiaciarz przyjmuje pieniądze z miną sfinksa, lekko tylko unosząc brwi. Odchodząc, Maks słyszy, jak mówi do chłopaka: - Józik, zaraz hulaj z kwiatami. - Potem ciszej. - Ta widzisz, że frajer zakochany jak kot marcowy. Pocztówka z frontu włoskiego. Ojciec z grupą oficerów, 1917. Dyplom doktorski Maksa Maksymilian Hoffman Maks jest o dwanaście lat od Zosi starszy. Po zakończeniu wojny w 1918 roku wstępuje ochotniczo do Wojska Polskiego i w 30. pułku piechoty „Dzieci Lwowskich” bierze udział w obronie Lwowa. Jest zweryfikowany w stopniu kapitana piechoty ze starszeństwem od 1 kwietnia 1919 roku i przeniesiony do 39. pułku piechoty. W 1920 roku bierze udział w wojnie polskobolszewickiej i przez następne trzy lata służy dalej w tym samym pułku. Dopiero w 1922 roku zostaje przeniesiony do rezerwy z przydziałem do OK VI LwówMiasto. Osiem lat życia zabrała mu służba wojskowa, począwszy od 1914 roku, w armii austriackiej. Przez te lata, kiedy mógł, w czasie urlopów studiował. Po magisterium na Uniwersytecie Jana Kazimierza w 1924 roku zaczyna pisać doktorat. Na jego dyplomie doktorskim figurują podpisy największych ówczesnych sław lwowskiego świata akademickiego - byli to: Włodzimierz Sieradzki[31], profesor medycyny sądowej, rector magnificus; Zbigniew Pazdro, profesor prawa administracyjnego, dziekan; Oswald Balzer[32], genialny historyk ustroju i prawa polskiego, promotor. Świadectwo Maksa z Izby Adwokackiej, 1927 Dwudziestego siódmego marca 1925 roku kancelaria uniwersytecka wydaje odpowiednie zaświadczenie wpisane pod numerem rejestracyjnym 2943, ostemplowane czterema znaczkami na „Skarb Narodowy na zakup złota i srebra”, wartości 14 marek. Ażeby być wpisanym na listę adwokatów, trzeba zdać egzaminy po dwóch latach aplikantury adwokackiej.

Wkrótce Maks przyjmuje posadę w kancelarii adwokata Arnolda, przy Klementyny z Tańskich Hoffmanowej, krótkiej uliczce na tyłach hotelu George’a, między Akademicką i Sienkiewicza. Egzaminy do Izby Adwokackiej są niezwykle surowe, zdaje się je przed Sądem Apelacyjnym. Maks staje do egzaminu w listopadzie 1927 roku. Pozostaje jeszcze ostateczna formalność - oficjalne wpisanie na listę adwokatów. W maju 1928 roku Maks otrzymuje upragniony list. List od Lwowskiej Izby Adwokatów, 1928 Dla Maksa rok 1928 jest rokiem przełomowym. Nie tylko jako ukończony prawnik rozpoczyna pracę zawodową w kancelarii adwokata Argasińskiego, ale na balu karnawałowym poznaje studentkę trzeciego roku prawa, Zosię Neuhoffównę i zwierza się swojej siostrze Ludwice, że spotkał tę jedyną kobietę w swoim życiu. Zapewnia, że jeżeli go nie zechce, do śmierci pozostanie kawalerem. Po dwóch latach moi rodzice przypadkiem spotykają się ponownie. Dziadkowie aprobują wybór, choć są na pewno zaskoczeni tym, że córka ze spaceru po mieście wraca zaręczona. Poprzedzony kolosalnym koszem kwiatów, Maks formalnie prosi o jej rękę. Mój ojciec w tym czasie już prowadzi własną praktykę po przejęciu kancelarii adwokata Arnolda, u którego robił swoją dwuletnią koncypienturę. Sytuacja gospodarcza w kraju jest zła, kancelaria odczuwa kryzys, więc mój dziadek sprawia młodej parze w prezencie zaręczynowe pierścionki, dwa szmaragdy w ciężkiej oprawie z białego złota. Ze swojej strony Maks mówi wprost, że na długie zaręczyny nie ma czasu. Ustalają z Zosią datę ślubu na październik. A co z Zosi koncypienturą? Maks zadaje jej pytanie: czy praca zawodowa ma być na serio, czy zabawą? Bo on akurat potrzebuje koncypienta. Mama zapewnia go, że zawód traktuje poważnie, więc po ślubie będzie praktykę odbywała u niego. Pomoc dziadka nie ogranicza się do pierścionków. Wynajmuje dla młodych ich pierwsze mieszkanie przy ulicy Kadeckiej 12. Dotąd Maks mieszkał sam z owdowiałą matką na Leona Sapiehy 47a, bo jego siostra Lusia od 1921 roku jest już zamężna z Karolem Düringiem, dyrektorem zakładu dla dzieci niewidomych we Lwowie, i mieszka z mężem przy ulicy św. Zofii 31. Jedyna ich córeczka, Jasia, zmarła w wieku siedmiu lat, innych dzieci w najbliższej rodzinie nie ma. Ciocia Lusia pisze, że jej matka, (...) twoja babcia Paulina, bardzo pragnęła, żeby twój tatuś się ożenił, nie lubiła starych kawalerów i była ogromnie szczęśliwa, że twoja mamcia zgodziła się zostać jego żoną. Ponieważ ktoś z rodziny mego męża, twego

wuja Lola, poznał twoją mamę, szybko rozniosła się po krewnych i znajomych wieść, że „Maks ma bardzo ładną narzeczoną”. Arcybiskup Twardowski proponuje ślub w katedrze, gdzie on sam będzie celebrował, ale we Lwowie wśród znajomych jest zbyt wielu „odpalonych” konkurentów, co stwarza towarzysko kłopotliwą sytuację, więc wybór pada na kościół Mariacki w Krakowie. Rodzice ślub biorą 4 października 1930 roku przed ołtarzem Wita Stwosza, celebransem jest mitrat ksiądz Józef Kulinowski, proboszcz Panny Marii. Mama do ślubu idzie w kremowym kostiumie. Ze Lwowa przyjeżdża czternaście osób rodziny i najbliższych znajomych, świadkami są aptekarz Marian Krzyżanowski, przyjaciel dziadka, i doktor Stefan Margold, przyjaciel mojego ojca. Jako młody człowiek pan Margold stracił jedno oko, od tego czasu nosi monokl, co mu nadaje wyjątkowo dystyngowany wygląd. Rodzice dostają od niego w prezencie pięknie rżnięty podłużny flakon z belgijskiego kryształu. Przyjęcie odbywa się w hotelu, w Grandzie, dawnym pałacu Czartoryskich. Po obiedzie tego samego dnia wszyscy pociągiem wracają do Lwowa. Wielu byłych starających mamy nadrabia zmarnowany czas i w niezwykłym tempie kojarzą się inne pary. Pierwszy dr Mieczysław Hązatko żeni się z kuzynką, córką Aleksandra Dolińskiego, profesora prawa handlowego i członka Komisji Kodyfikacyjnej w Warszawie. Hązatko po wujuteściu obejmuje katedrę na Uniwersytecie Jana Kazimierza. Marian Plechaski, przyjaciel Zbyszka, robi koncypienturę u adwokata Tilla, syna dr. Artura Tilla, genianego cywilisty, a po jego śmierci żeni się z wdową i obejmuje praktykę[33]. Wuj Zbyszek spotyka swoją wielką miłość o parę lat wcześniej, w karnawale na balu maskowym w Kasynie Miejskim i Kole Literackim. Anna Dąbrowska, dwudziestoletnia piękność, brunetka o czarnych oczach jest na tym balu przebrana za dzwonek. Urodziła się i dzieciństwo spędziła na zamku w Olesku, gdzie jej ojciec jest dyrektorem szkoły, a przy tym ma nadzór nad zamkowymi ogrodami. Kiedy wuj Zbyszek ją poznaje, Anna pracuje w biurze rachunkowym ORBISU i mieszka we Lwowie u swojej ciotki, panny Misi, Marii Demelówny, znanej działaczki Narodowej Demokracji, odznaczonej Orderem Polonia Restituta. Po ślubie moich rodziców kolej na Zbyszka, lecz nim pomyśli o małżeństwie, musi znaleźć odpowiednią posadę. W tym czasie zaręcza się z Haneczką. Po odbyciu praktyki sądowej i egzaminie sędziowskim stawia się przepisowo we fraku na audiencję u przewodniczącego Sądu Apelacyjnego, doktora Czerwińskiego. Audiencja wypada pomyślnie i prokurator Szymonowicz proponuje Zbyszkowi pracę w prokuraturze, w Bolechowie na początek. Wuj przyjmuje ofertę, ale tu niespodziewanie współczesne konflikty polityczne,

czyli przynależność do endecji panny Demelówny, stwarzają przeszkodę. Choć wuj Zbyszek do żadnej partii nie należy, jednak bywa u niej, odwiedzając narzeczoną, i na tej podstawie jego kandydatura zostaje odrzucona. Zbyszek wraca do Lwowa i składa rezygnację z prokuratury. Natychmiast zwraca się do niego adwokat dr Wojciech Dziedzic z propozycją posady w Gdańsku, w stoczni Danziger Werft[34] założonej w 1921 roku na miejsce dawnej Kaiserliche Werft Danziger. Do spółki akcyjnej wchodzą kapitały polskie, niemieckie, gdańskie i holenderskie. Dyrektorem handlowym jest Holender, De Vogl, prezesem spółki profesor dr Noe z Uniwersytetu Gdańskiego, a rząd polski mianuje kierownika działu prawnego. Z początkiem 1931 roku Zbyszek obejmuje posadę szefa działu prawnego stoczni w Gdańsku; datę ślubu z Hanką Dąbrowską ustalają na 2 stycznia 1932 roku. Mieszkałem w Gdańsku w hotelu Continental - wspomina wuj - na ślub miałem wracać do Lwowa w noc sylwestrową. Tego wieczoru z okazji otwarcia nowej części hotelu właściciel zaprosił mnie na przyjęcie. Zalałem się zupełnie, nawet nie wiem, jak znalazłem się w moim pokoju, była dziewiąta w nocy. O północy miałem pociąg i nagle uświadomiłem sobie, że zapomniałem dać na zapowiedzi. Sankami, galopem pojechałem do Wrzeszcza i tam u polskiego księdza w małym kościółku dałem na zapowiedzi o dziesiątej w nocy! O dwunastej chwyciłem pociąg do Warszawy i połączenie do Lwowa. Wszystko odbywa się w trybie przyśpieszonym, do Lwowa przyjeżdża na czas, ślub biorą w pięknym barokowym kościele Bernardynów, świadkiem jest mój ojciec i po dwóch dniach państwo młodzi odjeżdżają do Gdańska. W tym czasie dziadkowie przenoszą się do willi na Zadwórzańskiej 64 i urządzają swoje mieszkanie na pierwszym piętrze. Na drugie piętro wprowadza się brat dziadka, Władysław. Parter stoi pusty. Basia Jawna ma pokój w suterenach z oknem na wysokości chodnika. Parcelę od ulicy dzieli siatka w rdzawym kolorze, jaki nadaje farba na bazie minii, tlenku ołowiu. Dziadek sam projektuje ogród, sprowadza z Holandii cebulki żółtych i granatowych irysów i rozsadza je przy ścieżce od ogrodowej bramki aż do drzwi wejściowych. Przy płocie wzdłuż ulicy rosną bujne bzy, białe i liliowe, pod ścianami domu wiosną kwitną tulipany, ogrodu różanego nie ma poza jedną nieproszoną dziką różą. W sadzie za domem parę drzew owocowych, wiśnia, grusza i złota reneta, po bokach gęsto rosną krzaki malin, porzeczek i agrestu, dalej w ogrodzie warzywnym dziadek zakłada szparagarnię.

„Patrzyłam z okna nieraz, jak twój dziadzio wolno szedł ścieżką - wspominała babcia - jak zatrzymywał się przy każdym kwitnącym irysie, tyle radości dawał mu ten ogród”. Dziadek Neuhoff z Komandorią Grzegorza Wielkiego Ponieważ dziadek już ma zaawansowaną chorobę serca, babcia nalega, żeby Zbyszkowie wrócili do Lwowa. Z końcem 1934 roku wuj rezygnuje z posady w Danziger Werft, a na swoje miejsce poleca Tadeusza Tapkowskiego[35], pasierba wuja Michała, brata babci. Wuj Zbyszek już w swoim czasie odbył praktykę sędziowską i miał egzaminy sędziowskie poza sobą, lecz żeby pracować jako prawnik, musi dorobić praktykę adwokacką. Przez pierwszy rok pracuje u adwokata Morawieckiego, przez drugi u adwokata Sokołowskiego, następnie zdaje egzaminy. Jednak z powodu złej sytuacji gospodarczej w kraju Izba Adwokacka ogranicza liczbę członków i stwarza trudności z wprowadzeniem nowych kandydatów na listę. Prezesem Izby wtedy jest Abraham Landes, wysokiej klasy prawnik, syn przedwojennego handlarza drewnem. W czasie spotkania z wujkiem mecenas Landes niespodziewanie pyta Zbyszka, czy ma on jakieś powiązanie rodzinne z inżynierem Stefanem Neuhoffem. Wuj mówi, że to jego ojciec. - Nie ma rzeczy, której bym nie zrobił dla syna Stefana Neuhoffa - odpowiada prezes. Zaskoczony Zbyszek nie wie, o co chodzi i wtedy dowiaduje się o zdarzeniu, do którego doszło na długo przed pierwszą wojną światową, kiedy jego ojciec pracował dla kolei austriackich. Handlarz drewnem Landes dostarczył podkłady kolejowe, ale transport w całości odrzucono, motywując decyzję złym gatunkiem drewna. Chodziło o utrącenie konkurencji. Dla dostawcy oznaczało to ruinę finansową, zażądał więc ekspertyzy i powołano mojego dziadka. Dziadek wydał orzeczenie korzystne dla Landesa, bo w istocie drewno było dobre i ściśle odpowiadało specyfikacjom. - W naszej rodzinie nigdy nie zapomnimy nazwiska Stefana Neuhoffa - kończy opowiadanie syn Landesa, prezes Izby Adwokackiej, i wuj Zbyszek zostaje wpisany na listę adwokatów lwowskich. W krótkim czasie dostaje posadę w kancelarii adwokata Olszewskiego, przy ulicy Akademickiej. Dziadkowie nadal blisko żyją ze swoimi tarnopolskimi przyjaciółmi. Arcybiskup Twardowski często zaprasza całą rodzinę do Obroszyna, gdzie jest jego letnia rezydencja. Wuj Zbyszek szczególnie zapamiętał jedną wizytę. „Byliśmy zaproszeni na obiad, arcybiskup podał nam cieniutkie kieliszki i nalewał bardzo starego, dwustuletniego Tokaya. «Po kropelce pijcie, po kropelce» - mówił. Po obiedzie zabrał nas na jezioro, na łódki i jedną sam wiosłował”.

Panna Genia Mączawska, na spacerze ze Smykiem Po powrocie z Gdańska Zbyszkowie wynajmują mieszkanie na ulicy Kraszewskiego, na wprost Ogrodu Pojezuickiego, a w 1935 roku przenoszą się na Mikołaja 3. Tymczasem moi rodzice też się przeprowadzają z Kadeckiej na plac Akademicki 2. Oba domy należą do pani Horakowej, wdowy po pułkowniku, a piękne, duże apartamenty łączą się balkonami. Zbyszek przybija sobie tabliczkę adwokacką, rodzice kancelarię przenoszą do swojego prywatnego mieszkania. W przedpokoju urządzają poczekalnię dla klientów; stawiają szafę z aktami, maszynę do pisania i biurko dla sekretarki, panny Geni Mączawskiej. Z przedpokoju wchodzi się do jadalni po jednej stronie, po drugiej do dużego salonu, skąd dwa ogromne okna wychodzą na plac Akademicki; pośrodku stoi stolik i komplet wiedeńskich foteli obitych brokatem, a salon jest tak duży, że pod ścianą blisko drzwi mój ojciec może postawić swoje biurko i tam urzęduje. Dziadkowie w prezencie sprawiają rodzicom meble do jadalni: owalny mahoniowy stół na czarnych krętych nogach, sześć krzeseł obitych skórą i dwa końcowe fotele, serwantkę na mamy zbiór porcelanowych bibelotów. Piękny kredens z galeryjką jest darem ciotki Malwiny Eckhardtowej. Mój ojciec lubi muzykę lekką, więc Zbyszek w jadalni montuje mu radio. Mieszkania w centrum miasta są znakomicie położone dla prawników, bo w pobliżu ulicy Batorego od strony placu Halickiego, gdzie znajdują się sądy, apelacyjny i okręgowy karny. Sąd jest miejscem pracy, natomiast prawdziwą atrakcję stanowią księgarnie po przeciwnej stronie ulicy. Świat miedziorytów i starodruków to świat oddzielny od codzienności dwudziestego wieku. Od lat studenckich Zbyszek zbiera sztychy, stąd ze szczególnym sentymentem wspomina ulicę Batorego. Nie była długa. Po przeciwnym chodniku niż sądy ciągnął się sznur sklepów, przerwany jedynie małą i ślepą uliczką Bourlarda. Były tam małe księgarnie i przed rokiem dwudziestym wiele z nich należało do rodziny Bodeków. Potem zaczęły stopniowo znikać, aż we wczesnych latach trzydziestych zostało ich zaledwie pięć. Wszystkie zajmowały jednoizbowe lokale, właścicielami byli Żydzi. Pierwsza w rzędzie należała do Rubina Bodeka i tu głównie sprzedawano i kupowano szkolne podręczniki. Właścicielem następnej pod nazwą „Leopolia” był doktor Maksymilian Bodek. Objął ją po ojcu, seniorze rodziny Bodeków, poszerzył, zmodernizował, też handlował podręcznikami, nowymi i używanymi. Maksymilian Bodek był wysoki, szczupły, o bladej twarzy i dużych czarnych oczach, nerwowy, miał ruchy szybkie, jakby niedokończone. Obsługując paru klientów równocześnie, zawsze był uśmiechnięty i w dobrym

humorze. Ten humor znany był w szerokich kołach jego klienteli. Pewnego dnia szedłem ulicą Batorego, a przede mną szło dwóch małych szkolarzy, dyskutując zawzięcie, bo zamierzali sprzedać książki i chodziło o cenę. Nagle jeden zawołał: „Idź do Bodeka, przynajmniej się uśmiejesz”. Kiedy później opowiadałem o tym Bodekowi, śmiał się do rozpuku i ciągle powtarzał: „Widzi pan, Bodek to Bodek”. Ale głębsze powody ściągały uczni gimnazjalnych do Bodekowej księgarni. „Bryki”, czyli broszurki z tłumaczeniami na polski szkolnych tekstów autorów greckich i rzymskich, oddawały uczniom wielkie usługi. Były zakazane, ale można je było dostać w księgarni Bodeka. I nie tylko uczniowie z nich korzystali, bo zdarzało się, że w czasie lekcji z książki pana profesora wyfruwała kartka z zeszytu bryka. Nikt nie wiedział, kto był ich autorem, kto wydawcą, może studenci filologii z UJK, może ktoś z grona nauczycielskiego. Trzecia księgarnia należała do Józefa Bodeka. Lokal mały, ciemny, wzdłuż ścian stały półki z grubych sęków i pali. W początkach lat dwudziestych na półkach było moc książek, ale z biegiem lat pustoszały, aż wreszcie stały zupełnie puste. Józef Bodek, w średnim wieku, ogromnie sympatyczny i rozmowny, otwierał swój sklep codziennie, ale czym handlował, nie wiadomo. Najciekawsze dla mnie były pozostałe dwie księgarnie przy Batorego. Tu nie było książek i podręczników szkolnych, na półkach stały tomy z dziedziny filozofii, monografie z zakresu sztuki i estetyki, dzieła historyczne i socjologiczne. Obok kompletu Ibsena można było znaleźć Wundtha i Eislera. Jedna z tych księgarni leżała u zbiegu Batorego i Bourlarda, miała dwa duże okna wystawowe. Jej właściciela, Wilhelma Klapera, poznałem, jak jeszcze byłem studentem UJK i z czasem nasza znajomość przerodziła się w zażyłość. Wysoki, dobrze ubrany, nieco wolny w ruchach, zawsze gotowy do uprzejmego udzielenia rady i pomocy, był ekspertem w zakresie księgarstwa. Na pamięć znał wydawnictwa, co i kogo wydały. Czasem, choć rzadko, zaglądał do kolosalnego katalogu leżącego zawsze na ladzie. Miał stosunki handlowe z największymi wydawnictwami, przeważnie niemieckimi i sprowadzał dla mnie książki zza granicy, nawet tak rzadkie wówczas, jak wyczerpany już drugi tom Grundriss der Geschichte der Philosophie Friedricha Ueberwega i Maxa Heinzego; wynajdował je jakby spod ziemi. Rozmawialiśmy przeważnie o sprawach wydawniczych, nieraz i o samych książkach, bo Klaper czytał dużo. Wieczorem przed zamknięciem zawsze przychodziła po niego żona. Lokal ostatniej księgarni był wysoki, na półkach wzdłuż ścian piętrzyły się książki i też na podłodze leżały porozrzucane, a między nimi teki z akwafortami i miedziorytami. Lady nie było, za to na środku sklepu stał żelazny okrągły piecyk, rura odprowadzała

z niego dym do sufitu, a potem pod kątem prostym do ściany. Obok piecyka na starożytnym fotelu siedział właściciel księgarni, Zygmunt Igel. Wysoki, barczysty, brodę miał ostro przystrzyżoną, ubierał się starannie, chodził wyprostowany, zza grubych okularów o wklęsłych soczewkach patrzyły oczy małe, malutkie jak ziarenka kawy. Był prawie ślepy. Żeby coś przeczytać, przybliżał książkę na kilka centymetrów od oczu. Na ogół był małomówny, ale na temat starych druków, książek czy miedziorytów potrafił godzinami rozmawiać. Igel był wielkim znawcą w tej dziedzinie i w sprawach sądowych był nieraz wzywany jako ekspert starodruków. W tych wczesnych latach dwudziestych był moim nauczycielem, a ja początkującym zbieraczem sztychów i starej grafiki. To on odsłonił mi nieznane tajemnice starych papierów, znaków wodnych i grubości. Uczył mnie, jak poznawać, czy miedzioryt jest wczesną odbitką, czy późniejszą, jakie znaczenie ma ciągłość linii rysunku, wskazywał dziesiątki cech ważnych dla zbieracza. Był świetnym profesorem. Kochał stare książki i ryciny i warto było widzieć, jak ostrożnie je podnosił, z jaką pieczołowitością trzymał je w ręku. Nie należy sądzić, że jedynie Bodekowie mają księgarnie we Lwowie. Lwów ma ich sporo i mój wuj zna je wszystkie. Na rogu Akademickiej i Klementyny z Tańskich Hoffmanowej, w pobliżu dawnej kancelarii rodziców, tej przejętej przez Maksa po śmierci adwokata Arnolda, znajduje się duża księgarnia Bernarda Połonieckiego. Ma wielkie wystawowe okna, jedno z każdej strony narożnika. Obok tej księgarni dalsze lokale też należą do Połonieckiego i w jednym jest skład fortepianów, wypożyczalnia i sprzedaż nut. Inny skład nut znajduje się przy Akademickiej, dwa domy od Chorążczyzny w pobliżu Konserwatorium. Przez wiele lat właścicielem tego sklepu był pan Zadurowicz, mały, garbaty, niezwykle uprzejmy, chętnie i ze znawstwem klientom służący radą. Po jego śmierci księgarnię nut bardzo poszerzoną otworzył w tym samym lokalu pan G. Seyfarth. W eleganckim hotelu George’a, na rogu Akademickiej, jest księgarnia oraz Wydawnictwo Altenberga. Jest to wysokiej klasy przedsiębiorstwo, oferuje sztychy i obrazy, a różni się od antykwariatów za Teatrem Wielkim nie tylko wyglądem, ale i cenami. Przy placu Kapitulnym księgarnia Władysława Gubrynowicza zajmuje cały dom od ulicy Kilińskiego; Gubrynowicza instytut wydawniczy specjalizuje się w tematyce kultury polskiej i jednym z ich autorów jest Kazimierz Kolbuszewski, profesor historii literatury polskiej na Uniwersytecie Jana Kazimierza i znawca historii teatru.[36]. Podobnie jak wuj Zbyszek, moja matka też ma żyłkę kolekcjonerską, zbiera antyki i starą porcelanę. Lubi chodzić po antykwariatach, ma wyrobiony smak, odróżnia wartościowe od kiczu, choć czasem okoliczności zmuszają ją do ustępstw. Ludzie znając jej zamiłowanie

do starej porcelany, przynoszą niepożądane prezenty. Bogata kupcowa, cenna klientka kancelarii, z wdzięczności za pomyślnie załatwioną sprawę prezentuje mamie koszmarną pseudorokokową figurkę, „co to była od zawsze w rodzinie babci”, i mama głowi się, co z tym fantem zrobić. Ani odmówić, ani się pozbyć, bo klientka może zechce przy następnej wizycie zobaczyć, gdzie stoi jej dar. Mamy znawstwo antyków jest doceniane przez rodzinę. Ciocia Lusia pisze: Mamusia twoja znała się doskonale na antykach. Czasem w rozmowie babcia Paulina powracała do wspomnień i żałowała, że za bezcen ona i rodzeństwo wyzbyli się mebli po jej rodzicach, wśród których były orzechowe antyki. Gdy się pytałam, czy ładne, babcia odpowiadała, że tak, „nawet by się Zosi podobały”. W ogóle później, jeżeli chodziło o ocenę piękności jakiegoś mebla, zawsze powoływano się na ekspertyzę Zosi. Moja mama ze swej strony oglądając piękny biedermeierowski stoliczek u teściowej z nacięciami na brzegach, ze zgrozą słucha, że to kiedyś Maksio swój scyzoryczek na nim próbował. Od początku lat dwudziestych ogólnie wzrasta zinteresowanie antykami wśród lwowskiej inteligencji, szczególnie wśród lekarzy i adwokatów. Są osoby „z towarzystwa” handlujące antykami w swoich mieszkaniach, tak jak pani Phillip i jej syn Artur Malinowski. Powstają pracownie stolarskie zajmujące się tylko odnawianiem antyków, do najbardziej znanych zalicza się warsztat Karabina przy ulicy Chorążczyzny i zakład Michała Sarabachy przy Akademickiej. Te należą do kategorii highlife’u. Ale antyki można znaleźć nie tylko w eleganckich salonach i antykwariatach, również w biedniejszych sklepach handlujących starzyzną. We Lwowie takie sklepy mieszczą się głównie w dzielnicy żydowskiej, począwszy od targowiska tuż za Teatrem Wielkim i biegną wzdłuż ulicy Słonecznej, dużej arterii handlowej. Rozsiane wśród licznych sklepów z materiałami, tanimi płócienkami, są sklepy z używanymi rzeczami, gdzie często kryją się skarby, jedynie że szperanie wśród różnorodnej starzyzny do przyjemności nie należy. Wuj Zbyszek też pasjonuje się antykami i często zachodzi do dzielnicy żydowskiej. W ten świat za Teatrem Wielkim, w świat handlu starzyzną, wprowadza go jego przyjaciel lekarz, doktor Dominik Olech. Wuj Zbyszek pisze, że idąc z doktorem Olechem: (...) pewnego letniego popołudnia przeszliśmy przez targowisko za teatrem, weszliśmy w ulicę Słoneczną i znaleźliśmy się w jakiejś bocznej uliczce, a takich bezimiennych uliczek było tam wiele, bo tablice z nazwami dawno od ścian domów odpadły. U zbiegu dwu uliczek siedziała na niskim stołku stara Żydówka, obok niej na drugim stołku leżała taca przykryta papierem pakunkowym i w równych szeregach ułożone pieczywo.

Mój przyjaciel kupił dwa bajgełe i idąc dalej je jadł. Kiedy zaczęłem mu tłumaczyć, że jako lekarz powinien wiedzieć, co mówi medycyna, że z kurzem ulicznym lecą bakterie i na tym pieczywie osiadają, odrzekł sucho: „medycyna nie wie” i jadł dalej. Jak mnie objaśnił Dominik, większość sklepów ze starzyzną należała do rodziny Ritel. Znał on dobrze trzy sklepy: taty Ritla, syna Ritla i wujcia Ritla. Lokal taty Ritla, obszerny i jasny, miał czystą szybę wystawową, z sufitu wisiała kilkuramienna lampa. W sklepie panował ład. Ściany obwieszone były oleodrukami w bogato złoconych ramach, ulubione dekoracje lwowskich mieszczańskich salonów, a królowała Siemiradzkiego Lidia i Ursus, wymiarami dominując nad innymi dziełami malarskimi Ritlowego sklepu. Między obrazami wisiały kuchenne lampy naftowe i miedziane garnki. Na stolikach poustawiano zdekompletowane zestawy filiżanek i spodeczków, szklanki, kieliszki, ozdobne flaszki, sterty talerzy różnych wzorów i wymiarów i stosy łyżek, widelców oraz noży. Narzędzia

murarskie,

ślusarskie

i

ogrodowe

leżały

wzdłuż

ścian,

przegrodzone

różnokolorowymi butlami. Pod Siemiradzkim nanizane na drut wisiały kłódki i pęczki kluczy. Tata Ritel starą bielizną i ubraniami nie handlował. Kiedy go poznałem, był już po pięćdziesiątce, mówił dobitnie, powoli, ruchy miał dostojne, robił wrażenie poważnego kupca i taką opinią się cieszył. Był seniorem rodziny. Figurował na liście biegłych Sądu Okręgowego Cywilnego jako znawca malarstwa i antyków. Kiedy Dominik mnie przedstawił, zostałem przyjęty w poczet klientów sklepu. W kilka miesięcy później poznałem sklep syna Ritla. Dom piętrowy, fasada obdrapana, lokal mały i ciemny, bo żaluzja wystawowa była stale opuszczona. Na pierwszym planie stała ogromna kanapa, obita czarną skórą, obrzeżona na oparciu żółtą listwą, typowa kanapa z austriackiego biura państwowego. Na niej piętrzyły się stosy ubrań i bielizny. Pod ścianą na komodzie na trzech nogach, podpartej blaszaną puszką po konserwach, bo czwartej nogi brakowało, przykrytej szmatami, ustawiono zastawy stołowe, szkła i sztućce. Po przeciwległej ścianie na półkach parami ułożono buciki, a z wieszaków przymocowanych do spodu półek zwisały spodnie, marynarki i płaszcze. Parę krzeseł dla gości dopełniało urządzenia sklepu, jedna żarówka wisząca z sufitu, pokryta grubą warstwą kurzu, oświetlała cały ten lokal. Syn Ritel był moim rówieśnikiem, blondyn o niebieskich oczach, wyglądał raczej na sportowca niż handlarza starzyzną. Nawiązał ze mną serdeczną znajomość, szczególnie kiedy dowiedział się, że jestem klientem jego ojca. Z czasem zaprzyjaźniliśmy się i mogłem do woli szperać w jego sklepie. Już podczas tej pierwszej wizyty znalazłem szklany talerz Murano,

zdobiony wtopioną pozłótką, następnie metalowy świecznik z początków dziewiętnastego wieku, potem przyszła kolej na ową komodę na trzech nogach podpartą blaszaną puszką. Był to piękny orzechowy mebel, najczystszy biedermeier. Czwarta noga znalazła się w szufladzie. Kiedy indziej zapytałem Ritla, dlaczego austriacka kanapa stoi tak daleko odsunięta od ściany. Odpowiedział, że za nią są złożone ramy obrazów. Zaczęłem je wyciągać, zakurzone, przeważnie bezwartościowe, aż znalazłem dwie identyczne, ręcznie robione z politurowanego orzecha, o liniach opływowych, bogato rzeźbione. Trudno było zgadnąć, co kryło się pod szkłem oblepionym grubą warstwą brudu. W domu, ku memu zdumieniu, odkryłem, że są to akwarele doskonałego wiedeńskiego malarza, słynnego Leopolda Löfflera. Kiedy później opowiedziałem to młodemu Ritlowi, śmiał się i odrzekł: „Miał pan szczęście”. Najciekawszy był sklep wujcia Ritla. Mały i ciemny, mimo tej jednej żarówki zwisającej z sufitu, podłogę pokrywała gruba warstwa znoszonych spodni, marynarek, koszul i bielizny, a przez to wszystko prowadziła wąska ścieżka w głąb sklepu. W rogu duża blaszana nasiadówka wypełniona była po brzegi bucikami damskimi i męskimi z początków dwudziestego wieku. Pod ścianami walały się naczynia kuchenne i blaszane nocniki. I tu też na ścianach wisiały wieńce kłódek i kluczy. W kącie sklepu na wysokim okrągłym piedestale spoczywało ogromne gipsowe popiersie Mickiewicza, a wokół szyi Wieszcza wiły się jak węże pasy rupturowe, popularne w medycynie w początkach stulecia. Przypomniał mi się fragment notatki sądowej z protokołu egzekucyjnego spisanego przez komornika w jednym ze sklepów ze starzyzną. Komornik napisał, że w sklepie dłużnika „zajęto trzech Mickiewiczów, z których jeden okazał się być Słowackim”. Wujcio Ritel, podobnie jak jego dwaj krewniacy, nie miał zainteresowania sztuką. Chciał sprzedać, a czy to był sztych Jeremiasza Falka, czy para starych spodni, było rzeczą obojętną. Jeżeli znalazłem coś ciekawego, mówił bez emocji, tak jak młody Ritel: „Miał pan szczęście”. Byli to ludzie dobrzy, głęboko religijni. W piątek, wczesnym wieczorem w całej dzielnicy rozlegał się hurgot zasuwanych żaluzji sklepowych i podnoszono je dopiero w poniedziałek rano. Tenże doktor Dominik Olech, przyjaciel wuja Zbyszka, który go wprowadził w świat antykwariatów i sklepów ze starzyzną za Teatrem Wielkim, jest namiętnym brydżystą i partnerem brydżowym równie zapalonego gracza, przyjaciela dziadków, aptekarza Mariana Krzyżanowskiego. Moi rodzice od czasu do czasu z nimi grywają, chociaż mama za brydżem nie przepada. W rok po ślubie mamie wydaje się, że jest w ciąży, co oznaczałoby przerwę w

praktyce i odsunięcie na plan dalszy pełnej adwokatury. Nie zdradza się ze swoimi podejrzeniami przed mężem, ale przygnębiona perspektywą dzwoni do ojca. Dziadek natychmiast przyjeżdża, po drodze kupując ciastka u Zaleskiego i zastaje Zosię we łzach. Długo przekonuje ją, że będzie cudownie, jak pojawi się mała Zosia albo mały Maksio, a ona siedząc dalej w łóżku, od czasu do czasu pochlipując, opróżnia całą tacę napoleonek. Jednak wizyta u lekarki, doktor Duczymińskiej, nie potwierdza jej przypuszczenia, a dokładne badania wykazują pewną anomalię w układzie macicznym, przez co według ginekologa mama nigdy w ciążę nie zajdzie. Rodzice nie przejmują się nadmiernie tą perspektywą. Jest im ze sobą dobrze, są bardzo szczęśliwi, ich osobowości znakomicie dopełniają się. Ojciec jest pogodny i opanowany, mama prędzej się unosi, bardziej przeżywa wszelkie trudności, problemy polityczne w kraju wywołują u niej emocjonalne diatryby. Ojciec czeka, aż burza minie, wtedy spokojnie mówi: „Kacyku, nie przejmuj się, szkoda twoich nerwów. Świata nie zmienisz”. Jego słowa zwykle działają jak balsam i mama zaczyna się śmiać. Mieszkając obok siebie, wujkowie i rodzice często wieczorami razem wychodzą na miasto. Do ich ulubionych rozrywek należy kino. Mój ojciec lubi lekką muzykę i lekkie filmy, komedie takie jak Zakochany złodziej lub Każdemu wolno kochać. Dosyć się napatrzył na tragedie przez osiem lat wojny i koszarów, woli ciężkich dramatów nie oglądać na ekranie. Lwów ma kin pod dostatkiem: jest kino Apollo na ulicy Chorążczyzny 5; Kopernik, a jakże, przy ulicy Kopernika, Palace przy Legionów, gdzie po raz pierwszy wyświetlają film Błękitny anioł z Marleną Dietrich. Przy placu Akademickim, vis à vis mieszkania rodziców, jest kino Corso, a przy Wałowej kino Helios. W gmachu dawnego Teatru Skarbkowskiego w kinie Lew odbywają się „gorszej kategorii” bale. W pasażu Mikolascha, od rogu ulicy Sienkiewicza, kino Lux zalicza się do tak zwanych kin batiarskich. Ulubionym miejscem rodziców i Zbyszków jest włoska winiarnia na Sykstuskiej, gdzie najczęściej wstępują po kinie, żeby wśród białych stolików, przy winie i lodach, oddać się chwilom beztroskiego dolce far niente. Na ulicy Akademickiej Wierny swej wiedeńskiej tradycji, Lwów ma moc kawiarni i cukierni i najznakomitszą w Polsce ciastkarnię Ludwika Zaleskiego w neobarokowej kamienicy przy ulicy Akademickiej, skąd codziennie samolotem dostarcza się ciastka do Warszawy. Późniejsza od Zaleskiego jest ciastkarnia Hieronima Welza, na początku Akademickiej od strony placu, niedaleko Banku Hipotecznego. Na rogu placu Akademickiego i ulicy Fredry w kawiarni Roma schodzą się bogaci Żydzi. Kiedyś spotykali się tam też matematycy, póki nie przenieśli

się do kawiarni Szkockiej, między Fredry a Łozińskiego, nieopodal akademika „Łozińca”. Wśród matematyków główną figurą jest genialny samouk Stefan Banach. Uczeni ze lwowskiej

szkoły

matematycznej[37]

założonej

przez

Banacha

zabawiają

się

rozwiązywaniem matematycznych łamigłówek na stole, a potem wpisują je do zeszytu i co wieczór wręczają kelnerowi do przechowania na dzień następny[38]. Szkocka jest ulubioną kawiarnią Zbyszka. Należy do rodziny Zielińskich, właścicielka była kiedyś kucharką, jej mąż kelnerem. Pośród innych kawiarni przy ulicy Legionów, od jednego końca jest dawny Sotchek, od drugiego stara cukiernia Aleksandra Bienieckiego, a trzecia, równie stara przy Trzeciego Maja ongiś należała do ojca poety Leopolda Staffa. Kuzynka babci Neuhoffowej jest zamężna z bratem Leopolda, Franciszkiem, profesorem Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Nie wszyscy patronują cukierniom i kawiarniom. Za kawalerskich czasów wuj Zbyszek najchętniej chodzi z kolegami do knajpy Atlasa przy Rynku, gdzie życie rozpoczyna się wczesnym rankiem, a kończy przed świtem. Wspomina: Rynek rano obsadzony był przekupkami. Siedziały na niskich stołkach przed kupą towaru, kartofli, buraków, cybuli, jaj i wiejskiego sera. Miały swoją famę, mówiło się powszechnie, „pyskata jak lwowska przekupka”. Miały też swoisty dowcip. Po Lwowie kursowała anegdotka, jeszcze z czasów austriackich, o tym, jak raz młody człowiek kupił od jednej gorące flaczki, ale jak je zaczął jeść, nagle zawołał: „Pani, ta w tych flakach jest szmata!”. Na co przekupka, bez chwili wahania: „A ty chciał, żeby ja tobi do flaków za dwa centy dała aksamitki?”. W letnie pogodne noce, w słabym oświetleniu latarń ulicznych, Rynek lwowski zmieniał wygląd. Znikał hałas i obdrapane mury kamienic, widoczne były jedynie falujące kontury domów i masyw ratusza z roztańczoną wieżą, otulone przezroczystą pajęczyną poezji, zwłaszcza kiedy tuż przed świtem wyszło się z knajpy Atlasa. Urządzona na wzór knajp paryskich, knajpa Atlasa była przybytkiem, gdzie Sztuka pływała w alkoholu. Duża hala o białobrudnych ścianach, kamiennej podłodze, o zarośniętym rzeżuchą pyłu zewnętrznym oknie, zastawiona była żelaznymi stolikami i żelaznymi krzesłami, źle oświetlona i zakopcona wyziewami piwa i tytoniu. Usługa w białych uniformach była zwinna i sprawna w wyciąganiu korków z butelek. Siedząc u Atlasa miało się wrażenie, że opary alkoholu są nierozłącznym elementem Sztuki. Przed południem, kiedy Rynek był pełny, ten i ów wpadał tu na „jednego głębszego”, a po południu lokal był przeważnie pusty. Dopiero wieczorem knajpa się zapełniała. Po dziesiątej, po przedstawieniu w teatrze, zasiadali aktorzy

dramatu i komedii przy długim, prostokątnym stole zarezerwowanym dla nich. Z aktorami zawsze przychodzili tu fryzjer teatralny Rzeszutko i inspicjent Stahl. Osią towarzyskiego koła byli Henryk Zbierzchowski i jego żona Zadora. Zbierzchowski, ten najbardziej lwowski z lwowskich literatów, rozpoczął karierę pisarską kilkoma powieściami przychylnie ocenionymi w historii literatury Aleksandra Brücknera. Zbierzchowski wolał zastąpić Parnas knajpą Atlasa. Pisywał codziennie w „Gazecie Porannej” krótkie wiersze pod pseudonimem „Nemo”. O ile pamiętam, wystawił raz w kinie Apollo, jedynej sali koncertowej Lwowa, Łątki lwowskie, które znalazły duży poklask. Zbierzchowski był wtedy w sile wieku i głowa jego z opadającymi włosami i piękny profil z doby romantyzmu były powszechnie znane i ubóstwiane. Był to Pan Poeta. Przy prostokątnym stole aktorskim dyskusje nie były głośne i tylko od czasu do czasu jakiś dowcip wywoływał śmiech. Byłem raz z kolegami u Atlasa i siedzieliśmy, dyskutując o sztuce, blisko prostokątnego stołu, skąd padło niecenzuralne słowo. Zbierzchowski wstał, podszedł do naszego stolika, skłonił się i powiedział: „Przepraszam panów za niewłaściwe słowo, które padło przy naszym stole”. Ja wiedziałem, kto to powiedział, ale usprawiedliwiała go bateria dobrze już napoczętych butelek. Nad pytaniem „pić albo nie pić” Zbierzchowski sam się głowił, co wyraził w krótkim wierszyku na modłę hamletowskiego „być albo nie być”: Pić albo nie pić? Oto jest pytanie, nad którym człowiek biedzi się daremnie. A przecież łatwo odpowiedzieć na nie: nie pić jest zdrowo, ale pić - przyjemnie. Teraz już łatwiej trafić w prawdy sedno, skoro nas w końcu czeka dół grobowy: żyj w przyjemności, bo wszystko ci jedno, czy umrzesz, bracie, zdrowy, czy nie zdrowy... Idąc raz przez Wały Hetmańskie spotkałem Zbierzchowskiego, szliśmy w tym samym kierunku i nawiązała się rozmowa na temat Lwowa. Powiedziałem, że trudno pisać o Lwowie, bo ma on dwie twarze: wielkiego miasta i miasta prowincjonalnego. Nastała długa chwila ciszy, po czym odezwał się Zbierzchowski: „Jeżeli chcesz pisać o Lwowie, pisz sercem, a nie piórem”. Przy Wałach Hetmańskich stoi pomnik króla Jana Sobieskiego[39] i w tym miejscu przebiegają dwie pary szyn bodajże najdłuższych linii tramwajowych Lwowa: numer „1” i numer „4”. Jest to najbardziej ruchliwy przystanek miasta, zaraz przy nim jest kawiarnia Wiedeńska, która odgrywa rolę centrali „do załatwiania interesów”, jak ją określa wuj Zbyszek, wspominając ten lokal. W sali królował olbrzymi bufet urządzony na modłę wiedeńską, rozsiane po całej sali

bez ładu i składu stały żelazne okrągłe stoliki i krzesła, w powietrzu unosił się zapach kawy, piwa i tytoniu. Wiedeńską odwiedzali tylko mężczyźni, mówiono tu o interesach. Tu była czarna giełda, tu odbywały się sprzedaże i kupna domów i parcel, wynajmów i dużych transakcji towarowych. Tu przedsiębiorcy szukali pracowników, pracownicy oferowali pracę. Tu siedzieli „faktorzy”, przeważnie starzy Żydzi, pośrednicy w sprzedaży dużych nieruchomości. Od kawiarni Wiedeńskiej nazwę przyjął przystanek tramwajowy. Wokół pobliskiego pomnika króla Jana Sobieskiego był mały placyk, gdzie ojcowie miasta umieścili ławki z oparciami z drewnianych listew i tu była mała ekspozytura kawiarni Wiedeńskiej, tu siedzieli starzy, biedni żydowscy faktorzy, pośrednicy małych nieruchomości. Znałem dwu, mieli spółkę: jeden nazywał się Kalniczny, drugi Łapajówker. Na tym placyku, blisko przystanku, gdzie często wsiadałem do tramwaju, zjawiła się pewnego razu dziwna kobieta, może czterdziestoletnia, wysoka, smukła, ubrana w suknię wieczorową z dziewiętnastego wieku, jedwabną i bogato przystrojoną i w ogromny kapelusz słomkowy, równie bogato przystrojony jedwabnymi kokardami i sztucznymi kwiatami. W ręku trzymała wysoką cienką drewnianą laskę sięgającą jej twarzy, zakrzywioną u góry jak biskupi pastorał, gdzie przyczepiony był pęk różnokolorowych wstążek. Kobieta na oczach miała duże czarne okulary. Ulica nazywała ją „Ślepą Mińcią”. Codziennie rano zjawiała się na przystanku i tam stała cały dzień, dopiero wieczorem schodziła z posterunku. Była zupełnie ślepa, miała powolne ruchy, ulicznicy podbiegali do niej, chwytali za rękawy sukni, a kiedy starała się dopaść ich laską, byli już daleko, i wtedy z ust Mińci padały słowa zgoła nielicujące z wykwintnym strojem. Początkowo sprzedawała gazety, licząc na to, że kupujący zostawi resztę w jej dłoni. Trwało to kilka miesięcy, ale widocznie ten sposób żebrania nie był dochodowy, bo zmieniła na inny, grała na ustnej harmonijce. Lecz i to okazało się niepopłatne, więc przestała grać i stała jak posąg, czekając, aż ktoś włoży jej monetę do skórzanej torby zawieszonej u pasa. Tak mijały lata, a ona codziennie przychodziła na swój posterunek, tylko słońce i deszcz powoli wyniszczały jej antyczny strój, wieczorowa suknia pokryła się rdzawymi plamami, obwisły boki, gdzieniegdzie rozpruły się szwy. Z kapelusza spadły sztuczne kwiaty, potem kokardy, aż został tylko słomkowy szkielet. Wreszcie po miesiącach zmieniła strój. Ubrano ją w szarą, płócienną sukienkę, głowę przykrywały brudnożółte cienkie włosy, gładko uczesane. Po wielu latach Mińcia znikła, może odwieziono ją do szpitala, a może z ominięciem szpitala wprost na Cmentarz Janowski. Cmentarz dla biednych. Wojna z 1914 roku zmienia obraz świata i narzuca nowe kierunki w literaturze, w muzyce, w teatrze. Przedwojenne gwiazdy schodzą z lwowskiej sceny, zastąpione nowymi

aktorami, nowym repertuarem. Jednak ci dawniejsi pozostają w nostalgicznej pamięci swoich wielbicieli i do takich niezapomnianych postaci we wspomnieniach wujka Zbyszka należy Helena Miłoska (Niewiarowiczowa), diwa operetki i królowa wiedeńskiego walca: Po wielu latach w letni ciepły wieczór szedłem ulicą Kraszewskiego. Powietrze przesycone było zapachem czeremchy kwitnącej w Ogrodzie Pojezuickim. W pewnym momencie zobaczyłem w oknie parterowego mieszkania postać kobiecą otuloną w szal, wsłuchaną w wieczorny rozgwar ptaków w parku. Była to pani Helena Niewiarowiczowa. Po odejściu Miłoskiej długo poszukiwano jej następczyni, aż wreszcie przyszła Korabianka. Drugą aktorką, którą Zbyszek wspomina z tych lat, jest Amalia Kasprowiczowa, aktorka przedwojenna, ale jeszcze dalej występująca po pierwszej wojnie. Poznałem ją, gdy była już dobrze starszą panią. Widziałem i słyszałem ją w roli Damy pikowej Czajkowskiego, a także jako Gejszę w operetce Arthura Sullivana. Werwa sceniczna właściwa Kasprowiczowej nawet w późniejszym wieku jej nie opuszczała. Nie wszystkie występy artystyczne ograniczają się do znanych aktorów lub śpiewaków. Lwów, tak jak Paryż, ma niepowtarzalnie swoją rodzimą muzykę uliczną, popularne przeboje, batiarskie piosenki, nostalgiczne ukraińskie dumki. Sensacyjne afery stają się źródłem ulicznych ballad. Taką właśnie była jeszcze z 1912 roku głośna sprawa niejakiego Lewickiego. Lewicki zastrzelił swoją kochankę, znaną aktorkę Janinę Ogińską. Rodzina zabójcy wzięła na obrońcę profesora Uniwersytetu, ale, jak wspominała moja matka, ten bronił klienta tak „akademicko”, że prowadził go wprost na szubienicę. W tym czasie zrodziła się ballada o tej ponurej sprawie: Na Batorego, czy wy słyszyci? W ponurej sali Lewicki stał, Bo on kochance odebrał życi, Dając z browninga trzykrotny strzał. Wszak ona mogła przy męża boku Spokojny żywot w zaciszu wieść, Lewicki groził na każdym kroku, Zabrał ji zdrowie, mężatki cześć. Widzisz Lewicki, co miłość moży, W ciemnej mogile kochanki trup. Tobie kat na szyję stryczek włoży, I szubienicy wnet ujrzysz słup. Rodzina Lewickiego zmieniła obrońcę i do powieszenia nie doszło, ale w końcu on sam popełnił samobójstwo w więzieniu. Ballada przetrwała i weszła do repertuaru batiarskich piosenek Lwowa. Dzięki różnorodności etnicznej miasta muzyka uliczna ma wiele odcieni.

Wuj Zbyszek wspomina innego „artystę”, też z przystanku kawiarni Wiedeńskiej. Pewnego dnia stanął niedaleko Ślepej Mińci mały człowieczek, nieźle ubrany, i rozpoczął swoje żebracze występy. Stał nieruchomo, zawsze w tym samym miejscu, ze spuszczoną głową wpatrywał się w brukowe płyty, po czym powoli podnosił głowę i śpiewał piosenkę,

prawdopodobnie

własnej

roboty,

na

nutę

smętnej

ukraińskiej

dumki,

polskoukraińską mieszanką: Buwaj mi zdorowa, moje ty myłeńko, Buwaj mi zdorowa, moje ty serdeńko, potem głowa spadała mu na piersi i kilkanaście minut milczał wpatrując się w bruk, aby po chwili zacząć piosenkę na nowo. I tak co dnia, bez zmiany, aż pewnego razu czekający na przystanku tramwajowym ludzie zdrętwieli. Usłyszeli piosenkę wprawdzie na tę samą nutę, ale o zupełnie innej treści. Ze względów przyzwoitości nie mogę zacytować tekstu w całości, choć łatwo się domyśleć, o co smutnemu człowieczkowi chodziło, kiedy śpiewał smętnie tak: Panna masz kałamarz, Ja mam długie pióro... ........................ Założymy biuro. Co się dalej działo, nie wiem, bo wsiadłem do tramwaju. W każdym razie przez następne dni śpiewak śpiewał dawną canzonę, ale po paru dniach powrócił do nowej i potem już przeplatał, jak popadło: raz tak, raz tak. Repertuar ten bawił czekającą na tramwaj publiczność, a mały człowieczek z twarzą o ewangelicznej prostocie wiedział, co robić, by sypnęły się grosze, a nawet złote. Wśród lwowskich lokali wielką popularnością cieszy się pokój śniadankowy przy Akademickiej 6 Zofii Teliczkowej, gdzie moi rodzice lubią wstępować po drodze do domu z sądu, ojciec na kieliszek wódki przed obiadem, a mama na kanapkę ze śledziem. Mama przepada za śledziem i to pod każdą postacią: wędzonym, marynowanym czy zwiniętym w rolmopsa z cebulką i ogórkiem, a wszystkie te warianty można dostać u Teliczkowej. Z tym lokalem też wiąże się dramatyczny epizod. Któregoś roku do Lwowa przyjechał „człowiekmucha”, akrobata chodzący po wysoko rozpiętej linie. Pokaz miał odbyć się na ulicy Akademickiej, lina została rozciągnięta nad jezdnią, między kamienicą, gdzie był lokal Teliczkowej, a budynkiem Sprechera po przeciwnej stronie. Nieszczęśliwie, akrobata spadł i zabił się, a lwowiacy nie omieszkali upamiętnić jego śmierci wierszowanym epitafium: Raz do Lwowa przybył człowiekmucha, wlazł na Teliczkową i wyzionął ducha. Maks i ekipa lwowskich tenisistów z trenerem Mój ojciec regularnie gra w tenisa, a oprócz tego jest wielkim amatorem gór i najchętniej tam za kawalerskich czasów urlopy spędzał. Mama i wuj Zbyszek poza

pływaniem i jazdą na łyżwach żadnych innych sportów nie uprawiali, ale od najwcześniejszej młodości byli zakochani w Zakopanem, mama więc z przyjemnością zaczyna z ojcem chodzić w Tatry. Jak szłam z twoim tatusiem po raz pierwszy - opowiadała mi - sprawiłam sobie nowy elegancki strój do wspinaczki. Jakiś weteran tatrzański spojrzał na mnie z politowaniem i powiedział: Po ubraniu widać, że pani jest nowicjuszką. Miał rację, po tygodniu już nie byłam nieskazitelnie wystrojona. W Tatrach Bolesław Twardowski, arcybiskup metropolita Lwowa Kościół wotywny Matki Boskiej Ostrobramskiej na Łyczakowie Mój dziadek od dłuższego czasu prac inżynierskich nie przyjmuje, ale ulega prośbie arcybiskupa Twardowskiego i w 1931 roku zgadza się prowadzić budowę nowego kościoła pod wezwaniem Matki Boskiej Ostrobramskiej na Łyczakowie. We Lwowie kościołów nie brak, każde wyznanie ma swoją katedrę, a każda katedra swoją bogatą historię. W rzymskokatolickiej król Jan Kazimierz składał śluby; w ormiańskiej, ukrytej między domami, ściany wewnętrzne są dekorowane freskami Jana Henryka Rosena. Arcybiskupem ormiańskim był Józef Teodorowicz, a biskupem sufraganem w latach 1906-1917 Władysław Bandurski, nadzwyczajny mówca, autor historii królowej Jadwigi, o której kanonizację się starał. Biskup Bandurski był kapelanem w Legionach Piłsudskiego. W pobliżu katedry rzymskokatolickiej stoi perła późnorenesansowa, kaplica kupieckiej rodziny Boimów. Najwyżej położoną świątynią we Lwowie jest piękna greckokatolicka cerkiew katedralna św. Jura przy ulicy Gródeckiej w stylu rokoko, gdzie metropolitą jest Andrzej Szeptycki, wnuk Aleksandra Fredry. Świątynia pod wezwaniem Matki Boskiej Ostrobramskiej planowana przez abpa Twardowskiego będzie kościołem wotywnym, ufundowanym przez mieszkańców Lwowa jako dziękczynienie za obronę miasta w czasie walk w latach 1918-1920. Miejsce na Górnym Łyczakowie odpowiada wymaganiom i nie jest wybrane przypadkowo. Tutaj padły pierwsze pociski przy natarciu oddziałów konnych Budionnego w 1920 roku. Kościół ma być przejęty przez Zgromadzenie Księży Salezjanów i przy nim powstanie szkoła i zakład dla ubogiej młodzieży. Obliczenia do projektu wykonuje Politechnika Lwowska pod kierunkiem profesora Tadeusza Obmińskiego. Kamień węgielny zostaje poświęcony i położony 7 października 1931 roku. Już po położeniu fundamentów w 1932 roku mój dziadek stwierdza, że w obliczeniach

jest błąd i fundamenty, tak jak są zaprojektowane, nie wytrzymają ciężaru budowli. Przez trzy dni i trzy noce zamknięty w swoim gabinecie, bez jedzenia, tylko pijąc czarną kawę i paląc cygara Trabucco, rozwiązuje projekt. Następnie przesyła na Politechnikę swoje obserwacje. Profesor Obmiński dostaje ataku serca i umiera. Na jego miejsce wyznaczony jest Wawrzyniec Dayczak. Organizacja budowy spoczywała w rękach inż. Stefana Neuhoffa, który pełnił już tę funkcję przy wznoszeniu kościoła w Tarnopolu, wcześniejszej fundacji abpa Twardowskiego. Niejasny podział kompetencji spowodował konflikt pomiędzy Dayczakiem i Neuhoffem. Ten ostatni, choć nie miał uprawnień budowlanych, projektował bowiem samodzielnie niektóre elementy kościoła; następnie jednak ograniczył się tylko do wykonywania obliczeń statycznych[40]. Postępująca choroba serca nie sprzyja konfliktom. Dziadek wie dokładnie, na czym polegają błędy obliczeń. Według oryginalnego projektu kościół miał mieć dwie wieże, ale zastosowano mylne współczynniki gruntu w kalkulacjach i tego ciężaru fundamenty nie będą mogły unieść. Plany muszą być zmienione i Dayczak, choć blokuje inicjatywy dziadka, też zdaje sobie z tego sprawę i wprowadza pewne zmiany na własną rękę. Budowa postępuje szybko, już w maju 1934 roku zakończono prace nad murami i fasadą i przygotowano wiele elementów zdobniczych. W maju r. 1934 zakończono prace przy elewacjach, w tymże roku założono instalację elektryczną. Płaskorzeźby aniołów na fasadzie zostały ukończone w czerwcu. Dayczak, jako odpowiedzialny za kształt architektoniczny budowli, dokonał istotnych zmian w projekcie Obmińskiego, co zapewne, łącznie ze wspomnianym niejasnym rozdziałem kompetencji w zakresie kierowania budową, stało się powodem jej zatrzymania 30 V 1934, a następnie opieczętowania przez Urząd Nadzoru Budowlanego, który stwierdził, że podczas „budowy odstąpiono od zatwierdzonych planów”. Prowadzącemu budowę groziła kara wysokości 500 zł lub tydzień aresztu. Ostatecznie magistrat lwowski nakazał „wykonanie dodatkowych planów celem uzyskania konsensu”. Nowe projekty „jako przeróbka gruntowna planów konsensowych - z powodu zmian zaszłych w ciągu budowy pod osobistym kierownictwem inż. W. Dayczaka”, przygotowane przez tegoż, zostały przedstawione 7 VII do zatwierdzenia w urzędzie przez inż. Neuhoffa[41]. Kościół Matki Boskiej Ostrobramskiej na Łyczakowie zostaje poświęcony 7 października 1934 roku. „W ołtarzu złożono relikwie św. Stanisława Szczepanowskiego i św. Józafata; w tym samym dniu Towarzystwo Św. Franciszka Salezego przejęło go w wieczyste

posiadanie”[42]. Politechnika Lwowska wydaje pismo „Wiadomości Techniczne” i jeden numer jest w całości poświęcony pracom dziadka jeszcze sprzed budowy kościoła Matki Boskiej Ostrobramskiej. Głównym tematem są mosty kolejowe i kolejeserpentyny, przede wszystkim roboty między Woronienką a Stanisławowem. Jest to szczególny dział specjalizacji dziadka. W czasie studiów na Politechnice podczas egzaminów ustnych dostał temat, który rozwiązał, lecz kiedy przedstawił rozwiązanie egzaminatorom, jeden z nich zakwestionował wynik, co równało się oblaniu egzaminu. Dziadek poprosił o pozwolenie przedstawienia rozwiązania publicznie i wobec sali wypełnionej słuchaczami krok po kroku rozwijał obliczenia. Nie tylko zdał egzamin, ale jego metoda weszła do literatury technicznej. Zbliża się termin egzaminów adwokackich mojej matki wyznaczonych na styczeń 1936 roku. Mama uczy się z zacięciem jak za dawnych studenckich czasów, aż nagle, z dnia na dzień, jej twarz pokrywa się brązowymi, wypukłymi mechatymi kolosalnymi plamami. Lekarz orzeka, że jest to verruca juvenalis. „Wyglądałam okropnie - wspominała mama - nawet twoja babcia nie chciała ze mną pokazywać się publicznie. Jedynie twój tatuś nie wstydził się ze mną chodzić po ulicy”. Ten stan utrzymuje się przez kilka tygodni i choć mama wędruje od doktora do doktora, żadne środki nie działają. Ponieważ jest przygnębiona swoim wyglądem, a przy tym zdenerwowana zbliżającym się egzaminem, lekarz przepisuje jej brom na uspokojenie. Następnego dnia plamy zaczęły znikać z godziny na godzinę, jakby ktoś przyłożył bibułę do kleksu z atramentu. Z początkiem 1936 roku mama staje do egzaminów adwokackich, pisemnego i ustnego. Dowód osobisty mamy RADA ADWOKACKA WE LWOWIE KOMISJA EGZAMINACYJNA ŚWIADECTWO P. Mgr. Zofia Maria Bożenna 3im Hoffmanowa Urodzona w Tarnopolu dnia 8 kwietnia 1905[43] Po odbyciu aplikacji adwokackiej w myśl rozp. Prezydenta Rzeczypopolitej z dnia 7 października 1932 r. dz. U. R. P. Nr. 86. poz. 753 zawierającego prawo o ustroju adwokatury poddał się w dniach 22 i 23 Stycznia 1936 pisemnemu. a w dniu 1 Lutego 1936 ustnemu egzaminowi adwokackiemu przed podpisaną Komisją egzaminacyjną przy Radzie

adwokackiej we Lwowie i złożył go z wynikiem bardzo dobrym Lwów, dnia 1 Lutego 1936 Otrzymuje legitymację adwokacką nr 150/36, z datą 24 września 1936, opatrzoną zdjęciem i własnoręcznym podpisem, na dowód, że dobiła mety: Legitymacja Izby Adwokackiej, 1936 Wizytówki rodziców Zofia Hoffmanowa może teraz występować w sądzie pod własnym imieniem. Rodzice kancelarię prowadzą wspólnie, klientami są poważne firmy, ojciec jest syndykiem naftowej firmy Premier, gdzie pracuje jego przyjaciel Stefan Margold. Kancelaria ma nie tylko dużych klientów, ale sporo mniejszych, a wśród nich klasztor, którego ważnym dobroczyńcą jest bogata rzeźniczka. Pewnego dnia między nią a sąsiadką dochodzi do awantury, a w następstwie do śmiertelnej obrazy, bo sąsiadka odwracając się na pięcie rzuca: „ty popielata szmato”. Wzburzona do głębi obelgą rzeźniczka wnosi do sądu skargę o znieważenie i księża zwracają się do ojca z prośbą o przyjęcie sprawy. Dla ojca stanowi to dylemat, bo jako poważnemu adwokatowi nie bardzo wypada występować w sądowych „pyskówkach”. Ale od czego ma wspólnikajuniora, świeżo upieczonego adwokata? Prosi mamę, żeby sprawę poprowadziła. Mama głowi się, jak do tego podejść. Obraza jest śmieszna, ale klient jest klientem. Ustala strategię i tak formułuje oskarżenie: Ulica Akademicka przed Bożym Narodzeniem Wysoki sądzie, moja klientka jest głęboko dotknięta obelgą, którą pod jej adresem rzuciła oskarżona. Czuje, że jej honor został naruszony. Bo nie chodzi tu o słowo „szmata”; wszyscy wiemy, że szmata to po prostu niewinny kawałek materiału, może być wełniana, bawełniana, lniana lub jedwabna. Ale tu idzie o kolor: popielaty. W tym leży istota obrazy. Bo cóż to jest kolor popielaty? Nijaki. Blady jak cień, bez wyrazu, w rzeczywistości - bez charakteru. Moja klientka zakłada, że tym wyrazem - popielata - pozbawiono ją osobowości. Sędzia i urzędnicy sądowi zagryzają wargi, ale obrażona rzeźniczka otrzymuje satysfakcję pod postacią formalnych przeprosin i kilkudziesięciu złotych odszkodowania za doznaną obelgę. - Pani mecenas - mówi rozanielona - to pani jest najlepszym adwokatem we Lwowi. Na radość Zosi z uzyskanej tego roku legitymacji pada długi cień. Choroba serca jej ojca, spotęgowana budową kościoła, gwałtownie postępuje. Przychodzi zapalenie płuc, wytwarza się skrzep i przebija płuco. Stefan Neuhoff umiera 26 listopada 1936 roku w wieku siedemdziesięciu dwu lat. Pogrzeb odbywa się 28 listopada. Urządzeniem zajmuje się lwowska kapituła. Trumna dziadka stoi na katafalku w krypcie kościoła Bernardynów, egzekwie odprawia arcybiskup

Twardowski. Od kościoła do Cmentarza Łyczakowskiego odchodzi długa ulica Piekarska i magistrat nakazuje, ażeby wszystkie latarnie wzdłuż Piekarskiej były zapalone i owinięte kirem. Przed kościołem wokół placu Bernardyńskiego i na długość kilkuset metrów wzdłuż ulicy ustawiają się męskie i żeńskie zakony z zapalonymi świecami. Za nimi wolno posuwa się karawan ciągnięty przez sześć czarnych koni, kondukt prowadzi sam arcybiskup ubrany na biało. Za karawanem postępuje babcia z mamą i wujkiem Zbyszkiem, za nimi ciotka Hanka i mój ojciec. Orszak zatrzymuje się w połowie ulicy Piekarskiej, arcybiskup odjeżdża, a jego miejsce zajmuje inny duchowny. Gdy kondukt dochodzi do cmentarza, Twardowski czeka w otwartej na oścież bramie i odprowadza trumnę do grobu. Dla rodziny Neuhoffów śmierć dziadka zamyka epokę. W rok później umiera Paulina Hoffmanowa. - Jedyny raz w życiu widziałam, żeby twój tatuś płakał - powiedziała mi mama. Ojciec, mama i babcia Włodzia Babcia Neuhoffowa jest zamożną wdową, ale martwi się, bo nie wie, komu ten majątek po swojej śmierci zostawi. Ani syn, ani córka dzieci nie mają i wydaje się, że mieć nie będą; mama jest już osiem lat po ślubie, wuj Zbyszek sześć. Stąd zaskoczenie niepomierne, kiedy w lutym 1938 roku okazuje się, że Zosia jest w drugim miesiącu ciąży. Jej lekarka, doktor Duczymińska, w tym czasie znajduje się poza Lwowem, więc mama konsultuje się u innego ginekologa. Jest dobrze zbudowana, istny okaz zdrowia. - Pani powinna mieć pół tuzina dzieci - żartuje lekarz, ale po badaniu twarz mu się zachmurza. Napomyka, że poród może być trudny. Przez pierwsze miesiące mama czuje się znakomicie, chodzi do sądu, prawie nie widać ciąży. Dopiero w ostatnich dwóch miesiącach - wspomina - „nagle zmieniłam się w balon”. Poród rozpoczyna się regularnie jak w zegarku, w środę 5 października. Pokój zamówiony w ekskluzywnym sanatorium położniczym, Salus, na Senatorskiej 3, przy mamie jest doktor Stanisława Duczymińska i akuszerka Barbara Zwarycz. Jednak od pierwszych bóli zaczynają się ogromne trudności, ale mama kategorycznie zabrania użycia kleszczy, bojąc się o zdeformowanie głowy noworodka. Przez czwartek, piątek, sobotę aż do niedzieli w nocy trwa gehenna. Babcia to modli się za mamę, to o niedzielny poród, bo podobno „niedzielne” dzieci są szczęśliwsze. Ku jej satysfakcji przychodzę na świat parę minut przed północą, ale po przebytym porodzie moja matka dostaje krwotoku, którego lekarze nie mogą zatamować i sytuacja staje się krytyczna. Ojciec wstrząśnięty stanem mamy tylko waruje pod drzwiami jej

pokoju. Ona sama bojąc się, że nie przeżyje, prosi, żeby mnie natychmiast ochrzczono w kaplicy Salusu. Otrzymuję imiona Ewa Krystyna, ojcem chrzestnym jest wuj Zbyszek, matką chrzestną siostra mojego ojca, ciotka Lusia, chrzci mnie ksiądz Władysław Makarczuk pospiesznie wezwany z kościoła św. Mikołaja. Po dwunastu godzinach lekarzom udaje się zatamować krwotok. Ajka Ajka z mamą Dom rodziców zostaje przystosowany do nowej rzeczywistości, a ponieważ mama ma znakomity zmysł organizacyjny, potrafi połączyć praktykę adwokacką z entuzjastycznie podjętymi obowiązkami macierzyńskimi. Sekretarka rodziców, panna Genia, wyręcza ją teraz w południe, biorąc na spacer kundelka Smyka. Mama z zapałem studiuje literaturę „niemowlęcą” i ściśle stosuje się do wszystkich wskazówek. Do domu przychodzi lekarz pediatra, dr Zdzisław Brichta, na spacer mama wozi mnie do Ogrodu Botanicznego, a mój wuj, kiedy tylko może, nam towarzyszy. Od stycznia 1938 roku Zbyszek pracuje dla Syndykatu Gminy Miasta Lwowa, poza tym wykłada prawo cywilne w Akademii Handlu Zagranicznego przy Bourlarda 5, jedynej polskiej uczelni kształcącej specjalistów do służby konsularnej. Ajka z babcią Włodzią Ojciec urzęduje w domu i wuj Zbyszek wspomina, że „Maks często wybiegał z salonu do sypialni popatrzyć na ciebie”, a ponieważ ja płaczę staccato „ajajaj”, nazywa mnie Ajką i przydomek do mnie przystaje. Już wiadomo, że będę jedynaczką, bo po przejściach porodowych mojej matki, ojciec kategorycznie oświadcza, że „więcej dzieci nie będzie”. Rodzice angażują młodą dziewczynę, żeby mną się zajmowała w godzinach, kiedy mama pracuje w kancelarii, a poza tym snują względem mnie długofalowe plany: ojciec zapewnia, że nie będę sama książek nosić do szkoły, bo on będzie mi je nosił, natomiast mama decyduje, że będę chodzić nie do prywatnej szkoły, lecz do państwowego Gimnazjum Królowej Jadwigi, bo to bardziej demokratyczne. Zbliża się Boże Narodzenie 1938 roku, pierwsze i ostatnie, jakie będziemy obchodzić we troje. Wśród papierów mamy jest krótkie wspomnienie tych pierwszych świąt: Dzień był smutny, mróz siarczysty, wieczór, śnieg pokrywał słabo oświetlone ulice miasta. Od czasu do czasu ciszę przerywały dzwonki przy sankach, którymi spóźnieni mieszkańcy wracali do domów. Nawoływanie stróżów nocnych dawało poczucie bezpieczeństwa. Był to rok 1938, we Lwowie, mieście pełnym zabytków dawnej świetności Polski,

mieście kresowym o rozwiniętym silnie handlu i mieście, którego mieszkańcy pełni humoru i werwy, znani byli z tego, że każdemu przybyszowi chętnie służyli pomocą. Jedyne miasto polskie odznaczone Virtuti Militari za bohaterstwo. Szłam pod rękę z moim mężem wąską ulicą zamieszkaną przeważnie przez biedną ludność żydowską, handlującą wszystkim, czym się da. Można tam było kupić i śledzie marynowane, i świeże jajka, cebulę i rzodkiewki, pierze na poduszki i jedwabną pościel, meble nowe i używane, lampy, świeczniki, żelazka na koks i elektryczne. W jednym wystawowym oknie zapchanym starociami zobaczyliśmy w świetle ulicznej latarni małą figur kę z białej porcelany. Byłam nią zafascynowana. Był to Pierrocik bawiący się złotą kulką, a druga leżała przed nim na ziemi. Niewiele mogłam zobaczyć przez brudnawą szybę wystawową, postanowiłam więc nazajutrz wrócić i oglądnąć go dobrze przy świetle dziennym. Poszliśmy z Maksem na oględziny. Pierrocik, wiedeńska porcelana, ślicznie modelowany, delikatny, niewielki, około 15 centymetrów wysoki. Ale cóż? Cena była wygórowana i do kupna nie doszło. Parę razy oglądałam go i coraz bardziej mi się podobał, a że interesowała mnie dawna stara porcelana, takie małe hobby, tym bardziej wpadał mi w oko. Aż pewnego grudniowego wieczoru, przechodząc znajomą ulicą, Pierrocika nie znalazłam w oknie! Stanęłam jak wryta, łzy mi popłynęły z oczu, jakiś widocznie znawca go kupił. Jakiś zły człowiek sprzątnął mi go sprzed nosa. Poskarżyłam się mężowi, popłakałam, i życie popłynęło dalej swym nurtem. Nadchodziły święta Bożego Narodzenia. Zima była ostra, śniegu coraz więcej, nastrój przedświąteczny rósł z dnia na dzień. Tego roku kupiliśmy dużą choinkę, ubierałam ją świecidełkami, a mąż w wolnych chwilach od swych zajęć adwokackich pomagał mi w tym, specjalnie dla naszej małej córeczki Ewy. I kiedy pierwsza gwiazdka zaświeciła na niebie i choinka zabłysła wszystkimi światełkami, oczka naszej małej rozjarzyły się i oniemiała z zachwytu. Pod choinką siedział wielki pluszowy miś, brunatny z białymi łapkami, obok laleczka z uśmiechniętą buzią w różowych tiulach. Koło niej leżał mały pakuneczek z napisem „dla Zosi”. Otworzyłam go i oczom nie wierzyłam: w posłaniu z waty leżał mój wymarzony Pierrocik. Tym „złym” człowiekiem był mój mąż! Pieczołowicie postawiłam go w serwantce i radości nie było granic. Zżył się z nami mały Pierrocik, przeżywał wszystkie radości i troski razem z naszą trójką. Przyszła wiosna, potem lato, ale chmury na horyzoncie politycznym Europy, specjalnie nad Polską, coraz bardziej ciemniały. Aż przyszła jesień, przysłowiowa śliczna polska jesień i runął spokój w całym kraju. Hitler rozpętał nową wojnę, nowy Drang nach Osten, dnia 1 września 1939 roku

stalowe potwory z ziemi i nieba przekroczyły granice kraju, niosąc zagładę niewinnej ludności cywilnej, zabijając bezbronnych mieszkańców miast i wsi, niszcząc dobytek, paląc i wysadzając w powietrze. Wojsko polskie, nie mogąc sprostać nawale stali i ognia, wycofało się na wschód, kiedy drugi ze zbrodniarzy ludzkości, Stalin, runął na kraj od wschodu. Podzielili się łupem dwaj najwięksi od czasów Dżyngischana zbrodniarze. Pośród tragedii i chaosu mój mały porcelanowy Pierrocik, delikatny, filigranowy, jakby dziwną mocą chroniony, trzymał dalej złotą kulkę, ale patrzył w dół na tę drugą, która przed nim leżała, jakby wypuszczona z ręki. Owinęłam go watą i włożyłam do kartonowego pudełka z myślą, że jeśli on przetrwa, to może i my przetrwamy. Pierrocik stał się moim talizmanem. Pierrot, Boże Narodzenie 1938 [26]11 listopada 1920 roku marszałek Piłsudski dekoruje Lwów orderem Virtuti Militari. W 1925 roku z Cmentarza Orląt zostają zabrane szczątki nieznanego obrońcy i przeniesione do grobu Nieznanego Żołnierza w Warszawie. [27] Richard Pipes, Rosja bolszewików, przeł. Władysław Jeżewski, Warszawa 2005, s. 192-193. [28]Budynek powstał w 1929 roku według projektu Feiwla Kasslera; do drugiej wojny światowej najwyższy budynek we Lwowie; siedziba licznych instytucji miejskich - przyp. red. [29] Zofia Paluchowa - przyp. red. [30]Roman

Longchamps

de

Bérier,

kierownik

Katedry

Prawa

Cywilnego

Uniwersytetu Jana Kazimierza, prorektor (1938-1939), rozstrzelany z trzema synami w masowej egzekucji profesorów lwowskich przeprowadzonej przez oddział specjalny SD 4 lipca 1941 roku; w tym dniu rozstrzelano 38 osób. [31]Włodzimierz Sieradzki, profesor medycyny sądowej na Uniwersytecie Jana Kazimierza, zamordowany 4 lipca 1941 roku w grupie profesorów lwowskich. [32]Oswald Balzer otrzymał dwa dodatkowe doktoraty honoris causa: w 1926 roku na Uniwersytecie Poznańskim, w 1928 roku na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie. [33]Marian Plechaski, został zamordowany w Charkowie w 1940 roku. [34]W czasie drugiej wojny światowej Niemcy budują w stoczni łodzie podwodne (UBooty) dla Kriegsmarine; mocno uszkodzona na skutek bombardowania przez aliantów, po wojnie stocznia została przejęta przez rząd polski w 1945, i odbudowana jako Stocznia Gdańska. [35]W czasie wojny Tadeusz Tapkowski mieszkał we Lwowie u profesora medycyny, kierownika Kliniki Szpitalnej w Instytucie Medycznym, Władysława Dobrzanieckiego i

razem z nim zginął rozstrzelany 4 lipca 1941 roku w grupie profesorów lwowskich. [36]Kazimierz Kolbuszewski (1884-1943) aresztowany przez gestapo 17 września 1942 roku za pomoc Żydom, zginął w obozie koncentracyjnym na Majdanku 20 lutego 1943 roku. [37]Jeden z grupy matematyków lwowskich, Stanisław Ulam, znajduje się w Stanach Zjednoczonych podczas drugiej wojny światowej i zostaje wciągnięty do grupy pracującej nad projektem „Manhattan” (bomby atomowej) w Los Alamos w Nowym Meksyku. [38]Po drugiej wojnie światowej zeszyt odnaleziono i został wydany jako „Zeszyt Kawiarni Szkockiej”. [39]Pomnik króla Jana Sobieskiego po drugiej wojnie światowej został przeniesiony do Gdańska. [40] Kościoły i klasztory Lwowa z wieków XIX i XX, t. 12, Kraków 2004, s. 264. [41] Tamże, s. 266. [42]Tamże. Po drugiej wojnie światowej Sowieci zamknęli kościół i zamienili go na skład książek. W 1992 roku świątynia została przekazana Kościołowi grekokatolickiemu i otrzymała nowe wezwanie Opieki Matki Bożej. [43]Faktycznie moja matka urodziła się 5 marca, ale w metryce mylnie wpisano 8 kwietnia i tak już w jej dokumentach zostało.

Rozdział V Świat w płomieniach. Rozstania W Wrzesień 1939 roku. Tragiczna sytuacja Polski, brak zaopatrzenia i koordynacji w momencie wybuchu wojny ostro zarysowuje się we wspomnieniach wuja Zbyszka. Ze względu na słabe zdrowie on w wojsku nigdy nie służył i podpadał pod tak zwaną kategorię B. Na 1 września była rozpisana ogólna mobilizacja. Tym, co mieli kategorię B, kazano zgłosić się do Powiatowej Komendy Uzupełnień położonej na Górze Św. Jacka. Zgłosiłem się tam o 8 rano. PKU było zamknięte, tłum ludzi, w tym cała kupa batiarów, czekał pod drzwiami. Wreszcie około 11 wychylił się z okna jakiś oficer i kazał wszystkim iść do domu. Wtedy dowiedziałem się, że na ulicy Bourlarda 5 jest jakaś władza wojskowa. Z paroma innymi udaliśmy się tam. W pustym pokoju siedziało paru poruczników. „Czego chcecie?” - spytali nas. Powiedzieliśmy, że chcemy się zgłosić. „A karabiny macie? Jak nie, to was nie potrzebujemy”. W ostateczności zostałem komendantem bloku, bo rok przedtem odbyłem służbę i praktykę przeciwlotniczą, z użyciem masek gazowych. Mój blok obejmował małą boczną uliczkę św. Mikołaja i Romanowicza. Poszedłem do magistratu po maski gazowe, których nie było, ale przechodząc tamtędy, zobaczyłem niekończący się ciąg aut z Warszawy. Jechały do Rumunii i na Węgry. Niczym zapowiedź tego, co miało nastąpić. Pierwsze bomby niemieckie spadły na dwie popularne lwowskie kawiarnie, Romę i Szkocką, w której latami przesiadywała grupa lwowskich matematyków ze słynnej lwowskiej szkoły matematycznej, gdzie rej wodził Stefan Banach. Były to bomby zapalne i oba budynki żarzyły się przez kilka dni. Mój ojciec jako kapitan rezerwy zostaje zmobilizowany w końcu sierpnia 1939 roku. Po kapitulacji Lwowa 22 września dowódca okręgu, generał Władysław Langner, wydaje rozkaz, ażeby wszyscy oficerowie stawili się przed budynkiem Dowództwa Okręgu Korpusu. Warunki kapitulacji zezwalają zwykłym żołnierzom, po złożeniu broni, rozejść się do domów, a oficerom wyjechać do jakiegokolwiek kraju, który ich przyjmie. Ojciec wraca do domu pożegnać się z rodziną. Po drodze spotyka go młody kuzyn mojej matki, Czesław Eckhardt, towarzyszy mu część drogi i usilnie stara się go przekonać, żeby do Dowództwa Okręgu Korpusu nie wracał. Ojciec nie daje się przekonać. - To byłoby niehonorowe - mówi. Wuj Zbyszek jest w naszym mieszkaniu z moją matką, kiedy ojciec przychodzi do

domu. Tak opisuje tę scenę: Twoja mama na gwałt przygotowała obiad. Maks zjadł, po czym na chwilę sam wszedł do sypialni, gdzie stało twoje łóżeczko. Kiedy wyszedł, był zupełnie spokojny, ale całkowicie złamany. Namawiałem go, ażeby zrzucił mundur i nie stawiał się przed Dowództwem Okręgu Korpusu. Odmówił. Według niego to była kwestia honoru. Wyszedł i to już był koniec. Żegnając się z mamą, ojciec powiedział: - Kacyku, kiedy szedłem na front w czasie tamtej wojny, miałem głębokie przeświadczenie, że wrócę. Teraz tego przeświadczenia nie mam. Rosjanie warunków kapitulacji nie dotrzymują. W dwa dni później odjeżdżają pociągi z oficerami z lwowskiego okręgu do Kozielska, Ostaszkowa i Starobielska. Sam generał Langner wydostaje się ze Lwowa i po przedarciu się przez Rumunię dociera do polskich jednostek wojskowych we Francji. Wiele lat po wojnie dowiedziałam się od mojej ciotki, Ludwiki Düringowej, że jej krewny, Tadeusz Rysiakiewicz, absolwent szkoły gospodarczej w Dublanach, inżynier ichtiolog, za Sowietów prowadził gospodarstwo rybne w okolicach Stanisławowa. Opowiadał później, że gdy polscy oficerowie wyjeżdżali ze Lwowa w r. 1939 do Rosji przez Stanisławów, wśród kilku tysięcy oficerów spotkał Twego Tatusia i chciał mu ułatwić ucieczkę, ale Tatuś nie chciał narażać na ewentualne represje swojej żony i rodziny i nie skorzystał z okazji. Nie przewidywali ci wszyscy polscy oficerowie, że jadą po okrutną śmierć do Katynia. Troskę o moją matkę i o mnie ojciec przypłacił życiem. Miesiące zimowe wleką się w atmosferze ogromnego napięcia. Od chwili kapitulacji we wrześniu 1939 roku miasto jest okupowane przez wojska sowieckie; sklepy zdewastowane, szczególnie sklepy alkoholowe, jak Baczewskiego. Kiedy wyczerpały się wódki, wina i likiery, kolej przyszła na perfumerie. Ofiarą pada l’Heure Bleue Guerlaina, ulubione perfumy mojej matki, i woda kolońska 4711, preferowana przez wujka Zbyszka. Sklepy z bielizną obrabowane, po ulicach kręcą się Rosjanki w długich nocnych koszulach z koronkami, mylnie branych za suknie wieczorowe. Miasto obwieszone czerwonymi flagami i portretami Lenina, polskie orły i herby miejskie zdarte z budynków rządowych, Boże Narodzenie zastąpione Dziadem Mrozem, stare mieszczańskie kamienice, ulice i place ocienione kasztanami, barokowe kościoły i zielone parki, gdzie jeszcze niedawno nianie spacerowały z wózeczkami, całe stare urocze miasto na siedmiu wzgórzach znika pod

zalewem sowietyzacji. Więzienia i piwnice w domach zajętych przez NKWD pełne. Jak tylko pociągi z oficerami i policją odjechały, zaczynają się masowe aresztowania sędziów, urzędników magistrackich, profesorów i najwybitniejszych obywateli miasta. Miejsce aresztowanych polskich policjantów zajmują sprowadzeni szybko Ukraińcy. Urzędy miejskie, cała administracja sparaliżowane, sądy zamknięte, domy i mieszkania rekwirowane dla oficerów sowieckich. Konta bankowe zamrożone, a oszczędności przeliczone ze złotego na ruble na zasadzie parytetu, choć realna wartość rubla jest zaledwie jedna czwarta złotego. Z rachunku oszczędnościowego wolno wyjąć 300 złotych miesięcznie. Ponieważ ludzie niemający pracy są wywożeni na roboty do Rosji jako „pasożyty”, adwokaci, sędziowie, profesorowie uniwersyteccy i ogólnie pracownicy umysłowi z dziedzin humanistycznych pierwsi padają ofiarą deportacji. Sprawa medycyny wygląda inaczej, bo szpitale funkcjonować muszą, zwłaszcza że wojska sowieckie przywlekły wszy, Lwów jest niemożliwie zawszony i mnożą się wypadki tyfusu. Wuj Zbyszek stara się uniknąć wywózki do Rosji: Chociaż uniwersytet był zamknięty, to jeszcze w 1939 roku Sowieci otwarli Wydział Medycyny Uniwersytetu Jana Kazimierza przy ulicy Piekarskiej, graniczący ze szpitalem. Od Mariana Krzyżanowskiego, krewnego mojej matki, aptekarza, właściciela apteki „Pod Gwiazdą” w pasażu Mikolascha, dostałem zaświadczenie, że pracowałem u niego przez 8 lat jako laborant. Za pośrednictwem mojego przyjaciela, doktora Dominika Olecha, który był na Wydziale Histologii, jak również innych lekarzy, specjalnie profesora Jałowego, dostałem się jako laborant do laboratorium Zdzisława Steusinga, profesora higieny na UJK. Tam pracowałem aż do przyjścia Niemców w 1941 roku. Kancelaria rodziców zamknięta od chwili, kiedy ojciec został aresztowany po kapitulacji Lwowa i wraz z innymi oficerami wywieziony w niewiadome, choć mama już wie do jakiego obozu, bo tuż przed Bożym Narodzeniem przychodzi kartka ze Starobielska, na Ukrainie, niedaleko Charkowa: „Najdroższy Kacyku - pisze ojciec - dbaj tylko o siebie i Ajkę. Niczego mi nie przysyłaj, mam wszystko, co potrzebuję. Wszystko będzie dobrze. Kocham was obie ponad życie. Maks”. Jak dotąd tylko ta jedna kartka. Po paru tygodniach okupacji stróż z naszej kamienicy przynosi mamie pogłoskę „z ulicy”, że nasze mieszkanie ma być zarekwirowane dla sowieckiego pułkownika. W pośpiechu, przy pomocy Basi Jawnej, mama pakuje, co się da, ażeby przenieść się do domu babci na ulicę Zadwórzańską. Z przeprowadzką rzeczy jest kłopot, bo mama nie ma pieniędzy

na ich przewiezienie, ale niespodziewanie zgłasza się właściciel firmy transportowej Hartwig, klient kancelarii rodziców, ofiarując pomoc. Mama mówi, że nie może mu zapłacić, bo jej konto jest zamrożone. - Droga pani mecenas - proroczo odpowiada pan Hartwig - wkrótce nikt z nas nie będzie martwił się o pieniądze. Rzeczy zostają przetransportowane do willi babci Neuhoffowej, ale mama jest jeszcze w naszym mieszkaniu, kiedy rozlega się łomotanie do drzwi: „NKWD - otwierać”. Chwytając mnie szybko, wybiega przez kuchnię tylnymi schodami na ulicę. Już na schodach słyszy, jak kolbami walą w drzwi wejściowe. Do tego mieszkania nigdy nie powróci. Zamykając drzwi, Zofia pozostawia za sobą najszczęśliwszy okres swojego życia, które odtąd będzie się toczyło po wertepach i wybojach losu, jaki jej zgotuje druga wojna światowa. Moskwa, 5 marca 1940 roku. Ludowy Komisarz Spraw Wewnętrznych ZSRR Ławrentij Beria do towarzysza Józefa Stalina (notatka nr 794/B) W obozach NKWD w ZSRR dla jeńców wojennych i w więzieniach zachodnich obwodów Ukrainy i Białorusi w chwili obecnej przetrzymywana jest wielka liczba byłych oficerów armii polskiej, byłych pracowników polskiej policji i organów wywiadu, członków polskich nacjonalistycznych k[ontr] - r[ewolucyjnych] partii [...] Biorąc pod uwagę, że wszyscy oni są zatwardziałymi, nierokującymi poprawy wrogami władzy radzieckiej, NKWD ZSRR uważa za niezbędne [...] rozpatrzyć w trybie specjalnym, z zastosowaniem wobec nich najwyższego wymiaru kary - rozstrzelanie. Na dokumencie podpisy: Za: J. Stalin, K. Woroszyłow, W. Mołotow, A. Mikojan; na marginesie dopisano: Kalinin - za; Kaganowicz - za. Wyrok rozstrzelania obejmuje obozy: Kozielsk, Starobielsk, Ostaszków[44]. Odpis z Listy Katyńskiej Lwów, kwiecień 1940 roku. W willi mojej babki przy ulicy Zadwórzańskiej pod numerem 69, nieco oddalonej od centrum miasta, mieszkamy teraz wszyscy, wuj Zbyszek z ciocią Hanką i mama ze mną. No i babcia oczywiście ze swoją amanuensis, Basią Jawną. Babcia zajmuje pierwsze piętro, Zbyszkowie drugie, Basia ma swój pokoik w suterenie; mama ze mną na parterze. Mam osiemnaście miesięcy i jestem bardzo przeziębiona. Mama jest wyczerpana bezsennością, troską o mnie i oczekiwaniem na dalsze wiadomości od ojca, więc wujostwo biorą mnie do siebie na noc, żeby dać jej choć trochę wytchnienia.

Przenoszą mnie wraz z moim łóżeczkiem o piętro wyżej, mama niespokojna waha się, czy dobrze zrobiła, godząc się na zmianę, ale jest późno, już nic nie da się zrobić, na tę jedną noc, niech tak zostanie. Ciotka Hanka uspokaja ją: nie martw się Zosieńko, Ajcia śpi. Mama wraca na dół do siebie. Jest piątek, 12 kwietnia. Trochę po północy rozlegają się hałasy, z ulicy dobiega warkot motorów, po chwili dzwonek i rozlega się walenie do drzwi wejściowych. „Otwierać, NKWD”. Mama wychodzi do hallu, po schodach zbiega wuj Zbyszek i otwiera drzwi. Na progu oficer NKWD Na liście znajduje się Zofia Stefanowiczówna Hoffmanowa, jej dziecko i jej matka Maria Włodzimiera Neuhoffowa. Z sutereny przybiega Basia Jawna, z góry schodzi ciotka, a po chwili w drzwiach staje sama babcia Włodzia. Każą się pakować. - Dokąd? - pyta moja matka. - Do waszego męża - pada odpowiedź. Wuj Zbyszek nalega, żeby pozwolono mu jechać zamiast matki. - Nie ma was tu na liście - enkawudzista warczy, pukając palcem w papier. - Wasza kolej przyjdzie - i dodaje - Gdyby mi kazali zastrzelić moją matkę, to bym to zrobił. - A kiedy Zbyszek nie odstępuje, jeden z żołnierzy przystawia mu lufę do twarzy. Do pośpiesznie wyciągniętych walizek bezładnie i nerwowo rzucają, co popadnie: aluminiowy garnek, trochę bielizny, suchy prowiant, mały brązowy pled. O kocach, kołdrach, prześcieradłach nikt nie myśli. W pewnej chwili jeden z żołnierzy zwraca się do mojej matki: - A gdzie dziecko? - Chore. Ona nie przeżyje podróży. - Gdzie jest? - żołdak namyśla się. - Na górze. - Pokaż - mama głową daje znak ciotce Hance, żeby go zaprowadziła na drugie piętro. Kiedy doszliśmy do drzwi sypialni - wspominała ciotka - otworzyłam je cicho. Stanął w drzwiach, potem sam, na palcach, podszedł do łóżeczka i chwilę ci się przyglądał. Oddychałaś ciężko. W milczeniu odwrócił się i wyszedł. Dopiero na korytarzu stanął: - Przysięgnij, że się nią zajmiesz. - Przysięgam. Bez słowa zszedł po schodach. Tymczasem na parterze pakowanie skończone, walizki zamknięte. Zawartość mieszkania spisana po rosyjsku, a samo mieszkanie opieczętowane. Zapłakana Basia kurczowo obejmuje moją matkę. Wuj Zbyszek podnosi walizki. Przy drzwiach wyjściowych na stojaku wiszą dwa czarne karakułowe futra, które matka i babka odruchowo wkładają.

Każda trzyma w ręku swoją torebkę. Mogłoby się wydawać, dwie panie wyjeżdżają gdzieś, ot tak sobie, gdyby nie enkawudzista i dwóch żołnierzy z naganami w ręku i dwie warczące ciężarówki przed domem. Przekraczając próg zarówno Włodzimiera, jak i jej córka wydają się całkowicie opanowane. Dignitas, to ich rodzinne motto. Spis zawartości mieszkania opieczętowanego przez NKWD Już świta, kiedy auta ruszają. Miasto jeszcze śpi. Mijając lwowski dworzec, Zofia patrzy na szklaną kopułę stacji, którą jej ojciec odbudowywał po pierwszej wojnie światowej. Dalej, na bocznicach czekają pociągi towarowe. Na równi z bombą, granatem, czołgiem i gruzami wagon towarowy przepełniony ludźmi urasta do symbolu drugiej wojny światowej. Z zachodu na wschód idą masowe transporty polskich obywateli deportowanych do przymusowej pracy w sowieckich kołchozach i łagrach, do rąbania tajgi na dalekiej syberyjskiej północy, do podbiegunowych kopalni, do jenieckich obozów śmierci w Kozielsku, Starobielsku, Ostaszkowie. Ze wschodu na zachód idą masowe transporty polskich obywateli

do

przymusowej

pracy

w

fabrykach

Rzeszy,

do

odgruzowywania

zbombardowanych niemieckich miast, na zagładę w obozach śmierci. Niewyobrażalny

szok,

uczucie

klaustrofobii,

otępienie

to

ułamek

wrażeń

przeżywanych przez ludzi gwałtownie wyrwanych z ich własnych domów i mieszkań, wciśniętych do wagonów bydlęcych niczym do metalowych klatek, bez różnicy wieku, płci, stanu zdrowia. Jak reagowali na to gwałtowne pozbawienie wolności? Na skrajny prymitywizm warunków, na brak urządzeń sanitarnych, środków higieny osobistej, chwili odosobnienia? Czy w dzień patrzyli przez zakratowane okienka na niezaorane pola, na lasy i wsie, mijane okolice znane z wycieczek i wakacji, czy wymieniali ich nazwy? Czy każdy zamykał się w sobie, starając się pojąć ogrom tragedii? Czy w nocy poza rytmicznym turkotem kół niespokojny sen przerywały tłumione szlochy, szepty, płacz dziecka? Czy panowała rezygnacja, apatia, bunt, gniew? „Dokąd?” - spytała moja matka. „Do waszego męża”. Myśl, że u końca tej podróży połączy się z Maksem, musi czynić ją mniej straszną, łagodzić ból i tęsknotę za dzieckiem. Po ogłoszeniu amnestii dla zesłańców w 1941 roku w armii generała Andersa sporządzano ewidencję osób deportowanych oraz zbierano informacje o ich pobycie na terenach ZSRR. Zachował się fragment tekstu przygotowany przez mamę do kwestionariusza wymaganego przez wojsko. Kiedy to pisała, była już komendantką plutonu ochotniczek

Pomocniczej Wojskowej Służby Kobiet na Bliskim Wschodzie. Z aktów PWSK (Pomocniczej Wojskowej Służby Kobiet), pisane między 10/1942 9/1943: Kwestionariusz Hoffmanowa Zofia, ktka plut., rok ur. 1905, adwokat, zamężna (żona adwokata, kpt. rez. Dr. M. Hoffmana) Wywieziono mnie w nocy z 12/13 kwietnia 1940 r. wraz z matką moją Neuhoff Włodzimierą, z mieszkania mojej matki we Lwowie przy ul. Zadwórzańskiej 69. Na liście wywożonych figurowało nazwisko mojej 18-miesięcznej córki, którą w ostatniej chwili udało mi się ocalić i powierzyć opiece rodziny. Przyczyny wysiedlenia nie podano, ograniczając się jedynie do wzmianki, iż jadę do męża. (Mąż mój, kpt. rez. zmobilizowany w sierpniu 1939 r., został 22.9.1939 internowany przed DOK we Lwowie wraz z grupą oficerów i wywieziony do Starobielska). Z rzeczy pozwolono zabrać mnie i matce po 50 kg. Mieszkanie po opisaniu opieczętowano. Wywóz był zorganizowany i wykonany z precyzją wskazującą na niezwykłą wprost technikę w tego rodzaju przedsięwzięciach. Warunki jazdy ciężkie. Pod eskortą, w zamkniętych wagonach towarowych, stłoczono 30-40 osób bez różnicy płci i wieku. Urządzenia higieniczne tak prymitywne - że właściwie żadne. Kwestionariusz osobowy mamy W wagonie, którym jechałam, znajdowały się: dr Pilatowa Janina z teściową, Zbrożkowa Karolina, Cieński Mikołaj, inż. Nastalski z żoną i synem, inż. Kujawski z żoną, żona lotnika Kubinowa z córeczkami w wieku 2 i 4 lat, Kuberczykowa z córką Romanowską, synem i zięciem dr. Górą, Urzędowska - siostra ppłk. Urzędowskiego ze Lwowa i szereg innych osób, których nazwisk dziś nie pamiętam. Wstrząsające wrażenie robiły krzyżujące się na stacjach pociągi wypełnione ludnością polską, a widok główek dziecięcych wyglądających przez uchylone okienka przejmował uczuciem bezsilnej rozpaczy. A przecież wówczas, nawet w najgorszych przewidywaniach, nie zdawaliśmy sobie sprawy z nędzy i poniewierki, która nas czeka. Po dwóch czy trzech dniach dano pierwszy posiłek, mniej więcej raz dziennie (o różnych porach dnia i nocy). Chleb, zupa czy kasza. Dwukrotnie w czasie podróży otrzymaliśmy cukier. Dnia 1 maja 40 r. wyładowano nas na stacji kolejowej Dżengistobe w Kazachstanie w

Semipałatyńskiej obłasti, skąd rozwożono ciężarowymi autami w głąb kraju po wsiach, kołchozach i sowchozach. Wraz z grupą około 70 osób umieszczono mnie w kołchozie Burłagasz w Żarmińskim rejonie. Kołchoz czysto kazacki b. nędzny - ale nie najgorzej położony, bo zaledwie 30 km od stacji, 5-6 km od rejonowej wsi Gieorgijewka i 9 km od drugiego rejonowego osiedla Akżał - składał się z kilkudziesięciu lepianek. Ulokowano nas z trudem, przeważnie z tubylczą ludnością, lub w jakichś zbędnych pomieszczeniach, np. stajniach. Wraz z matką, z p. Zbrożkową i pp Pilatowymi zamieszkałyśmy w ubikacji będącej stajnią, którą przy nas opróżniono z baranów i owiec. Była to nora, o malutkim okienku, bez podłogi (ubita ziemia) przepojona odorem odchodów bydlęcych, bardzo wilgotna, siedlisko nieprawdopodobnej ilości robactwa jak karaluchy, stonogi i pchły. Zwłaszcza pchły były prawdziwą klęską. Na jednym legowisku wybijało się za jednym razem po 50-80 sztuk bez widocznego uszczerbku. Sprzętów nie było. Spałyśmy na wilgotnej ziemi, walizki zastępowały stół i krzesła. W dwa dni po przyjeździe wyznaczono nas do prac w kołchozie. Praca była „czarnorobocza”, „griaźnia” - w stajniach, oborach, przy wyrabianiu tzw. kiziaku, tj. opału z odchodów bydlęcych, kopaniu rowów nawadniających, mazaniu gliną ścian, robotach polnych jak: plewienie, pomocnicze prace przy traktorach itp. Przepracowane trudodni i normy zapisywano, wypłata zarobków pozostała do rozrachunku z końcem roku. Tak więc o zarobkach efektywnych, z których można by się utrzymać, mowy nie było. A żyć trzeba było. Za pomieszczenie płaciliśmy komorne (nasze w kwocie 40 rb. mies.), o wyżywienie staraliśmy się sami - żadnych racji chleba nie otrzymywało się. Toteż utrzymywaliśmy się z zapasów przywiezionych z domu, sprzedaży rzeczy i z pieniędzy przysyłanych przez rodziny pozostałe w kraju. Stopa życiowa niesłychanie niska, choć wtedy nie zapoznaliśmy się jeszcze z głodem i zimnem, jak później w zimie. Najdotkliwiej odczuwało się brak chleba, który zastępowały placki kazackie, pieczone najprymitywniej, na sposób miejscowy. Skrzętnie zbierane na stepie odchody baranów były opałem, gotowało się na dwóch lub trzech kamieniach. Swoboda poruszania się poza kołchozem, ograniczona; początkowo tylko za pozwoleniem „priedsiedatiela” (naczelnika). Po kilku miesiącach stosunki ułożyły się o tyle, iż bez większych trudności można było udawać się do wsi rejonowych Gieorgijewki i Akżału oraz pobliskich kołchozów. Oddalenie się na dłuższy okres czy też poruszanie się w dalszym promieniu - prawie niemożliwe do czasu amnestii. Nastawienie władz rządzących w kołchozie bezwzględne z odcieniem szyderczym. Młodsza generacja ludności miejscowej nieprzychylna, starała się nam dać odczuwać swoją

wyższość, drwiąc przy każdej sposobności z „pańskiej Polski”, „panów”, lubując się w wykazywaniu

swojej

wyższości

na

zasadzie

doktrynerstwa

antyreligijnego

i

komunistycznego. Starsi, pamiętający dawne czasy, zdawali sobie sprawę z rzeczywistego stanu rzeczy, patrzyli na nas z pewną sympatią i współczuciem, jednak w wyzyskiwaniu sytuacji, w którą popadliśmy, i w zachłanności w ograbianiu nas z resztek mienia, wszyscy sobie dorównywali. Z końcem maja wysłano 9 osób do pracy na fermie. Byłam w ich liczbie. Ferma położona w górach, oddalona o kilka kilometrów od kołchozu, oprócz trzech małych lepianek nie miała żadnych pomieszczeń. Toteż ulokowano nas w na pół rozwalonej stajni bez drzwi i okien, wiązki mokrego siana służyły za posłanie. Praca ciężka przy wydobywaniu, ładowaniu i przewożeniu kamienia i przy wyrabianiu kiziaku. Warunki bytowania i pracy bardzo ciężkie. Narzędzia prymitywne i toporne i brak rękawic w krótkim czasie doprowadziły do tego, że dłonie stały się jednym krwawym pęcherzem, popękana skóra i pokaleczenia utrudniały robotę. Pożywienia nam nie dawano, gotowaliśmy we własnym zakresie i własnym przemysłem. Brak możności nabywania produktów z wyjątkiem mleka koziego. Marne odżywianie połączone z niewygodami, wyczerpująca praca fizyczna w skwarze i pyle kamiennym zaczęły gwałtownie podkopywać nasze siły. W tym czasie pracując poranionymi rękoma przy kiziaku, zaraziłam się brucelozą od chorych baranów. Z powodu braku termometru trudno było stwierdzić temperaturę, jednak upadek sił był tak widoczny, iż odesłano mnie do kołchozu. W kołchozie pracowałam jeden czy dwa dni w polu do chwili, gdy wyczerpana pracą i postępującą chorobą zemdlałam przy pracy, co położyło ostatecznie kres mojej krótkiej zresztą karierze pracownika kołchoźnego, a zapoczątkowało okres wędrówki po szpitalach sowieckich. Naczelnik kołchozu odmówił dostarczenia wozu dla przewiezienia mnie do szpitala, a również prywatnie za zapłatą nie można było otrzymać żadnej podwody - z przyczyn dla mnie niewyjaśnionych. Dopiero przejeżdżającym autem - okazyjnie - dostałam się do szpitala w Akżale, gdzie otoczono mnie staraniem zupełnie nieoczekiwanym. Wiele życzliwości okazał naczelny lekarz tamtejszego szpitala. Jedynie pluskwy były plagą zatruwającą pobyt. Brak środków do przeprowadzenia analizy i odpowiednich lekarstw nasuwały duże trudności. Ostry przebieg choroby, wysoka temperatura powodująca zauroczenia i utratę przytomności skłoniły lekarza do skierowania mnie na leczenie do szpitala w Gieorgijewce, gdzie dysponowano potrzebnymi środkami leczniczymi. Drogę z Akżału do kołchozu (9 km) odbyłam pieszo.

W kołchozie przeleżałam dwa tygodnie w oczekiwaniu na powrót z urlopu siostryspecjalistki w analizach brucelosowych, następnie dwa tygodnie w oczekiwaniu na sprowadzenie zastrzyków. Lekarz tego szpitala odznaczał się wybitnem nastawieniem antypolskim. Polacy skarżyli się na jego ostre i bezwzględne postępowanie. Ten wzgląd, jak również prymitywne warunki szpitala i wielkie zapluskwienie skłoniły mnie do dochodzenia wzg. dojeżdżania na zastrzyki; stały pobyt w takim środowisku szpitalnym niesłychanie ujemnie wpływał na samopoczucie. Leczenie było niedbałe. W okresie 2½ miesięcy dano zaledwie trzy zastrzyki. Jeśli zważy się marny sposób odżywiania - staje się zrozumiałe, że choroba nie ustępowała, nabrała charakteru przewlekłego, przyszło schorzenie organizmu. Tak dociągnęłam do października. Słoty jesienne utrudniały dojście do szpitala, wobec czego NKWD zgodziło się na przeniesienie mnie i matki do Gieorgijewki. Nie była to zbyt wielka koncesja, gdyż w tym czasie nie rokowano mi już wyzdrowienia, było to raczej wyczekiwanie końca. W Gieorgijewce takie samo nastawienie władz i ludności miejscowej jak w kołchozie. Lepsze warunki bytu, zarówno mieszkaniowe, jak wyżywienia. Wzrastająca jednak drożyzna produktów żywnościowych odbijała się katastrofalnie na naszych możliwościach finansowych, tym bardziej że ceny rzeczy - naszych ubrań i bielizny - gwałtownie spadały. Na tym urywa się tekst kwestionariusza. Suche, rzeczowe sprawozdanie mojej matki, przeznaczone do wojskowej kartoteki, nie oddaje w pełni dramatów ludzkich, które dzień po dniu rozgrywały się na stepach Kazachstanu. Głód i koszmarne warunki bytu czyniły spustoszenie wśród deportowanych Polaków. Kiedy wychodząc z domu w chwili aresztowania, moja matka i babka odruchowo wzięły swoje torebki, nawet nie myślały o tym, że w jednej z nich znajduje się część biżuterii schowanej tam wcześniej dla zabezpieczenia. Reszta biżuterii babci Neuhoffowej, a była to pokaźna kolekcja, została wsunięta do dużego fotela w salonie i uległa zniszczeniu w czasie bombardowania. Tak jak wiele innych kobiet, które miały przy sobie jakieś kosztowności, mama i babcia widziały w pierścionkach i brylokach szanse na posiłek. W pierwszych miesiącach zsyłki Kazachowie chętnie dawali garnek koziego mleka, arbuza lub garść mąki za sznur pereł, brylantowe kolczyki, złotą bransoletę. Po pewnym czasie taka wymiana przestała być atrakcyjna dla miejscowej ludności i wtedy zaczęto handlować papierosami. Mama późno zdecydowała się na sprzedaż biżuterii, a wtedy Kazachowie już nie chcieli dawać mleka za szmaragdowy pierścionek i wuj Zbyszek zaczął przysyłać papierosy. Lecz nim paczki doszły, a mimo wszystko część ich dochodziła, rynek

się nasycił i popyt spadł. Żeby zabić głód, Zofia zaczęła sama palić niesprzedane papierosy, bo jedzenia już za nie dostać nie mogła. Dodatkowym sposobem na spieniężenie złota była tzw. złotoskupka, czyli spółdzielnia państwowa, która kupowała złoto. Takie spółdzielnie znajdowały się w większych rejonowych miasteczkach, ale na to, ażeby tam dotrzeć, potrzebne było pozwolenie na oddalenie się z kołchozu, co, jak pisze moja matka, samo w sobie było rzeczą trudną. Maryla Pawulska-Rasiej, córka oficera zabranego do Starobielska, wywieziona jako młoda dziewczynka ze Lwowa wraz z matką i dwoma braćmi transportem 13 kwietnia, wspomina przypadek dwóch pań, którym dano pozwolenie na wyjazd do miasteczka, gdzie była złotoskupka: „Przez pewien czas woziły tam na sprzedaż swoją biżuterię, jak również tę powierzoną im przez inne osoby z ich kołchozu; pamiętam, że moja matka przez nie zdołała sprzedać swoją złotą obrączkę”. Po pewnym czasie ich wyjazdy wzbudziły zawiść prietsiedatiela - może nie dostał oczekiwanego wynagrodzenia - i oskarżył obie kobiety przed NKWD o pasożytnictwo, ponieważ podczas tych wyjazdów nie pracowały. Postawiono je przed sądem i skazano na siedem lat ciężkich robót w łagrze. Moja matka pisze w swoim raporcie, że praca w kamieniołomach była katorżnicza. Polegała na fizycznej sile, bo narzędzi odpowiednich w ogóle nie było. Oprócz samego wydobywania kamieni gołymi rękoma, należało je również ładować na wozy zaprzężone w woły i odwieźć na miejsce, gdzie budowano nową oborę. Zofia też i tę pracę wykonywywała. Powoziła zaprzęgiem dwóch łagodnych siwych wołów. Pewnego razu wóz był tak przeładowany, że idąc pod górę, woły ustały i nie miały siły pociągnąć go dalej. Działo się to koło chaty prietsiedatiela nadzorującego roboty w kamieniołomach. Kiedy nie mogła wozu ruszyć, przewodniczący, złośliwy pokurcz, wyskoczył z chaty i z wściekłością zaczął okładać zwierzęta grubym kijem, aż przerażone wreszcie szarpnęły wozem. Potem pięścią wygrażał Zofii, sypiąc przy tym obelgami. Moja matka od dziecka kochała zwierzęta i tą miłością ogarnęła swoje szare wołki. Po ich brutalnym skatowaniu prowadziła je dalej, płacząc nad ich losem, podobnym do jej własnego. Opisując warunki w sowieckich szpitalach, mama wspomina, że w pierwszym z nich, w Akżale, nieoczekiwaną życzliwość okazał jej naczelny lekarz - Tatar w starszym wieku z tych wysiedlonych przez Sowietów z Krymu i jego stosunek do zesłańców był rażąco odmienny od lekarza w Gieorgijewce. U ludzi objawy brucelozy przenoszone przez chore owce (brucellosis ovis) są podobne do malarii: wysoka gorączka w nocy z utratą przytomności, następnie temperatura opadająca bardzo nisko w dzień i skrajne osłabienie.

Przed wojną mama swoje długie, ciemnoblond włosy z odcieniem miedzi, zawijała na tyle głowy w węzeł chignon; teraz przy wysokiej gorączce zaczynają jej wypadać garściami, więc lekarz każe ściąć prawie do skóry. Żeby stwierdzić, czy choroba jest malarią czy brucelozą, akżalski lekarz stosuje chininę, jedyny środek, jakim dysponuje, a ponieważ nie skutkuje, wyklucza malarię. W czasie pobytu mamy w Akżale babcia Włodzia codziennie idzie dziewięć kilometrów pieszo do szpitala, tam i z powrotem; drogę powrotną ze szpitala do kołchozu Zosia też odbywa pieszo, nieomal wleczona przez swoją matkę. Po przeniesieniu z kołchozu do wsi rejonowej Gieorgijewka mama i babcia wynajmują kąt w kuchni w domu Kazachów. Młode małżeństwo z małym dzieckiem, mąż szofer ciężarówki wiele tygodni spędza poza domem. Oprócz kuchni jest druga izba, gdzie śpi kazachska rodzina. W kącie przeznaczonym dla nich stawiają swoje dwie walizki, a gospodyni Lena kładzie na podłodze siennik; karakułowe futra zabrane ze Lwowa służą jako przykrycia. Te futra okazały się zbawienne już w kołchozie, gdzie z nastaniem zimy włosy śpiących przymarzały do ścian szopy. Na przekór przewidywaniom władz kołchozu, Zofia nie dogorywa, lecz wolno powraca do sił. Nie dzięki leczeniu w szpitalu, bo to, jak opisuje, było minimalne; po prostu jej silny organizm sam zwalcza chorobę. Zamieszkanie w domu i schronienie przed zimnem przyczyniają się do poprawy zdrowia. Z jedzeniem dalej są trudności zarówno z powodu wysokich cen, jak i ogólnego jego braku. Kiedy rozchodzi się wiadomość, że ma nadejść dostawa soli, cukru w głowicach, niezwykle soczystych kawonów czy herbaty w prasowanych kostkach, kolejka przed lokalem spółdzielni ustawia się na dzień naprzód. Tak jest, gdy miano dostarczyć ogólnie ceniony czaj. Żeby oszczędzić Zosię, babcia sama staje w ogonku do całonocnego czekania. Wreszcie rano otwierają się drzwi lokalu i tłum rzuca się do wewnątrz. Drobna Włodzia, ściśnięta między dwoma wysokimi, barczystymi Kazachami ruszyć się nie może, lecz kiedy oni podrywają się do przodu, unoszą ją w górę między sobą, tak że bez dotykania ziemi ląduje w sklepie. Za cenę paru rubli i dwu pękniętych żeber otrzymuje przydział czaju. Kiedy indziej Zosia zdobywa garnek mleka. Idąc z cennym towarem do domu, dostrzega pchłę na powierzchni mleka. Palcem ją wyławia nie zdradzając się przed matką, która mimo głodu miałaby wstręt do „zapchlonego” mleka. O białym chlebie nie ma co marzyć, jest dostępny tylko dla komunistów. Dokuczliwy jego brak w żaden sposób nie daje się zastąpić kazachskimi plackami i przewija się we wspomnieniach mamy długo po wyjściu z Rosji na wolność. Marylka Pawulska pamięta dzień, kiedy ona dostała kawałeczek białego chleba. „Przyniosłam go do domu do mamy i braci i podzieliłam na cztery. Każde z

nas chwyciło swój kawałek i jak wygłodniałe zwierzątka uciekliśmy, każdy do swojego kąta”. Nastaje sroga syberyjska zima. Śniegi zasypują Gieorgijewkę po same dachy. Ażeby wyjść z domu od drzwi wejściowych, trzeba wycinać ścieżki i schody. Temperatury w dzień spadają poniżej minus 50ºC, a dziki buran, potężny wiatr stepowy, szaleje, zasypując wioski i osiedla białym przykryciem, niosąc migotliwy welon kryształków śniegu, niczym przezroczysty całun, który staje się rzeczywistym całunem dla zamarzających w zaspach. Opuszczając dom ludzie tworzą łańcuchy, wiążąc się sznurami dla bezpieczeństwa. Oprócz wojskowego kwestionariusza jest drugi tekst dotyczący pobytu w Rosji, niezwykle osobisty jak na moją matkę, na poły opis, na poły refleksja. To, co opowiem, będzie małym odcinkiem z mojego własnego życia. Będą to po prostu epizody przeżyte i obrazki widziane na szlaku nieoczekiwanie długiej podróży z Europy - przez Azję, Afrykę, do Europy. Tłem mojego opowiadania jest Wschód. Wszystko dzieje się na tle krajobrazu wschodniego. Wiąże się on ściśle z trzema latami mojego życia. Kiedyś, gdy byłam młodą dziewczyną, marzyłam o Wschodzie, tak jak marzą młode dziewczęta. Kraj baśni z tysiąca i jednej nocy. Oczyma wyobraźni widziałam wtedy bezmierne przestrzenie pustyni, białe miasta, kopuły i strzeliste minarety meczetów, pałace w koronce alabastrów i przepychu palm, wąskie uliczki rozprażone słońcem, mrok zakratowanych okien haremów. Odtwarzałam

wyobraźnią

zgiełkliwą

ulicę

Wschodu,

rozwibrowany

hałas

codziennego życia, tłum wrzaskliwy, rozfalowany, chrapliwy krzyk handlarzy, jazgot jękliwy muzyki perskich jarmarków. A o zachodzie słońca zapach ambry i drzewa sandałowego i gdzieś ze smukłego minaretu głos muezina nawołującego wiernych do modlitwy - niby akord żywiołowego dnia, który wchłonął w siebie wszystko. Takim widziałam Wschód z perspektywy tysięcy kilometrów. Złoty, stubarwny, migotliwy - niby fatamorgana. Przyszedł rok 1939. Zawalił się świat. Wojna zmiotła wszystko, co drogie i swoje. To, co przyszło, było nieznane. Miasto, ulice, miejsca znajome z lat dziecinnych stały się obce i wrogie. Dom własny przestał być domem. Bliskie, ukochane twarze znikały jedna po drugiej, jak obrazy wymazane z ekranu życia. Aż jednej nocy przyszła kolej na mnie. Pamiętam dobrze. Noc była czarna, złowroga, a tak cicha, że słyszałam bicie własnego serca. Przeczucie kazało czekać.

Przyszło. Ostry głos dzwonka szarpnął nerwy spazmem strachu. Potem kroki. Dużo ciężkich kroków. Coraz bliżej. Potem... właściwie nie wiem, co potem. Potem było przeznaczenie. Ruch, zamieszanie, urwane słowa, jakiś krótki, zdławiony szloch. Przenikliwy ból serca. Wszystkie światła domu rozgorzały pożegnaniem. Zamajaczyły kontury wagonu. A potem cisza i ciemność i głuchy turkot kół pociągu, jednostajny, rytmiczny, miarowy. Potem, potem może była rozpacz, może był brud, głód, brak wody. Nie wiem. Dziś nie wiem, co i jak było. Może w ogóle nic nie było; może to tylko majak rozgorączkowanego mózgu. Ja nic nie wiem... mnie samej tak trudno uwierzyć w to, co było, jak mogę więc chcieć, żebyście wy uwierzyły, że to prawda. Prawdą było to, że jednego dnia szarpnięcie rozerwało drzwi bydlęcego wagonu, oczy oślepił jaskrawy blask słońca, spieczone wargi chciwie wchłonęły łyk świeżego powietrza, aż zachłysnęło w gardle, zdrętwiałe nogi wyprostowały się. Z mrocznego wagonu wypadłam nagle w przestrzeń bezkresną, nieskończoną, bo daleko, jak okiem sięgnąć i jeszcze dalej, aż tam na horyzoncie, gdzie błękitnawe niebo zlewa się ze srebrną ziemią - nie było nic tylko przestrzeń i bezkres. To był step, a ziemia ta nazywa się Azja. Trudno mi mówić o całej Azji. Poznałam tylko jej małą część zachodnią, jej stepy wiosną srebrzyste od piołunu, latem żółte spalone żarem słońca, a zimą oślepiające od bieli śniegu. Przed tysiącem lat ten właśnie kraj musiał być chyba siedzibą boga wiatrów. Dzień w dzień wiatry dmą bez przerwy i opamiętania, a zimą huragany ze świstem i hukiem miotają śniegiem, że świat wydaje się zastygły w przejrzystym całunie. Są dnie, kiedy niebo jest czyste, niebieskie, bez chmurki, śnieg skrzy się tysiącem brylantów, bo między niebem a ziemią tkwi szalonym pędem miotana przejrzysta, zdradliwa zasłona. Małe lepianki tubylców zapadają się głęboko w śnieżnym puchu, tak że kominów nie widać. Buduje się długie tunele w śniegu, a ludzie idąc w step wiążą się grubymi, mocnymi powrozami, by się nie zatracić w zawierusze. W czasie tych dni i nocy biała śmierć snuje się po stepach i czyha na każdym kroku. Tę zimę azjatycką poznałam dopiero później, po długich miesiącach, bo pierwszy raz Azję zobaczyłam wiosną, w całej jej monotonnej urodzie. Droga była piaszczysta, prosta jak linia, bez zagięć i skrótów, bo i po co? I tak nie było co omijać. Wszystko było proste, nieskomplikowane, jak prosty i nieskomplikowany był fakt, że ja, przybysz z dalekiej Europy, znalazłam się nagle, wbrew swej woli i bez swoich

starań, w samym środku stepu, podobnego w tym miejscu do głębokiego talerza. Daleko na horyzoncie wschodni brzeg talerza wspinał się łagodnymi stokami w kondygnacje. Jeszcze dalej na wschód garby stepowych wzniesień przechodziły we wzgórza coraz wyższe i wyższe, wydymały się w czuby o dziwacznych łagodnych kształtach. Zgubiła się piaszczysta droga prosta jak linia. Parowy nadawały kierunek, a wóz ciągniony przez parę wołów toczył się miękko, śladem kół wytłoczonym w piołunie przez inne wozy. Ślady te były jedynym drogowskazem. W tym dzikim zakątku zapomnianym przez Boga i ludzi dnie płynęły monotonnie i były tak ciężkie jak ten kamień, który co dzień ładowało się i przewoziło z miejsca na miejsce. Dzikość przyrody i prymityw życia układały się w harmonijną całość, mroczyły myśli i czucie - przekształcały żywego człowieka w maszynę. Skończyła się przewózka kamieni. Było ich dosyć pod budowę nowej obory. Zaczęto plewić z dzikich chwastów pola obsiane prosem, kopać rowy nawadniające, przerabiać gnój na paliwo. Stepy otaczające kołchoz porudziały. Po skwarnym lecie nadchodziła jesień w welonie mgieł i deszczów. Drogi przeistoczyły się w dzieże z czarnym ciastem. Od października przymrozki ścinały kałuże na drogach szklistą powłoką, rankami tężało błoto i upodobniało się do pługiem zoranej gleby. Step bielał szronem coraz bardziej. Jednego dnia grube ciężkie płatki śniegu zawirowały w powietrzu, opadły i oblepiły całą ziemię. Dnie upływały za dniami, tygodnie przechodziły w miesiące, nastała znów wiosna, a z nią powrót do pracy, znów wędrówka wśród zarosłych piołunem srebrnych przestrzeni, niezmierna, jednostajna, beznadziejna. Nadeszło pierwsze Boże Narodzenie. W kącie kuchni na walizce przykrytej białą chusteczką, Zofia ułożyła placek kazachski jako opłatek i tym plackiem dzieliła się z matką. W domu poza nimi była tylko gospodyni, Lena. Po przełamaniu plackiem obie uklękły i cicho modliły się. Z drugiego kąta kuchni przyglądała się Lena. Po chwili podeszła i dotknęła ramienia Zofii. „Soneczka, coś tobie i twojej matuszce pokażę”. Prowadzi je do sypialni, gdzie śpi dziecko, a nad małżeńskim łóżkiem wisi w ramie portret Lenina. Zdejmuje go ze ściany. Na odwrotnej stronie piękna ikona Madonny z Dzieciątkiem. Lena opiera obraz o łóżko i bez słowa wychodzi z izby. [44] Cyt. za: Allen Paul, Katyń, przeł. Zofia Kunert, Warszawa 2007, s. 376-378, tu reprodukcja oryginału, s. 379.

Rozdział VI Amnestia Po miesiącach zimy wolno topnieją śniegi i lód. Nadchodzi wiosna, a z nią powrót do mozołu pracy, lecz teraz Zosia, jeszcze straszliwie osłabiona przebytą chorobą, pozostaje w pobliżu Gieorgijewki. Prawdziwym problemem staje się ubranie, bo i matka, i córka mają na sobie to, w czym je zabrano ze Lwowa; cienkie suknie strzępią się, tu i tam w przetartym materiale przeświecają dziury. Jednak w Gieorgijewce życie jest mniej uciążliwe. Trzynastego kwietnia mija pierwsza rocznica wywozów, lecz NKWD nie każe Zofii wracać do kołchozu. Tygodnie upływają. Mechanizm sowieckiego molocha porusza się jednostajnie i nieustępliwie, a tym, co w jego tryby wpadli, wydaje się, że czas zastygł w monotonii ruchu, zimna, głodu, nędzy i że nic ani nikt podważyć tego nie zdoła. Jednak następuje nieoczekiwane. W niedzielę 22 czerwca 1941 roku o trzeciej piętnaście w nocy Hitler zaskakuje swego byłego sprzymierzeńca Operacją Barbarossa. Wojska Wehrmachtu rozciągnięte wzdłuż długiej na trzy tysiące kilometrów zachodniej granicy wkraczają na teren Związku Radzieckiego. Wiadomość o napadzie Niemców na Rosję wędruje szybko po jedenastu kolejnych strefach czasu Rosji, Kazachstanu, Syberii, nadawana przez radio. Po krótkiej informacji następują patriotyczne wezwania do pomszczenia zdrady i zniewagi. Lecz wiadomości te wolno przeciekają do środowisk, gdzie znajdują się Polacy. Coś tu i tam usłyszane od tubylca, strzępek rosyjskiej gazety. Stalin i Hitler w śmiertelnym pojedynku? Polskim zesłańcom musi się to wydawać darem niebios. Mama, Rosja 1941 Babcia, Rosja 1941 Wśród wojsk brytyjskich walczących z Niemcami są jednostki polskie, sformowane z żołnierzy, którym udało się po upadku kraju przedrzeć przez granicę do Rumunii, na Węgry, do Francji, a w ostateczności do Anglii. W Londynie istnieje polski rząd na wychodźstwie. Stalin teraz potrzebuje aliantów, alianci też potrzebują Rosjan w walce z Hitlerem. Polscy zesłańcy w ZSRR stają się pionkami na wojennej szachownicy. Trudne pertraktacje z Sowietami prowadzi Władysław Sikorski, premier rządu polskiego w Londynie. Wreszcie 30 lipca zostaje podpisany układ Sikorski-Majski, na mocy którego w ZSRR ma powstać polska armia, stworzona z deportowanych niedobitków, pod dowództwem generała Władysława Andersa, uwolnionego z Łubianki 4 sierpnia. Polskie jednostki będą włączone do Armii Czerwonej.

Do Gieorgijewki dochodzą skrawki wiadomości. Tymczasem 15 sierpnia moja matka zostaje wezwana do NKWD na przesłuchanie. Zza biurka potężny oficer każe jej siadać na krześle naprzeciw. Za nią, przy drzwiach stoi żołnierz z naganem wymierzonym w jej plecy. Mimo napięcia mama docenia komizm sytuacji: waży około 35 kilo, ma zapadnięte policzki, ramiona niczym cienkie gałązki, kości obojczyka sterczą spod postrzępionej sukienki; naprzeciw niej siedzi wypasione byczysko o szerokiej twarzy i mięsistych policzkach, w mundurze napiętym na piersi, jego gruby kark jak pień unosi się nad kołnierzem i on potrzebuje być przed nią chroniony? Przez chwilę oficer nic nie mówi, tylko świdruje ją wzrokiem, stosując taktykę zastraszania, zanim ofiara jeszcze otworzy usta. Wreszcie odzywa się: - Sonia Stefanowicz, jesteście oskarżona o szerzenie antyradzieckiej propagandy. Ponieważ Zofia milczy, ciągnie dalej: - Dwa tygodnie temu rozpowiadaliście informacje wrogie wobec Związku Radzieckiego, umniejszające Związek Radziecki. Jego słowa brzmią jak groźne warczenie. Mama patrzy na niego z niedowierzaniem, ale mózg pracuje szybko, starając się przywołać, co mogła powiedzieć, kto na nią doniósł i kiedy. Lena? Enkawudzista obserwuje ją mrużąc oczy. Zofia potrząsa głową i z oburzeniem zaprzecza: - Co to znaczy? Nic takiego nie zrobiłam. - Na tyle dobrze już mówi po rosyjsku, że czuje się pewnie, kiedy mu odpowiada. Przed nim na biurku leży papier. Sprawdza go. Trzydziestego lipca, mówi, ona twierdziła, iż przed wojną w Polsce kobiety miały więcej niż po dwie sukienki. Czy przyznaje się, że tak powiedziała? Mgliste wspomnienie jakiejś rozmowy przemyka, ale nie pamięta szczegółów. Jest nieprzygotowana na absurd oskarżenia, lecz wie, że śmieszne ono nie jest. Przez ułamek sekundy waży odpowiedź, po czym patrząc mu prosto w oczy, decyduje się: - Ale to było możliwe mieć więcej niż dwie sukienki. - Więc przyznajecie się do pomniejszania sowieckiej gospodarki? Podważania zdobyczy gospodarczych Związku Radzieckiego? Wy zgniła burżujko - krzyczy unosząc się z krzesła. Twarz mu czerwienieje, żyły na karku pęcznieją, pięścią wali w stół. - My was nauczymy, co to znaczy rzucać oszczerstwa na socjalistyczny system sowiecki. Chrapliwy dzwonek telefonu przerywa wrzaskliwą diatrybę. Enkawudzista opuszcza się na krzesło, niecierpliwie sięga po słuchawkę i twarz mu się zmienia. Ktokolwiek dzwoni, musi to być władza, bo siada sztywno, prostuje plecy, odrzuca w tył ramiona. Przybiera głos

służbistego aparatczyka, uniżony, prawie potulny. Marszczy czoło z wysiłkiem, starając się pojąć ledwo dosłyszalną kakofonię słów z drugiego końca drutu. Zofia siedzi bez ruchu, świadoma lufy wymierzonej w kark. Pod maską spokoju szybko rozważa szanse. Martwi się o matkę, która towarzyszyła jej pod sam budynek NKWD i teraz pewnie chodzi tam i z powrotem po ulicy. Myśli się kłębią. Jeżeli mnie zaaresztują, mama przez parę godzin nie będzie wiedziała, bo pewnie wyprowadzą mnie innymi drzwiami. Pomna rosyjskiego powiedzenia że: „każdy nosi swój wyrok na końcu języka”, tłumi uczucie paniki uporczywie tkwiące w gardle jak kula i stara się nazbyt wyraźnie nie przełykać śliny. Przenosi uwagę na enkawudzistę, który kończy przyciszonym głosem rozmowę i wolno odwiesza słuchawkę. Jego twarz jest dalej czerwona i zagniewana, ale gruba rysa przecina mu czoło. Odwraca krzesło tyłem do Zofii i w milczeniu przeżuwa najwyraźniej niepomyślną wiadomość, jak gdyby zapominając o jej obecności. Kiedy znów do niej się zwraca, zaskakuje ją: - Możecie iść - mówi obojętnie - tylko pamiętajcie, że będziemy was śledzić i jak znów będziecie szerzyć zgniłą burżujską kapitalistyczną propagandę, to wtedy zobaczycie. - Jego nadęty ton jest bardziej obrażony niż groźny. Żołnierzowi przy drzwiach daje znak, żeby ją wyprowadził. Pokrywając dygoczące nerwy pozornym spokojem, moja matka opuszcza budynek NKWD i przed drzwiami natrafia na babcię. - Zosieńko, czego chcieli? - Włodzimiera z trudem opanowuje drżenie w głosie. Jej sukienka, tak jak jej córki jest tu i ówdzie postrzępiona. Zofia bierze ją pod ramię, żeby oddalić się jak najszybciej i spostrzega różaniec w jej zaciśniętej dłoni. - Mamo, schowaj to - prosi szeptem pokazując głową na kwaterę NKWD. - Jeszcze nas zaaresztują za szerzenie religijnej propagandy. - Nie wiedzą, że trzy dni wcześniej, 12 sierpnia, została podpisana amnestia dla polskich zesłańców i że najprawdopodobniej Zofia temu zawdzięcza niespodziewany obrót przesłuchania. Po powrocie do siebie zastanawiają się nad źródłem donosu. Babcia podejrzewa Lenę, mama ma nadzieję, że tak nie jest, bo po wielu miesiącach wspólnego życia Lena zdradza szczere przywiązanie do nich obu. Pozostawione w Polsce dziecko niewiele starsze od jej synka budzi u niej ogromne współczucie, a ulga Leny na widok powracającej Zosi wydaje się niekłamana. Donos na mamę nie jest odrębnym wypadkiem, raczej jednym z wielu mnożących się z początkiem wiosny wśród Polaków zamieszkałych w Gieorgijewce; tym samym podkopuje wzajemne zaufanie zesłańców, choć każdy chętniej podejrzewa ludność tubylczą niż swoich, bo to łatwiej. Niemniej wszyscy zaczynają mieć się bardziej na

baczności i w krótkim czasie donosicielka zostaje wykryta. Niestety, jest nią młoda Polka. W domu, gdzie mieszka, ktoś z Polaków wykrywa w palenisku niezupełnie spopieloną listę nazwisk i wypowiedzi, łącznie z uwagą mojej matki o sukienkach. Głód i strach to potężne motywacje instynktów prymitywnych i samozachowawczych. Mama z satysfakcją stwierdza, że to nie Lena. W dziesięć dni po ogłoszeniu amnestii generał Anders wydaje ogólny rozkaz, ażeby obywatele polscy rozsiani po terenach ZSRR zgłaszali się do wojska. Powstaje Polska Misja Wojskowa pod kierownictwem przybyłego z Londynu generała Zygmunta SzyszkoBohusza i zostaje otwarta polska ambasada w Kujbyszewie w obwodzie samarskim, a wkrótce podane są punkty rekrutacyjne: Buzułuk, odosobniona wioska nad Wołgą, Tatiszczewo koło Saratowa, Tockoje o 45 kilometrów od Buzułuku i Kołtubanka w pobliżu Kujbyszewa. Profesor Stanisław Kot przyjeżdża z Wielkiej Brytanii i obejmuje placówkę dyplomatyczną jako ambasador. Spis rzeczy mamy i babci, Gieorgijewka. Wiadomość o amnestii i wezwaniu Andersa powoli rozchodzi się po całym Związku Radzieckim. Jest kwestią, kto wśród polskich zesłańców jest zdolny do służby wojskowej. Mężczyźni, kobiety i dzieci, zagłodzeni, wyczerpani nieludzkimi warunkami życia, skrajnym klimatem i katorżniczą pracą, tak jak moja matka osłabieni chorobami, przypominają chodzące szkielety; mimo to, ledwo żywi, rozpaczliwie starają się dotrzeć do polskich ośrodków. Z łagrów GUŁagu, z północnej tajgi, z arktycznych kopalń, z więzień i z kołchozów rozrzuconych po stepach żołnierze kierują się do punktów rekrutacyjnych, jak tylko mogą: łodziami po syberyjskich rzekach, koleją, nawet pieszo, a za nimi ciągną tłumy ludności cywilnej w nadziei wydostania się z kraju rozpaczy i śmierci. Wielu po drodze umiera na cholerę, tyfus plamisty, tyfus brzuszny i dyzenterię, wielu umiera po dotarciu do celu podróży. Ośrodki wojskowe nie są odpowiednio zaopatrzone i przygotowane na nawał pacjentów w skrajnej kondycji fizycznej, masowo cierpiących na szkorbut i pelagrę [wywołaną niedoborem witaminy B3 lub PP]. W punktach rekrutacyjnych montuje się prymitywne urządzenia sanitarne, spośród zesłańców liczni lekarze i pielęgniarki z ogromnym poświęceniem i nadludzkim wysiłkiem pełnią służbę bez wytchnienia, często przy tym sami umierają zarażeni przez nowo przybyłą ludność. Obok polskich ośrodków powstają cmentarze. Depesza

Odpowiedź NKWD Poszukiwanie Maksa, depesza Gdy wiadomość o amnestii dociera do Gieorgijewki, moja matka gorączkowo rozpoczyna poszukiwanie ojca. Oprócz jedynej kartki otrzymanej we Lwowie, ani ona, ani wuj Zbyszek nie mają dalszych wieści. Mama wierzy, że gdzieś na tej nieludzkiej ziemi Maks przeżył, iż zdoła się z nim połączyć. Ma nadzieję, że on będzie też zmierzał do punktów rekrutacyjnych. W tym czasie wysyła depeszę za depeszą po rosyjsku, do różnych obozów NKWD: Do Komisarza Ludowego ZSRR, Obłast Archangielsk, Kotłas, obóz NKWD: czy Hoffman Maksymilian Władysławowicz jest w tym obozie. Proszę go zawiadomić, że mój adres jest Gieorgijewka, Semipałatyńsk, Kirowa 90. Hoffman Zofia. Odpowiedź: Informujemy że Hoffman Maksymilian Władysławowicz nie znajduje się w Kotłas. Judnikow. Do NKWD w Ałma Acie: Mieszkam przy Kirowa 90, Gieorgijewka, Semipałatyńska Obłast, Żarnowski rejon. Proszę zawiadomić męża, Hoffman Maksymilian, polski obywatel. Podpisane: Hoffman, Zofia. Kwitki Odwrotna strona kwitków Do Moskwy. Znów do Kotłas. I jeszcze raz do Kotłas. Do Ałma Aty. Do Workuty, kopalnia nr 3. Smętne kwitki na nędznych skrawkach papieru mnożą się i Zosia pieczołowicie spina je szpilką, lecz wszystkie odpowiedzi są odmowne. Licząc, że jednak Maks się odezwie, mama nie chce opuszczać Gieorgijewki i odkłada decyzję wyjazdu, lecz zbliża się zima, wkrótce drogi będą nie do przebycia, istnieje obawa, że zostaną odcięte w tej części Kazachstanu. Ostatnie pokwitowanie na telegram wysłany z Gieorgijewki nosi datę 16 września. Jak na wszystkie poprzednie tak i na ten otrzymuje tę samą odpowiedź: „Hoffman Maksymilian jest nieznany w tej miejscowości”. W drugiej połowie września muszą podjąć decyzję wyjazdu. Większość kolei jest zarekwirowana na przewożenie rosyjskiego wojska na front, dostępne pociągi chodzą nieregularnie i są straszliwie zatłoczone. Zamiast jechać do obozu dla ludności cywilnej, mama chce dostać się do punktu wojskowego, licząc, że tam łatwiej ojca odnajdzie. Delegaci wysyłani „w Rosję” przez polską ambasadę w Kujbyszewie zaczynają docierać do zapadłych

zakątków ZSRR i kiedy pojawiają się w Gieorgijewce, mama natychmiast zgłasza się na wyjazd do Buzułuku. Dowiaduje się od delegata, że w ciągu doby będzie pociąg i że jest jedno wolne miejsce. Ponieważ jest młoda, ma 36 lat, w wieku poborowym, kwalifikuje się na wyjazd, ale nie jej sześćdziesięcioletnia matka. - Niemożliwe - odpowiada mama - my nie możemy się rozstawać. W takim razie muszą czekać na pociąg do ośrodka ludności cywilnej na południu Kazachstanu. Kiedy? Nikt tego nie wie. Mama wraca do domu głęboko rozczarowana, że szansa przepadła. Na krótko przed nadejściem pociągu delegat informuje ją, że zwolniło się jeszcze jedno miejsce i mogą obie jechać. W szalonym pośpiechu wrzucają resztki swojego mienia do walizek, ażeby tylko zdążyć na stację. W drzwiach kazachskiego domku zostawiają zapłakaną Lenę. Jazda pociągiem do Buzułuku, przedziały, okna, choć tu i ówdzie zakratowane, to nowe doświadczenie w ZSRR. Jedzenie można kupić na stacjach, gdzie pociąg się zatrzymuje. Ludzie wyskakują i pędzą do „kipiatoku”, prymitywnej kantyny sprzedającej gorącą wodę na herbatę, wodnistą zupę z kawałeczkami tłuszczu i pierożki z mielonym mięsem. W kantynach ustawione są kwadratowe stoły, przy każdym cztery krzesła i szczęśliwcy, co już zdobyli jedzenie, siedzą na krzesłach, a za nimi stoją następni i ponaglają ich, czasem szturchając w żebra. Wiele osób do kantyny dojść nie może albo nie może jedzenia przełknąć. W mamy wagonie jakiś mężczyzna pielęgnuje ciężko chorą żonę zwiniętą w kłębek na kawałku koca. Mama widzi go w kantynie, jak wyławia pieroga z zupy, wsadza za pazuchę i znowu staje do ogonka po następnego. Potem stara się nakłonić żonę, żeby zjadła, ale ona jeść nie może. Umiera przed następną stacją i mąż już do kantyny nie idzie. Jedzenie też kryje niebezpieczeństwa, bo wygłodzone przez wiele miesięcy żołądki nie są w stanie przyjąć ciężkiego pokarmu, a zdarzają się i zepsute konserwy. Wśród polskich zesłańców w drodze do Buzułuku mnożą się dyzenteria i śmiertelne zatrucia. Wobec napaści niemieckiej na Związek Radziecki ludność rosyjska otwarcie wypowiada się przeciw komunistom, w najeźdźcy widzi zbawcę. Mężczyźni idąc do wojska odgrażają się, że będą się Niemcom poddawać. Moja matka tak to skomentowała: Hitler miał zwycięstwo nad Rosją w zasięgu ręki. Ludność wychodziła Niemcom naprzeciw, witała niemieckie czołgi kwiatami, widziała w nich oswobodzicieli; ale Wehrmacht zamiast wykorzystać wrogość do bolszewików, zastosował politykę represji wobec rosyjskiego „untermenscha”; posuwając się w głąb Rosji, szerzyli terror, paląc wsie, niszcząc zbiory, wieszając, zostawiali spaloną ziemię. W ten sposób Niemcy zdołali obrócić

panujący antybolszewizm w potężną falę bohaterskiego oporu. W drodze do Buzułuku stacje zapchane ludźmi, wśród nich widzi się wielu polskich żołnierzy w łachmanach i resztkach obuwia, a czasem i bez. Ten niesamowicie wyglądający tłum podobny bardziej do mar niż ludzi żywych, ciągnący z najdalszych zakątków ZSRR, rozpaczliwie stara się dotrzeć do punktów rekrutacyjnych. Po pewnym czasie szanse zdobycia żywności maleją, trudno cokolwiek dostać do jedzenia, bo wszystko idzie na wyżywienie Armii Czerwonej. Pod koniec września mama i babcia docierają do Buzułuku, małej mieściny błotnistych uliczek i nędznych domków, w orenburskiej obłasti, na południowym Uralu, nad rzeką Samarą, odnogą potężnej Wołgi. Nowo przybyli są lokowani w namiotach, a częściowo w lepiankach. W Buzułuku znajduje się sztab, dowódcą jest pułkownik Leopold Okulicki[45], podobnie jak generał Anders dopiero wypuszczony z rosyjskiego więzienia, gdzie w trakcie przesłuchań miał wybite wszystkie zęby. Okulicki ma przed sobą nadludzkie zadanie, jak zastępy nędzarzy przemienić w armię. W Tatiszczewie powstaje 5. Dywizja Piechoty, w Tockoje 6. Dywizja Piechoty i Ośrodek Zapasowy Armii. Przy tych jednostkach zarówno w Buzułuku, jak i w Tatiszczewie i Tockoje organizuje się Pomocnicza Służba Kobiet (PSK). Po przybyciu do Buzułuku i przeprowadzonej ewidencji moja matka zostaje przyjęta jako ochotniczka do PSK. Wojsko stara się ratować z sowieckiego piekła jak największą liczbę osób; babcia ze względu na wiek otrzymuje stopień starszej ochotniczki. Obie dostają umundurowanie, bezcenny dar: ciężkie spódnice i grube, watowane fufajki, za sprawą których ochotniczki zyskują miano „pingwinów”. Ich kwatera znajduje się w jednej z lepianek na terenie obozu. Zosia zostaje przydzielona do pracy w kuchni. „Zaczęłam moją karierę wojskową od skrobania zgniłych marchwi” - mówiła. Sztab w Buzułuku mieści się w jedynym okazałym gmachu tej nędznej mieściny, dawniej zwanym Dworianskoje Sobrania, stanowiącym rażący kontrast z otaczającą biedotą miasteczka. Przez kilkadziesiąt lat budynek ten miał wielu różnych lokatorów. Przed rewolucją październikową spotykali się tu okoliczni właściciele ziemscy. Po rewolucji przeszedł w ręce lokalnego sowietu, a teraz, niewątpliwie naszpikowany aparatami podsłuchowymi rosyjskiego wywiadu, służy jako siedziba sztabu tworzącej się polskiej armii. Na budynku powiewa zatknięta polska flaga i polscy wartownicy pełnią straż przy wejściu. Dla ludzi świeżo przybyłych z nędzy stepów, kołchozów, kazamatów, stajni, piękna biała sala zastawiona workami z pocztą i pudłami akt, gdzie kręcą się elegancko umundurowani polscy oficerowie przybyli z Anglii, pośród klekotu maszyn do pisania i trzasków aparatu radiowego, to scena z Raju Dantego. Tędy przesuwają się setki upiorów w

łachmanach, w resztkach obuwia, wprost z koszmaru GUŁagu i sowieckich więzień. Tu przeprowadza się ewidencję, wydaje dokumenty i tu zasięga się informacji o innych zaginionych zesłańcach. W jednej z bocznych sal zostaje urządzona kaplica, gdzie ksiądz Włodzimierz Cieński, dawny proboszcz lwowskiego kościoła Marii Magdaleny, odprawia mszę. Ośrodek rekrutacyjny, Buzułuk Mama z Amą Magerową Rosjanie blokują dostęp do rekrutowania absurdalnymi ograniczeniami; między innymi odmawiają polskiego obywatelstwa polskim Żydom. Niektórym udaje się prześlizgnąć z pomocą wojska[46]. Mama i babcia po pewnym czasie serdecznie zaprzyjaźniają się z małżeństwem Magerów, Karolem i Amalią (Amą), którym też udaje się uniknąć sowieckiej sieci. Ama, piękna brunetka o dużych czarnych oczach, przed wojną była aktorką we Lwowie. Po przybyciu do Buzułuku dla mamy najistotniejszą sprawą są wiadomości o oficerach ze Starobielska. Rotmistrz Józef Czapski zostaje wydelegowany do poszukiwania zaginionych jeńców z obozów w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. On sam przebywał w Starobielsku, ale z niewyjaśnionych przyczyn został przeniesiony do obozu w Griazowcu. Jak dotąd nie ma wieści o pozostałych kolegach, a tymczasem generał Anders liczy na doświadczony korpus oficerski. Naciskani przez Polaków, bolszewicy twierdzą wymijająco, że oficerowie wszyscy zostali uwolnieni i „prawdopodobnie uciekli przez Mandżurię”. Oprócz brakujących dotąd oficerów, mimo ogłoszonej amnestii, jeszcze nadal wielu Polaków pozostaje w sowieckich więzieniach. Na skutek interwencji generała Andersa zostaje zwolniona Bronisława Wysłouchowa, która jako szyfrantka pułkownika Okulickiego była razem z nim aresztowana we Lwowie, skazana na śmierć i oczekiwała na Łubiance na wykonanie wyroku. Zima tego roku zapisała się jako jedna z najsroższych w pamięci lokalnej ludności. W grudniu temperatury spadają do minus 60°C, a ogromne opady śniegu zasypują ziemianki i namioty. Władze rosyjskie zobowiązały się dać ekwipunek, mundury, dostarczyć piecyki do ogrzewania namiotów i zaopatrywać w żywność, ale jak dotąd dostawy są znikome, a liczba przybywających osób wciąż wzrasta. W czasie pierwszych ćwiczeń żołnierze używają drewnianej imitacji broni, wielu maszeruje bez butów. Władze polskie proponują przeniesienie swoich jednostek do Persji, pod komendę Anglików, lecz temu Stalin kategorycznie się sprzeciwia, mimo że nie chce lub nie może oddziałów polskich odpowiednio

wyekwipować

i

uzbroić.

Nalega

natomiast,

żeby

nieuzbrojone,

nieumundurowane jednostki polskie wysyłać na front rosyjskoniemiecki. Konkretne dostawy dla Polaków przychodzą dopiero drogą morską przywiezione przez polskich marynarzy służących w angielskiej flocie wojennej, Royal Navy. Są transportowane jako część dostaw dla ZSRR bardzo niebezpieczną drogą konwojów arktycznych organizowanych przez Anglików. Udaje im się unikać łodzi podwodnych i myśliwców niemieckich patrolujących od wybrzeży okupowanej Norwegii, płynąc ryzykowną trasą morską wokół półwyspu Kola. Każdy transport składa się z pięciu lub sześciu średniej wielkości statków handlowych eskortowanych przez brytyjskie okręty wojenne. Krążowniki i niszczyciele płyną z Hvalfjördu w Islandii, wzdłuż północnych tras morskich tak niebezpiecznych, że nazwanych szlakiem śmierci. Częste mgły, silne prądy, pływające góry lodowe utrudniają nawigację i utrzymanie w ścisłej formacji konwoju w nocy, a w czasie dnia statki wystawione są na zwiększone ryzyko ataków niemieckich. Pierwszy konwój pod kryptonimem „Derwisz” wypływa 21 sierpnia 1941 roku z Islandii i dziesięć dni później dociera do Archangielska. Następne transporty używając kodu PQ bardzo skutecznie wykonują dostawy do ZSRR, przy względnie ograniczonych stratach. „PQ” oznacza konwój wypływający, „QP” konwój powracający. Każdego miesiąca wychodzą dwa transporty tak zharmonizowane, że krzyżują się w połowie drogi i wtedy eskorta marynarki wojennej wypływającego transportu przejmuje ochronę powracającego. Jest to niezwykle udana operacja i będzie trwała parę lat z przerwami. Z nastaniem północnej zimy Murmańsk staje się portem docelowym ze wzgędu na zamarzanie Morza Północnego. Pierwsze mundury angielskie i broń dla wojska polskiego w Buzułuku docierają 10 listopada 1941 roku przez Archangielsk. Kompletne umundurowanie składa się z furażerki z orzełkiem, sukiennego płaszcza, bateldresu, sukiennych spodni, sznurowanych butów, bielizny i innych akcesoriów. Kobiety otrzymują podobny zestaw mundurowy - płaszcz, spódnicę i bateldres, ciepłą bieliznę i skórzane angielskie półbuciki, niestety niezbyt odpowiednie na skrajny syberyjski klimat. Organizowana przez wojsko Pomocnicza Służba Kobiet i wcielenie jej w formacje wojskowe to jedyny sposób ratowania setek kobiet i dziewcząt przed zagładą w sowieckich kołchozach. Generał Anders upiera się, że w podpisanym układzie słowo „obywatel” odnosi się zarówno do kobiet, jak i mężczyzn i w końcu tym argumentem wygrywa z Rosjanami. Ochotniczki przejmują wiele funkcji dotąd wykonywanych przez mężczyzn w biurach, kuchniach, pralniach, kantynach i składach, a zwłaszcza w szpitalach, gdzie jest rosnące

zapotrzebowanie na dodatkową pomoc pielęgniarską wobec ciągłego napływu ciężko chorych pacjentów. Po przybyciu do Buzułuku moja mama spotyka koleżankę szkolną z lwowskiego Sacre Coeur, Krystynę Ujejską, której rodzina miała znaczne dobra pod Lwowem. Żaden z dwóch braci Krystyny nie był zainteresowany zarządzaniem rodzinnym mieniem, więc gdy ich ojciec zachorował na serce, Krystyna przeniosła się do niego ze Lwowa i wzięła na siebie opiekę nad ojcem i nad majątkiem. A żeby ojciec mógł nadal mieszkać w majątku, zrobiła we Lwowie kurs pielęgniarski. Wywieziona transportem 13 kwietnia, teraz zgłasza się do szpitala, gdzie jej doświadczenie jest niezwykle przydatne. Krystyna jest znakomitą pielęgniarką. Głęboko wierząca, całą duszą oddana pacjentom, ma niewyczerpaną energię i cierpliwość w pielęgnowaniu chorych, często noc po nocy siedzi przy umierających dzieciach. - Wiara pomagała, Zosiu - zwierzała się później mojej matce. - Bez niej nie wiem, czy dałabym radę patrzeć co noc na tę ludzką ruinę i nędzę. Najgorzej to dzieci. Krystyna zostaje siostrą przełożoną pielęgniarek w Tockoje przy 6. Dywizji Piechoty[47]. O trudnościach i początkach pracy w szpitalach w 6. Dywizji Piechoty siostra przełożona Krystyna Ujejska pisała: Miejscowy szpital złożony z 3 baraków, niedostatecznie w sprzęt, narzędzia i lekarstwa wyposażony, musiał obsłużyć cały garnizon, tj. kilkanaście tysięcy ludzi. Szpital mieścił się w budynkach drewnianych bez pieców, o ścianach cienkich, pełnych szpar. Polscy lekarze i siostry objęli w nim pracę w październiku 1941 r. W szpitalu leżało wielu Polaków pod opieką lekarzy i sióstr sowieckich. Chorych przybywało co dnia. Wymizerowani nędzarze, żywe szkielety w łachmanach, ostatnim wysiłkiem dobijali do swoich i tu waliły ich choroby. Pelagra i cynga [szkorbut] to były pierwsze, najpoważniejsze choroby. Lekarstw i sprzętu lekarskiego, choćby najprymitywniejszych strzykawek, grzałek nie było. Trzeba było sprytem i przebiegłością wymuszać wszystko od władz sowieckich. Chorzy leżeli na ziemi, nie było bielizny. Sienniki, koce i płaszcze chorych - to wyposażenie szpitala w jego początkach. Najtroskliwsza opieka, lepsze odżywianie oraz transfuzja krwi ofiarnie dawana przez siostry ratowały chorych. Wielu jednak ginęło mimo nadludzkich wysiłków. Zima pogarszała jeszcze sytuację. Mróz udaremniał prawie całkowicie pracę w szpitalu, a liczba chorych wzrastała. Pomimo mrozów zaczął się szerzyć tyfus plamisty, choroby nerek, zapalenia płuc, ciężkie odmrożenia. Jedna siostra miała w opiece 30 chorych. Dyżurowały od 16 do 24 godzin na

dobę. Jak wyglądał nocny dyżur? Siostra opatulona w co tylko miała ciepłego, z gasnącą co chwila „kopciułką” w ręce, przesuwała się między chorymi, którym często przymarzały koce do lodowatej ściany, a śnieg wiejący przez szczelinę zasypywał chorych. Trzeba zrobić zastrzyk - jedyna strzykawka zamarznięta w sterylizatorze, a lekarstwo w butelce to kawałek lodu. Liczne odmrożenia wymagały zabiegów operacyjnych. W grudniu otworzono salę operacyjną. Ppłk dr Adam Sołtysik często operował przy świetle świecy marznącymi rękoma, jednak zawsze wspaniale, zawsze szczęśliwie. Takie warunki pracy wraz z poczuciem bezsilności, złe warunki mieszkaniowe w temperaturze -15°C w pomieszczeniach dla sióstr, zaczęły rujnować już i tak wyniszczone latami zesłania siły siostrzane. Kładły się one w największej gorączce - ponieważ każda chciała przemóc chorobę. Siostra Ewa Żuławska zmarła w parę godzin po dyżurze nocnym, który odbyła do końca”[48]. Podobnie o warunkach w szpitalu pisze Maria Trojanowska, komendantka PSK przy 5. Dywizji Piechoty w Tatiszczewie: „Szpital dywizyjny przepełniony chorymi. Siostry i sanitariuszki pełnią 36-godzinną służbę w szpitalu, w budynku nie do ogrzania... Mieszkają w budynkach zbitych z dykty, bez pieców...”[49] Pierwszą Komendantką Główną PSK czyli „Pestek”, jest Władysława Piechowska. Z czasem powstaje piosenka kabaretowa w wojskowym teatrze: Pamiętaj o tym wnuku, że dziadzio był w Tobruku, a babcia w Buzułuku. Pamiętaj wnuczko miła, że babcia Pestką była... Dr Stanisława Duczymińska Pierwszego grudnia 1941 roku ochotniczka Zofia Hoffmanowa opuszcza kuchnię i zostaje przydzielona do służby sprawiedliwości w dowództwie Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR. Tego samego dnia do Buzułuku dociera dr Stanisława Duczymińska, lwowska lekarka mojej matki, która mnie odbierała przy porodzie. W ostatnich dniach listopada do Kujbyszewa przylatuje z Londynu generał Władysław Sikorski, naczelny wódz Polskich Sił Zbrojnych w szeregach alianckich. Chodzi o zajęcie się sprawą ludności cywilnej i w tym celu zostaje uzgodniona konferencja w Moskwie z władzami sowieckimi na 3 i 4 grudnia, gdzie Sikorski udaje się w towarzystwie pułkownika Leopolda Okulickiego i generała Zygmunta BohuszaSzyszki. Podczas tego spotkania ze Stalinem ustalono, że polskie jednostki zostaną przeniesione do łagodniejszych klimatów na tereny Azji Środkowej. Sowieci również przyrzekają znaczną pomoc finansową na

rozlokowanie i zaopatrzenie ludności cywilnej. W sumie liczy się na mniej więcej 96 000 żołnierzy, co pozwoliłoby stworzyć sześć dywizji polskich, a oprócz tego około 27 000 będzie ewakuowanych do Wielkiej Brytanii, ażeby uzupełnić Samodzielną Brygadę Strzelców Karpackich walczącą pod dowództwem angielskim w Afryce. Po rozmowach Sikorskiego na Kremlu w Buzułuku powstają zalążki czterech dywizji piechoty, a przy nich również tworzą się kompanie żeńskie Pomocniczej Służby Kobiet. Zbliża się Boże Narodzenie, drugie po opuszczeniu Lwowa. U mamy niepokój o mojego ojca, o którym pozostaje bez wieści, troska o mnie, tęsknota, smutek, wspomnienia mieszają się z radością z odzyskanej wolności, jeszcze niezupełnej co prawda, bo dalej na sowieckiej ziemi. Niemniej to Boże Narodzenie jest już inne. W sali sztabu ubrana choinka, między kolumnami zawieszone światełka stwarzają nastrój świąteczny, a kiedy w noc wigilijną podczas Pasterki przyjmuje komunię, myśli mojej matki powracają do ikony na odwrocie portretu Lenina: „Zdrowaś Mario, łaskiś pełna...”. [45]Okulicki (pseudonim „Niedźwiadek”) został zrzucony do Polski w maju 1944 roku. W 1945 r. został aresztowany przez Rosjan, przewieziony do Moskwy i sądzony w „procesie szesnastu”. Zmarł w więzieniu na Butyrkach. Jego syn ginie pod Monte Cassino. [46]Do nich zalicza się Menachem Begin, prawnik warszawski, syjonista, późniejszy premier Izraela. [47Po wojnie Krystyna Ujejska z Anglii wyemigrowała do Argentyny, gdzie pracowała do końca życia jako pielęgniarka przy bardzo ciężkich chorych. Zmarła w Buenos Aires pod koniec lat dziewięćdziesiątych. [48] Cyt. za: Anna Bobińska, Pomocnicza Wojskowa Służba Kobiet 2 Korpusu 1941-1945, Londyn 1999, s. 29. [49] Tamże, s. 30.

Rozdział VII 1942. Na Jedwabnym Szlaku Początkiem stycznia 1942 roku wychodzi pierwszy rozkaz organizacyjny PSK i na tej zasadzie zmienia się sytuacja kobiet; powstaje Inspektorat PSK z Władysławą Piechowską na czele i zostaje powołana regularna komisja poborowa. Zastępczynią Piechowskiej jest Kazimiera Jaworska, referentką PSK w pierwszym oddziale sztabu, Bronisława Wysłouchowa; z obiema moja matka nawiązuje bliską wieloletnią przyjaźń. W wyniku pertraktacji w Moskwie między generałem Sikorskim a Stalinem polskie jednostki będą przesunięte na południe do łagodniejszego klimatu i to również odnosi się do kompanii PSK. W połowie lutego sztab dowodzenia przenosi się z Buzułuku do Jangijul w pobliżu Taszkientu, pośrodku oazy, na miejscu starożytnych osiedlisk. Ze sztabem przyjeżdża Inspektorat PSK i te ochotniczki pełniące w biurach funkcje podlegające bezpośrednio dowództwu. Reszta wojska kwateruje na terenach trzech południowych republik: uzbeckiej, kirgiskiej i kazachskiej, biwakując w namiotach i lepiankach pośród rzadko rozsianych wiosek, na pustynnych stepach, gdzie poza karłowatymi drzewkami nic nie rośnie. Polska ludność cywilna uwolniona z miejsc zsyłki była kierowana przez NKWD do tych samych południowych republik, pod pretekstem, że rząd polski otrzymał duże wsparcie finansowe na przesiedlenie, co było oczywistym kłamstwem. W rezultacie tysiące zesłańców bez środków do życia i zakwaterowania koczują na tych terenach pustynnych w okropnych warunkach. Gdyby nie dodatkowe miejsce w pociągu w Gieorgijewce moja matka i babka właśnie tu by przywędrowały. Jangijul leży na legendarnym Jedwabnym Szlaku, około 20 kilometrów na południe od Taszkientu, stolicy Uzbekistanu, na żyznej równinie na zachód od gór Ałaj u podnóża gór Tienszan, nad rzeką Czyrczyk między Czymkentem a Samarkandą. Jedwabny Szlak to jedna z najstarszych tras handlowych, przez wieki wędrowały nią karawany, niosąc jedwabie i korzenie z Dalekiego Wschodu do Europy. Nagle moja matka jest w kraju z tysiąca i jednej nocy, tego, co tak wzbogacał jej marzenia o Azji snute za młodych lat, ale w okolicznościach, jakich nawet najbardziej bujna wyobraźnia nie potrafiłaby wyczarować. Z natury mama jest ciekawa i odważna, więc ta ziemia, gdzie mimowolnie znalazła się, fascynuje ją swoją przestrzenią pustynną, egzotyką, tysiącletnią cywilizacją. Ałma Ata, Dżambuł, Samarkanda, Buchara wywołują tajemniczą przeszłość, niosą

urok nieznanych pachnideł, znaczą dalekie horyzonty spowite we mgle, wytwory młodocianej wyobraźni, niespodziewanie zamienione w rzeczywistość. Babcia Włodzia sentymentów mamy nie podziela i w przeciwieństwie do Zosi na nią egzotyka nie robi wrażenia. Ta par excellence wiktoriańska matrona zwykle unika „nieodpowiednich” wyrazów, w jednym wypadku jednak nie powstrzymuje się i nie mówi inaczej jak „ta przeklęta Rosja”. Niestety nazwy miejscowości na Jedwabnym Szlaku dla wielu polskich zesłańców jedynie oznaczają cmentarze, gdzie grzebią swoich bliskich. Polskie szpitale nie posiadają dostatecznej ilości lekarstw, więc polska ludność na tych terenach umiera tysiącami od szalejącej epidemii tyfusu przenoszonego przez wszy i od panującej tu malarii. Obecna siedziba sztabu w Jangijul za carskich czasów była szkołą ogrodniczą, otoczoną rozległym sadem nawadnianym z okalającej go rzeczki. Przy sadzie działała przetwórnia owoców i stąd kompoty i marmolady rozprowadzano po całej carskiej Rosji. Posesja należała do dwóch bogatych Uzbeków zamordowanych w czasie rewolucji październikowej; ich sad zachował się utrzymany jako własność państwowa. Jak było do przewidzenia, budynek, podobnie jak ten w Buzułuku przeznaczony dla sztabu, jest gęsto naszpikowany siecią sowieckich aparatów podsłuchowych i nim będzie można zacząć urzędowanie, polscy technicy pracując „na okrągło” wydzierają kable ze ścian, odczepiają czarne pudełeczka od lamp, wymontowują malutkie mikrofony zainstalowane przez NKWD w sufitach. Wokół budynku w małych domkach zakwaterowani są członkowie sztabu, reszta personelu biwakuje w namiotach na skraju sadu po drugiej stronie rzeczki. Codziennie rano moja matka przechodzi wąskim mostkiem, mija wartownika i przecina sad pod białoróżowym baldachimem kwitnących wiśni, jabłonek i moreli. Krótka droga do siedziby służby sprawiedliwości daje szanse na chwilę samotności, modlitwy i refleksji, ale na dłuższe rozmyślania o własnych zmartwieniach czasu nie ma. Jej legitymacja z Jangijulu datowana 21-II-1942, z podpisem szefa sztabu Leopolda Okulickiego, podaje jej stopień jako „ochotniczka protokolantka, sąd. pol.”; wygląd fizyczny: wzrost: „wysoka”; kolor oczu: „zielony”, kolor włosów: „blond”. Legitymacja mamy Na odwrotnej stronie podpis płk. Leopolda Okulickiego Zarówno administracja, jak i służba sprawiedliwości są zasypane setkami spraw związanych z napływającymi wciąż ludźmi, a wielka liczba polskich sierot stwarza gigantyczny problem organizacyjny. Polacy otwierają sierocińce, gdzie lokują dzieci

zabierane z sowieckich dietdomów, choć przy poszukiwaniu ich i odbieraniu często natrafiają na opór lokalnej administracji. Kondycja dzieci jest przerażająca: brudne, zawszone, zagłodzone szkieleciki z wystającymi żebrami, na przychodzących po nie patrzą szklanym wzrokiem, tępo bez wyrazu. Do szpitali wojskowych trafia ich bardzo wiele ciężko chorych i nawet przy usilnych staraniach lekarzy i sanitariuszek śmiertelność wśród dzieci jest wysoka. Jedna z licznych historii wyzwolenia opowiada o kilkuletnim chłopcu, którego rodzice umierają w kołchozie, pozostawiając go z osiemnastomiesięczną siostrzyczką. Chłopak jakoś dowiaduje się, że w tej okolicy Polacy szukają polskich dzieci, ale kołchoz jest odcięty od świata błotnistymi drogami, a priedsiedatiel nie zdradza najmniejszej chęci udzielenia pomocy. W desperacji, żeby nie stracić okazji, chłopczyk bierze siostrzyczkę na plecy, idąc po polach pokrytych śniegiem i moczarach z kołchozu odległego o 12 kilometrów od Samarkandy, odnajduje jedną z polskich placówek. Jangijul. Ochotniczka protokolantka Zofia Hoffmanowa Gdziekolwiek dociera wiadomość o amnestii, stamtąd ruszają masowo Polacy w kierunku polskich ośrodków, lecz wielu po drodze umiera. Wygłodzeni ludzie chciwie jedzą wszelkie dostępne surowe owoce i jarzyny, w upalne syberyjskie lato piją zanieczyszczoną wodę z jezior i rzek, co powoduje dyzenterię, biegunki i odwodnienia. W dalszym ciągu jest ogólny brak jedzenia, żołnierze dzielą się więc swoimi szczupłymi racjami z koczującą dookoła ludnością cywilną. W Uzbekistanie, w miejscowości Guzar, otwiera się ośrodek organizacyjny i zaopatrzeniowy armii. Powstają szkoły junaków i junaczek, co w pojęciu mojej matki jest niebywale ważne, bo losy wojenne tym dzieciom młodość w straszny sposób wypaczyły. Mama uważa, że periculum in mora, niebezpieczeństwo w zwłoce, i że należy szybko przeciwdziałać wyrządzonej krzywdzie. Pośród zesłańców zgłaszających się do wojska jest dostateczna liczba nauczycieli, profesorów i wychowawców, ażeby naukę organizować. W marcu 1942 roku stan Armii Polskiej w ZSRR wynosi blisko 70 tysięcy mężczyzn i 3 000 kobiet. Pierwotny plan Stalina, ażeby polskie jednostki wcielić do Armii Czerwonej, teraz natrafia na opór. Ci, co przeżyli syberyjskie łagry, arktyczne kopalnie, północną tajgę, kołchozy kazachstańskie, to przeważnie ludność południowowschodniej Polski masowo deportowana po zdradzieckim rosyjskim napadzie 17 września 1939 roku. Ich zacięty sprzeciw wobec planu walczenia w jednym szeregu z Rosjanami przeciw Niemcom, ich jawna wrogość wobec ZSRR stają się punktem zapalnym w pertraktacjach aliantów ze Stalinem. W tej sytuacji Sowieci nie chcą dostarczać ekwipunku, mundurów, a przede wszystkim żywności. Stalin każe zmniejszyć o połowę liczbę porcji jedzenia dla Armii

Polskiej. Jednak wobec oporu polskiego, a równocześnie nadchodzących dostaw brytyjskich, Rosjanie wreszcie zgadzają się na przeniesienie 44 tysięcy Polaków pod dowództwo angielskie. Po burzliwych rozmowach Andersa w Moskwie 18 marca 1942 roku Stalin daje zezwolenie na ewakuację Polaków do Persji. Znając zmienność i przebiegłość sowieckiego dyktatora, polskie władze wojskowe podejmują gorączkowe przygotowania do wyjazdu. Rozpoczyna się exodus. Jeszcze przed wyjazdem z Rosji mama próbuje ponownie nawiązać urwany kontakt z wujkiem Zbyszkiem. Pierwszą wiadomość wysyła 14 lutego 1942 roku z polskiej misji w Kujbyszewie, przez Międzynarodowy Czerwony Krzyż i adresuje ją do cioci Hanki: Neuhoff Anna Zadwórzańska 69 Lemberg Galizien Generalgouvernement Zofia Hoffman mit ihrer Mutter ist gesund und bittet um Nachrichten[50]. Odpowiedź otrzymuje już po przybyciu do Teheranu na odwrotnej stronie oryginalnej depeszy: Comité International de la Croix Rouge, Genève. Reponse a votre telegramme du 14. 2. 42: Polmission Kouibychev: Zbigniew Neuhoff, Anna und Eva gesund und in guten Lebensverhältinissen. Eva entwickelt sich ausgereichnet. Zbigniew als Advokat tätig. Weitere Familie befindet sich wohl[51]. Lwów. 9.5.1942. Następną wiadomość mama wysyła przez Czerwony Krzyż z Iraku, 9 października 1942 roku, w dzień moich urodzin: War Organisation of the British Red Cross and Order of St. John to Comité International de la Croix Rouge, Genève: Hoffmanowa Zofia: „Jesteśmy zdrowe. Bardzo tęsknimy za Wami. BożennaMaria”. Mama unika pisania wprost do wujka Zbyszka, tym razem więc adresatem jest Basia Jawna. Odpowiedź nadejdzie pięć miesięcy później: Jesteśmy zdrowi. Ewa rozwija się doskonale, jest bardzo mądra, chodzi do szkółki i zapytuje często o Was. Zbigniew. 1.III.43. Stempel Czerwonego Krzyża: 25 Mars 1943. Droga mojej matki prowadzi z Jangijul pod Taszkientem do miasta portowego Krasnowodzk (obecnie Turkmenbaszy) w Turkmenistanie, następnie przez Morze Kaspijskie

do Pahlawi (obecnie Bandare Anzali) w Iranie. Rosjanie zobowiązują się dostarczyć statki, a placówki brytyjskie stacjonujące w Iranie mają przygotować przyjęcie polskich jednostek z ZSRR. Z Londynu przychodzi rozkaz ewakuowania jedynie wojskowych, nie cywilów, rzekomo z powodu braku zaprowiantowania; jest to rozkaz, który generał Anders zignoruje, na własną odpowiedzialność zarządzając ewakuację maksymalnej liczby cywilów koczujących przy wojskowych obozach, głównie kobiet i dzieci. Rosjanie dają zaledwie dwa tygodnie na przerzucenie 44 tysięcy ludzi, niedożywionych, wyczerpanych i chorych. Nim pierwszy transport wyjedzie, należy przystosować bazy w Krasnowodzku i w Aszchabadzie w Turkmenistanie do przeładowywania z obozów z Kazachstanu, następnie zapewnić przejazd z Pahlawi do Teheranu. Polscy kierowcy są pośpiesznie ekspediowani do Iranu, ażeby przygotować dostateczną liczbę jeepów, ciężarówek i umundurowania. W Teheranie powstaje Dwództwo Bazy Ewakuacyjnej i organizowane są obozy przejściowe, gdzie przybywający żołnierze będą odpowiednio zaopatrzeni i znajdą opiekę lekarską, gdyż ewakuowani są w dalszym ciągu niezwykle słabi. Trasa wojenna od Krasnowodzka do Palestyny Mama jest pochłonięta gorączkowymi przygotowaniami do transportu i zapewnienia sprawnego działania służby sprawiedliwości na terenie Iranu. Razem z babcią w sobotę 28 marca 1942 roku wsiadają do pociągu w Jangijul. Jakże inna jest ta podróż. Uśmiechnięci żołnierze i cywile wychylają się z okien pociągu, na peronie orkiestra wojskowa gra Jeszcze Polska nie zginęła, lokomotywa ciężko sapiąc rusza, nad peronem unoszą się kłęby iskier i pary. Ta chwila na drodze ku wolności pozostanie na zawsze wyryta w pamięci mojej matki. Następnego dnia przypada Niedziela Palmowa i przybiera symboliczny wymiar nadchodzącej rezurekcji. Trasa kolejowa zbudowana jeszcze w dziewiętnastym wieku biegnie tysiąc osiemset kilometrów wzdłuż Jedwabnego Szlaku. Pociąg zatrzymuje się w Samarkandzie i Bucharze, gdzie nowe grupy doszlusowują, okrąża pustynię KaraKum i jej bezkres szarych piasków z rzadko rozrzuconą wypaloną roślinnością i grupkami nędznych lepianek, bez skrawka zieleni dającej ochronę przed prażącym słońcem. Legendarna rzeka Amudaria, przez starożytnych zwana Oxus, najdłuższa w całej Azji Środkowej, przecina pustynię szerokim pasmem, rozlewając swoje wody daleko poza koryto i miejscami jest tak płytka, że mama z okna wagonu widzi jej kamieniste dno. Rzeka rodzi się wśród wieczystych śniegów Pamiru, skąd jej wody spływają przez Hindukusz, wzdłuż granicy Afganistanu, przecinają Turkmenistan i płyną do Jeziora Aralskiego. Czterodniowa podróż z Jangijulu do Krasnowodzka daje obraz egzotyki Azji, a przejazd przez strategiczny most na Amudarii pozwala docenić ogrom

potężnej rzeki. Jak tylko pociąg mija stację Aszchabad, wyłaniają się w całym swym majestacie ośnieżone szczyty gór Elburs okalające południowy brzeg Morza Kaspijskiego, tworzą pomost między Kaukazem a Afganistanem i kończą się na Hindukuszu. Łańcuch stanowi bufor od południowej strony pustyni KaraKum, granica między Iranen a Turkmenistanem biegnie wzdłuż jego szczytów. Tą drogą lądową grupy sierot polskich z Aszchabadu będą przerzucane do Iranu amerykańskimi ciężarówkami wojskowymi prowadzonymi przez polskich kierowców. W Wielką Środę, 1 kwietnia, mama i babcia docierają do portu w Krasnowodzku, ostatniego postoju na terenie ZSRR. Statki rosyjskie stoją zakotwiczone przy kei, a NKWD ściśle kontroluje listę pasażerów. Polski oficer odbiera ruble i wydaje za nie pokwitowanie, równowartość będzie wypłacona w Iranie w angielskich funtach szterlingach. Oczekujący na zaokrętowanie ludzie koczują na brzegu, siedząc na podrapanych walizkach i nędznych tobołkach. Pod wieczór zaczyna się okrętowanie. Tego dnia odchodzą dwa statki: jednym będą płynąć ochotniczki i cywile, drugim żołnierze. Rosyjski oficer konfiskuje przepustki wydane po amnestii i stemplowane w miejscach zesłania (udostowierenia), umożliwiające deportowanym poruszanie się po terenie ZSRR. Bolszewicy nie chcą, żeby informacje przeciekały na Zachód, a już z pewnością nie te podające nazwy kopalń, kołchozów i obozów przymusowej pracy zesłańców. Mimo to wielu przepustek nie znaleziono podczas kontroli i z czasem dotrą one do archiwów Instytutu Hoovera w Kalifornii jako dowody rzeczowe istnienia GUŁagu. Ci, co wydostaną się z Rosji, pozostawią tam tysiące niezaznaczonych grobów osób bliskich, cmentarze ciągnące się od Kołymy i Workuty za kołem podbiegunowym po syberyjską tajgę i kołchozy na stepach Kazachstanu i Uzbekistanu. Od 24 marca do 5 kwietnia 1942 roku ZSRR opuściło 43 858 osób, w tym 33 069 wojskowych i 10 789 cywilów (kobiet i dzieci). Kiedy rozlega się ryk syreny, wibrują pokłady i statek zaczyna oddalać się od brzegu, moją matkę opanowują dwa skrajne uczucia, ulgi, że opuszcza Rosję, i rozpaczy, że mój ojciec pozostaje gdzieś na tej nieludzkiej ziemi w kraju śmierci. Pracując w bliskości sztabu generalnego mama przez cały czas śledzi każdy skrawek informacji o wynikach poszukiwań 15 tysięcy zaginionych oficerów, lecz jak dotąd wszelkie starania Józefa Czapskiego są bezowocne. Teraz stojąc przy burcie okrętu, w poczuciu bezsilności wobec losu, Zosia obejmuje swoją matkę, a łzy płyną obficie. Przez gruby materiał wojskowej kurtki mama czuje pod ręką okrągłą kopertę kieszonkowego zegarka Maksa, pozostawionego w domu na biurku, kiedy odchodził na punkt zborny po kapitulacji Lwowa. Ten zegarek, na krótkim łańcuszku z dewizką i monogramem MH, mama stale ma przy sobie, niczym talizman, w kieszonce munduru na piersi. Pod dolną kopertą

zegarka odkryła swoją fotografię w wieku kilkunastu lat, ściągniętą przez Maksa po kryjomu w domu jej rodziców, w czasie gdy się o nią starał. Zegarek Maksa - talizman Zosi Podróż przez Morze Kaspijskie zabiera dwa dni. Mama znosi ją dobrze, babcia spod pokładu nie wychodzi. W Wielki Piątek, 3 kwietnia, statki dopływają do Pahlawi. Po dwóch latach od chwili deportacji ze Lwowa moja matka i babka czują się prawdziwie wolne. Za Dantem wychodzącym z Piekła, mogą powtórzyć: E quindi uscimmo a riveder le stelle („Tędyśmy na świat wyszli, witać gwiazdy”).[52] Oficer angielski w nienagannie skrojonym mundurze, czapce i butach na glans stoi na brzegu, czekając na transport. Mama patrzy na niego z uznaniem. Ani jeden mięsień na jego twarzy nie drgnie na widok wysiadających Polaków, choć mimo dobrego angielskiego wywiadu ich szokujący wygląd na pewno przekracza wszelkie wyobrażenia aliantów. W tej chwili Anglik niewątpliwie zadaje sobie pytanie, jak ten tłum nędzarzy opuszczający statki można przeistoczyć w regularne wojsko. Nazbyt krótki czas wyznaczony przez Sowietów na ewakuację czterdziestu paru tysięcy osób stwarza trudności zarówno dla lokalnych perskich władz, jak i dla brytyjskiego dowództwa. Do Pahlawi przybywa ponad trzy tysiące osób na dobę, czasem więcej, a wśród nich wielu chorych, których natychmiast odsyła się do szpitala szybko zaimprowizowanego przez polskie służby sanitarne. Zdrowych nowo przybyłych wcześniej przysłani polscy kierowcy ciężarówkami przewożą na sąsiednie nadmorskie plaże, gdzie ustawiono namioty i kuchnię polową. Kuchnia wydaje gorącą zupę, ale brak dostatecznej liczby namiotów, łóżek polowych oraz innego wyposażenia. Trzeba spać na gołej ziemi, co nikomu nie przeszkadza. Morze kojąco szumi, fale łagodnie rozlewają się po plaży, ich grzbiety pozostawiają na piasku cienkie białe pasemka piany. Wszyscy przeżywają pierwsze chwile prawdziwej wolności. Obóz przyciąga tłum handlarzy chętnych do kupna czy sprzedaży czegokolwiek, a ponieważ Polacy pieniędzy nie mają, zaczyna się ożywiony handel wymienny, choć jest to oficjalnie zabronione. W Niedzielę Wielkanocną 5 kwietnia zostaje odprawiona msza dziękczynna na piaskach Pahlawi. Dalszą drogę z Pahlawi do Teheranu odbywać się będzie ciężarówkami prowadzonymi przez perskich kierowców. Przedtem jednak Polacy przyjeżdżający ze Związku Radzieckiego muszą poddać się „odwszeniu” ze względu na ogromne zawszenie w całej Rosji i niebezpieczeństwo dalszego szerzenia tyfusu. Bagaż będzie dezynfekowany, ale jedynie najważniejsze rzeczy można zatrzymać, tyle ile każda osoba może sama unieść. Reszta zostanie spalona z obawy przed szerzeniem się infekcji. Jak tylko zostaje ogłoszony

rozkaz, ludzie gorączkowo rozładowują tobołki i wyciągają z nich to, co najcenniejsze. Trudno rozstać się z dobytkiem, który dotąd stanowił podstawę egzystencji, różnicę między życiem a śmiercią. Wkrótce na zboczu rośnie stos łachmanów i wspomnień. Każdy skrawek ma znaczenie. Brytyjski personel wojskowy nadzoruje dyskretnie z dala od tłumu. Przez te dwa lata głodu mama nie zdołała spieniężyć swojej i babci biżuterii, którą miały w torebkach w chwili aresztowania, ani wymienić na jedzenie, bo dla Kazachów świecidełka przestały być atrakcyjne. Teraz biżuteria bezpiecznie wetknięta do woreczka w kolorze khaki razem z przyborami do szycia będzie podróżować po całym Bliskim Wschodzie. Z dala od obozu Anglicy zainstalowali duże namioty z dezynfekcją i prysznicami, rozdają ręczniki i mydło i dla mojej matki jest to pierwsza prawdziwa kąpiel od wyjazdu ze Lwowa. Cała operacja trwa godzinę, potem cywilom zwracają ubranie dezynfekowane parą, wojskowi otrzymują świeże umundurowanie. Angielski mundur dla kobiet z jednostek ATS (Auxiliary Territorial Service), również przysługuje polskim „Pestkom” oficjalnie określonym jako Polish ATS, i składa się ze spódnicy, koszuli, kurtki mundurowej, czyli bateldresu, bielizny i pończoch, wszystko w przepisowym kolorze khaki, oraz lekkich półbucików. Kto odbył kąpiel, wychodzi przeciwnym końcem namiotu i do „brudnego” obozu wrócić już nie może. Wokół płoną olbrzymie ogniska; szmaty, poduszki, koce, resztki jedzenia pieczołowicie przechowywane przez miesiące zimna i głodu teraz idą z dymem, rzęsiście skrapiane naftą. Oddzielna część plaży jest przeznaczona dla osób wykąpanych i zdezynfekowanych. Dla mamy ten prysznic to więcej niż kąpiel, to katharsis, powrót do życia. „Zaczynam się znów czuć jak człowiek” - to są jej pierwsze słowa do babci po wyjściu z namiotu. Odczłowieczenie, nieodzowny składnik sowieckiego systemu, spływa z niej wraz z lizolem. Przez wiele dni amerykańskie ciężarówki marki Dodge będą przewozić ludzi do Teheranu; czekają jedna za drugą, ich brezentowe płachty koloru khaki zwinięte, potężne motory warczą unisono. Prowadzą perscy kierowcy, bo przejazd przez góry Elburs jest niezwykle niebezpieczny. Groźny majestat szczytów łagodzi różowy odcień skał, a zielone zbocza teraz na wiosnę pokryte są plamami czerwonych i żółtych tulipanów, ale serpentyny pną się stromo, biorąc tak ostre zakręty, że chwilami pojazdy chylą się nad przepaścią. Persowie prowadzą z karkołomną szybkością przez głębokie kaniony. Po drodze gdzieś mijają grupę lepianek i moja babka widzi, jak małe dziecko wybiega na drogę i ciężarówka je uderza; ku jej zgrozie nikt się nie zatrzymuje, konwój pędzi dalej. Teheran, rozległa stolica Iranu u stóp gór Elburs. Dowództwo Bazy Ewakuacyjnej i

Delegatura lokują się w mieście, obóz rozkłada się poza miastem. Mama jest przydzielona do szefostwa służby sprawiedliwości z datą 8 kwietnia 1942 roku. Jak łatwo przewidzieć, zachwyca ją starożytna perska kultura, fascynują hałaśliwe bazary, wspaniałe dywany rzucane beztrosko przez kupców na jezdnię pod koła pojazdów, żeby ubijać osnowę. W kontaktach urzędowych z lokalną elitą, oficerami z armii szacha i funkcjonariuszami rządu irańskiego porozumiewa się po francusku i jest oczarowana ich kurtuazją. Warunki życia obozowego babci Włodzi nie służą, więc mama prosi o pozwolenie zamieszkania w mieście. Iran jest pod brytyjską kontrolą, pewną liczbę prywatnych pokoi udostępniono dla wojska i w domu wysokiego urzędnika państwowego jest wolny pokój, lecz gospodarz zastrzega sobie, że mogą tam zamieszkać jedynie kobiety. To idealnie mamie pasuje i wkrótce z babcią wprowadzają się do rezydencji w zacisznej części miasta, przy ulicy Sepaselar 15. Duży pokój wyposażony w stoliki i poduszki, a sterty dywanów służą jako posłania. Zaraz pierwszego wieczoru ich gospodarz, dystyngowany starszy pan mówiący płynnie po francusku, zaprasza na kawę do salonu bogato urządzonego we wspaniałe dywany i egzotyczne rośliny. Po chwili wchodzi żona, o wiele lat od niego młodsza, niezwykłej urody kobieta, o czarnych włosach i ogromnych ciemnych oczach, ubrana po europejsku; do sukni ma przypiętą świeżą różę. Ponieważ ona nie mówi po francusku, rozmowę prowadzi jej mąż z moją matką. Służba przynosi na tacy bakalie i czarną, gęstą, bardzo słodką kawę w mosiężnym dzbanku i serwuje ją w małych filiżaneczkach. Przez cały pobyt mamy i babci w Teheranie co wieczór ten rytuał się powtarza. Mama w myśli młodą żonę nazywa Szecherezadą. Oprócz niej w domu są inne starsze kobiety, usługujące, i babcię bardzo to intryguje. „Kim one są, jak myślisz?” - pyta. Ponieważ Zosia nie zdradza ciekawości, babcia wyciąga własne wnioski i oświadcza ponuro: „To są poprzednie starsze żony zrelegowane do roli służących”. Moją matkę domowe stosunki gospodarzy nie obchodzą, jest im głęboko wdzięczna za wieczory spędzone w ich pięknym prywatnym mieszkaniu, za niewymuszoną uprzejmość, za wiele godzin kulturalnej rozmowy, co jej pozwala zapomnieć o przebytej poniewierce i o twardej rzeczywistości, jaka ją czeka. W tym czasie mama odzyskała już siły, znikły ślady brucelozy i katorżniczej pracy i na wojskowej fotografii z lipca 1942 roku jej twarz ma dawny owalny kształt. Bluza munduru swobodnie rozpięta pod szyją, lekko falujące włosy krótko ucięte, zaczesane do tyłu, aż trudno uwierzyć, że to ta sama kobieta zdewastowana chorobą, o zapadniętych policzkach, w postrzępionej sukience, z martwym spojrzeniem utkwionym w obiektyw na zdjęciu sprzed roku. Największa zmiana jest w oczach, teraz pełnych życia. W czerwcu mama zostaje

przydzielona oficjalnie do służby sprawiedliwości Armii Polskiej. Po pierwszej ewakuacji Polaków z ZSRR, wobec nasilenia w lipcu tego roku niemieckiej ofensywy zagrażającej polskim jednostkom, Stalin jest zmuszony zezwolić na przeniesienie pozostałych oddziałów do Iranu. Telegram z Moskwy do polskiego dowództwa w Jangijul datowany 8 lipca 1942 roku potwierdza decyzję i od 9 sierpnia następuje druga ewakuacja. Ostatni konwój wypływa z Krasnowodzka 1 września. Z tą drugą ewakuacją 21 sierpnia przyjeżdża z ZSRR do Teheranu Bronisława Wysłouchowa, w kwietniu mianowana główną inspektorką PSK na miejsce Władysławy Piechowskiej. Od 9 sierpnia zaczyna formalnie funkcjonować Inspektorat PSK w Teheranie. Bronisława Wysłouchowa, komendantka PSK Terytorium ZSRR opuściło łącznie około 114 tysięcy ludzi, w tym 25 tysięcy osób cywilnych (ponad 13 tysięcy dzieci), „zostawiając za sobą: 415 800 zliczonych grobów, 434 300 zaginionych osób, 681 400 żywych, na których wyjazd władze sowieckie nie dały zezwolenia”[53]. Po pierwszej ewakuacji w Rosji zostało około 44 000 żołnierzy i Sowieci zabronili dalszego rekrutowania. Po drugiej ewakuacji władze sowieckie odebrały pozostałym Polakom obywatelstwo polskie, narzucając im obywatelstwo rosyjskie, tym samym niwecząc wszelkie szanse opuszczenia ZSRR. Wiele tysięcy pozostanie i zginie w nieludzkich warunkach sowieckich łagrów. Druga fala transportów ewakuacyjnych następuje w sam czas, bo stosunki między Stalinem a polskim rządem w Londynie gwałtownie się pogarszają. Nie mogąc przełamać oporu Polaków co do podjęcia wspólnej walki pod przywództwem Armii Czerwonej, Sowieci zaczynają organizować drugą armię polską, z ludzi zmuszonych do wstępowania pod groźbą pozostania w łagrach. Te oddziały zostaną włączone do Armii Czerwonej, pod nominalną komendą Polaka, pułkownika Zygmunta Berlinga, bardziej dyspozycyjnie ustosunkowanego do ZSRR niż generał Anders. Równocześnie z drugą ewakuacją do Iranu wojsko przygotowuje się do dalszej drogi na zachód, do Iraku, gdzie jednostki z ZSRR i z Afryki Północnej połączą się w II Korpus. Jedna z grup opuszczających Iran natrafia po drodze między Hamadan i Kangawar na małego Irańczyka z wypchanym workiem na plecach. Chłopak wygląda nędznie, więc żołnierze dają mu puszkę konserw i wtedy z worka wychyla się głowa niedźwiadka. Porozumiewając się z chłopcem na migi, bo nikt z nich nie mówi po persku, żołnierze domyślają się, że myśliwy zabił niedźwiedzicę, a chłopak znalazł niedźwiadka gdzieś w jaskini. Za parę groszy, puszkę „cornbeefu”, tabliczkę czekolady i składany scyzoryk żołnierze misia odkupują. Ponieważ jest w nie najlepszym stanie, naprędce z flaszki po wódce montują butelkę ze smoczkiem:

napełniają skondensowanym mlekiem, wpuszczają do niej skręconą chustką do nosa i tak karmią niedźwiadka. Miś otrzymuje imię Wojtek[54] i staje się nie maskotką, lecz kompanem żołnierzy i ulubieńcem całej armii. Przed wyjazdem z Teheranu mama i babcia wracają do swojej jednostki w obozie. Gdy mama żegna się z ich perskim gospodarzem, on zaskakuje ją nieoczekiwaną propozycją: - Madame Sophie, w Europie jest wojna, która nie wiadomo, jak się skończy. Czy nie lepiej, żeby pani i madame Marie zostały tutaj? Nie chcąc go obrazić, Zosia mówi, że przecież ma w Europie córkę. - Na pewno moglibyśmy sprowadzić ją do Persji. Niewątpliwie. Tę ofertę mama dyplomatycznie kwituje: - Należę do wojska. - Zakratowane okna haremów pozostawia Szecherezadzie. W czerwcu 1942 roku mama z grupą służby sprawiedliwości odjeżdża z Teheranu do Iraku, a w czasie lata i wczesną jesienią stopniowo przenosi się całe wojsko. W trakcie reorganizacji armii 12 września oficjalnie zostaje zmieniona nazwa Polskie Siły Zbrojne w ZSRR na Armię Polską na Wschodzie. Do jednostek z ZSRR doszlusowują regularne oddziały po świeżo odbytej kampanii afrykańskiej przeciw Afrika Korps generała Rommla, wśród nich Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich spod Gazali i Tobruku, gdzie po zaciekłych walkach żołnierze zyskali miano „Szczurów Tobruku”. Wojsko rozlokowuje się na piaskach Iraku. Cywilów tu nie ma, bo tych, co przetrwali rosyjską katorgę, rozesłano z Iranu do obozów w Indiach, Południowej Afryce, Kenii, Ugandzie, Libanie, gdzie powstały angielskie obozy dla ludności cywilnej. Po opuszczeniu Rosji, mimo polepszonych warunków w Iranie, wiele osób zmarło na choroby przywleczone z sowieckich obozów. Wśród nich Zofia Teliczkowa, właścicielka znanego lwowskiego pokoju śniadankowego przy ulicy Akademickiej, gdzie tak chętnie wstępowali moi rodzice po rozprawach w sądzie. Opuszczając Teheran, Polacy pozostawiają za sobą 2800 grobów. W chwili ewakuacji do Iraku stan Armii Polskiej na Wschodzie wynosi blisko 72 tysiące osób, w tym około 4 tysięcy ochotniczek. Sztab mieści się w KizilRibat, a obóz zostaje rozlokowany w rejonie Chanakin, w okolicy Kirkuku, rozciągnięty na dwa kilometry, rozbity na piaskach pustyni, morze białych namiotów pod prażącym słońcem, gdzie temperatury dzienne przekraczają 50°C, a mogą też dojść do 70°C. Nie ma cienia, bo ani drzewa, ani żadna roślinność tu nie rośnie. Jakkolwiek obóz leży nad kanałem równoległym do rzeki Dijala, ze względu na zanieczyszczenie wód konieczne jest stosowanie metod odkażania, ażeby obóz zaopatrzyć w wodę do picia. Jak tylko słońce zachodzi, temperatura gwałtownie opada. Wokół obozu w nocy rozbrzmiewa demoniczny chichot hien i szczekanie

szakali. Skorpiony spadają z dachów namiotów na odkryte ramiona i żołnierze uczą się, co należy robić, żeby ich kolce jadowe nie pozostały wbite w skórze. Nie wszyscy to robią sprawnie i służby sanitarne mają moc zajęcia, oczyszczając jątrzące się rany. Co pewien czas po pustyni przelatuje chamsin, potężny, suchy i gorący wiatr z Sahary, z szybkością 140 kilometrów na godzinę. Piasek wciska się do najszczelniej zamkniętych walizek, ludzie oślepieni kurzem dławią się i kaszlą, temperatura powietrza natychmiast wzrasta o kilkanaście stopni. Przytłaczający chamsin dmie przez wiele dni bez ustanku, poprzez wirujące pod niebem tumany słońce przybiera krwawoczerwony kolor. Za dawnych czasów ludność zamieszkująca te pustynne obszary widziała w chamsinie zwiastuna nadchodzącej dżumy. Zdjęcie identyfikacyjne mamy, Irak 1942 Uczestniczki kursu instruktorskiego, Sarafand 1942 W AlHabbaniji, nad jeziorem położonym o kilkadziesiąt kilometrów na zachód od Bagdadu, jest baza lotnictwa brytyjskiego. Wody jeziora są tak ciepłe, prawie jak podgrzewane, gdy nadarza się więc okazja na wyjazd do AlHabbaniji, mama skrzętnie z niej korzysta, żeby w jeziorze popływać. Niestety przebyta w Rosji choroba pozostawiła ślady i po pierwszej kąpieli w łagodnych wodach jeziora przychodzi ostre zapalenie stawów, kładąc kres dalszemu pływaniu. Pamiątka po brucelozie i Związku Radzieckim. Podpisy uczestniczek kursu w Sarafand W trzy miesiące po przybyciu do Iraku, 1 września, moja matka zostaje odkomenderowana na miesięczny kurs instruktorski dla kadry dowódczej w angielskiej bazie w Palestynie, na południe od Hajfy, Training Depot ATS. Angielskie jednostki kobiece ATS są rozrzucone po całym Bliskim Wschodzie, ale ich główna baza jest w Sarafand. Kursy prowadzi podpułkownik Kathleen Gaudin Stocker z kadrą angielskich oficerów i podoficerów. Program szkolenia jest szeroko zakreślony: obejmuje wszystkie rodzaje zajęć w ramach ATS, łącznie z prawem wojskowym, organizacją armii, dowodzeniem, przepisami dyscyplinarnymi, umundurowaniem, higieną, musztrą, a specjalny nacisk kładzie się na język angielski, co mojej matce bardzo odpowiada. Zna już trzy języki: polski, niemiecki i francuski, do języków ma dobre ucho, więc i angielski szybko chwyta. Mama do Iraku wraca w październiku i awansuje na komendantkę plutonu z funkcją adiutantki komendy oddziału. W tym czasie Pomocnicza Służba Kobiet przekształca się w Pomocniczą Wojskową Służbę Kobiet, PWSK[55] - rozkazem z 18 grudnia 1942 roku ministra obrony narodowej w Londynie - i ochotniczki zyskują status żołnierzy służby czynnej pod względem stopni, etatów, gaży, otrzymując przy tym odpowiednie ogólne przeszkolenie z zakresu musztry, regulaminu wojskowego, obchodzenia się z bronią, a

następnie szkolenie indywidualne na kierowców ciężarówek i jeepów, mechaników samochodowych i samolotowych i łącznościowców. Jednostki kobiece są formowane na modłę oddziałów męskich, w kompanie, plutony i drużyny. Równocześnie zostają ustanowione poszczególne funkcje komendantek, inspektorek i referentek PWSK, jak też odpowiednie umundurowanie na wzór angielskiej ATS: furażerki z orzełkiem, guziki wojskowe z orzełkiem, naramienniki z nasuwką w kolorze odpowiednim do funkcji i naszywki na rękawach: na czerwonym tle wyszyte białymi literami słowo „Poland”. Do tego dochodzą odznaki stopni dla funkcji oficerskich na naramiennikach i furażerkach, u mojej mamy będzie to na początek jedna czteroramienna gwiazdka oksydowana. Reszta umundurowania też według specyfikacji ATS: trencz, koszula popelinowa, krawat, spódnica i pończochy wszystko w kolorze khaki, brązowe półbuciki na płaskim obcasie, a dla oficerów pas koalicyjny. Jako kurtkę „roboczą” używa się bateldresu. Zdjęcie identyfikacyjne babci, Irak 1942 Komendantka plutonu Lilka Korzeniowska Pod koniec stycznia 1943 roku mama zostaje przeniesiona jako referentka do Dowództwa Bazy i Etapów. Barak, w którym pracuje, oddalony jest od obozu o kilka kilometrów. Jest późne popołudnie, w małym pokoju Zosia siedzi przy stole zagłębiona w aktach, równym, wyrobionym pismem notuje uwagi na marginesach. Jest niezwykle skoncentrowana i bardzo dokładna. Przed nią na stole leży sterta teczek, obok nich złoty zegarek Maksa. Z popielniczki unosi się szary dymek papierosa w długiej błękitnej lufce. Od czasu Kazachstanu mama pali dużo i pracuje intensywnie, bo to najlepsza terapia na niepokój i troskę o Maksa i Ajkę. Tak pracuje tego dnia, że zatraca rachubę czasu i gdy wreszcie podnosi głowę znad papierów, ostatni jeep do obozu odjechał, a nikt nie zauważył jej nieobecności na postoju. W budynku poza nią pozostają tylko dwaj strażnicy i przez radio chcą wezwać kierowcę. Mama czuje się winna, że przeoczyła jazdę do obozu, krępuje się i odmawia. „Nie jest tak daleko, pójdę pieszo” - mówi, i rusza szlakiem wyznaczonym przez koła jeepów i ciężarówek. Jest jasno, upał zelżał, cóż to parę kilometrów marszu dla kogoś kto z wysoką gorączką pieszo przemierzał step? Zapomina, że w tych rejonach nie ma zmierzchu. W połowie drogi do obozu noc zapada nagle, wokół robi się czarno, księżyc jeszcze nie wzeszedł. Wydaje się jej, że idzie w dobrym kierunku, lecz kiedy światła obozu powinny już były zabłysnąć, na horyzoncie nic nie widać. Wyraźnie zboczyła z drogi. Wtem w oddali spostrzega światełko i tam się kieruje. Duży plac, na wpół rozwalone ściany, rowy, opuszczona budowla, na około ciemno, a jedynie z małego domku szparą spod zamkniętych

drzwi wypływa jasna smuga. Podchodzi do drzwi i ostrożnie je otwiera. W środku wokół dużej naftowej lampy siedzą trzej brodaci mężczyźni, Irakijczycy czy Arabowie, trudno zgadnąć. Na odgłos skrzypiących zawiasów równocześnie się obracają. Mama szybko zdaje sobie sprawę, że wtargnęła do meliny, tymczasem oni już podnieśli się z podłogi. Z kieszeni jej bluzy zwisa ciężki złoty łańcuszek od zegarka Maksa, który wsunęła niedbale wychodząc w pośpiechu z biura. Metal połyskuje w świetle lampy i trzy pary oczu są w niego utkwione. Mama stara się nie okazywać strachu, szybko zaczyna mówić po francusku, choć wie, że tamci jej nie rozumieją, a równocześnie nieznacznie cofa się do wyjścia. Ale jeden z Arabów już przesunął się za jej plecami i ramieniem zagradza otwarte drzwi. Wtedy ona robi gest, jakby chciała o coś spytać, obraca się w jego stronę i ostrem cięciem ręki uderza wyciągnięte ramię. Ramię opada, Zofia wybiega na zewnątrz. Przed nią w mroku zarysowują się ściany na wpół rozwalonej budowli, za nią z domku dochodzą hałasy i podniesione głosy jakby kłótni. Biegnąc przez teren w cieniu wysokiego muru, mama natrafia na wykopany dół wypełniony wodą, prawdopodobnie do gaszenia wapna. Bez wahania wskakuje do środka i po pas w błotnistej mazi przywiera do ściany, tamując oddech. Po drugiej stronie muru słychać biegających tam i z powrotem, dochodzi chrapliwy jazgot słów, w końcu głosy oddalają się i nastaje cisza. Długo trwa, nim zdecyduje się wyjść z rowu. Jest oblepiona błotem, jej spódnica ocieka wodą. Tymczasem księżyc wzeszedł i mama, posuwając się ostrożnie w cieniu zabudowy, widzi przed sobą ubity szlak i światła zbliżającego się samochodu. Tak szybko jak tylko ciężka spódnica jej na to pozwala, dobiega do drogi i rozpaczliwie wymachuje rękoma. Auto zatrzymuje się, w środku szofer i dwóch elegancko ubranych Irakijczyków. Bez tchu, po francusku tłumaczy im, co się stało. Dobrze zasłużony odpoczynek po dniu pracy Życie obozowe: grupa pielęgniarek - Madame, quelle chance vous avez eu![56] - woła zaszokowany jeden z pasażerów auta. Uprzejmie ofiarowują się odwieźć ją do obozu. - Szansa rzeczywiście - mama przyznaje, opowiadając o zajściu przerażonej babci. - Jutro znaleźliby mnie w jakimś rowie w mojej khaki bieliźnie, albo i bez. A ci panowie, to prawdziwi dżentelmeni. Nawet nie wspomnieli, jak bardzo byłam lekkomyślna, a przy tym musiałam im porządnie błotem zabrudzić siedzenie. Szakale i hieny to nie jedyna fauna pustyni. Pewnego dnia do namiotu ładuje się olbrzymi żółw pustynny i lokuje w kącie. Mimo usilnych sprzeciwów babci Włodzi, żółw pozostaje tam i mama nadaje mu imię Pawełek. Tak jak Iran, teraz fascynuje ją Irak, kraj

„między rzekami”, serce starożytnych cywilizacji, ziemi Babilończyków i Asyryjczyków. Przy każdej sposobności zwiedza miasto oczarowana barwnością bazarów, kramami, bogactwem wzorów, kunsztownością miedzianych wyrobów, a pomna ograniczeń wojskowego bagażu opiera się pokusie i jedynie na pamiątkę kupuje mały okrągły miedziany talerzyk z wyrytym asyryjskim bykiem. Z tego okresu pochodzi też mała wojskowa książeczka wydana przez polskie duszpasterstwo na Bliskim Wschodzie, która będzie mamie towarzyszyć do końca życia. Zawiera krótką dedykację kapelana, księdza Królikowskiego: Niechaj ta książeczka będzie pomocą w unoszeniu się ku podniebnym wyżynom doskonałości. Na pamiątkę wspólnego pobytu w Mezopotamii ofiaruje Wielm. Pani mecenas Hoffman Zofii, ks. Królikowski. Irak, 26/11/42. Wkrótce przyjdzie chwila, kiedy moja matka będzie potrzebowała wielkiego wsparcia wiary i modlitwy, bo nastąpią rewelacje o odkryciu przez Niemców grobów w Katyniu. [50]Zofia Hoffman i jej matka są zdrowe i proszą o wiadomości. [51]Zbigniew Neuhoff, Anna i Ewa są zdrowi i w dobrych warunkach. Ewa rozwija się doskonale. Zbigniew działa jako adwokat. Reszta rodziny w porządku. [52] Dante, Boska komedia, przeł. Edward Porębowicz, Piekło, pieśń XXXIV, w. 139 - przyp. red. [53] Anna Bobińska, dz. cyt., s. 103. [54]Jako dorosły niedźwiedź, Wojtek będzie towarzyszył wojsku przez cały szlak bojowy, pod Monte Cassino będzie nosić skrzynki z nabojami. Przy końcu wojny dotrze wraz z II Korpusem do Anglii. [55] Również używany jest skrót PSWK. [56] Ależ pani miała szczęście.

Rozdział VIII Na Bliskim Wschodzie Nadchodzi tragiczny kwiecień 1943 roku. Niemcy ogłaszają odkrycie masowych grobów w Lesie Katyńskim w okolicy Smoleńska, a eksperci Międzynarodowego Czerwonego Krzyża wezwani na świadków ekshumacji stwierdzają, że bezsprzecznie są to ciała polskich oficerów zamordowanych strzałem w tył głowy. Ofiary pochodzą z obozu w Kozielsku, ale dla Polaków staje się jasne, że ten sam los spotkał pozostałych 10 tysięcy oficerów z obozów w Starobielsku i Ostaszkowie. I nie ma też wątpliwości, kim są sprawcy zbrodni, bo papiery znalezione przy ciałach dokładnie datują czas egzekucji. Używając argumentu, że to jest nic innego jak wroga propaganda niemiecka, Stalin oskarża Polaków o współpracę z Niemcami w szkalowaniu ZSRR, zrywając przy tym i tak napięte stosunki dyplomatyczne z rządem polskim w Londynie. Reakcja mojej matki na wiadomość o odkryciu grobów katyńskich jest straszna, bo milcząca. Bez krzyków, bez łez. O tym najtragiczniejszym momencie w swoim życiu nigdy nic nie mówiła. Dowiedziałam się po latach od babci Włodzi: „Twoja mama zamknęła się w swoim biurowym pokoiku. Przez dwie godziny nie dochodził stamtąd żaden odgłos, jedynie od czasu do czasu głuche stuknięcie, jak gdyby ktoś głową uderzał o ścianę”. Do tej pory przez cały czas wędrówki mama poszukiwała śladów ojca i kiedyś niespodziewanie nadeszła zaskakującą wiadomość, że był on widziany w styczniu 1941 roku w kopalni numer 3, w Workucie. Natychmiast ponowiła starania przez polską ambasadę w ZSRR o dalsze informacje. Ze sprawozdania interwencyjnego ambasady RP w ZSRR w tej sprawie jest następujący wyciąg: Hoffman Raz jeszcze w związku ze sprawą kpt. Maksymiliana Hoffmana i pchr. Włodzimierza Pawlukiewicza, jeńców ze Starobielska, którzy swego czasu wywiezieni zostali w niewiadomym kierunku, a na ślad których obecnie natrafiono, Ambasada notą D-2092/42 z 13.6.42 podjęła ponownie sprawę jeńców z obozów Kozielska, Starobielska i Ostaszkowa, powołując się na poprzednie wysiłki interwencyjne oraz podkreślając, że upłynęło już 10 miesięcy od wydania aktów prawnych, na mocy których winna być przywrócona im wolność. Co do HOFFMANA, to wobec faktu uzyskania przez jego żonę z końcem grudnia 1942 r. wiadomości, iż z początkiem października 1941 r. przebywał on w Kargopolłagu NKWD,

Jercewo, Mostowica/ Archangielskiej obłasti/... - Ambasada prosiła o zastosowanie Dekretu z 12.8.41 r. oraz udzielenie odpowiedzi. Ambasada już uprzednio interweniowała w sprawie zwolnienia Hoffmana notą: D-109/42 z 12.1.42. LKSZ notą nr 200 z 30.9.42 podał, że kpt. M. Hoffmana nie odnaleziono... Kompania w oczekiwaniu na Generała Sikorskiego. Obok: Komentarz na odwrocie zdjęcia Informacja uzyskana przez mamę pozostanie tajemnicą przez następne pół wieku[57]. W dniu swoich imienin, 15 maja, mama zostaje mianowana komendantką kompanii sztabowej PWSK i na jej naramiennik i na furażerkę dochodzi druga gwiazdka. W czerwcu obóz odwiedza Naczelny Wódz, generał Władysław Sikorski. Jego wizyta planowana na kwiecień została przysunięta na czerwiec z powodu odkrycia grobów katyńskich. Inspektorka Generalna, Bronka Wysłouchowa, pokłada wielkie nadzieje w tej wizycie, bo pozostaje do uregulowania wiele spraw związanych z PWSK. Z okresu wizyty generała Sikorskiego pochodzi zdjęcie mamy na czele jej kompanii z dowcipnym komentarzem na odwrocie: „Wódz i Jej wojsko, czyli Polskie „S.S.” w oczekiwaniu na NIEGO”. Inspekcja odbywa się wzorowo, Sikorski odlatuje do Londynu 17 czerwca. Będzie to jego ostatnie spotkanie z ochotniczkami Armii Polskiej na Wschodzie, bo w trzy tygodnie później, po jedenastej wieczorem 4 lipca 1943 roku, generał Sikorski zginie w katastrofie samolotowej wraz z córką, wylatując z Gibraltaru. Tragedia następuje zaraz po starcie. Bombowiec typu Liberator II AL523 spada do morza 400 metrów od stacji nadawczej obsługiwanej przez operatora do zadań specjalnych, Douglasa Martina, jedynego świadka zajścia; okoliczności katastrofy, z której uratował się pilot, do końca nie zostały wyjaśnione[58]. Przez niezwykle uciążliwe miesiące letnie na pustyni irackiej na skutek niesłychanie wysokich temperatur znacznie wzmaga się śmiertelność wśród wojska z powodu nawrotu gruźlicy, malarii i porażenia słonecznego. Toteż wszyscy z ulgą przyjmują likwidację obozu w Iraku i przerzucenie armii do Palestyny w sierpniu 1943 roku. Będzie to nowy etap wędrówki. W transporcie udział biorą ochotniczkikierowcy, prowadząc przez pustynię kolumny jeepów i ciężarówek w czasie szalejących chamsinów. Mama z Ireną Wachlowską, komendantką Ośrodka w Rehowoth W Palestynie panują nowe warunki klimatyczne i obozowe, życie tu „normalnieje”. Natychmiast za wojskiem ruszają przepełnione szpitale wojenne. W pierwszych dniach sierpnia z KizilRibat przenosi się 3. Szpital Wojenny, lokując się w Kefar Bill. „Przypływ

chorych był jeszcze duży (5785)”[59], ale zmiana klimatu szybko wpływa na poprawę zdrowia żołnierzy. Polacy rozbijają obóz w Rehowoth, te same białe namioty z Iraku, ale już nie na pustyni. Temperatury tu są też wysokie, ale jest zieleń, w pobliżu rosną drzewa, rozłożysta lipa u wejścia do obozu staje się ulubionym miejscem dla autostopów. Dookoła rosną bujne gaje cytrusowe i nasączają powietrze orzeźwiającym aromatem kwiatu pomarańczy, a bliskość morza zapewnia świeży powiew i chłodniejsze noce. W dalszym ciągu trwa intensywne szkolenie żołnierzy do działań wojennych według angielskich regulaminów wojskowych; równie intensywnie trenowane są ochotniczki PWSK, szczególnie w łączności i jako kierowcy samochodów. Poza transportem żołnierzy, „Pestki” odegrają ważną rolę w czasie późniejszych walk, prowadząc kantyny ruchome i podjeżdżając blisko do linii działań. Poszerza się szkolnictwo, dla młodszych ochotniczek w Rehowoth założony jest obóz ze szkołą powszechną, gimnazjum i liceum z gimnazjum handlowym i nauczycielskim. W Jerozolimie powstaje wydawnictwo książek i podręczników szkolnych dla młodzieży. Życie obozowe, Rehowoth, Palestyna W czasie deportacji do Rosji wywieziono wielu aktorów; teraz jako żołnierze Armii Polskiej na Wschodzie organizują teatr, wystawiają sztuki, urządzają kabarety. A jest z czego wybierać. W teatrze pod kierownictwem Jadwigi Domańskiej działają znane nazwiska z przedwojennej sceny: Kazimierz Krukowski, warszawski „Lopek”, aktor rewiowy, kabaretowy, konferansjer; Feliks Konarski, pseudonim „RefRen”, poeta, piosenkarz, późniejszy autor Czerwonych maków; jego żona, Nina Oleńska, aktorka komediowa, przejdzie do annałów wojska jako słynna „Ochotniczka Helenka” w grubych buciorach, berecie i kurtce o przydługich rękawach. Już na piaskach w KizilRibat zespoły teatralne zaczęły organizować występy. Pierwsze ognisko odbyło się dla upamiętnienia połączenia lwowskiej i wileńskiej brygady w 5. Kresową Dywizję Piechoty. W przedstawieniu brało udział paręset osób: aktorzy, chór i orkiestra brygady oraz oddział wojska. Drugie przedstawienie to Jasełka. Scenę i widownię stanowiła pustynia pod rozgwieżdżonym niebem. W świetle reflektorów pastuszkowie spieszyli do stajenki, a gwiazda betlejemska wskazywała im drogę. Towarzyszył im piękny śpiew aniołów. Z dala trzej królowie z darami na wielbłądach. Przedstawienie urzekało swym realizmem i pięknem kompozycji[60]. Również we wspomnieniach mojej matki i mojej babki pustynia pozostawia tym „realizmem” niezatarte wrażenie swojego bezkresu, bezlitosnego żaru, nocnego nieba zawieszonego niżej niż gdziekolwiek indziej na trasie ich wędrówki i miliona gwiazd

rozsypanych po granatowej czerni. Jest to urok oceanów i niebotycznych gór, potęgi natury, jakiej człowiek ujarzmić nie zdoła, a wobec której docenia swoją małość i bezsilność. Teatr Dramatyczny Polskiej Armii na Wschodzie zatacza coraz szersze kręgi działalności. W Bagdadzie zdobywa entuzjastyczne recenzje prasy angielskojęzycznej po przedstawieniu w teatrze im. króla Fajsala II, na którym jest obecny dowódca wojsk brytyjskich na Bliskim Wschodzie, Sir Henry Maitland Wilson. Dalsze tournée obejmuje Kair oraz wiele obozów wojskowych, zarówno polskich, jak i innych aliantów. Oprócz aktorów w wojsku działają znakomici przedwojenni pisarze i publicyści. Poeci Marian Hemar i Feliks Konarski, żołnierze Karpackiej Brygady - piszą dla teatru dialogi; Zdzisław Bau dziennikarz, korespondent wojenny kwatery prasowej generała Andersa, redaguje dzienny biuletyn informacyjny dla sztabu wspólnie ze Zbigniewem Racięskim; również wydaje dla wojska gazetę „Orzeł Biały”. Wśród zmian, przenosin, żołnierskiej codziennej pracy mama stara się pogodzić ze śmiercią ojca. Życie obozowe nie sprzyja żałobie, nie daje szansy na okres powolnego dochodzenia do równowagi po stracie. Tragedie osobiste muszą ustępować wymogom chwili i dyscyplinie wojskowej. Do tęsknoty za dzieckiem dochodzi spotęgowane poczucie odpowiedzialności wobec nieżyjącego ojca za córkę pozostawioną w kraju. Po przeniesieniu do Palestyny mama odwiedza Betlejem i w Bazylice Narodzenia Pańskiego zawiesza złotą monetę jako wotum w intencji odzyskania mnie. Ze Sfinksem na pustyni Ochotniczki zapoznają się z piramidami Taksówka pustynna Jeszcze jedna świątynia Ziemia Święta to przeplatanie codzienności z niecodziennością. Dla jednych kraj pomarańczowych pardesów [sadów], srebrnych drzew oliwkowych, dróg wysadzanych kwitnącymi

drzewami,

dla

innych

świętość

nad

świętościami,

cel

pielgrzymek.

Niezapomnianym przeżyciem jest Via crucis ochotniczek PWSK niosących ciężki drewniany krzyż drogą przez starą Jerozolimę. Pewnego dnia mama spotyka starego Żyda z Rawy Ruskiej, obecnie zamożnego właściciela wspaniałego pardesu. Spacerując pośród kwitnących drzew i wdychając upajający zapach kwiatów, mama mówi, jak piękny jest jego pomarańczowy gaj. - Pani mówi, że to piękne? A ja pani powiem, że to wcale nie jest takie piękne. Nie tak jak u nas w Rawie Ruskiej. Był placyk, kwitły kasztany, stały ławeczki. A tu co? Gorąco,

piasek... - i rozpłakał się. „Kiedyś przejeżdżałam przez Rawę Ruską. Bieda, kałuże, błoto, nędzne domki” - opowiadała mama wspominając spotkanie. Tęsknota miewa wiele twarzy. Poziom ochotniczek w jej kompanii jest bardzo różnolity, więc do rutyny wojskowej matka próbuje wstrzyknąć dozę kultury, organizując wycieczki do miejsc zabytkowych. Nie zawsze udaje się otrzymać spodziewany wynik. Szczególnie jedna z jej podkomendnych odpiera wszelkie próby oświecenia, kwitując każdy zabytek słowami: „ale u nas w Nowym Sączu...”. W czasie wycieczki do egipskich piramid Gizy i Wielkiego Sfinksa, starając się uniknąć dalszej frustracji, mama z góry ją ostrzega: „Tylko proszę nie powiedzieć, że u was w Nowym Sączu też były piramidy”. W bliskim gronie mamy są dwie poetki, Herminia Naglerowa i Beata Obertyńska, i dla małego kółka urządzają poetyckie wieczory. Poza tym od dłuższego czasu mamę łączy przyjaźń z Bronisławą Wysłouchową, obecną komendantką PWSK na Bliskim Wschodzie. W celi, gdzie Wysłouchową trzymano na Łubiance, rosyjskie i ukraińskie prostytutki śpiewały uliczne piosenki, które Bronka dobrze zapamiętała; ponieważ ma dar imitowania, wieczorami pod namiotem, dla najbliższych współpracowników i ku ich uciesze, do złudzenia naśladuje dawne towarzyszki więzienne. Autostop do Jerozolimy Czasem warto wyrwać się do miasta na dobrą kawę... Nad wodą Tymczasowy rozkaz organizacyjny wojskowych służb kobiecych wydany w styczniu 1943 roku przez Ministerstwo Obrony Narodowej w Londynie narzuca pewne zmiany PWSK, które wywołują duży sprzeciw. Potwierdza status ochotniczek jako żołnierzy służby czynnej podlegającym ogólnym przepisom wojskowym i dyscyplinarnym - między innymi ustala nierówność stopni oficerskich kobiet i mężczyzn na pewnych etatach, tak jak np. wśród lekarzy. W związku z tym, z poparciem generała Andersa, zostaje powołana komisja do opracowania wniosków organizacyjnych PWSK do przedstawienia ministerstwu w Londynie. „W skład powołanej komisji weszły komendantki: Z. Hoffmanowa, J. Scheinkonig prawniczki, M. Trojanowska, K. Jaworska, I. Wachlowska, J. Piłatowa, H. Naglerowa, M. Olechowicz i Inspektorka Gł. B. Wysłouchowa. Komisja rozpoczęła pracę 9.VIII.1943”[61]. Wkrótce mamy koleżanka prawniczka Jadwiga Scheinkonig, komendantka plutonu, odpływa do Anglii w grupie ochotniczek delegowanych do baz lotnictwa i marynarki wojennej, więc mama ostro sama zabiera się do opracowania wniosków. W tej pracy czuje się na swoim

gruncie. Sprawozdanie zostaje przedstawione generałowi Józefowi Wiatrowi, dowódcy Bazy i Etapów, i wyłania się propozycja, ażeby Inspektorka Główna PWSK, Wysłouchowa, osobiście pojechała i odbyła bezpośrednio rozmowy w Londynie. Bitwa pod El Alamajn na jesieni 1942 roku zdecydowanie przyczyniła się do wyparcia sił niemieckich z Afryki, ratując strategiczny dla aliantów dostęp do Kanału Sueskiego. Ostatnim etapem polskiej armii na Bliskim Wschodzie będzie Egipt. W tym czasie Kair jest istną szachownicą. Losy wojny bardzo się wahają, Anglicy odwołują dowódców, mianują nowych, wśród wojskowych z licznych formacji alianckich kręcą się dyplomaci różnej maści, buszują szpiedzy, przewijają się dziennikarze, rodzą się intrygi, pogłoski, podsłuchy. Przy intensywnych przygotowaniach do dalszej akcji bojowej nastroje są tak gorące jak egipski klimat. Anglia kontroluje Egipt, choć teoretycznie istnieje rząd egipski z premierem mianowanym przez króla Faruka I, ale jego polityka jest iście bizantyjska. Pozornie proangielska, bo jak może być inna, skoro w Egipcie stacjonują wojska brytyjskie, po kryjomu podejmuje próby zachowania neutralności, wdaje się w konszachty z wrogiem, bo któż może przewidzieć, w którą stronę wojenne wiatry powieją? W maju 1940 roku premier egipski Ali Maher Pasza zaskoczył Anglików proklamacją neutralności, ogłaszając Kair „miastem otwartym”, ale Brytyjczycy ani wtedy, ani później nie zdradzili chęci wycofania wojsk z Kairu, pozostawiając status miasta w zawieszeniu. Po przeniesieniu armii polskiej do Egiptu 15 września 1943 roku mama zostaje mianowana kierownikiem Biura Inspektoratu PWSK w ramach dowództwa Armii Polskiej na Wschodzie, przed translokacją do Włoch. Przy tej okazji dostaje od kolegów w prezencie małego białego skarabeusza na czarnoniebieskim aksamicie, z następującą dedykacją: Pani Adjutantce Skarabeusz, żuk to święty, Jak adiutant tak nietknięty Więc przyjm proszę bez urazy Wszak to symbol twojej władzy. Hotel Continental Savoy, Kair, październik 1943 Wiza portugalska upoważniająca do lądowania w Portugalii Wiza specjalna wydana przez ambasadę brytyjską w Kairze II Korpus formowany już w Iraku został skierowany do Włoch w składzie 8. armii brytyjskiej. Mimo intensywnej pracy, mama i tu stara się wykroić czas na zwiedzanie. Wiele lat później z babcią będą wspominać dwukrotną wizytę w Mieście Umarłych w Kairze - raz w nocy, przy świetle księżyca, raz w dzień w rażącym słońcu. Zwiedzać bezpiecznie można

jedynie z odpowiednią eskortą. „W dzień zrobiło na nas większe wrażenie niż w nocy. - A wydawało się, że powinno było być wręcz odwrotnie” - opowiadała później babcia. Miasto Umarłych to olbrzymi cmentarz mauzoleów i tam koczuje największa egipska biedota. Mauzolea są otwarte i babcia w szczególności zapamiętała jedno, gdzie na welonie ślubnym leżał zasuszony bukiet. Nie powiedziała, dlaczego to właśnie utkwiło jej w pamięci. Może skojarzyła welon ślubny i śmierć z tragedią mamy? Nadarzają się okazje zwiedzenia Aleksandrii i Luksoru, ale najciekawszą jest wizyta w AlAzhar, najstarszej uczelni muzułmańskiej, słynnym tysiącletnim ośrodku studiów nad doktryną i prawem szyickim. Pewnego dnia do polskiej kwatery przychodzi Egipcjanin z jakąś sprawą. Był już u władz angielskich, odsyłano go tu i tam, wszędzie zbywano. Rozgoryczony lekceważącym traktowaniem przez cudzoziemców, trafia do mojej matki i piękną francuszczyną wylewa przed nią swoje żale. Mama słucha go ze współczuciem, głupio jej, że w jego własnym kraju tak go potraktowano, szybko sprawę załatwia. Następnego dnia interesant wraca i pyta, czy może jej podziękować pokazując coś w Kairze, czego normalnie turyści nie zwiedzają. Zabiera ją i moją babkę na uniwersytet AlAzhar. Wspaniały dziedziniec otoczony kolumnadą i koronkową kamienną sztukaterią, połączony z meczetem, wewnątrz, w medresie alabastrowe kolumny, przy każdej na stołku nauczyciel, na podłodze dookoła mała grupa uczniów. Udziela im nauki ledwie dosłyszalnym szeptem. W zgiełkliwym Kairze jest to oaza kontemplacji i ciszy. W odpowiedzi na raport przygotowany przez komisję organizacyjną PWSK w październiku przychodzi wezwanie z Ministerstwa Obrony Narodowej na przyjazd do Londynu Bronisławy Wysłouchowej; moja matka też zostaje powołana do komendy głównej PWSK w Londynie. Następuje rozstanie z babcią. Przed wyjazdem z Kairu mama zatrzymuje się w hotelu ContinentalSavoy, robiąc przygotowania do podróży. Wieczorem z hotelowego tarasu na brzegu pustyni ogląda wspaniałe zachody słońca i karawany, wędrujące tuż po drugiej stronie Nilu. Jest to pożegnanie z Kairem. Do Londynu wraz z Bronką Wysłouchową będą lecieć brytyjskim samolotem RAFu, z jednym angielskim oficerem łącznikowym, liaison officer. W paszporcie mamy wiza wystawiona przez władze angielskie stwierdza, że ta osoba jedzie do Zjednoczonego Królestwa w sprawie urzędowej - Bearer is travelling to the United Kingdom on official mission to H.M.Govt. Odlatują z Kairu 9 października 1943 roku. Paszport polski mamy wydany w Kairze

Odwrotna strona paszportu Wprawdzie Niemcy są wyparci z Afryki, ale nad Morzem Śródziemnym trwają zażarte walki powietrzne. Do Anglii można dotrzeć jedynie lecąc przez brytyjskie i francuskie kolonie w Afryce Równikowej. Trasa prowadzi nad Saharą, potem nad dżunglą. Codziennie lądują, żeby dobrać paliwo i spędzić noc. W Kongo Belgijskim postój przypada w sercu dżungli, przy klasztorze belgijskich zakonnic. Mama i Bronka nocują w klasztorze, pilot i oficer łącznikowy na plebanii. Wczesnym rankiem ksiądz w kaplicy odprawia mszę. Mali czarni ministranci służą boso i mamę głęboko wzrusza widok różowych podeszew ich stópek wystających spod białych komży. Po mszy przełożona zaprasza na śniadanie do refektarza. Przez otwarte okno zagląda bujna tropikalna roślinność, z drzew dochodzą krzykliwe głosy ptaków. Przed odlotem zakonnica przynosi mały krzyż i figurkę Matki Boskiej, z kości słoniowej, rzeźbione przez tubylców. Smukła figurka Madonny ma afrykańskie rysy twarzy i kwadratowy kształt palców. - Proszę sobie wybrać, która z pań weźmie krzyż, która figurkę. Bronka Wysłouchowa zwraca się do mamy: - Zosiu, ty masz dziecko w kraju, weź Matkę Boską - mówi i sama bierze krzyż. Na zachodnim wybrzeżu Afryki lądują w Bathurst (obecnie Bandżul), w brytyjskiej Gambii. Nocleg w eleganckim hotelu, wygodne pokoje, łóżka pod moskitierami, jedyny kłopot to dużo żab w wannie. - Mieliśmy straszne ulewy - tłumaczy mamie pokojówka - żaby wtedy zawsze wychodzą. Matka Boska afrykańska, pamiątka z drogi powrotnej do Europy [57]Jakkolwiek moja matka była całkowicie przekonana, że mój ojciec zginął w masakrze starobielskiej, tajemnica jego „obecności” w Archangielsku została wyjaśniona dopiero w 1994 roku. W Archangielsku znajdował się inny kpt. Maksymilian Hoffman, urodzony tego samego roku co mój ojciec, którego żona, tak jak moja matka, na imię miała Zofia. Przy tworzeniu Listy Katyńskiej połączono dane dwóch osób pod jednym hasłem. [58]Po wojnie pojawiło się wiele teorii co do katastrofy, gdy wyjawiono, że w Gibraltarze w tym czasie znajdował się brytyjski „podwójny agent” Kim Philby, szpieg sowiecki ze słynnej „piątki” angielskich dyplomatów i członków brytyjskiego wywiadu zdemaskowanych w latach 50. jako agenci rosyjscy. Niewątpliwie Sikorski był dla Stalina bardzo niewygodny, szczególnie po odkryciu grobów w Katyniu. „Piątka z Cambridge”: Kim Philby, Donald Maclean, Guy Burgess, Anthony Blunt, John Cairncross, absolwenci

Uniwersytetu Cambridge, należała do ekskluzywnych angielskich klubów. Philby, Macleani, Burgess zdołali zbiec do Rosji, nim ich aresztowano. [59] Anna Bobińska, dz. cyt., s. 171. [60] Tamże, s. 194. [61] Tamże, s. 176.

Rozdział IX Nareszcie Europa Lizbona, 15 października 1943 roku. Trzy i pół roku minęło od chwili, kiedy moja matka opuściła kontynent europejski. Wzruszenie ogromne, bo kiedyś powrót wydawał się mało prawdopodobny. Neutralna Portugalia ma układy z rządem Jego Królewskiej Mości i wojskowy samolot bez kłopotu siada na lotnisku, choć pasażerowie muszą przebrać się po cywilnemu, ale są na to przygotowani. Zatrzymują się w Grande Hotel Borges i na szczęście żab tu nie ma. W Lizbonie postój trwa całą dobę, mama więc korzysta z tego, ażeby przez Międzynarodowy Czerwony Krzyż starać się ponowić zerwany kontakt z wujkiem Zbyszkiem. Lwów dotąd pozostaje pod okupacją niemiecką. Lizbona, październik 1943 Siedemnastego października ostatni przystanek, lądują na lotnisku Shannon w Irlandii. Widoczna już z powietrza soczysta, szmaragdowa zieleń wyspy, po miesiącach pustyni i tropików działa kojąco. Krótki przeskok przez morze i następnego dnia są w Anglii. Od wyjazdu z Kairu przelot trwał dziewięć dni. Inspektorka Wysłouchowa przybyła do Londynu wraz z komendantką Zofią Hoffman, zdolnym prawnikiem, 19 października 1943. Natychmiast meldowała się u ministra obrony narodowej. Na jego polecenie projekt rozkazu organizacyjnego PSWK opracowany przez Gł. Inspektorat PSK miał być rozpracowany przez Komendę Główną PSWK i następnie przedstawiony generałowi Kukielowi dla uzyskania jego opinii[62]. Z powodu braku konkretnych wyników celem reorganizacji PWSK inspektorka Wysłouchowa prosi o pozwolenie jak najszybszego powrotu do swoich jednostek w Palestynie, pozostawiając mamę w Londynie. W wyniku rozmów o reorganizacji „komendantka Z. Hoffman pozostała w Londynie dla dalszej pracy nad rozkazem [reorganizacji] PSWK”[63]. W liście do generała Andersa minister obrony narodowej, generał dywizji Marian Kukiel, powiadamia go o decyzji zatrzymania mamy w Anglii. Londyn, dn. 26 XI 1943 r. Dziękuję Panu Generałowi za delegowanie na teren Wielkiej Brytanii St. Inspektorki Wysłouchowej i Komendantki Komp. Hoffmanowej. Sądzę że zetknięcie się ich z naszym

terenem i współudział w pracach zmierzających do postawienia Wojskowej Służby Kobiet na nowych podstawach będą z dużym pożytkiem dla sprawy i przyczynią się do zharmonizowania naszych wysiłków w tej dziedzinie. W imię ciągłości prac, które zostały zapoczątkowane, prosiłem Pana Generała o Jego zgodę na pozostawienie na stałe p. Hoffmanowej, której erudycję prawną i znajomość dorobku PSWK na terenie Środkowego Wschodu chciałbym wykorzystać w centrali[64]. W tym samym liście generał Kukiel porusza kwestię obsadzenia stanowiska Komendantki Głównej PSK, na które typuje Bronkę Wysłouchową. „Wydaje mi się, że osobą najbardziej predestynowaną byłaby tutaj p. Wysłouchowa. Jesteśmy wszyscy pod wrażeniem jej powagi, inteligencji i ujmujących cech charakteru”. Niemniej po zapoznaniu się z tą propozycją Bronka Wysłouchowa prosi o pozostawienie jej jednak na stanowisku Inspektorki Głównej w dowództwie armii. „[Czuła] się mocno związana z Pomocniczą Służbą Kobiet ciężkimi przeżyciami w ZSRR i dwuletnią pracą organizacyjną”[65]. Chciała być blisko kobiet, które prowadziła i o które szalenie się troszczyła. W twardych warunkach wojskowych i obozowych była niezwykle opiekuńcza dla swoich podwładnych, jak to moja matka nieraz sama doświadczyła. Władze wojskowe zobowiązują się do trzech miesięcy przerzucić babcię do Londynu. W Londynie mama po raz pierwszy ma okazję zetknąć się z generałem Marianem Kukielem; z czasem będzie miała z nim częsty kontakt w trakcie pracy i odpraw sztabowych. Jest pod urokiem jego niezwykłej kultury i prawdziwie dżentelmeńskiej kurtuazji. Humanista, historyk, habilitowany na Uniwersytecie Jagiellońskim, przed wojną dyrektor Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie i członek PAU, Marian Kukiel nie jest przeciętnym wojskowym. Moja matka wspomina, z jaką przyjemnością czytała każdy jego komentarz na marginesie raportu, każdą notatkę pisaną piękną polszczyzną, w pełni dopracowaną stylistycznie i językowo. Pośród szerokiej gamy alianckich oficerów znajdujących się w Londynie Polacy cieszą się szczególną sympatią wybrednej i zamkniętej angielskiej society , głównie dlatego, że wielu z nich, tak jak generał Kukiel, to ludzie o wysokiej kulturze i nieskazitelnych manierach. Za przykład niech posłuży wspomnienie o pewnej damie angielskiej, która odmawia przyjmowania w domu Kanadyjczyków, bo „to zbyt prosty element”, ale zaprasza pięciu polskich oficerów na high tea i brydża od piątej do jedenastej w nocy[66]. Inna sprawa, że w tym okresie słynne angielskie high tea nie zapewnia gastronomicznych rozkoszy, bo całe społeczeństwo cierpi na racjonowanie żywności, chociaż wśród elit szkockiej whisky nie brakuje; młode Angielki w szarmanckich, rączkę całujących

polskich oficerach chętnie upatrują kandydatów na mężów. Londyn, grudzień 1943 Mama awansuje na inspektorkę 1 grudnia i zostaje mianowana zastępczynią komendantki głównej PWSK, pułkownik Marii Leśniakowej. Pracuje w Sztabie Generalnym w Londynie w hotelu Rubens, w centrum miasta, blisko pałacu Buckingham. Początkowo mieszka w klubie dla oficerów ATS i tam nawiązuje znajomość z młodą Angielką, junior commander Elizabeth Connors. Znajomość przemieni się w serdeczną przyjaźń. Zbliżają się święta Bożego Narodzenia i Elizabeth zaprasza ją do swojej rodziny na Christmas. To pierwszy niezwykle sympatyczny kontakt z Anglikami spoza sfery wojskowej. Mimo wojny nastrój jest świąteczny, jest jemioła, są petardy ulubione przez Brytyjczyków crackers, jest tradycyjny, ciężko strawny pudding bożonarodzeniowy. Mamę ujmuje niewyszukana prostota tych drobnych przyjemności. W parę lat później, kiedy już wiadomo, że Polska została sprzedana Sowietom i że żelazna kurtyna zapadła, Elizabeth Connors ofiaruje mamie miniaturowe wydanie poezji Alfreda Tennysona z następującą dedykacją: To Lt. Col. Zofia Hoffmanowa, with affection and very best wishes - to note particularly page 18 of this little book. From Elizabeth Connors. Christmas 1947. Na stronie 18 książeczki znajduje się sonet, jeden z dwóch pod tytułem Poland, które Tennyson napisał na wieść o Powstaniu Listopadowym: [...] The heart of Poland hath not ceased To quiver, though her sacred blood doth drown The Fields [...][67] Sto pięćdziesiąt lat później historia się powtarza. Po paru tygodniach spędzonych w klubie ATS mama wynajmuje pokój w londyńskim boardinghouse, przy 36 Belgrave Road, oczekując na przyjazd babci. Jest to typ popularnego wówczas pensjonatu, ale bez jedzenia. Na małej kuchence można coś ugotować, zaparzyć herbatę. Pokój jest ogrzewany gazowym piecykiem działającym po wrzuceniu pieniędzy. Do pokoju zaczyna zaglądać myszka i mama swoim zwyczajem oswaja ją, kładąc kruszyny chleba na parapecie okiennym. Mimo zimowej pogody, deszczu i mgły nasyconej popiołem i dymem z opalanych węglem kominków, słynnego londyńskiego smogu tak gęstego, że ludzie gubią się zatracając kierunek, od pierwszej chwili moja matka Anglię polubiła i dobrze poczuła się w Londynie. Odpowiada jej brytyjski flegmatyczny stosunek do katastrofy wojennej, dyscyplina i uczciwość. Choć żywność jest na kartki, to flaszka mleka pozostawiona rano przez mleczarza na progu zbombardowanego w nocy domu stoi tam, póki

właściciel po nią się nie zgłosi. Brak egzaltacji, poczucie humoru, umiejętność ironizowania z własnych śmiesznostek to cechy zbliżone do jej osobowości. Pośród gruzów życie toczy się nienormalnie unormowanym trybem. Przechodząc codziennie koło stacji kolejowej Victoria, mama odkrywa małe delikatesy, rodzaj pokoju śniadankowego pani Zofii Teliczkowej, co prawda bez jej wykwintnych zakąsek, ale za to z abundancją rolmopsów, co mamie zupełnie wystarcza. Cukier, masło, mięso, mleko, marmolada, margaryna, wszystko w Anglii jest ściśle kontrolowane przez system racjonowania. Dwa jajka na osobę na tydzień. Każdy mieszkaniec dostaje książeczkę kuponów i rejestruje ją w sklepie, gdzie ma zamiar robić zakupy. Sklep otrzymuje tyle towaru, ilu klientów się zarejestrowało. Racjonowanie nie obejmuje ryb i ogromnie wzrasta konsumpcja sprzedawanej w kioskach smażonej ryby, wraz z frytkami w papierowej tubce często skręconej z gazety, popularne angielskie fish and chips. Na szczęście nie ma ograniczenia na śledzie, więc mama staje się stałym bywalcem delikatesów koło stacji Victoria. Stacje metra służą jako schrony, gdzie ustawione są prycze i co wieczór ludzie schodzą się na wyznaczone miejsca. Kiedy mama wraca z biura, widzi na jednej stacji co wieczór o tej samej porze na posłaniu kapelusik z fioletowym kwiatkiem, jaki zazwyczaj noszą stare Angielki. Jego właścicielki nie widzi nigdy, ale ma przeświadczenie, że to emerytka, która jeszcze gdzieś dopija herbatę, bo a nice cup of tea działa jak balsam na wszelki stres. Kiedy w autobusie przestraszone nalotami dziecko zaczyna histerycznie płakać, matka uspokaja je obietnicą, że w domu dostanie herbatkę, nie lody, nie lizaka, ale a nice cup of tea. Szkoła Podchorążych Piechoty i Kawalerii Zmotoryzowanej. Uczestniczki kursu, Szkocja 1944 Szkoła Podchorążych Piechoty i Kawalerii Zmotoryzowanej, Szkocja 1944 Nagroda strzelecka mamy W trzy miesiące po wyjeździe mamy z Kairu babcia dobija do Londynu i zaczyna działać w Polskim Czerwonym Krzyżu. Tymczasem mama w lipcu zostaje odkomenderowana do szkoły podchorążych piechoty i kawalerii zmotoryzowanej w Aberdeen, na północy Szkocji, na pierwszy kurs oficerski PWSK. Wojsko prowadzi podwójny system stopni oficerskich: regularnych wojskowych oraz oficerów kontraktowych na czas wojny. Z Aberdeen mama wraca we wrześniu z podwójną rangą: porucznika regularnego „z równoczesnym zakontraktowaniem w stopniu podpułkownika”. W rok później awansuje na kapitana regularnego, ale teraz na kurtce mundurowej ma już dwie gwiazdki i dwie belki.

Oprócz gwiazdek i belek z Aberdeen mama przywozi srebrny pucharek za sprawność w strzelaniu z pistoletu. Od dziecka jest krótkowidzem; na zakończenie kursu odbywają się zawody strzeleckie i przy strzelaniu z karabinu mamy „kule leciały, gdzie chciały” - jak sama opowiadała. Natomiast strzelanie z pistoletu jest na wyczucie znad biodra, celem jest kartonowy biegnący człowieczek z tarczą w kształcie serca, i tu mama oddaje bez pudła w sam środek celu osiem strzałów; siedem tworzy idealny wianuszek w sercu, ósmy pada tuż poniżej krzyża figurki. Te zawody jak i mamy w nich udział zostają upamiętnione w balladzie „na melodię” Pana Tadeusza, anonimowego autorstwa jednej z uczestniczek kursu: Któż z nas te dni zapomni, gdy niby pacholę nie bacząc na włos siwy, leciał strzelać w pole. Gdy obiecany puchar tak zapał pobudza, że przestrzeliwszy tarczę, poznajesz - że cudza! Tu grupa z karabinem dzielnie się mocuje i Panu Bogu w okna uparcie celuje, by tarczy nie uszkodzić. Sam mistrz patrzy z boku, oburzenia pioruny grają w jego oku. A na pobliskim błoniu, plackiem leżąc w trawie, za spust ciągnie oburącz - i tak leżąc prawie toczy „walkę francuską” z Webleyem upartym Julia - z okiem natchnionym i sercem rozdartym. Aż młodziutki instruktor wyraźnie się dąsa i chciałby to poskubać, czego nie ma wąsa. Strzał padł nareszcie głucho. Wszystkim się zdawało, że tarcza przestrzelona; lecz się okazało, że cel stoi nietknięty i tylko z pagórka hukiem spłoszony królik w trawę daje nurka. Za nią jedna po drugiej zmienia stanowisko, celuje do figurki wysoko, to nisko, lecz wszystko nadaremnie. Instynkty mordercze rosną w sercach i myśli przywodzą krwiożercze. Kadeci poszaleli. Kule świszczą w koło i niemalże muskają instruktorskie czoło. Strach blady padł na wszystkich. Instruktorzy w nogi i uciekają chyżo do pobliskiej drogi, gdzie, dając schron bezpieczny, sanitarka stoi. Każdy woli być bliżej - choć „nikt się nie boi”. Któż zbada możliwości kadetów ogromne? Czy poznasz, gdy zazwyczaj są ciche i skromne! Wreszcie podeszła starsza. Ta mierzy na chłodno, Spokój ma w obliczu i postawę godną, chociaż nieprzepisową. Osiem strzałów pada! Siedem prościutko w serce. Zamilkła gromada i patrzy oniemiała - czy ostatni celny? Czy myślicie, że chybił?! Wszak to strzelec dzielny!

Wszyscy biegną do celu - gromada się zbliża i cóż się okazuje? Utkwił niżej krzyża! Nieprzyjaciel nie żyje, rekord jest pobity. Honor uratowany i puchar zdobyty! Strzelanie się skończyło, puchary wręczone, wszyscy chwalą, że dobrze - lecz ktoś we łzach tonie. „Najgorzej z całej klasy!... Taki wstyd, o Boże!...”. Przepadło: - wyczytali - nic już nie pomoże. „...Cztery punkty omyłki...” serdecznie się gniewasz. Nie płacz! Najgorzej strzelasz - lecz najlepiej śpiewasz. Takie były ćwiczenia, prace w one lata W cichym szkockim miasteczku, gdzieś na końcu świata. I ja tam byłam, miód z pucharu piłam, co widziałam, słyszałam, w kronikę włożyłam. Mama z odznaką Szkoły Podchorążych, Londyn Po bombardowaniu Anglii w pierwszych latach wojny życie „pod bombami” przybiera charakter rutynowy. W Londynie oczyszcza się gruzy, zabezpiecza uszkodzone domy, funkcjonują schrony i kantyny dla bezdomnych. W miarę jak przewalają się losy wojenne na kontynencie, coraz częściej mówi się o ponownym nasileniu niemieckich ataków na Wielką Brytanię. Krążą pogłoski, że w Peenemünde Niemcy pracują nad tajną bronią, którą Hitler ma zamiar użyć przeciwko Anglii. Na sześć miesięcy przed desantem, jak przed burzą, panuje niepokojąca cisza. Wojska alianckie lądują na plażach Normandii 6 czerwca 1944 roku, a w nocy z 13 na 14 czerwca na Anglię spadają pierwsze bomby latające V-1 – Vergeltungswaffe (broń odwetowa), tak nazwana, aby spotęgowała poczucie paniki, że jest pierwszą z długiej serii innych w hitlerowskim tajnym rynsztunku. Tego dnia niewiele bomb dolatuje, ale już w dwa dni później jedna trzecia V-1 dosięga celu i na 244 wystrzelone w dniach 15-16 czerwca 73 spada na Londyn. Podpułkownik Zofia Hoffmanowa Odznaka na legitymacji Szkoły Podchorążych Legitymacja Szkoły Podchorążych Ażeby Niemcom nie dostarczać danych o trafności, rząd brytyjski zarządza całkowitą blokadę informacji prasowej, więc reszta kraju nie wie, że stolica jest pod ciężkim ostrzałem. Początkowe próby zestrzeliwania V-1 armatkami przeciwlotniczymi w pierwszym tygodniu bombardowania okazują się nieskuteczne. Miasto huczy kanonadą, ale zestrzeliwane bomby zwiększają wyrządzone szkody. Armaty zostają przesunięte na południowe wybrzeże Anglii,

skąd udaje się strącać część bomb latających, nim dosięgną zaludnionych miejscowości. Niemniej duże części Londynu płoną. Niemcy V-1 nazywają „ognistymi smokami”, Anglicy bardziej prozaicznie „bombami brzęczącymi” albo „bombami trzmielami” (buzz bombs, bumble bombs bądź doodlebugs). Latające V-1 są znacznie bardziej śmiercionośne od zwykłych bomb, choć czasem też nie wybuchają. W czasie pierwszego „dużego blitzu” w 1940 roku nierzadko zwykła bomba nie wybuchała, lecz wbijała się głęboko w ziemię albo leżała na trawniku. Wtedy powstały pierwsze zorganizowane ekipy specjalistów do usuwania niewybuchów, tak zwanych UBX unexploded bombs. W Londynie gazety rozpisywały się o Fredericku LeightonMorrisie który w listopadzie 1940 roku ze swojego mieszkania przy Jermyn Street wyniósł w rękach 50-kilową niewybuchniętą bombę z obawy, że eksploduje i zniszczy cały dom. Miał zamiar przenieść ją do St. James’s Park, żeby ją tam zdetonowano. Po drodze spotkał go policjant i zaaresztował za wkroczenie do „strefy ewakuowanej”. Pan LeightonMorris stanął przed sądem i sędzia mówiąc, że jest nie do przyjęcia, ażeby prywatna osoba w ten sposób poczynała sobie z bombami, skazał go na sto funtów grzywny albo trzy miesiące aresztu. Oskarżony oświadczył, że nawet gdyby miał w banku sto tysięcy funtów, to grzywny nie zapłaci i woli pójść do kryminału. Zrobiła się awantura, premiera Churchilla indagowano w tej sprawie w parlamencie i jakkolwiek sąsiedzi bohatera zebrali sto funtów na zapłacenie grzywny, wdał się w to minister spraw wewnętrznych, Herbert Morrison, i grzywnę zredukowano do pięciu funtów. Pan LeightonMorris powiedział, że czek od sąsiada oprawi w ramki na pamiątkę wydarzenia i całe sąsiedztwo uczciło wynik sprawy grupową party. Teraz, w cztery lata później, kiedy spadają bomby latające, o party nikt nie myśli. Babcia cierpi na klaustrofobię i odmawia schodzenia do schronu, ale też nie chce ginąć pod gruzami domu. Na dachach i rogach ulic patrolują woluntariuszestrażacy, firewatchers, więc kiedy zaczynają wyć syreny alarmowe, babcia Włodzia wychodzi na ulicę i staje obok strażaka. Nie mając innej rady, mama też z nią tam staje. Któregoś dnia widzi je mamy kolega sztabowy. Zaszokowany tym, że bez żadnej ochrony stoją na ulicy, gdy lecą bomby, woła: „Na miłość boską, pani Zofio, przynajmniej proszę mamie nałożyć hełm na głowę!”. Od tej chwili obie noszą hełmy. Po pewnym czasie babci nudzi się stanie na rogu, więc wsiadają do autobusu i krążą po Londynie, bo w czasie tego „małego blitzu”[68] londyńskie piętrusy kursują nieprzerwanie. Mama z babcią, starszą ochotniczką Włodzimierą Neuhoffową, Londyn 1945 Nie tylko moja babka traktuje naloty z pewną nonszalancją, czyni to też znaczna część londyńczyków. Na nadlatujące bomby przechodnie na ulicach reagują z obojętnością, a nawet

z pogardą. Wśród ludności panuje ogólne poczucie znużenia. Kursują pogłoski o innej tajnej broni w arsenale Hitlera, chociaż jest ona naprawdę niezbyt tajna, bo pewne dane o niej otrzymał już wywiad angielski od niemieckich jeńców wojennych. Dyskusja na ten temat jest zabroniona, więc tym bardziej wśród publiczności krążą domysły podsycane wyobraźnią. Największą obawę stanowi możliwość równoczesnego bombardowania miasta rakietami i bombami latającymi, jednak ponieważ naloty bomb V-1 znacznie zelżały, a żadna rakieta dotąd nie spadła, 7 września Duncan Sandys, minister zaopatrzenia i zięć premiera Churchilla, stwierdza w trakcie wywiadu prasowego, że dla Londynu najgorsze już minęło, a wszelkie obawy co do rakiet V-2 są wyolbrzymione. Następnego dnia, 8 września o 6.40 rano na Londyn spada pierwszy pocisk rakietowy V-2, czyli Vergeltungswaffe 2, o technicznej nazwie Aggregat-4. W chwilę później następuje drugi wybuch. I znów jest blokada informacji prasowych. Początkowo mieszkańcy przypisują wybuchy i pozostawione po nich ogromne dziury składom broni i liniom gazu trafionym przez bomby. Jednak kiedy na Londyn zaczynają spadać po cztery rakiety dziennie, nikt nie wątpi, że to nowa fala drugiego blitzu. Rakieta V-2 zawiera 1 000 kilogramów materiału wybuchowego i leci z szybkością 5760 kilometrów na godzinę. Z ruchomej wyrzutni w Holandii rakieta dosięga celu w 4 sekundy, a ponieważ spada ze stratosfery pionowo, nie sposób ją zestrzelić. Dopiero dwa miesiące po pierwszym ataku V-2 Churchill oficjalnie wyjawia rodzaj najnowszych pocisków. Babcia wspominała, że „przerażające było, kiedy leciały rakiety V-2, że słyszałaś ich świst dopiero po wybuchu”. Londyn. Mama i babcia przed drzwiami boardinghouse’u Mama w mundurze „roboczym” Szkody są olbrzymie. Rakiety wyrywają kolosalne kratery, w których zapadają się wielopiętrowe budynki. Przez siedem miesięcy bombardowania rakietami V-2 na Londyn spada ich pięćset. Kiedy tuż przed Bożym Narodzeniem rakieta trafia w popularny sklep Woolworth’a, gdzie tłum ludzi robi zakupy świąteczne, na miejscu ginie dwieście osób, a wielu ciał w ogóle nie można odnaleźć. Za każdym razem, kiedy V-2 dosięgnie otwartą przestrzeń czy pomieszczenie, gdzie ludzie się gromadzą, zniszczenie jest totalne i śmiertelność masowa. Z powodu braku głębokich schronów publicznych rząd nakazuje masową produkcję schronów Andersona, stawianych w ogrodach i parkach. Ale ludzie mieszkający w pobliżu stacji kolejek podziemnych dalej wolą ten typ zabezpieczenia. Londyn pogrąża się w apatii. Na drugim krańcu Europy, w okupowanym przez Niemców Lwowie, 1 maja 1944 roku podczas sowieckiego nalotu na miasto dwie „bomby łańcuchowe” spadają na nasz dom

przy ulicy Zadwórzańskiej i kontakt z mamą się urywa. Sztab. Przerwa w czasie odprawy, Londyn [62] Tamże, s. 201. [63] Tamże, s. 202. [64] Tamże, s. 203. [65] Tamże, s. 202. [66] Philip Ziegler, London at War. 1939-1945, London, Pimlico, 2002, s. 213. [67][...] Jeszcze nie przestało/Serce Polski bić w piersiach, choć krew święta z ciała/spływa na pola żyzne [...], Polska w przekładzie Jerzego Pietrkiewicza, cyt. za: Poeci języka angielskiego, t. 2, Warszawa 1971, s. 478 - przyp. red. [68]Blitz w 1944 roku uważany był za „mały” w porównaniu do „wielkiego blitzu” z 1940 roku.

Rozdział X Lwów, 1940-1944. Lecą na nas bomby Wspomnienia z pierwszych lat po wywózkach 13 kwietnia 1940 roku powracają garścią fragmentów bez związku, mgliste zdjęcia wyjęte z szuflady, luźno rzucone na stół. Z czasem zaczną się scalać, aż utrwalą się w płomyku migocącej świeczki w piwnicy pełnej ludzi, w gruzach willi, w klatce schodowej zawieszonej jak girlanda w powietrzu, w zmiażdżonym krzewie dzikiej róży pod czarnym fortepianem. Wczesne obrazy i pory roku nikło zarysowują się w mojej pamięci. Ulica Listopada o zmierzchu, Basia trzyma mnie za rękę, ja drobię koło niej. Skąd wiem, że to ulica Listopada? Po prostu wiem. Szyny tramwajowe biegną środkiem, połyskują mokre od deszczu i giną w oddali. Pojawia się tramwaj, dzwoni ostrzegawczo i zatrzymuje się ze zgrzytem hamulców. Wuj Zbyszek mówi: „Twoja mamusia jeździła tramwajem do szkoły”. Odtąd tramwaj, szyny, jesienna mgła kojarzą się z nieobecną matką. Moja świadomość jest już chłonna. Nasz ogród od ulicy dzieli płot z rdzawej siatki, przy nim rosną białe i liliowe bzy, ścieżka od bramki do drzwi domu wykładana płytami, wzdłuż niej fioletowe irysy, pod oknem sutereny kwitną tulipany. Za domem sad odgrodzony od sąsiadów drewnianym parkanem, pośrodku rozłożysta złota reneta, dwie wiśnie i czereśnia, z boku krzewy porzeczek i agrestu. Gałęzie drzew w letnim słońcu uginają się od owoców. Wielka kryształowa misa na fortepianie stoi pełna słodkich czereśni, ale na przekór cioci Hance skubię zielony, kwaśny agrest. Z Basią Jawną. Lwów 1940. - Brzuch będzie cię bolał - ostrzega ciotka. Po przebytym kokluszu lekarz przepisuje świeże powietrze, więc wujkowie zabierają mnie na spacer na Wysoki Zamek. Siedzimy z ciotką na trawie, poniżej nas rozciąga się panorama Lwowa. W chwili gdy wuj Zbyszek pstryka zdjęcie, odwracam się do cioci i mówię, że mnie nudzi. Mój stały problem, który aparat utrwala. Mam podobno słabe zęby i chociaż są tylko mleczne, wuj Zbyszek bardzo o nie dba i wizyty u dentysty są de rigueur. Nasz dentysta, doktor Salmoński, przyjaciel rodziny, nieraz odwiedza nas w domu. Jest wysoki, szpakowaty i lubię go, bo się ze mną bawi. Raz podrzuca mnie trochę za wysoko w górę i głową lekko uderzam w mosiężną kulę wiszącej lampy. Wybucha pandemonium, ja ryczę, przerażeni wujkowie biegną po okłady, doktor Salmoński woła na Basię, żeby przyniosła zimny nóż i przykłada mi do głowy. Szkoda niewielka, mam małego

guza i z dumą pokazuję go innym dzieciom. Doktor Salmoński jest starym kawalerem, jego piesek foksterier towarzyszy mu wszędzie, nawet w konsultorium. Oprócz pieska ma asystentkę, a ponieważ święcie wierzy w lecznicze właściwości czosnku, co wieczór, po godzinach przyjęć, asystentka rozgniata trzy ząbki czosnku z kwaśnym mlekiem i przygotowuje trzy porcje: dla doktora, dla siebie i dla pieska. Podobno kwaśne mleko zapach czosnku zabija. Basia odprowadza mnie codziennie rano do ochronki. Któregoś dnia zjawia się w przedszkolu wysoki mężczyzna w długim czarnym płaszczu, tak długim, że tylko czarne buciki spod niego wystają. My, dzieci, stoimy przed nim zbite w gromadkę. Zakonnica bierze mnie za rękę i podprowadza do niego. - To wnuczka inżyniera Neuhoffa - mówi. Z ciocią Hanią w ogrodzie, Lwów 1940 Kwaśny agrest, Lwów 1940 Czarny płaszcz wydaje się sięgać od podłogi aż do sufitu i muszę głowę zadzierać, ażeby spojrzeć na twarz gościa. On przez chwilę patrzy na mnie, kładzie mi rękę na głowie i robi znak krzyża na czole. Arcybiskup Lwowa, Bolesław Twardowski, przyjaciel dziadka. Wyrzucony z pałacu arcybiskupiego przez Sowietów, teraz mieszka kątem w klasztorze u zakonnic. Jest ciężko chory na serce i w cztery lata później, na pogrzebie metropolity Andrzeja Szeptyckiego, zaziębi się i wkrótce umrze na zapalenie płuc. W przeciągu jednego miesiąca Lwów straci dwóch wybitnych duchownych Kościołów rzymskoi greckokatolickiego. U niektórych osób zapachy przywołują wspomnienia, na mnie tak działają dźwięki. Leżąc w łóżku w nocy słyszę w oddali przeciągły gwizd lokomotywy i to napełnia mnie tęsknotą, choć nie wiem za czym. Rano wychodzę na balkon, wspinam się na brzeg drewnianej skrzynki, gdzie rosną czerwone pelargonie, trzymam się poręczy, patrzę na rozległą panoramę zielonych od patyny dachów Lwowa i gdzieś na horyzoncie szukam śladów nocnego pociągu. Może w nadziei, że przywiezie moją mamę z powrotem? Wuj Zbyszek świadomość o mojej matce usilnie pielęgnuje. Do wyraźnych wspomnień zalicza się rosyjski czołg sunący Zadwórzańską. Gąsienice z chrzęstem zahaczają o krawężniki, rwą płyty chodnika, ryją jezdnię. Odpryski kocich łbów padają po obu stronach ulicy. Na czołgu siedzą sowieccy żołnierze. Mam trzy lata, stoję z Basią Jawną przy ogrodowej furtce i patrzę na wolno sunącego stalowego molocha. Mieszkamy z wujkami w domu babci Włodzi. Czarny koncertowy fortepian został

wywindowany na drugie piętro przez balkon i stoi w sypialni na wprost mojego łóżeczka. Wieczór letni, drzwi balkonowe lekko uchylone, na fortepianie metronom. Wuj Zbyszek gra, światło z małej lampy pada mu na ręce, jego profil zarysowuje się wyraźnie na tle wielkiego dywanu rozpiętego na ścianie. To, co gra, zapada głęboko w moją pamięć i po latach, kiedykolwiek słyszę Sonatę księżycową Beethovena, widzę smukłe palce wuja i głowę pochyloną nad klawiaturą. Przed willą na Zadwórzańskiej, Lwów 1942 W parku Stryjskim z ciocią Hanią, Lwów 1942 W mieszkaniu, Lwów 1942 Z Basią w kuchni, Lwów 1943 Jeden długi pokój służy jako jadalnia i salon. Nad szeroką sofą wisi obraz prałata w liliowym szaliku, przed kanapą niski stolik, pod przeciwną ścianą wysoka szafa biblioteczna pełna książek. Balkon z tej strony wychodzi na sad. Drugą połowę pokoju zajmuje duży stół jadalniany i krzesła. Drzwi oddzielają pokój sypialny i stąd znów z balkonu jest widok na ogród i ulicę; koło drzwi balkonowych stoi szklana gablota ze zbiorem starych zegarków. Na ścianach poza obrazami wiszą duże antyczne zegary. To hobby wujka Zbyszka od dziecka. Któregoś popołudnia złodziej wdrapuje się po rynnie na drugie piętro, przez balkon wchodzi do pokoju i zgarnia wszystkie zegarki ze szklanej gabloty i po rynnie opuszcza się na dół. Dopiero po paru godzinach Basia Jawna odkrywa włamanie. W domu jest pies, sznaucer, nazywa się Kuba, ale na złodzieja nie zareagował. To pies wujków. Był jeszcze Smyk, kundelekfoksterier mojej matki; kiedy Sowieci mamę zabrali, Smyk przestał jeść, całymi dniami warował przy ogrodowej siatce, aż wychudzony przecisnął się pod furtką i już nie wrócił. W chwili najazdu Niemców na ZSRR 22 czerwca 1941 roku Lwów znajduje się w rękach rosyjskich. Natychmiast po ogłoszeniu działań wojennych Sowieci robią gwałtowne przygotowania do wycofania się ze Lwowa. Do tych przygotowań należą masowe mordy polskich więźniów w Brygidkach i w prowizorycznych więzieniach rozsianych po całym Lwowie. Warkot motorów ciężarówek tłumi odgłos strzałów. Egzekucje przeprowadzane przez NKWD w piwnicach i na podwórzach trwają cały tydzień, aż do 30 czerwca, kiedy o drugiej w nocy ostatnie oddziały radzieckie opuszczają miasto. W parę godzin później do Lwowa wkraczają Niemcy, zastając „mokrą robotę” już wykonaną przez wroga. Z powodu represji stosowanych przez gestapo, aresztowań i egzekucji we Lwowie powstaje Polski Komitet Opiekuńczy jako filia Rady Głównej Opiekuńczej (RGO), w jego

skład wchodzą osoby ze wszystkich środowisk społecznych. Głównym celem Komitetu jest niesienie pomocy ludziom pozbawionym środków do życia w czasie okupacji. Do chwili wkroczenia Niemców wuj Zbyszek oficjalnie pracuje jako laborant u profesora Steusinga. Po odejściu Sowietów tę pracę rzuca i wtedy dowiaduje się o istnieniu Komitetu „od kolegi twojej matki, adwokata Antoniego Kozłowskiego, którego przypadkowo spotkałem na ulicy”. Natychmiast zgłasza się do biura Komitetu przy ulicy Kopernika 5 i zostaje przyjęty na członka. W swoich wspomnieniach opisuje działanie organizacji: Dyrektorem Komitetu był nafciarz, Tadeusz Kopko. W skład Komitetu weszli: prof. dr Adam Gruca, ksiądz Michał Rękas, hrabianka Aleksandra Dąbska, kupiec lwowski Leon Matwiejski, aptekarz Błądziński (właściciel apteki koło placu św. Antoniego), adwokat dr Leopold Teszner, Wanda Rudnicka (z domu Scazighino, żona generała Klemensa Rudnickiego i koleżanka Zosi z Sacre Coeur). Pol.K.O. miał funkcję opieki nad ludnością polską: kuchnie ludowe, gdzie dawano obiady ludziom bez środków, takim jak aktorzy, sędziowie, adwokaci, profesorowie. Kuchni ludowych było we Lwowie dwadzieścia sześć. Władze niemieckie, które tę działalność aprobowały, jak i Czerwony Krzyż, dawały koce i ubrania do rozprowadzania. Do opieki nad ludnością cywilną doszła opieka nad więźniami politycznymi, którym trzy razy w tygodniu dostarczano specjalne pożywienie i bieliznę. Poza tym Komitet zatrudniał Polaków jako pracowników, wydając wiele fikcyjnych legitymacji po to, żeby ludzie dostawali karty pracy, kennkarty. Po pewnym czasie Pol.K.O. przeniósł się z ulicy Kopernika na Sobiekiego i bardzo się rozbudował. Powstał wydział medyczny, gdzie dawano Legitymacja cioci Hani z Polskiego Komitetu Opiekuńczego lekarstwa i w miarę możliwości udzielano pierwszej pomocy. W tym czasie ukraińscy banderowcy wypędzali i masakrowali chłopów i ci chronili się we Lwowie[69]. W Komitecie opatrywano ich i leczono. Wydział gospodarczy robił zakupy i dostarczał do kuchni ludowych mąkę, cukier i inne prowianty. Prowadził ten dział Roman Świeykowski, który równocześnie był na wysokim szczeblu w AK. Komitet miał swoją ciężarówkę i jej szofer, Jurewicz, również należał do AK. Kennkarta wujka Zbyszka Strona wewnętrzna kennkarty Wydział finansowy zajmował się rachunkami pod kierownictwem Władysława Kuta, byłego majora i wicedyrektora Miejskiej Kasy Oszczędnościowej we Lwowie, a wydział opieki prowadziła Jadwiga Sawracka; u niej pracowała między innymi Zosia Witkowska, wdowa po oficerze zabitym w czasie walk.

Wiele osób w Pol.K.O. było mocno zaangażowanych w AK. Jasia Milczanowska, młoda dziewczyna, córka krawca, na rozkaz AK zaczęła pracować jako sprzątaczka w biurach gestapo. Kiedy do biura dostarczono pakiety blankietów kennkart, jeden pakiet znikł. Pochwycono człowieka, który go niósł, ale Niemcy od pierwszej chwili podejrzewali sprzątaczki. Jasię Milczanowską gestapo torturowało, przykładając gorące żelazo do jej ramion. Nie załamała się i nikogo nie wydała i w ostateczności wypuszczono ją z powodu braku dowodów. Do Komitetu ludzie przychodzili nieraz wprost z więzienia; tak między innymi przyszli adwokat Dziedzic, dr Zygmunt Hahn, sędzia Sądu Apelacyjnego we Lwowie, i aktor i reżyser Edward Żytecki. Starano się ich ubrać, wyekwipować i ułatwić zniknięcie z terenu. W 1943 roku do więzienia we Lwowie zostaje przywieziony aktor i reżyser Roman Niewiarowicz, syn ukochanej przez wujka Zbyszka diwy operetki lwowskiej Heleny Miłoskiej. W latach 1940-1942 Niewiarowicz za wiedzą organizacji podziemnej pracuje w Teatrze Komedia - jedynym jawnym teatrze dramatycznym w Warszawie - i jest jednocześnie szefem brygady kontrwywiadu ZWZAK. To on rozpracował w 1941 roku Igo Syma, aktora zdrajcę, kolaboranta gestapo. Uzyskane przez Niewiarowicza informacje posłużyły do wydania decyzji likwidacji zdrajcy[70]. Niewiarowicza aresztowano w maju 1943 roku i osadzono na Pawiaku, potem przywieziono do Lwowa, wreszcie do obozu GrossRosen. Wuj Zbyszek do biura przychodzi wcześnie rano i nierzadko pod drzwiami znajduje zawiniątka z malutkimi dziećmi podrzuconymi w nocy przez matkiŻydówki, a czasem też zastaje i starsze dzieci. Ponieważ ściśle współpracuje z zakonem żeńskim sióstr sercanek przy ulicy Kurkowej, dzieci są natychmiast tam odstawiane. Przełożoną zakonu jest siostra Janina Wirbal z Poznania, kobieta o wielkim sercu i ogromnej odwadze, o której wuj Zbyszek mówi „nadzwyczajny człowiek”. W sierocińcu prowadzonym przez siostry sercanki jest sporo żydowskich dzieci. Tym, które mają czarne kręcone włosy, natychmiast goli się głowy; następnie uczy się je pacierza, bo Niemcy przeprowadzają inspekcje i każą dzieciom recytować Ojcze Nasz. Na imieniny wujka, 17 marca, siostry urządzają przyjęcie i wręczają mu duże serce z kartonu, a w środku 67 serduszek namalowanych przez dzieci polskie i żydowskie pozostawione w korytarzu pod drzwiami i uratowane przez Polski Komitet Opiekuńczy. W czwartki Zbyszek nosi na gestapo listy i paczki z żywnością i ubraniem dla więźniów. Czasem ma trudniejsze zlecenia, jak wydobywanie ludzi z więzienia za pomocą

pieniędzy. Świetnie mówi po niemiecku, bo do gimnazjum chodził w Wiedniu. Niemieckie nazwisko pomaga, choć nie zawsze. Zaraz po wkroczeniu Niemców do Lwowa wujowi ofiarowano „rdzennie niemieckie” obywatelstwo reichsdeutscha. Odmówił, podobnie jak profesor Rudolf Weigl. W kartotekach gestapo niewątpliwie jest odpowiednia adnotacja i okupant mógłby ją wykorzystać. Wykupywanie więźniów jest sprawą delikatną, nieudolnie przeprowadzane doprowadza do groźnej sytuacji, bardzo niebezpieczna okazała się próba wykupienia Aleksandry (Lesi) Dąbskiej, koleżanki Zbyszka z RGO. Dąbska jest członkiem ZWZ-AK i tak jak mój wuj nosi „zupy” dla więźniów. Po aresztowaniu Dąbskiej wuj Zbyszek zostaje wezwany na gestapo. Było to 5 grudnia 1943. Dostałem telefon, żeby natychmiast stawić się w głównej komendzie SS. Ledwie wszedłem przez drzwi biura Sturmoberführera, jak ten zerwał się zza biurka i wyskoczył na mnie z pyskiem, że ktoś chciał przekupić żołnierza wartownika. W Niemczech daleki krewny, syn profesora Uniwersytetu Berlińskiego, Hermann Neuhoff, jest jednym z asów Luftwaffe. Wuj go nie zna, nigdy nie miał z nim kontaktu, ale gestapo ma dane o wszystkich rodzinnych powiązaniach, bliższych i dalszych. W trakcie czwartkowej wizyty gestapowiec przyjmujący paczki podnosi się zza biurka: - Ich gratuliere Ihnen, Herr Doktor - mówi. - Pana kuzyn, Hermann Neuhoff, został właśnie odznaczony Ritterkreuz des Eisernen Kreuzes mit Eichenlaub[71]. Kaprys losu - dwóch ludzi odlegle spokrewnionych, na dwóch krańcach tragicznego konfliktu. Na wiosnę 1942 roku dyrektorem Komitetu zostaje Tadeusz DołęgaKamieński, ale „na skutek ostrego konfliktu między [nim] a miejscowymi członkami w sierpniu 1942 roku dyrektor zostaje odwołany, a od stycznia 1943 roku [zostaje nim] pełniący tę funkcję de facto od jesieni poprzedniego 1942 roku dr Zbigniew Neuhoff”[72]. Do niezwykle dla wuja Zbyszka stresującego wydarzenia doszło wiosną 1944 roku, kiedy sowieckoniemiecki front posuwa się coraz bardziej na zachód i Niemcy przewidują możliwość wycofania się ze Lwowa. Szef wydziału politycznego lwowskiego gestapo, Frey wezwał do siebie... dyrektora Biura Komitetu, dra Zbigniewa Neuhoffa. Po szybkim załatwieniu sprawy stanowiącej pretekst do spotkania Frey przeszedł do tematów politycznych, a w końcu zaproponował Neuhoffowi, by ten wskazał mu 20-30 Polaków ze sfer robotniczych i rzemieślniczych, którzy pozostaliby we Lwowie po ewakuacji miasta i za wysokim wynagrodzeniem zbierali informacje dla spodziewających się powrócić Niemców.

Kiedy Neuhoff wymówił się brakiem kontaktów, Frey nakazał mu zachowanie rozmowy w tajemnicy... Neuhoff zameldował o całej sprawie w AK, prosząc o instrukcje i utrzymanie z nim kontaktu[73]. Propozycja stworzenia takiego „wywiadu” z grupy Polaków, w celu informowania Niemców o sytuacji we Lwowie po ewentualnym zajęciu miasta przez Sowietów, była pomysłem z pogranicza political fiction... W szczególności mieliby oni obserwować przeprowadzane przez bolszewików zmiany na stanowiskach administracyjnych, stan ekonomiczny, zdrowotność itp. Współpracownikom tym nie brakłoby „ani pieniędzy, ani wódki”, a wiadomości swoje powtórzyliby po powrocie wojsk niemieckich na teren Lwowa. Propozycja została stanowczo odrzucona[74]. Po zakończeniu tej rozmowy Frey zapowiedział wujowi dalsze spotkanie w tej sprawie, ale ono już się nie odbyło. Bliższe szczegóły tego spotkania wuj opisał po latach, bo miało ono dla niego dodatkowo osobisty wymiar. W czasie urzędowania otrzymał telefon z gestapo, żeby o godzinie szóstej wieczór stawił się przy ulicy Kadeckiej, pod numerem 12, gdzie oczekuje go Obersturmführer. Kadecka odchodziła od ulicy Pełczyńskiej, gdzie były hangary tramwajowe i tuż przed wojną wybudowano dom Dyrekcji Tramwajowej. W tej kamienicy przy Kadeckiej 12 moi rodzice zamieszkali zaraz po ślubie w mieszkaniu wynajętym dla nich przez dziadka. Była wiosna, ciepło. Przed szóstą poszedłem na Kadecką, myślałem o twoich rodzicach. Murek, bramka, przy niej uzbrojony gestapowiec. Za bramą drugi otworzył mi drzwi i skierował mnie na pierwsze piętro, tam gdzie kiedyś było mieszkanie Zosi i Maksa. Obersturmführer wyszedł mi naprzeciw i rozmawiał o sprawach neutralnych. Otwierają się drzwi i wchodzi wysokie bydlę z tacą i kieliszkami, nalewa wino i podaje kanapki. Dopiero wtedy wypływa temat „wywiadu” złożonego z Polaków. Kiedy po skończonej rozmowie wuj Zbyszek opuszcza kamienicę, Niemiec wychodzi razem z nim. Odsuwa ręką gałęzie od słupa i wskazuje przyczepiony do niego dzwonek: „Gdyby pan był kiedykolwiek w niebezpieczeństwie, proszę tu dzwonić”. Z tej oferty wuj Zbyszek nigdy nie skorzystał. Do ogromnego stresu wojennego, którego wuj Zbyszek doświadcza na co dzień w związku z pracą w RGO, dochodzą jeszcze bardziej osobiste wstrząsy. Rok 1943 zaznacza się śmiercią trzech członków naszej rodziny. Umiera wuj Karol (Lolo) Düring, szwagier mojego

ojca, mąż cioci Lusi; Michał Tapkowski, brat babci Neuhoffowej, i Czesław Eckhardt, jej szwagier, mąż siostry Heleny. Ci dwaj ostatni pracowali jako „karmiciele” wszy i choć podobno nie były to wszy zakażone, obaj umierają na tyfus. Wuj Zbyszek daje pozwolenie na pochowanie wszystkich trzech w grobowcu dziadka Neuhoffa na Cmentarzu Łyczakowskim, jednak na wyrycie ich nazwisk w kamieniu nie ma już czasu. (Dopiero w 2010 roku wszystkie trzy nazwiska zostały umieszczone na grobowcu rodziny Neuhoffów). Nasz dom przy ulicy Zadwórzańskiej, na samym pograniczu eleganckiej dzielnicy willowej nie zalicza się do najokazalszych, najelegantsze zostały zarekwirowane dla niemieckich oficerów. W dzień sowieckiego święta pracy, 1 maja 1944 roku, Niemcy nie przewidując ataku ze strony Sowietów, nie są przygotowani na nalot skierowany na tę dzielnicę willową. Jest już ciemno, kiedy rozlega się wycie syreny alarmowej. Wszyscy mieszkańcy naszego domu zbiegają do piwnicy, wuj Zbyszek znosi mnie i lokuje w dużym fotelu wyłożonym wielką szubą dziadka podbitą brązowym futrem. Każdy nalot spędzam w tym fotelu, niekiedy kilka nocy z rzędu i nie cierpię tego futra, bo gryzie mnie w szyję. Płaszcz jest czarny i ciężki, dziadek używał go, kiedy jako młody inżynier pracował dla austriackich kolei i zimą jeździł saniami na inspekcje. W rogu piwnicy leży sterta kartofli, w drugim połyskuje węgiel. Bomby padają blisko, mury domu trzęsą się, coraz to parę ziemniaków toczy się po podłodze, Basia podnosi je i pieczołowicie rzuca z powrotem na kupkę. Wąskie okienko piwnicy jest zasłonięte czarnym suknem, mała lampa naftowa przymocowana do ściany ledwie rozświetla mrok, na podłodze w lichtarzyku pali się świeczka i jej płomyk drga przy każdym wybuchu. - To chyba w naszych sąsiadów trafiło - w pewnej chwili mówi ciocia Hania. Bombardowanie trwa całą noc, nad ranem odwołują alarm. Już świta, kiedy ciotka wychodzi przed dom i słyszymy jej krzyk. To nie w sąsiadów trafiło, ale w nas. Nad głową nie ma balkonu ani drugiego piętra, pierwsze wyszczerbione trzyma się niepewnie, parter częściowo ocalał. Koncertowy Bechstein wujka leży w ogrodzie nogami do góry pośród drzazg, odprysków klawiatury i poszarpanych strun, w miejscu, gdzie rosła dzika róża; tylko jedna mała gałązka wystaje spod fortepianu. Na sterczącym kawałku muru wisi obraz prałata znad kanapy, ale prałata na nim nie ma, bo podmuch bomby zdarł farbę i tylko płótno w ramie pozostało; z trawy wuj Zbyszek podnosi moją zabawkę, pieska buldoga z materiału, prezent od kuzyna mojej matki, Karola Obfidowicza. Jako podporucznik rezerwy był aresztowany i wywieziony do Kozielska. Wujkowie snują się wśród szczątków mebli, podnoszą rozrzucone po trawie drobiazgi, ja łażę dookoła fortepianu, ostrożnie palcem przesuwam po klawiaturze i

rozlega się cichy jękliwy dźwięk. Wuj Zbyszek podchodzi do mnie: „Zostaw, nie dotykaj” mówi cicho, ale tak szybko, jakby go coś zabolało. Między strunami widzę małe kartonowe pudełko, wyciągam je, pokazuję wujkowi. Otwiera je ostrożnie i przez chwilę przygląda się w milczeniu, i woła do ciotki: „Haniu, to Pierrocik Zosi!”. Nie mam pojęcia, o czym wujek mówi. Zniża pudełko i pokazuje mi. W środku, owinięty w watę, leży biały porcelanowy pajacyk, w rączce trzyma złotą kulę, druga leży poniżej jego nogi, jakby upuszczona. W tym momencie podchodzi do nas ciocia Lusia, wuj Zbyszek kładzie pudełko na trawie koło fortepianu i tam ono pozostaje. Przez parę następnych dni mieszkamy kątem u sąsiadów, ale wuj Zbyszek postanawia mnie i ciotkę przewieźć do Jarosławia. Jedzie sam i znajduje dla nas mieszkanie z pomocą państwa Gamskich, których zięć, pan Pawlik, pracuje z nim w Komitecie Opiekuńczym, a których córkę Zbyszek zna jeszcze ze szkoły muzycznej. Wśród rzeczy uratowanych z gruzów jest waliza z rodzinnym srebrem. Ogromne łyżki do zupy, widelce, noże, gigantyczne chochle i fikuśne małe chochelki; masywna srebrna zastawa stołowa moich dziadków, zakupiona w Wiedniu po ich ślubie, używana na przyjęcia i do Wigilii, waży dwadzieścia pięć kilo. Każda sztuka ma puncę i znak „84”. We wrześniu 1939 roku zaraz po wejściu Sowietów do Lwowa wuj Zbyszek wpuścił walizę do ogrodowej studni wraz serwisem do czarnej kawy. W kasecie wyłożonej kremowym atłasem gnieżdżą się delikatne porcelanowe kobaltowobiałe kubki w srebrnych koszyczkach, srebrny dzbanek na kawę, dzbanek na śmietankę i cukierniczka. Oprócz zastawy w walizie jest srebrna skrzynka na cygara z napisem „Stefanowi Neuhoffowi Bóg zapłać O.O. Jezuici w Tarnopolu. 1908”, duża cukiernica mojej matki z monogramem „ZH”, część jej wyprawy ślubnej; srebrne szczypce na podstawce do ścinania knotów należały do mojej praprababki Leszczyńskiej, a srebrny koszyk bogato zdobiony w kwiaty i liście do prababki Tapkowskiej; jest też płaska papierośnica srebrna mojego ojca i druga tulska wuja Zbyszka. Wszystkie te pamiątki przekazywane z pokolenia na pokolenie leżą pośród gruzów domu jako nikłe ślady świata bezpowrotnie zdruzgotanego kataklizmem wojennym. Oprócz srebra uchowała się część mebli mojej matki z jej parterowego mieszkania, stół, krzesła, pościel, poduszki, materace i kołdry wyniesione wcześniej do piwnicy. Komitet udostępnia wujkowi ciężarówkę i szofera, pana Jurewicza; ósmego maja z resztką dobytku opuszczamy Lwów. Ciotka Hanka siada ze mną w budce szofera, wujek z tyłu na platformie koło mebli i walizek. Na chodniku przed furtką zapłakana Basia drugi raz przeżywa tragedię rozstania, tym razem ze swoją Hajusią. Po ulokowaniu nas w wynajętym mieszkanku w Jarosławiu wujek

ciężarówką wraca do Lwowa. Wkrótce po naszym wyjeździe wujek Zbyszek otrzymuje w biurze w poczcie kartkę napisaną ołówkiem. Wśród kółek i krętych linijek rozpoznaje słowa pisane po ukraińsku, ale ponieważ ukraińskiego nie zna, pokazuje kartkę Jadwidze Sawrackiej. Poszedłem z kartką do Jadwigi Sawrackiej. Natychmiast spytała:”Kiedy pan to dostał?” „Właśnie teraz”. „Proszę pana to jest wyrok śmierci, które wydało na pana podziemie ukraińskie”. Wskazała na słowo „smert” ukryte wśród esówfloresów. Na krótko przedtem polskie podziemie dokonało zamachu na ukraińskiego nacjonalistę, profesora botaniki Łobaczewskiego i jako odwet Ukraińcy postanowili zamordować profesora Grucę. Ponieważ Gruca wyjechał ze Lwowa, wyrok padł na jego zastępcę, mojego wuja. Zbyszek wspomina: Pani Jadwiga poszła do swojego biura, po chwili wróciła z Zosią Witkowską i powiedziała, że za godzinę przyjdzie gwardia AK. Okazało się, że obie są w podziemiu, a Zosia Witkowska jest członkiem Egzekutywy AK. Przydzielono mi sześciu ludzi, którzy wszędzie ze mną chodzili. Miałem wyznaczone ulice, którymi wolno mi było chodzić. Przez całą wiosnę front wschodni podchodzi coraz bliżej do Lwowa i z początkiem lipca Niemcy zaczynają wycofywać się z miasta. Polski Komitet Opiekuńczy każe wujkowi wyjechać. Tuż przed opuszczeniem miasta wujek żegna się ze znajomymi zakątkami, domami, ulicami. W czasie wojny już nie było czasu na druki i miedzioryty, ale jeszcze ostatni raz poszedłem na ulicę Batorego, gdzie mieściły się sklepy Klapera i Igla. Były puste. I za Teatrem Wielkim, tam gdzie dawniej był ten dziwny świat handlu starzyzną, wśród której niekiedy kryły się istne dzieła sztuki, ten świat też znikł z dniem pierwszego września 1939, kiedy nad Lwowem ukazały się samoloty niemieckie, a warkot ich na zawsze stłumił Ritlowskie zawołanie: „Miał pan szczęście”. Na stację odprowadzają go Jadwiga Sawracka, Jasia Milczanówna i dwóch mężczyzn z obstawy AK. Był wieczór letni; z daleka widać było łunę, to banderowcy palili polskie wsie. Chodziliśmy po tym dworcu budowanym przez mojego ojca, na którym teraz nie było nic, tylko morze torów. Wtedy zobaczyliśmy lokomotywę, ostatnią niemiecką lokomotywę opuszczającą Lwów. Za łapówkę maszynista zgodził się mnie zabrać.

Lwów, miasto jego dzieciństwa, które wujek Zbyszek kocha, żegna go czerwonymi światłami semaforów na złotym tle zachodzącego słońca. Przy nazwisku jego ojca w księgach Cmentarza Łyczakowskiego pozostanie i o nim też wspomnienie: Neuhoff Stefan (1864-1936), zasłużony budowniczy kościołów, m.in. kościoła Matki Boskiej Ostrobramskiej we Lwowie na rogatce Łyczakowskiej (Górny Łyczaków) oraz kościoła parafialnego w Tarnopolu. Ojciec Zbigniewa Neuhoffa, znanego lwowskiego adwokata, który w czasie okupacji hitlerowskiej pełnił niewdzięczną i odpowiedzialną funkcję zastępcy szefa RGO, ratując wraz ze słynnym księdzem Rękasem setki ludzi od wywózek do obozów koncentracyjnych[75]. [69]Arcybiskup

Bolesław

Twardowski

apelował

do

metropolity

Andrzeja

Szeptyckiego, ażeby użył swoich wpływów i chronił polskich chłopów przed ukraińskimi banderowcami. Apel pozostał bez odpowiedzi i masakry trwały dalej. [70]Ponieważ po egzekucji Syma gestapo nie znalazło sprawców, rozstrzelano 21 zakładników i aresztowano wielu aktorów, m.in. Stefana Jaracza i reżysera Leona Schillera; obaj zostali wywiezieni do Oświęcimia. [71] Ritterkreuz des Eisernen Kreuzes mit Eichenlaub - Krzyż Rycerski Krzyża Żelaznego z Liśćmi Dębu, najwyższe odznaczenie wojskowe Trzeciej Rzeszy. [72] Grzegorz Hryciuk, Polacy we Lwowie 1939-1944 , Książka i Wiedza, Warszawa, 2 000, s. 229. [73] Bogdan Kroll, Rada Główna Opiekuńcza. 1939-1945, Książka i Wiedza, Warszawa, 1985, s. 256. [74] Grzegorz Hryciuk, dz. cyt., s. 241. [75]Wyciąg z księgi cmentarnej Cmentarza Łyczakowskiego we Lwowie, tłumaczenie z ukraińskiego; cyt. także, w: Stanisław Sławomir Nicieja, Łyczaków, dzielnica za Styksem, Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1998, s. 478.

Rozdział XI Jarosław, 1945. Komu biją dzwony zwycięstwa? Podróż lokomotywą ze Lwowa trwa całą noc. Przez Drohobycz i zbombardowany Borysław wczesnym rankiem wuj Zbyszek dociera do Jarosławia. W czasie drogi musiał pomagać maszyniście przy ładowaniu węgla do kotła, jest niewyspany, zmęczony i brudny od pyłu i sadzy. Wychodzi ze stacji i wpada wprost na uliczną łapankę. Natychmiast zostaje wepchnięty do szeregu na sam koniec. Długi wąż sunie środkiem ulicy w kierunku kościoła parafialnego, na czele i po bokach idą uzbrojeni Niemcy, ogon zamyka granatowy policjant. Nasza krewna, Marysia Tapkowska, jeszcze przed nami opuściła Lwów, przeniosła się do Jarosławia i mieszka naprzeciw stacji. Z okna obserwuje grupę mężczyzn prowadzonych do ciężarówek i widzi, jak wujek zostaje zagarnięty przez patrole Wehrmachtu. W rannych pantoflach i w kwiecistym szlafroku biegnie przez miasto do naszego mieszkania. Ciocia Hanka przygotowuje śniadanie, ja stoję przy niej w nocnej koszuli, kiedy rozlega się gwałtowne walenie do drzwi, kuzynka wpada bez tchu, ledwie zdoła wykrztusić: - Haniu, Haniu, na ulicy była łapanka i Zbyszka chwycili koło stacji. Ciotka blednie, w milczeniu osuwa się na krzesło, ja zaczynam histerycznie płakać, Marysia biega w kółko szukając wody dla Hanki. Nagle drzwi się otwierają i wchodzi wuj Zbyszek. Wszystkie trzy patrzymy na niego w osłupieniu. Przy kawie i papierosie, umyty, ogolony i przebrany, opowiada nam, co zaszło. Był ostatni w szeregu, za nim szedł granatowy policjant. Nagle słyszy za sobą: - Proszę pana, tu będzie kościół. Jak będziemy przechodzić... W tej chwili wstępują na chodnik i mijają żywopłot przed kościołem. Wujek czuje gwałtowne pchnięcie, traci równowagę, upada na krzaki, kapelusz spada mu z głowy i toczy się po chodniku. Nim może się pozbierać i podnieść kapelusz, pochód znika za rogiem, a policjant obraca się i nieznacznie macha ręką. Zbyszek rozpoznaje w nim woźnego z lwowskiego sądu. Życie powoli nabiera pozorów normalności. Ciotka Hanka zabiera mnie na powietrze nad rzekę. Nad brzegiem Sanu porośniętym zielenią można posiedzieć na piaszczystym skrawku, a nawet zamoczyć się w wodzie. Jeszcze zanim wuj Zbyszek przyjechał do Jarosławia, jednego dnia ciotka decyduje, że idziemy nad rzekę. Dwa jajka na twardo, dwie kromki chleba, moja ulubiona kukurydza, wszystko zapakowane do koszyka, to nasz piknik. Jest piękny, słoneczny dzień, w zaroślach przy piaszczystym brzegu znajdujemy

zaciszne miejsce. Siedzimy w kąpielowych kostiumach na rozłożonych ręcznikach, zjadamy nasz prowiant, ciotka opala się, ja grzebię łopatką w piachu. Ciocia Hanka jest piękną kobietą, niezbyt wysoka, ale zgrabna, jej czarne oczy są tajemnicze, trudno z nich wyczytać nastrój, chyba że się gniewa, wtedy pojawiają się w nich groźne iskierki. Jest brunetką, ale ma jedno pasmo siwych włosów nad czołem. Od kiedy ją pamiętam, zawsze miała ten biały kosmyk i ludzie myślą, że go farbuje. Ile razy to słyszy, śmieje się. Jest wojna, komu w głowie farbowanie włosów, mówi. Ciotka ubóstwia słońce, a taki dzień nad rzeką jest rzadkością. Przejadła mi się zabawa wiaderkiem i łopatką i zaczynam ciotkę nudzić, żeby pozwoliła mi wejść do wody. Niechętnie wstaje z ręcznika, bierze mnie za rękę, wolniutko posuwamy się po płytkim, łagodnie opadającym dnie. Żadna z nas nie umie pływać. Nagle ja tracę grunt pod nogami i wpadam w głęboki niewidoczny z powierzchni krater. Ciotka rozpaczliwie ciągnie mnie za rękę, ale ja jestem duża i ją wciągam, jestem już pod wodą, toniemy razem. Nieopodal siedzi mężczyzna z wędką, widzi, co się dzieje, jednym susem dopada ciotkę, chwyta jej ramię i wyciąga nas obie na brzeg. Trzęsiemy się, plujemy błotem, rybak pomaga nam usiąść na ręcznikach. - To Sowieci, proszę pani - mówi. - Jak tu stały ich wojska, to żołnierze rzucali granaty do rzeki, żeby ryby ogłuszać i wtedy ryby wypływały na powierzchnię. Tak je łowili. A granaty wyrywały wielkie dziury na dnie. Już parę osób się utopiło. Na tym zakończyły się nasze wyprawy nad rzekę. Po przyjeździe wujka do Jarosławia w niedzielę chodzimy na długie spacery na planty. Jak wiele innych dziewczynek, biegam po parku z obręczą, drewnianym kijkiem utrzymuję pionowo moje duże koło. W słoneczne niedzielne popołudnia drobne figurki w letnich sukienkach z falbankami, z szarfami, na tle zieleni, to fragment z obrazów Renoira, chwila, kiedy dorośli też mogą na moment odetchnąć od koszmarnej teraźniejszości. W dnie powszednie bawię się na podwórzu naszego domu. Z ulicy przez wielką bramę wjazdową, w której są drzwi wejściowe, wchodzi się do dużej sieni brukowanej kostką, skąd po obu stronach odchodzą schody do mieszkań na pierwszym piętrze. Na dole pod nami mieszka pani Nowosadowa z dziećmi. Druga brama prowadzi na spory dziedziniec, gdzie w rogu rośnie rozłożysty orzech. Trzy boki kwadratu w kształcie litery „u” to dom, czwarty bok stanowią sad, ogród i stajnia. Dookoła podwórza na wysokości pierwszego piętra biegnie drewniany ganek i stąd wchodzi się do mieszkań. Mieszkania są małe, może kiedyś były to zabudowania gospodarskie. Właściciel, Zygmunt Kijowski, nauczyciel gimnazjalny, wysoki elegancki mężczyzna, z ładną, pulchną żoną mieszka na parterze w środkowej części

budynku. W stajni trzyma dwa piękne ogiery - jeden kary, drugi jasnokasztanowy, nazywają się Izio i Lopek. Zdołał je ukryć przed Niemcami i Sowietami i nigdy nimi poza bramę nie wyjeżdża. Czasami wypuszcza je na podwórze, wtedy dzieciom nie wolno wychodzić. Konie galopują cwałem dookoła; kiedy indziej pan Zygmunt prowadzi je na lince i kolejno trenuje. Nosi wtedy wysokie buty do konnej jazdy; czasem znika na parę tygodni, mówią po cicho, że jest w AK. Poza końmi w stajni mieszka koza, Baśka, w dzień przywiązana do drzewa długim sznurem. Ma szelmowskie usposobienie, chowa się za drzwiami stajni i czatuje, aż ktoś podejdzie blisko, wtenczas znienacka wyskakuje i bodzie od tyłu. Parę razy padłam ofiarą złośliwej bestyjki, nim nauczyłam się z daleka omijać drzwi stajni. Pani Kijowska ubija w domu masło z koziego mleka w wysokiej drewnianej maselnicy. W stajni ma sieczkarkę i na niej tnie sieczkę dla Baśki i dla koni. Pewnego letniego wieczoru rozlega się gwałtowne walenie do naszych drzwi i wpada pani Kijowska w kwiecistym szlafroku, krzycząca, zapłakana, z zakrwawioną ręką. Opada na krzesło, prawie mdleje, z ręki leje się krew, bo zraniła się na sieczkarce, a jej męża nie ma w domu. Ciotka Hanka szybko obwiązuje rękę ręcznikiem, żeby krew zatamować, wuj Zbyszek biegnie szukać doktora. Jest obawa, czy aby nie ucięła palca. Rana okazuje się głęboka, ale palec uratowany, choć straciła w nim władzę, bo ścięgno jest przecięte. Kiedy indziej ja sama powoduję krwawe zamieszanie. Jedna wielka brama zamykana na skobel, od bocznej ulicy, prowadzi wprost na podwórze. Dawniej była to brama wjazdowa dla wozów, ale teraz żadne wozy tu nie wjeżdżają i brama stale jest zamknięta. Latając z dziećmi po podwórzu, walę czołem w wystający ze skobla gwóźdź i w jednej chwili mam twarz zalaną krwią. Ciotka na mój widok omal nie mdleje, kiedy zjawiam się w mieszkaniu, wyglądając jak ofiara wampira; na szczęście ranka okazała się powierzchowna. Na plantach w Jarosławiu Ale i bez tego stale ciotce urozmaicam życie. W letnie popołudnie pada łagodny deszczyk, jest ciepło, dzieciarnia z całego domu biega po podwórzu, więc proszę ciotkę, żeby pozwoliła mi iść na dół bawić się z nimi. Zezwala, bo nie wie, biedna, na czym zabawa polega. Dołki i szczeliny na dziedzińcu zmieniają się w wielkie kałuże. Skaczemy z jednej do drugiej, miesimy je bosymi nogami, chlapiemy się nawzajem, jesteśmy w siódmym niebie. Wkrótce nasze nogi są opancerzone błotem. Po godzinie ciotka woła, żebym wracała. Zachwycona, w susach wpadam do mieszkania, upaprana od pasa po pięty, na świeżo wyszorowanej podłodze zostawiam grube placki brązowej mazi. Wybucha lawina słów, zirytowana ciotka wyciąga z kąta drewnianą balię, grzeje wodę i energicznie mnie szoruje.

Woda zmienia kolor na czekoladowy, ja pociągam nosem, bo mam zapowiedziane, że tego dnia nie będzie więcej zabawy. Uważam karę za niesłuszną, przecież ciocia sama pozwoliła. Tymczasem dzieci na podwórzu dalej igrają w kałużach, słyszę, jak wołają, żebym zeszła bawić się dalej. Okropnie mi wstyd, że nie mogę, chcę gwałtownie honor ratować, szukam wymówki. Umyta i uczesana wychodzę na ganek i z powagą tłumaczę zgromadzonym poniżej twarzyczkom, że jestem w kwarantannie, bo mój malutki braciszek właśnie zachorował na koklusz, jedyną chorobę, jaką pamiętam. Stojąc za drzwiami, ciocia Hania dusi się ze śmiechu, potem mówi wujkowi, że nie darmo jestem córką dwojga prawników, a siostrzenicą trzeciego. Na moje szczęście nikt o zdrowie braciszka nigdy potem nie zapytał. Do Jarosławia wchodzą Sowieci. Uzbrojeni czerwonoarmiejcy chodzą po ulicach, polując na zegarki. Zwykle tak to się odbywa: sowiecki żołnierz zatrzymuje przechodnia i pyta o godzinę. Jak ofiara odsłoni zegarek, żołnierz krzyczy: „Dawaj czasy!”. Niektórzy noszą na ręku całą baterię zrabowanych zegarków, ale nikt nie oponuje, bo kto chce dostać kulę w łeb? Jednak jeden człowiek w Jarosławiu skutecznie się oparł. Proboszcz naszej parafii, ksiądz Opaliński, potężny mężczyzna, lekko utyka i używa ciężkiej laski. Zaprzyjaźnił się z wujkiem Zbyszkiem, a kiedy dowiedział się, że wuj jest nie tylko prawnikiem, ale też pianistą, prosił go, żeby akompaniował mu na organach w niedzielę podczas sumy. Wuj chętnie zgodził się i od tej chwili w niedzielę kościół jest pełny, bo Zbyszek na modłę muzyki liturgicznej gra wariacje szopenowskie, polonezy, etiudy, scherza. Pewnego dnia idąc ulicą wuj widzi po przeciwnej stronie księdza, w chwili gdy go zatrzymuje rosyjski żołnierz i groźnie krzyczy: - Masz czasy? - Mam - łagodnie odpowiada ksiądz Opaliński. - Dawaj! - Chcesz mój zegarek? - uprzejmie pyta proboszcz i puszcza w ruch lagę. - Masz zegarek i masz, i masz. - Na żołdaka sypią się potężne razy, chroni ramieniem głowę przed kijem i ucieka. Tymczasem wujek podbiega do proboszcza, a ten z uśmiechem mówi: - No, wygraliśmy tym razem, panie doktorze. Proszę do mnie na krupniczek. Jest lipiec 1944. Front przesuwa się dalej na zachód, wojska radzieckie prą do przodu, a z nimi 1. Armia WP generała Berlinga. Mówi się o nich „berlingowcy”. Do Jarosławia docierają w drugiej połowie miesiąca, widujemy ich na ulicy. W letnie popołudnie bawię się z moją małą koleżanką na dziedzińcu. Basia do niektórych słów dodaje literę „w”, co mi się bardzo podoba, tak więc jest „niebiewskie” niebo, niezapominajki są „niebiewskie”, lalce zawiązuje na szyi „niebiewską” wstążeczkę, a sama nosi „niebiewską” sukienkę. Zaczynam ją

naśladować, czym do rozpaczy doprowadzam ciotkę. Basia mieszka ze swoją mamą, panią Kałkowską, po drugiej stronie podwórza. Potulnie za mną chodzi i bierze udział w moich grach i zabawach. Jej tatuś poszedł na wojnę i jeszcze nie wrócił, tak jak mój, więc ja wymyśliłam sposób przesyłania całusów naszym nieobecnym rodzicom. Zrywamy zielone listki, całujemy je i kładziemy za stertą drzewa pod płotem, żeby je wiatr zabrał i im zaniósł. Następnego dnia sprawdzamy, czy listki są, jak nie ma, to wiemy, że dotarły. Właśnie przygotowujemy nową listkową pocztę, kiedy na podwórze wchodzą trzej oficerowie w mundurach i wysokich butach. Po polsku pytają przechodzącego chłopca o mieszkanie doktora Neuhoffa. Chłopak ręką wskazuje na nasze drzwi na piętrze, a ja zrywam się i pędzę po schodach na górę, wpadam do mieszkania, chwytam wujka Zbyszka za rękę, ciągnę go do wyjścia z krzykiem: - Wujciu, wujciu, uciekaj, bo po ciebie przyszli. Zbyszek robi się blady. - Kto? - pyta. - NKWD. Trzech w mundurach. Tymczasem już rozlega się pukanie do drzwi. Wujek bierze głęboki oddech, idzie otworzyć, ciocia się cofa i obejmuje mnie ramieniem. Nagle rozlega się radosny okrzyk Zbyszka: - Nie mogę uwierzyć! Doktor Salmoński! Nasz lwowski dentysta, obecnie oficer w armii Berlinga, dowiedział się, że jesteśmy w Jarosławiu i przyszedł nas odwiedzić z dwoma kolegami. Barczyste postacie wypełniają malutkie mieszkanie, nie mamy dosyć krzeseł, jeden z nich siada na brzegu łóżka, drugi na brzegu stołu. Ciocia szybko parzy kawę z cykorii, a oni opowiadają, że są w drodze na Warszawę, będą ją wyzwalać od Niemców. Wszyscy śmieją się z mojego strachu, doktor Salmoński wspomina, jak to kiedyś podniósł mnie za wysoko i stuknęłam głową w żyrandol. - Teraz nie mógłbym cię podnieść, jesteś już taka duża panna - żartuje. Rozmowy, wspomnienia, po godzinie rzewne pożegnanie. Ani oni nie wiedzą, ani my, że w dwa tygodnie później staną na brzegu Wisły i zablokowani przez sojuszników z rozpaczą bezradnie będą patrzeć, jak Hitler Warszawę zmienia w pogorzelisko. Doktora Salmońskiego już nigdy nie spotkaliśmy. Tego roku kończę sześć lat i moja świadomość świata zaostrza się z każdym dniem. My, dzieci wojny, dojrzewamy szybko w wypaczonym zwierciadle życia. Czołgi, syreny, Sowieci, Niemcy, bomby, łapanki, wędrówka z miejsca na miejsce, to nasze realia, innych nie znamy. Instynktownie wiemy, komu wierzyć, komu nie. Do tego dochodzi słownictwo zapożyczone od dorosłych i

wplecione

w naszą codzienną mowę.

Porozumiewamy się swoistym szyfrem. Kiedy dziewczynka pyta mnie: - Gdzie twoja mamusia? - Deportowali ją na Syberię - odpowiadam. - Mojego tatusia też - ona na to. I to już jest koniec wymiany. Wojna toczy się z dala od Jarosławia, choć wszechobecność sowieckich żołnierzy czyni ją bliską. Mieszkamy dalej w naszym malutkim mieszkaniu, kuchni nie mamy i ciocia gotuje w sieni na okrągłej metalowej fajerce. Skomplikowane to, bo przy fajerce trzeba klęczeć na podłodze, żeby ją rozdmuchać, aby móc na niej gotować, a potem trzeba wytrząsnąć z niej popiół. Specjalnością ciotki są cebulaczki, kruche placuszki z mąki i cebuli. Ale podstawą naszej diety są kartofle, które na równi z cebulą można bez trudu dostać. Skromny, wielofunkcjonalny ziemniak pod każdą postacią inaczej smakuje: zgnieciony jako purée, w całości „do ręki” z odrobiną masła, jako chrupiące placki smażone na złoto, wszelkie warianty spożywane z kwaśnym mlekiem, „zbieranym” i wodnistym, ale cudem w słoiku na oknie przetworzonym na gęstość śmietany. Czasem jemy kartofle okraszone skwarkami, o ile ciocia zdobędzie kawałek słoniny. Ja lubię gęstą przecieraną zupę z kartofli i marchwi, wujek żartem nazywa ją ścierkówką z powodu szarego koloru i tym ciotkę doprowadza do pasji. - Więc co mam gotować? - pyta z desperacją w głosie, a jej czarne oczy ciskają groźne ogniki. Wtedy Zbyszek całuje ją w rękę i mówi: - Nie gniewaj się, Hanusiu. Nadchodzą święta Bożego Narodzenia. Nim zasnę, co noc widzę, jak wujek zasiada przy małym stoliku pod oknem, rozwija dwa rulony papieru, czerwonego i srebrnego, coś z tektury wycina, obkleja paskami, przykleja pętelkę z nitki i ostrożnie układa rzędami na stolnicy. On myśli, że już śpię, a tymczasem ja podglądam spod kołdry. Wuj Zbyszek jest szatynem, jego włosy połyskują w świetle małej lampki, papieros osadzony w krótkiej bursztynowej lufce tli się na brzegu popielniczki, niebieskawy dymek unosi się w górę, od czasu do czasu wujek zaciąga się i znów papierosa odkłada. Nie wiem, jak długo tak siedzi, bo w końcu zasypiam, nim światło zgasi. Rano nie znajduję śladu jego pracy, mimo że myszkuję po szufladach. Teraz, po wielu latach wiem, że sklejając z tekturek ozdoby na choinkę, utrzymywał w ryzach rozpacz nad walącym się światem, jego światem mijającym bezpowrotnie. Na Wigilię jesteśmy sami we troje. Ciocia stół nakrywa białym brokatowym obrusem, jedynym uratowanym z gruzów domu, stawia na nim grube fajansowe talerze, obok układa srebrne sztućce z zastawy dziadków. - Popatrz, to monogram twojej babci - wskazuje na litery wyhaftowane na obrusie.

Pochylam się nad nimi, przykładam nos do śnieżnobiałej tkaniny, uderza mnie znajomy zapach i nagle jestem w małym pokoiku Basi, gdzie zwykle prasowała. Siedzę na brzegu jej łóżka, machając w powietrzu nogami, wciągam nosem parę unoszącą się z nakrochmalonego płótna. Basia prasuje długo i dokładnie; poszewki, prześcieradła, obrusy, opatrzone inicjałami mojej babki, wychodzą spod jej ręki sztywne i gładkie jak karta papieru. Żelazko syczy na wilgotnym materiale, Basia kropi nabierając wodę do ust i rozpryskując ją, a między jednym a drugim kropieniem opowiada niekończącą się bajkę o wilku. Oczkiem w głowie Basi była moja matka i tę miłość na mnie przelała. Kiedy miałam trzy czy cztery lata, od wszystkich domagałam się bajek i Basia z cierpliwością opowiadała mi jedyną, jaką znała, o wilku co szedł do lasu. „I poszoł wołk do lasu, ta wisz, Hajusiu, i tywo. A ten las był ciemny, i tywo...” Basia każde zdanie kończy tajemniczym „i tywo”; granic boru nigdy nie przekraczamy, a ja nie dowiaduję się, co naprawdę ten wilk w lesie zdziałał, mimo że natarczywie ciągnę ją za rękaw i domagam się końca: „i cio dalej, Basiu, cio dalej...” Ale dalej już nic nie było. Kiedy opuszczaliśmy nasz zbombardowany lwowski dom, Basia zapakowała wielki obrus mojej babki do walizki, bo znalazła go u siebie pod łóżkiem, wyprasowany i złożony, czekający lepszych czasów. Teraz ogarnia mnie fala tęsknoty za moją nianią. - Gdzie jest Basia? Dlaczego nie jest z nami? - chlipię i rozklejam się na dobre. Ciotka szybko chwyta mój płaszcz i szalik, każe mi ubrać czapkę, rękawiczki, sama też się ubiera. - Chodź, idziemy zobaczyć, czy jest już pierwsza gwiazdka. Trzymając się za ręce wychodzimy na ganek, zamarznięte deski trzeszczą pod nogami, w mroźnym powietrzu nasze oddechy jak kłębki pary płyną za nami. Schodzimy na puste, zaśnieżone podwórze i na atramentowym niebie widzimy pierwszą wigilijną gwiazdę. Wracamy na górę, ale nim wejdziemy do wewnątrz, rozlega się srebrzysty dźwięk dzwonka. Staję w drzwiach jak wryta, bo oto nasze malutkie mieszkanie przeobrażone w bajkę, od ściany do ściany wypełnia je choinka z wielką białoczerwoną gwiazdą i białym orłem w koronie na czubku. Na choince palą się świeczki w metalowych uchwytach, podmuch z otwartych drzwi pochyla płomyki i porusza zawieszone na nitkach czerwone i srebrne ozdoby. Kwieciste girlandy łańcuchów z kolorowych papierków okalają każdą gałąź. - Aniołek przyniósł, jak byłyście na dworze - cicho mówi wujek. Zapach świerku wypełnia mieszkanie, srebrne łyżki i widelce na śnieżnej bieli obrusa odbijają światło lampy nad stołem. Przez jeden krótki wieczór groźną rzeczywistość, strach,

rozłąkę, tęsknotę zastępuje czar Bożego Narodzenia.

Rozdział XII „Ciociu, przecież wojna już się skończyła” W Jarosławiu zaczynam drugą klasę szkoły powszechnej. Od dawna uczę się czytać, bo wuj Zbyszek dba o to, tak jak dba o plombowanie moich mlecznych zębów. Chodzimy do jarosławskiego dentysty i wujek mówi, że on jest Czechem. W zimie zawsze mnie pyta: - Czy ulepilaś już bálwana ze śniegu? A co do czytania, to już wcale dobrze czytam i czytać lubię. Mam dwie książki, Bajdy krasnoludkowe[76], i bajki Andersena, choć wujek twierdzi, że przekraczają mój wiek, bo tak jak bajki Grimma, naprawdę dla dzieci nie są. - Jeżeli nie są, to czemu nazywają się bajki? - pytam. - Przecież bajki są tylko dla dzieci. - Nie zawsze - odpowiada wujek. Niemniej zaczytuję się nimi, przeżywam dramat Kaja, Gerdy i Królowej Śniegu, płaczę nad losem dziewczynki z zapałkami i słowika w cesarskim ogrodzie. Ale szkoły nie zaliczam do najszczęśliwszych doświadczeń, bo przeżywam w niej parę niemiłych wydarzeń. Nauczycielka codziennie sprawdza nam głowy w obawie przed wszami. Nic dziwnego, wszędzie jest ich pełno, a do szkoły przychodzą dzieci z różnych rodzin. Ja jestem jasną blondynką, więc wszelkie paskudztwo w moich włosach byłoby łatwo widoczne, jednak gorliwa pani pewnego dnia stwierdza, że chyba coś się zagnieździło, choć ciocia często mi głowę myje, czego nie lubię, bo mydło wchodzi do oczu i wtedy mnie pieką. Zostaję odesłana do domu z nakazem natarcia głowy naftą. Ciotka jest oburzona, bo faktycznie nic w moich włosach nie ma, higiena u nas jest ściśle przestrzegana i ciocia takie podejrzenie uznaje jako osobistą obrazę. Kategorycznie odmawia nacierania mi głowy naftą i wygrywa bitwę. Kiedy miałam dwa lata, ciocia zgoliła mi głowę maszynką, jak to się we Lwowie mówiło „nulką pod zero”, i teraz mam włosy gęste i miękkie i ciocia płucze je rumiankiem, ażeby zachować jasny kolor, choć mówi, że i tak mi ciemnieją, więc o żadnych wszach mowy być nie może. Nauczyciele również sprawdzają nam ręce. Ja od małego dziecka mam na ręku niewielką brodawkę i ta nagle zostaje zauważona i uznana jako pierwszy objaw wietrznej ospy czy jakiejś innej dziecięcej choroby. Znów wracam do domu z bilecikiem i dopiero interwencja wujka u dyrektora szkoły wyjaśnia sprawę. Ostatnie niemiłe zajście to napaść na moje zdolności muzyczne. Szkoła przygotowuje przedstawienie, mam śpiewać w chórze, zaczynają się próby, ja niemiłosiernie fałszuję i kierownik zmuszony jest mnie usunąć.

Zdruzgotana odmawiam dalszego chodzenia do szkoły. Oficjalnie 8 maja 1945 roku kończy się wojna i choć u nas stoją wojska rosyjskie, ludzie chcą celebrować. Wuj Zbyszek jest proszony o danie kilku koncertów, pierwszy z nich w Przeworsku. Wielkimi literami duża płachta afisza na szorstkim bladozielonym papierze oznajmia, że SZKOŁA MUZYCZNA IM. KARŁOWICZA W PRZEWORSKU urządza W sali b. Sokoła we środę dnia 1 sierpnia o godz. 19-tej (7 wieczorem) KONCERT SKRZYPCOWOFORTEPIANOWY Wykonawcy: Dr ZBIGNIEW NEUHOFF Profesor Konserwatorium we Lwowie, fortepian FRANCISZEK BRANIA Profesor Szkoły Muzycznej w Przeworsku, skrzypce W programie: BETHOWEN[sic!], CHOPIN, MOZART, PAGANINI RIMSKIJKORSAKOW Wstęp: zł. 20 i 40 Po rozpoczęciu koncertu nikt ze spóźnionych na salę wpuszczony nie będzie. Drugi koncert ma się odbyć w Jarosławiu w niedzielę, 26 sierpnia, o godzinie 19 staraniem Referatu Kultury i Sztuki w Jarosławiu, w Domu Kultury. Tym razem wielki afisz na żółtym papierze zapowiada WIECZÓR PIEŚNI I MUZYKI. Do wujka Zbyszka i pana Brani dołącza tenor operowy, Kazimierz Czarnecki. Na program składają się w pierwszej części utwory Moniuszki, Bacha, Mozarta, w drugiej utwory Niewiadomskiego, Żeleńskiego, Pucciniego, Tostiego, Noskowskiego, Chopina, Różyckiego, Kreislera, Rubinsteina, RimskiegoKorsakowa i innych. Bilety od 15 do 35 zł w przedsprzedaży w Domu Kultury od 11-13 i od 15-19, a w dniu koncertu w kasie sali koncertowej. Sala całkowicie wysprzedana. Nigdy na koncercie nie byłam. Mamy z ciocią miejsca w pierwszym rzędzie, pan Brania gra z przejęciem, przymyka oczy i tak mocno wciąga powietrze nosem, że mu nozdrza wibrują. Piękna muzyka do mnie jeszcze nie dociera, zaczynam chichotać. Widzę, że cioci kąciki ust też drgają, chce się jej śmiać, ale tylko rzuca mi ostrzegawcze spojrzenie. Drugie spotkanie z teatrem odbywa się, kiedy wujkowie zabierają mnie na Śluby panieńskie Fredry wystawione przez grupę amatorską. Panie w różowych i bladoniebieskich toaletach płyną wdzięcznie przez scenę, wyginając się raz w lewo, raz w prawo. Jestem

oczarowana strojami, marzę o tiulowej sukience. Zbliżają się moje siódme urodziny, wolno przeobrażam się z dziecka w dziewczynkę. Na Boże Ciało tego roku biorę udział w procesji. Dziewczynki w jasnych sukienkach niosą koszyczki kwiatów, idąc sypią płatki przed wolno niesioną monstrancją. Chciałabym ja też sypać kwiatki, ale jedynie dostaję wstążkę od chorągwi do niesienia. Wśród nowych doświadczeń innym „pierwszym” jest kino. W Jarosławiu wyświetlają przedwojenny film, Zakochany złodziej, z Dymszą i Ćwiklińską; ciocia zabiera mnie na popołudniowy seans. Siedzimy wysoko na balkonie, jestem całkowicie pochłonięta historią złodzieja, co to promienie słońcu kradł, w chwili największego romantycznego napięcia zbiera mi się na płacz i na cały głos pytam, „Ciociu, a czy oni się pogodzą?”. Sala parska śmiechem. Z latem nastaje piękna pogoda. Jeździmy na spacery poza miasto, chodzimy po drogach wśród pól, ja buszuję w zbożu, zrywam maki i chabry, wuj Zbyszek fotografuje. Ale wujostwo nie chcą zostawać w Jarosławiu na stałe. Wujek jedzie na Śląsk rozpatrzyć możliwości i na ten czas ciocię i mnie wysyła na wieś. Mieszkamy u gospodyni w małej izdebce. Jest cicho i błogo. Rano budzi nas świergot ptaków, pianie koguta, w nocy zasypiamy przy szumie lasu. W powrotnej drodze, idąc do pociągu na stację wzdłuż torów mijamy wagony towarowe i nagle z boku podnosi się wrzask. Przy wagonie stoi uzbrojony sowiecki żołnierz, krzyczy, żebyśmy natychmiast odeszły, trzyma w ręku pistolet maszynowy, którym nam grozi. Oddalamy się szybko, ja zaczynam się trząść. - Ciociu, a przecież wojna już się skończyła? - pytam po chwili. Ciotka milczy. Wojna skończyła się, ale nie dla wszystkich. Nasze ostatnie lato w Polsce Legitymacja wujka Zbyszka z konserwatorium w Bytomiu Pewnego dnia zjawiają się u nas dwie znajome wujka z lwowskiego Komitetu: Jadwiga Sawracka i Jasia Milczanowska. Na ramionach Jasi widoczne są blizny od rozpalonego żelaza, jakie jej gestapo przykładało podczas śledztwa. Teraz obie panie mieszkają w Krakowie. Dostaję od nich w prezencie miniaturowy krakowski serwisik dla lalek, czarny, malowany w barwne kwiatki, cudo dotąd niespotykane. W październiku wujek dostaje posadę profesora kursów wyższego i koncertowego poziomu w Miejskim Konserwatorium Muzycznym w Bytomiu. Kontakt z mamą i babcią jeszcze nie został nawiązany i przed wyjazdem do Bytomia wuj Zbyszek pisze list z Jarosławia, datowany 23 września 1945 roku. Kochane!

Korzystam z okazji i wysyłam list w świat - może dojdzie. W maju 1944 opuściliśmy Lwów i zamieszkali czasowo w Jarosławiu. Obecnie przenosimy się dalej na zachód - do Bytomia. Z zamętu wojny wybrnęliśmy cało - jesteśmy zdrowi i trzymamy się mocno. Ewa chodzi do drugiej klasy powszechnej, jest wybitnie inteligentna, wysoka, lecz szczupła. W rysach podobna przeważnie do Zosi, chociaż są pewne reminiscencje Ojca. Twarzyczkę ma cudowną (nie mogę być zresztą krytyczny, bo jest ona dla mnie najpiękniejszą Dziewczynką). Szczególną uwagę zwracają jej włosy, zupełnie jasne. Zna swoją Mamusię i Babcię, dotąd niestety tylko z fotografii, i często o nich mówi. Obecnie objąłem stanowisko profesora klasy koncertowej w Konserwatorium w Bytomiu. W sezonie koncertowałem z wielkim powodzeniem w szeregu miast i w dużej mierze dzięki temu dostałem się na tak poważne stanowisko. Majątku obecnie nie mamy, bo domy w Tarn. leżą w gruzach, a willę zbombardowano ubiegłego roku. Wszystkie meble i obrazy, antyki i zegary rozpadły się w proch. Dziękujemy Bogu, że wyszliśmy z tej opresji cało i skończyło się tylko na wielkim strachu i strasznym przeżyciu. Tęsknimy bardzo za Wami i pocieszamy się nadzieją, że wkrótce będziemy mogli bezpośrednio opowiedzieć sobie historię naszych losów... Podaję mój adres: Bytom Konserwatorium Muzyczne, ul. Moniuszki 7 i proszę, abyście po otrzymaniu tego listu skreśliły kilka słów z wiadomościami o Was... Pisząc o dalszej rodzinie, wuj Zbyszek wymienia tych, co w czasie wojny zmarli, o innych pisze dyskretnie, że „prawdopodobnie nie wrócą”. Nie jest jasne, jaką drogą ten list został wysłany. Po przyjeździe do Bytomia wuj Zbyszek wynajmuje mieszkanie przy ulicy Fałata 6. My z ciocią dopiero w grudniu opuszczamy Jarosław. Na ulicy jest ciemno, kiedy o świcie wyruszamy na stację. Ciotka niesie dużą walizę z resztkami naszego dobytku. Leży głęboki śnieg, przełazimy przez tory, docieramy do dworca, pociągu nie ma i nie wiadomo, kiedy będzie. Siadamy na ławce w poczekalni przygotowane na długie czekanie. Ciocia przezornie ma dla nas kanapki i jajka na twardo, więc po trochu je zjadamy. Nadchodzi pociąg z czterogodzinnym opóźnieniem, dodatkowo tracimy parę godzin na dalsze długie postoje po drodze i do Bytomia przyjeżdżamy osiem godzin później, niż było przewidziane. Jest noc, wujka na stacji nie ma, uznał widocznie, że tego dnia nie przyjedziemy. Zaczynamy wędrować po Bytomiu, zimno, ulice puste, nie ma kogo spytać o drogę. Ciotka dźwiga ciężką walizę, jest zmęczona, ma mocno zaciśnięte usta. Wreszcie cudem trafiamy na ulicę Fałata. Wujek tłumaczy się, czekał cały dzień na stacji, aż mu powiedziano, że pociągu już dziś nie będzie. Ciocia nawet nie chce słuchać jego wyjaśnień. Robi się ciężka

atmosfera, ciotka płacze z nerwów, ze zmęczenia, kładziemy się spać bez kolacji, tylko ja dostaję szklankę ciepłego mleka. Następnego dnia nastrój poprawia się, zaczynamy zagospodarowywać mieszkanie. Drugie piętro, bez balkonu, przed oknem nawet drzewka nie ma, ale w zimie i tak nic by to nie pomogło. Rażą brudne ściany kamienicy naprzeciw. Mieszkanie jest przytulne, dwa pokoje, kuchnia i łazienka, po prymitywnych warunkach jarosławskich to zmiana na lepsze. Meble mojej mamy uratowane ze Lwowa pozostały w Jarosławiu, a tu by się przydały. Nadchodzi pierwsze powojenne Boże Narodzenie, jest choinka, na niej gwiazda z orłem i równocześnie przychodzi paczka z UNRRA[77]. Po raz pierwszy w życiu jem szwajcarską czekoladę, rodzynki i portugalskie sardynki w oliwie. Mama odnalazła nas przez Czerwony Krzyż i teraz od niej poza paczką zaczynają zgłaszać się przewodnicy, którzy przeprowadzają ludzi przez zieloną granicę. Nas też chcą tak przeprowadzić, z góry są już przez mamę opłacani, jednak wujkowie boją się ryzyka i przewodnicy odchodzą z niczym. Z początkiem stycznia wuj Zbyszek pisze do mamy i babci: Kochane! Będąc przygodnie w Warszawie, korzystam ze sposobności i przesyłam do Was list. Zacznę oczywiście od sprawy najważniejszej - od Ajki. Możesz być Zosiu w tej chwili o nią zupełnie spokojna. Warunki staramy się dla niej stwarzać jak najlepsze, tak że rozwój fizyczny Ajki nie pozostawia nic do życzenia. Jest wysoka, szczupła (pod tym względem przypomina Ciebie z tego okresu) i wyjątkowo żywa. To ostatnie świadczy o zdrowiu i dużej odporności. Inteligencja frapująca - na podstawie przygotowania prywatnego Hanki, zdała egzamin od razu do drugiej klasy powszechnej i czyta całymi godzinami różne opowiadania i baśni i pyta o znaczenie nieznanych jej słów, wskutek czego słownik jej wzrasta z każdym dniem. Poza tym rysuje i maluje z pasją, oczywiście rzeczy prymitywne, a każdego wieczoru gra ze mną partię domina. Muszę powiedzieć bezstronnie, że sposób wychowania Hanki jest bardzo korzystny i wpływa bardzo dodatnio na umysłowy rozwój dziecka. Hanka ubiera ją pięknie, bo, jak zapewne pamiętasz, ma wyrobiony gust krawiecki i szyje jej sama sukienki i płaszcze, berety itd. Moim wielkim zmartwieniem jest niestety brak słuchu muzycznego u Ajki. Tak że grać nigdy nie będzie. Rwie się wprawdzie do muzyki, ale nie mam nadziei, by cośkolwiek z tego wynikło. Natomiast wyczuwa rytmy, a co za tym idzie Ajka ma wysokie wyczucie tańca. Chciałbym jeszcze zaznaczyć, że dziecko odznacza się wyjątkowymi zdolnościami matematycznymi i zmysłem kombinowania - co więcej wyjątkowym zamiłowaniem w tym kierunku, co uważam za dziedziczną cechę po dziadku. Prócz tych cech i właściwości odznacza się zupełnym brakiem tremy czy skrępowania i czuje się wszędzie

zupełnie swobodnie. Byłoby niewątpliwie lepiej, gdyby rozwój dziecka odbywał się na innym terenie, ale to są rzeczy trudne do zrealizowania. I dla nas byłoby lepiej, gdybyśmy mogli być z wami, były już nawet pewne usiłowania w tym kierunku, ale niestety wszystko spełzło na niczym. A jednak należałoby o tym pomyśleć. W tej chwili mieszkamy w Bytomiu - mamy jednak zamiar przenieść się do Krakowa. Trudność stanowi ogromne przepełnienie Krakowa z różnych stron Polski i zwiększone z tym trudności mieszkaniowe i uzyskanie odpowiedniego zatrudnienia. W Bytomiu siedzę tylko dlatego, że mam dobrą posadę i niezłe mieszkanie. Pisałem wam już, że pracuję w konserwatorium, gdzie prowadzę kurs fortepianowy wyższy i kurs koncertowy. Mój dyrektor projektował mój występ w Bytomiu i Katowicach, gdzie miałem grać koncert Beethovena z towarzyszeniem orkiestry, którą on miał dyrygować. Niestety, niespodziewana jego śmierć przerwała te plany, a wobec tego, że z innym dyrygentem nie jestem jeszcze zgrany, sprawa została odłożona na później. Na następcę zmarłego dyrektora konserwatorium wysunięto ze wszystkich stron moją osobę. Odmówiłem jednak, nie chcąc się widzieć na dłuższy czas w Bytomiu. Wobec tego, że mój oficjalny zawód nie daje mi wiele pieniędzy, zawarłem w Katowicach spółkę, przedsiębiorstwo wyrobów skórzanych, które jest podstawą finansową naszej egzystencji. Wszystko to jednak razem nie jest w stanie rozproszyć depresji psychicznej, bo dążeniem jest polecieć gdzieś daleko. Rodzina nasza rozproszyła się. Hela z dziećmi mieszka w Krakowie, Toldzio i Cesio pożenili się, Janka Hol. mieszka tam również, mąż jej i najmłodszy syn zginęli. Rodzina Misia zdziesiątkowana. On sam, Tadzio, Mieczek, Dzidek nie żyją. Pozostał tylko Bolek. Stryj Maks i Jaś nie żyją. O Władku nie ma wiadomości. Paulina sama mieszka w Tarnowie. Ala z mężem nie wiadomo gdzie. Żona Jasia z synem i córką w Bielsku. Majątku żadnego nie mamy. Domy w Tarn[opolu] i willa we Lwowie zburzone. Wszystkie ruchomości poszły w drzazgi. Nie martwię się tym jednak, bo takie nieskrępowanie ułatwia wiele. Podałem wam garść wiadomości, więc kończę i całuję was gorąco. 10 stycznia 1946 r. Zbyszek Ostatnie Boże Narodzenie w Polsce, Bytom 1945 Nasza powojenna sytuacja jest nie tylko naszą, ale tysięcy rodzin z Kresów zdziesiątkowanych i rozrzuconych po kraju i poza nim, pozostawionych bez środków do życia. Udział wujka w spółce, którą w liście do mamy wspomina, polega na pieniądzach ze sprzedaży brylantowej broszy babci. Część cennej biżuterii, jaka pozostała w domu po

aresztowaniu mamy i babci, ukryta w głębokim fotelu w naszym mieszkaniu została zniszczona w czasie bombardowania, ale jedna brosza w futerale cudem znalazła się w piwnicy, gdzie wuj przechowywał wszystkie dokumenty. Niestety, wuj Zbyszek, erudyta i esteta par excellence, za grosz zmysłu handlowego nie posiada i pieniądze ze sprzedaży włożone w spółkę szybko rozpływają się w rękach wspólnika. Pisząc o swoim oficjalnym zawodzie, wuj oczywiście ma na myśli prawo. Adwokatura jest wykluczona w warunkach, gdzie sądownictwo jest już ściśle kontrolowane przez komunistów. O jakiejkolwiek niezawisłości sądów mowy być nie może, więc wuj przerzuca się na muzykę. Wolałby mieszkać w Krakowie, gdzie znajdują się niedobitki naszej rodziny; ma głębokie przywiązanie do miasta, gdzie przez dłuższy czas mieszkał, przygotowując się do rygorozów na Uniwersytecie Jagiellońskim. Po liście wuja do mamy następuje drugi pisany przez ciotkę w tydzień później, datowany 17 stycznia, też przesłany przez jakąś „okazję”. Powtarzają się szczegółowe informacje o rodzinie. Co do mnie, ciocia ma nieco bardziej realistyczny pogląd niż wuj Zbyszek: O szczegółach dotyczących Ewuni napisał Zbyszek do was długi list, będąc w pierwszych dniach stycznia w Warszawie. Od siebie dodam tylko, że jest to najsłodsze stworzenie, rozpaskudzone zresztą przez Zbyszka, który za nią świata nie widzi i na wszystko jej pozwala. Moje próby utrzymania jej w ryzach niewiele pomagają. Temperament i energia życiowa szalona. Cieszy się bardzo na paczki od mamy, mając nadzieję, że będzie w nich szczyt jej marzeń, „czekolada, pomarańcze i banany”. Tłumaczę jej, że tego nie można przesyłać, lecz ona twierdzi, że mama mogłaby włożyć do kieszeni np. płaszczyka. Jak widać z dalszej części listu, kwestia ucieczki na Zachód jest przez wujostwo rozpatrywana, jak również możliwość powrotu mamy i babci do kraju. Decyzja w sprawie przyjazdu Bożeny [moja matka jest Zofia Maria Bożena] jest trudna. Różnimy się zresztą ze Zbyszkiem w tej materii. Ja uważam stanowczo, by siedzieć tu i by Bożena przyjechała. Zbyszek jest chwiejny w swojej decyzji, ale grawituje do wyjazdu tam. Resztę miejsca zostawiam Ewuni, która chce się popisać swoim brzydkim pismem. Uczy się ślicznie, lecz pisze jak kura łapą. Na końcu jest mój dopisek: Kochana Mamusiu, List Twój otrzymałam i bardzo Ci za niego dziękuję. Czekam niecierpliwie na pakunki od Ciebie z tyloma cudnymi rzeczami, o których pisałaś. Chciałabym bardzo, żebyście przyjechały do nas. Całuję Ciebie i Babcię. Ewa.

Dylemat - pozostać za granicą czy wracać - to dramat przeżywany przez większość polskich żołnierzy na Zachodzie. W 1946 roku wojsko jeszcze nie jest zdemobilizowane, ale wiadomo, że prędzej lub później będzie. Z jednej strony porozdzielane rodziny, brak przygotowania fachowego na obcym terenie, z drugiej obawa represji i aresztowań przez władze komunistyczne, ściganie członków Armii Krajowej. Te względy za i przeciw i powzięte decyzje przyczynią się do niezliczonych tragedii osobistych. My na razie musimy pozostać w Bytomiu. Nie chodzę tu do szkoły, dlatego że jest możliwość przeniesienia wkrótce do Krakowa. Więc spacerujemy z wujkiem po ulicy Fałata. Środkiem jezdni suną wozy naładowane węglem z trudem ciągnione pod górę przez konie o potężnych nogach. Wozy podskakują na wybojach, grudki węgla pryskają na lewo i prawo. - Te konie nazywają się perszerony - tłumaczy wujek. Wydają mi się ogromne, boję się ich i czasem śnią mi się; stoję w głębi wąskiej uliczki, dwa perszerony idą naprzeciw mnie, za mną jest mur, plecami opieram się o niego, nie mam dokąd uciekać, konie coraz bliżej, blokują całą szerokość uliczki. Zawsze jednak zatrzymują się o parę kroków ode mnie. Opowiadam wujkowi o moim śnie. - Ależ to bardzo łagodne konie - mówi - patrz jak ciężko pracują. Na pewno nie zrobiłyby ci krzywdy. Dochodzimy do małej ciastkarni. Staję o dwa kroki przed sklepem i mam już znakomicie opanowany system zakręcania wujkiem, tak że nagle jesteśmy na wprost witryny. Wuj Zbyszek broni się słabo. - No dobrze, jeżeli kupię ci ciastko, czy Ajusia obieca, że w domu zje zupę? Bo jak nie, to ciocia będzie na mnie bardzo zła. Obiecuję solennie i wchodzimy do środka. Podłużne ciastka nadziane kremem i oblane czekoladą leżą równo rzędami na tacy, a starsza pani za ladą z uśmiechem na mnie patrzy i czeka, choć z góry wie, jaki będzie mój wybór. - O to proszę - mówię grzecznie, nauczona przez ciotkę, i palcem wskazuję ciastko. - No to poproszę o dwa - dodaje wujek zrezygnowanym tonem. Było do przewidzenia, bo lubi słodycze tak jak ja. Siadamy przy małym stoliku pod oknem. - Masz czekoladę na nosie - śmieje się i wyciąga kraciastą chustkę z kieszeni. Wolno wracamy na Fałata i wchodzimy na drugie piętro. Na tym podeście są tylko dwa mieszkania, nasze i pani Bąblińskiej. Jest połowa stycznia, mrok zapada wcześnie, około czwartej robi się ciemno. Zima w tym roku ostra, więc spacery są rzadsze, czas wlecze się w oczekiwaniu na nic. Tego wieczoru już jesteśmy po kolacji, kiedy rozlega się pukanie. Wuj Zbyszek podchodzi i przez zamknięte drzwi pyta kto.

- Znajomi pani Zofii do doktora Neuhoffa - odpowiada głos męski. Wujek ostrożnie uchyla drzwi. Jest ich dwoje i mają ze sobą dużą walizę. Oglądają się za siebie, niespokojni, czy nikt z sąsiedniego mieszkania nie wygląda. - Mamy polecenie od pana siostry - cicho mówi kobieta. Wujek wpuszcza ich i szybko za nimi drzwi zamyka. Mieszkanie wypełnia się dreszczykiem podniecenia. To będą moi przewodnicy, pan Adam Dydyński i pani Zofia Mścichowska, on z armii, ona z brygady spadochronowej. Jest to początek nieudanej wyprawy na Zachód. Wyjazd do Cieszyna, pobyt w czeskim więzieniu, klasztor i czeska rodzina, na koniec powrót do Bytomia. A potem już tylko ciężka nuda i codzienność. Jestem przekonana, że po nieudanej ucieczce już nic zmienić się nie może. Świat mamy, kolorowa tęcza o smaku rodzynek i szwajcarskiej czekolady, przez ułamek chwili wydawał się w zasięgu ręki, teraz znikł, rozpływając się w szarej mgle i pozostawiając gorzki smak rozczarowania. Od mojego powrotu z Cieszyna mija tydzień, potem dwa, a od mamy dalszych wieści nie ma, życie codzienne powraca do dawnej monotonii, podszyte na każdym kroku nieokreśloną obawą przed zewnętrznym światem. Chodząc z wujkiem na spacer po ulicy, boję się. Boję się sowieckich żołnierzy w czapach z czerwoną gwiazdą, boję się kroków na schodach w nocy, boję się ludzi w opaskach na rękawie nazywanych „bezpieką”. I kiedy wydaje się, że strach i beznadzieja pozostaną już z nami na zawsze, w Bytomiu na ulicy Fałata pojawia się moja matka. [76] Mowa o książce Witolda Zechentera, Bajdy krasnoludkowe - opowieści dla dzieci, wydanej w 1942 roku w Krakowie - przyp. red. [77]United Nations Relief and Rehabilitation Administration (Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Pomocy i Odbudowy).

Rozdział XIII Lot ku wolności Po rewelacji ciotki zrywam się z łóżka, pędzę do drugiego pokoju i z piskiem rzucam się mamie na szyję. Więź jest natychmiastowa, tym dziwniejsza, że ja przecież mamy nie pamiętam, a dla niej też jestem kimś nowym, bo nie było jej kiedy gąsieniczka przeobrażała się w motyla. Zasługa w tym wuja i ciotki. Ciocia jeszcze niezupełnie ochłonęła z wrażenia, jest bardzo blada, ma ślady łez na policzkach, opowiada mamie sagę mojej nieudanej wyprawy i zapewnia ją, że może przy mnie swobodnie mówić. - Przez cały czas w Czechach Ajka nie zdradziła swojego nazwiska - mówi, a ja puchnę z dumy, bo chcę, żeby mama od razu wiedziała, jaka jestem dzielna. Mama uśmiecha się. Już zrzuciła cywilny płaszcz, teraz siedzi przy stole w mundurze khaki. Ciotka patrzy na nią z przerażeniem. - Zosieńko, czemu nie jesteś po cywilnemu? pyta z niepokojem. - Nie miałam czasu. Wszystko nastąpiło tak szybko. Spodziewała się, że pan Adam przeprowadzi nas przez granicę do Niemiec, czekała na nas w Meppen przy 1. Dywizji Pancernej generała Maczka, tej, co walczyła w Holandii. Obecnie dowódcą jest generał Klemens Rudnicki, jego żona Wanda, z domu Scazighino, była koleżanką mamy w szkole Sacre Coeur we Lwowie. - Wiedziałam, że Adam i pani Zosia dotarli do was - mówi mama. - A jak ty mamusiu wiedziałaś? - pytam. Mama uśmiecha się, ale nie zdradza. - Nagle kontakt urwał się, zaległa cisza. Po dwóch tygodniach czekania zaczęłam objeżdżać wszystkie dipisowskie obozy. I wtedy nadeszła informacja dość mglista, że na granicy była wsypa, ale trudno było o potwierdzenie. Równocześnie dowiaduje się, że grupa osób z wywiadu będzie przechodzić do Polski i ma dwadzieścia cztery godziny na powzięcie decyzji, czy iść z nimi. Decyduje się iść. Wanda Rudnicka zdobywa dla niej jakiś płaszcz cywilny i czapkę, ale poza tym na zmianę ubrania nie ma czasu. Mama odpina odznaki od munduru, zdejmuje swoje gwiazdki i belki, od rękawów odpruwa naszywki „Poland”. Nie powiedziała nam wtedy, że jako oficerowi sztabowemu nie wolno jej było podejmować takiego ryzyka na własną rękę, bo gdyby ją pochwycono, Urząd Bezpieczeństwa niewątpliwie wykorzystałby to jako aferę szpiegowską, tym bardziej że szła z członkami wywiadu. Generał Rudnicki zastrzegł się, że mama idzie na

własną odpowiedzialność, oficjalnie on o niczym nie wie; mama ze swej strony zobowiązuje się w razie katastrofy nie dać się wziąć żywcem; ma przy sobie cyjanek potasu. Na jakimś biurku znajduje fałszywą legitymację wystawioną na „Krystynę Kobyłecką”. Bez namysłu zabiera ją i od tej chwili jest to jej dowód osobisty, z jakim zamierza przekroczyć zieloną granicę. Resztę tej nocy spędza na pisaniu postdatowanych listów do babci w Londynie. Wanda Rudnicka będzie je co parę dni wysyłać. Zima tego roku jest niezwykle ostra. Płaszczyk cienki od zimna nie chroni, cienkie skórzane brązowe buciki na kwadratowym obcasie stosowne do angielskiego munduru i na bruk londyński nie nadają się do marszu przez góry. Noclegi w wyznaczonych melinach, kurz, brud, po paru dniach mama dostaje ostrego zapalenia spojówek. Natychmiast po przekroczeniu granicy czeskiej grupa się rozłącza. Jakkolwiek moja matka nigdy nie wyjawiła marszruty, zbiegiem okoliczności po latach dostałam następujący list od znajomego: Droga Ewo, Zgodnie z Twoją prośbą przesyłam notatkę zawierającą informacje o spotkaniu z dwoma paniami w KarpaczuBierutowicach w lutym/marcu 1946 r. W okresie 1945 grudzień - czerwiec 1946 mieszkałem i pracowałem w zespole domów wczasowych w Bierutowicach woj. Jelenia Góra. Miejscowość ta leży w pobliżu granicy z Czechosłowacją w pobliżu góry Śnieżka, na której znajduje się schronisko, które wtedy było używane zarówno przez Polaków, jak i Czechów. Pewnego wieczoru, chyba to był koniec lutego, początek marca 1946, było już ciemno, zawitały dwie panie, jedna była młodsza, a druga nieco starsza. Ubrane były częściowo w mundury, które popularnie nazywało się „andersowskimi”, ale miały elementy ubrania cywilnego - jakie, teraz nie pamiętam. Chyba płaszcze. Mówiły płynnie po polsku. Panie te poprosiły o przenocowanie i coś do jedzenia. Kierowniczka domu wczasowego poleciła obsłudze niemieckiej (dawni właściciele, z którymi mieliśmy dobre stosunki) umieścić je w pokoiku na poddaszu i nakarmić. Z paniami tymi zamieniłem tylko kilka słów. Następnego ranka wcześnie obie wyszły z domu wczasowego i więcej ich nie widziałem. Sądzę, na podstawie braku reakcji UB, że nie mieli oni informacji o pobycie tych pań w domu wczasowym tego wieczoru. Na zakończenie dodaje: Moja notatka: jedna z tych pań mówiła płynnie po niemiecku. Rozmawiając między sobą ta młodsza zwróciła się do niej z zapytaniem: „jak dotrzesz do swoich?”. Tamta

odpowiedziała: „mam kontakty”. Następnego dnia po południu zjawiło się u nas UB. Pytali, czy tu nocowały dwie kobiety. Kierowniczka odpowiedziała, że były, ale nie nocowały, bo odmówiła im noclegu. Dokąd poszły - nie wiedziała. Przeprawa od początku do końca pieszo trwa dziewięć dni. Nad ranem 2 marca mama dociera do Krakowa. Wzruszenie ogromne, bo Kraków jest jej bliski, tu przed ołtarzem Wita Stwosza brała ślub. Świetnie zna miasto, porusza się swobodnie, ale ostrożnie. Jest bardzo głodna. O tej wczesnej godzinie ludzi na ulicach prawie nie ma, większość lokali zamknięta poza Jamą Michalikową. Jeszcze świeżego pieczywa nie mają, tłumaczy mamie kelner, są tylko cztery ptysie z poprzedniego dnia. Mama zamawia je i wszystkie cztery zjada. Co o tym myśli kelner, nie wiadomo. Może w tym jedynym „stammlokalu” krakowskiej bohemy nikt nie dziwi się ekscentrycznym gościom? Następny krok, rozpatrzyć się za transportem do Bytomia. Pociągi chodzą nieregularnie, mama kręci się po mieście, tu i tam zdobywa informacje, nie wygląda na to, że tego dnia będzie mogła kontynuować podróż. Późnym popołudniem musi znaleźć nocleg i to szybko, bo na ulicach sporo milicji. Nocowanie w hotelu jest wykluczone, w nocy mogą być łapanki, kontrole, więc pod wieczór wchodzi do kościoła Mariackiego, chowa się do konfesjonału i czeka, aż drzwi na noc zamkną. Tak spędza pierwszą noc w swoim ukochanym Krakowie. Następnego dnia dostaje się na ciężarówkę do Bytomia i dociera na ulicę Fałata. To wszystko mama nam opowiada, ja mam w nią oczy wlepione, ale robi się późno, wujka jeszcze nie ma i w końcu, mimo moich głośnych protestów, każą mi iść spać. Nie wiem, jak odbywa się spotkanie Zosi i Zbyszka. Rano wyskakuję z łóżka, biegiem idę szukać mamy. Jest już umyta, ma mokre włosy, siedzi przy stole i zakręca je na rolki. Przed nią stoi małe składane lusterko w oprawie z czerwonej skóry. Wszystko u niej jest inne, nawet to lusterko i szykowna skórzana torba podróżna, brązowe buciki na kwadratowym obcasie, teraz już oskrobane z błota i wyczyszczone na wysoki połysk, mundur na krześle równo złożony w kostkę. Z torby wyciąga mydełko o delikatnej perfumie, ten zapach nazywa lawendą. Ma zaczerwienione oczy i mimo przespanej nocy widać, że jest bardzo zmęczona. Ku mojej rozpaczy następnego dnia znowu wyjeżdża. Ta rutyna powtarza się przez następne dwa tygodnie, to mama niespodziewanie pojawia się, to znów znika. Kiedy jest u nas, siedzę przy niej kołkiem, słucham z rozdziawioną buzią, jak z wujkiem Zbyszkiem rozmawia o Lwowie, o krewnych, o znajomych adwokatach.

Bo mama jeździ po całej Polsce, gdzie tylko może dotrzeć, szuka wiadomości o moim ojcu. I stale w tym angielskim mundurze pod beżowym płaszczem, tyle że zmienia koszulę, bo ma dwie zapasowe. Jak tylko mama wyjeżdża, ciocia je pierze, prasuje, wiesza i są gotowe na następny wyjazd. Pewnego dnia w powrotnej drodze z Krakowa mama przeżywa niemiłe chwile. Znów jedzie do Bytomia ciężarówką, pasażerowie siedzą na drewnianych ławkach pod brezentową budą, pogoda jest okropna, deszcz leje, drogi są zapchane. Przed zmrokiem zaledwie docierają do Katowic i tu szofer kategorycznie oświadcza, że po nocy nie będzie dalej jechał, bo jest zbyt niebezpiecznie. Pasażerowie głośno protestuję, lecz on podjeżdża pod dworzec kolejowy, parkuje, każe wysiadać i zapowiada odjazd na rano. A dalej róbcie, co chcecie. Mama rozgląda się za noclegiem, z daleka w świetle latarni widzi szyld hotelu. Mizerny budynek, słabo oświetlony hall, gdzie za ladą siedzi ponury recepcjonista i niezbyt ochoczo odpowiada, że tak, ma wolny pokój. - Dokumenty - mówi. - Nie mam przy sobie, zapomniałam ich z domu. - Bez legitymacji nie ma pokoju - warczy i patrzy na nią podejrzliwie. - Panie, pan widzi, jak tam leje deszcz. - To niech pani idzie na milicję po zaświadczenie. Inaczej to ja tu milicję zawezwę podnosi głos. - Dobrze, pójdę, ale jak tego pokoju nie będzie, jak wrócę, to pan będzie miał z milicją do czynienia - mówi mama i z godnością szybko wychodzi. Pytanie, dokąd iść dalej. Po ulicach kręcić się całą noc nie może, słota i do tego milicja patroluje. Wraca na stację kolejową. Ciężarówka stoi z boku, szofer śpi w budce. Dworcowa hala i perony zapchane ludźmi. Ktoś mamie wyjaśnia, że koczują już parę dni. Z dziećmi, walizkami, tobołkami, z całym ziemskim dobytkiem, czekają na pociąg, przykryci kocami, zawinięci w płaszcze, cygańskie obozowisko. Mama szuka bezpiecznego miejsca i wybiera wolny kąt przy bocznych drzwiach, na wprost dużego kolejowego zegara. Powoli tłum przycicha, milkną rozmowy, od czasu do czasu ktoś zakaszle, zapłacze dziecko, zabłyśnie zapałka, w mroku tlą się papierosy. Zofia obserwuje wskazówki zegara, stara się nie zasnąć. Czas wlecze się, mija północ, pierwsza, druga, coraz trudniej utrzymać oczy otwarte. Zapala papierosa, obserwuje szary dymek, jak rozpływa się w półmroku, stara się puszczać kółka z dymu i wyrzuca sobie zbytek ostrożności, ba, nawet głupotę, że nie próbuje zdrzemnąć się choćby na chwilę. W momencie gdy wskazówka zegara wskakuje na trzecią, z trzaskiem otwierają się wszystkie drzwi,

zapalają się światła i wpada uzbrojona milicja. Rozlega się przeraźliwy krzyk kobiety „łapanka!” Tłum się podrywa, milicjanci blokują drzwi, ale nie wszystkie, te koło mamy pozostają jeszcze otwarte i ona w mgnieniu oka wyskakuje ze stacji. Drzwi zatrzaskują się za nią. Przed dworcem stoi rząd samochów, ale milicjantów nie ma. Sunąc ostrożnie wzdłuż ciemnego muru, skrada się do ciężarówki, cicho włazi pod brezentową budę i wsuwa się pod ławkę. Ze stacji dochodzą wrzaski, przekleństwa, padają strzały. Nareszcie milicja opuszcza budynek, samochody odjeżdżają, powraca względna cisza. Następnego dnia, po nieprzespanej nocy mama dociera do Bytomia. Już wiem, że będziemy uciekać z Polski. Wujkowie zapewniają mamę, że z nią pojadą, zaczyna się pakowanie. Mama mówi, brać jak najmniej, ja chcę zabrać wszystkie moje zabawki. Ciocia mówi, „weźmy”, mama kategorycznie mówi „nie”. Po długich targach biorę szmacianą lalkę, misia, pieska buldoga i książki, bo na te mama się zgadza. Jest kwestia, jak zabrać rodzinne srebro. Od czasu Lwowa zastawa dziadków leży w dużej walizie, a jest to dwadzieścia pięć kilo srebra. - Tak nie można tego wieźć - stwierdza mama. - Potrzebna jest mała, ale mocna walizeczka. Takiej nie ma. Po paru dniach mama wraca z Krakowa z niewielką zieloną walizką wzmocnioną drewnianymi pasami. Wuj Zbyszek jest zaskoczony. - Zosiu, gdzieś ją znalazła? Mama opowiada, że będąc w Krakowie jechała tramwajem i podsłuchała rozmowę dwóch pasażerów o kimś, kto robi walizki na zamówienie; jeden z nich wymienił adres. Wysiadła z tramwaju, odnalazła kamienicę, przez ponure podwórze, po ciemnych schodach na drugie piętro, zapukała do drzwi. Otworzył mężczyzna, spytała, czy robi walizki. Robi i w jeden dzień może ją mieć gotową. - A czy szanowna pani życzy sobie z podwójnym dnem? - pyta usłużnie. Szanowna pani zapewnia, że pojedyncze dno wystarczy. Przez ten czas mama równie ostrożnie porusza się po Bytomiu, a przede wszystkim unika pani Bąblińskiej na schodach. Każdorazowo, nim wyjdzie z mieszkania, wuj Zbyszek albo ciocia sprawdzają, czy korytarz jest pusty. Mnie też trzymają z dala od ludzi. Słyszę, jak ciocia tłumaczy pani Bąblińskiej, że nie wychodzę, bo jestem przeziębiona. W domu panuje napięcie, wszyscy na każdy hałas reagują nerwowo, przy byle dzwonku mama chowa się do sypialni. Nasze zapakowane walizki tam czekają. Pierwsza data wyjazdu jest wyznaczona i w ostatniej chwili odwołana. Tym większy stres. Nagle mama oświadcza, że ona i ja jedziemy do Krakowa, a wujkowie za nami następnego dnia.

Jest sobota 16 marca. Pociągiem przyjeżdżamy do Krakowa i ze stacji kierujemy się wprost do pałacu arcybiskupiego. Przechodzimy przez dziedziniec, wchodzimy do wewnątrz, czeka na nas starsza pani, wita się serdecznie z mamą, mnie gładzi po głowie i prowadzi nas do małego pokoiku. Dostajemy kawę, mleko i bułeczki, zostawiamy walizkę i mamy torbę podróżną i wychodzimy na miasto, najpierw do kościoła Mariackiego i mama mówi mi, że tu z tatusiem ślub brała. Następnie idziemy do Sukiennic. Jutro jest Zbigniewa, wujka imieniny, mama kupuje mu na prezent krawat. W księgarni wybiera dla mnie Bajki z tysiąca i jednej nocy w zielonej okładce i dużym formacie, pięknie ilustrowane; W pustyni i w puszczy, Historia żółtej ciżemki, Frances Burnett Mały lord Fauntleroy, Serce Amicisa, wierszyki Jana Brzechwy, to dodatek do bajek Andersena i Bajd krasnoludkowych. I do tego mama kupuje małą składaną szopkę papierową. Z tymi sprawunkami wracamy na Franciszkańską 3. Przed budynkiem ogromny tłum ludzi. Stojąc z brzegu, mama pyta, co się dzieje i w tym momencie przed bramę zajeżdża czarny samochód. Rozbrzmiewają oklaski i okrzyki powitalne. Mimo że już jestem dość ciężka, mama podnosi mnie w górę: - Przypatrz mu się dobrze, Ajciu - mówi. - To wielki człowiek. - Z auta wysiada Adam Stefan Sapieha, metropolita krakowski, właśnie powracający z Rzymu, gdzie w bazylice św. Piotra 23 lutego z rąk papieża Piusa XII otrzymał kapelusz kardynalski. Resztę tego dnia spędzamy w naszym pokoiku. W niedzielę w południe przyjeżdżają wujkowie, idziemy na krótki spacer po mieście. To mamy i wujka pożegnanie z Krakowem, na zawsze. Wracamy do siebie i zaczyna się czekanie i napięcie. Starsza pani przynosi nam herbatę, raz i drugi i mleko dla mnie. Walizki zamknięte stoją przy drzwiach, jakby same gotowe do skoku. Nikt mi nie każe iść spać, co mi się bardzo podoba, bo nie lubię chodzić spać wcześnie. Już dawno postanowiłam, że jak dorosnę, zostanę astronomem i będę całą noc oglądać gwiazdy. Tymczasem wiem, że lada chwila coś nastąpi. Dorośli niewiele mówią, mama i wujek palą papierosy, jej lufka jest błękitna, jego bursztynowa. Już jest ciemno, kiedy rozlega się ciche pukanie i w drzwiach staje mężczyzna w skórzanej kurtce. Zwraca się wprost do mamy: - Pani komendantko, zaczynamy ładowanie. - Mój brat, doktor Neuhoff, i moja bratowa - mama przedstawia wujków. Gość wita ich kiwnięciem głowy i znika, na mnie nikt nie zwraca uwagi. Szybko wkładamy płaszcze, mama i wujkowie zbierają torby i walizki i wychodzimy na ciemny dziedziniec, gdzie stoją dwie ledwie widoczne w mroku ciężarówki (prawdopodobnie UNRRA), a obok nich jeep.

Ludzie kręcą się koło aut w milczeniu. Ktoś podchodzi do mnie, obejmuje mnie od tyłu i w mroku poznaję panią Zofię Mścichowską i pana Adama. Mama kładzie mi palec na usta. Przy jednej ciężarówce dwóch mężczyzn pomaga cioci i wujkowi ładować się do środka, potem mnie podrzucają, na koniec wsiada mama. Pod budą siedzi parę niewidocznych osób i słyszę, jak wuj Zbyszek mówi mamie: - Ewę często w tramwaju nudzi, trzeba ją posadzić, tak żeby mogła uchylić brezent. Lokują mnie w głębi ciężarówki z boku i wujek przykazuje: - Pamiętaj, Ajciu, jak ci się zechce wymiotować, uchyl płachtę. Wreszcie słyszymy, jak startują silniki jeden po drugim, brama się otwiera. „Jest dziesiąta” - cicho mówi wuj Zbyszek. Konwój rusza, dwie ciężarówki, jeep na przodzie, jedziemy w zupełnym milczeniu i napięciu. Przez szparę w brezencie migają fasady domów uśpionego Krakowa. Jeszcze tej samej nocy dojeżdżamy do Pragi, gdzie trafiamy na policyjny patrol. Ścigają nas, słychać strzały, ciężarówki kołysząc się na zakrętach pędzą ulicami. Zduszonym szeptem pytam mamę, czy aby Czesi mnie nie rozpoznają, ale mama uspokaja, że jesteśmy na innej trasie. Wreszcie gubimy patrol, wyjeżdżamy z miasta i kierujemy się wprost na wschodnią granicę niemiecką. Nasz przejazd musi już być załatwiony, bo przejeżdżamy bez długiego czekania i na rano jesteśmy w górach we wschodnich Niemczech. W kilka godzin później zatrzymujemy się na pierwszy postój na leśnej polanie (przypuszczalnie w okolicy Oberpfälzer Wald). Ludzie wyskakują z ciężarówek, prostują plecy, nogi, znikają w zaroślach, inni siadają na powalonych pniach, zapalają papierosy. Po raz pierwszy widzimy się wszyscy w świetle dnia, trzydzieści parę osób. Mama przedstawia wujkom żonę pułkownika Adama Kosiby i jego córkę. On jest jej kolegą z wojska i na jego prośbę mama zgodziła się zabrać obie panie. Pani Kosibowa nie jest młoda, więc mama nie miała pewności, czy podejmie się tak ryzykownej i męczącej przeprawy. - Do Adasia! - zawołała pani Kosibowa, kiedy mama ją spytała. - Do Adasia? W tej chwili! Stoimy z nią i jej córką, z panią Zosią i panem Adamem w małej grupce na polanie i mimo zimna wszyscy chętnie wdychują świeże leśne powietrze; szoferzy rozdają chleb i sucharki, herbatę z termosów nalewają do blaszanych kubków. Oglądam się za siebie na przebytą drogę, po raz pierwszy w życiu widzę góry i spływające z nich srebrne wijące się wstążki serpentyn. Mamy już ruszać, kiedy okazuje się, że nasza druga ciężarówka ma awarię i trzeba będzie dłużej postać. Dwóch ludzi z obstawy jedzie jeepem na poszukiwanie kowala, który

mógłby część naprawić, my pozostajemy w lesie. Dzień jasny, zimny, lecz pogodny, ale coraz to ktoś wygląda na drogę, czy przypadkiem nie widać wojskowych pojazdów. Po paru godzinach rośnie napięcie i także nam, dzieciom, się udziela. Dorośli nerwowo spacerują po polanie, palą papierosy, rozmawiają półgłosem, mimo że dookoła panuje zupełna cisza; słyszę, jak ktoś mówi, że nie mamy przy sobie żadnych dokumentów, bo wszystkie zabrał jeep. Nareszcie pojawia się. Kierowcy montują naprawioną część, ruszamy w dalszą drogę. I znów jedziemy przez całą noc i znów ta sama ciężarówka się psuje. Tym razem nie szukają nikogo do naprawy, przywiązują ją do naszej grubym powrozem i tak jadąc wolniej, ciągniemy naszych współtowarzyszy. Nad ranem docieramy do granicy z ośmiogodzinnym opóźnieniem. Jednak defekt w samochodzie okazuje się opatrznościowy, bo na granicy szoferzy dowiadują się, że przez całą poprzednią dobę na tym przejściu czatował lotny patrol, ale w końcu zrezygnował i dwie godziny przed naszym przyjazdem odjechał z posterunku. Wjeżdżamy do Niemiec Zachodnich, do strefy amerykańskiej. Ostatni nocleg na trasie w zbombardowanej Norymberdze. Mijamy hałdy gruzów, szkielety kościołów, w powietrzu unosi się zapach zgnilizny. Na peryferiach miasta nasz konwój zatrzymuje się przed małym domkiem. Wysypujemy się spod brezentowych bud i po wielu godzinach w półmroku nawet wieczorne światło oczy razi. Wchodzimy do długiej, wąskiej i ponurej sieni i dzieciom każą ustawiać się w kolejce. Obok stołu w głębi korytarza kobieta w fartuchu z dużego garnka łyżką nabiera ryż z mlekiem i każdemu dziecku wlewa wprost do buzi. Kiedy na mnie przychodzi kolej, ryżu już nie ma. Z rozgoryczeniem patrzę na pusty garnek, broda zaczyna mi się trząść, czuję się okropnie pokrzywdzona, lecz nim zdołam się rozpłakać na serio, mama podbiega i szybko odciąga mnie od stołu. Mówi, że wcale nie chce, żebym tą wspólną łyżką jadła. Dostaję sucharki i kubek ciepłego mleka. Następnego dnia jeszcze raz nieprzewidziany postój, tym razem z powodu pani w drugiej ciężarówce, która dostała ataku nerwów. Zjeżdżamy z drogi, kładą ją na trawie, dają krople coraminy. Około południa dojeżdżamy do Maczkowa koło Meppen, gdzie stoi 1. Dywizja Pancerna. Wjeżdżamy na plac przed budynkiem i natychmiast auta otacza tłum wojskowych. Oficer w czarnym berecie podbiega do naszej ciężarówki i nim moja matka zdoła z niej zeskoczyć, chwyta ją w ramiona i podnosi w górę. Kapitan Jazdowski organizował jej wyjazd do Polski i teraz z ulgą wita ją z powrotem. Druga z kolei podchodzi Wanda Rudnicka, koleżanka mamy z lwowskiego Sacre Coeur, a wujka Zbyszka z Komitetu Opiekuńczego. Z mamą w kasynie oficerskim, Meppen, marzec 1946

Następnego dnia śniadanie jem z mamą w kasynie oficerskim. Mama w wyczyszczonym mundurze, na rękawach ma już z powrotem naszywki ze słowem „Poland”, na naramiennikach dwie gwiazdki i dwie belki. Z małej torebki wyjmuje pomarańczową kulę i kładzie przede mną. Patrzę i nie bardzo wiem, co mam z tym robić. - To pomarańcza - tłumaczy - cała skrzynka przyszła dla ciebie z Włoch, od pani Bronki Wysłouchowej. Zapoznaję się z pierwszym w życiu egzotycznym owocem. Nie mam pojęcia, jak to się je, więc mama obiera pomarańczę; jest soczysta, słodka, w środku malinowa. Po chwili zjawia się kapitan Jazdowski, chce wiedzieć, czy dobrze spałam. Na linewce prowadzi pieska spaniela i przedstawia go: - To jest Jeep. Mam nadzieję, że się zaprzyjaźnicie. Kapitan Jazdowski na rękawie nosi inną niż mama naszywkę: czarnopomarańczową w kształcie skrzydła. Widzi, że się jej przyglądam: - Nasze odznaki są wzorowane na skrzydłach husarskich - wyjaśnia. Nie wiem, co to są skrzydła husarskie, dowiem się dopiero po latach, kiedy zanurzę się w Sienkiewiczowskiej Trylogii; wtedy przypomni mi się proporczyk na rękawie rotmistrza Jazdowskiego. Wieczorem podczas kolacji w kasynie oficerskim wuj Zbyszek spotyka kolegę, dr. Włodzimierza Stojkowa, sędziego sądu grodzkiego cywilnego we Lwowie. W naszym nowym wychodźczym życiu pojawiają się znajome twarze i świat staje się mniej obcy. Mama wynajmuje dla nas w Meppen duży narożny pokój w prywatnym domu u Niemców i po dwóch dniach odjeżdża do Londynu. Teraz nami opiekuje się wojsko, szczególnie kapitan Jazdowski i pani Wanda Rudnicka. Jej mąż, generał Klemens Rudnicki, zastąpił generała Stanisława Maczka na stanowisku dowódcy 1. Dywizji Pancernej. Po kampanii wrześniowej, wtedy jeszcze pułkownik Rudnicki organizował konspirację we Lwowie, aresztowany przez NKWD dostał się do więzienia w Moskwie i wyszedł z Rosji z wojskiem generała Andersa, tak jak Okulicki, Bronka Wysłouchowa i moja matka[78]. Nasze „anioły stróże”: Monika i Marta Jeżewskie, Meppen, marzec 1946 Serdecznie zaprzyjaźniają się z nami dwie „Pestki”, siostry Jeżewskie, Marta i Monika. Starsza Marta nosi okulary w grubej czarnej oprawie, jest poważna i małomówna, młodsza Monika, drobna i wesoła, poświęca mi dużo czasu. Kapitan Jazdowski przyjeżdża wojskowym jeepem z pieskiem Jeepem i zabiera nas na wycieczki po okolicy. Sztab mieści się w miasteczku Haren, przechrzczonym przez żołnierzy na Maczków na cześć ich poprzedniego dowódcy. Tereny pod okupacją 1. Dywizji Pancernej obejmują prawie sześć i

pół tysiąca kilometrów kwadratowych w dolinie rzeki Ems, łącznie z miasteczkami Hümmling, Lingen i Meppen i hrabstwami Bentheim, Cloppenburg i Bersenbrück, gdzie stoi 1. Samodzielna Brygada Spadochronowa i gdzie nas wita pani Zosia Mścichowska. W Maczkowie ulicom nadano polskie nazwy, jest ulica Armii Krajowej, Jagiellońska, Legionów, Wileńska, Zygmuntowska, Lwowska, Łyczakowska, Akademicka, Kopernika i Mickiewicza. Z wycieczek po okolicy szczególnie zapamiętałam jedną na doświadczalne poligony Kruppa. Na opuszczonych terenach rozrzucone niczym ruiny żelaznej twierdzy sterczą wielkie płyty stalowe o kolosalnej grubości, podziurawione armatnimi pociskami. Całość tworzy krajobraz księżycowy zdruzgotanej potęgi. Kapitan Jazdowski fotografuje mnie i pieska Jeepa, jego w otworze lufy armatniej, mnie w dziurze, którą ta lufa w płycie wywaliła. Na spacerze pod Meppen Na eksperymentalnych polach Kruppa Ja i Jeep, spaniel kpt. Jazdowskiego w lufie armatniej Eksperymentalne pola Kruppa. A jednak głową przebiłam... W Niedzielę Wielkanocną gospodarze naszego domu urządzają dla swoich dzieci szukanie pisanek i zapraszają mnie do zabawy. Wujek zezwala, aczkolwiek niechętnie. Zbiera się dzieciarnia, biegamy po ogródku, zaglądamy pod krzaczki, szperamy po grządkach, to dla mnie zwyczaj obcy. Chodzę za innymi, nie rozumiem, co mówią, nikt na mnie nie zwraca uwagi, jajek nie znajduję, ale pod oknem naszego pokoju z ziemi wygrzebuję ciemnoszafirowe szkiełko. Właśnie przeżywam fazę zbierania kolorowych szkiełek, mam całe pudełko zielonych, żółtych i czerwonych, nie mam jeszcze niebieskiego. Z dumą pokazuję wujkom. Wuj Zbyszek dokładnie je ogląda. - Gdzieś ty to znalazła? - pyta zaskoczony. - W ziemi na grządce pod naszym oknem. - To nie jest zwykłe szkiełko - mówi - to jest szafir. I ma herb wyryty, może nawet polski. Skąd w ogródku skromnego niemieckiego domku, w małym miasteczku Meppen, mógł się znaleźć szafir z czyjegoś sygnetu? I to płytko zagrzebany w ziemi. Łup wojenny czy cena kromki chleba? Czekamy, aż mama załatwi nam wyjazd do Anglii, ale to postępuje wolno. W liście do mamy z 11 maja 1946 roku, pisanym na jej imieniny, wuj Zbyszek omawia sprawę wyjazdu i związanych z tym trudności: ...List twój z 4.5. otrzymaliśmy i cieszymy się bardzo, że coś się robi w sprawie

wyjazdu z Meppen. Wczoraj była u nas generałowa [Wanda Rudnicka] i powiedziała nam, że przejazd autem do Belgii jest obecnie bardzo trudny. Wedle ostatniego rozkazu mogą korzystać z tej drogi tylko wojskowi w czynnej służbie, a więc nie PWX[79], i to tylko za specjalnym zezwoleniem tutejszych władz angielskich. Według Wandy będzie jeszcze przez pewien czas możliwy przejazd koleją, ale również za zezwoleniem, nie wiem jednak czyim... Kupiliśmy Ajce nowe półbuciki, gdyż tamte przedstawiają się okropnie, za kwotę 7 dolarów. Sądzę, że cena nie jest zbyt wysoka i że w Londynie kosztowałyby tyle lub nawet więcej, tym bardziej że są one gatunkowo pierwszorzędne... Ostatni transport Polaków przybył szczęśliwie, jednak siostra inż. Dydyńskiego nie przyjechała z powodu choroby. Biedny człowiek stracił niepotrzebnie pieniądze. Sądzę, że mama nigdy wujowi nie wyjawiła, ile z jej gaży poszło na niewykorzystane przez nas „okazje”, ani też, że na wyjazdy służbowe, zamiast jechać wagonem sypialnym, który jej przysługiwał jako oficerowi, nocami jeździła pierwszą klasą „na siedząco”, żeby pieniądze zaoszczędzić na sprowadzenie nas. Z innych listów wujków do mamy wynika, jakie są w tym czasie trudności ze zdobyciem ubrania i bucików. Mama z Londynu przysyła w paczkach piżamy, koszule dla wujka i papierosy. Ciocia w liście prosi o przysłanie materiału na sandały dla niej i na sandałki dla mnie, które szyć uczy ją Wanda Rudnicka. „... sandałki dla Ewy są konieczne, bo stare buciki są już w proszku, a nowych szkoda mi dawać na co dzień...”. Od Bronki Wysłouchowej z Włoch co pewien czas przychodzą skrzynki pomarańcz. Wiadomo, że ja pojadę do Anglii, ale wujkowie nie wiedzą jeszcze, co mają ze sobą zrobić. Rozważają możliwość osiedlenia się na stałe w Belgii. Ciocia Hanka pisze do mamy: Borysiewicz, który jest obecnie w Meppen, porobił już kroki, by znaleźć Zbyszkowi punkt zaczepienia w Belgii. On jednak stawia na pierwszym miejscu zegarmistrzostwo, na drugim muzykę, a na trzecim fotografikę. Ciocia dodaje że, ...z ćwiczeniem Zbyszka idzie ciężko. Pokój jest często zajęty przez dzieci naszych gospodarzy, które odrabiają w nim lekcje, nareszcie pianino, mimo że nowe, nie ma żadnej repetycji i trudno bardzo na nim ćwiczyć. Taki ma wuj Zbyszek wybór na przyszłość. Natomiast moje życie w Meppen układa się jak najlepiej. W tym samym liście do mamy ciocia dodaje: Ewunia zdrowa, wygląda ślicznie, ma apetyt i humor jak zwykle nadzwyczajny. Jest beniaminkiem wszystkich pań [w wojsku]. To wożą ją autem, to prowadzą do kina lub na spacer, obdarowując ciągle słodyczami i owocami. Ciocia martwi się, gdzie będę zdawać drugą klasę i gdzie mam przystępować do

komunii. Ja ze swej strony zapewniam mamę i babcię w listach” że „codziennie uczę się pilnie pisania, czytania i rachunków i byłam już dwukrotnie u księdza na nauce religii i przygotowaniu do pierwszej komunii”. Ciotka Hanka „umundurowana” na wyjazd do Belgii Nareszcie w końcu maja dowiadujemy się, że pojedziemy do Brukseli pociągiem. Wujkowie dostają wojskowe mundury i odpowiednie dokumenty. Łzawe pożegnanie z siostrami Jeżewskimi, kapitanem Jazdowskim i spanielem Jeepem, po czym wojskowem autem odstawiają nas późnym popołudniem na stację kolejową razem z bagażem. W pociągu ciocia i ja mamy kuszetki, wujek wraz z małą zieloną walizeczką z rodzinnym srebrem, tą z Krakowa z pojedynczym dnem, ma w innym wagonie miejsce siedzące. Pociąg zatrzymuje się na różnych stacjach, parę razy przeprowadzona jest kontrola dokumentów. Około północy stoimy dość długo, aż nagle w naszym przedziale zjawia się wujek. W wagonie jest ciemno. Stawia zieloną walizeczkę koło naszych kuszetek i zachrypniętym ze zdenerwowania szeptem mówi do ciotki: - Haneczko, każą mi wysiąść z pociągu. Wy jeźdźcie dalej. Masz tu walizkę ze srebrem. Kpt. Jazdowski i wuj Zbyszek pakują nasz bagaż Pożegnanie z przyjaciółmi z Pierwszej Dywizji Pancernej. Monika Jeżewska, kpt. Jazdowski - Jezus Maria, co się stało! - woła przerażona ciotka, ale wujek nie ma czasu na odpowiedź, bo w drzwiach przedziału amerykański MP - Military Police - widoczny po białym hełmie i białym pasie [80] czeka, żeby go wyprowadzić. Zbyszek wychodzi, drzwi przedziału zamykają się, po chwili pociąg rusza. Jedziemy same w nieznane, ciotka zdenerwowana do rana już nie śpi. Koło dziesiątej dojeżdżamy do Brukseli, konduktor pomaga nam znieść bagaże i nagle na peronie podchodzi do nas wujek. Opowiada nam, że w nocy w jego wagonie dwóch wysokich drabów z amerykańskiej żandarmerii wojskowej robiło kontrolę. Coś im się w papierach wujka nie spodobało, wujek angielskiego nie zna, nie może się z nimi porozumieć, każą mu wysiadać. Tyle że zdołał przenieść zieloną walizeczkę do naszego przedziału. Stał na peronie nie wiedząc, co dalej robić, kiedy nadszedł niemiecki konduktor. Wujek szybko się z nim dogadał. - Zaraz pana wsadzę - zapewnił wujka, poprowadził go do innego wagonu i wskazał miejsce na ławce. W wagonie było ciemno i tak minęła noc. - Nawet się zdrzemnąłem - mówi wuj Zbyszek. - Wyobraźcie sobie, że jak się zrobiło

jasno w świetle dziennym, widzę na ławce tuż naprzeciw mnie tych samych dwóch jankesów, którzy mnie w nocy z pociągu wyrzucili. Spali. Nasunąłem kapelusz na oczy tak głęboko, jak tylko mogłem, i też udawałem, że śpię. Jeszcze jeden buziaczek na pożegnanie od pani Marty Mój belgijski dokument Mama zamówiła nam hotel w centrum, jedziemy taksówką. Następnego dnia z Londynu przyjeżdża babcia Włodzia. Babcia jest bardzo opanowana, ale trudno powstrzymać łzy po sześcioletniej, jakże trudnej rozłące z synem i synową. No i z wnuczką, która przez ten czas coś niecoś się zmieniła. W hotelu zajmujemy dwa pokoje, ja z babcią w jednym, wujkowie w drugim. Jest czerwiec, piękna słoneczna pogoda, na ulicach miasta kolorowy tłum, co krok stoisko z kwiatami albo wózek z owocami. Kwiaty na ulicach to nowość, bo dotąd w naszym szarym życiu kwiatów nie było, tylko braki i ciasnota. Bruksela wyłania się jako świat barwny i bogaty, szczytem niewyobrażalnego luksusu wydają mi się ruchome schody w wielkim magazynie, po których jedziemy do restauracji na najwyższym piętrze. Dotąd w życiu w prawdziwej restauracji nie jadłam. Babcia codziennie chodzi do brytyjskiego konsulatu, próbując załatwić papiery dla nas na wjazd do Anglii, ale wciąż bezskutecznie. Anglicy blokują łączenie rodzin, nie chcą wpuszczać więcej obcokrajowców. Po dwóch tygodniach babcia wraca do Londynu, a przyjeżdża mama w mundurze, czyli jak mówi wuj Zbyszek, w pełnym rynsztunku. Brytyjski konsul szybko wpisuje mnie do jej dokumetu, ale z wizą dla wujków są trudności. Musimy się rozstać, ja z mamą pojadę do Anglii, oni dotrą później z II Korpusem przez Włochy. Znów rozdarcie, dla nich i dla nas. Zezwolenie na wjazd do Wielkiej Brytanii [78]Klemens i Wanda Rudniccy mieli trzy córki: Lenę, Karolinę, Stefanię. Karolina wraz z matką Wandą działała w AK, była sanitariuszką i zginęła w Powstaniu. Najstarsza Lena po wojnie wstąpiła do klasztoru jako misjonarka. [79]Chodzi o exPrisoners of War (w skrócie PWX), do tej grupy zaliczano wyzwolonych jeńców wojennych i wschodnich Europejczyków, którzy po wybuchu wojny pracowali z własnej woli w Rzeszy Niemieckiej lub w 1944 roku uciekli do Niemiec przed Armią Czerwoną - przyp. red. [80]Z powodu tych białych hełmów Anglicy humorystycznie amerykańską policję wojskową nazywali „pierwiosnkami”, czyli snowdrops.

Rozdział XIV Londyn Z Brukseli do Calais pociągiem, stamtąd statkiem do Dover. Zwykle burzliwy przejazd przez kanał La Manche tym razem jest wyjątkowo spokojny. Stoję obok mamy przy burcie i z daleka widzę kredowe skalne ściany angielskiego wybrzeża. White cliffs of Dover, mówią na nie. Mama i babcia nie mieszkają już w boardinghouse, ale w wynajętym mieszkaniu na Barons Court, przy Barons Court Road. O piętro niżej mieszka generał Bór-Komorowski z żoną i w tej samej kamienicy mieszkają inni polscy wojskowi. Żeby zmniejszyć wydatki, mama jeden pokój odnajmuje pułkownikowi Porwitowi, który mieszka z synem Krzysztofem. To jeszcze jedna rozdzielona przez wojnę rodzina, bo żona pana Porwita jest w Polsce. On sam szarpie się z decyzją: wracać nie wracać i wieczorami prowadzi z mamą i babcią długie rozmowy na ten temat. W domu czeka na mnie paczka z Włoch od Bronki Wysłouchowej; obrazek z Matką Boską i piękna lalka, zawinięta w bibułki i watę w niebieskim pudle w białe rumianki. Ubrana w sukienkę z organdy, ma rzęsy i włosy, mruga oczyma, niebywały luksus. Jednak moim wielkim skarbem staje się miś, prezent od mamy kupiony zaraz po powrocie do Londynu z Polski. Po przyjeździe z Kairu mama zapoznała się z angielską literaturą dziecięcą, pełną humoru i bogatą w gadające zwierzaki, świnki, osły, myszy i słynne teddybears. Tu każde dziecko ma swojego misia. Mama jest pod urokiem książek A.A Milne’a, w portfelu nosi wycięty z gazety obrazek małego chłopca z niedźwiadkiem, to Christopher Robin i jego miś WinniethePooh. Nie, to ja, Ajka, i Kubuś Puchatek. Kiedy szansa połączenia się z nami wisiała na wątłej nitce prawdopodobieństwa, obrazek urastał do symbolu, lecz kiedy połączenie stało się rzeczywistością, natychmiast został zakupiony żółty miś WinniethePooh w oczekiwaniu na mój przyjazd do Londynu. W domu przy Baron’s Court, Londyn, czerwiec 1946 Najbardziej ukochany miś WinniethePooh od mamy Mama urzęduje w sztabie, w hotelu Rubens. Chce mnie przedstawić kolegom, koleżankom i swojej bezpośredniej szefowej, której jest zastępczynią, pułkownik Marii Leśniakowej. Sztab bardzo mi się podoba. Ruch, stukają maszyny do pisania, kręcą się szarmanccy oficerowie, fascynują mnie mundury i odznaki. Mama w sztabie dzieli pokój z major Trojanowską, tak jak ona zwolnioną po amnestii z łagru. Przed wojną była instruktorką

Przysposobienia Wojskowego Kobiet, a po wybuchu wojny działała w podziemiu, była kurierką, emisariuszem, we Lwowie organizowała przerzuty wojskowych do Rumunii i na Węgry. Używała pseudonimu „Rysia”, i to imię do niej przylgnęło. Przeprowadzała generała KaraszewiczaTokarzewskiego do Lwowa zimą 1940 roku, kiedy pochwycił ją patrol sowiecki. Oskarżona o szpiegostwo została zesłana do łagru. Na jednej ręce nosi czarną skórzaną rękawiczkę, bo ma ucięty palec. Z czasem poznaję inne koleżanki mamy: Kazię Jaworską,

komendantkę

ośrodka

szkoleniowego

w

Palestynie.

Drobna,

zwinna,

bezpretensjonalna, przyjaźni się z mamą, uczy mnie wierszy o Panu Twardowskim i Konradzie Wallenrodzie i tłumaczy, jak mam prowadzić dzienniczek. Od Lilki Korzeniowskiej, komendantki plutonu, dostaję pierwszy w życiu naszyjnik z koralu. Ale z wszystkich pań najbliższa sercu mamy jest Bronka Wysłouchowa. Po zatrzymaniu przez NKWD we Lwowie i przewiezieniu na Łubiankę Wysłouchowa była następnie więziona w więzieniu Lefortowo. NKWD wiedziało, że zatrzymali głównego kuriera między Warszawą a Lwowem, od którego mogą uzyskać dużo cennych informacji. Śledztwo miała bardzo ciężkie. Strasznie bita i katowana nie zdradziła nic ani nikogo. Nikt z jej podwładnych ani kolegów nie został aresztowany. 7 lipca 1941 r. Wojenny Trybunał skazał Wysłouchową na karę śmierci. Sąd odbył się w więzieniu w Butyrkach. 17 sierpnia 1941 r. została przeniesiona na Łubiankę. 23 dni spędziła w celi śmierci[81]. Bronka Wysłouchowa była odznaczona Krzyżem Virtuti Militari V klasy za działalność w Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) i AK, a Złotym Krzyżem Zasługi z mieczami za późniejszą akcję w II Korpusie we Włoszech. Mimo swoich strasznych przejść odznacza się niezwykłym poczuciem humoru. Nie mogłam wtedy docenić, jak wiele tych elegancko umundurowanych kobiet, spokojnych i uśmiechniętych, działających w cywilizowanym otoczeniu hotelu Rubens, tak jak moja matka przeżyło osobiste straty, rozstania, rosyjską katorgę i poniewierkę przekraczającą wyobrażenie; i jak potrafiły mimo to utrzymać godność i postawę moralną w obliczu tragedii, z odwagą, a czasem z nadludzką siłą charakteru. Wśród Polaków nastroje teraz nie są najlepsze. Ósmego czerwca 1946 roku w Londynie odbyły się uroczystości z okazji zakończenia wojny. Fajerwerki w nocy, parada zwycięskich wojsk w dzień. Maszerowali alianci Wielkiej Brytanii, Belgowie, Brazylijczycy, Czesi, Francuzi, Grecy, Holendrzy, Luksemburczycy, no i Amerykanie. Szokująco brakło Polaków. Pod naciskiem Stalina, jeszcze wciąż „alianta”, brytyjski rząd dopuścił się haniebnego

wykluczenia polskich jednostek z wojskowej parady. Wzburzona opinia publiczna skłoniła Anglików do wystosowania zaproszeń w ostatniej chwili do dwudziestu pięciu lotników ze słynnego Dywizjonu 303, uczestników bitwy o Anglię, ażeby maszerowali jako część angielskiego lotnictwa Royal Air Force, do generała Stanisława Kopańskiego, dowódcy 1. Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich spod Tobruku, Gazali i Monte Cassino, do innych generałów i dowódców polskiej armii, marynarki i lotnictwa, do wzięcia udziału w paradzie zwycięzców. Zaproszenia zostały odrzucone. Rozgoryczenie Polaków już i tak ogromne po Jałcie, tym bardziej się spotęgowało. Wojna zakończyła się dla Anglików, Belgów, Holendrów, Francuzów, ale nie dla Polaków. Przedsmak już mieli rok wcześniej, w dniu kapitulacji Niemców 7 maja 1945 roku, kiedy spadły z okien czarne zasłony i rozgorzały światła w Anglii i Francji, Holandii i Belgii i tłumy tańczyły na placach i w parkach; wtedy druga połowa Europy pozostała w ciemności. Powiedział to Jan Rostworowski w wierszu Koncert na stacji Victoria: ... Zaczęliśmy być trudni, Zaczęliśmy być zawili Na placu w pępku świata, Na placu Piccadilly. Jeszcze dziś pamiętam ten wieczór, Jak włosami lampy potrącał, Nie wiem którego roku, Nie pamiętam którego miesiąca, Ale z okien spadły czarne błony, Ale lampy stały pełne światła, Ale drzewa niosły się jak dzwony, Ale niebo wzdęło się jak atłas. Ale nagle zapaliły się witryny, I kramiki, sprzedające słodki nektar, A z księżyca spadł na głowy srebra hektar, Marynarzom oplecionym o dziewczyny. Nie wiem którego miesiąca, Nie pamiętam którego roku Dziękowały dziewczyny marynarzom, Ustami - za zwycięstwo, Oczami - za pokój. I roznieśli po całej wyspie, Na tysiącach butów roztańczyli, To zwycięstwo rzucone jak cacko Na uciechę tłumom z Piccadilly. Od tamtej właśnie chwili (a już dawno plac się wyludnił) Zaczęliśmy być zawili, Zaczęliśmy być trudni[82]. Ulice Londynu wciąż roją się od wojskowych i mama na co dzień chodzi w mundurze, nawet wtedy, jak idziemy do parku na spacer. Londyn ma moc parków i każdy jest inny; w Hyde Parku w jednym rogu politycy przemawiają stojąc na skrzynkach po mydle; w Regent’s Park można przysiąść na ławce w ogrodzie różanym albo z mostków nad stawami przyglądać się łabędziom; Kew Gardens, królewski ogród botaniczny założony dwieście lat temu, jest pełny egzotycznej flory z kolonii brytyjskich. Po raz pierwszy mama zabiera mnie do Kew, w czasie gdy kwitną rododendrony napełniając park oszałamiającą paletą barw, od białych po

purpurowe, od lilaróż po pąsowe. Oczarowana bogactwem odcieni bez przerwy pokrzykuję z zachwytu, „popatrz mamusiu, popatrz,” i ciągnę matkę od krzewu do krzewu. - Niektóre rododendrony pochodzą z Himalajów - tłumaczy mi. - A gdzie to jest, czy daleko? - Bardzo daleko, blisko Chin. - Czy ty mamusiu byłaś w Chinach? Mama milczy, jakby nie słyszała mojego pytania, po chwili mówi: - Byłam blisko Chin i nigdy nie chcę tam wrócić. Na wiosnę Kew Gardens tonie w kwiatach Kielich rododendronu można włożyć na palec jak naparstek Spacerujemy wolno wśród morza kwiatów, ja skaczę po ścieżce, wtykam nos w delikatne kielichy, mama stara się opanować mój entuzjazm, lekko usuwa mnie z drogi dystyngowanej starszej pary Anglików i uśmiecha się do nich z zakłopotaniem. Oni też uśmiechają się widząc moją radość i uprzejmie kłaniają się mamie. Może biorą mnie za dziecko uratowane z blitzu? Czy też w uznaniu dla munduru mamy? Jej nieskazitelnie skrojona kurtka i naszywka „Poland” na rękawie wskazują na oficera polskiego korpusu mimo wszystko pamięć bitwy o Anglię i polskich dywizjonów lotniczych 302 i 303 jest jeszcze świeża u Brytyjczyków. Zmorą mamy są karuzele, bo ja żadnej nie przepuszczę. Wielkie drewniane rumaki galopują w koło szczerząc zęby, mama broni się mówiąc, że w mundurze nie wypada jej jechać na drewnianym koniu, ale boi się mnie samą puścić i w końcu wsiada obok mnie i ma nadzieję, że nikt jej nie zobaczy. Na koniu czy nie, mama bardzo ładnie wygląda w mundurze. Ma długi krok, idąc ulicą salutuje mijanym wojskowym, lekko dotyka daszka czapki, a oni robią to samo. Rano przyglądam się, jak wiąże krawat, szczotkuje mundur, czyści brązowe buciki na glans. Już zadecydowałam, że jednak nie będę astronomem, lecz oficerem i będę pracować w sztabie tak jak mama i też zdobędę srebrny pucharek za celność w strzelaniu. Tymczasem ćwiczę salutowanie przed lustrem i przy okazji rozbijam piękny belgijski kryształowy flakon, dar dla mamy od jej ochotniczek. Od czasu do czasu, choć rzadko, mama ubiera się po cywilnemu. Ma kostium tweedowy, jasnobrązowy przetkany nitką w kolorze wrzosu, a na metce naszytą nazwę „Harvey Nichols”. Kiedyś spytałam ją: - Co znaczy Harvey Nichols? Uśmiecha się.

- To jest sklep. Tak się nazywał jego założyciel. Dziwne, żeby sklep nazywał się jak osoba. Ale dalej wypytuję: - Dlaczego mamusiu zawsze nosisz ten sam kostium? - Bo mam tylko ten jeden. Chętnie chodzę z babcią do sklepu Woolworth’a, gdzie pachnie pastą do podłogi, farbą, świeczkami i mydłem. Wciągam te zapachy nosem wprost od wejścia. Babcia kupuje guziki, nici do cerowania moich skarpetek, pastę do bucików i druciane harnadle, bo włosy zawija z tyłu na wałeczek i harnadlami je spina. Zawsze u Woolworth’a potrafię od niej wycyganić kupno żółtej gumowej kaczuszki do wanny albo malutkich kręconych świeczek na drzewko, mimo że do Bożego Narodzenia daleko. Świeczki to moja pasja. Mama pyta, dlaczego tak je lubię, ale ja nie wiem. Może przypominają mi lwowską piwnicę? Albo choinkę w Jarosławiu. Tyle że tam kręconych nie było. Spytałam babcię, czy jest pan Woolworth, ale babcia nie wie. Ciocia Hanka z mamą po cywilnemu Kiedy babcia idzie do Czerwonego Krzyża, gdzie pakuje paczki i adresuje listy, wtedy ubiera się w mundur i czasem zabiera mnie ze sobą. Urzędują tam same panie, główną osobą jest pani Wierzejska, która nie bardzo mnie lubi. Raz powiedziała babci, że ze mnie wyrośnie potworek, kiedy usłyszała, że wskoczyłam sama do kolejki podziemnej, a babcię zostawiłam na peronie. Babcia wtedy bardzo się zdenerwowała. Ja wysiadłam na Baron’s Court, babcia dojechała następnym pociągiem, ale pani Wierzejskiej się to nie podobało. Babcia powtórzyła mamie, co ona o mnie powiedziała i od tego czasu rzadziej zabiera mnie już do Czerwonego Krzyża. Najchętniej mama odprowadza mnie na cały dzień do pani Ireny Bochwic, żeby mnie uczyła angielskiego, nim pójdę do szkoły. Pani Bochwic jest Angielką, wdową, jej mąż był Polakiem i ona bardzo go kochała, dlatego tak lubi Polaków i z mamą się przyjaźni, choć po polsku nie mówi. Przynajmniej nie uważa mnie za potworka. Uczy mnie piosenek i angielskich nursery rhymes, o tym jak mała Miss Muffett siedziała na ławeczce i jadła na śniadanie serwatkę i twaróg. I przyszedł duży pająk, siadł koło niej i ją przestraszył[83]. Albo drugą o krowie, co przeskoczyła księżyc. Angielskie nursery rhymes wydają mi się zupełnie bez sensu, wolę moje polskie Bajdy krasnoludkowe . Bo w ogóle, kto na śniadanie je serwatkę? Babcia w Polskim Czerwonym Krzyżu, Londyn 1946 Polski Czerwony Krzyż, Londyn 1946 We wrześniu zaczynam chodzić do zakonnej szkoły Sacre Coeur, dlatego że mama też chodziła do Sacre Coeur we Lwowie. Co nie znaczy, że siostry zmniejszyły opłatę za czesne.

Mama odwozi mnie kolejką do stacji Hammersmith, stamtąd autobusem do Putney Bridge. Londyńskie piętrusy są rewelacją. Całymi dniami mogłabym jeździć i z góry oglądać miasto, bo jazda autobusem dostarcza tylu rozrywek. Angielki w pantoflach, z włosami zakręconymi na rolki zamiatają chodniki, myją schody, podnoszą butelki mleka zostawione na progu przez mleczarza, rozmawiają przez płot z sąsiadkami. Z górnego pokładu autobusu widać ich ładne ogródki, gdzie kwitnie dużo róż i równo przycięte żywopłoty; czasem na schodkach siedzi piesek albo kot ociera się o nogi swojej pani. W Anglii ludzie się nie boją, w szkole uczą nas, że gdybyśmy się zgubili, od razu szukać policjanta, „bobby”, w wysokim hełmie. Niekiedy mama w drodze do szkoły opowiada mi bajki, to Oskara Wilde’a o niezwykłej rakiecie albo o samolubnym olbrzymie, Kiplinga o kocie, co chodzi własnymi drogami, a każda droga jest dla niego jednaka, kiedy indziej o Porcji, która od śmierci obroniła kupca weneckiego. Porcja udaje, że jest doktorem praw i chyba dlatego mamie ta historia się podoba. Przeważnie po południu ze szkoły odbiera mnie babcia. Hammersmith jest przystankiem końcowym autobusów, w kiosku obok kierowcy kupują herbatę i ciastka. Angielskie ciastka nie są smaczne, ale mimo babci protestów ustawiam się w kolejce po takie posypane czymś zjadliwie zielonym. Po przyjeździe do Londynu wuj Zbyszek często babcię wyręcza i odbiera mnie ze szkoły i mówi, że to zielone na ciastku to grynszpan (trujący zielononiebieski proszek, zasadowy octan miedzi). Wujostwo wreszcie przyjeżdżają przed Bożym Narodzeniem, ale nawet po przybyciu do Anglii dwa tygodnie muszą siedzieć w obozie przejściowym i mieszkać w baraku z falistej blachy nazywanym „beczką śmiechu”, choć ciocia mówi, że im tam do śmiechu nie było. Wujek nie zna angielskiego, ale ponieważ wygląda bardzo dystyngowanie, często na ulicy zatrzymują nas starsze panie pytając go o drogę. Żeby uniknąć zakłopotania, wuj Zbyszek ma gotową odpowiedź: - Sorry, I am deaf - mówi („przykro mi, ale jestem głuchy”). Uczennica szkoły Sacre Coeur W lecie nosimy mundurki w kropki Nie tylko on ma kłopoty z angielskim, ja też. Zaczynam chodzić do szkoły, ale jeszcze po angielsku nie mówię i pierwsze miesiące są trudne. Raz po raz w klasie nudzi mnie, chowam się w łazience, wymiotuję i wtedy siostry wzywają mamę na rozmowę. Jedzenie angielskie jest wstrętne, ale siostry każą wszystko jeść, tak żeby na talerzu nic nie zostawało. Najgorzej w piątki, kiedy dają nam rybę, a często są to małe obrzydliwe węgorze, szare i śliskie i zakonnica siłą wkłada mi je do ust. Dzieci nie lubią „inności”, a ja jestem inna i dopóki nie nauczę się mówić po angielsku, będę szykanowana. Do mojej szkoły chodzą chłopcy i dziewczynki; jeden mały Irlandczyk, Sean, rudy i piegowaty, upatruje mnie sobie

jako ofiarę. Na każdym kroku to mnie trąci, to szczypnie, to zabierze mi ołówek, to pociągnie mnie za włosy. Protesty nie pomagają, bo nie umiem się wysłowić, a on robi to tak sprytnie, że siostry nigdy tego nie widzą. Pewnego popołudnia przy wyjściu ze szkoły, wujek Zbyszek już czeka na dziedzińcu, a w tej chwili Sean od tyłu podstawia mi nogę. Odbijam się od framugi drzwi jak piłka i jest mi tego za dużo. Zbiegam po stopniach na podwórze, ostrożnie wieszam płaszcz na poręczy schodów, dopadam Seana i zaczynam okładać go pięściami, gdzie popadnie, na oczach czekających rodziców. Napadnięty znienacka chłopak zasłania się ramieniem, cofa się, wreszcie ucieka z wrzaskiem do budynku. Wybiega zakonnica, krzyczy na mnie, ja i tak nie rozumiem, co mówi. Wuj Zbyszek jest pełen uznania dla mojego wyczynu i opowiada mamie po powrocie do domu, jak to ja rozprawiłam się z tym „małym rudym Szkotem”. Wuj Zbyszek nie wie, że Irlandczyk też może być rudy. Ani że żaden szanujący się Szkot (przeważnie protestant) nie poszedłby do katolickiej szkoły. Dla wuja jak rudy - to Szkot! Następnego dnia mama idzie ze mną do matki przełożonej wyjaśnić zajście, a ja od tego czasu mam spokój, bo mała ruda zaraza obchodzi mnie z daleka. Z czasem moją przyjaciółką od serca zostaje Irlandka, Aileen O’Connor, starsza o rok ode mnie. Jej ojciec jest robotnikiem. Aileen i ja odwiedzamy się nawzajem, ja wymyślam wspólne zabawy, a żeby zwiększyć naszą zażyłość, tworzę nową historię Polski, żeniąc w moich opowiadaniach polskich królów z irlandzkimi księżniczkami. Wujostwo po przyjeździe do Londynu, grudzień 1946 Moje oficjalne zdjęcie do dokumentów Na Boże Narodzenie szkoła urządza przedstawienie i dostaję rolę anioła ze Starego Testamentu. Odwiedzam domy przed biblijnym exodusem, mam srebrny miecz w ręku do zabijania pierworodnych synów Egipcjan, idąc po kładce mijam domy Izraelitów, wtedy wkładam miecz do pochwy za paskiem, co mi dość opornie idzie, a w zamian robię znak krzyża nad drzwiami i ten mały anachronizm nikomu nie przeszkadza. Kiedy indziej w epicznym poemacie Henry’ego Waldswortha Longfellowa Song of Hiawatha[84]gram Indianina w skórzanych mokasynach i z piórkiem na głowie. Zakonnica karci mnie za zbyt gorliwe kręcenie się wśród wigwamów. Ale ja robię, co mogę, choć jestem głęboko rozczarowana, bo marzyłam o roli głównej bohaterki poematu, czarnowłosej Śmiejącej Wody, Minnehaha, co ma długi warkocz i przy końcu umiera z głodu, bo zima jest ostra i jej mąż Hiawatha nie może nic upolować. Takie romantyczne historie pobudzają moją wyobraźnię i w domu przed lustrem odstawiam te same dramaty. Z pompą obchodzimy urodziny przełożonej. Polskim zwyczajem moja mama po drodze do szkoły kupuje piękne złote chryzantemy, a ja w

kwiaciarni widzę małe metalowe dzwoneczki i proszę kwiaciarkę, żeby je przyczepiła do kwiatów. Mama tego nie spostrzega, inaczej pewnie kazałaby dzwonki odczepić, płaci i wychodzimy. Kiedy wręczam bukiet z ogromną kokardą matce przełożonej, towarzysząca mi siostra z namaszczeniem jej tłumaczy, że dzwoneczki przy kwiatach to polska tradycja. Dobrze, że mama tego nie słyszy. Tylko ja jedna przynoszę kwiaty, u Anglików to nie jest w zwyczaju, ale przecież ja jestem „inna”. Ponieważ w Anglii żywność jest na kartki nawet dla dzieci, ja też mam swoją ration book. Zawiera małe kwadratowe kupony i wszystko jest dokładnie wyliczone, ile kuponów za co: mięso, jajka w proszku, zamiast miodu Lyle’s Golden Syrop w złotozielonej puszce, margaryna zamiast masła. Mleko w półlitrowych butelkach kupuje się w mleczarni albo rozwozi je mleczarz i stawia na progu, ale też na kartki. Mimo to babcia w tajemniczy sposób od czasu do czasu dostaje dla nas dodatkową butelkę. Nikt nie wie, jak to robi, babcia się nie zdradza, mama woli nie pytać. Mama ma specjalny przydział wojskowy na pewne prowianty. Raz w miesiącu przynosi z NAAFI[85]czekoladki w srebrnym pudełku z krętym napisem „Lidka”. Od W pustyni i puszczy i Historii żółtej ciżemki zaczyna się mój romans z polską literaturą. Obie książki kupione w Krakowie przed naszym wyjazdem. W Londynie też można dostać polskie książki przygotowane przez wojsko dla młodzieży w czasie wojny. Pożeram je, a mama kupuje, co tylko znajdzie, bo zależy jej na tym, żebym nie „zangliczała”. Jest wiele podręczników szkolnych, może nieco zbyt zaawansowanych na mój wiek, ale mama także te kupuje „na przyszłość”. Odkrywam je i zaczynam czytać bez mamy wiedzy. Czytanki z przedwojennej literatury młodzieżowej, bardzo patriotyczne, jedną z pierwszych, którą dopadam, jest opowiadanie Pod Zadwórzem[86]; kończy się parafrazą słów Spartan pod Termopilami: „Przechodniu, pójdź powiedz Polsce, żeśmy tutaj polegli wszyscy wierni jej prawom”. Choć nie wszystko rozumiem, opowiadanie wywiera na mnie silne wrażenie, nie mogę zasnąć, w nocy mam lekką temperaturę. Na obcym gruncie, mimo mocarstwowej historii Anglii, której się uczę, kształtuje się moja polska wyobraźnia. Pierwsza Komunia Święta w szkolnej kaplicy Sacre Coeur Środowisko polskie w Londynie powiększa się po przyjeździe II Korpusu z Włoch i łatwo jest polskość utrzymać. Polskie księgarnie, gazety, kawiarnie, Ognisko, teatr, gdzie działają Leopold Kielanowski, RefRen i Hemar; humorystyczne pismo „Pokrzywy”; Mieczysław Grydzewski, przedwojenny redaktor „Wiadomości Literackich”, wydaje „Wiadomości” londyńskie, a ma pod dostatkiem znakomitych przedwojennych publicystów i dziennikarzy, więc od razu stawia pismo na

wysokim poziomie. Mama wracając z biura codziennie kupuje „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”. Rzymskokatolicka katedra Brompton Oratory zmienia się w „polski” kościół, tam chodzimy z mamą i babcią w niedzielę na mszę. Zbliża się demobilizacja z wojska i moja matka staje przed wielką niewiadomą: jest bez zawodu, bo jej polska adwokatura w Anglii na nic, bez zasobów finansowych, bez kontaktów ułatwiających nowy start w życiu na obcym gruncie. Ma na utrzymaniu mnie, swoją matkę, a na początek też wujków. Nade wszystko chce zabezpieczyć moją przyszłość. Często mówi: „Nie mogę dać ci nic innego, poza wykształceniem, pamiętaj Ajciu, mebluj głowę”. Ale Ajcia głowy nie mebluje, bo odkrywa różne gry szkolne, którym oddaje się entuzjastycznie bez reszty, zaniedbując w zupełności tabliczkę mnożenia. Wyniki na pierwszym świadectwie wymagają energicznej interwencji mamy i zaczyna intensywnie odrabiać ze mną lekcje. Co wieczór kuję długie listy angielskich królów i królowych, uczę się „spelować” długie słowa, bo w Anglii wszystko się „speluje”, nawet nazwisko, dodaję, odejmuję, dzielę i mnożę przeważnie po dwanaście, bo szyling ma dwanaście pensów, choć funt szterling ma dwadzieścia szylingów, a funt cukru szesnaście uncji, bo o dekach nikt tu nie słyszał; uczę się na pamięć wszystkich części świata, z jakich składa się imperium angielskie. Mama raz po raz tłumaczy: „Musisz mieć zawód i być niezależna. Wszystko jedno jaki, niech to nawet będzie robienie butów, byle byś była dobra w tym, co robisz”. Buty powracają jak refren i zaczynam ich nie lubić. Mama stara się wpoić we mnie pojęcie dyscypliny, co niełatwo przychodzi, bo dotąd w cygańskich warunkach wojennych, przy nadmiernej tolerancji wujków, a szczególnie wujka Zbyszka, dyscyplina nie bardzo wchodziła w grę. Na razie moje życie oscyluje między silnie zakorzenioną tradycją rodzinnego domu a ingerencją obcego środowiska na co dzień. Czasem na tym tle wynikają napięcia, czasem budzi się nieokreślona tęsknota za czymś, co miało być, ale jedynie trwa jako fata morgana; niekiedy rodzi się bunt i sprzeciw. A jednak, mimo że szybko przyswajam sobie obce zwyczaje, pojęcia, języki, w sposób zagadkowy pozostaje rdzeń lwowski, Lwowa moich rodziców, lecz nieistniejącego już w tej dobie. [81] Anna Bobińska, dz. cyt., s. 316. [82] Jan Rostworowski, dz. cyt., s. 26. [83] „Little Miss Muffett sat on a tuffett, /Eating her curds and whey. /Along came a spider,/who sat down beside her And Frightened Miss Muffett away „. Wierszyk podobno został napisany w XVI wieku przez doktora Muffetta, ojczyma dziewczynki Patience Muffett, słynnego entomologa, który zestawił pierwszy naukowy katalog insektów. [84] Fragment Pieśni o Howiacie, Fajkę pokoju, przełożył na język polski Julian

Tuwim - przyp. red. [85] NAAFI - Navy, Army and Air Force Institutes - organizacja stworzona przez rząd brytyjski dla wojska w 1921 roku. W czasie wojny prowadziła kantyny i mesy oficerskie na froncie. Wojskowi mieli specjalne przydziały. [86] Opowiadanie Zofii KossakSzczuckiej poświęcone bitwie oddziału obrońców Lwowa z siłami 1. Armii Konnej Siemiona Budionnego. W bitwie zginęło 318 Polaków i ze względu na bohaterską postawę obrońców nazywana jest polskimi Termopilami - przyp. red.

EPILOG Mama głęboko przeżywa śmierć Bronki Wysłouchowej, która umiera na zawał serca podczas operacji 5 listopada 1947 roku w Polskim Szpitalu Wojennym. Pamiętam telefon o wczesnej rannej godzinie, pośpiech, z jakim mama ubierała się i wybiegła z domu. Pamiętam jej słowa skierowane do babci: „Tam w Afryce Bronka wybrała krzyż, a mnie dała figurkę Matki Boskiej”. Ze śmiercią Bronki zamknął się rozdział tragicznej historii losu dzielonej z tysiącami innych „Pestek”. Doświadczenia wojenne, jakie ukształtowały do końca charakter mojej matki, pośrednio wpłynęły i na mój. Nasza powojenna „normalizacja” nie była powrotem do normalności życia. Poczucie stałości, jakie dawała przynależność do potężnej machiny wojskowej, rozpłynęło się w londyńskiej mgle w chwili demobilizacji polskich jednostek. Z dnia na dzień polscy żołnierze stali się ludźmi bezpaństwowymi, w oficjalnym żargonie displaced persons, dipisami. W 1948 roku mama wychodzi powtórnie za mąż i emigrujemy z Anglii do Argentyny na koszt rządu angielskiego, wraz z 30 tysiącami Polaków z armii generała Andersa. Mimo trudnych warunków życie stabilizuje się. Ja kończę angielską szkołę prowadzoną przez Uniwersytet Cambridge dla młodzieży angielskiej żyjącej poza Anglią, w nadziei, że na studia wyższe wrócę do Europy. Jednak gdy nadchodzi czas, na studia w Anglii nie ma dostatecznych funduszy. Rodzicom jest wciąż bardzo ciężko. Wtedy okazuje się, że rząd argentyński nie uznaje obcych matur, więc w przyspieszonym tempie nadrabiam pięć lat gimnazjum argentyńskiego, wstępuję na uniwersytet państwowy w Buenos Aires i zapisuję się na wydział inżynierii chemicznej. Na marginesach książek technicznych i zeszytów pełnych chemicznych wzorów piszę po polsku wiersze do „Wiadomości” londyńskich pana Grydzewskiego. Mijają lata. Co roku, gdy zbliża się Boże Narodzenia i powietrze w Buenos Aires nasyca się aromatem kwiatu pomarańczy i kwitnących gardenii, mamę ogarnia tęsknota za zapachem świerków. W króciutkim wspomnieniu pisze, że zawsze myślałam o tych świętach we Lwowie, naszych pierwszych z Ewą i miałam przed oczami mego małego Pierrocika z białej porcelany, którego dostałam od Maksa. Nadszedł rok 1965 i otrzymuję wiadomość z kraju od mojej szwagierki Lusi, że wysyła mi pakiecik przez jakąś okazję. Zaintrygowana - co może zawierać przesyłka, nie mogłam się doczekać. Wreszcie przychodzi zawiadomienie, że na cle jest paczka do odebrania. Pobiegłyśmy z córką do urzędu celnego. Kiedy urzędnik otworzył paczkę, rozpłakałam się. W środku, doskonale opakowany leżał mój Pierrocik. Skąd się wziął? Jak ta

krucha figurynka przetrwała wojnę i bombardowanie? Po pewnym czasie wyjaśniła się zagadka. Ze zbombardowanego domu we Lwowie moja stara niania, Basia Jawna, zebrała ocalone drobiazgi, łącznie z pudełkiem kartonowym, które w dzień po bombardowaniu Ajka znalazła w strunach fortepianu. Basia oddała je mojej szwagierce Lusi, a ona czekała, aż znajdzie się sposobność przesłania Pierrocika bezpiecznie do Buenos Aires. Nie stracił nic ze swej barwy, złota kulka jaśniała w jego białej rączce i tylko jeden paluszek został odłamany zapewne w czasie powietrznej podróży w fortepianie, bo przecież mój Pierrocik też był ofiarą wojny. W serwantce w rogu pokoju mały Pierrot trzyma w dłoni złotą kulę. Nad Lwowem moich rodziców, po drugiej stronie globu, słońce zachodzi fioletowo. Pierrot powraca do swojej Kolombiny, Buenos Aires 1965

PODZIĘKOWANIA Wiele osób w najróżniejszy sposób pomogło mi w przygotowaniu tej książki. Mój zmarły już mąż, Jacek, od wielu lat zachęcał mnie do napisania historii rodzinnej, nawet kosztem puszkowych kolacji. Również już nieżyjący wuj, Zbigniew Neuhoff, z ogromnym wysiłkiem, spędził na rozmowach ze mną niezliczoną ilość godzin, jako przewodnik po ulicach, placach i zakamarkach przedwojennego Lwowa. Bez jego fenomenalnej pamięci i wnikliwej inteligencji nie byłabym w stanie odtworzyć tego zaginionego już świata. Szczególne podziękowanie składam temu najbardziej lwowskiemu z lwowiaków, panu Bolesławowi Opałkowi z Rzeszowa, który z ogromną ofiarnością, nakładem czasu i wysiłku, organizował wycieczki krajoznawcze do Lwowa i okolic, umożliwiając mi w ten sposób fizyczne zapoznanie się z moim rodzinnym miastem, a ponadto od lat zdobywał dla mnie trudne do uzyskania książki i cenne fotografie rodzinne. Słowa wdzięczności należą się kuzynce, Wiesławie Neuhoff, za odkrycie i przekazanie rzadkiego rodzinnego dokumentu; panu Franciszkowi Rymaszewkiemu z Australii za pozwolenie użycia jego mapy z trasą wojenną; panu Stanisławowi Nicieji za zgodę na włączenie do mojej książki fotografii moich dziadków z jego osobistej kolekcji, Siostrom Nazaretankom, Ruth Kawie i Danucie Kozieł za pomoc w odszukaniu świadectw szkolnych i maturalnych mojej matki, pani profesor Zofii Zielińskiej, za jej wczesne, a bardzo cenne uwagi o pisaniu pamiętników. Serdeczne dzięki mojej siostrze, Kasi Angerman, za to że mimo moich gwałtownych protestów darowała mi dwunastotomowy słownik języka polskiego, który okazał się bezcennym towarzyszem przy pracy. Bez udziału ich wszystkich, książka byłaby o wiele uboższa. Zespołowi redakcyjnemu Weltbild Polska, panu redaktorowi Tomaszowi Jendryczko i pani Ryszardzie WitkowskiejKrzeskiej, dziękuję za niezwykle staranne i troskliwe opracowanie tekstu, panu doktorowi Markowi Zielińskiemu z Instytutu Piłsudskiego w Nowym Jorku, za pomoc techniczną w skanowaniu ilustracji do książki. Na koniec, choć na pierwszym planie, gorące słowa podziękowania należą się mojemu wspaniałemu wydawcy, pani Darii Kielan, za jej entuzjastyczne poparcie projektu książki i za zaufanie, którym mnie obdarzyła. Wszystkim serdeczne „Bóg zapłać”. Ewa Krystyna HoffmanJędruch Summit, New Jersey. Czerwiec 2012