How It Works (Pol) 2012-04

WTYM

'MIESIĄCU NAJWIĘKSZE CIĘŻARÓWKI MIKROCZIP HUSARIA ELEKTROMAGNES GIGANTYCZNE OWADY WYSPA WIELKANOCNA ŚRED NIOWIECZNY ZAMEK --e

SIlMSUNO

SAM

. (}

.

� lIl m = i1 .

.

.

.

GALAXYNOTE

Wyjaśniamy, iak działa nainowszy smartfon firmy Samsung

ookgigs.eu jak zbudowane są lotniskowce? Dlaczego wybuchają supernowe? Co sprawiało, że husaria była niepokonaną kawalerią przez ponad sto lat? Skąd biorą się śmiertelnie groźne tornada? jakich substancji używano do mumifikacji faraonów? jakie nowinki technologiczne przynosi najnowszy telefon Samsunga? W HOW IT WORKS odpowiadamy na te pytania. I na setki innych. W naszym nowym miesięczniku popularnonaukowym znajdą Państwo pisane przez specjalistów artykuły, efektowne fotografie, niesamowite przekroje, informacyjne grafiki. Dokładne, ale proste wyjaśnienia. Precyzyjne i ciekawe opisy. W kompetentny, a jednocześnie klarowny sposób

Nasze

postaramy się opowiedzieć zarówno o współczesnej nauce, jak i o otaczającej nas technice. Zajrzymy do laboratoriów badaczy, wyruszymy

działy

w egzotyczne podróże, odkryjemy tajemnice historii. Objaśnimy trudne naukowe odkrycia i pojęcia, pokażemy też ich praktyczne zastosowania. Przybliżymy najnowszą technologię - używane na co dzień elektroniczne gadżety lub pojazdy; niesamowite maszyny, ale i zwykłe, domowe urządzenia.

........................... .

ł.

Zawsze będziemy się starali klarownie i prosto

Omawia różnorodne zagadnienia

wyjaśnić, JAK DZIAŁA ŚWIAT.

związane z badaniami

Każdy numer uzupełniają nowinki ze świata nauki

podstawowymi, fizyką, chemią,

i techniki, informacje o ciekawych wydarzeniach,

także medycyną i historią nauki.

eksperymenty. Miesięcznik HOW IT WORKSwydawany jest z sukcesem w kilku krajach Europy - w Wielkiej

Przybliża zoologię i botanikę, geologię i meteorologię,

Brytanii, Francji, Hiszpanii, Portugalii. My wybieramy dla Państwa najciekawsze artykuły

objaśnia sekrety ewolucji.

z edycji międzynarodowej, ale dodajemy do nich polskie, lokalne tematy. W numerze pierwszym

I' iKOSMOS7

�_l·,

�

.

przygotowaliśmy materiał o husarii, kawalerii

_'_J

symbolizującej najlepsze tradycje oręża polskiego.

Prezentuje informacje dotyczące astronomii i kosmologii, a także

W następnych numerach znajdą Państwo kolejne teksty

astronautyki i technik badań

dotyczące m.in. naszej historii i przyrody, a także

kosmicznych.

współczesnej nauki polskiej. Mamy nadzieję, że nasz miesięcznik regularnie

_" TECHNOLOGIA

To ciekawe artykuły o samochodach, samolotach, okrętach i wszelkich innych . pojazdach.

zagości w Państwa domach. Czekamy też na wszelkie

Przedstawia naj ciekawsze i najbardziej zaawansowane

Przybliża wielkie postaci i ważne wydarzenia z przeszłości,

urządzenia elektroniczne,

objaśnia też, jak funkcjonowały

maszyny i budowle, z których korzystali nasi przodkowie.

wielkie budowle, ciekawe konstrukcje.

© 2012 Imagine Publishing Limited. www.imagine-publishing.co.uk © For the Polish Edition - Egmont Polska Sp. z 0.0., Warszawa 2012

opinie, uwagi i komentarze. Redakcja HOW IT WORKS

��.t..

Wydawnictwo Egmont Polska Sp. z 0.0.

60.-01-029 Warszawa, tel. (22) 838 41 00, www.egmont.pl Dyrektor generalny: Jacek Bełdowski

Adres: ul. Dzielna

NAKŁAD KONTROLOWANY

ZwiĄZEK KONTROLI DYSTRYBUCJI PRASY

Dyrektor zarządzający - pion czasopism: Iwona Tessarowicz Wydawca: Tomasz Kołodziejczak Redaktor prowadzący: Anna Bugajska

Sprzedaż reklam: Katarzyna Puchaiska ([email protected]), Paweł Treściński ([email protected]) Korekta: Grażyna Nawrocka Produkcja: Cezary Wolski Kolportaż: Agnieszka Kowalczyk Skład: EKART

Druk: Quad/Winkowski sp. z 0.0.

Ilustracje pochodzą m.in. z: Istockphoto, NASA, Wikimedia, Science Photo Library, JP Aerospace, Kallerna, PocketAces, DK Images, BAE Systems, FEMA, Peterbilt Motors Company, NIST, NOAA, iFixit.com, w w w.kwv.pl. LayerWise, Cambridge Consultants i Muzeum Wojska Polskiego. Wszelkie prawa zastrzeżone. Czasopismo ani jego fragmenty nie mogą być reprodukowane w jakiejkolwiek postaci bez pisemnej zgody Wydawcy i Imagine Publishing Limited. Wydawca ostrzega P.T. sprzedawców, że sprzedaż aktualnych i archiwalnych numerów bez zgody Wydawcy lub po innej cenie niż wydrukowana na okładce jest działaniem na szkodę Wydawcy i może skutkować odpowiedzialnością prawną.

.. Kontakt z redakcią: . Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń .

•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••'°0 • • •

Fil Internet: U www.howitworks.pl

E-mail: [email protected]

.. .

...

.. . . . . .

Facebook: wwwJacebook.com/HowItWorksPL

......

..

...

.. . .. . . . .. .. . .. . .. ..... . . . . . .. . .. . .. .. . . ... . .. . . .. . . .. . . .. . . .. . . . . . . ... . . . . . .. . . .. ... . . . . . . ... .. .... . . . ... . .... ...... . .

.

.

.

WWW. H O WITWORK5 . PL

.

.

.

.

.

.

. .

.

.

.

...

..

How It Works I 003

33 33 34

Antybiotyki Piezoelektryczność Elektromagnetyzm

36

Zabójcza pogoda

Przyglądamy się śmiercionośnym zjawiskom atmosferycznym - od tornad po burze lodowe.

40 Zwierzęcy kamuflaż 44 Co to jest lawa? 46 Atak owadów olbrzymów 51 . Jak węże wyczuwają zapachy? 51 Jak działa pęcherz pławny? 51 Poznaj płaszczki

54 60 82 66

Jak zbudowany jest lotniskowiec? Jak powstają te morskie giganty? Jakie samoloty na nich lądują?

LEGO Technic Największe ciężarówki świata Samochód miejski XXI w.

�.ł" Technologia

68

Mikroprocesory

Układy cyfrowe, które w prowadziły 1!��._"'Y_�rę l�o�Eut��ó�: .

____ .�__

72 75 16 17

[]ziały

18

I� Kosmos

-

10

Człowiek w kosmosie

16 18

Tajemnice przetrwania na orbicie, codzienne życie w stacji kosmicznej i �i�� .�Clstr?n a!:l:�ą.�a�lo _N��P?li�_: ...

. __

22

30

.

.

Hipernowa Cud galaktyki

90

50 faktów na temat ludzkiego ciała

. __

004

Ważne informacje i z pozoru błahe ciekawostki z dziedziny anatomii J.!�zj
Sztuka skakania

I How It Works

82 82 S2 83 84 SS 89

__� .

�._._�._� ___

....___ �.. __

4łj

. ____

_�

Samsung Galaxy Note Technologia druku laserowego Phishing Odłamkowy granat ręczny

_ .

Pod bandażami mumii

Jak powstawały mumie? Jakich środków używali starożytni Egipcjanie do konserwowania zwłok?

Walkman Sony Ferrotypia Żarówka Rakieta V-i Kawaleria Rzeczypospolitej Jak działała pierwsza bateria? Wznoszenie posągów na Wyspie Wielkanocnej Zdobywanie i obrona zamku

Zdobywanie ;, i obrona zamku

• Rzut oka na pomysłowe i podstępne

sposoby zdobywania twierdz. WWW. H O WITWORKS . PL

: JtWVW. eboo

Do czego warany używają języka?

wyznaczyć magnetyczną półn oc.?

l..-�:· "

...��

- -«-

.

.

Czy Neron grał na lirze, gdy płonął Rzym?

Husaria • Odpowiedzi'

na pytania dotyczące biologii człowieka.

84

Tajemnice kawalerii, która przez 126 lat nie przegrała ani jednej bitwy.

94 Eksperyment

Jak zbudować nurek Kartezjusza? Jak sprawdzić, czym jest wyporność?

92 Polecamy

Nowości: elektronika, gry, książki.

• Jak działa nowy smartfon?

m

WWWHOWITWORKS.PL

�-. SAMSUNG

.

•

łące lodowce

Poznaliśmy bardzo niepokojące w yniki badań Lądolodu Patagońskiego. Ten gigantyczny magazyn zamrożonej wody kurczy się w zastraszającym tempie. Patagonia to kraina na

Około trzech czwartych światowych

południowym krańcu Ameryki

zasobów Słodkiej wody jest związanych

Południowej. Do tej pory jej

w lodowcach i innych pokrywach

ozdobą były imponujące lodowce. Jednak

lodowych. Lądolody Patagonii ze swoimi

według najnowszych badań Centrum

14 000 km kw. powierzchni są pod

ds. Badań Ekosystemów Patagonii (CIEP)

względem wielkości trzecie na Ziemi

i chilijskiego Centrum Badań Naukowych

- po Antarktydzie i Grenlandii. Wyniki

(CECS) 90 proc. lodowców tego regionu

badań opublikowane ostatnio przez Neila

jest w zaniku. To skłania naukowców

Glassera, glacjologa z Aberystwyth

do intensywniejszych wysiłków,

University w Wielkiej Brytanii, dowodzą,

by zrozumieć dynamikę lodowców i ich

że Północny Lądolód Patagoński stracił

reakcje na zmiany klimatu.

od 1870 r. ponad 100 km sześciennych

Alarmujące dane są wynikiem analiz zleconych przez rząd Chile i angażujących

krajowe i zagraniczne zespoly naukowe. Przebadano ponad setkę lodowców.

Pracami kieruje Takane Matsumoto,

lodu! To jeszcze nic, bo z Południowego Lądolodu Patagońskiego w tym samym

czasie ubyło ponad 500 km sześciennych. To pięćset kostek lodu o boku długości

1 km! t-.

glacjolog (czyli badacz lodowców) z CIEP. Co roku wyrusza na Północny Lądolód Patagoński, by z licznych stacji pomiarowych zebrać dane na temat temperatury i wilgotności powietrza, opadów i prędkości wiatru. Jednak najważniejsze są badania przepływającej przez lodowiec i wydostającej się na zewnątrz wody z rozpuszczonego lodu. Naukowiec ma nadzieję, że te analizy wykażą, jak szybko topnieją chilijskie lodowce i jaki wpływ może to mieć na lokalne zasoby wodne.

6

I How It Works

WWW. H O WITWORKS. PL

Samolot majsterl{owicZÓW

bije rekord wysol{ości

Zdjęcie zrobione z samolotu "Tandem" na wysokości 28 982 m nad ziemią.

Pojazd latający amatorskiej konstrukcji ustanowił novyy rekord świata w l
dolarów, i to w pięć lat - powiedział

działająca pod nazwą JP

prezes JP Aerospace, John Powell. " "Tandem ma 9,1 m długości i wznosi się dzięki dwóm balonom. Porusza się

Aerospace wysłała z pustyni Nevada bezzałogowy, zdalnie sterowany pojazd, na wysokość 28 982 m.

dzięki dwóm silnikom elektrycznym

"Tandem" powstał w ramach prac nad samolotem orbitalnym. - Duże koncerny

sterowanym z ziemi, które napędzają śmigła o średnicy 1,8 m każde. Śmigła są

lotnicze próbują opracować taki pojazd

przystosowane do pracy na dużych

nad komercyjnym systemem

od dziesięcioleci, wydając setki milionów

wysokościach, w bardzo ro�rzedzonym

dolarów. My zrobiliśmy to za około 30 000

powietrzu.

pozwalającym na tanie dostarczanie ładunków na orbitę. �'

Obecnie grupa JP Aerospace pracuje

Polal, potrafi! Prestiżowa nagroda dla polskiego naukowca Dr Marcin Nowotny

zachodzących w komórce, jak

widzieć atomy, a później złożoną z nich

z Międzynarodowego

i w namnażaniu się wirusa HIV. Znając ich

strukturę - mówi dr Nowotny. - A potem

Instytutu Biologii

budowę, naukowcy mogą zaprojektować

dociera do ciebie, że jesteś pierwszym

Molekularnej

lek, który będzie dopasowany do kształtu

człowiekiem na świecie, który ją ogląda. Jł;;i

i Komórkowej

protein i który będzie zmieniał ich

w Warszawie

działanie, np. uniemożliwiając powielanie

otrzymał prestiżową

się wirusowi.

nagrodę amerykańskiego

. Instytutu Medycznego Howarda Hughesa (HHMI).

już jako dziecko mieszał różne składniki,

Dr Nowotny specjalizuje się w badaniu

amerykańskich uczelniach. Jak mówi, udając, że robi eksperymenty. I tak

budowy białek. Przerabia je w tym celu

zostało. bo praca przy krystalizacji białek

na kryształy i prześwietla promieniami

to niekończące się mieszanie badanego

rentgena. Analiza takiego "prześwietlenia"

białka z różnymi chemikaliami. Sukces

pozwala na określenie, jak ułożone są

może przyjść po tygodniach albo

atomy tworzące białko.

po latach. Zdaniem biologa, do ważnych

Marcin Nowotny bada tą metodą pewien rodzaj białek zajmujących się powielaniem DNA. Uczestniczą one zarówno w normalnych procesach

WWW. HOWITWORKS .PL

Dr Nowotny wrócił do Polski po kilku latach pracy na znakomitych

odkryć potrzeba wiedzy, cierpliwości

i zwykłego szczęścia. - Krystalografia ma niesamowite momenty. Eureka! Nagle zaczynasz

H ow It Works I 007

.

ebookgigs e u .

Tytanowa szczęka z drukarki 3D W Holandii 83-letnia kobieta, .. która w wyniku choroby straciła ' , � . :" żuchwę (dolną szczękę), otrzymała

.

nową, z tytanu. Wyprodukowano ją na specjalnej drukarce 3D. Ż uchwę

Pocisk, który trafia z dwóch kilometrów I nżynierowie z firmy Sandia

opracowali mały, samonaprowadzający pocisk, którym z ręcznej broni gładkolufowej można trafić cel z 2 km. Nowy pocisk,

"drukowano", na nosząc na siebie kolejne

długości 10 cm, zawiera czujnik optyczny,

warstwy tytanowego proszku i topiąc je

elektronikę i mechanizm poruszający

laserem. Każdy milimetr wysokości

miniaturowymi statecznikami. I trafia

protezy wymagał stopienia 33 warstw

w cel oświetlony promieniem lasera z

tytanu. Gotową protezę pokryto warstwą

dokładnością do 20 cm.

ceramiki. Nowa szczęka pasowała •

•

FAI(TOW, J(TORE POZNALISMY OSTATNIO vega ruszyła w kosmos - z polskim,

satelitą

Europejska Agencja Kosmiczna (ESA) przetestowała w l utym nową

'� rakietę do wynoszenia na orbitę ekkich ładu n ków. Vega - bo tak nazywa się pojazd - może przenosić satelity o masie do 1,5 t na wysokość do

700 km. Podczas dziewiczej m isji Vega za

darmo wyniosła na orbitę

9 satelitów. Z okazj i skorzystali m.in. studenci Pol itechniki Warszawskiej, śląc " kosmos pierwszego polskiego satelitę

żyjących współcześnie. Na tej podstawie

Rośliny wiedzą, kiedy jest dzień, a kiedy robi się ciemno. I kiedy

o częstotliwości 6,4 kHz.

Hałas stresuje wieloryby

może się do nich dobrać zwierzę,

Uczeni z New England Aquarium

dla którego są przysmakiem.

Dowiercili się do jeziora pod Antarktydą ') Po przewierceniu się przez niemal

Amerykańscy naukowcy z Houston zbadali pod tym kątem roślinkę Arabidopsis - krewniaka rzepaku. Jej wrogiem są m.in. gąsienice pewnej ćmy, żerujące głównie w ciągu dnia gromadzi w liściach

jeziora Wostok - największego

jasmon idy - hormony, które wzmacniają

zwierzęta kontaktują się na innych niż

Antarktydy. Wiercenie zajęło im ponad

wgryzienie się owadom w jej tkanki. Z kolei

zamarza - to skutek m.in. ogrom nego ciśnienia warstwy lodu. Naukowcy

sprawdzić nowatorskie elastyczne ogniwa

gorących źródeł lub ujść gorących gazów.

podejrzewają także obecność na dnie Najprawdopodobniej Wostok jest odcięty od atmosfery (i reszty życia na Ziemi) od

d ziesiąt ków milionów lat i ewolucja mogła tam pójść w innym kierunku. Dlatego największym wyzwaniem podczas wiercenia było uniknięcie zan ieczyszczen ia

wód jeziora drobnoustrojami z zewnątrz. Podobno Rosjanie pobra li z Wostoka

40 I wody do badań. Wyniki poznamy

w nocy produkuje salicylany, które są jej bronią podczas porannego ataku bakterii.

\,'

h

:

i Eurazji (czyli kontynentu europejskiego i Azji) w pobliżu bieguna północnego. Kontynenty wędrują cały czas,

przesuwając się po głębiej położonych, półpłynnych warstwach Ziemi, jak kra po

Polacy umierają młodo

-

kilkunastu centymetrów rocznie. Ostatni

i

Eksperci tłu maczą te różnice ogromną

szarańczy żyjący w czasach dinozaurów!

śmiertelnością wśród młodych panów:

Dorównali mikroskopijne ząbki, jakie

w przedziale 20-24 lat umiera

zachowały się na odnóżach kilku

czterokrotnie więcej Polaków niż Polek.

skamieniałych jurajskich owadów

Główne przyczyny to wypadki drogowe

ze strukturami na kończynach owadów

i choroby wywoływane paleniem tytoniu.

_::>8

I How It Works

•

•

. �� Maluchy karmione papką .

roboczo nazwany Amazją.

z łyżeczki mają później gorsze nawyki żywieniowe

n iż te dzieci, które jadły różne potrawy rękami. Psycholodzy z University of Nottingham w Wielkiej Brytanii

- o 8,5 roku krócej niż kobiety (80,6 lat).

Brytanii i USA odtworzył dźwięki,

•

Ląd, który powstanie w przyszłości, został

w naszym kraju żyją średnio 72,1 lat

jakie wydawał krewny świerszcza

Karmienie papką ksztaHuje nawyki zywlenlowe

temu , tworząc superkontynent Pangeę.

Statystycznego. Mężczyźni

np. w Szwajcarii lub we Włoszech.

że dźwięki statków denerwują te

do połączenia Ameryki Północnej

raz były skupione razem ok. 300 mln lat

A także o siedem lat krócej niż mężczyźni

stresu. Zdaniem badaczy świadczy to

za ok. 100 milionów lat dojdzie

wodzie. Osiągają przy tym prędkość kilku

Zespół naukowców z Chin, Wielkiej

na hałas stwierdzono więcej hormonów

morskie ssaki.

z danych Głównego Urzędu

Cykanie świerszcza sprzed 165 mln lat!

w odchodach wielorybów na rażonych

Według geologów z Yale University

dopiero za kilka m iesięcy.

Niewesołe wieści wy ni kaj ą

wcześniej częstotl iwościach. Teraz

o tym,

Ameryka, Europa i Azja spotkają się na biegunie

�7"

statków wydają hałasy o podobnych

juŻ było, że w pobliŻU szlaków wodnych

u kład obronny rośliny i utrudniają

metrowej długości "ogon" z ogniwami słonecznymi. To istota ekspe rymentu:

dowody na szkod liwy wpływ żeglugi morskiej na wieloryby. Śruby

komunikujących się wielorybów. Wiadomo

zbiornika słodkiej wody pod lodami

20 lat. Mimo temperatur na powierzchni

w Bostonie opublikowa li kolejne

częstotliwościach co głosy

o zmierzchu. Okazało się, że'Arabido psis

4 km lodu Rosjanie dotarli do

po kilku tygodniach na orbicie rozsunie

by spłonął w atmosferze.

Rośliny bronią się rytmicznie

grał bardzo czysto, wydając dźwięki

Antarktydy sięgających -90°C Wostok nie

wyhamowuje satelitę i kieruje go ku Ziemi,

Czaszka z naturalną żuchwą (po lewej) i z protezą z tytanu.

stwierdzili, że prehistoryczny świerszcz

PW-Sat. Jest wielkości kostki Rubika, ale

oraz skuteczność, z jaką "ogon"

idealnie: pacjentka wyszła ze szpitala po4 dniach.

porównali stan zdrowia i wagę dwóch grup � '"

�

7J Q) Oi .c .8

:il

Za 100 mln lat mapy świata mogą wyglądać w taki sposób.

kilkulatków. Część z nich, gdy wiek na to pozwalał, zaczynała jeść rękami pokarmy stałe w kawałkach. Druga grupa była w tym czasie karmiona wyłącznie daniami w formie

przecierów. Okazuje się,

�

że w późniejszym życiu dzieci z drugiej grupy częściej cierpiały na nadwagę i otyłość.

WWW. H O WITWO R KS . P L

Nić Spider-M w zasię ręld

Genetycznie zmodyfikowane jedwabniki mogą produkować hurtowe ilości supermocnej nici Nici wytwarzane przez

Zespół naukowców

naturalną nić w ilościach

włókno nowego typu

opublikowane w prestiżowym piśmie PNAS, dr Ch ristopher

z University of Wyoming

bezkręgowce mogą być bardzo

pozwalających na opłacalną

- wytrzymałe niczym sieć

w USA wyhodował

mocne. Nić pająka jest

hodowlę przemysłową.

Spider-Mana i wytwarzane

Holland z University of Oxford

nowe jedwabniki zdolne

wytrzymalsza od stalowej

Ale jedwab jest bardzo delikatny,

na masową skalę.

powiedział: - Zespół z Wyoming

do wytwarzania niezwykle

(w przeliczeniu na jednostkę

co ogranicza jego obecne

wytrzymałej nici. Jest szansa,

masy). Jednak pająki wytwarzają

zastosowania.

że ten nowy surowiec będzie

jej niewiele.

przemysłową.

- te owady mogą produkować

zawierający fragmenty nici

od implantów medycznych

pajęczej i nici jedwabnika ,

po wzmocnione, ekologiczne

ma poprawione własności

do jedwabnika , owady produ kują

plastiki. Komentując te wyniki,

mechaniczne. ';�

Milaosl{opijny bezplZeWodowy stymulator serca = �!!

Stymulator noweiJ generacJoi ma wielkość ziarna ryżu, a może zmienić życie pacjenta M ikroskopijny, bezprzewodowy

Najbardziej innowacyjną częścią system u

stymulator opracowały wspólnie

WiCS jest sposób zasilania elektrody.

firmy z Wielkiej Brytanii i USA. Ich bezprzewodowy system stymulacji

Elektroda Bezprzewodowa elektroda zastąpiła w testach elektrodę przewodową. Odbiera ona sygnały ultradźwiękowe i przetwarza je na impulsy elektryczne powodujące skurcze lewej komory.

Docierają do niej ultradźwięki powoduje wibrację elektrody. Drgania są

by uprościć wprowadzenie i obsługę

przekształcane na energię elektryczną,

stymu latorów, ułatwiając życie pacjentom

konieczną do stymulacji serca. Jak dotąd u rządzenie testowano

z dołączonymi kabelkami system WiCS

na grupie stu pacjentów, łącząc

wykorzystuje maleńką bezprzewodową

pracę klasycznego stymulatora

elektrodę o wymiarach 2,6 x 13,5 mm.

i bezprzewodowej elektrody. Jednak

Elektrodę wprowadza się przez cewnik,

twórcy WiCS przygotowują się

a ponieważ nie ciągną się za nią

do kolejnych etapów prac nad całkowicie

przewody, zabieg trwa bardzo krótko.

bezprzewodowym ministymulatorem. �

WWW. HOWITWOR KS .PL

Offiloy,tymulatoc U�"iU_Ulato' wytwarza impulsy elektryczne, zewnętrzny zasila elektrodę które przez przewód trafiają ultradźwiękami. do elektrody w mięśniu serca.

�.'

z zewnętrznego generatora, a ich energia

serca (WiCS) został zaprojektowany,

i lekarzom. Zamiast elektrod

wykazał, że kompozyt,

odpowiednie geny z pająka

Jeśli jednak przenieść

Co innego jedwa bniki

kiedyś produ kowany na skalę

Nowe włókno może mieć szerokie spektrum zastosowań:

How It Works I 009

Międzynarodowa Stacja

organizmu. Towarzyszą mu

projektowaniu sprzętu. Nowe

Kosmiczna, MSK (ang.

doznania sprzeczne z ziemskimi

technologie (np. z dziedziny

International Space Station,

doświadczeniami. Na przykład

elektroniki albo materiałoznawstwa)

ISS) - to wspólny projekt

pozwalają na konstruowanie lżejszych,

wielu krajów. Pierwsze moduły stacji

zostały wyniesione na orbitę w 1998 L,

w stanie nieważkości nie odczuwamy naturalnych " góry" i "dołu", bo nie ma grawitacji. Substancje, np. woda,

a pierwsza stała załoga zamieszkała

zachowują się zupełnie inaczej

na niej w roku 2000. Załogę stanowi

niż na Ziemi.

6 osób, aczkolwiek bywało na niej

Odkąd Jurij Gagarin jako pierwszy

wygodniejszych i sprawniejszych urządzeń. To wszystko wpływa na bezpieczeństwo, komfort pracy i codziennego życia ludzi

naraz więcej astronautów

człowiek odbył lot po orbicie Ziemi,

- naukowców, inżynierów, a nawet

warunki przebywania w przestrzeni

Gagarin spędził swój cały

kosmicznych turystów.

pozaziemskiej znacznie się polepszyły.

loS-minutowy lot w skafandrze

Pobyt w kosmosie jest ostatecznym

mieszkających na MSK. Na przykład ,.\

Naukowcy i konstruktorzy zdobyli

kosmicznym, natomiast teraz

sprawdzianem zarówno psychicznym,

wiele cennych, praktycznych

astronauci mogą mieć na sobie te same

jak i fizycznym dla ludzkiego

informacji, wykorzystywanych przy

ubrania, które nosiliby w domu. WWWHO WITWO R KS. PL

· 1..; dni"" ' ł��tfla' Ros

Serglej ri�łow(Jr.

misji (1988-2005) spędził w kosmosie 803

«"""m,"· "" ", to 437 dni i 18 h , które Rosjanin Walerij Poljakow (ur. 1942)

1958) podczas sześciu

spędził na pokładzIe stacji orbitalnej Mir (1994-1995).

......

dni, 9 h i 39 min.

Tyle trwa! najdluższy lot . kosmiczny, w który wysla psy. Wietie rok . . Ugolok (Wietrzyk .. WęgieJek) kfąŻYły po orbicie w 1966 r.

r1Ilclk1hB=łZ'l nieprzerwany

•

@7WJfi--ti,� 00 tej pory samodzielnie ludzi w k09T70S wys o y ty,,
-

Zwiqzek

Radziecki [Rosjo],

USA i Chiny.

Ciało w kosmosie

Jal< pobyt w l
ZIEMIA:

Orientacja .. ... . . ..... . ..... ..... . . -

.

KOSMOS:

O rie ntacj a

w kosmosie ucho wewnętrzne

nie funkcjonuje tak

.

jak na Ziemi. Mózg odbiera

Gdy znajdujemy się

sprzeczne sygnały (podobnie jak na pokładzie statku

na Ziemi, ucho wewnętrzne i oczy

morskiego). Może to powodować

umożliwiają nam

chorobę kosmiczną.

koordynację ruchów i zachowanie równowagi.

..

ZIEMIA:

Przepływ krwi

.

. . . . . . �.

. .

..

.

.

� � " l, .

. ..

. . .

KOSMOS:

Przepływ krwi

........ . . .

Kosmiczna psychologia··

W stanie nieważkości

- �

na astronautów nie działa grawitacja, dlatego płyny ustrojowe równomiernie

Na Ziemi na skutek

przepływają

grawitacji płyny

do wszystkich części

ustrojowe opadają

ciała. Powoduje to np.

w dół ciała, jednak

Jak astronauci radzą sobie z psychicznymi

w yszczuplanie nóg,

różne procesy

a pęcznienie mięśni

fizjologiczne

obciążeniami życia w kosmosie?

ramion, opuchnięcie

doprowadzają je także do górnych

twarzy i zatkanie nosa.

części organizmu.

zmniejszenie częstości

Pobyt w kosmosie to ekstremalne doświadczenie nie tylko dla organizmów ludzi, ale też dla ich psychiki.

Obserwuje się też np.

. Dyskomfort fizyczny, niebezpieczna praca, rozłąka

bicia serca i spadek

z bliskimi, życie na małej przestrzeni, ograniczona

ciśnienia tętniczego

prywatność - wszystkie te czynniki wpływają na ludzi,

krwi, za to zwiększa

którzy mają przecież wykonywać złożone i trudne·

się wydalanie moczu. . . .

. ....

..

.. .

... . . . . . .

zadania.

KOSMOS:

M i ęś nie

Szczególnie cenne były doświadczenia zebrane przez

w nieważkości mięśnie

psychologów podczas 110 000 godzin, jakie kosmonlłUci

nie wykonują swojej

spędzili na stacji kosmicznej Mir. Stwierdzono,

zwykłej pracy,

ZIEMIA:

M ięś n ie .... .... .. . .. ... . . .

że kosmonauci zwykle przechodzą przez proces

bo astronauci mają

składający się z trzech etapów, odpowiadający astenii.

możliwość łatwiejszego

.

Na początku człowiel< aklimatyzuje się w nowym

poruszania się, a także

Mięśnie człowieka cały czas pracują, by utrzymać ciało

z pobytem w kosmosie wystarczy, by zapomnieć

regularnych ćwiczeń

w pionie. G dy p odnosi my

o trudnościach życia na orbicie i tęsknocie za domem.

mięśnie szybko słabną.

ciężary albo choćby idziemy, muszą

.

przeciwstawiać się sile grawitacji.

Jednak po dwóch miesiącach kosmonauci wchodzą

KOSMOS:

: . . . .................. . . . . ........ . ..... . . . .

w drugą fazę, w której zaczynają pojawiać się oznaki

Kośc i

psychicznego przemęczenia, a morale i motywacja

w warunkach nieważkości

spadają. Ostatnim stadium jest nadwrażliwość, irytacja

rozszerzają się dyski

ZIEMIA:

i nerwowość. Aby zapobiec tego typu negatywnym

międzykręgowe - człowiek

Kośc i . . ..... ............. . .. ...... . .......... .

rośnie o kilka

.

zjawiskom, astronauci otrzymują tyle wolnego czasu,

centymetrów. Następuje

Kości stanowią rusztowanie

ile to tylko możliwe.

też odwapnienie kości,

ciała, dźwigają jego ciężar,

_

środowisl
podnoszenia ciężkich obiektów. Dlatego bez

któr e stają się kruche.

do nich przyczepione są mięśnie.

Może to prowadzić

Kości dorosłego mężczyzny ważą

do pęknięć, w związku

średnio 12 kg i zawierają 1-1,2 kg

Rozrywka, np. oglądanie

z czym niezbędne są regularne ćwiczenia

wapnia. Wapń zapewnia l
filmów DVD, zapewnia astronautom oderwanie

i specjalna dieta.

wytrzymałość.

się od stresów życia

na MSK.

Zdobyte doświadczenia wpływają

Loty kosmiczne odbywają się w warunkach, których idealna symulacja

na żmiany w konstrukcji poszczególnych

na Ziemi jest niemożliwa. Dopiero na orbicie

urządzeń, ale też na zachowania ludzi.

y

okazuje się więc, czy przewid wania

Na przykład astronauci muszą spać

naukowców są słuszne. Przez dziesięciolecia

w pobliżu wentylatorów - inaczej ryzykują

zdobywano doświadczenie i pral
uduszenie. Gdy śpią w stanie nieważkości,

wiedzę.

ciepłe powietrze nie unosi się do góry i w źle

Na przykład Aleksiej

wywietrzonym pomieszczeniu byliby

Leonaw, który

w 1966 r. jako pierwszy człowiek wyszedł

otoczeni bańkąwydychanego przez siebie

w otwartą przestrzeń kosmiczną (na ok.

dwutlenku węgla. Sen nie jest zresztą

12 min), miał problemy z powrotem

prostą sprawą, gdyż na orbicie ulega

do swojego statku Woschod 2, bo nie

zaburzeniu naturalny cykl dobowy.

przewidziano, że w próżni jego skafander

MSK krąży wokół Ziemi z prędkością

nadmie się i nie zmieści do włazu.

ok. 27 000 km/h i astronauci doświadczają

•

How It Works

WWW. HOWITWORKS .PL

.

.

.

•

•

•

•

.

. .

.

•

I 011

,. I - o '- .

� ..

•

� wschodu i zachodu słońca co ok. 90 min. Stacja pracuje więc według czasu Greenwich, a ludzie zachowują taki tryb dnia jak na Ziemi. Pracują ponad 8 godzin dziennie, natomiast w weekendy dostają więcej wolnego czasu, chociaż wciąż wykonują niezbędne prace. Trudności z adaptacją do kosmicznych warunków mają także zwierzęta, ale i one przyzwyczajają się do stanu nieważkości. Pierwsze zwierzęta, które wróciły z kosmosu żywe (Striełka i Biełka, 1960), zniosły podróż bez większego szwanku (nie licząc wymiotów). Póżniej Striełka miała nawet szczeniaki. W 1973 r. na amerykańskiej stacji kosmicznej Skylab umieszczono pająki. Zwierzęta były osłabione, ale po jednym dniu przystąpiły do tkania sieci, niezbyt precyzyjnej. Jednak już druga sieć była lepiej wykonana niż pierwsza - pająki przystosowały się do nowych warunków. Każdy człowiek zużywa dziennie 0,9 kg tlenu i 2,71 wody. Na orbitę można dostarczyć ograniczoną ilość tych substancji. Dlatego systemy podtrzymujące życie na pokładzie MSK przetwarzają jak najwięcej odpadów, włącznie z moczem i skondensowaną wilgocią z powietrza. Odpady te są oczyszczane i używane ponownie. Oczywiście, nie udaje się odzyskać całej wody, więc jej zapasy są uzupełniane przez pojazdy dostawcze - rosyjskie statki P rogress, amerykańskie promy kosmiczne, europejskie ATV i japońskie ETV. Na przykład statek ATV może dowieźć na stację ok. 8 t ładunku. Póżniej na ATV ładuje się śmieci i wysyła z powrotem w kierunku Ziemi - pojazd jest niszczony w atmosferze. Doświadczenia, jakie zdobywają astronauci i naukowcy w czasie pobytu na MSK, pozwolą lepiej przygotować się do nowych, długich ekspedycji. Są niezbędne, jeśli chcemy w przyszłości założyć stałe bazy na Księżycu albo zorganizować wyprawę na Marsa.'

012 I How It Works

,�

WWW.HO WITWO R KS. P L

-

-

-----�-----

-- -----

---�---


How It Works I 013

ceb�l:gs]EmltJerykańskie promy kosmiczne odbyły łqcznJe 135 lotów. Owa prom!:] challenger i Columbia - uległy katastrofom, który h zginęło Wv1lW

-

14 astronautów.

w

c

Włoch, Paolo Nespoli [ur. 1957], spędżif 174 dni w kosmosie, na dwóch misjach, podróżujQc po orbicie ziemskiej na pokładzie amerykańskiego wahadłowca Discovery [2007] i rosyjskiego statku Sojuz [2010-2011]. How It Works: Jakle były Pana

dla mnie najstraszniejszą rzeczą

mnie najtrudniejszym aspektem

wrażenia podczas pierwszej podróży

podczas podróży w kosmos.

wyprawy w kosmos.

HIW: Czy na pokładzie stacji kosmicznej

w misji kosmicznej, trzeba

HIW: Jak Pan radził sobie

odczuwa się to, że orbituje ona

z ograniczeniami na stacji orbitalnej?

przygotowywać się przez wiele lat.

z prędkością 27 000 km/h?

w kosmos?

Paolo Nespoli: Żeby wziąć udział

Trenowałem więc wystarczająco

Na stacji nie można wyprać ubrań, ale garderoba raczej się nie brudzi, gdyż na pokładZie jest

Gdy lecisz nad oceanem, nie masz

Oczywiście nie można wyjść

bardzo czysto. Ubrania zazWyczaj zaczynają brzydko pachnieć dopiero po kilku miesiącach używania.

i spotkać się ze znajomymi.

Na pół roku miałem tylko trzy pary

długo, żeby mieć pojęciet czego się

poczucia, że podróżujesz z tak wielką

Pojawiają się drobne obsesje.

spodni i cztery koszule. Okazało się,

spodziewać. Jednak i tak nie na

prędkością. Jednak gdy nagle

Odkryłem, że wszędzie widzę pizzę,

że nie jest tak źle. Podczas ćwiczeń

wszystko można się przygotować.

zobaczysz jakiś obiekt, który chciałbyś

na przykład w chmurach, gdy

fizycznych używa się koszulki,

Pierwsze wrażenie było

sfotografować, na przykład wyspę,

obserwowałem Ziemię. Freud

która zbiera pot. Zazwyczaj

niesamowite - kiedy Discovery

zaczynają się kłopoty. Jeśli nie masz

prawdopodobnie miałby coś

używaliśmy tej samej przez miesiąc.

wystartował i zaczął przyśpieszać.

aparatu pod ręką, po upływie

do powiedzenia na ten temat.

dziesięciu sekund nie będziesz mógł

Jedzenie na pokładzie było

Do programu kosmicznego trafiłem

HIW: Jest Pan Jedyną osobą w historii,

jako stosunkowo młody człowiek.

zrobić zdjęcia - wyspa zniknie.

przyzwoite, ale daleko mu było

która widziała ze statku kosmicznego

Pozwolenie na lot dostałem

To daje pogląd na to, z jak dużą

do tego, co Włosi określiliby jako

wahadłowiec kosmiczny połączony

po dziewięciu latach treningu,

prędkością porusza się statek.

pyszne. Może dlatego tak bardzo

z Międzynarodową Stacją Kosmiczną.

co wcale nie jest długim okresem oczekiwania. Kiedy przygotowywałem się do pierwszego lotu, doszło

łaknąłem pizzy? A może po prostu

Nigdy nie lubiłem myśleć,

HIW: W jaki sposób utrzymywał Pan

utożsamiałem pizzę z wyjściem

że byłem jedyną osobą na świecie,

formę?

z przyjaciółmi na piwo?

która widziała to na własne oczy,

Każdego dnia przeznaczaliśmy

i że to właśnie ja robiłem fotografie

do katastrofy promu Columbia.

około dwóch godzin na ćwiczenia.

HIW:

W związku z tym wiele osób pytało

Na Ziemię wróciłem chyba w lepszej

codzienną higienę na pokładzie MSK?

W jaki sposób utrzymywał Pan

do książek historycznych. Trochę mnie to przeraża. Musiałem się

mnie, czy nie się boję lecieć.

kondycji, niż z niej wystartowałem.

Nie bałem Się. Za to napawała mnie

Jednak nie istnieje orbitalny trening,

w którym można się zamknąć.

zrobić te zdjęcia. W końcu

lękiem świadomość, że ja i cały

Mieliśmy tam nieduży przybytek,

nieźle nagimnastykować, żeby

który byłby w stanie przygotować

W środku znajduje się toaleta,

znalazłem się przy oknie w Sojuzie;

zespół przez wiele lat

człowieka na bezproblemowy powrót.

można się umyć w bardziej

spojrzałem na zewnątrz

przygotowywaliśmy się do misji,

Na Ziemi miałem potem kłopoty

komfortowych warunkach.

która miała potrwać zaledwie

z równowagą i inne dolegliwości. Po powrocie nie mogłem przestać się

Zazwyczaj myliśmy się po trochu ,,tu i tam" albo używaliśmy tylko

i zobaczyłem ten zapierający dech ' w piersiach widok. Gapiłem się

trząśćt nieustannie czułem się

ręczników nasączonych mydlanym

zmęczony. Powrót na Ziemię był dla

płynem dezynfekującym.

15 dni. Jedyne, o czym byłem w stanie myśleć, to: "Nie zawal tego!". Ta obawa przed porażką była

014 I How łt Works

tak z 15 s, zanim w ogóle przypomniałem sobie, że miałem

robić fotografie. �.

WWW HOWITWOR KS . P L

��.�jJ1':""''''' ''' ''

dwójnych, gdy bialy karzeł ściąga materię z towa­ rzyszącej mu gwiazdy. To prowadzi do eksplozji termojądrowych.

.3.Hlpernowa .

kiedy zapada się

reakcje termojądrowe, to zapada się pod własnym ciężarem, a następnie wybucha.

. gigantyczna gwiazda. Wywołuje to eksplozję, ".,., a jądro zamienia się . ' w czarną dliur�.. ".:. . ' . : .. :;. ..;... ..

"."'.>

Podróż przez Galaktykę.

�(iJ.-t"'� tĄ/edfug rnita/agH greckiei Drogo Mleczno powstofCl, kiedy bogini Hera raziato mleko, korrniqc małego Herakieso Droga Mleczna uformowała się ok. 13 miliardów lat temu, wkrótce po Wielkim Wybuchu. Szacuje się, że Galaktyka ma średnicę 100-120 000 lat świetlnych, a grubość 1000 lat świetlnych. jest jedną z 50 galaktyk tworzących Grupę Lokalną Galaktyk, wchodzących w skład Supergromady w gwiazdozbiorze Panny. Droga Mleczna jest spiralną galaktyką z ok. 400 miliardami gwiazd. Najnowsze szacunld na podstawie ostatnich badań sondy Kepler mówią, że istnienie planet - dużych, rypu jowiszowego, i małych, typu Ziemi - to w galaktyce reguła. W związku z tym większość gwiazd powinna mieć planety - mogą być ich zatem miliardy. Do tej pory udało się jednak odkryć zaledwie ok. 800 tzw. egzoplanet czyli planet poza Układem Słonecznym). W centrum znajduje się soczewkowate zgrubienie, tzw. centralne zgrubienie galaktyczne. Galaktyka otacza je płaskim dyskiem, składającym się z wielu rozchodzących się promieniście ramion. W tych ramionach znajdują się gwiazdy i ciała orbitujące wokół nich oraz obłoki gazu i pyłu. W samym centrum Galaktyl
WWWHO WITWO R KS . P L

How It Works I 019

aż do czasów Galileusza. Galileusz jako pierwszy - dzięki temu, że dysponował teleskopem - odkrył, że "mleko" Mlecznej Drogi to tak naprawdę zlane światło ogromnej liczby oddzielnych gwiazd. W 1755 r. Immanuel Kant doszedł do wniosku, że Droga Mleczna obraca się i utrzymywana jest przez grawitację. 30 lat później William Herschel próbował opisać kształt Galaktyki i pozycję Słońca na podstawie obliczeń i położenia widocznych gwiazd. W latach 20. ubiegłego wieku Edwin Hubble odkrył mgławice leżące poza Drogą Mleczną. Wykazał, że Wszechświat sl<łada się z wielu galaktyk. Zawdzięczamy mu też system klasyfikacji galaktyk, którego używamy do dziś - wyróżniamy galaktyki spiralne, eliptyczne i nieregularne. Określenie właściwego rozmiaru Drogi Mlecznej i naszego położenia w jej strukturze było bardzo trudne. Herschel i jego poprzednicy uważali, że Układ Słoneczny stanowi centrum Galaktyki, najwyraźniej z powodu względnie regularnego położenia gwiazd na niebie. Do wyznaczenia rzeczywistych rozmiarów Drogi Mlecznej uczeni wykorzystywali różne metody. Było wśród nich, na przykład, porównywanie okresowej jasności gwiazd. Rozbłyski gwiazd o określonej wielkości, jaśniejących okresowo według przewidywalnych wzorów, pozwalały określać odległość. Na początku lat 20. XX w. astronom Harlow Shapley użył niektórych z tych pomiarów do przewidywania odległości do gromad kulistych poza Drogą Mleczną. To stanowiło dowód, że Słońce nie leży w centrum Galaktyki, pozwoliło na przybliżone - niezbyt dokładne jednak - określenie jej średnicy. Dzisiaj jesteśmy w stanie odwzorować Galaktykę, używając teleskopów, które wychwytują światło i fale radiowe wysyłane przez obłoki gazu i cząstki przemierzające przestrzeń kosmiczną. Ramiona Drogi Mlecznej obracają się wokół centrum, a ona sama porusza się m.in. pod wpływem grawitacji innych galaktyk. Dwie największe z nich w tzw. Grupie Lokalnej to Andromeda i galaktyka Trójkąta. •

020 I How łt Works

regu Nilflł8{ VcłęAAAł ...

lfł me

n

budowy, wJ5tępijj e' w nich dużo materii międ�gwiazdowej. Taką . galaktyką jest np. Wielki Obłok Magellana.

�ł�T.",L 1 rok świet/n!:) to około 9 500 000 000 000 km. 200 lat świetlnych

2. S�lralne

�(Qł.A nich jasne il;ro�;-sPi�alne - zagęsz­ czenia gwiazd i obłoków gazowych. Obracają się wokół osi prostopadłej do płaszczyzny ramion.

·3. EliptycZne

Mają ksztan elipsoidalny i brak wyraźnych granic.

.

Należą do nich najWiększe

Więcej na: �.ebookgigs.eu

'ł .

�

Or onizm czfowieko.

NAU KA

•

J

iti

·CI o

�

.!!:! E

iti ..::.: :

� B II �

!li t: ·N 'o o::

Czfovviek dłużej może

1 myślenie Na czym polega

przetrvvoć bez jedzenia [kilko t-ygodni] niż bez snu [ok 10 dni].

Płat czołowy

Kora przed ruc howa

Odpowiada za planowanie, Odpowiada za ruchy myślenie, pamięć i wolę w większości obszarów ciała działania. i za koordynację ruchów.

Plerwszorzędowa kora ru chowa

Zawiaduje tzw. ruchami dowolnymi, czyli tymi, które wyl
Myślenie to trwający nieustannie

Płat c i em ieniowy

proces poznawczy, wnioskowanie

Kontroluje odczuwanie dotyku, temperatury i bólu, orientację przestrzenną i ruchy palców.

i budowanie skojarzeń m.in. na podstawie symboli, pojęć

i obrazów zachowanych w pamięci. Myślenie wiąże się także ze świadomością, dzięki której zdajemy sobie sprawę z tego, co dzieje się w naszym otoczeniu,

i rozpoznajemy własne procesy myślowe. Sprawne myślenie to oznaka inteligencji, a kreatywność świadczy o efektywności tego procesu. Myślenie to efekt procesów biochemicznych zachodzących w mózgu. Uczestniczą w nich m.in.

neuroprzekaźniki - związld

Pie rwszorzędowa kora słuchowa

Oś rodek B roki

Jest położona tuż przy uchu. To tu trafiające do nas fale dźwiękowe przekładane są na sygnały, które możemy zinterpretować.

Zadaniem tego obszaru mózgu jest generowanie mowy i jej rozumienie.

Płat skron iowy

Płat potyl i czny

Zarządza m .in. mową, pamięcią werbalną i analizą zapachów.

Dzięki niemu umiemy

rozróżniać !
Oś rodek Wernlcki ego

odpowiadające za przetworzenie

sygnałów elektrycznych na chemiczne.

5

Dlaczego tylko niektórzy ludzie potrafią zwinąć język w trąbkę?

2 co rano

3 Czy gałka oczna

robimy w pierwszej kolejności: budzimy się czy otwieramy oczy? •

•

Sen dzieli się na dwie fazy - tald,

w którym występują wolne ruchy gałek ocznych (NREM czyli non�rapid

rośnie tak jak reszta ciała?

Gałki oczne najbardziej intensywnie rosną w pierwszych latach życia.

U kilkulatka są rozmiarów niemal takich jak u dorosłego człowieka, dlatego w twarzach dzieci oczy

tyll
przedmiotami, na przykład

włosami? w w i el u przypadkach takie zachowa n i e to tzw. odpowiedź

- rapid eye movement). Spontaniczne

behawiora l na na stres, poczucie

przebudzenie się w ostatniej fazie snu,

n i ep ewności albo znudzenie.

REM, następuje równocześnie

A l e b awien i e się włosa m i,

z "przebudzeniem mózgu" i otwarciem

b i źuterią , długopisem moźe

oczu. Jeśli budzimy się w innej fazie,

być też el ementem komu n i ka cj i

pod koniec tego procesu następuje

genetyka. To tzw. cecha dominująca, więc jeśli język w rurkę umie zwijać

Dla�zego nie��iad?mie L+i baWimy . roznyml Się

oczne poruszają się szybko ( REM

mózg "budzi Się;' dłużej i dopiero

języka w trąbkę odpowiada tylko

wydają się tak duże.

eye movement), i ten, w którym gałki

na przykład na dźwięk budzika,

Do niedawno uważano, że za zwijanie

pozawerbal nej - sygnałem

z a i nteresowa n i a l u b zn i ecierpl i w i e n i a .

otwarcie oczu. WWW. HO WITWO R KS . P L

How It Works I 023

Więcej n

��Cffi!5� §lEIko wy n o s i o k. 1 70 u derzeń no minutę. U zdrowych dorosłych serce uderzo przeciętnie 60 - Bo rozy no minutę.

Organizm człowieko. Ile stopni obejmuje moje pole widzenia?

Pole 2 D

Zewnętrzne strefy o szerokości 0° postrzegamy dwuwymiarowo, ponieważ - choć nie zdajemy sobie ... ego sprawy - w tworzeniu obrazu 'erze udział tylko jedno oko. Q N ,.oj o

Pole 3 D

entralne pole widzenia wynosi . 1200 i jest trójwymiarowe, gdyż braz tworzy oboje oczu. . tym obszarze widzimy obrazy największej rozdzielczości.

. .

Pole widzenia człowieka obej muje w przybliżeniu 180°. Jego centralną część (ok. 120°) postrzegamy jednocześnie obojgiem oczu (widzimy obuocznie, czyli stereoskopowo), co zapewnia percepcję głębi i daj e trójwymiarowy obraz świata. W bocznych częśdach widzenie jest j ednooczne - pole widzenia przeciwnie położonego oka nie sięga w peryferyjny obszar percepcj i oka drugiego, nie postrzegamy więc głębi, a obraz świata jest dwuwymiarowy.

)

)

Jaką funkcję spełniają migdałki? igdałki są skupiskiem tkanIa .imfatycznej, która ma pomóc . obronie przed zarazkami 'mikającymi przez górne drogi oddechowe. ;,.zasami same mogą zostać zakażone, wtedy chorujemy na anginę. Te, które możesz zobaczyć w tyle swoj ego gardła, > . M lgda łkl · ··· · są tylko częścią pierśdenia podn i ebI6""I'II� migdałków. Organizmowi nie będzie . ch brakowało, j eśli z powodu powtarzających się infekcji zostaną usunięte. Pozostała część układu odpornościowego zrekompensuj e ich brak.

Kiedy uderzenie trafia w nerw łokciowy, który owij a się wokół wypukłośd na kości ramiennej, mózg przetwarza ten nagły uraz w ból i drętwienie w przedramieniu i palcach.

Z jaką prędkością

......krew krąży w ludzkim ciele?

Mózg ma własny układ tętnic zaopatrujący go w krew.

To duże naczynie leżące za aortą, bez którego krew nie mogłaby wrócić do serca.

Nerki

Odbijanie jest naturalnym uwolnieniem gazu z żołądka. Mógł zostać wcześniej połknięty lub powstać np. po wypiciu napoj u gazowanego . Dźwięk jest spowodowany wibracją zwieracza przełyku znaj dującego się przy połączeniu przełY.ku - w naj węższym fragmencie tej części przewodu pokarmowego.

Pod ci ś n i e ni em

Krew płynie najszybciej i pod najwyższym ciśnieniem, k iedy opuszcza serce i wpada do sprężystej aorty.

13 Ile ce�tymetrów

Żyła główna dolna

Potrzebują ogromnej ilości krwi - 25 proc. pompowanej przez serce trafia do nerek.

024 I How łt Works

" .

po jedzeniu się odbija?

z żołądkiem

Całkowita objętość krwi krążącej w naszym organizmie wynosi około 5 L Każda czerwona krwinka musi opuścić serce, by powędrować wzdłuż tętnic i naczyń włosowatych, a potem wrócić żyłami do serca. Proces ten trwa zazwyczaj około minuty w stanie spoczynku. Gdy się spieszysz i serce bije w szybszym tempie, ten czas się slaaca, poniewai laew biegnie w pierwszej kolejności do tkanek bardziej w tym momende istotnych (mięśni) kosztem tych mniej ważnych (np . jelita grubego). Średnia prędkość przepływu krwi w ciele człowieka to 70-80 m/s.

M ózg

12 Dlaczego

Punkt położony najdalej

W tętnicach i żyłach, które leżą najdalej od serca, krew biegnie wolno. Z wieidem te naczynia w pierwszej kolejności zarastają blaszkami . .. .. . . ··miażdżycowymi.

rocznie rosną włosy na głowie?

u każdego włosy rosną w różnym

tempie - znaczenie mają wiek, dieta, stan zdrowia, uwarunkowania genetyczne i płeć. Można przyjąć, że przyrost długości włosa wynosi. średnio od 1,2 do 2,5 cm miesięcznie. Może się j ednak zdarzyć, że u ciebie włosy będą rosły szybciej lub wolniej. WWW. H OWITWORKS .PL

.�

·

� �'

.

.

.

.·' : Czerwone .krwlnkl �łchaj �zybko! 1 '· Małpy człekoksżi��e, czyli gOryle,\J\�� kifta "prrJtI.NJW . ·S �t.fR1&!6�, Emocje

.... ..

' . '

�;; ::

'.;:

szympansy i orangutany, używają '.' ekspresji twarzy do pokazania ·· emocji. Ludzie są jedynymi .

znanymi stworzeniami, które płaczą pod wpływem emocji.

Solidny robotnik

:

v.

•

: • :

. .

� �ego powietrza wynosi ok. 160 km/h. Dziękl kichaniu

organizm oczyszcza kanały nosa . z bakterii [ wirusów. :. "' , . .. .

: � � p� ��tn�120 dni.

:

.

:

.

:· .

Codziennie organizm

hidZki wytwarza ich .' ok. 2,5 miliarda.

" -. .. . .. ., .

4 ."

• ,

Serce wybija średnio 100 000 uderzeń dziennie. Oc;zywiscie liczba ta może się znacznie

wahać w zaleźnoścl od poziomu aktywności człOwieka [ warunKów środowiSKOwych.

Płyny

5

CzłowieK składa się w 70 proc. z wody. Codziennie powinniśmy wypijać dziennie 1.2 I wody, aby zapobiegać odwodnieniu

i umożliwić ciału Właściwe

. funkcjonowanie.

atA1WIłi!.,.,� Każdy człowiek puszczo codziennie średnio od ośmiu do szesnastu bqkó w. Dlaczego każdy ma inne odciski palCÓw? Odciski palców są drobnymi bruzdami na skórze opuszek palców rąk i nóg. Poprawiają wyczuwanie drobnych nierówności i zwiększają tarcie, dzięki czemu możesz pewniej chwytać przedmioty. Nie ma dwóch takich samych odcisków - zarówno na twoich dłoniach, jak na palcach dwóch różnych osób. To efekt niepowtarzalnego zestawu genów każdego człowieka.

"" .., Dlaczego .1.1 różnimy się kolorem włosów? Za kolor włosów o dpowiada pigment zwany melaniną - im go więcej, tym ciemniejsze włosy. A p oziom melaniny j est determinowany przez geny dominujące, które o dziedziczyliśmy po rodzicach. Ciemny kolor włosów j est cechą dominuj ącą, blond - recesywną.

Dlaczego --,-- pamiętamy tylko niektóre sny?

-t

6 j Dlaczego..�łosy

Śnimy wszyscy. Część badaczy uważa sny za objaw zdrowia psychicznego, inni uważają, że to nieszkodliwy "produkt uboczny " działalności mózgu. Większość osób miewa od czterech do ośmiu snów jednej nocy. Ok. 90 proc. z nich pamięta sny, j eśli obudzi się w fazie snu REM. Ci, którzy budzą się w fazie non-REM, zwykle snów nie pamiętają.

18c� podczas

kichania można mieć otwarte oczy? Zamykamy oczy, ponieważ j est to mechanizm obronny przed ich zakażeniem rozpylonymi w powietrzu bakteriami z nosa. Dzieci czasem straszą się nawzaj em, że j eśli podczas kichania oczy będą otwarte, to mogą wyskoczyć z powiek. To niemożliwe.

�

rosną z rozną szybkością w różnych częściach ciała?

Mieszki włosowe w różnych częściach ciała są genetycznie zaprogramowane do i nnego poziomu aktywności. Dlatego włosy na ramionach rosną wol niej niż na głowie. Z p owodów genetycznych i hormonalnych mężczyźni mogą wyłysieć nawet za młodu, co nie znaczy, że równocześnie będą wypadać im włosy w innych częściach ciała, np. w nosie.

Ale ich zamknięcie z pewnością o chroni przed szkodliwymi ..-_""'C. zarazkami i wirusami.

9 Kiedy ksztaHuje

__

się osobowość?

Osob owość to wewnętrzny system regulujący myśli, zachowania oraz sposób postrzegania świata i siebie samego. Kształtuje się przez całe życie. Najbardziej intensywnie osobowoś ć formowana jest w dzieciństwie i we wczesnej młodości, kiedy uczymy się życia społecznego. Wpływ na nią mają bodźce zewnętrzne, cechy wrodzone, doświadczenia i role społeczne, jakie człowiek pełni w otoczeniu. Kiedy osobowość przestaj e się rozwijać, to oznaka zaburzeń psychicznych. WWW. H O WITWORKS . PL

How It Works I 025

: ��kowy u ludzi nie pełni żadnej przydatnej funkcji, jest jedynie tzw. organem szczqtkowym - pozostałościq z okresu ewo/u

Organizm człowieko.

a

5 Co sprawia, że niektóre grupy krwi są uniwersalne, a inne do siebie nie pasują?

powierzchni czerwonych krwinek znajdują się antygeny - cząsteczki powodujące ....ałtowną odpowiedź układu immunologicznego. Możesz mieć antygen A, B lub żaden - nich - w takim przypadku masz grupę krwi O. We krwi każdego z nas są przeciwciała rzeciw tym antygenom układu AB, których nie ma na naszych krwinkach. Jeżeli więc asz grupę A i dostaniesz krew grupy B, twoje przeciwciała zaatakują antygeny B. Jeśli :atomiast masz grupę krwi AB, możesz bezpiecznie dostać każdy typ. Grupa krwi O oznacza, ..e nie masz żadnych antygenów, możesz więc być dawcą krwi dla każdego. Ale w związku tym, że masz przeciwciała A i B, sam możesz otrzymać tylko krew swojej grupy.

_

-"

· � ' tjl:-

A

:

Na czym polega . naciągnięcie mięśnia? '\ I Tylne mięśnie

26 uda

Grupa trzech głównych mięśni, które zginają l
Uraz

Nadwerężenie mięśnia jest w istocie rozdarciem grupy włókien mięśniowych, które powstaje wskutek ich zbytniego

Masz antygeny A i przeciwciała B. Możesz dostać krew grup A i O, nie możesz B ani AB. Jesteś dawcą dla A i AB.

", '

S

Masz antygeny B i przeciwciała A. Możesz dostać krew grup B i O, nie możesz A ani AB. Jesteś dawcą dla B i AB.

' - ," , o

"".

,,,.. ._ . '

�j<,_: ��": :.

..

"

, �. . ... .

. , -. . �" {.""'",;" "

. ",

\ '

,

"

AS

Masz antygeny A i B oraz żadnych przeciwciał. Możesz dostać krew grup A, B, AB i O (uniwersalny biorca), a być dawcą dla AB.

o

Nie

masz antygenów, ale w twojej krwi są przeciwciała A i B. Możesz dostać krew grupy O, nie możesz A, B i AB. Jesteś dawcą dla wszystkich grup.

Czym jest wyrostek? Podobno nie spełnia żadnej funkcJI, ale może zabić

7 zu�a K�ry narząd

aJwlęceJ tlenu? 'aj więcej natlenionej wi - 40 proc. krwi tłaczanej do naczyń - dostaje wątroba. Dla porównania: nerki dostają 25 proc., a serce edynie 5 proc. Ale serce vykorzystuje krew najbardziej efektywnie: pobiera z niej prawie o proc. tlenu.

026 I How It Works

...

To cienkie uwypuldenie jelita ślepego występuje u niektórych ssaków. Krowom pomaga w trawieniu trawy, misiom koala - w trawieniu eukaliptusa. Długość wyrostl
30 Czym jest odruch wymiotny?

Pojawia się, jeśli do gardła dostaje się jedzenie lub ciało obce kiedy indziej niż podczas przełykania. "

2. Nerw błędny

Pobudzenie nerwu błędnego (przebiegającego od podniebienia do żołądka) prowadzi do silnego skurczu żołądka i przepony, co ma pomóc w usunięciu ciała obcego.

3. Dławienie się

1. P.odn iebienie

Podniebienie miękkie (mięsista część sklepienia jamy ustnej) jest pobudzane, gdy do gardła trafia ciało obce.

Skurcz powoduje dławienie się. Mogą pojawić się wymioty, wtedy treść żoładka wyrzucana jest przez przełyk i jamę ustną.

W WW. H OWITWOR K S .PL

3. Człowiek

�o�n

kontra pchła

Rekord skoku wzwyt wynosi 2,45 m (mniej niz dwukrotnośc wzrostu człowieka), Pchła może skoczyć na stukTotnie większą wY$OkOŚ9 niz jej długość.

Rekordzista świata, Usain Bolt, potrafi przebiec , :' ; 100 m w 9,58 s, Gepard' ,. • potrz�buje na to niewiele' ponad 6 s: , " : .

.

32 Dlaczego rzęsy rosną do pewnej długości?

Rzęsy - naturalna ochrona przed kurzem i drobnymi owadami ludzi mają długość 8-12 mm (górne) i 6-8 mm (dolne). Wyrastają z mieszków włosowych, które - jak wszystl
-u

31siebie czY Sam i możemy

rozbawić łaskotkami?

Delikatne drażnienie i dotykanie ciała wywołują zwykle błyskawiczną reakcję - śmiech i ruch. Niektóre obszary ciała są bardziej podatne na łaskotki, np. stopy i okolice żeber. Karol Darwin widział w łaskotkach-narzędzie do budowania więzi społecznych. Twierdził też, że sami siebie nie możemy za ich pomocą rozśmieszyć, bo do tego konieczny jest jeszcze element zaskoczenia - zwykle mózg słabiej reaguje na doznania, które są dla niego przewidywalne �

Co sprawia,

że jesteśmy leworęczni? Jedna z półkul mózgowych j est zazwyczaj dominująca. Każda z nich kontroluje przeciwną stronę ciała (tzn. lewa półkula nadzoruje prawą stronę i odwrotnie). U ludzi praworęcznych dominujące więc znaczenie ma półkula lewa. Czasami można spotkać osobę oburęczną, u której obie półkule mózgowe są równorzędne. Takie osoby potrafią pisać zarówno prawą, jal< i lewą ręką.

34

Czy moglibyśmy przeżyć, żywiąc się wyłąCznie witaminami?

Nie. Aby przetrwać, człowiek p otrzebuj e diety zbilansowanej, w której znajdują się węglowodany, białka, tłuszcze, witaminy i minerały. Nie spodziewaj się, że pozbawiając się j ednego z tych składników, będziesz zdrowy. Należy je spożywać w o dpowiednich proporcj ach, sięgając po produkty z pięciu głównych grup pokarmowych. W przestrzeganiu tych zaleceń p omogą tabele żywieniowe.

35 Dlaczego podczas choroby . temperatura ciała rośnie?

W reakcji na różne czynniki chorobotwórcze układ odpornościowy wyrzuca do krwi substancje wywołujące zapalenie. Działają one m.in. na ośrodek termoregulacji w mózgu i zwiększają wytwarzanie ciepła oraz przyspieszają bicie serca - jak podczas intensywnego wysiłku. Temperatura ciała rośnie. Gorączka hamuje rozwój drobnoustrojów, wzmacnia siły obronne organizmu, poprawia przemianę materii i ułatwia usuwanie szkodliwych substancji. WWW.HO WITWO R KS . PL

How It Works I 027

Więcej na . w'AQ,� @� mężczyzna zaczyna łysieć pomiędzy 25 . o 40. rokiem życia . Połowa pięćdziesięciolatków jest całkiem łysa .

39 Co uruchamia serce i sprawia, że biJe?

1. Skurcz przedsionków

Przedsionki są wYżej położonymi, niskociśnieniowymi jamamt które kurczą się pierwsze, pompując krew do lmmór.

. 2. Skurcz komór

Następnie kurcząsię l
Dlaczego siniaki przybierają "�.JI kolor fioletowy lub żóHy? K rwiaki tworzą się, l
Uszkodzenie naczyń rwionośnych

1.

:Jod wpływem urazu, p. uderzenia, pękają małe (zynia krwionośne.

2. Przeciekanie krwi do skÓry

3. Zmiana koloru

Hemoglobinaw krwi, z której powstał siniak, . rozldada się na prostsze cząsteczki i zmienia barwę. Tak samo zmienia się kolor krwiaka.

. ew przecieka do tkanek sasiadujących z uszkodzonymi aczyniamt .

CZJ.m jest trojkątny fragment z boku ucha? Skrawek to część małżowiny usznej, fragment chrząstki znajdujący się u ujścia przewodu słuchowego zewnętrznego. Prawdopodobnie skrawek kieruje fale dżwiękowe do ucha, by poprawić słyszenie.

028 I How It Works

Serce odpoczywa i może ponownie napełnić się krwią, . gotowe do kolejnego uderzenia.

W ścianie prawego przedsionka serca znajduje się węzeł zatokowo­ -przedsionkowy (WZP), tzw. rozrusznik serca. Tu rozpoczyna się cykl pracy tego narządu, składający się z trzech faz. W fazie pierwszej następuje skurcz przedsionków, który trwa 0,11 s. Krew jest pompowana z przedsionków do komór. Zastawki półksiężycowate są zamknięte, komory wypełniają się krwią. W fazie drugiej kurczą się komory. Skurcz trwa 0,3 s. Ciśnienie krwi w komorach wzrasta, zastawki przedsionkowo-komorowe zamykają się. Zastawki półksiężycowate otwierają się i krew jest wtłaczana do aorty i pnia płucnego. Faza trzecia, rozkurcz komór, trwa 0A s. Do przedsionków krew .. wpływa żyłami głównymi, a zastawki przedsionkowo-komorowe są otwarte. Całe serce wypełnia się kolejną porcją krwi.

4--- Dlaczego �podczas krojenia cebuli płaczemy?

Cebula zawiera związki siarki. Gdy ją kroimy, rozrywamy jej komórki. Wtedy enzymy rozkładają sulfotlenki aminokwasów, a siarkowe produkty tej reakcji pod wpływem innego enzymu przekształcane są w drażniący oczy gaz. Oczy zaczynają piec, a potem łzawić, by pozbyć się tej substancji. Nie powinno się trzeć wtedy oczu - dostaje się do nich jeszcze więcej wywołującej łzawienie substancji z rąk, którymi dotykaliśmy cebuli. By zmniejszyć wydzielanie łez podczas krojenia cebuli, warto oddychać przez nos - wówczas śluzówki będą mniej podrażnione. Można też zanurzyć warzywo w lodowatej wodzie. W niskiej temperaturze z rośliny wydziela się mniej oparów, mniej też dostanie się ich do oczu i nosa, b o gaz od razu reaguje z wodą. Niektórzy do tej kuchennej czynności zakładają gogle narciarskie lub okulary pływackie.

43 Dlaczego po śnie

Dlaczego . . męzczyz n I łysieją częściej . niż kobiety? ;

Łysienie typu męskiego występuje u ponad 80 proc. mężczyzn, najczęściej rasy białej. To wynik nadwrażliwości komórek włosa na męski hormon DHT, a ta jest cechą dziedziczną.

pod oczami pojawiają się worki?

To m.in. wina słabszego krążenia limfy w czasie snu. Jej cyrkulacja jest lepsza, kiedy mrugamy, dlatego w ciągu dnia opuchnięcia są mniejsze. Powstawaniu worków sprzyja też nadmiar soli, która zatrzymuj e wodę w organizmie. WWW. HOWITWDRKS .PL

bicia, codziennie uderza ek. loo -ooo razy Samo pobudza i pompuje ok. 9000 l krwi. Jest tal<że najbardziej wydajnym narządem. P()trafi wykorzystać najwięcej tlenu z jednost1
�

@1\Qjłj.T."'� Kość Qn�kowo to ieduno kość, która nie fqcz!J się z innWnli. Znaiduie się w górnej części szyi. Skąd się bierze swędzenie? Świąd, tak jak ból, ma informować, co dzieje się z naszym ciałem, i ostrzegać przed zagrożeniami. Czasem jednak - w wyniku np. chorób skóry lub alergii - swędzenie jest szczególnie dokuczliwe. To dlatego, że komórki układu immunologicznego zwane mastocytami wydzielają neuroprzekażnik, histaminę, która drażni zakończenia nerwowe i wywołuje świąd.

48 Który mięsień

jest największy, a który n.ajsilniejszy?

Największe rozmiary ma mięsień pośladkowy wielki, to on tworzy większą część ludzkiego pośladka. Serce (mięsień sercowy) naj ciężej pracuje. Nieprzerwanie bij e i nigdy nie może zrobić sobie przerwy. Jednak uwzględniając wagę, najsilniejszym mięśniem jest żwacz. To on pozwala zaciskać szczękę. Wyczujesz go, układając palce na najniższej, zewnętrznej części żuchwy i zaciskając zęby.

49

Dlaczego pac:jen�i . . WCląZ po amputacji Odczuwają ból w brakującej kończynie?

45 DlaCZego mrugamy oczyma?

To tzw. ból ta ntomowy. Czasa m i mózg ma trud ności, by przystosować się do u t ra t y kończyny. Nadal pracuje tuk, jak gdyby wciąż z najdowała się ona na sw o i m m iej scu . Ponieważ nerwy zostały obcięte, to pojawiające się nowe sygnały rozpoznaj e ja ko ból.

Mruganie pomaga utrzymać oczy w czystości i w naturalnej wilgotności. Rozprowadza wydzielinę z gruczołu łzowego (łzy) po powierzchni gałld ocznej, usuwając z oczu drobinki, np. kurz.

Dlaczego choroby dziedziczne nie występują w każdym pokoleniu?

Ojciec

Matka nosicielka

nosiciel

46 stopę Dlaczego większość ludzi ma Jedną większą od drugiej?

To powszechnie występujące zjawisko. Gdyby podZielić ciało na połówki, to u większości ludzi również nie byłyby one symetryczne. Życie każdego z nas zaczyna się od jednej komórId. Kolejne ich podziały Wolny od genu Nosiciel i wzrost nie są już identyczne w odpowiadających sobie :: . . .. . . . . ..... . . . . . ... ... . . ... . .. . ... . częściach po obu stronach ciała. : Dzieci zdrowe WW W H O WITWO R KS . P L

Nosiciel

Dziecko chołe

Za każdą cechę naszego organizmu (w tym chorobę genetyczną) odpowiada para genów - po jednym od każdego rodzica. Ż eby dziecko zachorowało na chorobę genetyczną, musi zatem uzyskać geny recesywne od obojga rodziców. Jeśli dostanie tylko od jednego - gen " zdrowy" sprawi, że nie zachoruje. Jeśli każde z rodziców ma gen recesywny, to ich dziecko może wcale go nie przejąć i być zdrowe, zostać nosicielem (i także być zdrowe) lub urodzić się z chorobą genetyczną. W drugim przypadku może jednak przekazać gen swojemu dziecku, które samo może zachorować.

Zapraszamy do oglądania fascynujących dokumentów w cyldu "Człowiek - zdumiewająca wędrówka", od 9 kwietnia, od poniedziałku do środy o 22.00; tylko w BBC Knowledge. Więcej informacji na bbcpolska.com

How It Works

I

029

Więcej na: V'tfIftY���� � wietny przykład

ilustrujqcy zasady dynamiki Newtona, zasadę zochowania en erg ii, a także prawo Hooke 'o .

Fizyko je,st prostsza, niż myślisz!

Sztuka skakania

3.

Na szczycie

w szczytowym punkcie

naszego skoku nasza energia potencjalna jest maksymalna (równa początkowej kinetycznej), a kinetyczna wynosi O.

Czemu trampolina pozwala nam sl
Ogrodową trampolinę i skaczącego na niej człowieka możemy potraktować jako układ ciał, który doskonale demonstruje kilka podstawowych praw fizycznych: zasady dynamiki Newtona, zasadę zachowania energii, a także prawo Hooke'a. Trampolina to duży płat elastycznej tkaniny, rozpięty na sprężynach. Lądująca na niej osoba działa na nią siłą nacisku i rozciąga zarówno sprężyny, jak i materiał. Robert Hooke (1635-17°3), angielski naukowiec, stwierdził, że ciało odkształca się - rozciąga lub kurczy - wprost proporcjonalnie do przyłożonej siły (oczywiście, do pewnej granicy, zwanej zresztą granicą Hooke'a). Kiedy sprężyny na powrót zaczynają się kurczyć, one z kolei naciskają na człowieka z analogiczną siłą. Zgodnie z drugą zasadą dynamiki Isaaca Newtona (1643-1727) ciało Iw tym wypadku: ciało człowieka), do którego przyłożono siłę, w trakcie jej działania porusza się ruchem jednostajnie przyśpieszonym. Stojąc na płacie trampoliny, nabieramy więc prędkości. Kiedy odrywamy się od trampoliny, działa już na nas wyłącznie siła grawitacji (na potrzeby tego opisu zaniedbujemy np. opór powietrza), skierowana w dół. To oznacza, znów - zgodnie z 2. zasadą dynamiki - że nasza prędkość zaczyna się zmniejszać (przyśpieszenie ujemne). W szczytowym punkcie lotu prędkość wynosi zero. Zaczynamy spadać - teraz siła grawitacji nas przyspiesza . Cały cyld powtarza się przy każdym skoku. Uwaga: opisany tu proces nie uwzględnia strat energii, do jakich dochodzi w prawdziwym świecie (na ciepło, tarcie, odkształcenia elementów itp.). Tak naprawdę przy każdym skoku musimy " doładowywać" cały układ energią własnych mięśni. To dlatego skakanie na trampolinie potrafi nieźle zmęczyć.

II

2.

Zwalniamy

Znajdujemy się coraz wyżej (rośnie energia potencjalna, proporcjonalna do wysokości, na jakiej jesteśmy w danej chwili). Ale na skutek działania siły grawitacji lecimy coraz wolniej (maleje energia kinetyczna).W każdym momencie lotu suma energii kinetycznej i potencjalnej jest stała.

4.

Opadamy

Zaczyna się proces odwrotny. Spadamy z przyspieszeniem ziemskim 9,81 m/s2. Nasza energia kinetyczna znów rośnie, a potencjalna maleje (ich suma cały czas jest stała).

<"

1.

Hop!

Trampolina wypycha nas w górę. Na początku mamy największą prędkość, a więc największą energię kinetyczną (jest ona proporcjonalna do kwadratu naszej prędkości). Energia potencjalna wynosi o.

5.

Kolejny skok

Spadamy na trampolinę - dżiałamy na nią siłą nacisku. Przekazujemy jej naszą energię. Materiał i sprężyny rozciągają się zgodnie z prawem Hooke'a. Potem zaczynają się kurczyć, na powrót oddając nam energię i ponownie wypychając w górę.

-----------�- -�.----- ------ ---�---- ------ --

'"

030

I

How It Works

,,

WWW. HO WI TWO RKS. PL

Więcej na:

www

. ebookgigs.eu

0"0

".

.�

•

: o ",;"' .. ,

"" .

-

Więcej na:

www

. ebookgigs.eu

0"0

".

.�

•

: o ",;"' .. ,

"" .

-

.

G ra mofon

Mikrofon

Zegarek

w zegarkach Kwarcowych

ł �� ��� . �WQ n apięciem elektrycznym piezaelektrycznego., fale > . . :.i\:: · :drga tysiące razy na sekundę, dźwięko.we zamieniają się .: .> ,,: � :; : odmierzając równ.e odstępy w sygnał elektryczny .' między. ruchami wskazówek. odczytywany przez komputer.

I. kryształ kwarcu pod

.

Ultradźwięki

a

.

płyty

" � sltał

. .

_ _ _ ...._ . _____--'_.��"'_......._..;. .. _ _ _ _ _ _ _ � _ _ _ " _ ._ , _ _ __ ,.; - .""' """" � "" � ..t ..; _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ... ... ... . .

!f§1WJłaa"'t4,� Zjawisko pjezoeJektr�czrmścj odkryli w roku 1 8 8

( ...

_U5Cy fizycy Piotr i

Piezoelektryczność

. : '. -.

.

• -:

. ....� ,;'. Namłerzaflłe

PieZo.elektrYk może bardzo 4 szybko przetwo.rzyć energię elektryczną na źródło fal ultradźwięko.wych. Właściwość tę wykorzystuje się na prżykład w a paratach

USG.

.

.:' . . Y-

.

•

.

W 1918 r. Paul Langevi n S zbudo.wał piezoelektryczny generatar ultradźwięKowy (hydrolokator aktywny) do namierzania odzi ł padwodnych. ".-"," ,, ;: �""""".:;.:. ___.,..:,:,.;�_--!

'3" . ' >11 • •

Paul-Jacques Curie.

�------ ------,-

w zapalniczkach płomień powstaje

III

zjawisku piezoelektryczności.

Bakterie mają zdolność przystosowywania się do antybiotyków. lm częściej przyjmuje się te leki, tym większe prawdopodobieństwo, że w organizmie pojawią si bakterie a ntybiotykooparne.

dzięki

w materiale

piezoelektrycznym pod wpływem odkształcenia mechanicznego na przeciwległych ściankach pojawiają się różnoimienne ładunki elektryczne. Z kolei gdy piezoelektryk zostanie umieszczony pod napięciem elektrycznym, odkształca się (pod wpływem napięcia zmiennego - drga). Obie te właściwości są bardzo przydatne. Wykorzystuje się je przy konstrukcji takich urządzeń, jak zapalniczki albo głośniki. Właściwości piezoelektryczne ma wiele kryształów, na przykład kwarc. Zazwyczaj wyobrażamy sobie kryształ jako sztywną strukturę, w której atomy są ułożone regularnie. W kryształach piezoelektrycznych mamy do czynienia nie z obojętnymi elektrycznie atomami, ale z jonami, których ładunki pozostają między sobą w równowadze. Ś ciskając kryształ, przysuwamy lub oddalamy od siebie niektóre jony, co zaburza równowagę ładunków dodatnich i ujemnych. W rezultacie w krysztale powstaje napięcie elektryczne między krańcem naładowanym dodatnio a krańcem naładowanym ujemnie. Z kolei gdy kryształ zostanie umieszczony pod napięciem elektrycznym, jony przesuwają się, by na nowo zrównoważyć ładunki. _

Jak działa zapalniczka?

Antybiotyki Jal< zwalczają infel
4.

1.

Ogniwo

Naciskamy na ogniwo piezoelektryczne, co prowadzi do powstania napięcia elektrycznego.

2. Obwód

Ogniwo jest częścią krótkiego obwodu elektrycznego, który jest przerwany na wysokości otworu,

którym uchodzi gaz.

WWW HO WITWO RKS . P L

Płomień

Gaz wydobywający się przez niewielkie ujście zapala się płomieniem w kontakcie z łukiem elektrycznym.

3. Łuk elektryczny W miejscu, w którym obwód jest przerwany, prąd tworzy łuk elektryczny i przeskakuje na drugą stronę

obwodu.

Bakterie to organizmy jednokomórkowe, które jeśli uda im się ominąć ii nasz system odpornościowy - mogą wywoływać choroby. Antybiotyki na różne sposoby zwalczają niepożądane bakterie. Mogą je zabijać (działanie bakteriobójcze) albo tak zmieniać metabolizm bakterii, że te nie są zdolne do rozmnażania (działanie bakteriostatyczne). I tak na przykład streptomycyna zakłóca syntezę białek u bakterii, penicylina uniemożliwia syntezę ściany komórkowej mikroorganizmów, a gramidycyna upośledza przepuszczalność ich błony komórkowej. Antybiotyki to leki selektywne - oddziałują tylko na komórki bakterii, do których zwalczania zostały stworzone. Inne komórki w organizmie pozostają nienaruszone. Termin "antybiotyk" zastosował po raz pierwszy w 1942 r. Selman

ID

-

Waksman, amerykański biochemik ukraińskiego pochodzenia. Na masową skalę zaczęto produkować te leki dzięki badaniom nad penicyliną, za które w 1945 r. Szkot Alexander Fleming, Australijczyk Howard Florey i Niemiec Ernst Boris Chain otrzymali Nagrodę Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny.

How It Works I 033

Więcej

�tę�� łi?� m jest jedn ym z czterech występujQcych w p rzy ro dzie oddziaływań podstawowych.

Wyjaśniamy, ja k dziafajQ ele ktromagnesy .

Ele

rom

Aż do XIX w. elel
dokonał szkocki uczony James Clerk Maxwell (1831-1879), który w 1861 r. sformułował cztery równania (nazwane równaniami Maxwella) opisujące właściwości pól elektrycznego i magnetycznego oraz zależności między nimi. Stwierdził też, że pola te poruszają się w próżni z prędkością światła jako fala, a także, że samo światło jest falą elektromagnetyczną. W 1886 r. koncepcje Maxwella zostały potwierdzone eksperymentalnie - niemiecki uczony Heinrich Herz (1857-1894) wytworzył sztucznie fale elektromagnetyczne (na jego

cześć jednostce częstotliwości nadano nazwę "herc" ). W praktyce odkrycia te oznaczają, że pole magnetyczne może być wytwarzane przez pole elektryczne (i na odwrót). Zjawisko to wykorzystane zostało w budowie wielu urządzeń, w tym elektromagnesów. W uproszczeniu można powiedzieć, że elektromagnesy zaczynają działać pod wpływem prądu elektrycznego. Kiedy prąd zostaje wyłączony, elektromagnesy tracą swe własności i przestają przyciągać metale. Stosowane są praktycznie we wszystkich dziedzinach przemysłu i są najważniejszymi elementami bardzo wielu urządzeń - od gigantycznych prądnic i silników po zwykłe zamki i dzwonki do drzwi. -

Siła elektromagnetyczna rozpędza pociski w działach zbudowanych przez marynarkę USA.

Jak. działa elektromagnes?

Elektromagnes wytwarza pole magnetyczne na skutek przepływu prądu elektrycznego. Zbudowany jest z cewki, przez którą płynie prąd, zazwyczaj nawiniętej na ferromagnetycznym rdzeniu, zwiększającym natężenie pola magnetycznego. Natężenie pola rośnie wraz ze wzrostem natężenia prądu płynącego przez cewkę. Jeśli natężenie prądu jest stałe (elektrony poruszają się ruchem jednostajnym), elektromagnes generuje stałe pole magnetyczne. Jeśli natężenie prądu jest zmienne, zmienne jest także pole magnetyczne. To z kolei powoduje powstanie zmiennego pola elektrycznego, i tak dalej - powstaje fala elektromagnetyczna. 034 I How It Works

1. Pole magnetyczne

Powstaje na skutek ruchu elektronów.

3. Rdzeń

ferromagnetyczny

Zwiększa natężenie pola magnetycznego.

4. Sila magnetyczna

2. Cewka

Cewka z drutu, przez którą płynie prąd (elektrony).

To ona przyciąga metalowe obiekty do elektromagnesu.

W W W. H O WITWO R KS . PL

1.

QckłJre�l e a. V �i

Jest n s

cztereCh pods awowyc

sl1n� Jil

r

oddzi\lływań.fiiycznych,

oddziaływań, ma największy

ale ma najkrótszy. zasięg.

.(zamianę protonu

protonów i neutronów.

w jądrze atomowym.

Wiąże kwarki; m.in. w obrębie

w neutron lub odwrotnie)

lO§i1\JJJi#!;,..,BlL. Pierwszy elektromagnes zbudował angielski inżynier VViliiom sturgeon w 7925 I .

zasięg. Powoduje prZYCIąganie materii ...

we

Wszechświecie.

.

W tym miesiącu

Cyklony, susze albo burze śnieżne pochłaniają setki istnień. Dowiedz się, jakle najbardziej n iebezpieczne l,Jawiska atmosferyczne występują na Ziemi i gdzie należy się ich najbardziej obawiać. Sprawdź też, jakrego kamuflażu używają zwierzęta koronach drzew, na ziemi w wodzie. Wyjaśniamy, jak powstaje lawa. Przedstawiamy też największe owady świata - ogromne żuki, motyle o rekordowej rozpiętości skrzydeł i wielkie gąsienice.

P R ZY R O D A

38 Za bójcza pogoda

40 Zwierzęcy ka m uflaż 44 Co to jest lawa? 48 Atak owadów olbrzymów 51 Jak węże wyczuwają

zapachy?

51 Poznaj płaszczki 51 Jak działa pęcherz

pławny?

036

1

How It Works

Nojvllyższq t8l11peroturę no Ziemi

-

57, BO[

-

odr"t-

o

we wrześniu 1922 f. \A/ Libii.

Najczęście występują .·· ·

Indie �............�.

Największe powodzie na świecie powodowane są przez ulewne deszcze, które przynoszą monsuny letnie. Występują głównie w południowo-wschodniej Azji Ischemat ich powstawania przedstawiamy obok). Pojawiają się, gdy mocno rozgrzane powietrze nad lądem unosi się ku górze, wywołUjąc spadek ciśnienia. Znad morza napływa powietrze o wysokim ciśnieniu. Ta różnica wytwarza silny wiatr wiejący w stronę lądu, który nanosi deszczowe chmury. W Azji letnie monsuny mogą przynieść do 10 m opadów na 1 mkw. w ciągu paru miesięcyl Obfite ulewy mogą powodować wiele zniszczeń: gwałtowny przybór wód i wysoką falę, sięgającą niekiedy 6 m. Powodzie pochłaniają wiele istnień ludzkich.

Monsuny letnie w Azji powodują .. gwałtowne p owodzie.

Najczęście UJą WYS •

Irak, Somalia

Kiedy temperatura przez minimum 5 dni przekracza co najmniej o 5°C maksymalną temperaturę występującą na jaldmś obszarze, mówimy o fali upału. Organizm ludzki, wystawiony na długotrwały upał, może się przegrzać. W czasie trwania fal upału na pierwsze miej sce przyczyn zgonów wysuwają się zaburzenia układu oddechowego. Niektóre regiony, zwłaszcza pustynne i półpustynne w głębi kontynentów, jak Półwysep Somalijski, są regularnie nawiedzane przez upały i susze, które p owodują śmierć tysięcy ludzi. Na pustyniach temperatura jest tak wysoka m.in. z powodu tzw. efektu odbicia. Promienie słoneczne padające na pustynną ziemię w dużej części zostają przez nią odbite i dodatkowo ogrzewają jeszcze

powietrze. Na terenach zielonych dużą część promieniowania pochłania roślinność. Ale ekstremalnie wysokie temperatury są też zagrożeniem w innych rejonach świata. Na przykład w 2003 r., gdy fala upałów pojawiła się w całej Europie, śmiertelność osób w wieku powyżej 65. roku życia zwiększyła się trzykrotnie.

·

••

Więcej na \A�kQ �b�mRw.�+ ym

· ourzom trcf(J f1
Huragany to najbardziej burzliwe zjawiska pogodowe na Ziemi. Ich odmianą są cyklony tropikalne. Powstają nad oceanami, kiedy temperatura wody przekracza 26°C, a powietrze na wysokości 5-7 m jest bardzo wilgotne. Gdy nad oceanem rozwiną się burzowe chmury, zasysają w górę ciepłe, lekkie powietrze znad wody. Poniżej tworzy się niż. W to miejsce napływa coraz więcej Ciepłego powietrza, które taIcie się unosi, a potem, schłodzone, nasycone wilgocią i cięższe, opada. Ruch mas powietrza i ruch obrotowy Ziemi p owodują, że całość zaczyna wirować. Siła odśrodkowa działająca na chmury obniża jeszcze ciśnienie wewnątrz takiego układu, który dalej się rozpędza. Tworzy się huragan. Huragany przesuwają się z prędkością do 50 km/h, a wiatr, który wywołują, może osiągnąć 250 km/h.

3.

Wir

w środku takiego układu

powietrza o różnych temperaturach i wilgotności powstaje bardzo niskie ciśnienie. Pod wpływem ruchu obrotowego Ziemi i wymiany mas powietrza całość zaczyna coraz

szybciej wirować. Rodzi się huragan.

2.

Wilgotne powietrze o pada

Cięższe powietrze zaczyna opadać, ale z dołu nieprzerwanie napływają lekkie i ciepłe masy powietrza.

. Silna burza lodowa może pozrywać linie - eper&etyczne, a nawet połamać słupy ··napoVl[ietrznych linii przesyłowych, �. pozbawiając prądu całe miasta i regiony.

....

�- " . ,,"�,�., �. I�

�-.

'

,

'tlt _ �. � \ ',

..'\

Występują wtedy, gdy dwie warstwy chłodnego powietrza, ułożone jedna nad drugą, przedziela powietrze ciepłe. Padający śnieg roztapia się w warstwie ciepłej - by w dolnej,

zimnej ponownie się schłodzić. Tym razem jednak krople pozostają w stanie ciekłym aż do momentu zetknięcia z zimną ziemią, budynkiem, j ezdnią albo przewodami energetycznymi. Wtedy momentalnie

zamarzają, pokrywając wszystko grubą, twardą i ciężką skorupą. Burze lodowe wywołują wielkie straty, utrudnienia drogowe oraz zniszczenia w infrastrukturze energetycznej i telekomunikacyjnej .

jczęściej stępują···

Ameryka Płn., Europa

Największa klęska żywit\łA'fl �; n Birmy\ls���jł śmierć przynajmniej 140 000 osób i straty szacowane na 10 mld dolarów.

Aż 4

mln hJdzi straciło życiew wyniku wylewu m.in. rzeki Jangcy . w środkOwych Chinach.

powodzi wywołanej �z.ilcj)ecnego ��aM&ctngladeszu i Indii zginęło, wedle szacunków, około 500 000 osób. W

.

.

��""'""ł1 � \N 1983 r. no Antorkt�dzie zanotowano no;niższQ temperaturę no Ziemi :

-

89. 2°[.

;.'

Najczęście występują··· Kongo

Piorun to wyładowanie elektryczne w atmosferze, które towarzyszy burzom. Jego następstwami są zjawisl
.

"*

.

aJ częscle występują Superkomórki Trąby p owietrzne to jeden z najgrożniejszych typów burzy. Występujące w Ameryce Północnej nazywane są tornadami. Większość tornad ma kształt tzw. leja kondensacyjnego, którego wąski koniec pełznie po gruncie. Wir obraca się z prędkością do 100 m/s, średnica przy podstawie ma średnio 70 m, a w górnej części - do kilku kilometrów. Tornado p owstaj e, gdy potężny prąd wznoszący ciepłego p owietrza ochładza się wysoko w troposferze i część tego powietrza zaczyna wracać w dół. Z dołu jednak wciąż płynie w górę p owietrze ciepłe. Oba prądy splatają się jak warkocz i zaczynają się kręcić. Tornada najczęściej występują latem w USA, głównie na Środkowym Zachodzie, gdzie zimne masy powietrza z zachodu zderzają się z tropikalnymi, sunącymi znad Zatoki Meksykańskiej . Siłę tornad mierzy się w skali Fujity. Silne tornado zrywa asfalt, niszczy domy, podnosi samochody. Najwięcej ofiar zbierają tornada kategorii EF 5, ale notuje się mniej niż 1 proc. tornad o tej sile.

tliiJ�m'tJ_ _ _ •

Wiatry poruszające się z różnymi prędkościami w dwóch różnych kierunkach spotykają się, powstają potężne chmury burzowe, tzw. superkomórki .

...

USA

Wiry powietrzne

Prądy ciepłego i chłodnego powietrza wciąż przyspieszają, a niesione przez nie masy powietrza zaczynają się kręcić .

Mezocyklon

Poziomy wir stopniowo obraca się do pionu, tworząc tal< zwany mezocyl
Slup powietrza

Lej wiruje coraz szybciej i " odrywa się" od wiatrów, które go utworzyły.

N iszczycielska

sila

Wirujący dół komitla wędruje po ziemi, niszcząc wszystko po drodze.

.

Więcej na:

Niemal każde zwierzę ma doskonały powód, by się chować. Dzięki wtapianiu się w tło jednym zwierzętom łatwiej jest upolować ofiarę, czyli posiłek, inne zaś dzięki kamuflażowi same nie stają się czyimś obiadem. W każdym gatunku osobniki najbardziej się wyróżniające będą pierwszymi, które zostaną zjedzone, i ostatnimi, które same złapią swój obiad. Selekcja naturalna preferuje zatem te, które w naj doskonalszy sposób opanowały sztukę ukrywania się. Istnieje wiele różnych rodzajów kamuflażu. Najprostszym pomysłem jest schowanie się pod kamieniem, w piasku lub między liśćmi. Niektóre zwierzęta do maskowania się wykorzystują także elementy ze swojego otoczenia. Leniwce trójpalczaste, dzięki rosnącym na ich futrze glonom, mają zielony 040 I How It Works

odcień ułatwiający im ukrycie się wśród drzew. Kraby koralowe przyczepiają do swoich skorup młode polipy, co sprawia, że upodobniają się do części rafy. Inną formą jest zmiana koloru ciała. Paleta kolorów li ssaków ograniczona jest do białego, czarnego, brązowego i żółtego, natomiast ryby, płazy, gady i ptaki potrafią produkować całe spektrum jaskrawych zieleni i jasnych czerwieni. Czy jednak czerwona barwa może pomóc w ukrywaniu się? Okazuje się, że tak. Niektóre zwierzęta przybierają ten kolor, by schować się wśród czerwonych wodorostów i koralowców. Znaczenie ma nie tylko to, w jakim środowisku żyje dany gatunek. Istotne jest także to, w jaki sposób obserwują otoczenie jego potencjalne ofiary i polujące nań drapieżniki. Większość ssaków widzi tylko w dwóch kolorach. Naczelne

postrzegają trzy barwy podstawowe - czerwony, niebieski i zielony, podczas gdy ptaki - cztery (gołębie nawet pięć). Owady widzą doskonale w ultrafiolecie, wiele węży zaś - w podczerwieni. W procesie ewolucji zwierzęta wykształciły więc tal
Krab Hoplophrys oatesii

1 Przyczepia do,'NłJlsn.ej skorupy

poli'Py ko'r,alowe,

TWn,r7>ł1' maskująey·strój.

."..,.. ._, __._

koralowce, . upodobnić $lę do nich kolorem.

\!i.!!l:�J (5.::b:c

' .

Pławiko\llk australijski

\� � Aa�i WWVV . ��f) ·: ·�rtego krewnego :'

:

'> " �,,·ą.;:':"".I"I�··r dosko:na!t�1': t���1d':P9i�Qi�\i I . o:,?:.:' :·,,···;>,··· :; :7-I7.t:fI�a " .k�lmtJ-flaź,oohociaż . .konika morskiego

f ': .

.

Półtorametrowy wąż

powinien mieć problemy

., ..

;� )a;peWl'l1ają mu

. pływan ie .

.

Tygrysy IIznikojQ " w dżungli,

z ukryciem się, jednak rozpraszający wzór na jego skórze zlewa się z suchymi liŚĆmi w poszyciu

.

ba większość zwierzqt nie rozróżnia kolorów zielonego i pornorończoweg o.

Jak m twa zmienia skórę

Nieszl
W skórze głowonogów znajdują się miliony wyspecjalizowanych komórek zwanych chromatoforami, które zmieniają kolor i stopień odbijania światła przez skórę. Każdy chromatofor jest aktywowany przez oddzielne włókno mięśniowo-nerwowe, które z kolei połączone jest z częścią mózgu zajmującą się koordynowaniem tworzenia skomplikowanych wzorów. Choć chromatofory zawierają tylko czerwone, żółte i brązowe pigmenty, mątwy mogą .., stworzyć niemal każdy kolor dzięki kombinacjom różnych warstw kolorowych i odbijających światło komórek . Wszystkie warstwy kontrolowane są niezależnie i w tym samym czasie, dzięki czemu mątwa może zmienić kolor całej skóry w czasie krótszym niż sekunda . Z podobnego układu komórek skóry korzystają kameleony, jednak u nich chromatofory kontrolowane są nie przez impulsy nerwowe, lecz przez hormony, przez co zmiana ubarwienia zachodzi dużo wolniej. '

Pod skórą

Górna wa rstwa

Chrom atofo r

Kiedy komórka jest w stanie spoczynku, pigment jest kropką w jej centrum. Gdy włókna mięśniowe

c::::=:;�

1.'

naprężają się, chromatofor rozciąga się do postaci większego dysku i kolor staje się widoczny. pomarańczowy-żółty

,�,

"

błękitnych i zielonych.

$

..

zmienia się dzięki zmianom kąta ustawienia irydoforu . żółcie

Leukofor

.-

brązy i czerń .

; . . · . . · . . płytka Irydoforu

Irydofory wytwarzają opalizujące kolory za pomocą warstwy kryształków guanin, które działają jak maleńkie pryzmaty. Kolor

'

Irydofory tworzą warstwę zakłócającą przepływ światła, dzięki czemu powstają połyskujące i metaliczne wzory. Wykorzystywane są też do tworzenia kolorów

• czerwony-pomarańczowy • czarny-brązowy

Irydoto r

• róże

Promieniste włókna mlęśnlow.e

Ułożone jedna na drugiej warstwy chromatoforów zawierają trzy podstawowe pigmenty. Tu produkowane są czerwienie, żółcie,

Ś rodkowa wa rstwa

. zielenie • błękity � srebrny

'

. . .... . . . . . Jąd o r

jądro ' .:'

Wykorzystuje te same białka co irydofory, je'd nak są one­ rozmieszczone • na powierz-chni l{omórld. Ściskanie lub . z:ozpłaszczanie komórki zmienia ilość odbijanego wnętrż komórki 'przez nią światła . .

Taką techniką posługuje się np. orka . Jasne plamy na czarnym ciele tego morskiego ssaka zacierają jego sylwetkę wśród fal, dzięki czemu zwierzę nie jest natychmiast rozpoznawane przez swoje potencjalne ofiary jako zagrożenie. Zebry stosują tę samą technikę, tyle że w grupie - całe stado dzięki biało-czarnym paskom zlewa się w jedną wielką zebrę, co odstrasza i dezorientuje lwy i gepardy. WWW. H Q WITWO RKS . P L

nI7IIłZJ(ICZ\/AtA . kqtszt�łł<1

załamująCe światło

są półprzezroczyste. Ich warstwa odbija światło jak okruchy szkła i formuje białą podstawę .

Czasem do skutecznego ukrycia się przed drapieżnikami lub potencjalnymi ofiarami najlepiej dobrana do otoczenia barwa nie wystarcza. Drapieżniki są szczególnie wyczulone na ruch, jednak w swoim środowisku otrzymują tak wiele różnych bodźców, że muszą błyskawicznie odfiltrować sygnały ruchu wiatru, wody i wszystkich niejadalnych zwierząt.

Wa rstwa spodnia

. Leukofory są białe. Biały kolor

Kryształki guaniny

.

�

.

Kryształki l ustrzane

używany jest przez wiele ośmiornic do sygnalizowania niebezpieczeństwa, jednak ta warstwa jest też używana jako podkład do modyfikacji kolorów znajdujących się powyżej chromatoforów.

Kameleony, liśćce i modliszld mogą wykorzystać ten fakt, kołysząc się w sposób naśladujący huśtanie się gałęzi albo liści na wietrze. Mistrzami w tej dziedzinie są niektóre ośmiornice . Zwijają się jak kamień i w tej pozycji przemieszczają się po dnie morza, synchronizując swój ruch z grą cieni rzucanych przez fale w świetle słonecznym. How It Works

I 041

Więcej na:

Gdzie się kryjq?

k1&�g.�g Ce/aenia e,xcavata b6 b � � p rzyp o m l n o g u o n o p t o ko w .

ży wiqcy ch s i ę owadami.

Ceł: polowanie

W bujnych, górskich lasach Kenii l Tanzanii jasnozielona skóra

Paszc zak a ust ral ijsk i

" ameleona jacksona wtapia się

• Rozpraszający wzór

,iści. Kameleonjest cętkowany, co utrudnia dostrzeżenie jego zarysu, ma chropowate łuski nadające mu kolczastą fakturę. iedy kameleon siedzi przycupnięty a gałęzi, jego ogonjest ciasno Z\vinięty, przez co zwierzę jeszcze bardziej przypomina liść. Również sposób poruszania się kameleona - powolny, kołyszący się ruch . naśladuje huśtane wiatrem gałęzie .

Odległy krewny sowy i kukułki zamieszkuje Australię i Nową Gwineę. Zjada owady i małe żaby - czeka w bezruchu, aż znajdą się w jego zasięgu, po czym rzuca się na nie. Żeruje nocą, kamuflaż wykorzystuje jako ochronę w ciągu dnia. Gdy siedzi bez ruchu w zakrzywieniu gałęzi lub na kłodzie, wzór na jego piórach imituje fakturę kory drzewa.

w mozaikę grubych, woskowatych

Cel: obrona

Pa jąk Celaenla excavata

• Mimikra

Cel: obrona

Ten australijski pająk chwyta nocą ćmy, zwabiając je za pomocą ich własnych feromonów. jednak w ciągu dnia jest wystawiony na ataki ptaków. Imituje więc swym wyglądem rzecz najmniej dla ptaków apetyczną: ich własne odchodyl Kremowy, brązowo nakrapiany brzuch bardzo przypomina guano ptaków żywiących się owadami.

guar

Rozprasżający wzór Ceł: polowanie Viell
Cienkopalczyk egi pski

• Kolor i cieniowanie

Cel: obrona i polowanie

Cienkopalczyki używają długich palców z pazurkami do uczepiania się ścian w skalnych rozpadlinach i jaskiniach na pustyni. W maskowaniu pomaga im ubarwienie - ciało w piaskowym kolorze pokryte brązowymi, brunatnymi, żółtymi kropkami i pasl
'1i �łi � ' ���af:.«.. ••(ijiłjj1LQJ��

"'EJW.�!!i:! i

@i1trułą;..1:4J� Ośmiornico m imiczno jest tok sk uteczn o 'vV ukr'dwoniu się, że nie zostało odkryto do '199B f . • Rozpraszający wzór

Cel: dezorientacja drapieżników

Na afrykańskiej sawannie trudno o kryjówkę, jednak jasne pasy zebry działają w inny sposób. Zamiast sprawiać, że zwierzę wtopi się w otoczenie, powodują, że wtapia się ono w stado. W razie zagrożenia zebry zbijają się w grupę, a ich paski utrudniają wyodrębnienie . poszczególnych osobników. Lwy i inne drapieżniki radzą sobie z tym, oddzielając od stada jeden upatrzony ceL Rozpraszające działanie pasków dezorientuje-drapieżniki ijest . skuteczną techniką przetrwania stosowaną przez zebrę.

• Paski i cieniowanie

Cel: obrona Makrele pływają w wielkich ławicach. Gdy widzi się je z góry, ich charakterystyczne paski przypominają wzór, jaki tworzą cienie rzucane przez falującą wodę na płyciżnie. Z bliska paski utrudniają drapieżnikom skupienie się na pojedynczej rybie. Jasno ubarwiony brzuch jest charakterystyczny dla większości ryb - dzięki niemu trudniej je dostrzec od spodu, gdy płyną na tle jaśniejszej powierzchni wody.

M ątwa

• Zmiana kolorów

Cel: sygnalizacja, polowanie

i obrona Mątwy p osiadają najbardziej zaawansowany system zmiany barw spośród wszystkich zwierząt. Nie tylko potrafią przybrać inny kolor w mniej niż sekundę, ale mogą też zmienić kamuflaż ze statycznego ubarwienia w gwałtownie pulsujące wzory, które hipnotyzują ofiary lub służą do komunikacji z innymi mątwami. Ich skóra może też zmienić . polaryzację odbijającego się od niej światła, co jest istotne ze względu na fakt, że wiele zwierząt morskich wyczulonych jest na kąt padania światła .

• Zmiana kolorów i mimikra

behawioralna

Zając amerykański

• Sezonowa zmiana kolorów

Cel: obrona

Podczas krótkiej wiosny i lata na Alasce zając amerykański jest ubarwiony na typowy " króliczy brąz" i zlewa się z liśćmi i wrzosowiskami. Jako że zimą nie hibernuje, a na śnieżnej pokrywie patrolowanej przez rysie i puchacze nie przetrwałby długo w swoim brązowym futrze, zmienia je na zimowe - śnieżnobiałe z wyjątkiem czarnych końcówek uszu.

Lelek egipski

• Kolor i wzór

Cel: ochrona jaj

Ptaki zwykle chronią się przed drapieżnikami, odlatując. Lelek egipski zamieszkuje jednak pustynię - nie ma na niej drzew, na których mógłby przycupnąć. Dodatl
• Kolor i kolce

Cel: zasadzka Szkaradnica leży na dnie morza, udając kamień. Kiedy nadpływają małe ryby i krewetld, ryba rzuca się na nie, po czym znów zastyga w bezruchu. Do obrony przed innymi drapieżnikami szkarad nica ma trujące kolce. Większość jadowitych zwierząt ma j askrawe ubarwienie ostrzegawcze. Jednak kamuflaż szkaradnicy sprawia, że często następuje się ·na nią przez przypadek. Jej jad może zabić człowieka w ciągu dwóch godzin.

Cel: Ochrona i polowanie

Ośmiornica mimiczna jest aktywnym drapieżnikiem - nie może sobie pozwolić na spędzanie długiego czasu na dnie morza i udawanie kamienia. Ma też jednak wielu wrogów, więc wykorzystuje swoje zdolności kamuflujące, imitując ponad 150 innych gatunków. Wraz ze zmianą koloru i wzoru na skórze może też radykalnie zmienić jej fal
5<: e u cują', z� �:ciągu óstat�idi lO:O�() 'I�� na'ziemicz��nYCh 9oł(9 �bff �oo wulkanów, które wybuchły ponad 7900 razy. Dziś n a naszej planec ie za czynne uznaje się ok. 800 wulkanów. Połowa z nich znajduje się pod wodą.

(5!ii1\Włil."t'�

Nojszybciei poruszo;qCQ się lawę

-

60 km/h

-

badacze zoobserwovvoti

podczos erupcii \IV Zairze \N 1977 r.

Następuje erupcja wulkanu. Magma wydobywa się na powierzchnię jako lawa.

3.

Szczeliny

Gaz wypycha magmę, która rozrywa otaczające ją skały i wdziera się w powstające pęknięcia.

Gazy się unoszą. Ciśnienie gazów i objętość magmy wzrastają.

Więcej na: vJJJvi.� fQ§ifQ§rEJiłii chrzqszczo olbrzymiego spędzajq życie tylko no poszukiwaniu partnera.

Polscy rekordziści

.Jelonek rogacz (Lucanus cervus) ajwiększy polski owad osiąga 80 mm długości . Jego n a zwa pochodzi od potężnych żuwaczek przypo m i n ających kształtem rogi jelenia, w które wyposażone są samce. W Polsce te ch rząszcze zostały n iemal całkowicie wytępione i są pod ścisłą ochroną.

Mrówkolew pospolity (Myrmeleon formlcarlus) M a skrzydła o długości do 80 mm i rozpjętośc i do 6 0 m m . Dorosłe osobn i k i żywią się owa d a m i l atający m i , la rwy - m rówka m i . La rwy czekają n a zdobycz w piasku na d n ie lejkowatej kryjówki. Kiedy m rówka zbłiży się do jej krawędzi, m rówkolew "ostrzel i wuje " ją ziarnka m i piasku, aż ofia ra stoczy się n a dół.

Turkuć podjadek (Qryllotalf/a gryllota/pa) Osiąga 6,2 c m długości, a j ego skrzydła - rozpiętość 4 cm. Większość życi a , które trwa od 2 do 4 lat, turkucie s pędzają pod ziem ią. Rozwój od jaja do dorosłego turkucia zaj m uje tr-zy l ata . Sam ice pod powierzc h n ią gleDY b u d ują gn iazd a - komo ry z rozgałęzioną siecią korytarzy - i składają w n ich do 300 jaj.

046 I How It Works

Ogromne ćmy, olbrzymie świerszcze i gigantyczne chrząszcze - opisujemy je tutaj. Owady to gromada zwierząt które wykazują największą różnorodność pod względem kształtów i rozmiarów. Stanowią ok. 75 proc. wszystkich gatunków zwierząt; same chrząszcze reprezentują jedną czwartą wszystkich znanych nam gatunków. Owady to stawonogi ldo tego typu zwierząt należą też pająki i skorupiala). Rusztowaniem ciała stawonogów jest szkielet zewnętrzny lsztywny pancerz) podzielony na segmenty. Słowo " insekt " (z łaciny insectum) oznacza właśnie "zwierzę segmentowane".

Szkielet zewnętrzny w przeciwieństwie do wewnętrznego l!
znajdują się zmodyfikowane odnóża w formie żuwaczek, szczypiec i czułków. Odwłok może być zakończony żądłem, gruczołami przędnymi lub pokładełkiem (organem służącym do składania jaj). Większości insektów nie zauważamy z powodu ich niewielkich rozmiarów. Są jednak wśród nich prawdziwe olbrzymy, choć dalsze rozrastanie się poszczególnych gatunków ogranicza zarówno ciężar szkieletu, jak i zawartość tlenu w atmosferze. W okresie karbonu (ok. 300 milionów lat temu) na Ziemi istniały gigantyczne owady. Największe z nich, praważki

1

Najdroższy

Maty.! królowej Aleksandry jest największym (30 cm) i jednym z naj droższych motyli na świecie. Kolekcjonerzy płacą n awet powyżej 12 000 USD za pojedyncze osobniki.

Najbardziej oryginalny .strasz k EllbW � je ątje.Q t;!Y

Najdłuższy ��S,H � () orz\/mi

V&l�'� ' �·yłtł idpółWWW . �9łQ&j eU !P

..

i nlejących owadów (65 g). , Ich odchody w Malezji i Chinach są parzone jak herbata.

naJÓ'uZ5<.Y"'" ov.adem na ś .... eoe. Jr goŚć jednego oso� ... a moze ....)nosić 60 cm. Z e na Borneo. ..

. .

Największy wodny

Najbardziej niebezpieczny

4

Szerszeń azjatycki jest największym przedstawicielem os. Kaidego roku jego ukąszenie zabija wj�cej os b . , Riż ataki wszystkich innych . dzikich zwierząL · ' . , ' . : . :: ..�.. . - . ;- '�:._\:"�" ' .; : >,- .... ;::�. " ', : :: :;

ó

;

,", .' '

-

-

'

-.

)

..... . ..

"

...

..

.,

'

.

5

Plus kw iaki (Hemiptera) . wyposażone są w narząd� gębowe kłująco-ssące. Największym z tego rzędu jest pluskwiak wodny, który osiąga długość 10 em.

' .-.-

\!.i.!i��,�� Samce ciem z rodziny powikowotych potrofiQ wyczuć somicę z odległości no'l.tvet 3 km .

z gatunku Meganeura monyi, miały rozpiętość skrzydeł ok. 75 cm. Jednak powietrze zawierało wówczas ok. 35 proc. tlenu. Niezbędny do życia gaz łatwo docierał do wszystkich narządów owadów, mimo że miały one nieskomplikowany i mało efektywny układ oddechowy. Dziś tlen stanowi jedynie 21 proc. atmosfery, a układ oddechowy tej gromady nie zmienił się od paleozoiku. Organy owadów o rozmiarach takich jak te z karbonu nie dostawałyby wystarczającej ilości tlenu. Prehistoryczne owady nie miały też wielu naturalnych wrogów - żywiące się nimi ssaki jeszcze nie wyewoluowały. Także z tego powodu ówczesne stawonogi mogły osiągać większe rozmiary. Owady są istotami zmiennocieplnymi. To znaczy, że temperatura ich ciała zależy od temperatury otoczenia, a także ilości promieniowania słonecznego, wilgotności i wiatru. Im cieplej zatem, tym owady mają lepsze warunki do rozwoju. Dlatego największe współczesne owady żyją przede wszystkim w klimatach tropikalnych, w których przez cały rok temperatura jest wyższa niż 18°C. Stamtąd pochodzi większość opisywanych przez nas gatunków. ' .

Jajnik

Wewnątrz owada Serce

Owady mają otwarty układ krwionośny.

Po stronie grzbietowej biegnie serce - pulsująca rurka z bocznymi otworkami. Z jamy ciała krew wlewa się nimi do serca, a opuszcza je otworem w puszce głowowej owada.

Owady s ą rozdzielnopłciowe. Jaja powstają w jajnikach - prostych rurkach tworzących dwa grona. Królowe termitów mogą składać nawet 2000 jaj dziennie, większość owadów sl<łada 50-300 jaj w ciągu całego swojego życia.

N erwy

Układ nerwowy leży po stronie brzusznej.

Ma postać łańcuszka. Sl<łada się z neuronów leżących w węzłach nerwowych połączonych w pnie nerwowe. Przedni odcinek centralnego układu to mózg leżący nad przełykiem.

Przewód pokarmowy

Jest przystosowany do płynnych pokarmów, którymi odżywiają się

owady. Te zwierzęta albo piją soki roślinne, albo na pokarm stały wydalają enzymy rozpuszczające pożywienie.

Cz u łk i

Bardzo wiele owadów jest ślepych, ale mogą polegać na swoich czułkach zapewniających im zmysł dotyku

Cewki M alpighi ego

Zestaw rozgałęziających się rurel<, otwierających się do jelita środkowego. To prymitywny układ wydalniczy owadów.

i węchu.

Przetch l i nki

10 par otworów łączących narząd oddechowy z otoczeniem. Przetchlinki są wyposażone w aparaty filtracyjne i zamykające.

NA

CHR

Ch rząszcz olbrzym i

cz

Titanus giganteus

Wymiary: 167 x 66 mm Waga: 80 g Średnia długość życia na wolności:

brak danych, prawdopodobnie kilka lat

Chrząszcz olbrzymi wyposażony jest w gruby pancerz ochronny Ikarapaks) i duże, silne żuwaczki. Pomimo swoich ogromnych rozmiarów potrafi latać. Ponieważ nie jest w stanie wystartować z ziemi, wdrapUje się na drzewa, by się z nich ześlizgnąć i poszybować. Dorosłe osobniki nie jedzą - ich żuwaczki służą jedynie do celów obronnych, a swoje życie spędzają na poszukiwaniach partnera. W postaci larwalnej Iw której być może żyją przez lata) prawdopodobnie żywią się butwiejącym drewnem. Nie ma dokładnych danych na ten temat, ponieważ nigdy nie znaleziono larw tego gatunku. Naukowcy odejrzewają, że larwa tego chrząszcza może osiągać do 30 cm długości i 5 cm szerokości. . How It Works I 047

Więcej n ��ce�ieYJ królewskiej liniejq pięć rozy

w ciqgu swojego życio, oby ich powiększojqce się cioło m i o ł o wię cej miejsca w oskórku. W

.

'

liczbach

Gąsienica pawicy królewskie;

.

ąSlenlCa aWlcy rólewskiej

Wymiary: 150 x 20 mm (6 x 0,7 cala) Waga: -100g

•

Dieta: liście orzesznika, orzecha włoskiego i bawełny

Średnia długość życia na wolności: -1 miesiąc

. heronia regalis

Gąsienica północnoamerykańskiego motyla ma trujących kolców ani włosków, a (,rogi" właściwie miękkie wyrostki służące do straszania drapieżników. Gąsienice pawicy rólewskiej wykluwają się z jaj o średnicy zaledwie 2 mm. Są gatunkiem samotników - I całe szczęście dla roślin, ponieważ jedna asienica może ogołocić z liści kilka gałęzi. Aby zrobić miejsce w oskórku dla owiększającego się ciała, gąsienica linieje ęć razy w ciągu swojego życia. Gąsienice 'e wcześniejszych stadiach żerują w nocy przypominają odchody ptaków, aby zniechęcić rapieżniki. Jedynie ostatnie stadium ma skrawe barwy i " rogi". Na tym etapie gąsienica e niemal na okrągło. Dorosła pawica królewska je zaledwie kilka tygodni. .� .e

W

NAJWIĘKSZA NA ŚWIECIE MODLISZKA

liczbach

Obracanie głową

W poszukiwaniu obiadu modliszka może obrócić

odliszka chińska

lary: 100 x 15 mm (4 x 0,6 cala)

swoją głowę 0 180°.

; -25g : owady, małe gady i płazy

nla •

długoŚĆ życia na wolności:

12 miesięcy

Skrzydła Po bokach

brązowych skrzydeł widać długie zielone pasy.

-------'

Modliszka chińska

Tenodera sinensis

Modliszki są drapieżnikami. Modliszka chińska jest dostatecznie duża, by zaatakować niemal każdego owada, a nawet małe żaby i jaszczurki. Żywi się Oczy złożone głównie świerszczami albo W sztucznym oświetleniu wydają szarańczami, ale potrafi też się czarne, schwytać i zjeść kolibra. Jak inne w dziennym owady z tego rzędu, często są jasne. zaczyna ucztę, gdy jej zdobycz jeszcze żyje. Modliszka nie jest jadowita. Jej jedyna broń i narzędzie .. . przedn i e do polowania to przednia para może chwytać swoją ofiarę dzięki parze szybkich członowanych, błyskawicznie i sprężystych odnóży przednich. uderzających odnóży.

Zakończone są kolcami: skierowane do przodu służą przekłuwaniu ofiar, a skierowane ku tyłowi pomagają modliszce przytrzymać zdobycz. Ten gatunek został sprowadzony do Ameryki ' Północnej ok. 1895 L, by zwalczać szkodniki. Dziś modliszki są dość pospolite w północno-wschodniej części Stanów Zjednoczonych. W

,,,�·�u,,�n...

liczbach

Chrząszcz goliat

Dieta: sok drzew i owoce Średnia długość życia na wolności: -i rak

048 I How łt Works

WWW. H O WI T W O R KS . P L

1 Modłlszka 5to� ltA!cłho i n � . Po kilk tl'Wfli h � �łt' i �r

.3

Włochata gąsienic.

Larwy ciem z gatunku

Megalopygeopercularis 1j najbardziej puszyste owady

ciała modliszki storczykowej zmienia się, upodobniając ją do otoczenia, w owad

którym

na świecie. Dotknięcie ich . .włosków powoduje ostry ból, lwy ioty.

r�kćJe�kórr1e

poluje na swoje ofiary.

.

\:.L:.ł��, �� Gd!J skulony pa tyczak olbrzynli wykluvvo się z

jajo, miefz� 4 mrn,

- -.

:-: ',

m

ole gdy się rozwinie, mo prawie 60 cm.

Szarańczak olbrzymi Deinacrida

Wymiary: 110 x 20 mm Waga: 50 g

Diet:!: rośliny i owady

Średnia długość życia na wolności: -2 lata

Na Nowej Zelandii nie było ssaków, dopóki nie zostały przywiezione przez zachodnich osadników. Wiele owadów ewoluowało więc na tych pacyficznych wyspach, by wypełnić nisze ekologiczne, które w innych częściach świata zajmują małe gryzonie. W pewnym sensie więc rdzenny nowozelandzki gatunek - szarańczak zwany wetą - spełnia taką samą rolę jak w innych rejonach świata mysz. Bez drapieżnych ssaków weta ewoluowała do całkiem sporych rozmiarów w porównaniu z innymi owadami klimatu umiarkowanego. Rekordzistką wśród owadów tego rodzaju jest weta olbrzymia występująca na małych wyspach Nowej Zelandii. Główną bronią wet są kolce na tylnych odnóżach. W przypadku zagrożenia wymachują i pocierają tylnymi odnóżami o odwłok, wydając ostrzegawczy syczący dżwięk. I

W

liczbach

Pawica atlas

Dieta: liście drzew cytrusowych i zimozielonych

Attacus atlas

Średnia długość życia na wolności: -4 miesiące

Pod względem powierzchni skrzydeł pawica atlas jest największą ćmą na świecie. Jej rozmiary sprawiają, że kiepsko radzi sobie z lataniem. Gdy samica wyłania się z kokonu, po prostu wisi na nim, wydzielając feromony i czekając na partnera. Nieco mniejsze samce każdej nocy pokonują kilka kilometrów w poszukiwaniu samic, wykorzystując swoje pierzaste czułki do namierzania feromonów. Jak na tak duże owady, pawica atlas ma bardzo krótki cykl rozwojowy: stadium larwy trwa zaledwie półtora miesiąca, a stadium poczwarki - kolejne sześć do ośmiu tygodni. Gąsienice atlasów są bardzo żarłoczne. Dorosła ćma nie ma jednak żadnego aparatu gębowego i żyje tylko przez tydzień. WWW. H O WI T W O R K5 . P L

How It Works I 049

Przysm ak

iw

.. .�. .

ę

GaZ V\Ił� 'na : www . e� ias.e u 2��óf�rwin 3 kn &'� 4 e ze pławne że u kręgowców pęcherz plaY. struktury w pęcherzach pławn ch

niektórych kulturach

a�atyckich p Ch r dużych ryb oceanicznych . . ' uchodzą za przysmak. .

Są źródłem kolagenu w przemyśle spożywczym.

U

uważa!.

plawny przekształcił się w płuca. Dziś wielu ewolucjonistów sądzi, że bardziej prymitywną formą były właśnie pluca.

Ogończo Dosyatis brevicaudoto może

f'\

pęcherz

za pomocą

z uchem �trznym. Za� o wyczucie kostneJ jeSt pOłączony

clŚnierua � dobry słuch.

.

Mieszanka gazów

."

.

.

'5Ryby

� . ,

chrzęstnoszkieletowe.

Op. rekiny, nie mają pluc al1l

ryb jest rmna. U ryb. wód ,,�., ,{>. ::)ęGherza pławnegG. Stąd płytkich ma skład zbliż.ony ,< ' .'� . '> żę oba te organy WYl
'

'

osiQgnąć sze okość nawet dwóch metróvl/.

Jak węże wyczuwają zapachy? Narząd lemieszowy

Choć węże mają nozdrza i jamy nosowe, nie służą im one za narząd węchu, a jedynie do oddychania. Zapachy odczuwają za pomocą specjalnego organu, znajdującego się w jamie gębowej - narządu lemieszowego (inna nazwa - narząd Jacobsona). Wąż bardzo często wysuwa i wciąga swój długi język. W ten sposób dostarcza cząsteczki różnych substancji do receptorów w narządzie lemieszowym. Tam zapachy są " tłumaczone" na impulsy elektryczne, wysyłane do mózgu gada. Wąż może wyczuć w ten sposób źródło pożywienia

lub zagrożenie.

Przystosowując się do odbierania zapachów i smaków, języki węży w procesie ewolucji utraciły funkcję, jaką pełnią u innych zwierząt - ułatwiania przełykania. o:

2. Narząd Jacobso n a

NarządJacobsonaprzenwarza substancje chemiczne na sygnały zmysłowe.

1. Język

Cząsteczki powietrza dostają się do jamy gębowej wę'y dziękl językom.

Jak działa pęcherz pławny? Narząd, }(łóry pomaga rybom pływać

Pęcherz pławny to narząd hyd ro statyczny w który wyposażona jest większość ryb kostnoszkieletowych. Umieszczony jest w jamie brzusznej. Wypełniają go różne gazy, w tym tlen, dwutlenek węgla, azot i argon. Organ ten spełnia funkcję biologicznego systemu balastowego ryby, pozwalając j ej utrzymywać pożądaną głębokość. Pęcherz pławny zwykle sl<łada się ze znajdujących się w grzbietowej części ciała dwóch elastycznych komór, które mogą się powiększać lub kurczyć w zależności od ciśnienia la więc i od głębokości). Ich ściany zwykle pokrywają l
Poznaj płaszczki

Ja}< te płas}
znane z ostrego i kolczastego ogona. Należą do nich dwie główne rodziny: Dasyatidae i Urolophidae. K a ż da z nich ob ej muj e wiele ro dzajów pła sk ich r yb . Ich wiell
brevicaudata. Ogończe żyj ą w większości wód

oceanicznych, od północnego Atlantyku po południowy Pacyfik. To mieszkańcy dna morskiego - i to w j ego pobliżu można je naj częściej spotkać. Bardzo często l
WWW. H O WITWORKS . P L

przed drapieżnil
piasku i mułu na dnie, dlatego trudno je dostrzec, zwłaszcza ludziom. Ich dieta sl<łada się głównie z morskich b ezkręgowców. Ryby po chła niają je przez otw ór gęb owy znaj dujący się na spodzie ciała Większość ogończy ma na ogonie co najmniej jeden kolec z haczykami, który w procesie ewolucji wykształcił się ż łuski plakoidalnej" Itzw. zębów .

skórnych). Kolec jadowy może

m ieć ponad 35 cm długości. Ja d dostarczają doń gruczoły umieszczone na spodniej części ogona. Jad znaj duje się w cienkiej warstwie skóry na kolcu. ,,'

gazów. Pęcherze tworzą więc zamknięte struktury. Wprowadzanie gazów do wnętrza pęcherza następuje przez wyspecjalizowany gruczoł gazowy, który m.in. wydziela kwas mlekowy. Ten związek zakwasza osocze, dzięki czemu wywołuje rozkład węglanów do dwutlenku węgla i tym sainym podnosi jego stężenie we krwi. Kwas mlekowy powoduje także, że tlen odłacza się od he moglobi ny. Za usuwanie substancji lotnych odpowiedzialny jest narząd zwany otworem owalnym, łączący pęcherz pławny z naczyniami krwionośnymi. Gazy wyprowadzane są do krwiobiegu, a następnie usuwane z organizmu przez skrzela i skórę. O

Działanie pęcherza pławnego Grzbi et

Pęcherz pławny położony jest w grzbietowej części ryby.

Przewód pokarmowy

Jedyne połączenie z pęcherzem pławnym zapewnia uchyłek w przewodziepokarmbwym.

Pęcherz pławny

Składa się z dwóch worlców wypełnionych mieszaniną różnych gazów.

How It Works I 051

Nadchodzą poważne zmiany klimatu w Europie Potomkowie

Stanisława

Poniatowskiego ostatnIego

Zespół naukowców z Instytutu Meteorologii Maxa Plancka w Hamburgu -

Augusta

opracował

koronowa­

model,

który

przewiduje zachowanie

Prądu - Zatokowego

nego władcy Polski, �rzebywają oni

(Golfstromu) w najbliższych latach. Według badaczy prąd ten od kilku dekad

głównie we Francji, gdzie zajmują się

sukcesywnie słabnie, wpływając na kształtowanie się klimafu na półku li

północnej. Czy Golfstrom, który od lat łagodzi klimat Europy, zniknie

polityką i produkcją wina. Jednak to Wettynowie

byliby

dziś

-­

całkowicie, narażając nas na srogie, arktyczne zimy?

najbardziej

uprawnieni do rządzenia Polską. Żyjący Maria Emanuel Wettyn jest obecnie margrabią Miśni.

Na cyrkulację oceaniczną składają się prądy morskie, które są podwodnymi rI'lF;Ui'lmv

Więcej na ten temat szukaj w serwisie odkrywcy.pl.

mas wody. Jednym z nich jest Prąd Zatokowy, znany również jako

Zagłosuj na ten news. Wyślij sms o treśd QUIZ A na numer 7113

Koszt smsa to 1 zł netto

połączeniem kilku prądów, które mają początek w rejonie Zatoki przylądka Hatteras w Północnej Karolinie. Ciepłe wody,

(1,23 zł brutto).

_

nurtem, znacznie wpływają na kształtowanie się klimatu w

.

u wybrzeży Arktyki. Bez jego wpływu, klimat krajów europejskich

Tę zagadkę potrafią rozwiązać tylko geniusze!

jak w głębi Rosji.

Jedna z najsławniejszych zagadek logicznych

Wieloletnie obserwacje sugerują jednak, że od drugiej połowy XX wieku Golfstrom

została sformułowana przez samego Alberta Einsteina. Podobno wymyślił ją dla swoich

znacznie słabnie. Naukowcy podejrzewają, że zjawisko to po części tłumaczy

uczniów i ogłosit że potrafi ją rozwiązać

drastyczne zmiany i ąnomalie pogodowe, których jesteśmy świadkami. Jeżeli ta

jedynie 2 proc. najinteligentniejszych ludzi

tendencja będzie się utrzymywać, jej konsekwencje mogą być niezwykle

na świecie. Składa się z 15 podpowiedzi, na

niepokojące. Zmiany w temperaturze powietrza, które byłyby efektem zanikania

podstawie których drogą dedu kcji należy

Prądu Zatokowego, mogłyby zagrozić życiu wielu gatunków zwierząt i wpłynąć na

dojść do rozwiązania. Treść zagadki publikujemy w serwisie Odkrywcy.pl.

poziom wód, a tym samym na pogodę i klimat ziemi.

Więcej na ten temat sz ukaj w serwisie odkrywcy.pl.

Zagłosuj na ten news. Wyślij sms o treści QUIZ B na numer 7113

Koszt smsa to 1 zł netto

Działania naukowców dotyczą przede wszystkim północnych części Oceanu Atlantyckiego. Zespół badaczy z Instytutu Meteorologii Maxa Plancka, kierowany

(1,23 zł brutto).

przez dr Danielę Matei oraz dr Jochema Marotzke, opracował model, który przewiduje zachowanie się Golfstromu do 26,5 stopnia szerokości geograficznej

Ile waży kilogram?

północnej. Prognoza sięga najbliższych czterech lat. Przewidywanie zachowania się Fizyczny

wzorzec

kilograma

podwodnych mas powietrza w rejon ie Europy pozwoliłoby zatem przygotować się

przechowywany jest w schronie w Sevres

do ewentualnych zmian klimatycznych, które mogą nadejść

pod Paryżem. Oznacza to, że teoretycznie

przyszłości.

w niedalekiej

wszystkie odważniki na świecie m uszą być do niego porównywane. Jednak na

Model niemieckich naukowców wykorzystuje tzw. metodę testowania wstecznego.

strażników kilograma padł blady strach,

Metoda ta zakłada analizę danych zebranych w minionych latach i przewidywanie

gdy okazało się, że aktualna waga wzorca

na ich podstawie warun ków mających panować w nadchodzących latach. Matei

różni się od tej, jaka znana była od lat. Różnica jest n ie-wielka (to zaledwie 50 mikro­

i Marotzke wzięli pod uwagę pomiary dokonane w ramach programu Rapid-Mocha

od kwietnia 2004 do marca 2009. Naukowcy, po skrupulatnej analizie statystycznej,

gramów) lecz w przypadku niezwykle precyzyjnych urządzeń odwołujących się do wzorca masy to d użo.

są pewni, że to właśnie czteroletnia prognoza zachowania Golfstromu jest

Więcej na ten temat szukaj IN serwisie odkrywcy.pl

Zagłosuj na ten news. Wyślij sms o treści QUIZ C na numer 7113

Koszt smsa to 1 zł netto

( 1,23 zł brutto).

_

najbardziej wiarygodna i miarodajna. ORrikowany model pozwala zatem na oszacowanie, jak zmieniać się będzie bieg i na�łenie Prądu Zatokowego do roku 2014 (na podstawie danych z lat 2004-2009).

-Naukowcy podejrzewają z dużą dozą pewności, że prąd ten będzie do tego czasu "� miarę stabilny, choć niosący pewne zmiany w pogodzie. Już na tym etapie można

zw�ryflkować ich przewidywania. Z ich prognoz wynika, że w roku 2010 tempo przepływu ciepłych wód n iesionych przez Golfstrom było wyjątkowo małe.

W istocie, zima tego okresu w rejonach zachodniej Europy była wyjątkowo surowa.

Podczas badań australijskiej przybrzeżnej flory i fauny biolodzy znaleiIi nowy gatunek rekina, należący do rodziny żarłaczy. Ze wstępnych badań wynika,

że nowo odkryty drapieżnik jest silniejszy i bardziej niebezpieczny od dotychczas znanych gatun ków występujących na tych wodach. Znaleziony żarłacz jest pierwszą na świecie naturalną hybrydą dwóch gatunków rekina czarnopłetwego. Należy on do rodziny żarłaczowatych ryb drapieżnych, które znane są z ataków na ludzi. Dodatkowo biolodzy uważają, że znalezione hybrydy są większe i silniejsze od swoich protoplastów. Nowy gatunek posiada cechy pozwalające mu występować w różnych środowiskach słonowodnych, przez co może stanowić zagrożenie dla człowieka. Co roku odnotowuje się wiele ataków rekinów czarnopłetwych. Ponad połowa z tych ataków agresji nie jest spowodowana przez ludzi. Gatunek ten jest odpowiedzialny za 16 proc. wszystkich takich incydentów mających miejsce u wybrzeża Florydy. Większość ataków kończyła się jedynie na obrażeniach ciała poszkodowanych. Nowy gatunek jest jednak o wiele bardziej niebezpieczny. Dotychczas w nauce panował pogląd, że w czasie ewolucji rekiny wykształciły w sobie mechanizm, który nie pozwalał im na międzygatunkowe krzyżówki. Najnowsze odkrycie jednak wskazuje na to, że nasza wiedza na temat rekinów była błędna. Być może rozpocznie się teraz fala poszukiwań nowych hybrydowych gatunków w oceanach całego świata. Naukowcy uważają, że te nietypowe zachowanie rekinów wynika z dostosowywania

występować na dużo większym terenie niż dotychczas znane rekiny czarnopłetwe.

się gatunków do zmian klimatycznych. Odkryta hybryda jest przystosowana do życia

Hybrydy zostały znalezione w odległości 2000 km od brzegu, gdzie jak dotąd nie

zarówno w ciepłych, jak i zimnych wodach,

co

oznacza, że nowy gatunek będzie mógł

występowały

australijskie

rekiny.

W

przyrodzie

hybrydy,

czyli

krzyżówki

międzygatunkowe, występują niezwykle rzadko. Większość takich stworzeń została sztucznie stworzona przez człowieka. Naukowcy oraz amatorzy akwarystyki często krzyżują różne gatunki ryb, ale nigdy nie dokonano tego na morskich drapieżnikach. Większość dotychczas znanych człowiekowi hybrydowych gatunków zwierząt nie była zdolna do rozpłodu. Przykładowo, najbardziej znana hybryda międzygatunkowa potomek konia i osła, czyli muł jest bezpłodny. Jednak nowo odkryta odmiana australijskiego żarłacza rozmnaża się i to w bardzo dużym tempie. Na 200 km odcinku oceanu rozciągającym się od Queensland do New South Wales biolodzy odnaleźli aż 57 przedstawicieli nowego gatunku. Co ciekawe, wśród nich

znajdowały się osobniki z różnych pokoleń, co świadczy o tym, że hybrydy w celach rozrodczych łączą się ze sobą, a nie ze znanymi gatunkami rekinów czarnopłetwych.

IJ

Szukaj nas na Facebooku! fa ceb oo k com/o d k ryw cypl .

::t·.�':!i/VVV .

e � ookg i�s. eu E ::::n

:n 't::I o .J::.

+oJ

� 1PJ 1� � �1 UJ c. "

"O ::.=: 'Qj

=� o

-

o

10 �

::::n +oJ IV' ... � o

'D

III

� '

B "Ę DI . � .

.O !E.. N ::::n ...

c. c.

.

-

N

' 'O o::

Jak z jest I E!J

Lotniskowce są największymi okrętam i w dziejach. Tysiące ton stali, materiałów kompozytowych oraz maszyn tworzą pływające m iasta, zaludnione przez setki marynarzy, podoficerów i oficerów, Współczesne lotniskowce reprezentują najwyższy poziom budownictwa okrętowego, są niezwykle kosztowne, wymagają bardzo sprawnego przemysłu i licznych, doświadczonych pracowników. Największą flotą, złożoną z 12 lotniskowców, dysponują Stany Zj ednoczone. Także rząd Wielkiej Brytanii zamówił dwa lotniskowce. Jeden z nich będzie flagową j ednostką Royal Navy przez najbliższe 50 lat. W kilku stoczniach właśnie p owstaje HMS Queen E lizabeth, pierwszy z dwóch lotniskowców tego typu. Jednostka będzie gotowa w 2020 r. i ma mieć wyporność ponad 70 000 t, przy długości ponad 280 m i szerokości 70 m . Ten lotniskowiec będzie jednym z największych na świecie i największym okrętem zbudowanym dla Royal Navy. HMS Queen E lizabeth został zaprojektowany przy wykorzystaniu specjalistycznego oprogramowania - CAD, czyli computer aided design, który pozwolił na poważną modyfikację lotniskowca. Zamiast pierwotnej koncepcji j ednostki typu STOVL (short take oft and vertical landing), czyli wykorzystującej samoloty krótkiego startu i pionowego lądowania, powstał projekt lotniskowca CATOBAR ( catapult assisted take off but arrested recovery), w którym start samolotów

wspomagany j est przez katapultę, a lądujące maszyny wyhamowywane są przez liny z amortyzatorami.

Okręt ma konstrukcję modułową i sldada się z 12 zasadniczych bloków, które powstają w różnych brytyjskich stoczniach, Zespoły i materiały niezbędne do ich budowy magazynowane są i transportowane przez firmę logistyczną, która centralnie zamawia wszystkie dostawy, a następnie rozdziela j e wykonawcom. Produkcja j est tak zorganizowana, że nie ma żadnych przerw z p owodu braku materiałów.

WWW. H O WI T WO R KS . P L

.

NlezataplaJne

1:�����e1����łn:�

ny

:, . : ; ;;.� . Zatopienie:

.

"

'- ,

.. .'

· :. Vft=m�!�·�dgjg

się poprzez zatopienie. " niezatapialny lotniskowiec" określano wyspy, które mogły · Na dno posłano stać się baZą dla lotnictwa . m.ir. w 4005 r. . . . ,. : :, '- .lJ$SAiner1ca.. wojskoweg(�) :: .. . : ":':

. .•

-

. . ...

•

: . Ja po n ia

. ...

..

.

;', .

;

o" ,

.

_

.�

... . . : .

:�-•••• •.,

� �-

:

r"UY h dwóch C

lotnisko... · . l:fW8 małych "e erowców. ogłosiła a . budowy trzeciego

�

4;:��g� ����:;�Ch

v Elektro

: 5�������Y���i:�:C

lotniskowce USA klasy Nimitz ' · potrzebują do napędu dwóch re;:lktorów at!)mowych :�.i Cztef�cn tl:irbjl'l parowych.

l- .�· ri. ���.·:��: L� �..:..··;-·· ... ':-·_ ·-:··�'"' ::.�"" ·.,�"Go-" · ._ -

: :;.;;; . .... _ ; .,;;.,.; ;, AA. ... . •

_ _ _ _ _ _ _ '_

wyposażony w katapultę elektromagnetyczną dla samolotów. Wykorzystuje ona silnik liniowy; - >

..� .-.,..;-

:-.:�.

ifi�t&![€itt,� Elementy okrętu Queen Elizobeth sq montovvone Z8 pomocQ 96 -metrowego dź\tvigu sprO\Nodzonego z Chin.

Gordon Burnley How 1t Works rozmawia z kierownikiem transportu na budowie lotniskowca Queen Elizabeth o wyzwaniach towarzyszących powstawaniu i przewożeniu fragmentów olaętu z Glasgow do Rosyth. How It Works: Czy może

od 20 000 do 30 000 t wody

Pan wyJaśnić, na czym polega

pom iędzy przypływam i . Gdy

trudność w transporcie

mod uł wjeżdża na ba rkę,

modułów HMS Queen

zostaje zabezpieczony

Ellzabeth?

specjalną konstrukcją.

Gordon B u rn ley: Najważniejszy moduł waży 8000 t. M us i my zwracać uwagę na wiele rzeczy,

Następnie mocujemy ją do barki. Taka operacja może trwać do ośm i u d n i . Za n i m wyruszymy w d rogę,

przede wszystki m na to,

musimy się u pewn ić, że moduł

czy moduł zm ieści się

j est szczel ny, bo na końcu

w b ra m ie wjazdowej

podróży za n u rzamy barkę

fabryki, czy podłoże

i mod uł od pływa od n i ej .

wokół fa brycznej h a l i

Zatapiamy barkę podczas

jest na tyle wytrzymałe, a by nie zapaść się pod ciężarem modułu, czy

odpływu. Gdy poziom wody znów podnosi się, w pewnym momencie blok

możemy osadzić barkę

zaczyna pływać. Pięć

transportową na d n ie i w jaki

holowników ciągni e go

sposób należy przymocować

do Rosyth .

element do ba rki na czas transportu.

HIW: Jak to: zatapiacie barkę?

Mamy d użo pracy, za n i m

Co Pan ma na myśli?

przystąpimy d o przewozu .

Dosłown ie: zata piamy barkę!

Najważniejsze kwestie

Barka może zan u rzać się

do ustalenia to: wytrzymałość

na głębokość 13 m. Otwieramy

posadzek, wytrzymałość modułu

zbiorn i ki i zawory, przez

oraz liczba sa mojezd nych

co j ednostka swobodn i e osiada

p latform n iezbędnych

na d n ie.

do wywiezie n ia go z fabryki .

Usuwamy mocowa n i a

M usimy także p recyzyj n ie

i gdy poziom wody podnosi się

planować wielką mobil izację

podczas p rzypływu, w pewnym

l udzi i sprzętu, a by wszystko

momencie mod uł zaczyna

odbywało się zgod n i e

pływać. Barka opiera się

z przyjętym harmonogra mem.

przypływowi i j est utrzymywa na

Dla Lower Block 03, który

w m i ejscu przez 4 kotwice.

n iedawno p rzeSła l iśmy,

Dobrym przykładem konstrukcji modułowej jest niedawno u kończony Lower BIock 03 - moduł, który zawiera 160 kabin załogi, kuchnię dla marynarzy, piekarnię i stołówkę. Tylko ten j eden blok wymagał dostarczenia 6000 t stal i i 303 0 0 0 m kabli, a pracę nad nim wyliczono na ponad milion roboczogodzin. Każdy moduł łączony z resztą l
WWW H O WI T W O R KS . P L

którą w przypadku HMS Queen Elizabeth jest Rosyth w Szkocji. Jest to duż e wyzwanie (mówi o nim kierownik transportu Gordon Burnley) i aby mu sprostać, przygotowano całą serię specjalnych maszyn. Na przykład przewóz Lower BIock 03 wymagał użycia modułowego pojazdu o trzystu osiach, na którym po zamocowaniu, blok wyjechał ze stoczni na sąsiadujący teren, gdzie został przeładowany na barkę i drogą wodną dotarł do Rosyth. , �

do zała d u n ku na barkę

HIW: Co się dzieJe, gdy moduł

potrzebowaliśmy 328

dociera na miejsce

sa mojezdnych platform, czyli

przeznaczenia?

prawie wszystkich dostępnych

Kierujemy go do base n u ,

w E u ropie.

w którym nie ma wa hań poziomu

Gdy wszystko jest gotowe,

wody, następnie wpływa do doku

sa mojezdne platformy wjeżdżają

i tam sprawdzamy jego stan

pod moduł, u n oszą go

i usuwamy wodę. W doku moduł

i p rzewożą z h a l i na barkę.

spoczywa na blokach . Robotnicy

Ba rka , aby utrzymać stały

mają do n iego pełen dostęp

poziom w stosu n ku do

i kontynuują prace

na brzeża, musi p rzepom pować

wyposażeniowe.

How It Works I 055

: 1�}tNSleJj(jO����W,

kożdy nopędzony turbinQ gozowQ Rolls - Royce Morine Trent MT30, wytworzojq p rqd o nopięciu 11 000 woltów. ·

Lotniskowce typu Queen Elizobeth . -------��.-

---------------------------------------. .

---

.

, . --,_.----�

.................. Dowodzen i e ....... . ....... . .

El ekt ronika ... . ... . ............ . ... ......... ...... . . . ................... .

Oprócz najnowszej generacji systemów łączności okręt otrzyma stacje radiolokacyjne dalekiego zasięgu oraz radary nawigacyjne, system filtrowentylacji, system

Oficerowie pracują w przestronnych pomieszczeniach, za kwater są w komfortowych kabinac do dyspozycji mają jadalnię

dystrybucji prądu niskiego napięcia oraz systemy wsparcia dowodzenia.

ejdź Z nami na pol<ład flagowego lotnisl
S am ol oty · .. · .... · .... ···· . ··· .. · .... ·· .. ·· .. ·· ........ ..

•

.

·

..

pokładzie HMS QE będzie mogło bazować ele różnych samolotów, w tym myśliwce je Lightning II Joint Strike Fighter nowej

;

.

.

neracji, a także samoloty wczesnego - ' ,zegania. Nie zabraknie także . głowców, takich jak: Merlin, Apache hinook.

zbroj enie ........................................................................

tniskowiec zostanie uzbrojony w wielolufowe rmaty automatyczne Phalanx, zwalczające

.

e, np. rakiety wroga, znajdujące się bezpośredniej bliskości okrętu gradem -mm pocisków. Każdy ma wolframowy rdzeń,

- ry jest przeznaczony do przebicia osłony -n.iszczenia nadlatującej rakiety.

S tateczn ość

. . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

iskowiec dysponuje specjalnie dla niego on struowanym systemem stabilizatorów rzechyłów, zamontowanym na obu burtach. a dwie płetwy sterowe i gruszkowaty dziób, ;a pokłady cumownicze oraz dwie główne rwice. Wyposażenie zapewnia stateczność ówno podczas pływania, jak i postoju.

056 I How It Works

WWW. H O WITWOR KS . P L

�.�lpQ�:

������ HMS Queen Elizabeth.

Jest obecnie największym lotniskowcem UK mary­ narki. Ma 209 m długości.

�'7\�L

Maksymoino prędkość

2. FS Charles

....le agowy okfęt marynarki 1!! francuskiej Charles

Ostatni lotniskowiec klasy Nimitz mierzy od dzio bu do rufy 333 m L�ypiera 102 000 t wody.

de Gaulle. Wypiera ,do 42 000 t wody i lJla 261 m długości.

lotnisko wców t!:}pu Queen Elizobeth sięga 46 km/h [25 węzfó\!v). ...... . ..... . ... . .... . . . ................... . ...... .

Pow i erzc h n ia

HMS Queen Elizabeth zapewni ruchome lotnisko o powierzchni 1,6 ha. Długość lotniskowca sięga 284 m, szerokość 73 m. Okręt został przystosowany do wystrzeliwania samolotów z katapulty, ma także liny

,

które wyhamowują lądujące maszyny.

; ............................... M agazyn y

Dzięki sporym wymiarom HMS Queen Elizabeth ma pojemne magazyny, w tym duży hangar z wieloma wejściami, pomieszczenia dla lotników i obsługi samolotów, hale maszyn i hale z wyposażeniem pomocniczym.

Dane techniczne

. HM5 Queen Elizabeth Załoga okrętu: 600 Personel lotniczy: 850 Wyporność: 72 300 t :. DługoŚĆ: 284 m Szerokość kadłuba: 39 m Szerokość całkowita: 73.m Zanurzenie: 11 m Szyb kość: 46 kmjh (25 węzłÓw) Zasięg: 19 OOO km (10 000 mil morskich) Urządzenia lotnicze: 2 wi'hdy dla samolotów, 1 hangar Uzbr.oJenle: 20-milimętrowe działka Phalanx

' .

Przestrzeń użytkowa

Lotniskowiec ma wiele 'pomieszczeń służących rekreacji, takich jak sala gimnastyczna albo pokoje do odpoczynku. Jest tu też stołówka,

a nawet piekarnia.

"" ..... . .... B ezp ieczeństwo

Aby zapewnić bezpieczeństwo licznej załodze, HMS Queen

Elizabeth wyposażony jest w tratwy

i łodzie ratunkowe, system przeciwpożarowy, szerokie przejścia, szpital, pomieszczenia medyczne i areszt.

Na pęd ........................................

.

.

.

.

. '

Uczba samolotów I śmigłowców: 40

..

Okręt m a zintegrowany, całkowicie elel
............... ". M oduły

Z takich modułów zostanie złożony HMS Queen Elizabeth. Każdy z nich powstaje oddzielnie; całość łączona jest w doku, dzięki czemu budowa lotniskowca trwa krócej i jest tańsza w porównaniu z metodą klasyczną.

CIEP;(lHN!JS"O{ .l�

USS Nimitz możemy obejrzeć w filmie Końcowe odliczanie, w którym

występują Kirk Douglas i Martin Sheen.

WWW. H O WITWO R KS . P L

How It Works I 057

������oże namierzyć i śledzić J ed n o cześnie nawet tysiQc o b iektów.

Lotniskowce typu Queen Ellzobeth .

H MS Queen Elizabeth będzie flagową . ednos�ką Royal Navy przez ponad 50 lat.

Ten nowoczesny okręt zapewni wsparcie dla naj różniej szych operacji: od wojennych po humanitarne.

,

Przed budowniczymi aj bardziej nowoczesnego miskowca nie lada :'}izwanie. HMS Queen E izabeth będzie jednym najbardziej wszechstronnych ·rętów. Co otrzyma brytyjska arynarka w zamian :a 6 miliardów funtów? ozm iary i wyporność okrętu �ego charakterystyki peracyjne mogą przyprawić zawrót głowy. Marynarka ostanie ponad 1,6 ha ływającego lotniska, flotę czącą do 40 samolotów, tym naj nowocześniejsze yśliwce na świecie az wszechstronny układ �TOBAR elektromagnetyczną tapultą IEMCAT) systemem lin hamujących, óry zapewnia dużą ektywność operacji miczych. Lotniskowiec uzbrojony ::>ędzie w wielolufowe _o-milimetrowe auto matyczne działka 'Stemu obrony bezpośredniej. ziałka i pozostała pokładowa rtyleria małokalibrowa będą ogły zwalczać bliskie cele awodne, a także rzeciwokrętowe pociski erowane. Stacja radiolokacyjna alekiego zasięgu - 850 zapewni możliwość . :edzenia tysiąca celów . odległości do 400 km. _

Lotniskowiec ma napęd elektryczny. Maszynownia główna HMS Queen Elizabeth dostarcza ogromnej mocy. Pracują tu dwie turbiny gazowe Rolls-Royce Marine Trent MT30 oraz cztery dieslowskie generatory Wartsila. Łącznie dostarcza 56 MW elektryczności, czyli 75 000 koni mechanicznych. Prąd obraca cztery silniki indukcyjne, sterowane przez system zarządzania napędem. System ten pozwala obyć się bez masywnych przekładni oraz umożliwia precyzyjną kontrolę ruchu lotniskowca, niezależnie od jego prędkości. Dzięki potężnej mocy ważący 65 000 t okręt rozpędza się do 46 km/h 125 węzłów). Przy tej prędkości HMS Queen Elizabeth przepłynąłby dystans z Dover do Calais w godzinę. Lotniskowiec będzie używany do trzech głównych typów zadań. Oczywiście będzie wspierał działania wojenne we wszystkich rejonach świata. Będzie też niósł pomoc humanitarną, dostarczając żywność oraz lekarstwa w miejsca konfliktów. Brytyjska marynarka zamierza też wykorzystywać okręt w akcjach ratunkowych na obszarach dotkniętych klęskami żywiołowymi.

058 I How It Works

WWW. H O WITWORKS . PL . ,.

l' ,,'

@L � � �&

Drugi lotniskowiec kiosiJ Queen Elizobeth będzie

się

noz!:}w'Ot HM5 Prince ar VVoJes.

Na pokładzie 12 myśHwców F-35C Lightning II.

Steven Carroll How It Works rozmawiał z dyrektorem projektu Queen Elizabeth o znaczeniu programu dla przyszłości brytyjskiego potencjału woj skowego oraz przemysłu stoczniowego

Myśliwiec wielozadaniowy Na pokładzie HMS Queen Elizabeth znajdzie się naj nowocześniej szy na świecie myśliwiec odrzutowy

F-35 Lightning II jest najnowocześniejszym produkowanym obecnie myśliwcem. Samolot może atakować cele naziemne, prowadzić rozpoznanie i przede wszystkim obronę powietrzną. Dzięki technologii stealth drugiej generacji jest niewidoczny dla radarów przeciwnika. Produkowane są trzy wersje tego samolotu: o tradycyjnym starcie i lądowaniu, o starcie ' skróconym i lądowaniu Kata pultowanie pionowym oraz odmiana Hełm chroni głowę w t pokładowa, przeznaczona W F-3SC Lightning II hełm czasie katapultowania � dla lotniskowców loznaczona integruie pilota z samolotem się przy prędkości do F-35C). Wariant pokładowy 1000 km/h. Matryca ........... ............ . ma dłuższe skrzydła • :� � ......y . �.:•.�••.:-��.. �X'> Informacje są podawane ze składanymi końcówkami, pilotowi na ciekło­ większe powierzchnie sterów krystalicznym wysokości i kierunku wyświetlaczu dla lepszej manewrowości z aktywną matrycą. przy niskich prędkościach, wzmocnione podwozie dla Wyświetl acz lądowań na lotniskowcu Odwzorowuje i solidny hak. F-35C ma większy obraz otoczenia zgodnie z ruchami zasięg i udżwig w porównaniu głowy pilota. z pozostałymi wersjami. . Te zwiększone parametry . Pole widzenia . . . .. sprawiają, że F-35C jest bardziej Aby zwiększyć zdolność ekonomiczny. Plan strategiczny obserwacji przestrzeni podczas walki, bino- ' rządu brytyjskiego przewiduje, kularowy . że myśliwiec pokładowy nahełmowy Wyświetlacz nahełmowy . w całym okresie eksploatacji zapewnia projekcję będzie o 25 proc. tańszy obrazu z dzienno-nocnej od wersji F-35B. kamery.

"How It Works": Proszę

HIW: Co wyróżnia lotniskowce

opowiedzieć o wielkości I skali

klasy Queen Ellzabeth

lotniskowców klasy Queen

od innych?

Ellzabeth

Kluczowe są rozmiary, bo to

Steven Carroll: HMS Queen

u możl iwiło zwiększenie liczby

Elizabeth waży 65 000 t.

typów samolotów lotnictwa

Jest trzy razy większy zarówno

pokładowego. Dotychczasowe

pod względem masy, jak

jed nostki klasy I nvincible mogły

i objętości odobecnie używanych

przyj mować helikoptery oraz

lotniskowców klasy I nvincible.

samoloty pionowego startu ·

Amerykańskie lotniskowce klasy

i lądowan ia Harrier. Nowe

Nimitz to inna ska l a , ale brytyjski

lotniskowce mają znacznie

nowy lotniskowiec będzie trzy

większe możliwości, bo mogą

razy większy od tego, co mamy,

startować z n ich nawet

i większy nawet od francuskiego

najnowsze myśliwce F-35C

lotn iskowca Charles de Gaulle.

Lightning I I . Okręt pom ieści

Jest to także największy okręt,

12 takich maszyn, a dodatkowo

jakim kiedykolwiek dysponowała

helikoptery i inne załogowe

marynarka brytyjska.

i bezzałogowe samoloty.

Największa bitwa morska w historii

�

...

.

'. .

WWW. H O WI T W O R KS . P L

..

f �.

Bitwa w zatoce Leyte - 23-26 października 1944 r. W tej największej w historii bitwie morskiej - zwanej poczwórną - starły się floty Cesarstwa Japońskiego i Stanów Zjednoczonych. W bitwie wzięło w sumie udział 216 okrętów USA i 2 australijskie przeciwko 64 japońskim. Wśród nich było 38 lotniskowców - 34 USA i 4 należące do Japonii. W czterodniowym starciu zniszczone zostały wszystkie pływające lotniska Kraju Kwitnącej Wiśni oraz trzy z floty Stanów Zjednoczonych . Japończycy ponieśli w zatoce Leyte sromotną ldęskę. Ich pokonana flota od tej chwili zaczęła chylić się ku upadkowi.

How It Works I 059

. na: ��owu klocków LEGO Technic możno zbudować także innQ konstrukcję.

ozwo firmy LEGO pochodzi od dwó ch duńskich słów " Ieg �' i ugodtH, : . . . 1');;'3i�'."

.

.. . . .

0.°

. ..

.. .

. .. . . . . . .. . .... . . . . .

Platfonny ciężarowe

.

�

• • • • • • • • • • • � • • • • • • •• • • 0 . 0 • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

•

Platformy są wykorzystywane do przewozu samochodów osobowych. Dwie tylne osie (cztery l\oła) zapewniają stabilność podczas załadunku i transportu. Samochody są umieszczane

Pasjonujące modele pojazdów - nie tyli
Pojazdy zbudowane z zestawów LEGO TECHNIC odtwarzają prawdziwe maszyny, które można zobaczyć na ulicach i placach budowy. Chociaż dużo mniejsze od oryginałów, mają wiele części ruchomych, dzięki którym zachowują funkcje prawdziwych pojazdów. W modelach acują wyciągarki, żurawie, otwierają się drzwi. Precyzja wykonania zestawów :ostanie doceniona przez miłośników motoryzacji w każdym wieku. Modele rzedstawione na tych stronach, w tym resorowany quad z jednocylindrowym tlnikiem oraz ruchoma platforma, dobrze pokazują, jak LEGO TECHNIC ,'iernie odtwarza pojazdy. Dostarczają wiele zabawy zarówno ;><>dczas montażu, jak i użytkowania. Z każdego zestawu klocków można zbudować dwie różne 'onstrukcje. Więcej informacji o LEGO TECHNIC znajdziecie la www. LEGO.pl l�

liiiiII

na platformie za pomocą wciągarki. To naj lżejsze w tej klasie pojazdy, lawety. Używane są do usuwania aut z miejsca wypadku, zabierają jeden samochód. Z kolei najcięższe to dwupoziomowe platformy, które służą do przewozu nawet siedmiu aut. Kierowca takiej platformy programuje, jaki model ma do przewiezienia, a komputer automatycznie ustawia platformy, aby zmieścić jak najwięcej samochodów. Położenie platform regulowane jest przez hydrauliczne siłowniki. Najsłynniejszym producentem tych pojazdów jest francuska firma Lohr, w Polsce lekkie i średnie platformy buduje m.in. firma Tevor ze Skarżyska-Kamiennej.

8109

Ciężarówka . . . . Z platformą · u u 'J u .

.

.

_ . �odel ciężarówki przeznaczonej do przewozu samochodów �obowych. Funkcjonuje jak prawdziwy pojazd. . a platformę, którą można przechylać i opuszczać, aby załadować samochody, oczywiście z pomocą działającej wyciągarki! Można ysunąć ramę holowniczą i przewieźć ciężarówką dwa samochody. =: zestawu 8109 uda się także zbudować ciężarówkę z podnośnikiem ożycowym, która jest używana np. na lotniskach do dostarczania zywności na pokład samolotu. Zestaw zawiera aż 1115 klocków.

o

Samochody pomocy d rogowej

:ężarówki pomocy technicznej produkowane

sa przez wyspecjalizowane firmy i oferowane

. różnych w ymiarach: od najmniejszych, przewożących

samochody osobowe, po najcięższe, transportujące -yładowane ciężarówki. Zamontowany z tyłu w ysięgnik olowniczy uniesie 10-15 t. Można go wydłużyć o 2 m,

aby holować autobusy, których oś prz ednia jest bardzo cofnięta. wyciągnięcia samochodów z rowu lub poboczy służy wyciągarka

uciągu 30 t z liną grubości 2,6 cm. Niekiedy za kabiną pojazd

zainstalowany żuraw o dużym udźwigu (do 20 t). Dżwigami samochodu 'a _owniczego można sterować radiowo z odległości do 60 m. Takie pojazdy dowane są m.in. przez polskie firmy jak ISS Wawrzaszek oraz PSS Szczęśniak.

060 I How It Works

·

·· ·

· ···

·

:..

·

9395

Samochód pomocy drogowej

z 954 klocków LEGO można zbudować realistyczny model samochodu pomocy drogowej. Ciężarówka ma działający mechanizm kierowniczy, składany podnośnik do holowania samochodów osobowych, funkcjonującą WYCiągarkę oraz otwieraną maskę silnika, pod którą znajduje się silnik tłokowy. Samochód pomocy drogowej można ożywić za pomocą silnika LEGO Power Functions, który nie jest dołączony do zestawu. Alternatywnie z zestawu 9395 można zbudować ciężarówkę z podnośnikiem. WWW. HOWITWORKS .PL

·:,.:

:

.,

>,'

��OOHg'�_ �,"�.L�'+""""" '.T'"

być transportowana na a na pwgotowanie jej zużyto 26 1�. .. ,l'.uJ:�:'i:)al . ...� . "" .1._ .

-

�

-

.

.

zy H bow się dobrze ".

. . . . . . . : : :.'... " . . . . . . . . 9391

..

.. , .. . ," Dźwig gąsienicowy

. .'

'

Żuraw gąsienicowy to maszyna do zadań specjalnych wysyłana tam, gdzie nie dotrze zwykły dźwig! Podjedź na stanowisko, obróć platformę i podnieś ramię. Wysuń ramię, aby zwiększyć zasięg, i opuść hak. Działa zupełnie jak prawdziwy! Możesz go przebudować w spychacz. Model sl<łada się z 218 klocków.

.

. . �: ' Dźwig gąsienicowy

(,];rlai�,I" . . ,.

. . .�

I•

• • • •

ł • • • ••

,

• • • • � • • • • • • • • . . . . . . . . .. , • • � • • • • • • • • 0 • •

,'

••••••

,. ,

• • 0 . 0 • • • • 1 0 • • • • •� • • •• • •

,..

� I ł . o 0 0 • • • 1, • •

'

• • +"

• • • • • •0 o . '

• • • •

�� • • • • • • • o • • • 00 o • •

,

.. , I • • • • • • • • I • • • o . , • • • • �

..

Gąsienicowe podwozia stosowane są w maszynach pracujących w trudnym terenie. Gąsienice wywierają na podłoże mniejszy nacisk niż koła, więc nie zapadają się tak łatwo. Dzięki masywnej budowie (ważą tyle, ile podnoszą) żurawie na gąsienicach podczas pracy nie używają podpór i mogą jechać z ładunkiem na haku. Najcięższe udźwigną ponad 3 tys. ton. Mogą podnOSiĆ ładunki na wysokość ponad 20 m. Są jednak tak ciężkie i wielkie, że do przemieszczania na większe odległości muszą być demontowane i przewożone ciężarówkami. Takie maszyny produkowały m.in. Zakłady Mechaniczne w Łabędach, a obecnie Liebherr, Kobelco, Manitowoc i Tadano .

.. · · · 9392 .

Quad

Ten wykonany z wielką dokładnością model posiada realistyczny układ kierowniczy i silnik z ruchomym tłokiem. Moc przenoszona jest na tylną oś łańcuchem. Możesz go przebudować na łazik wyścigowy. Model sl<łada się ze 199 klocków.

. . . ...

; . . . . . . . . . . . . .. .

..

.

...

..

.

. . .. . .

�"" "" 'h" '"'''''''''' . . . . . . . . . . . . . . . . : .

:

$

.

.

.

.

. . . . . .

. .

. .

.

..

- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .

"lii1iji�""

.

.j

Quady ;

Te małe, czterokołowe pojazdy są lekkie i mocne, pozwalają jeździć po : bezdrożach. Odśrodkowe sprzęgło i automatyczne skrzynie biegów sprawiają, że ich obsługa jest bardzo prosta. W ofercie Hondy pojawiły się w latach 70. w wersji 3-kołowej, w następnej dekadzie prym wiodły czterokołowce marki Suzuki. Produkowane są z silnikami o pojemności od 500 do 1000 cmJ i mocy do 80 KM . W najmocniejszych wersjach osiągają ok. 130 km/h i ścigają się np. w rajdzie Dakar. W 2009 r. Rafał Sonik na Yamaha Raptor zajął w tej imprezie trzecie miejsce w kategorii quadów. Quady użytkowe są znacznie wolniejsze, mogą natomiast przewieźć nawet 200-kilogramowe ładunki i mają 3 osie.

ł How It Works I 061

W WW. H O WITWO R K5 . P L ..'

-. ,: ..

I

��6Q&łJ.� �Wi ększo dopuszczo/no szerokość ciężorówki to 2, 55 m, o wysokość nie może przekroczoć 4, 5 m.

NAJWIĘKSZE CIĘZAROWKI SWlATA .

�

�

Ciężl
WWW. H O WI T WO R KS . P L

Droga 77 w Szkocji

l

" i ;(� .P�: rta Alaskę p

':,.:,.> 1· Droga �ntarktycma

� ww.w:

� 4W ludzl.uma �h �

łu ga na 2700 km Powstał? : ,. . �k�ńczOf1a w 2006 r. trasa .. , � ; , �h l Re �w i:ł do Portpatrick w południowo- . W ec . : �0łfi(lIiOł�.eułJ . Pr�.id;łKolumbii Brytyjskiej . '. drudze z u ś niegu gąsiec -zachodniej Szkocji nicowe traktory ciągną sanie, :;C w Kanadzie na Alaskę. Jest i jest za jedną i. najbardziej przewożąc paliwo i żywność niebezpiecznych na świecie . osiągnięciem drogownictwa, � dla baz rozmieszczonych· c i ą gu ostatnich 10 lat � rozsławionym przez jeżdżących � . w·po-' < ,. " tą tr.asą kierowców ci ęż arów.e k . �: bliźu bieguna zginęło na n i ej ponad 50 osób. � Ruchliwa trasa z Glasgow "

W

:

'ł

uważana �

�

e1fug'i1'

.

� �

Baza

po rsc e s yn na Jest szosa ze Stron i a Sląskiego {lo Bielic . . Jeździł nią Marek Hłasko,

�5

:;' .�

f;li� nem. Na podstawie tych doś- � wiadczeń napisał opowiadanie ' . prowadząc ciężarówki z drew-

Baza ludzi umarlych.

Leży we wscl')oonich

4000 m . Tybetańska

Himalajach, na wysokości

ponad

nazwa oznaczająca "Stos c

nawiązuje do l i ez by ofiar, którą

nO('.hłn,,·,'•.1:'

trudna górska

�� Zesto\Al' sf···fodojQcy się Z ciqgnika siodłowego klasy B oraz naczep!:) VVOŻ!d tyle co 73 fordów fiesto. Ciężarówki amerykańskie należą do największych na świecie. Rząd USA · klasyfikuje te samochody według klas od 1 (najlżejszej) do 8, która odpowiada europejskim ciężarówkom o dopuszczalnej masie całkowitej powyżej 16 t (dmc, czyli masa ciężarówki i ładunku). Dopuszczalna masa całkowita amerykańskich zestawów, a więc ciągnika siodłowego i naczepy, na drogach federalnych nie może przekraczać 8 0 000 funtów, co odpowiada 36,5 t. Gdyby ograniczeń nie było, dmc może przekraczać 50 t. Dopuszczalna masa ciężarówek­ -gigantów zależy jednak również od regulacji stanowych oraz ograniczeń narzuconych przez właścicieli dróg. Także wymiary największych pojazdów są precyzyjnie określone i narzucone przez administracje państw. Amerykański Departament Transportu zabrania rejestrować ciężarówki o szerokości przekraczającej 2,6 m oraz wyższe niż 4,6 m. W Europie, w tym i w Polsce, największa dopuszczalna szerokość to 2,55 m, wysokość zaś - w zależności od kraju - nie może przekraczać 4 1ub 4,5 m. Największą różnicą między amerykańską ciężarówką, taką jak np. pokazany obok Peterbilt 389, a samochodami, jakie widzicie na polskich drogach, jest usytuowanie silnika wobec kabiny. Europejskie ciężarówki mają kabinę nad silnikiem� Amerykańscy producenci ciężarówek preferują konwencjonalną konstrukcję, w której kabina znajduje się za silnikiem, jak w samochodach osobowych. Różnica w budowie wynika

WWW. HOWITWORKS . P L

z regulacji dotyczących wymiarów i mas europejskich ciężarówek. W USA wymiary ciągnika nie są wliczane do całkowitej długości zestawu, w Europie natomiast sumowana jest długość ciągnika, naczep oraz przyczep. Ciężarówki napędzane są wyłącznie dieslami z turbosprężarką. W ich silnikach ważny jest moment obrotowy, bo to właśnie on umożliwia ruszenie i rozpędzenie ciężkiego pojazdu. Silnik wysokoprężny ma większy moment obrotowy od benzynowego o tej samej pojemności i właśnie dlatego wybierają go producenci samochodów użytkowych. Typowym dieslem jest silnik z Peterbilta 389. Ma pojemność 12,9 1, czyli blisko 13 razy więcej niż podstawowy silnik popularnego Opla Corsy. Jednak diesel jest tylko 6 razy mocniejszy, jego moc nieco przekracza 400 KM, natomiast ma 26 razy większy moment obrotowy, wynoszący blisko 2400 Nm. Silnik spoczywa na ramie wykonanej ze wzmocnionych podłużnic. W przeciwieństwie do lżejszych ciężarówek naj cięższe modele są z reguły ciągnikami siodłowymi połączonymi z naczepami. Siodło, które łączy oba człony zestawu, znajduje się przed tylną osią ciągnika. Oznacza to, że część masy naczepy obciąża tal<że przednią oś samochodu, rozkładając masę przewożonego ładunku równo na wszystkie osie zestawu. Największe ciągniki siodłowe mają trzy osie. Pojedyncza oś z przodu służy do kierowania, dwie tylne zaś napędzają cały zestaw. Ponieważ obie tylne osie mają po cztery koła, ciągnik ma razem 10 kół, a dodatkowe osiem ma naczepa. Stąd w USA największe ciężarówki nazywane są " osiemnastokołowcami". Podwójne koła osi napędowych, zwane też kołami bliźniaczymi, mają lepszą przyczepność do nawierzchni od kół pojedynczych, a w razie złapania gumy gwarantują większe bezpieczeństwo. Każda oś ma limit obciążenia: przednia około 6 ton, natomiast na dwie tylne może przypaść łącznie nie całe 17 t.

H ow It Works I 063

. na:

.

���r�/9g 389 mo 13 razy większQ

pojemność od silnika Opla Corsy i 26 razy większy moment obrotowy.

władcy drógo

nętrze ciężarówki eterbilt

ężarówki Peterbilt sprzedawane są od 1939 r.; stworzył je przedsiębiorca drzewny

.P.. . Peterman, który poszukiwał mocnych, budowanych na zamówienie samochodów

przewozu drewna i sklejl
ik Paccar MX

'

. 'Sokoprężny silnil< Paccar MX należy do najdłużej

owanych wśród wszystkich ciężarowych diesli. truktorzy twierdzą, że silniki testowe tego typu pol
Paliwo i zbiornik paliwa

eżarówl
:;::.życie paliwa, dlatego też ciężarówka ma odpowiednie zbiorniId. :zpującywybiera ich pojemność. Peterbilt oferuje najmniejsze ;x>jemności od 190 do 450 l, największe zaś mieszczą od 230 do 570 L

:;d)'bywłaściciel zatankował te największe w Polsce, zapłaciłby 6500 zł.

I How It Works

Zawieszenie Zawieszenie Peterbilta 389 jest stosunkowo mało skomplikowane. Z przodu są resory paraboliczne, z tyłu natomiast resory paraboliczne wspierają się na powietrznych miechach, a nie na stalowych ślizgaczach. Cztery miechy powietrzne wspierają resory paraboliczne i przenoszą do 75 proc. obciążenia.

WWW. H O WITWOR K S . P L

3. 1977 · · Mack RS712LST i: 1974 r.

lJ1ają srebrne napisy,

a jeden z 1973

r. ma

złote.

� � d:.t� c�t,;.:,�.. Masy i wymiary ciężoróvJek SQ prec!:}zy;nie określone w przepisach. ialnia

� ciężarówki pracują na długich trasach, dlatego ich

, iny mają sypialnie. Prawo wymaga, aby kierowca . ć doby wypoczywał, stąd część mieszkalna kabiny duże znaczenie dla prowadzącego. :erbilt 389 wyposażonyjestw sypialnię o długości cm. Jest ona kompletnie umeblowana: są w niej szafy, jsce na lodówkę, półki na mikrofalówkę, książld robiazgi. Meble polayte zostały drewnem. Producent - stalował m.in. lampy do czytania. Nie zabrakło vet panelu kontroli wentylacji i ogrzewania oraz ętu audio. Kupując Peterbilta 389, klient może :nówić radio satelitarne, bluetooth i odtwarzacz Mfl:3. c:ywiście najważniejszym meblem jest komfortowe -' o, umieszczone za przednimi fotelami.

Koła ciężarówek

ABS

Peterbilt 389 ma 10 kół o wymiarach 22,5 cala lub nawet 24,5 cala. Wykonane są ze stali lub aluminium. Trzykrotnie droższe aluminium jest często wybierane nie tylko dlatego, że wykonane z niego koła lepiej prezentują się od stalowych, ale są także od nich lżejsze, co jest ważne nawet w przypadku dużej ciężarówki. Oszczędność masy może przelaoczyć 150 kg.

Mówimy, że zestaw ciągnika z naczepą łamie się, gdy naczepa jestw stosunku do ciągnika pod kątem mniejszym niż 45°. Tego typu wypadld są spowodowane zablokowaniem kół naczepy, które posuwają się szybciej od kół ciągnika. Tym zdarzeniom zapobiega system ABS. Wszystkie naczepy i przyczepy muszą być wyposażone w ABS.

Rama/podwozie

Hamulce pneumatyczne Ciężarówld są wyposażone w hamulce pneumatyczne, bardziej niezawodne, prostsze w budowie od używanych w autach osobowych hamulców hydraulicznych. Hamulce pneumatyczne mają tal<że większą moc hamowania. Powietrze pod ciśnieniem trafia ze zbiorników do kół naczepy dwoma przewodami. Czerwony to przewód zasilający, żółty zaś sterujący. Włączając hamulec postojowy lub awaryjny, lderowca spuszcza powietrze z przewodów, sprężyny zaciskają hamulce i ciężarówka zatrzymuje się.

Rama ciężarówld zbudowana jest ze stalowych podłużnic. Podłużnice połączone są poprzeczkami, które usztywniają konstrul
Hydraulika W ciężarówkach wykorzystywane jest tal<Że hydrauliczne wspomaganie. W urządzeniach hydraulicznych łatwo jest uzyskać duże siły, ciecz przenosi je bez strat i w razie potrzeby zwielolaotnia. W ciężarówkach hydrauliczne siłownild podnoszą slazynie ładunkowe wywrotek, ramiona żurawi, burty załadowcze i ciężIde ładunki. Tal<że wspomaganie układu lderowniczego jest hydrauliczne.

WWW H O WI T W O R KS . P L

H ow It Works I 065

Najszybszy

:�� b ook� ig��=::JSZY

3. Mini

Przedwojenna konstrukcja stała s

Samochodzik stworzony przez Dante

Powstał w latach 50. na desce kreślarskiej

legendarna dzięki komfortowemu

Giacosa zmotoryzował Włochy. W latach

Alceca Issigonisa. Samochód miał jako jeden

1957-1975 wyprodukowano 4 mln tych

z pierwszych poprzecznie umieszczony silnik.

samochodów, które w zmodernizowanej

W latach

i pomysłowemu zawieszeniu inż. Stefana Pragłowskiego. Od

z fabryk wyjec

1949 do 1980 r. ało 3.9 mln tych aut.

wersji były oznaczone

126.

5.4

1959-2000 fabryki wypuściły

mln aut.

��_� W 1907 r. w Detroit rozpoczęło się pierwsza wielko SEf!dino produkc;o son1o chodów. WldprodukO\,

amochód miejski XXI wieku IGlka lat temu demografowie ogłosili prognozy, z których wynika, że w 2030 r. 80 proc. ludności świata będzie żyło w miastach. Koncerny samochodowe uznały, że mieszkańcy miast będą potrzebować odpowiednich samochodów, by poruszać się po metropoliach. A takie auta uszą być zwrotne, małe - by łatwo było je parkować, oszczędne i komfortowe.

Volkswagen, który ma ambicję stać się w 2018 r. największym koncernem samochodowym świata, przygotował takie auto, nazwane Up! Samochód mierzy od zderzaka do zderzaka 3,54 m, szerokość wynosi 1,64 m, wysokość zaś 1,48 m - akurat tyle, aby wygodnie usiąść w środku. Konstruktorzy Volkswagena, projektUjąc malucha, sięgnęli do wypróbowanych wzorów

Mini z 1959 r.: chłodzony cieczą silnik napędzający przednią oś umieścili poprzecznie z przodu, a koła zamontowali w narożnikach nadwozia. Dzięki temu, przy rozstawie osi 2,42 m, samochód nie tylko mieści cztery dorosłe osoby, ale ma także bagażnik o pojemności ponad 250 l - wystarczający do przewiezienia zakupów um;ODOW�l rodziny. kanapy

ta przestrzeń rośnie czterokrotnie. Nowy samochód Volkswagena przygotowano z myślą o wymagających mieszczuchach. Wszelkie elementy wyposażenia zamontowano tak, aby jak najwięcej miejsca zostało dla pasażerów. Z myślą o tych pojazdach zaprojektowano nową rodzinę silników. Inżynierowie wybrali 3 cylindry. Silniki pracują równo, chociaż nie mają

wałków wyrównoważających - ich rolę spełniają odpowiednio zaprojektowane korbowody oraz przeciwciężary wału korbowego. Brak wałków wyrównoważających, aluminiowy kadłub i trzy, a nie cztery cylindry sprawiają, że silniki są lekkie i mają mniejsze opory wewnętrzne niż te w samochodach starej generacji. Średnie zużycie paliwa słabszej, 6o-konnej wersji, wynosi 4,5 11100 km . . .

Do koloru, do wyboru Nadwozie Up! można wybrać w jednej z ośmiu barw, do tego wnętrze w dwóch kolorach i osiem rodzajów tapicerki. Deska rozdzielcza może być w jednym z sześciu odcieni. Do tego klienci muszą zdecydować się na jeden z pięciu rodzajów obręczy o wymiarach od 14 do 16 cali.

Odchudzony Inżynierowie oszczędnie gospodarowali materiałami - zastosowali cienką, ale wytrzymałą stal, cieńsze fotele, lekkie silniki i skrzynie biegów oraz dużą ilość tworzyw sztucznych we wnętrzu i w poszyciu. Dzięki temu podstawowa wersja samochodu waży tylko 929 kg, a mała masa oznacza niewielkie zużycie paliwa.

Utrzyma się na zakręcie Zgodnie z unijnymi wymogami Upl otrzymał system ABS zapobiegający blokowaniu kół w czasie hamowania oraz system kontroli dynamiki auta ESP, który zmniejsza ryzyko zarzucenia auta podczas zbyt szybko wykonywanych manewrów.

Drzwi do wyboru

066 I How It Works

Samochód można zamówić w wersji trzy- lub pięciodrzwiowej, obie o takiej samej długości. Z tyłu zmieszczą się także większe osoby, nie zabraknie im miejsca nad głowami i na nogi. Bagażnik ma pojemność 252 1, po złożeniu tylnej kanapy wzrasta do 951 1. " ':f1'?

WWW. H O WI T W O R KS . P L

IS;\ Następca - Golf ' G �arbusa. � lf b ł nast

�.

�. Najdroższy - Phaeton � Najszy,bszy ; Najoszczędniejszy 4 VOlkSWagen W12 na torze olksw ł$ � �owstał jak ro� � f}. l zaprojektowany pod koniec ft � 5 Koncern przygotował ę� �� . praktyczny samochód, w Nardo ustanowił w 2001 rrl'ltl:I>Pr�. titlJQG ��QSrne � e � . lat 30. miał stać Się, po�u- , ;?'�_ , w 974 r. doczekał Się szeSCIU ,' larnym autem dla niemieckich .":,. od 2002 w o�rcle ma takze rekord prędkości dla aut spalający paliwa 100 l � kSUSowy m �del :haeton. i rob�tników, PF?dukcja ruszyła � generacji. W przeciwie ństwie ł - pierwszą wersję z 2009 marki VW, wynoszący 357 , dopiero po wOJnie do garbusa, Golf ma silnik km/h. Samochód dowiódł, 1 oznaczoAą jako L1, późniejsza Limuzyna moze ffilec_ nawet : do zakończenia jej w 2003 r. �i umieszczony z przodu. że 600-konny silnik W12 jest � o dWa lata W obu diesel ł 12-cylindrowy silnik kosztuje " >� . '

Pierwszy - garbus

i

. powstało 21,5 ·mln sztuk.

l

" .

.

'* .

r.

�

r,

i

wtedy ponad 115 000 euro.

�

z" -<

niezawodny.

:':;

litr

na

Xli.

wspomaga silnik elektryczny.

sumie. ok. 15 ITIln sztuk modelu Ford T.

Solidna karoseria Upl ma solidną karoseńę, wykonaną ze stali o różnej wytrzymałości. Z najmocniejszych odmian stalowej blachy wykonane są m.in. środkowe słupki i progi, dzięla czemu w przypadku uderzenia bocznego mogą ochronić podróżnych. Samochód uzyskał najwyższą ocenę w testach zderzeniowych EuroNCAP.

Przenośna nawigacja za dodatkową opłatą Upl może otrzymać przenośną nawigację z ekranem dotykowym, która nie tylko doprowadzi kierowcę do celu, ale także służy jako zestaw głośnomówiący, odtwarzacz multimedialny oraz komputer pokładowy. Wśród dostępnych funkcji są też trener oszczędnej jazdy

i możliwość pobierania aplikacji z Internetu.

WWW. H O WITWORKS . P L

r.

Silniki Auto wyposażone jest w 3-cylindrowe silniki nowej generacji z czterema zaworami na cylinder. Z pojemnością jednego litra osiągają 60 KM lub 75 KM.

W 2013 r. pojawi się elektryczny Up!

How It Works I 067

� ClI ·N ...

"C

tU l!J

tU .�

El� •

'

· N c:

�

�

'2

:::::I

E

C ::.=:

:::::I

181 � E

� ;:

::li ...

N C D::

tU c: ::li

.f ll

stł CUDEM INŻYNIERII,

KTORY WPROWADZIŁ NAS W ERĘ KOMPUTERÓW I ZMIENIŁ NASZE ŻYCIE.

Zgodnie ze śmiałymi przewidywaniami magazynu Popular Mechanics z 1949 r. " komputery przyszłości miały ważyć zaledwie 1,5 tony". Jedynym komputerem, jaki istniał w tamtych czasach, był ENIAC - gigantyczna maszyna licząca, o masie ponad 27 t, zajmująca powierzchnię ok. 140 mkw. " Mózg" tego urządzenia stanowiło 17 468 lamp elektronowych

•....

przypominających żarówki. Działały one jak tranzystory włączające lub wyłączające prąd elektryczny odpowiadający cyfrom 1 i o kodu dwójkowego. Wyobraźcie sobie, że możecie podróżować w czasie. Przenosicie się do lat 40. XX w. z iPhone'em. Wewnątrz niego znajduje się obwód drukowany z dwunastoma mikroprocesorami - każdy z nich jest dziesiątki tysięcy razy

silniejszy niż pierwszy komputer ENIAC i nie większy od paznokcia. iPhone wciąż pracuje w oparciu o tranzystory przełączające się między stanami 1 i o, ale zamiast gorących i prądożernych lamp próżniowych wykorzystuje zbiorczą moc obliczeniową 42 milionów maleńkich tranzystorów, zebranych w tym cudownym urządzeniu, jakim jest mikroprocesor. To układ cyfrowy - pojedynczy układ scalony WWW. H O WITWORKS . P L

�

.

Superszybkie przełączniki

'l Nanotranzystory

....ykorzystywane

w nowoczesnych procesorach mogą się wtącza� i wyłączać ok. 100 mld razy n!3 sekundę.

.

.

:

:

" ,:".,. ." , ;: " wiele.zet " :·"::: > : Prawo Moore;a . " . laGejL.Cła�kUWWW: �Iu:ti Q&·ę e u

p�ry ławierające setki miUonów tranzystorów. wypuszGZa co roku na rynek 10 kwintylionów (10 x 1()3'l)

tranzystorów.

atA1WI1,,'f,,�

: �p; �� i&tranzystorów · w mikroprocesorach najednostkę · • powierzchni podwaja się mniej · · . więcej co dwadreścia cztery · · miesiące,

Nanotra� .

4

Najnowsze technologie produkcyjne firmy Intel,pozwąlają zrnieścić 30 mln tranzystorów w łebku od szpilki.

5' Główny

sk. la9mk mikroprocesoro.. - krzem -jestjednym z dwóch . naJcięścieJ�tępujących pierwiastków w śkorupie ziemskiej. WięcejjesttY1ko tlenu,:. c: i-•. :.. .v

. • ;

•

Pierwszy komputer, ENIAC, składał się z ok. 18 0 00 lamp e/ektronow;Jch.

Sercem iPhone'a 4S jest procesor A5.

WewnQtrz iPhone 'a znajduje się obwód drukowany z dwunastoma mikroprocesoromi, z których każdy jest dziesiQtki tysięcy razy silniejszy niż 27- tonowy komputer ENIAC z 1949 r.

- o wielkim stopniu integracji, zdolny do wykonywania operacji cyfrowych według dostarczonego ciągu instrukcji. A na dodatek iPhone nie waży półtorej tony, ale 137 gramów. Gdy na początku lat 50 . XX w. tranzystory krzemowe zaczęły wypierać lampy próżniowe, wytwórcy podzespołów elel
najmniejszego nawet wzrostu pola elektrostatycznego albo obecności mikroskopijnych drobinek kurzu. Pracujący przy produkcji są ubrani w specjalne kombinezony mające zmniejszyć ryzyko zanieczyszczenia. Najbardziej skomplikowane mikroczipy mogą mieć do 40 warstw. Dolna warstwa jest zbudowana z chemicznie czystego krzemu. Wybrano ten minerał, gdyż ma on właściwości półprzewodnika. Oznacza to, że w niektórych warunkach przewodzi prąd, a w innych nie. W zależności od potrzeb pełni więc funkcję przewodnika lub izolatora. Inne warstwy wykonane są z substancji otrzymanych na bazie tlenku krzemu. Z obudowy chroniącej przed światłem wystają tylko metalowe końcówki. Na kolejnych warstwach procesora nanoszone są nawet miliony mikroskopijnych tranzystorów. Bardzo precyzyjne lasery umożliwiają wykonanie na płytce linii z dokładnością do 5 nanometrów (1 nanometr to miliardowa część metra - mieszczą się na nim cztery atomy krzemu). Przed zainstalowaniem w komórce, cyfrowej kamerze, samochodzie, szczoteczce do zębów albo interaktywnej lalce każdy z procesorów jest poddawany serii testów. Nie ma takiej dziedziny życia, która nie uległaby prawdziwej rewolucji po wynalezieniu mikroczipów. Wprowadzenie na rynek mikroprocesorów molekularnych i obwodów budowanych za pomocą nanotechnologii otworzy przed nami nowe możliwości, o których nawet dotąd nie marzyliśmy. .

Historia . . . mikroczipOw .

W pierwszych komputerach, przed epoką tranzystorów, wykorzystywano przekaźniki elektromechaniczne (Mark I z 1944 r.), a potem lampy próżniowe (ENIAC z 1946 r.). Jednak lampy elektronowe często się przepalały i nadmiernie rozgrzewały, a do ich zasilania potrzeba było zbyt wiele energii. W 1947 r. naukowcy z amerykańskiego Bell Telephone Laboratories stworzyli pierwszy tranzystor i germanu. John Bardeen, William Shockley i Walter Houser Brattain dostali w 1956 r. za ten wynalazek Nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki. Tranzystory można było wlutować w obwód drukowany, zamontować w przenośnych radioodbiornikach i l
How It Works I 069

Od mikro do nano

Gdy W 1971 r. intel wprowadził na rynel< swój pierwszy mikroprocesor, składał się on z 2300 tranzystorów. Sześć lat wcześniej Gordon Moore, współzałożyciel Intela, opublikował artykuł, w którym przewidział, że liczba tranzystorów w mikroprocesorach będzie się podwajać mniej więcej co 24 miesiące. Prawo Moore'a, jak je nazwano, sprawdza się od przeszło 40 lat. Najnowsze zestawy układów scalonych (tzw. chipsety) Intela zawierają setki milionów tranzystorów. By wtłoczYć tak dużą ich liczbę w niewielką przestrzeń, inżynierowie muszą operować . w nanoskali (nanometr to miliardowa część metra). Średnica ludzkiego włosa to 100 000 nanometrów, a najmniejszy produkowany tranzystor ma zaledwie 22 nanometry I Wytwarzanie nanoelementów stało się możliwe dzięki rewolucji w procesie fotolitografii. Polega ona na nanoszeniu superprecyzyjnych wzorów na podłoże krzemowe przy użyciu promieni ultrafioletowych. W miarę postępującej miniaturyzacji komponentów procesorów (zbliżają się rozmiarami . do wiell
Budowa tranzystora

Tranzystory to, mówiąc w uproszczeniu, elektroniczne przełączniki umożliwiające przepływ prądu lub jego blokowanie. Są elementami czynnymi układów elektronicznych, służącymi do wzmacniania sygnałów elektrycznych. Zbudowane są z dwóch typów półprzewodnika - o przeworunc�e typu n (z ang. negative - ujemny) i typu p (z ang. positive - dodatni). W zależności od ich ułożenia występują tranzystory typu NPN lub PNP. Obok przedstawiamy schemat budowy tranzystora typu NPN.

; :

.. . .... .... . . . . ....... . ... . . Dwie warstwy krzemowe

•

o p�worunc�e �emnym otaczają tę o ładunku dodatnim.

. . . .. . . Środkowa warstwa, zwana bramką, kontroluje przepływ prądu między dwiema stronami tranzystora.

W nowoczesnym milaoczipie . . . ..

miliony tranzystorów umieszczanych jest na plastrze monolaystalicznego krzemu o grubości od 275 do 775 ].lTIl.

Po przyłożeniu napięcia do braml
warstwa tlenku krzemu zmienia się w przewodnik

Zdjęcie jednego z połączeń w uldadzie scalonym w dużym powiększeniu.

i przez tranzystor płynie prąd. Kiedy napięcie zostaje odłączone, bramka działa jak izolator.

070 I How It Works .

-

WWW. H O WI TWORKS . P L

0' ° __ __ _

_�� _

• •_ _ _ � _

•

. -"�" -

·1. Uł<ł.a.4 scalony w 195V\f!�J n stworzył ger�m; -

:��lranJYSłó'

.

. .1110 ' · ·1.kUr ry. . . . am� .. . •

z

. . . .

Nal:Jkpwcy·Zbudgwali OOpowiedr* .

konstrukcję pierwszego układu scalonego. Dostał 'g za to Nagrodę Nobla

. tranżysiora wYkOl'?)'stujący niolekUly Qrganiczrje. lo krok 'w stronę ·s�oństruoWariia komputąra . mófe.kuJarrtego.

zużywającym mniej

._

nii 25 w.

g w 2000 r.

@i1tWfljl.7."'� Pierwsz!:j komercyjny mikroprocesor z 1971 f. zovvierof 2300 tranzystofÓ\JV. Wykorzystano go \lll kolkuletorach,

Ekspres

do kawy

I

Oto kilka przedmiotów codziennego użytku, które działają w oparciu o mikroczipy.

Aparat

cyfrowy

WWW. H O WITWORK5 . P L

Kluczyki samochodowe Wielu producentów zaopatruje swe auta w klucze zawierające mikroprocesor, działający jak przekaźnik. Gdywldadamy kluczyk do stacyjki, czip wysyła sygnał radiowy do odbiornika zainstalowanego w desce rozdzielczej, który pozwala na uruchomienie silnika.

Radio

Radio tranzystorowe było pierwszym komercyjnym produktem na świecie działającym dzięki zastosowaniu mikroprocesorów. Wprowadzone do sprzedaży w 1954 r. rozpoczęło muzyczną rewolucję: przenośny odbiornik pozwalał młodzieży do woli słuchać rock'n'rolla z dala od dorosłych.

Miniaturowy układ scalony zainstalowany w urządzeniu do parzenia kawy czyni zeń " "inteligentny ekspres . Milaoprocesor czyta kod kreskowy umieszczony na poszczególnych kapsułkach i oblicza ilość wody oraz czas zaparzania niezbędny do przygotowania filiżanki idealnej kawy.

Karta kredytowa

Aparaty cyfrowe zawierają ·mikroprocesory, które odpowiadają m.in. za automatyczny dobór . czasu ekspozycji i ustawianie czułości.

Banki coraz częściej pozbywają się pasków magnetycznych ze swych kart na rzecz inteligentnych czipów, w których zapisane są informacje o koncie. Od czasu wprowadzenia czipów w "plastikowych pieniądzach" fałszowanie kart kredytowych we Francji spadło o Bo proc.

How It Works I 071

M SU NG

Sams 'u ng

"

.

�a 'a )(� Note

' _

l

Firma Samsung Electronics zostala założona w 1969 r. o e a ski ej miejscowości : .,. .: . egu. Dziś jest jedną . z najwlększych elektronicznych świata. . •.. zatrudniającą po n ad

.

�:'\ :··: :>N k 4a

r

ń

firm

_

��=�;�.j��m

\IV �

stJn� �st

30 mln

AVlla. który na całym świecie

znalazł ponad nabywców.

.":/ 200 000 pracowników.

Sams u ng Galaxy Note

się

ł..IłJiIi�MOI·� oł1Q1i.S�tl

rynkach międzynarodowych

.

·osiągnął sprzedaż ponad 1 mln sztuk.

owa

Sa",sLłY\9 Cra laxy Not�

o rozdz1ek:zośd 800 X 12800 piksell . zadowoll nawet najbardziej

wymagających użytkownikóY(­ Me zagęszczenie płkseli. �Mi (pil
PROCESOR

PROCESOR

.. Dwur.dzeniowY 1.2 GHi

Dwurdzeni9-wy 1,4 G�

GRAFIKA

GRAFIKA

ARM Mali-400 MP

. . A�M Ma/iAOO MP

.. PAMIĘĆ . 1 GB RĄM .

PAMIĘĆ . · 1 Ge.RAM , . · ·

.. : DYSK

HD Sui>er p,MQI,.ED

KAMERA

8 MP

BATERIA

BATERIA

. :\7�O mAof'.):. ' WAGA

:. 135 g

. ŁĄCZNOŚĆ

Wf*i. NFC; GPS, Bluetpoth 3.0 OS

.

1650 mAh

2500 mAh ;.

WAGA

WAGA

116 g

.

ŁĄCZNOŚĆ

: :.: :

"-

� v:· ,

.'

''.

.

,",

:

.'

Wi"R; N FC GPS, BIJJetQoth 3.0 OS

.

178· g

"

: .. ŁĄCZNOŚĆ ,

Wi-Ff, NFC,

OS

; .;

.

.

.

.

�"

�: '

Bluetootii.3.0 .

4w

należącym do Samsunga warszaws k i m R&D Center na d n a no s ymi we a mi oprogramowania dla

j wz

rsj

urządzeń koreańskiego producenta pracuje

ponad 800 inżynierów.

5JUZ niedługo

m

S a su ng Ga Note ma p ojawić się w ""er Z lO -ca l owym wyświetlacze i systemem . operacyjnym

Android Lto.. ···

.

:

1� 111 11'1 [1!1 co

www

.ebo okg igs. eu

czytaj - pis z - kom ent uj - dys kut uj

śr o dę

I:II II� I c o dz iennie

�

. Pierwsza

drukarka z serU pojawiła się r., ważyła 32 kg, ':·n""rw",." stronę dru kowała . p0 2 min od włączenia, w ciągu m inuty drukowała ok. 16 strOA.

3

iektóre drukarki :również te stosow.ane 9SSl m �j

P LaserJet

4 Innym typem drukarek

pierwszy krok na d rodze

DOO'.a drukarek . e ����=� U

nafadrukJ...-a nei kartce informacje niewidoczne dla dru·kującego, by utrudnić fałszowanie dokumentów i banknotów.

Za

są drukarki igłowe - dziś stosowane Jeszcze np. przy drukowaniu faktur. Po raz pierwszy pOjawiły się Da rynku przy okaIji olimpiady w Tokio w 1964 r.

kSerOgr

-przez Chestera Carlsona w 1937 r.

·5 Jakość druku drukarki .

wyraża się w skrócie dpi (d.ots per inch) i ożnacza, jak wiele punKtów drukarka jest w stanie nanieść na długości 1 cala (2,54 cm).

PierVJ5Z0 drukarko loserovvo zostafo wyprodukowano w 1977 r. i kosztov\/ofo 350 000 ooloróiJv. -------

------._------.--_.---�-- .----

Technologia druku laserowego Współczesne urządzenia wielofunl
LaserJet

Fotografia 3D i skanowanie

HP TopShot Laser]et Pro M275 umożliwia nie tylko zwykłe skanowanie dokumentów, ale również wykonywanie wysokiej jakości zdjęć obiektów trójwymiarowych, zapisywanie ich w pamięci komputera, drukowanie lub umieszczanie bezpośrednio na stronie internetowej.

Ruchome ramię, w którym znajduje się aparat fotograficzny z matrycą wysokiej rozdzielczości i lampą błyskową

Druk W czerni i W kolorze Urządzenie wielofunkcyjne HP potrafi drukować 16 stron czarno-białych w ciągu minuty i 4 strony na minutę w kolorze. Druk odbywa się z rozdzielczością do 600 x 600 dpi, a drul
Podkładka, na której um ieszcza się trójwymiarowe obiekty do sl�anowania

Podajnik papieru

Drukowanie sieciowe Wiele komputerów może zostać podpiętych w sieci firmowej do jednej drukarki za pośrednictwem kabla lub bezprzewoqowo, pod warunkiem że pracują w jednej sieci Wi-Fi. ......... .. . Panel sterujący z dużym, . . . . . wyraźnym ekranem

Korzystając z Wi-Fi, możemy umieszczać skanyw Internecie, bez wcześniejszego kopiowania do komputera. Natomiast technologia HP ePrint umożliwia drukowanie plików przesłanych e-mailem na indywidualny adres drukarki - tutaj również nie potrzebujemy komputera . . . .. . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . Włącznik

Drukowan'ie bezprzewodowe Umożliwia druk z dowolnego miejsca, o ile twój smartfon, komputer lub tablet jest . w zasięgu sieci umożliwiającej .. przesyłanie danych lWi-Fi, GSM). Użytkownik musi jedynie znać adres e-mail drukarki, z której ma być wydrukowany plik. Jeśli korzystasz z iPhone'a firmy Apple (minimum z systemem ios 4.21, możesz drukować

'••11

. ..

W W W HO WI T WO R KS . P L

TopShot Pro M275

U rządzenie H P

, "

··

:

.'

..

na urządzeniu HP po prostu po wybraniU opcji " drukuj " w telefonie. Jeśli używasz urządzenia ze starszym systemem mobilnym firmy Apple lub korzystasz ze sprzętu pracującego pod systemem Android, w każdęj chwili możesz ściągnąć darmoWą aplikację, która. uprości bezprzewodowy . druk do minimum. ::..t . .: Wypróbuj na: hp.pllePrlntDemo

-.

How It Works I 075

·

�

Niek� órzY�� TP'':...z.q termin , p � is ing " ioko po�sword hor�estjng fi� hing " � : �Rellll�t� �ZO/Q, ze to okres/enle pochodzI od nazwIsko Briona Phisha, pioniera kradzieży numerów kort kredytowych w lotach 8 0 . XX w. lub - według jeszcze innej teorH - Jikc.:yjnęr:: ęt� fc6W. � postoci wykreowanej w światku internetowych:.pti�st� ,

_ __ '""'-_ _ _ ._ _ _ _ _ _ _ _ _ _

_

•

•••• _ . _ !Io

.... .

Druk przestrzenny/Przestępstwo internetowe .

" . �. ,

,

•

• • •• �

0,0

.

•••

•

Phishi Drukarki 3D:

Jak działają urządzenia do druku przestrzennego? ' > .' ' ,;� :',' ,

<,

" Technologia druku przestrzennego p olega ' na nanoszeniu przez maszynę warstwa po warstwie materiału o grubości ok. 0,1 mm � w celu wykonania trójwymiarowego modelu o dowolnym kształcie. Model taki powstaje na podstawie rysunku 3D przygotowanego w programie komputerowym " lub obrazu przestrzennego bryły, np. rzeźby. W uproszczeniu technologia ta przypomina działanie zwykłej drukarki atramentowej, która nanosi na papier atrament w różnych kolorach, by powstało zdj ęcie. Różnica p olega na tym, że drukarki 3D zamiast atramentu używają do stworzenia modelu np. płynnego tworzywa sztucznego, wosku , o dużej gęstości lub gipsu. ' Istnieje kilka różnych metod druku. W najbardziej podstawowej, jaką jest utwardzanie, model tworzy się poprzez warstwowe, naprzemienne nanoszenie spoiwa i specjalnego proszl
lliiilll

Jedno z naj częstszych przestępstw polega na wyłudzaniu danych od nieświadomych użytkowników. Phishing to przestępstwo internetowe polegające na wyłudzaniu poufnych danych osobistych za pośrednictwem fałszywych e-maili oraz stron internetowych. Najczęściej dochodzi do niego, gdy nieświadomy przestępstwa użytkownik dostanie list od złodzieja podszywającego się pod instytucj ę bankową lub sklep internetowy (z którego korzysta ofiara), z prośbą o aktualizację danych osobowych. W takim liście zazwyczaj umieszczony jest link do strony internetowej, łudząco przypominającej prawdziwą stronę danej instytucji, na której znaj duje się formularz z miejscem na wypełnienie danych. Po wprowadzeniu danych wysyłane są one wprost do złodzieja - czasem wraz z numerami kart kredytowych i kont bankowych. Niekiedy jednak nie trzeba nic wypełniać - wystarczy kliknąć w link, by uruchomić skrypt, który przeszuka komputer i wyssie wszystkie dane jego właściciela zapisane na dysku. -);j

Tekst

Marka

w treści e-maila, który dostaje ofiara,

Przestępcy dokonujący phishingu podszywają się pod istniejące marki lub tworzą nowe, by nadać wiarygodność swoim poczynaniom. Nieświadomy klient przekazuje w dobrej wierze swoje dane, myląc złodzieja z renomowaną firmą.

zazwyczaj znajdują się informacje, że zagrożone są jakieś dane osobowe i natychmiast należy je zweryfikować, inaczej konto zostanie zablokowane.

Anatomia phishingu >,

�.

',"

'' ,

.JL -ar

Bank Godny Zaufania

: ..:. ." Sz ol1O't\ny Klijenc t e , .:

OtrzymaH�y powiadomieni e , że w ostatnich dniach próbował Pon podjąć pieni.ądze z naszego oddziału banku za grani.cą, na st.mę

100 euro, Je�H takie zdarzenie nie miało miejsca, kto� ni epowołany

może mieć dostęp do Pana konta. Dla bezpieczeństwa prosimy kliknqć \ ink poniżej i zweryfi kować dane swoj ego konta. http: //'INNI , bankgodnyzaufania . com/weryfikacja

Po

weryfikocj 1.

swoich danych otrzyma Pan potwierdzenie dokonania

weryfi kacji .

Dzi.ękuj emy za współpracę, Zespół Banku Godnego Zaufania

o"

.". "

��W".�=-r ·��'7W·�� , �::1 · :�":!;���···��"'·�7 · ���·�

• •

Błędy .

",'

: Od leWej: r�eiba gargulca, j ej trójwymiarowy skan w komputerze i wydruk 3D

076 I How It Works

-

replika figurki. , � , " "

..;."

.

;

"

'.

/

�,; ."

f:;,

Jednym ze sposobów wykrycia ataku phishlngowego jest sprawdzenie, czy w treści e-maila nie znajdują się błędy - od tak drobnych jak l iterówki, po dziwne zapisy w adresie strony, do której e-mail ma przenosić.

:·

URL

Celem ataków phishingowych jest zmuszenie ofiary do kliknięcia w link URL znaj dujący się'w e-mailu, który przenosi na stronę z fałszywym formularzem danych lub uruchamia skrypt wykradający dane z dysku komputera . WWW. H O WI T W O R KS . P L

�5TAR5ZE iRANATY

Granaty ręczne wyn ojf{?J'Af,l�VVrfJlif1Dm A?ą[��� rPJp�tji Tong , w X w. Joko moteriołu wybuc'h'fJO�� O � lItrdw�JliB'w��'1ń��tl1fńsk;ego wynalazku, czarnego prochu. Granaty umieszczono m.in. w X w. na malowidle ściennym z grot Mogoo w chińskiej prowincji Gonsu [no fotografii obok]. ,

@f41\r.t;ł:L"t.'� Granaty bojowe dzieli się no odłamkowe, przechNponcerne i specjalne [np. zopofojqce, dymne] .

. ...... .... . .. . . . . . . .. ... ...... ..............

3. lglica

Kiedy dźwignia zabezpieczająca ("łyżka" ) odpada, iglica przemieszcza się w dół pod naciskiem sprężyny i uderza w spłonkę.

. .... . Otwór do napełniania granatu materiałem wybuchowym

1. Zawleczka

Odłamkowy

granat

W Europie granatów ręcznych używano powszechnie od wczesnego wieku XVI po wczesny wiek XIX. Powrócono do ich stosowania na początku wieku XX, podczas wojny rosyjsko-japońskiej w roku 1904. Współczesne granaty działają według tej samej zasady co przed wiekami, są jednak łatwiejsze w użyciu i bezpieczniejsze dla miotającego. Na współczesnym polu walki zazwyczaj używa się granatu ręcznego obronnego z zapalnikiem czasowym, który w chwili wybuchu rozpada się na setld drobnych odłamków, rażących przeciwnika. ,').

Zabezpiecza "łyżkę" przed odblokowaniem, które doprowadziłoby do przypadkowej detonacji granatu.

2. Łyżka

.............

Sprężyna iglicy . . .. .. .. . . . . zapalnika ....... .. . . Skorupa

.

Dźwignia zabezpieczająca, która w chwili rzutu odpada od granatu, zwalniając sprężynę iglicy zapalnika.

Materiał .. . wybuchowy .. .... 4. Spłonka

pobudzająca

Iskra powstała pod

6.

Detonator

wpływem uderzenia iglicy odpala ścieżkę prochową - rodzaj opóźniacza chemicznego, który sprawia, że właściwy wybuch następuje po 3-4 sekundach.

. . . . .. . .

Kiedy ścieżka prochowa się wypali, następuje detonacja materiału wybuchowego, która rozrywa skorupę granatu na setki kawałków. ;".:'C..,l·;

5.

;.,,,,:.,'łIftj,, ••,,,. .. ....... . .... .... .... . . .. ... .

Opóźniacz chemiczny

Ściezka prochowa, ot9czona przez materiał wybuchowy.

R E KLAMA

�.ebQQ>kgig � eu Q

S

.-

�

:11 'N

a 1:

Ui

,.Ii

e lU

'1:J ClI

Poznaj fenomen egipsldej " sztuld mumifil
Starożytni Egipcjanie mumifikowali zwłoki, ponieważ wierzyli, że jeśli ciało człowieka nie ulegnie rozkładowi, to jego dusza będzie żyć w zaświatach. Ciała zmarłych konserwowano, stosując różne metody - począwszy od najprostszej i najtańszej, czyli wysuszenia wskutek pochówku w gorącym piasku, a skończywszy na bardzo kosztownym balsamowaniu. Na ostatnią metodę mogli sobie pozwolić tylko bogacze, podobnie jak na wspaniałe grobowce. Balsamowanie było skomplikowane i trwało aż siedemdziesiąt dni. Wiązało się z naruszaniem ciała zmarłego, co uważano za czyn obrzydliwy, dlatego

osoba, która jako pierwsza rozcinała zwłoki, stawała się kimś w rodzaju kozła ofiarnego. Symbolicznie ją kamienowano, a potem wypędzano z sali balsamacyjnej . Zmarłemu usuwano wnętrzności, płuca, żołądek oraz wątrobę. Te narządy także poddawano zabiegom konserwującym, a następnie chowano do specjalnych pojemników, nazyw3mych urnami kanopicznymi. MOzg wydłubywano przez nos długim, wąskim narzędziem. Serce uważano za siedlisko rozumu, dlatego zostawiano je w ciele. W trakcie balsamowania dokonujący go kapłani traktowali zmarłego z szacunkiem. Palili kadzidła, odmawiali modlitwy, " wzywali pomocy i opieki egipskich

bogów. Po oczyszczeniu zwłok zabierano się do ich osuszania. Umieszczano zwłoki w sodzie naturalnej, która wchłaniała z nich całą wilgoć. Po czterdziestu dniach zmarłego wyjmowano z sody, wypełniano ziołami, olejkami i korzeniami, które miały oczyścić i zakonserwować ciało. Jeśli brakowało jakiejś części zwłok, zastępowano ją protezą, na przykład sztucznymi kończynami albo oczyma wykonanymi z obsydianu. Potem zwłoki starannie bandażowano. Owijano z oS�bna każdy fragment ciała, łącznie z poszczególnymi palcami. Paznokcie przykrywano złotymi osłonami. Na zmarłym " kładziono amulety, mające go chronić: " WWW. HOWITWO RKS. P L

-.".

.-

(.' .:

" ".

",.:

�ł#.�� W 1975 r. powstało organizacjo Summum, która zoczęło boisomować z\/vfoki no sposób storożLJtf7ldch Egipcjan. Często też wieszanO mu na szyi girlandy z liści albo jagód, którym przypisywano właściwości odmłądzające. Włosy fryzowano, używając olejl<ów oraz kosztownych ozdób. W związku z upałem i wszawicą Egipcjanie golili głowy, dlatego zmarłym zakładano wyszukane peruki (z ludzkich włosów). Zwłokom robiono także makijaż oraz zakładano piękne ubrania i ozdoby. Kobiety chowano razem z grzebieniami oraz ceramiką, mężczyzn ze sztyletami i mieczami. Takie przedmioty albo układano obok ciała, albo umieszczano między bandażami. Na początku XX w. egiptologia była jeszcze bardzo młodą gałęzią nauki. Wielu pierwszych badaczy nie zwracało uwagi na szczątki starożytnych Egipcjan, bardziej od mumii interesowały ich znajdowane przy nich skarby. Szukając kosztowności, uszkodzono wiele zabalsamowanych zwłok, w tym szczątki faraona Tutenchamona. Howard Carter, odkrywca grobowca tego władcy, był znakomitym archeologiem, ale nawet on nie wiedział, ile cennej wiedzy mogą dostarczyć badania mumii. W epoce wiktoriańskiej były tylko ciekawostką - pokazywano je na salonach, odbandażowywano ... a potem przychodził czas na herbatę, ciasteczka i uprzejmą konwersację. To podejście zmieniło się dopiero dzięki pojawieniu się zdobyczy nowoczesnej techniki, umożliwiających badanie mumii na wiele nowych sposobów.

1

Mumie lodowe

• Są to zwłoki zakonserwowane dzięki "

niskiej tęmperaturze otoczenia, zwykJe majdowane w lodowcach. Słynną mumią lodową jest .Lodowa Dziewica", czIonklnl ludu nazywanego

Po raz pierwszy w sposób fachowy i naukowy odwinięto mumię z bandaży w Manchesterze, w 1908 r. Margaret Murray zbadała wówczas zwłoki dwóch braci: Chnum-Nachta i Nekht-Ankha. Po dziś dzień związki Manchesteru z naukowymi badaniami mumii pozostają silne. Właśnie tam profesor Rosalie David przeprowadziła nowatorskie badania chorób, na jakie cierpieli dawni Egipcjanie. W roku 1979 stworzyła międzynarodową bazę danych o mumiach, zawierającą informacje zebrane przy wykorzystaniu endoskopii, badań serologicznych, promieniami rentgenowskimi oraz rezonansem magnetycznym. Obecnie bada się także próbki DNA mumii - co umożliwia egiptologom identyfikację zmarłych oraz ustalenie ich powiązań rodzinnych. Nowe metody badawcze pozwoliły zrezygnować z niszczącego mumie zdejmowania bandaży.

Jedne z najważniejszych badań mumii przeprowadzono w Paryżu w latach 1976-1977 na zwłokach faraona Ramzesa II. Szczątki władcy powitano na lotnisku Orły z honorami należnymi głowie państwa. Potem zbadał je zespół złożony z ponad 100 naukowców, w tym botaników, mikrobiologów oraz antropologów. Po zakończeniu prac opublikowano raport, pełen nowych i zaskakujących faktów dotyczących technik balsamowania. Dzięki mumiom poznaliśmy także życie codzienne starożytnych Egipcjan. Oprócz mumii bada się tal<że towarzyszące im tkaniny, biżuterię, olejki - a nawet pasożyty. Najstarsze na świecie jajeczka wesz odkryto na głowie mumii, badanej w Manchesterze. Mumie poszerzyły również naszą wiedzę na temat chorób, uzależnień i ogólnych dolegliwości nękających Egipcjan. Badacze odnaleźli ślady urazów, artretyzmu oraz polio. �,

g lł

Kulturą Pazyryk, który w VI·III w. p.n.e. zamieszkiwał syberyjskie góry Altaj. "DzIewicę" złożono do kurhanu razem z sześcioma końmi oraz jedzeniem. Jej ciało pokrywaly piękne, niebieskie tatuaże, przedstawiające mitycZne zwłerzęta. -

2 Mumie z Wysp •

3

•

Inkaskle mumie

w Peru I Chile znajdowano mumie Inkasl
4

•

WWW. H O WI T W O R KS. P L

.

_

_

Kanaryjskich

Kiedy w xv w. Hiszpanie podbijali Wyspy Kanaryjskie, majdowalI tam mumie przedstawicieli tubylczego ludu Guaoozów. Były to wysuszone na słońcu zwłoki, wypychane piaskiem I owinięte zwierzęcymi skórami. Tak przygotowanych zmarlych kładziono do drewnianych sa1ll.ofagów I chowano do Jaskiń. Wiele mumii Guanczów zostało zniszczonych, bo najeźdźcy wierzyli, że zrobiony z niell proszek leczy dolegliwości źołądkowe.

:"." ',"

Mum� Z katakumb kapucynów w Palenno

Pochodzą z okreSu między końcem XVI w. a wiekiem XX. Tysiące ciał suszono w specjalnych komorach, usytuowanych w przejściach katakumb. Po ośmiu miesiącach pozbawione wilgoci zwłoki zabierano stamtąd I moczono w occJe. Gotowa mumie �wlano na widok publiczny w trumnach, niszach oraz przyczepione do ścian.

How It Works ;-.

079

�6ł6łigJQi1eAIi11i fikowoli nie tylko ludzi - ale także zwierzęta, które uważali za święte, takie jak koty i krokodyle.

Sztuko mumifikacji.

Sala

um

Otwieramy wrota do miejsca, w którym balsamowano zwłoki. Objaśniamy, jak przebiegała mumifikacja.

1 Mumie z bagien

w podmokłych torfowiskach jest bardzo małotlenu, a to oznacza, że nie mogą tam przetrwać mikroorganizmy odpowiedzialne za rozkład zwłok. Ciało konserwujetakże wysoka kwasoWość ba&Jen oraz mchów torfOwych. Dzięki temu skóra, MIsy

Budowlę, w której balsamowano zwłoki, nazywano " Pięknym Domem". Mieszkali w nim tylko kapłani oraz ich słudzy, a widok oraz zapach sali, w której konserwowano ludzkie szczątki, wzbudzał strach i odrazę. W "Pięknym Domu" na mumifikację oczekiwało zwykle wiele zwłok. Przygotowując ciała do balsamowania, kładziono je na pochyłych łożach, tak by do podstawionych zbiorników mogła

I organy wewnętrzne zachowują się w wyjątkowo dObrym stanie - jednak kośd ulegaJą rozmiękczeniu. Zmarły ciemnieje, wygląda, Jakby jego skórę wyprbowano.

.

wypłynąć z nich krew oraz płyny fizjologiczne. Balsamowanie rozpoczynano zaraz po śmierci. Podczas przygotowań często przypadkowo odcinano albo gubiono części zwłok. Do balsamistów często podchodzono z dużą podejrzliwością. Oskarżano ich o kradzież i branie łapówek. Jednocześnie widziano w nich magików, których sztukę otaczała aura tajemniczości. O-

.

.

. - 4. Trumny

. Duże, prostokątne trunmy ozdabiano magi:cznymi

tekstamH nialunkami oczu -wierzono, że dżl.ęktnfih )0.0 · . ' . .. �li·widzą i obserwują �a� dqczeSI?-Y' •

.

••

·

3. Przygotowania

2 SamomumIfikacja

Przed zabalsamowaniem zwł.oki ldadziono na PQchyłyIJ1 stole� aby wypłynęły ż nich płyny. .

Samomumlllkację praktykowali Japoiiecy mnisi buddyjscy, nazywani IOkushlnbutsu (po Japońsku - "żyjący Budda''). NaJpierw przez klika lat żywili się orzechami I zlamem, potem pll sok z drzewa urusItI, powodujący wymioty oraz utratę masy ciała.

.

Następnie zamykali się w grobowcach

I umierali - Jeśli po tych wSzystkIch zabiegach ciało mnicha ulegało, mumlflkacłl, uznawano go za świętego.

3 Wysuszone �kI

.

CIaIo pozostawłone pod gołym nłebem zwykle szybko Z08taJe

zniszczone przez wodę, InMkty oraz upal. Jednak zwłoki

Miejsce prżyjęcla,zwłok :··

zagrzebane

w plasku lub w soli wysyc:łIaJą, nie ulegając rozkładowi.

Zaklbnllr:y i' kaptar:-i

. Zwłokom towarzyszyła do " Pięknego Domu" . . i kapłanów, Do balSamo�nia przystępowano niedługo po

EgIpcjanie ułatwiali ten proces, usuwając

zmattym organy wewnętrzne, co zapobiegało gnlcki szczątków.

�

,

OD SMIERCI PO GROB

Niska temperatura, Z\o\łaszcza w rejonie góIskIch lodowCów, zapobiega rozkładowi cIaIa i powstrzymuje rozwój bakterii. Świetnie konserwuJe, dlatego zmarły bardzo przypomina siebie takle&O, Jakim był za życia.

�--------------�I � I __________----� "

1. Mary ... 1

Słynną mumią lodową jest znaleziony w Alpach Otzi - tragicznie zmarły myśliwy sprzed 5000 lat. :.

,

Egipskie mary miały lwie głowy u wezgłowia i nogi rzeźbione na kształt lwich łap.

:

.

080 ·\ . How It Works

.

..

4 Mumie lodowe

.

Balsainiśd odb,ierali zWłoki · . . od ża!obnikó� VI!' niewiell
. : ,.,

. -: . ,':

.

.

"

.'

�

;...

.

" ,

2. Balsamiści przy pracy , .. . : .......

.

Ciału zmarłego towarzyszyło kilku kapłanów. Jedni zajmowali się zwłokami, inni odmawiali modlitwy oraz magiczne inkantacje.

.

:.:: .

.

�

' .

.....: .;

� /

�----------------�----------------�I � ! --------------�

3. Bandażowanie

i namaszczanie

.

.

... . ..

4. Złożenie do trumny .... ....... ........ 1

�

Trumny wykonywano z drewna, ozdabiano metalami szlachetnymi i wypisywano na ni magiczne teksty. Przez ponad 3500 lat istniej starożytnego Egiptu zmieniał się ich kształt i sposób dekorowania.

Zużywano wiele metrów lnianych bandaży, bo każdy palec zmarłego owijano z osobna. Ciało namaszczano ochronnymi olejami i żywicami.

..'

. ,.

.. . . ;

WWW. H D WITWO R KS . P L

�dIIII"· łPma

nazywana .Juanitą" to szczątki nastoletniej dziew- "

czynki, ztożonej w górach w bogom. W 1995 r. w Peru odnalazł ją amerykański antropolog John Reinhard.

�i�L Plostynocio i kriogenika to \NSpó+czesne rnetody konserwacji zwłok. Maska grobowa

Kapłan w masce Anubisa

Bóg Anubis był patronem balsamistów, często przedstawiano go pod postacią szakala. Egipcjanie kojarzyli te zwierzęta z cmentarzami. MaskęAnubisa zakładał kapłan odprawiający ceremonie pogrzebowe.

Zakładano ją na mumię jako ostatnią. Zwykle wykonywano ze szlachetnego metalu - najczęściej złota, symbolizującego odradzającą moc słońca.

Kapłani z ogolonymi głowami

Kapłani golili głowy na znak czystości. Nosili slaomne, białe przepaski z lnu i zwyczajne sandały z trzciny.

Kapłani utywali do mumifikacji narzędzi wykonanych z brązu. Były to szczypce, igły, haki oraz

"" Słoje," maści, olejki

Bandaże i amule1:y Podczas za1dadania każdego z bandaży kapłanwznosił modły i kładł na ciele amulet. Przyjednej mumii mogło znaleźć się kilkaset magicznych " amuletów.

Kadzidło było bardzo ważne dla starożytnych Egipcjan. Pomagało osiągnąć rytualną ćzystość i odegnać zło.

Olejld i maści służące do balsamowania były bardzo kosztowne. Miały chronić ciało przed rozkładem . i sprawiać przyjelimQść " bogom. "

Klejnoty "

Biżuteria miała znaczenie zarówno estetyczne,jak i religijne. Naszyjniki, bransolety, kolczyki i pierścienie kładziono na mumiach żeńskich i męskich. Ozdoby stanowiły pokusę już dla starożytnych rabusiów. . "

MarY Egipcjanie powiązali wschodzące i zachOdzące słońce z dwoma bóstwami o lwich głowach. Mary, ozdobione rzeźbami lwich głów, symbolizowały regenerację oraz odrodzenie.

Mumifikacja krok po kroku, od łoża śmierci po wspaniały grobowiec '"

ł � Q

�I � �

__ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ � __ __ __ __ __ __ __ __

5. żałobnicy

... .

.

Trumnę kładziono na marach i woły zaciągałyją do grobowca. Zmarłemu towarzyszyli kapłani, żałobnicy i laewni.

6. Otwarcie ust . . . . . . . . . . . . .. . . . i . Kapłan ubrany w skórę leoparda otwierał usta zmarłego, używając narzędzia przypominającego dłuto. Pozwalało to duszy ulecieć z ciała.

�I

�! � L

__ __ __ __ __ __ __ __

__ __ __ __ __ __ __ __ __

7. Złożenie dóbr

.

grobowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l

Starożytni Egipcjanie wierzyli, że dosłownie można coś zabrać ze sobą "do grobu". Miejsca wiecznego spoczynku wypełniano przedmiotami, które mogły się przydać w zaświatach.

� ł

@

��I � ł

__ __ __ __ __ __ __

8. Kapłan opuszczający

grobowiec . .. . .... . ... .... ..... . . . . . W kulmina�nym momencie obrzędów pogrzebowych kapłan opuszczał grobowiec. Wychodząc, omiatał stopy z kurzu.

�i

__ __ __ __ __ __ __ __

9. Ważenie serca . . . . .

Według wierzeń serce ważono przed obliczem Ozyrysa, boga umarłych. Jeśli okazało się grzeszne, zmarłego pożerało monstrum o łbie laokodyla.

. " :1 '

WWW. H O WI T W O R K5 . P L

How It Works

081 ' .( �

,0'0

3. żarówka LED Świecą w niej diody LED.

o:�

i

. <-

.

luminoforem. Wyładowania elektryczne pomiędzy wolframowymi elektrodami wytwarzają promieniowanie ułtrafioletowe. Odpowiednie luminofory łll przetwarzająje na światło widzialne.

�ałir:,*,� Thomos Edison jest autorem ponad

'la

��ga�.���

1000

tej samej zasadzie CCl

To półprzewodnik� które PQ

..

ŚY.ietIÓWka . Jest jednak mniejsza

można Ją stosować w standardowych oprawach. Daje więcej światła nfż iarćmka przy tym samym poborze mocy

•.

przyłożeniu prądu emitują światło. Żarówki LED są bardzo energooszczędne. .ale drogie. :0

\.0

�: .:o o ,

"00

o;.

opatentowanych wynalazków. ..

I Wczesna forma fotografii

Historia }?ierwszego przenośnego magnetofonu l
.

•

�:.

.:. x: .

Dodatkowe przyciski

w górnej części obudowy mieści się przełącznik radio/magnetofon,

pokrętło głośności oraz przełączniki wyboru rodzaju taśmy (zwykła lub metaliczna) i częstotliwości radiowej FM/AM. W tym miejscu znajduje się także ekran LeD, na którym wyświetlana jest godzina i ustawienia alarmu.

Kółko zamachowe Kółko zamachowe, połączone gumowym paskiem z silniczkiem, odpowiada za przesuwanie się taśmy.

Przyciski sterowania

z boku obudowy znajdują się cztery przyciski:

odtwarzania, przewijania do przodu, przewijania do tyłu oraz zatrzymywania odtwarzania . Ten ostatni przycisk służy również do otwarcia obudowy w celu włożenia lub wyjęcia kasety.

Czy -n aprawdę to Edison wynalazł żarówl<ę? Prace nad uzyskaniem źródła światła z rozgrzanego przepływem prądu materiału rozpoczęto na kilkadziesiąt lat przed Edisonem. W konstrukcji Anglika Fredericka de Moleyns z 1841 r. źródło świata stanowił platynowy drucik. W 1854 r. Heinrich Gobel, Amerykanin niemieckiego pochodzenia, oświetlił zbudowaną przez siebie żarówką wystawę swojego sklepu. 1ednak nie opatentował wynalazku. W 1860 r. 10seph Wilson Swan uzyskał w Wielkiej Brytanii patent na włókno węglowe świecące w bańce, z której wypompowano powietrze. Swan kontynuował swoje prace - w 1880 r. uzyskał patent na udoskonaloną wersję

082 I How It Works

Obudowa Czarna, plastikowa obudowa zabezpiecza obwód drukowany z podpiętym do niego minigłośnikiem oraz mechanizmem sterującym.

Ferrotypię opatentował Amerykanin Hamilton Smith w 1856 r. Proces wykonywania fotografii w tej technice polegał na naświetlaniu lakierowanych na czarno płytek żelaznych (łac. ferrum - żelazo) pokrytych światłoczułą powłoką kolodionową. Pod wpływem światła warstwa ta traciła przezroczystość. Tam, gdzie padało mniej światła, przez przezroczystą warstwę kolodionową widać było ciemną płytkę. W rezultacie od razu otrzymywano finalny obraz. Zdjęcia można było zrobić i wywołać (i sprzedać klientom) w ciągu kilku minut - bardzo szybko w porównaniu z innymi wczesnymi technikami fotograficznymi (np. dagerotypią). Były też stosunkowo tanie. Używający ferrotypii fotografowie pojawiali się więc na wszelkiego rodzaju festynach albo targowiskach. Technika ta zyskała szczególną popularność w USA w czasie wojny secesyjnej . Zdjęcia ferrograficzne często oprawiano i noszono w postaci medalionów. Podstawową wadą tej metody było szybkie blednięcie obrazu. Ferrotypię wyparły nowsze, jeszcze wygodniejsze techniki fotograficzne. :;:::

żarówek i zaczął je produkować. Pierwszym publicznym budynkiem na świecie, całkowicie oświetlonym światłem elektrycznym (1881 r.), był londyński teatr Savoy. W tym samym czasie Thomas Edison też pracował nad konstrukcją żarówki. Udoskonalił ideę Swana i wkrótce zaprezentował żarówkę z włóknem z węgla bambusowego, która mogła świecić bez przerwy przez niemal 1200 godzin. 4 września 1882 r. w jednej z nowojorskich dzielnic rozbłysły pierwsze latarnie elektryczne - w sumie 14 000 żarówek. Swan i Edison w 1883 r. połączyli siły i założyli firmę Edison & Swan United Electric Light Company.

Wykonany w technice ferrotypii portret słynnego rewolwerowca Billy'ego Kida został w 2011 r. sprzedany na aukcji za 2,8 mln dolarów. Jest to jedno z naj droższych zdjęć w historii fotografii.

WWW. H O WITWO RKS . P L

�

: Podwójni agenci ' : Polacy kontra V�1 . . ,.Ópęracfa "Kusza" : Zapora z balonów : Uczby ' Nlemc)' wypwdukowali po'nad .· ·. ··.::-4· l;� .- . o'Żenie niemieckim a�akiem : \ .lboml3ardowano' rówrief �a�ł�dX ; o. ra wanlll' �� przed 4 NiemieccySZPledZYW Wlełk� Brytanli . 5 . . . : t ze ze b było r mieli meldować, gdżlę spadalyV-l, : . 30 000 Iafąjących bomb V-1. ���rał .4r. akietOWym ak du , �JSkl ; ,. łę&e� �-l WWW:. _ 0"0

·

••

" , .- ' - ' rząd rozpoczął w 1943 r. O,perClCJę .

.Kusza", mającą doprO,wadzić do od na lezienia I zniszczenią

' :

: �ich wyrzutni znajdują�h się : na terytorium Niemiec.

wypuszczono w pOWletrze ;2000 bąlo'nów zaporowych, mających

.•.. . .

"

•

•

przechwycić nadlatujące rakiety. •

:

.

wywia d pols lej ArmII Krajowej.

V

•

•

.. który zdo'był I przekazał " Brytyjczykom wiele cennych . : ..' ., Informacji dotyczących budowy " technicznej rakiet.

:

: : :

:

I W ten sposób umozllwlć lepsze ' : celowanie następnymi rakie: tarni. NIektórzy w .rzeczywistości pracowali dla aliantów I przel:lazywąli : do, Berlina falSzywe dane. :

PrzeciWkó Wielkie} BrYtanii

wystrzelono okOło 10 060 pocisków. 2419 dotarło do Londynu, zabijając _ .'

'

6184 osoby.

.

�i.7�� Rokiety V-I w \/Vielkie; Brytanii ze względu no kształt nozy\Jvono " mrówkolv\Jomt.

Rakieta V-l

Dane techniczne

Niemiecl
fJ �

.

Niemieckie rakiety bojowe V-l zaprojektowano

i poddawano testom w ośrodku badawczym w Peenemiinde, na bałtyckiej wyspie Uznam. Ich nazwa to skrót od słowa Vergeltungswaffe, czyli "broń odwetowa". Rakieta V-l była kierowanym pociskiem manewrującym, z 850-kilogramową głowicą bojową, wypełnioną materiałem wybuchowym o nazwie Amatol-40 i zamontowaną w opływowym kadłubie, wyposażonym w silnik odrzutowy. Pocisk wystrzeliwano z naziemnej rampy

albo lecącego samolotu, a potem zmierzał do celu naprowadzany żyrokompasem oraz elektronicznym autopilotem. Pocisk rakietowy V-l miał 250 km zasięgu i mógł osiągać pułap 2700-3050 m, jednak na autopilocie przedział wysokości lotu do ustawienia wynosił 100-1000 m. Większość V-l wystrzelono przeciwko Wielkiej Brytanii. Startowały z terytorium północnej Francji. Artyleria przeciwlotnicza okazała się nieskuteczna wobec nowej broni, dlatego do niszczenia. pocisków V-l zaczęto używać myśliwców oraz balonów zaporowych.

Po wyzwoleniu Francji przez aliantów pociskami V-l atakowano ważne belgijskie porty Antwerpię i Liege. Rakiet V-l używano bojowo w latach 1944-1945. Niemcy zbudowali ponad 3° 000 takich pocisków, a powstałoby ich więcej, gdyby nie inwazja aliantów na Normandię. Na terytorium Wielkiej Brytanii, stanowiącej główny cel ataków, eksplodowało około 10 000 rakiet. Zniszczyły setki budynków cywilnych i WOjskowych, zabijając tysiące osób, Wiele egzemplarzy V-l można dzisiaj obejrzeć w europejskich i amerykańskich - muzeach. -O

StoSowana: w latach 1944-1945 Koszt: 5090 rei.chsmareK DługoŚĆ; 8,32 n1

Szerokość: 5,37 m Wysokość: 1,42 m

Ciężar: 2150 kg Głowica bojowa: Amatol-40 Silnik: Argus As 109-014 pulsacyjny odrz�towy Maksymalny zasięg: 250 km . Rozrzut: 12 Km Maksymalna szybkość:

.

644 kmjh

Mal
Głowica bojowa

Rakieta V-l mogła przenieść 850 kg Amatolu-40, silnie wybuchowej mieszaniny dinitroanizolu, azotanu amonu i heksogenu.

Żyrokompas

w trakcie lotu nawigację umożliwiał żyrokompas, zamontowany w nosie rakiety.

Detonator Detonator ładunku wybuchowego.

Autopilot . .• .

.

Prędkość i wysokość lotu bomby były regulowane przez prosty elektroniczny autopilot, zamontowany w ogonie.

...

Silnik odrzutowy

Ral
Zbiomiki paliwa Paliwo znajdowało się w zbiornikach umieszczonych w środku kadłuba.

WWW. H O WITWO R KS . P L

How It Works I 083

Husorio to nojpiękniejszo jozdo w Europie przez wybór ludzi, � t600 0ł<�retłość stroju i dzielność broni. [' . . J Husorze nie cofojq się nigdy, puszczojqc konio w cołym pędzie, przebijojq wszystko przed sobą Franciszek Pawel Oelairac, Anegdoty o

HlJ50rio.

Pierwsi husarze przybyli do Polski naj prawdopodobniej z Serbii, która po klęsce w bitwie na Kosowym Polu w 1389 r. została podporządkowana Turkom. Potwierdza to nazwa formacji: "usar" lub "gusar" oznacza w języku serbskim konnego rycerza. Pierwszą dużą bitwą, w której wzięli udział, było starcie z Tatarami pod Kleckiem. W owych czasach znano ich jako lekką jazdę, walczącą bez uzbroj enia ochronnego nazywaną z serbska racami. Wchodzili w skład oddziałów ciężkiej konnicy, złożonych wówczas z ciężkozbrojnych kopijników w zbrojach płytowych, których liczba stopniowo się zmniejszała. W 1576 r.

084

How It Works

król Stefan Batory powołał chorągwie składające się wyłącznie z husarzy. Zostali wyposażeni w zbroje, pancerze, szyszaki. Ich podstawową bronią były drzewka, czyli kopie, oraz szable, pałasze, koncerze i pistolety. Nowo sformowana jazda sprawdziła się w bitwie nad Jeziorem Lubieszowskim z wojskami zbuntowanego Gdańska. W roku 1605 Jan Karol Chodkiewicz, dysponujący zaledwie 3500 wojska, którego znaczną część stanowili husarze, rozbił jedenastotysięczną armię szwedzką pod Kircholmem. W 1610 r. Stanisław Żółkiewski, mając pod swoimi rozkazami ok 3000 żołnierzy, głównie husarii, pobił pod Kłuszynem połączone armie moskiewsko­ -szwedzkie liczące razem ze służbą nawet do 48 000 ludzi. Husaria zasłynęła w 1621 r. brawurową szarżą pod Chocimiem. Ale już w trakcie wojny o ujście Wisły musiała zmierzyć się ze zreformowaną przez Gustawa Adolfa armią szwedzką, dysponującą znacznie większą siłą ognia. Pierwszą porażkę poniosła w 1626 r. pod Gniewem, potem znów wygrała - z jazdą szwedzką pod Trzcianną w 1629 r. W roku 1633 biła się pod Kamieńcem Podolskim i Smoleńskiem. W okres wojen kozackich, a potem polsko­ -moskiewskich o Ukrainę i wreszcie szwedzkiego potopu {1655-1656) weszła odmieniona i zreformowana. Jako uzbrojenie ochronne upowszechniły się zbroje zamiast wcześniejszych kolczug. Ż ołnierze zostali uzbrojeni w broń palną, atakowali także w płytszym, trzyszeregowym szyku. Jednocześnie zmniejszyła się liczba kosztownych chorągwi husarskich. W 1660 r. w wojsku koronnym było ich zaledwie 5 przy 97 rotach lżejszej i tańszej jazdy kozackiej.

Husaria na powrót stała się główną siłą uderzeniową wojsk polskich za czasów Jana Sobieskiego. Przeprowadziła wspaniałą szarżę pod Wiedniem, we wrześniu 1683 r., i w bitwie pod Parkanami miesiąc później. W 1702 r., w bitwie ze Szwedami pod Kliszowem, atal< husarii załamał się w ogniu piechoty wyposażonej w nowoczesne karabiny z zamkami skałkowymi. Ostatnią szarżę husaria przypuściła w 1716 r. pod Kowalewem Pomorskim - na wojska saskie króla Augusta II. Później wykorzystywana była tylko do parad i ceremonii. " Zaczęto zwać ją "pogrzebowym wojskieTIJ , bowiem głównym zajęciem husarzy stało się asystowanie na pogrzebach. W 1776 r. sejm rozwiązał chorągwie husarskie, powołując w ich miejsce kawalerię narodową. e WWW. HOWITWORKS . P L

. .�. Koń �JqYt11pwarzysk.1 (ostrz�lany, •• . oswoJonWI "rAa:. 1�Jw.Wi . . ... Zl?roJa husarska - 501>0 zł . ' . · Szabla - 2000 zł Kulbaka - 2000 zł Kopia - 1000 zł

�

·

R,ząd koński (uzda, munsztuk lub wędzidło, Q,QWersleń I podogonie) - 500 zł 2 pIStolety (repliki czarnoprochowe) - ad 4000 zJ Buty z ostrogami - od 1000 zł Żupan przeszywany pod zbraję,,:�u�r:' !.,d�Jla;,. . ' / ,' :\�'< ':.>,. . z szarawarami - od 1000 zł

k9.Jg

.

• •

•

• • •

'

..

.v,

.

, .

�i(i.�� W XVII vv. noivl/ięcej husorzy vvystowHo Rzeczpospolita no \Jvojnę z Turcjq w 1521 r. ,.

______

Skrzydła

Historycy do dziś nie wiedzą, czy były w powszechnym użyciu. Wydaje się, że decyzję o ich przypięciu podejmowali sami towarzysze husarscy. W teorii miały chronić przed atakiem tatarskich arkanów, wywoływać szum w czasie szarży i płoszyć wierzchowce wrogów. W praktyce skrzydła nie szumią, natomiast większość dzisiejszych koni sportowych płoszy się na widok husarza. Można zatem sądzić, że skrzydła na plecach szarżujących husarzy miały przerażać konie i wrogów.

Szyszak

Podstawowy element

zbroi osłaniający głowę. Charakterystyczny był nosal ochraniający twarz, który można było przesuwać w górę lub w dół.

Zbroja husarska Była doskonałą ochroną przed bronią białą i palną. Zwykle miała grubość od 1,8 do 3 mm. Jej ciężar wahał się od 12 do 16 kg. Zbroja składała się z napierśnika, naplecznika, obojczyka osłaniającego szyję, naramienników i karwaszy chroniących przedramiona. . Na zbroję, na lewe ramię, zarzucano zwykle skóry tygrysów, lampartów lub wilków.

-

W sumie

c·:', ,.)').:,

daje to okołQ ' . : 26 500 zł,

J

'

.

'

. .'-'. ... ." "� ••••.:• • ". • • • .

.

ok . 8000 żołnierzy.

_ _ � _.

M

Kopia Zwana była w XVII w. "drzewkiem". Miała długość do 6 m. Jej uderzenie w cwale lub w galopie przebijało większość zbroi. Wykonywano ją w specjalny sposób. Długi drąg rozcinano wzdłuż na pół. Z każdej połówld wydłubywano drewno, następnie sklejano i oplatano rzemieniem. Była to broń jednorazowego użytku: po uderzeniu łamała się i była odrzucana. Husarze wozili drzewka w tokach - skórzanych tulejach zawieszonych na przednim łęku kulbaki. Kopia zaopatrzona była w proporzec, który łopotał w czasie szarży i utrudniał celowanie do postaci husarza.

Uzda husarska Dzięld niej husarz mógł powodować lwniem. XVII-wieczna uzda różniła się przede wszystkim brakiem paska podgardlanego, którego rolę przejmował łańcuszek Koń trzymał w pysku munsztuk. Uzda husarska była zwykle bogato zdobiona i zaopatrzona w buńczuk

Kulbaka Była oparta na dwóch deskach spoczywających na końskich żebrach, a nie na kręgosłupie. Na przednim, wysol
Szabla Szablę husarz woził przy lewym boku. Szabla husarska była podstawową bronią po skruszeniu kopii. Jej charakterystycznym elementem był skobel zwany paluchem pierścień na kciuk, przydatny do utrzymania broni w ręku w czasie walid konnej.

'.

W Polsce działa kilka grup rekonstrukcyjnych, odtwarzających husarię. Więcej informacji i zdjęć znajdziesz w internecie.

Koncerz

Wożony ze względu na długość pod lewym kolanem (tutaj przedstawiony z prawej dla czytelności

ilustracji}.

Pistolety Wożono je w olstrach po obu stronach konia, Husarz sięgał po nie jalw po broń ostateczną i strzelał z bliska. Czasami chorągwie husarskie stawały do walki bez kopii (mówiono: po rajtarsku). Wówczas prowadziły ogień z pistoletów i bandoletów - krótkich karabinów jazdy.

WWW H O WITWORKS . P L

How It Works I 08 5

���giQfiilCO łoźnio, tok gorQco, w jokiej dotQd nie byłem.

Gustaw Adolf o starciu z husa rzami pod Trzcianną

Husario. raców do skrzydlatych jeźdźców Od

Złoty wiek Początek XVII w. to bitwy pod Kircholmem, Kłuszynem i Chocimiem - najsławniejsze zwycięstwa skrzydlatej jazdy. Jednak husarz z 1610 r. wciąż wyglądał nieco inaczej niż ten z okresu wiktorii wiedeńsldej. Podstawowym uzbrojeniem ochronnym nadal była kolczuga sięgająca poniżej pasa, chroniąca talcie ręce aż do samej dłoni. Podobnie jak we wcześniejszym olaesie, zai<ładano na nią animę - płytową zbroję, zwykle zaopatrzoną zarówno w napierśnik, jak i naplecznik. Pod koniec XVI w. upowszechniły się kapaliny husarskie - płaskie i szerokie hełmy chroniące głowę. Na początku XVII w. ustąpiły j ednak miejsca dzwonowatym szyszakom, które pozostały w użyciu już do końca istnienia formacji. Z uzbrojenia ochronnego wypadły tarcze, powszechnie zaczęto używać pistoletów wożonych w olstrach na szyi konia. Slazydła przypinano do tylnego łęku kulbaki.

Pierwsi racowie z początku XVI stulecia kompletnie różnili się od husarzyJana III Sobieskiego. Jako jazda lekka nie używali uzbrojenia ochronnego. Ich bronią były szabla, " drzewko", czyli kopia, oraz charakterystyczna, skośna tarcza. Niektórzy jeźdźcy używali szyszaków lub pojedynczych elementów zbroi, np. karwaszy.

Husaria Batorego Reformy Stefana Batorego (1576) przekształciły husarię w osobny rodzaj wojska. Towarzysze i pocztowi zaczęli używać pancerzy - kolczug z nitowanych kółeczek, na które zakładali płytowe napierśniki zwane animą. Głowę żołnierza chronił szyszak, w bitwie racowie osłaniali się skośną tarczą. Husarze walczyli taicie długimi koncerzami przytroczonymi do kulbaki pod lewym kolanem. -

1.

Husaria wychodzi w pole Podstawową jednostką organizacyjną była chorągiew, zwana także rotą, czasem kompanią. Liczyła ona od 100 do 180 j eźdźców, ale na skutek strat w trakcie wojny jej liczebność mogła spaść nawet do 50. Chorągwlą dowodził rotmistrz, l
086 l How It Works

"

=

Husaria atakowała cwałem - szarżując z kopiami, a po ich strzaskaniu chwytając za szable. Jeśli pierwszy atak nie doprowadził do rozbicia wroga, wycofywała się i po uporządkowaniu nacierała jeszcze raz. W czasach Sobieskiego chorągiew husarska ustawiała się do walki w trzy szeregi. W pierwszym stawali towarzysze, w pozostałych pocztowi. - z prawej i lewej strony chorągwi ustawiano dwóch towarzyszy, którzy utrzymywali szyk oddziału. W razie potrzeby zjeżdżali do środka - ścieśniali szyk w ostatnich metrach szarży, albo rozjeżdżali się, rozluźniając linię jeźdźców, co chroniło przed dużymi stratami w czasie ostrzału. Wszyscy towarzysze z pierwszego szeregu równali końmi do skrzydłowych.

Skrzydłowi

- miał w opiece chorągiew. Gdyby ją stracił, rotmistrz lub hetman mógłby go skazać na śmierć. Pod chorągwią zbierali się towarzysze i pocztowi, gdy szyki uległy rozproszeniu. Manewry chorążego powtarzali inni żołnierze.

Chorąży

Towarzysze

ł łł ł l

Rotmistrz z pocztem

Rotmistrz - stawał zwykle z boku chorągwi, aby prowadzić ją do ataku. Po rozpoczęciu szarży przesuwał się na tył: nie brał udziału w walce, ale obserwował ją z ubocza. Towarzyszyli mu jego właśni pocztowi, a także trębacze.

- stawał z własnym pocztem po drugiej stronie chorągwi, aby czuwać nad wykonywaniem rozkazów rotmistrza. Jeśli sam dowodził rotą, jego miejsce zajmował namiestnik.

Porucznik

Zajeżdżający - dwóch towarzyszy pilnujących porządku z tyłu chorągwi. Gdyby któryś z pocztowych lub nawet towarzysz chciał uciekać - mieli go prawo zabić, aby zapobiec panice.

WWW. H O WITWO R KS . PL

Bezbronna husaria

oc:, o > : ';

�j

,

':., -:

;0.,

'

:

,

.

0

'

,

o

� irjizlM;

',.

'0

'

''

.


'

0

"

.

, .

'

'

.

.

'

.

.

. y.

��� VV pofovvie XVII wO wystawienie pocztu kosztowało tyle. co roczny dochód z bogatei \/\/si. Pogrzebowe wojsko

Ostatnie szarże

w XVIII w. pozostał husarii sam przepych i duma z bycia

Dopiero około połowy XVII stulecia pojawił się husarz, którego znamy z rekonstrukcji historycznych i filmów. Odrzucono wówczas kolczugi z nitowanych kółeczek i wprowadzono pełną płytowązbroję husarską, sldadającą się z napierśnika, naplecznika, naramienników i karwaszy, a czasem także nabiodrków. Skrzydła zaczęto mocować do naplecznika zbroi. Po wiktorii wiedeńskiej w 1683 r. przeprowadzono tal<że kolejne reformy: pocztowi stracili kopie, a w zamian za to zostali uzbrojeni w bandolety i karabiny - długą broń palną jazdy.

za la o

towarzyszem tej elitarnej formacji. Teraz służyli w niej nie tyle najdzielniejsi, ile najbogatsi szlachcice. Podziwiano wspaniałe konie tureckie i polskie, złociste rzędy, czapraki, kiry i buńczuki wierzchowców. Do użytku weszły zbroje karacenowe, sluadające się z żelaznych, zachodzących na siebie łusek naszytych na skórzany kaftan, i przejęte od Turków szyszaki turbanowe. W praktyce bogactwo i przepych chorągwi husarskich nie miały nic wspólnego z ich sprawnośdą bojową. Zamiast sprawdzać się na polu bitwy, husarze uczestniczyli w paradnych wjazdach i pogrzebach dygnitarzy Rzeczypospolitej.

sa

Szab1a była podstawową bronią każdego husarza, który sięgał po nią po skruszeniu kopii. Pierwsze egzemplarze, określane już mianem szabli husarskiej, pojawiły się na początku XVII w. w inwentarzach zbrojowni i arsenałów, jednak ostateczną formę uzyskała dopiero pod koniec stulecia. Jest to jedna z najczęściej spotykanych i naj sławniejszych polskich szabel.

A - Rękojeść - zwykle była zamknięta kabłąkiem odchodzącym od jelca B - Głownia

C - Zastawa - tępa część głowni służąca do odbijania cięć D

-

Miąższyna - środkowa, naj ostrzejsza część głowni

E - Sztych - dolna część głowni przeznaczona do zadawania pchnięć

Kapturek Kabłąk

HIW: Co najbardziej fascynuje Pana w świecie sarmackiej

Wąsy

Polski? '. ..: : ." .

z nitami, którym �adzano ostrze

'o

Tylec

5trudziny - bruzdy na płazie, dzięki którym szabla stawała się lżejsza

Jelec - w szabli husarskiej zaopatrzony był w kabłąk dochodzący do kapturka

Ostrze

Młotek - charakterystyczny dla szabel wschodnich

Płaz

Jacek Komuda: Myślę, że styl życia szlachty polskiej. W czasach sarmatyzmu mieliśmy własną, wspaniałą kulturę wolności politycznej i religijnej. Był to też tak naprawdę jedyny okres w historii Polski, kiedy mieliśmy własną modę i wzornictwo, sami tworzyliśmy wzorce lrulturowe. Sarmatyzm to niesamowite stroje, rzędy l
wolna, dumna i bogata, taka jak ówczesna Rzeczpospolita. Udało się już Panu skompletować pełną zbroję husarską?

Mam już komplet, łącznie z naplecznikiem i skrzydłami - co więcej, objeżdżałem ją na killru imprezach rekonstrukcyjnych. Zbroja husarska jest naprawdę dobrze zaprojektowana - wbrew wyobrażeniom wielu osób, daje dużą swobodę ruchów, w porównaniu np. z pełną zbroją gotycką z późnego średniowiecza. Bez problemu też można wsiąść w niej na konia - choć ja osobiście skracam lewe strzemię do wsiadania. Kiedy ukaże się osłatni tom cyklu Samozwaniećl

Myślę, że na pewno w tym rolru, raczej pod koniec. Natomiast

dużo wcześniej ukaże się mój zbiór opowiadań o Samuelu

Pióro - część szabli ostrzona z obu stron

WWW. H O WITWORK5 0 P L

Zborowskim - synu sławnego banity, sztandarowego polskiego warchoła, ściętego na Wawelu w 1584 r., wspominanego ' w prawie każdej książce historycznej. Niestety, jego syn miał z powodu ojca wymierne życiowe luopoty. I właśnie o nich opOWiada książka.

How It Works I 087

Ognivvo Volty_

Jak działal

r

Jak ogniwo Volty wprowadziło nas w erę elektryczności? Włoski hrabia Alessandro Giuseppe Volta (1745-1827) był wybitnym uczonym, którego nazwisko na zawsze związane jest z odkryciami dotyczącymi elektryczności. Już w 1774 r. skonstruował elektrofor umożliwiający elektryzowanie ciał, a w 1782 r. - kondensator płytkowy. 18 lat później zbudował pierwsze ogniwo elektryczne. '!Worzyły je ułożone w stos komórki. Każda komórka składała się z trzech elementów: krążków srebra i cynku (monet) rozdzielonych warstwą kartonu lub materiału nasączonego wodą morską (solanką).

Stos Volty to ogniwo galwaniczne, czyli układ złożony z elektrod zanurzonych w elektrolicie. Źródłem różnicy potencjałów elektrod (czyli napięcia) są reakcje chemiczne zachodzące między elektrodami a elektrolitem. W tym przypadku srebrny krążek działał jak katoda, solanka stanowiła elektrolit, a krążek cynkowy był anodą. Ogniwo Volty to pierwsza bateria - źródło prądu stałego. Dała początek wielu innym wynalazkom i wprowadziła naszą cywilizację w epokę elektryczności. A napięcie elektryczne do dziś mierzymy - na cześć konstruktora pierwszego ogniwa - właśnie w woltach. ',{ł

_

udowa ogniwa Volty SiAm In dod '1tni

_

S.iegun ujemny

Krążek ze srebra Karton

lub tkanina

Krążek

z cynku

światseriali.pl

1!J

zemiasto. pl

MALEMENI

-

POLSI{A

FILM � WEB

=nIE_1lMES

tele magazyn

Multikino�

WWW. H O WITWO R KS . P L

: Fińska grzywna : '· · · · .': :1:::'�6łekcjonerzy .. Grubasek.:::�,\':�;/·::.·�. "�::�<�':·: " : Niedokończone ·· 1�:-.::.":"�"":'ń=ny 1���� . --� T 4::" ...

:

.Gd)'by godOkończooó, ta rzeźba

.

(§jO\��

PosQgi Z Wyspy

.: !,C •

że

l)agle przerwana.Naukowcy sądzą, : toz poWodu przeludnienia wyspy, : klęski głOdU albo wybuchu . międzyplemiennych.

VlIielkonocnej

walk. ' : >. ';'. �

� .--,;'.-.

,

. ..

"== -

. ; :.

Ód� ·

��.�z·�:;e�. �.�· .r:zo.VłWl·�

·.lire.·:kie;�:��m:

· · . .'.

.

a < q.:�I�.r �.;t ? te�;�� � e� :rs .; .. .. ,, "I� . nd . " � Za ..;:koiekCiP�frrzy. Njektóre . JacobOwi·R oMe�eef.lóWi. : . który d6tarłdO·fifel �Niedzielę ukarano grzywną wysokości ;' .': . :,';)f . . . ' znajdUją się w muieach, Wielkanocną 5 li.wietnia 1722 r. Pip. w British Museur:n i luwn.e. 17 000 ' .

�:: " :'

niszczenie rzeźby wandala ::": ::'�' ;.� \C: '

kawalkajednego z moai.

.

.

.

.

Wiele z nich wywieź!I zwyspy

dolarOW.i:�\qT10J#YsPY, :

• •

ze skot vl/ulkonicznych.

Przedstawiamy jedną z hipotez na temat tego, jak dawni mieszkańcy Wyspy Wielkanocnej transportowali wielkie posągi.

Głowy na saniach Po wyciosaniu posągów ze skały wulkanicznej prawdopodobnie przytwierdzano je w pozycji pionowej do wielkich, drewnianych sani.

Wielkie A Następnie do posągu przywiązywano do drewnianą ramę w kształcie litery A. Ramiona ramy obejmowały szyję kolosa.

Przeciąganie liny Do szyi posągu przywiązywano sznur i przeciągano go nad górną częścią ramy. Rzeźbę pochylano do przodu, aż ramiona ramy oparły się o ziemię. Następnie ludzie wyspy, ciągnąc za sznur, wlekli rzeźbę, w związku z budową ramy unosząc też ją nieco w górę.

Przed siebie...

Powtarzając sekwencje ruchów do przodu i do góry, mieszkańcy wyspy mogli przemieścić posąg o setki metrów.

. . .i do góry

Kiedy posąg znalazł się już na miejscu, ramy można było użyć do wciągnięcia rzeźby na cokół. Usuwano ramę przed ustawieniem kolosa w pionie.

Jal< mieszl
odłamując stępiony fragment ostrza. Po wykuciu moai transportowano w różne zakątki wyspy i umieszczano na ahu, skalnych cokołach. Transport posągów musiał wiązać się z gigantycznym wysiłkiem. Brakjednal< jakichkolwiek przekazów pisanych na ten temat, pozostały tylko wzbudzające wątpliwości przekazy ustne. Naukowcy biorą pod uwagę dwie metody. Pierwsza mogła polegać na mocowaniu posągu do drewnianych sań i toczeniu go po drewnianych balach. Druga wymagała zastosowania specjalnej ramy w kształcie litery A, która - po przywiązaniu do niej posągu - pozwalała mieszkańcom wyspy dźwigać i przesuwać kolosa. Wyspiarze nazywali ramę miro manga erua, czyli dwa drewniane palce. Obok przedstawiono kolejne etapy transportowania posągu przy zastosowaniu drugiej z opisanych metod . .

Wyspa Wielkanocna to polinezyjska wyspa na południowo­ -wschodnim Pacyfiku. Jest terytorium zamorskim Chile.

How It Works I 089

l:ł6eEMgi9�mJ
II

e

Atak

Balista

Broń oblężnicza skonstruowana przez starożytnych Greków, a potem udoskonalona przez Rzymian. Miotała pociski, wykorzystując siłę skręconej sprężyny. Dzięki skręcaniu zwierzęcych ścięgien zamontowanych na drewnianym łuku i rusztowaniu strzelano w grupy zbrojnych żelaznymi włóczniami, lecącymi szybko i na duże odległości.

Zdobywanie obwarowanego zamku było dla każdego woj ska niezwykle trudnym przedsięwzięciem.

Atak

Do szturmowania fortecy potrzebowano wielu

Podkopy

żołnierzy oraz najróżniej szych machin. Równie wielkie wyzwanie stanowiła obrona twierdzy. Atak

Przed upowszechnieniem się prochu zamki były najpotężniej szymi budowlami obronnymi na świecie. Od starożytności aż po schyłek średniowiecza stanowiły praktycznie niezniszczalną osłonę. Załoga twierdzy, mając do dyspozycji wiele machin i udogodnień, z łatwością dziesiątkowała atakujące wojska. Dzięki temu zyskiwała czas potrzebny do nadejścia odsieczy. Zdobywanie i obrona zamków doprowadziły do powstania nowej gałęzi sztuki woj ennej - sztuki oblężniczej . Była kosztowna i trudna. Wymagała wykorzystania specjalnej taktyki oraz skomplikowanych urządzeń. Machiny z drewna i metalu, czasem napędzane przez zwierzęta, nadwerężały i burzyły pozornie niezniszczalne mury. Obrońców i atakujących przeszywały metalowe włócznie miotane na wielkie odległości, a w sam środek wrogich obozowisk spadały pojemniki z płonącą zawartością. Warownia ze schronienia szybko mogła stać się dla swoich mieszkańców grobowcem.

Trebusz Naj częściej używana w śreq.niowieczu machina oblężnicza. Pozwalała miotać w mury i ponad niPli wielkimi głazami, płonącymi pociskami oraz trupami ludzi i zwierząt umarłych wskutek chorób. Jeśli celny głaz nie zmiażdżył obrońców, płonące pociski wzniecały pożary, a trupy zapoczątkowywały epidemie.

Atak

Onager

_

y

:

Odmiana katapulty miotająca pociski z wyrzutni w kształcie łyżki.

Zdobywanie i obrona

Zamki więc udoskonalano,

aby sprostały coraz nowszym zagrożeniom, na przykład ciężkiej broni palnej. Podczas wojen włoskich w 1495 r. armia francuska, dzięki wykorzystaniu armat, w ciągu czterech godzin zburzyła mury zamku św. Jana ... . : w Neapolu, które nieco wcześniej przez siedem lat opierały się oblegająeym Je Aragończykom. t,?_ '"

Podkopywanie murów zamku, powodujące ich zawalanie się, było często stosowaną techniką. Przez wyrwy wdzierali się atalwjący. Pod koniec XV w., l
.

zamków doprowadziły do powstonia nowej gałęzi sztuki wojennej � sztuki oblężniczei.>

--

.

�-.-

--

:;

�: ..

Obrona

Fosa

.

_

Oprócz murów najważniejsza część umocnień zamku. Głęboka i szeroka, nawet bez wody stanowiła dla atakujących zaporę trudną do sforsowania. Nie pozwalała podtoczyćWież oblężniczych, utrudniała również podkopanie murów:'

-­

WWW. H OWITWORKS . PL

Zmierzch zamków

iw średniowieczu zamki

-:

: RQdowe gnIazda

"

: Pożary

. :

.

' . ,

.

:

" •

.

-�. "

'

�.;;: <. .:.

:

.

.

���tełtWil�y
�ł!jO.f-i,�

Po upowszechnieniu

' " Archłtektura ,�:

: 4 Kiedy pOjawiły się działa,

: : : .

Z

.

zamki się zmieniły. Warownie : budowano na planie gwiazdy, : co ułatwiało obronę przed armatami, jednak utrudniało : życie mieszkańcom. ; •

5 W 1457 r., w trakcie woj

trzynastoletniej z Krzyża

wojska polskie zdobyły bez walki. Zamiast maszyn oblężniczych użyto

.

się pr']chu oblegojqcy staroli się podkopać pod mury zornku i ie vi/ysodzić.

Wieża oblężnicza

Mury

Obrona

Atak i

Osłonięte schody na Młkach, pozwalające atakującym przedostać się na mury twierdzy. Wieża oblężnicza składała się z wielu platform, zwieńczonych opuszczanym mostem. Wymyślili ją Asyryjczycy w IX w. p.n.e.

To przede wszystkim one chroniły obrońców zamku, dawały im też przewagę wysokości. Mury miewały ogromne rozmiary - na przykład w hinduskim zamku Mehrangarh 36 m wysokości i 21 m grubości. Nawet po wynalezieniu prochu stanowiły barierę trudną do obalenia.

Skutecznym sposobem walki, stosowanym przez atakujących, było miotanie we wroga trupami ludzi i zwierząt zmarłych w wyniku chorób. W fortecy z wielką siłą wybuchały wtedy epidemie, dziesiątkując obrońców. Kiedy toczyła się długotrwała wojna na wyczerpanie, ta metoda walki nieraz przesądzała o zwycięstwie.

Atak

.

obrona

Obrona

Broń biologiczna

Blanki

Kluczowa część umocnień. Dawały osłonę łucznikom, j ednocześnie zapewniając szerokie pole rażenia. W średniowieczu zaczęły przybierać wyszukane kształty, stając się także ozdobą zamków.

Obrona

Otwory strzelnicze

W każdym zamku było wiele rozwiązań architel
Atak i obrona

Łuk i strzała

D o zdobywania i obrony zamku niezbędni byli łucznicy, którzy razili przeciwnika na dużą odległość, a stanowi li trudny cel. Atakujący i obrońcy często używali płonących strzał, którymi podpalali machiny oraz budynki.

Atak

Taran Jedna z naj starszych maszyn oblężniczych przeznaczona do rozbijania dobrze umocnionych bram. Pod spadzistym, drewnianym dachem podwieszano na linach albo łańcuchach duży pień. Atakujący, bujając nim, mogli wielokrotnie uderzać· . . ..' we wrota, a dach chronił ich ; ': przed pociskami obrońców. .' WWw. HowrTWO R K5 . PL

Obrona

Brama

Bramy zamków budowano z grubego i twardego drewna, . często wzmacniano je pasami metalu oraz ćwiekami. Często bramie towarzyszyła też wzmacniająca ją, opuszczana krata, przez podobieństwo do I'olniczego narzędzia . . nazywana " broną".

How lt Works

l 091

.;;: ... --- � "-.

STAR WARS: Świat Gwiezdnych -�) Wojen. Kronika ilustrowana Praca zbiorowa Rarytas dla m iłośników Gwiezdnych Wojen: To kompendium wiedzy na temat wielkiego dzieła George'a Lucasa. Kronika szczegółowo przedstawia 33 lata w h istorii Gwiezdnej Sagi - od premiery pierwszego filmu z tej serii w 1977 r., po ukazanie się gry Star Wa/S: 7l7e Force Un/eashed /I jesienią 2010 r. Cena: 199 zł

(

Fauna Junior Gra dostarcza całej rodzinie rozrywki i mnóstwa informacji o zwierzętach. Gracze odpowiadają na pytania związane ze stworzeniami przedstawionymi na kartach. Dowiedzą się dzięki nim m.in., czy pandy mieszkają w górach, czy wszystkie węże składają jaja i czy świnka wietnamska waży więcej niż rower. Cena: 119 z1

�

H P TopShot LaserJet Pro

.--- Dlaczego ziewanie jest zaraźliwe? Francesca Gould

,..-.

;

.-;: -

M275

Nowoczesne urządzenie wielofunkcyjne: drukarka i skaner w jednym. Pozwala na drukowanie dokumentów w rozdzielczości 600 x 600 dpi, a jeśli komputery pracują w sieci Wi-Fi, także na drukowanie bezprzewodowe. Wykonuje też trójwymiarowe zdjęcia i skany. Cena: 1699 zl

Zbiór ciekawostek na temat ludzkiego organizmu. Francesca Gould - autorka dziewięciu książek poświęconych medycynie, wykładowczyni anatomii i fizjologii na uniwersytecie w Bristolu - opisuje zabawne, fascynujące, a czasem nawet obrzydliwe fakty dotyczące biologii człowieka. Cena: 32,90 zł

092 . 1

How It Works

WWW. H O WITWORKS . P L

r'

SMJl S IJ N G

I

i

Samsung -----+) Galaxy Note Duży i funkcjonalny jak tablet, mobilny i wygodny w użytkowaniu jak smartfon. Nowy Samsung wyposażono w system Android

l

\

f

i I

II II

w wersji 2.3. Ekran o wielkości 5,3 ma wysoką rozdzielczość, a pisać na nim można rysikiem S-pen. Cena: 2599 zł ,

a

.

"

.

,

� IIJ m. � 1f !-'

•

"

::;

"

, \

.

",

.,

! n,

t

�.

I�l

, t',,�1 <'"

Warunki składania zam6wi'eń na prenumeratę HOW II WORKS

•

Prenumeratę HOW rr WORKS można zamówić

w dowolnym momencie na 6 lu� 12 kolejnych miesięcy. Cena prenumeraty:

p ółrocznej - 59,99 zł.; rocznej - 119;90 � 99,�9 zł� Wysyłka prenumeraty jest uruchamiana po otrzymaniu wplaty na

•

numer rachunku bankowego. Koszty wysyłki prenumeraty pokrywa wydawca. ..

•

Aktualny numer bra� wcześniejsze wydania HOW ITWORKS są do nabycia w sprzedaży Wysyłkowej w cenie 9,99 zł (+ koszt wysyłkil

Jak zamówić prenumeratę: .�

telefon: 22 751 30 20 (pon-pt w godz 8-16)

··faks: 22 761 31 43 . ' ... . ..- e-mail: [email protected] < �.jDternet: www.howitworksJnfor.pl . ,. •

poczta: CHD. INFOR Sp. z 0.0., ul. Okólna 40, 05-270 Marki '

.

.

0�-042 Warszawa, Mazowiecki Bank Spółdzielczy w Łomianka!;:h

prenumeratę· •

oferta dotyczy pre nu m eraty rocznej

•• koszt SM S-a wedlu!;! stawek operatora

Druk zamówienia prenumeraty

porównywalnej z podbojami h iszpańskich konkwistadorów. O wyprawie po koronę carów Moskwy, zwanej Trzecim Rzymem. Pisarz i h istoryk Jacek Komuda opowiada o zderzeniu dwóch światów - wyrosłej na gruncie wolności szlacheckiej Rzeczypospolitej i ksenofobicznej Moskwy, odgrOdzonej od Europy murem

prawosławia.

Wypełnij i wyślij: faksem na numer 22 761 31 43 lub listownie na adres Centrum Usług Dystrybucyjnych INFOR Sp. z

0.0.,

ul. Okólna 40, 05-270 Marki

Zamawiam prenumeratę miesięcznika HOW IT WORKS: •

Prenumerata na 12 m-cy od nr

•

Prenumerata na 6 m-cy od nr

Kwotę

____

___

- cena 99,99 zł.

- cena 59,99 zł.

Zf za zamówioną prenumeratę wpłaciłem dnia

_ _ _ _ _ _ _ _

na konto: CUo. INFOR Sp. z 0.0. MBS w Łomiankach 75 8009 0007 0016 0212 2001 0002

Cena: 30,50 zł

Dane zamaWiającego:

Konkurs

Imię i nazwisko:

Dla Czytelników No w It Wotks mamy 5 książek Samozwaniec Jacka Kom udy z autografe m . Zdobyć je mogą osOby, które zaproponują tytuł dla serii książek historycznych poświęconych husarii oraz prawidłowo odpowiedzą

na pyta nie: J a ką nazwę nosi zbrojna interwencja polskiej magnaterii

72240 od

23 marca

W treści SMS-a należy wpisać kod EP.HIW,Kl.odpowledź. Koszt SMS-a: 2 zł (2,46 zł z VAT).

Spośród a utorów p rawidłowych odpowiedzi wylosujemy 5 zwycięzców. Ze zwycięzcami skontaktujemy się telefonicznie. Regulami n S MS-owych konkursów na www.egmont.pl lub w siedzib fe organ izatora.

e

:� wpłaty: Centrum Usług Dystrybucyjnych INFOR Sp. z 0.0., ul. Okopowa 58172,

Pamiętaj aby składając zamówienie podać swoje dane adresowe, nazwę zamawianego

Rok 1605. Polskie wojSka wkraczają do Moskwy. Fantastyka? Niel Prawda historyczna! Opowieść o największej awanturniczej wyprawie Polaków,

do 23 kwietn ia 2012.

o t reści : HOW IT WORKS (oddzwonimy)

tytułu, okres prenumeraty, cenę oraz numer, od którego chcesz otrzymywać

Samozwaniec Jacek Komuda

Na SMS-owe odpowiedzi czekamy pod numerem

nr: 512 018 748

75 8009 0007 0016 0212 2001 0002

,

. w Carstwie Rosyjskim w latach 1605-1606?

· e. wYsYłając SMS** pod

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Ulica, nr domu i mieszkania: Kod pocztowy i miasto: Tel efo n :

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

-

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

_______

e ma il:

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

PodpiS osoby składającej zamówienie:

[

D

]

Dodatkowe informacje na temat zamawiania prenumeraty można uzyskać w Biurze Obs/u!;!i Klienta: telefon: e-mail: [email protected]

i h danych osobowych w bazi e CHD. INFDR Sp. z 0 0.,

Wyrażam z!;!odę na zamieszczenie mo c

ul. Okopowa 58172, 01-042 Warszawa oraz Egmont Polska Sp z o. O.,

i wyko rzystywanie ich w celach marketingowych (z!;!odnie

ul. Dzielna

22 761

30 20,

�.,

60, 01-029 Warszawa

z ustawą z dn. 29.08.1997 r. o ochronie danych

osobowych, DzU02.10L926 z późn. zm) z możliWOŚCią W!;!lądu do swoich danych oraz prawem ich aktualizowania.

D oraz E!;lmont Polska

Wyrażam z!;!odę na otrzymywanie od CHD. INFDR Sp. Sp. z O. D., ul.

Dziel na

z 0.0,

ul. Okopowa

58172, 12ll-042

Warszawa

60, 01-029 Warszawa informacji handlowych w rozumieniw

ustawy z dn. 18 lipca 2002 r. o świadczeniu usług dro�ą elektroniczną (DzH Nr. 144, pOl.1204l

WWW. HOWI TWOR K 5 .PL

www.howitworks.infor.pl

Ten prosty :

domowy

I

_

i

I !

eksperyment . wYlasn.a, c;:zym są wypornosc, .

,

.

.

pływalność,

gęstośĆ' ciał .. . • e.sn.en.e. . ,

.

'1

, ,

•

.

'.

'"

.

-

- .- . - - �

.. I(rok 1. ZaćZynamy[ Najpierw ze słomki odetnij dwa równe kawałki o długości ok. 4 cm każdy. Postaraj się, by cięcie przebiegało. prostopadle do słomki i żeby odcięte krawędzie były gładkie. Następnie weź j eden z kawałków słomki i szczelnie zatkaj oba końce niewielką ilością plasteliny. To będzie nasz nurek. .

i . .. I · ·

.

Nurek Ka,rtezjusza '(nazywany też . diabłem Kartezjusza) to klasyczne doświadczenie, przeprowadzone przez francuskiego naukowca Rene Descartes'a {czyli Kartezjusza właśnie). Wyj.aśnia, .' na czym polega pływalność ciał . i co wynika z prawa Pascala. Eksperyment mozna zrobić W 10 minut, za pomocą sprzętów dostępnych w kaidym domu.

.!

J .

ł....----!l-­

!. j

.!

l l

·t

.

!

� l

�zygotuj:..

I(rok 2. Gdy nurek jest już gotowy, napełnij szklankę wodą do 2/3 pojemności. Postaw ją na stołe i wrzuć słomkę do szklanki. Jeśli najpierw pójdzie . na dno, a następnie powoli wróci na powierzchnię, to nurek został przygotowany prawidłowo. Jeśli tonie i pozostaje na dnie - wyjmij go, usuń trochę .plasteliny i powtórz próbę. Jeżeli nurek wciąż tonie - spróbuj zastąpić plastelinę lżejszą masą plastyczną do mocowania kartek na ścianie albo utnij dłuższe kawałki słomki. Jeśli dzieje się odwrotnie - nurek w ogóle się nie zanurza w szklance, tylko pływa po powierzchni - dociąż go dodatkową porcją plasteliny na obu końcach. ....... . . . .. . .... ... . ... . ; . . ..... . . . . .. . ... . . : . . . . . . . . : .

•

1 x plastikowa butelka po napojach (duża, najlepiej dwulitrowa), ż nakrętką • l x szklanka . . . . • l x słomka • 1 x kawałek plasteliny (ewentl,Jąlnie masy . . plastycznej, do mocowania kartek na ŚCianie) • nożyczki . . .. _ . . . .. . . ... • łyżka soli kuchennej • ściereczka i ub ręcznik . papierowy

· 1. .

·

!

. . 1. . . l

. . . . Krok 3. Teraz czas na butelkę - napełniamy ją wodą. Wrzucamy do środka wyważoną przed chwilą słomkę i dopełniamy butelkę wodą aŻ'po samą krawędż - nie pOwinno w niej zostać ani trochę miejsca dla powietrza. Na końcu szczelnie zakręcamy butelkę.

094 I How It Works

WWW. H O WITWORKS . P L

.

ebookgigs e u .

I(rok 5. Czas na małą modyfikację eksperymentu.

Wyjmij z butelki nurka i dosyp do wody sporą szczyptę soli. Zakręć butelkę i potrząsaj nią przez jakieś 30 sekund, aż sól się całkowicie rozpuści. Odkręć butelkę, włóż nurka, dopełnij wodą do krawędzi, zakręć i powtórz krok 4. naszego eksperymentu. Co się dziej e? Nurek tonie, jak poprzednio, czy zostaj e na powierzchąi? A może trzeba ścisnąć mocniej, żeby uzyskać tę samą prędkość nurkowania, co w pierwszej wersji doświadczenia?; ..

J(rok 4. I co, na razie nic ciekawego? No to czas_.

na akcjęl Trzymając butelkę pionowo, delikatnie ściśnij j ej ścianki. Zauważ, że nasz słomkowy nurek powoli wędruje na dno. A teraz przestajemy ściskać butelkę. Co się dzieje? Nurek powoli wraca na powierzchnię wody. Zauważ, że zarówno jego wędrówka w dół, jak i w górę odbyła się bez naszego bezpośredniego kontaktu z nurkiem. Czyżby jego masa zwiększała się i zmniejszała wskutek ściskania butelki?

ef] � . � �jaki� sposób ściskanie butelki wpływa W

na pływalność nurka?

Kluczem do wyjaśnienia jest obecność powietrza w zatkanej plasteliną słomce. Uśredniona gęstość tego powietrza, słomki i plasteliny jest mniejsza niż gęstość wody. Nurel< unosi się więc na powierzchni. Ale gdy ściskamy butelkę, zmniejsza się w niej ilość miejsca na wodę i nurka. Rośnie ciśnienie - i choć ta niewielka zmiana ciśnienia nie spręży wody ani plasteliny, to jest wystarczająca, by zgnieść pęcherzyk powietrza w zaklejonej słomce. Powietrze ulega sprężeniu,. czyli zwiększa się jego gęstość - a wraz z nią . gęstość całego nurka. W pewnym momencie jego gęstość robi się większa niż gęstość wody i nurek idzie na dno. Gdy przestajemy ściskać butelkę, powietrze w słomce się rozpręża. Gęstość nurka malej e do momentu, gdy stanie się mniejsza od gęstości wody - i nurek spokojnie wraca n a powierzchnię.

WWW. H O WI T WO R KS . P L

Gdy prawidłowo • zbudujemy nurka, to zawiera on wystarczająco dużo powietrza, by mieć dodatnią pływalność i unosić się przy . powierzchni wody. Jednak gdy ściśniemy butelkę, to możemy zaobserwować . działanie prawa < _ Pascala. Nurek idzie na dno. Dlaczego? . Ciśnienie, wywierane na nieściśliwy, szczelnie zamknięty płyn, jest przenoszone · jednakow@ we wszystkich kierunkach. I to' ciśniente oddziałuje na pęcherzyk powietrza wewnątrz - naszego nurka. . Powietrze jest ściśliwe, zmniejsza swoją objętość, czyli ulega sprężeniu .. Nurek ma . wtedy-mniejszą gęstość niż woda Udzie na dno butelki. _.

.

How It Wórks I 095

Dlaczego płaczeD1y z bólu? • Z medycznego pun ktu widzenia płacz oznacza, że człowiel<. przeżywa silne emocje lub fizyczny ból. Naukowcy uważają też, że łzy pomagają nam zachowywać równowagę emocjonalną i są istotnym elementem życia społecznego. Płacz jest n p. oznaką silnego napięcia, a dla obserwatorów - sygnałem, że płaczący potrzebuje pomocy i opieki.

Niektórzy badacze twierdzą nawet, że łzy zawierają substancję podobną do feromonów,

która ma wywoływać opiekuńczość u ludzi w bezpośrednim otoczeniu. A wszystko za

sprawą mózgu, który - gdy zinterpretuje docierający doń sygnał jako ból lub silne wzruszenie - wydziela hormony. Te zaś pobudzają gruczoły łzowe do wydzielania łez. Q. WWW. H O WITWORK S . PL

Jak obliczyć, gdzie jest magnetyczna północ? • Teoretycznie jeśli ustawimy kompasy w dwóch miejscach Ziemi, igła każdego z nich wskaże północ magnetyczną. Przedłużając wskazane kieru nki, uzyskamy linie, które powinny się przeciąć dokładnie na biegunie. Jednak w pra ktyce ten eksperyment nie da nam prawidłowego wyniku, ponieważ pole magnetyczne Ziemi nie jest jednorodne, co zaburza lokalne wskazania kompasu. Jeśli w naszym doświadczeniu ustawimy trzeci kompas w jeszcze innym m iejSCU i przedłużymy wskazanie igły, ta linia nie przetnie punktu wskazanego przez dwa pierwsze kompasy. Aby więc wskazać północny biegun magnetyczny Ziemi,

Promieniowanie rentgenowskie -(promieniowanie X) to fala

trzeba stanąć dokładnie na nim

.

.

.

elektromagnetyczna o częstotliwości O energii) znacznie wyższej niz światło Widzialne. W lampie rentgenowskiej podgrzewana katoda e mituje elektrony, które przyśpiesza ne napięciem elektrycznym, uderzają w anodę. W wyniku tego uderzania z atomów anody wy bijane są elektrony z powłok atomowych o n iższej energii. W wolne miejsce przeskakują elektrony z powłok o wyższej energii i jednocześnie e mitowane są kwanty promieniowania rentge nowskiego odpowiadające tej różnicy energii (zgodnie z prawem zachowania energii). Promieniowanie rentgenowskie, podczas przechOdzenia

przez mateńę jest pochłaniane i rozpraszane w zależności

Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie jest jedynym w Polsce miejscem, gdzie zwiedzający moze w tak bliski sposób zapoznać się z historią polskiego oręża od jego początków w X w. aż do czasów współczesnych. Muzeum zostało powołane w 1920 r.dekretem naczelnego wodza, marszałka Polski Józefa Piłsudskiego, ale rozwija się cały czas. Dzięki temu w jego zbiorach znajduje się blisko )00 000 eksponatów broń i uzbrojenie, mundury, sztandary, odznaczenia, archiwalia. . . Eksponaty prezentowane są pod dachem i w parku plenerowym. To właśnie tam pojawiły się ostatnio prawdziwe hity: samolot myśliwski Mig-29, l
od rodząju i gęstości tej materii. Dlatego na zdjęciach inaczej naświetlają się miękkie i twarde tkanki o rganizm u człOwieka.

Promieniowanie to odkrył Wilhelm Rontgen w 1895 r.

Zbudował tęż pierwszą lampę rentgenowską. W 1901 r. otrzymał N agrodę Nobla w dziedzinie fizyki. O

I(łóry gatunek róż jesł najodporniejszy? • Bardzo odporny jest gatunek róż rugosa, znany również jako róża pomarszczona. Rośnie bardzo szybko i nie boi się niskich temperatur. Znosi również dobrze suszę i dużą zawartość soli w powietrzu. Można ją sadzić w miejscach słabo nasłonecznionych lub w cieniu. Jest bardzo odporna na choroby. Ma nierówne, skórzaste liście, od których pochodzi jej nazwa: rugosa to po lacinie właśnie pomarszczony. Krzewy tej rośliny rosną na wysokość nawet 1,5 m. Kwiaty mają różne kolory

Dlaczego waran tal, często wystawia języl,?

Powietrzne giganty w Muzeum Wojska Polskiego

i piękny zapach.

spotkań z historią. �

• Warany, podobnie jak węże, mają na podniebieniu parę receptorów

zwanych narządem Jacobsona. Receptory te wyłapują z powietrza cząstki zapachowe. Warany więc co chwilę WYCiągają swoje lepkie języki, by zebrać te cząstki i poczuć "smak" powietrza. Ten dodatkowy zmysł pomaga im w polowaniu, ponieważ warany są aktywnymi drapieżnikami i nieustannie ścigają zdobycz. Podczas okresu godowego receptory ułatwiają - tym z reguły samotnym zwierzętom - znaleźć partnerkę. Samiec za pomocą języka wyczuwa zapach samicy i podąża za nim.

WWW. H O WITWORKS . PL

Strony Burza mózgów przygotowano we współpracy z Science Museum w Londynie i The Manchester Museum.

Śmigłowiec Mi-24. Więcej w internecie na: www.muzeumwp.pl

How It Works I 097

Dowiedz się

Jak ludzkie ciało zmienia się z wiekiem?

Jak zbudowane są najszybsze samochody na świecie?

Jak latają samoloty?

Planety - czy znajdziemy drugą Ziemię?

Jak działa czas?

Jak działają mikroskopy . elektronowe?

Jak zmieniały się konsole do gier wideo?

Jak wyglądały antyczne rydwany bojowe?

Jak działają rakiety kosmiczne?

POZNAJ TEZ •

Najwięl
098 I H ow

It

Works

w

.

SPRZEDAZY

00 24

KWIETNIA WWW. H O WITWO R K5 . PL